Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Legenda Roma i&II&III&IV&v 09
Legenda Roma i&II&III&IV&v 09
I
Mauri Furlan
2009
1
Primeira página: Pintura de Pompéia, da casa dita de Terêncio Neo: retrato de um casal –
Pachio Próculo e sua esposa (?) –, anterior a 79 a.C.
“Com eles o gelo logo se rompe: para conhecê-los basta fitá-los nos
olhos; eles mesmos nos olham assim. Em todas as suas épocas a arte do
retrato não comporta semelhante troca de olhares.
Esse homem e essa mulher não são objetos, pois nos vêem; porém nada
fazem para nos provocar, seduzir, convencer ou entremostrar alguma
interioridade que não mais ousaríamos julgar. Percebeu menos nossa
presença do que se ofereceu tranqüilamente aos olhos do mundo: nossa
presença é natural e eles mesmos se acham naturais; são o que nós somos,
e os olhares se trocam com igualdade por um valor comum.
ÍNDICE
Legenda Roma I
APRESENTAÇÃO – p. 06
Aulularia – Introductio – p. 07
Aulularia – Sectio A – p. 09
Presente do indicativo ativo (1ª e 2ª conjug.); terminologia e significado; os casos
latinos; singular e plural; masc., fem. e neutro; substantivos da 1ª e 2ª declinações
Aulularia – Sectio B – p. 14
Substantivos da 3ª declinação (consonantal e em -i); adjetivos da 1ª e 2ª
declinações; substantivos neutros e irregulares da 2ª declinação; vocativos; aposto
Aulularia – Sectio C – p. 17
Presente do imperativo ativo da 1ª e 2ª conjug.; presente do indicativo ativo (eo);
adjetivos de 1ª e 2ª decl.; pronomes pessoais; preposições
Aulularia – Sectio D – p. 21
Presente do indicativo ativo (3ª e 4ª conjug.); substantivos de 3ª declinação; adjetivos
de 1ª e 2ª decl.; substantivos de 2ª declinação; pronomes adjetivos interrogativos
Aulularia – Sectio E – p. 24
Presente do indicativo ativo (3ª e 4ª conjug.); uolo; fero; presente do imperativo
ativo (todas as conjug.); imperativos irregulares; substantivos de 3ª declinação;
orações interrrogativas em –ne
Aulularia – Sectio F – p. 27
Infinitivo presente ativo (todas as conjug.); infinitivos irregulares: sum, eo, uolo,
fero; pronomes pessoais: ego, nos; tu, uos; adjetivos da 3ª declinação: omnis, e;
ingens, -entis; audax, -acis; diues, -uitis
Aulularia – Sectio G – p. 30
Dativo: uso e significado; ablativo de descrição
3
Ave!
Legenda Roma I é uma apostila destinada aos estudantes de Letras da UFSC em seus
primeiros contatos com o sistema lingüístico latino. Parafraseando a famosa sentença de M.
Pórcio Catão – freqüentemente reiterada em suas intervenções no Senado Romano, delenda
Carthago (“Cartago deve ser destruída”) – , Legenda Roma (“Roma deve ser lida”) revela já em
seu título o objetivo e o método principais deste curso de Latim: conhecer a língua romana a
partir da leitura de textos literários latinos. Com uma longuíssima e complexa história, a língua
latina pervive até nossos dias não só graças à grandeza de sua literatura produzida e conservada,
mas também e sobretudo porque se encontra nos fundamentos da cultura ocidental hodierna.
Conhecer a língua do Lácio, sua literatura, sua história e cultura é reconhecer nossa própria
identidade social e cultural. E no que respeita à língua brasileira, devemos admitir que é uma das
“filhas orgulhosas do Latim”, porque as línguas neo-latinas são o Latim, que nunca parou de
evoluir. Para o aprendizado de uma língua clássica como a latina, importa que o estudante
desperte este desejo de conhecimento e a paixão pela cultura. O Latim não é uma língua difícil!
Valete!
Mauri Furlan
AULULARIA
Titus Maccius Plautus
(ca. 254-184 a.C.)
INTRODUCTIO
Familia Euclionis
Dramatis personae
Euclio senex est. Euclio senex auarus est. Euclio in aedibus habitat cum filia. Filia
Euclionis Phaedra est. Est et serua in aedibus. Seruae nomen est Staphyla. Euclionis familia
Vocabulário básico
Substantivos –
Verbos –
Dramatis personae
Coquus et tibicina.
Seruus in scaenam intrat. Ante ianuam Demaeneti stat et clamat. Cur clamat? Clamat quod
seruam uocat.
Seruus ad ianuam appropinquat, sed ianua clausa est. Seruus igitur ianuam pulsat.
SERVVS: heus tu, serua! Ego ianuam pulso, at tu non aperis: ianua clausa est.
SERVA: (ianuam aperit) cur clamas? Ego huc et illuc cursito, tu autem clamas. Ego occupata sum,
SERVVS: ego otiosus non sum, Pamphila. Nam hodie Demaenetus, dominus meus, filiam in
DEMAENETVS: cur clamatis, Daue et Pamphila? Cur statis? Cur otiosi estis? Nam hodie nuptiae
In aedis intrant seruus et serua, et nuptias parant. In scaenam intrant coquus et tibicina.
DEM.: heu uos, qui estis? Ego enim uos non cognoui.
7
COQVVS ET TIBICINA: coquus et tibicina sumus. Ad nuptias filiae tuae uenimus.
DEM.: heu! Hodie nuptias filiae meae paro. Cuncta familia festinat. Huc et illuc cursitant pueri et
puellae, ego coquos et tibicinas uoco. Nunc aedes plenae sunt coquorum et tibicinarum, et
cuncti coqui et tibicinae fures sunt. Heu! Homo perditus sum, immo, perditissimus
hominum. Nam aulam habeo auri plenam. Ecce! Aulam porto. ( Senex aulam monstrat.)
Nunc aulam sub ueste celo. Nam ualde timeo. (Cheira o ar). Aurum enim olet; et fures
aurum olfactant. Aurum autem non olet, si sub terra latet. Si aurum sub terra latet, nullum
coquum nullam tibicinam nullum furem timeo. Aulam igitur clam sub terra celo. Ecquis me
Bene. Solus sum. Sed prius ad Larem appropinquo et unguentum coronamque do, et
supplico. (Ad Larem appropinquat. Vnguentum dat et coronam. Deinde Lari supplicat). O
Lar, tutela meae familiae, te oro et obsecro. Ego te semper corono, semper tibi unguentum
do, semper sacrificium et honorem. Tu contra bonam Fortunam das. Nunc ad te aulam auri
plenam porto. Sub ueste autem aulam celo. Familia de aula ignorat. Sed hodie sunt nuptiae
filiae. Plenae sunt aedes coquorum et tibicinarum. Immo, furum plenae sunt. Aurum olet.
Ego igitur fures timeo. O Lar, te oro et obsecro. Aulam serua! (Senex ad focum
appropinquat. Prope focum fouea est. In fouea aulam celat). Ecce! Saluum aurum est,
Substantivos –
aula, ae 1f. pote
aurum, i 2n. ouro
coquus, i 2m. cozinheiro
corona, ae 1f. coroa, grinalda
ego eu
Lar Lar (deus do lar, da família)
me me
scaena, ae 1f. cena
seruus, i 2m. escravo, servo
te te
tu tu
Adjetivos –
plenus, a, um (+ gen.) cheio de
Verbos –
celo eu escondo
clamo chamo (em voz alta)
intro entro
porto levo, transporto
uoco chamo
habeo tenho
timeo temo, tenho medo
Outros –
ad (+ acc.) para, junto a
autem mas, porém
cur por quê?
deinde depois, em seguida
enim pois, então
igitur portanto, então
in (+ acc.) para, em
in (+abl.) em
nam pois, porque
non não
nunc agora
sed mas, porém
semper sempre
si se
sub (+ abl.) sob, embaixo de, debaixo de
Gramática
Euclio in scaena dormit. Dum dormit, Lar in scaenam intrat et fabulam explicat.
LAR: spectatores, ego sum Lar familiaris. Deus sum familiae Euclionis. Ecce Euclionis aedes. Est
in aedibus Euclionis thesaurus magnus. Thesaurus est Demaeneti, aui Euclionis. Sed
thesaurus in aula est et sub terra latet. Ego enim aulam clam in aedibus seruo. Euclio de
thesauro ignorat. Cur thesaurum clam adhuc seruo? Fabulam explico. Euclio non bonus est
senex, sed auarus et malus. Euclionem igitur non amo. Praeterea Euclio me non curat. Mihi
numquam supplicat. Unguentum numquam dat, nullas coronas, nullum honorem. Sed
Euclio filiam habet bonam. Nam curat me Phaedra, Euclionis filia, et multum honorem,
multum unguentum, multas coronas dat. Phaedram igitur, bonam filiam Euclionis, ualde
amo. Sed Euclio pauper est. Nullam igitur dotem habet filia. Nam senex de aula aui ignorat.
Nunc autem, quia Phaedra bona est, aulam auri plenam Euclioni do. Nam Euclionem in
EVCLIO: dormio an uigilo? Di magni! Imaginem uideo aui mei, Demaeneti. Salue, Demaenete!
Heu! Quantum mutatus ab illo… ab inferis scilicet in aedis intrat. Ecce! Aulam
secum murmurat.) Nunc ad aram Laris festinat. Quid facis, Demaenete? Foueam facit et in
fouea aulam collocat. Mirum hercle est. Quid autem in aula est? Di magni! Aula auri plena
est.
EVC.: non credo, Demaenete. Nullum in aedibus aurum est. Somnium falsum est. Pauper ego sum
et pauper maneo.
Euclio desperta, e se põe colérico porque os deuses o atormentam com o que ele crê serem
monstrant. Auum meum in somnio uideo. Auus aulam auri plenam portat. Aulam sub terra
clam collocat iuxta Larem. Non tamen credo. Somnium falsum est. Quare Lar me non
Euclio ad Larem appropinquat. Subito autem foueam uidet. Euclio celeriter multam terram
EVC.: quid habes, o Lar? Quid sub pedibus tenes? Hem. Aulam uideo. Nempe somnium uerum
est. (Euclio aulam e fouea mouet. Intro spectat et aurum uidet. Stupet). Euge! Eugepae!
Aurum possideo! Non sum pauper, sed diues! (repentinamente abatido) Sed tamen hercle
homo diues curas semper habet multas. Fures in aedis clam intrant. O me miserum! Nunc
fures timeo, quod multam pecuniam possideo. Eheu! Vt Lar me uexat! Hodie enim mihi
multam pecuniam, multas simul curas dat; hodie igitur perditissimus hominum sum. Quid
tum? A! bonum consilium habeo. Ecquis me spectat? (Euclio aurum sub ueste celat et
circumspectat. Neminem uidet. Tandem ad Larem appropinquat) Ad te, Lar, aulam auri
plenam porto. Tu aulam serua et cela! (Euclio aulam in fouea iterum collocat; deinde
multam terram super aulam aggerat). Bene. Aurum saluum est. Sed anxius sum. Quare
autem anxius sum? Anxius sum quod thesaurus magnus multas curas dat, et me ualde
uexat. Nam in diuitum hominum aedis fures multi intrant; plenae igitur furum multorum
N.: ab illo… ab inferis scilicet in aedis intrat desde que entrou na casa dos mortos… (a
frase completa é uma citação de Virgílio, Aeneida 2274).
13
Vocabulário básico
Substantivos –
cura, ae 1f. cuidado, preocupação, encargo
deus, i 2m. deus
thesaurus, i 2m. tesouro
unguentum, i 2n. ungüento, óleo perfumado
aedis, aedis 3f. quarto, templo
aedes, ium (nom.pl.) casa(s), templos
fur, furis 3m. ladrão
honor, honoris 3m. honra
senex, senis 3m. velho, ancião
Adjetivos –
multus, a, um muito
nullus, a, um nenhum, a
Verbos –
amo 1 amo
curo 1 cuido, tomo cuidado
do 1 dou
explico 1 explico, conto
supplico 1 suplico, rogo, peço
possideo 2 possuo, tenho
uideo 2 vejo
Outros –
clam secretamente
quare por quê?
quod porque
tamen todavia, contudo
tandem enfim, finalmente
Gramática
EVC.: exi ex aedibus! Exi statim! Cur non exis, serua mea?
STAPHYLA: (ex aedibus exit et in scaenam intrat) quid est, mi domine? Quid facis? Quare me ex
STAPH.: egone mala? Cur mala sum? Misera sum, sed non mala, domine. (Secum cogitat) Sed tu
insanus es!
EVC.: tace! Exi statim! Abi etiam nunc… etiam nunc… ohe! Sta! Mane! (Euclio secum cogitat)
Perii! Occidi! Vt mala mea serua est! nam oculos in occipitio habet. Vt thesaurus meus me
miserum semper uexat! Vt thesaurus multas curas dat! (Clamat iterum) Mane istic! Te
moneo, Staphyla!
EVC.: ego in aedis meas redeo (secum cogitat) et thesaurum meum clam uideo. Nam fures semper
STAPH.: o me miseram! Dominus meus insanus est. Per noctem numquam dormit, sed peruigilat;
per diem me ex aedibus semper expellit. Quid in animo habet? Quare senex tam insanus
est?
EVC.: (secum cogitat) di me seruant! Thesaurus meus saluus est! (Clamat) Nunc, Staphyla, audi et
operam da! Ego te moneo. Abi intro et ianuam occlude. Nam ego nunc ad praetorem abeo –
pauper enim sum. Si uides araneam, araneam serua. Mea enim aranea est. Si uicinus adit et
ignem rogat, ignem statim exstingue. Si uicini adeunt et aquam rogant, responde ‘aquam
numquam in aedibus habeo’. Si uicinus adit et cultrum rogat, statim responde ‘cultrum
STAPH.: taceo et statim abeo. (Staphyla abit et secum murmurat) O me miseram! Vt Phaedra, filia
Euclionis, me sollicitat! Nam grauida est Phaedra e Lyconide, uicino Euclionis. Senex
Euclio descreve agora como, embora relutando, ele se dirige ao ‘forum’ para receber
algum dinheiro do pretor – para diminuir as suspeitas de que ele é rico.
EVC.: nunc ad praetorem abeo, nimis hercle inuitus. Nam praetor hodie pecuniam in uiros diuidit.
Si ad forum non eo, uicini mei ‘hem!’ inquiunt, ‘nos ad forum imus, Euclio ad forum non
it, sed domi manet. Aurum igitur domi senex habet!’ nam nunc celo thesaurum sedulo, sed
uicini mei semper adeunt, consistunt, ‘ut uales, Euclio?’ inquiunt, ‘quid agis?’ me
Substantivos –
Adjetivos –
Verbos –
Outros –
Gramática
eo
ab- is
ad- it
ex- imus
in- itis
eunt
18
SECTIO D
A cena muda. Entra um vizinho de Euclio, Megadorus, com sua irmã, Eunomia. (Foi o
filho de Eunomia, Lyconides, quem deixou Phaedra grávida – mas ninguém está sabendo,
exceto Staphyla.) Eunomia está impaciente para casar Megadorus, e seus pensamentos se
dirigem à bela filha do vizinho.
Dramatis personae
Est uicinus Euclionis. Nomen uicini Megadorus est. Megadorus sororem habet. Nomen
sororis Eunomia est. Megadorus igitur frater Eunomiae est, Eunomia soror Megadori.
Eunomia filium habet. Nomen fili Lyconides est. Amat Lyconides Phaedram, Euclionis
EVNOMIA: quid dicis, mi frater? Quis est optima? Feminam enim optimam non uideo. Dic mihi.
EVN.: ut tu me optimam habes feminam, ita ego te fratrem habeo optimum. Da igitur mihi operam.
MEG.: opera mea tua est. Iube, soror optima, et mone: ego audio. Quid uis? Cur me ab aedibus
EVN.: si uxorem non habes, non habes liberos. Sed uxores uiros semper curant seruantque et
pulchri liberi monumenta pulchra uirorum sunt. Cur uxorem domum non statim ducis?
MEG.: perii, occidi! Tace, soror. Quid dicis? Quid uis? Ego diues sum; uxores uirum diuitem
MEG.: sed diues sum satis, et satis pecuniae aurique habeo. Praeterea uxores diuites domi nimis
pecuniae aurique rogant. Non amo uxorum diuitum clamores, imperia, eburata uehicula,
MEG.: (secum cogitat, tum…) puella uicina, Phaedra nomine, filia Euclionis, satis pulchra est…
EVN.: quam dicis? Puellamne Euclionis? Vt tamen pulchra est, ita est pauper, nam pater Phaedrae
pecuniam habet nullam. Euclio tamen, quamquam senex est nec satis pecuniae aurique
MEG.: si diuites uxores sunt dotemque magnam habent, post nuptias magnus est uxorum sumptus:
stant fullo, phrygio, aurifex, lanarius, caupones flammarii; stant manulearii, stant propolae
linteones, calceolarii; strophiarii adstant, adstant simul sonarii. Pecuniam das, abeunt. Tum
Intolerabilis est sumptus uxorum, si dotem magnam habent. Sed si uxor dotem non habet,
Substantivos –
femina, ae 1f. mulher
pecunia, ae 1f. dinheiro, riqueza
puella, ae 1f. menina, garota
filius, i 2m. filho
uir, uiri 2m. homem, varão
diues, diuitis 3m.f. (pessoa) rica
frater, fratris 3m. irmão
pater, patris 3m. pai
pauper, pauperis 3m.f. (pessoa) pobre
soror, sororis 3f. irmã
uxor, uxoris 3f. esposa
nomen, nominis 3n. nome
domum (para) casa
domi em casa
Adjetivos -
magnus, a, um grande
optimus, a, um ótimo, muito bom
pulcher, pulchra, um belo, bonito
Verbos –
habeo 2 tenho, possuo
iubeo 2 ordeno, comando, digo
uale passe bem! Até logo!
duco, dux-, duct- 3 conduzir, guiar
domum duco ir para casa, casar-se
dico, dix-, dict- 3 falar, dizer
audio 4 ouvir, escutar
Outros –
a, ab (+abl.) de, a partir de, desde
nec nem, e… não
nimis demais, excessivamente de + gen.
-que e
satis bastante, suficiente
tum então
ut como, quando
Gramática
1. presente do indicativo ativo (3ª conjugação): dico ‘eu falo’
2. presente do indicativo ativo (4ª conjugação): audio ‘eu ouço’
3. substantivos de 3ª declinação: nomen, nominis 3n. ‘nome’
4. adjetivos de 1ª e 2ª declinações: pulcher, pulchra, pulchrum ‘belo, bonito’
5. substantivos da 2ª declinação: puer, pueri 2m. ‘menino, garoto’; uir, uiri 2m. ‘homem,
varão’; culter, cultri 2m. ‘faca’
6. pronomes adjetivos interrogativos: quis/qui, quis/quae, quid/quod, ‘quem?, qual?, o
quê?’
7. domus ‘casa, lar’
8. satis ‘suficiente, bastante’, nimis ‘demais, muitíssimo’
9. -que ‘e’
21
SECTIO E
Euclio, de volta do forum, encontra Megadorus, e fica muito desconfiado de suas
intenções, mas finalmente concorda com um casamento sem dote para Phaedra. Staphyla
fica horrorizada ao sabê-lo.
EVCLIO: (secum cogitat) nunc domum redeo. Nam ego sum hic, animus meus domi est.
EVC.: (Megadorum uidet) et tu, Megadore. (Secum cogitat) quid uult Megadorus? Quid consili
habet? Cur homo diues pauperem blande salutat? Quare me uicinum optimum dicit? Perii!
EVC.: pol ualeo, sed non ualeo a pecunia. Non satis pecuniae habeo, et paupertatem meam aegre
fero.
MEG.: sed cur tu paupertatem tuam aegre fers? Si animus aequus est, satis habes.
EVC.: perii! Occidi! Facinus Megadori perspicuum est: thesaurum meum certe uult!
EVC.: (sobressaltado) nihil. Paupertas me uexat et curas dat multas. Paupertatem igitur aegre fero.
Nam filiam habeo pulchram, sed pauper sum et dotem non habeo.
MEG.: tace. Bonum habe animum, Euclio, et da mihi operam. Consilium enim habeo.
EVC.: quid consili habes? Quid uis? (Secum cogitat) Facinus nefarium! O scelus! Non dubium est!
EVC.: domum abeo… (Euclio exit, mox in scaenam redit). Di me seruant, salua est pecunia. Redeo
MEG.: ut tu me, ita ego te cognoui. Audi igitur. Filiam tuam uxorem posco. Promitte!
MEG.: tuam.
22
EVC.: cur filiam poscis meam? Irridesne me, homo diues hominem pauperem et miserum?
EVC.: tu es homo diues, ego autem pauper; meus ordo tuus non est. Tu es quasi bos, ego quasi
asinus. Si bos sic imperat ‘asine, fer onus’, et asinus onus non fert, sed in luto iacet, quid
bos facit? Asinum non respicit, sed irridet. Asini ad boues non facile transcendunt.
Praeterea, dotem non habeo. Consilium igitur tuum non bonum est.
MEG.: si uxorem puellam pulchram habeo bonamque, satis dotis habeo, et animus meus aequus est
EVC.: promitto tibi filiam meam, sed nullam dotem. Nullam enim habeo pecuniam.
MEG.: ita est ut uis. Cur non nuptias statim facimus, ut uolumus? Cur non coquos uocamus? Quid
dicis?
EVC.: hercle, optimum est. I, Megadore, fac nuptias, et filiam meam domum duc, ut uis – sed sine
EVC.: di immortales! Pecunia uero ualet. Non dubium est: pecuniam meam uult Megadorus. Heus
tu, Staphyla! Te uolo! Vbi es, scelus? Exisne ex aedibus? Audisne me? Cur in aedibus
manes? (Ex aedibus in scaenam intrat Staphyla) Hodie Megadorus coquos uocat et nuptias
STAPH.: quid dicis? Quid uultis et tu et Megadorus? O puellam miseram! Subitum est nimis.
EVC.: tace et abi: fac omnia, scelus, fer omnia! Ego ad forum abeo.
Exit Euclio.
STAPH.: nunc facinora sceleraque Lyconidis patent! Nunc exitium filiae Euclionis adest. Nam
hodie grauidam domum ducit uxorem Megadorus, neque consilium habeo ego, perii!
23
Vocabulário básico
Substantivos –
nuptiae, arum 1f. pl. bodas de casamento
animus, i 2m. mente, espírito, coração
consilium, i 2n. plano; deliberação; conselho
dos, dotis 3f. dote
homo, hominis 3m. homem, ser humano
Adjetivos –
bonus, a, um bom, corajoso, honesto
Verbos –
irrideo 2 escarneço, zombo, rio de
salue salve! Bem-vindo!
posco 3 peço
promitto 3 promis-, promiss- prometo
Outros –
bene bem, muito bem!
hodie hoje
-ne =?
occidi estou arrasado, liquidado!
perii estou perdido!
quasi quase
quid consili que (tipo de) conselho?
quo aonde, onde
secum consigo
ubi onde
Gramática
Omnes coqui intrant. Nomina coquorum Pythodicus, Anthrax, Congrio sunt. Pythodicus
PYTHODICVS: ite, coqui! Intrate in scaenam, scelera! Audite! Dominus meus nuptias hodie
ANTHRAX: di immortales, cognouistisne hominem? Lapis non ita est aridus ut Euclio.
ANTH.: de igni si fumus foras exit, clamat ‘mea pecunia periit! Duc me ad praetorem!’ Vbi
PYTH.: quare?
ANTH.: animam amittere non uult. Si lauat, aquam profundere non uult. Et apud tonsorem
PYTH.: nunc tacete et audite, coqui omnes. Quid uos facere uultis? Cuius domum ire uultis,
OMNES COQUI: nos omnes domum Megadori, uiri diuitis, inire uolumus, non domum Euclionis,
PYTH.: ut Euclio uos uexat! Nunc tacete uos omnes. (para Anthrax) Tu abi domum Megadori;
CON.: ut uexat me Euclionis paupertas! Nam Euclio, scimus, auarus et tristis est. In aedibus nil
nisi inaniae et araneae ingentes sunt. Nihil habet Euclio, nihil dat. Difficile est igitur apud
est. Si quid uis, ex aedibus tuis tecum porta: nam nihil habet Euclio! Sed Megadorus diues
est. Apud Megadorum est ingens turba, ingentia uasa argentea, multae uestes, multum
aurum. Si quid serui amittunt, clamant statim ‘coqui auferunt omnia bona! Fures sunt coqui
omnes! Comprehendite coquos audacis! Verberate scelera!’ sed apud Euclionem facile est
CON.: eo.
Congrio vai lamentando-se para a casa de Euclio, com seus cozinheiros. Em poucos
instantes, retorna correndo.
CON.: attatae! Ciues omnes, date uiam! Perii, occidi ego miser!
EVC.: (chamando por ele) o scelus malum! Redi, coque! Quo fugis tu, scelerum caput? Quare?
CON.: sed ego coquus sum. Nos omnes coqui sumus. Omnes igitur cultros ingentis habemus.
EVC.: uos omnes scelera estis. Quid negoti est in aedibus meis? Volo scire omnia.
CON.: tace ergo. Ingentem coquimus cenam, nuptiae enim hodie filiae tuae sunt.
EVC.: (secum cogitat) o facinus audax! Mendax homo est: omne meum aurum inuenire uult.
Euclio domum intrat, tandem domo exit et in scaenam intrat. Aulam in manibus fert.
EVC.: (secum cogitat) nunc omnem thesaurum in hac aula fero. Omne hercle aurum nunc mecum
semper portabo. (Falando alto) Ite omnes intro. Coquite, aut abite ab aedibus, scelera!
(Abeunt coqui. Euclio secum cogitat) Facinus audax est, ubi homo pauper cum diuite
negotium habere uult. Megadorus aurum meum inuenire et auferre uult. Mittit igitur coquos
in meas aedis. ‘Coquos’ dico, sed fures sunt omnes. Nunc quid consili optimum est? Me
miserum!
26
Vocabulário básico
Substantivos –
cena, ae 1f. jantar, cena
turba, ae 1f. multidão, turba; agitação
ciuis, ciuis 3m.f. cidadão
nihil (nil) (indecl.) nada
Verbos –
amitto 3 amis-, amiss- perder
aufero, auferre 3 abstul-, ablat- levar embora, retirar
coquo 3 cozinhar
mitto 3 mis-, miss- enviar, mandar
dormio 4 dormir
inuenio, inuenire 4 encontrar, descobrir, inventar
scio 4 saber
fugio 4 escapar, fugir
habeo negotium ter/dirigir um negócio
ineo, inire entrar, adentrar
Outros –
apud (+ acc.) junto a, entre
aut ou
quid negoti que (tipo de) negócio, problema
ubi quando; onde
Gramática
EVC.: ecce! Fanum uideo. Quis deus fani est? A! Fides est. Dic mihi, Fides, tune uis mihi custos
bona esse? Nam nunc tibi fero omne aurum meum; aulam auri plenam bene custodi, Fides!
Prohibe fures omnes. Nunc fano tuo aurum meum credo. Aurum in fano tuo situm est.
Euclio in aedis redit. In scaenam intrat Strobilus seruus. Omnia Euclionis uerba audit.
STROBILUS: di immortales! Quid audio? Quid dicit homo? Quid facit? Aurumne fano credit?
Aurumne in fano situm est? Cur in fanum non ineo et aurum homini misero aufero?
Strobilus in fanum init. Euclio autem audit et domo exit. Strobilum in fano inuenit.
EVC.: I foras, lumbrice! Quare in fanum clam inrepis? Quid mihi a fano aufers, scelus? Quid
facis?
EVC.: uerberabilissime, etiam me rogas, fur, trifur? Quid mihi a fano aufers?
EVC.: rogas?
STRO.: em tibi.
STRO.: em.
Euclio desiste.
EVC.: perii. Nil habet homo. Abi statim, scelus! Cur non abis?
STRO.: abeo.
Euclio in fanum init. Aurum inuenit, et e fano portat. In altero loco clam celat.
Strobilus, porém, decidido a vingar-se de Euclio, põe-se a espiá-lo, e desta vez rouba o
ouro sem hesitar. Euclio entra numa crise de tristeza e ansiedade. Depois de clamar em
vão para que os espectadores o ajudem, se encontra com Lyconides, o jovem responsável
pela gravidez de Phaedra (Euclio, contudo, não sabe disso). Phaedra dera à luz, de forma
que o casamento de Megadorus havia sido cancelado, e Lyconides decide que é tempo de
confessar tudo a Euclio e pedir a mão de Phaedra em casamento. Acontece então um
gracioso mal-entendido sobre quem ‘colocou suas mãos’ em quê…
EVC.: occidi, perii! Quo curro? Quo non curro? (Spectatoribus) Tenete, tenete furem! Sed qui fur
est? Quem furem dico? Nescio, nil uideo, caecus eo. Quis aulam meam auri plenam aufert
mihi? (Spectatoribus) Dicite mihi, spectatores, quis aulam habet? Nescitis? O me miserum!
perii. Nam Euclio uir summa uirtute est; certo omnia de filia scit. Quid mihi melius est
EVC.: uae tibi! Iuuenis summa audacia, nulla continentia es! Cur tu quod meum est tangis,
impudens?
EVC.: scelus, impudens! Nimis uile uinum et amor est, si ebrio licet quiduis facere.
LYC.: sed ego iuuenis summa uirtute sum, et habere uolo quod tuum est.
EVC.: quid dicis mihi? Impudens, statim mihi refer quod meum est.
LYC.: sed quid est? nil tibi aufero! Dic mihi, quid habeo quod tuum est?
Vocabulário básico
Substantivos –
audacia, ae 1f. audácia, atrevimento, coragem
continentia, ae 1f. auto-controle, moderação, constrangimento; inibição, vergonha
fanum, i 2n. templo, lugar consagrado
iuuenis, iuuenis 3m. jovem
uirtus, uirtutis 3f. força, coragem, mérito, virtude
Adjetivos –
aequus, a, um igual, justo, imparcial, equilibrado
summus, a, um o mais alto, o sumo
Verbos –
age! Vem! Vá!
credo 3 credid-, credit- eu acredito em (+ dat.); eu confio algo (acc.) a alguém (dat.)
ostendo 3 mostro, revelo
reddo 3 reddid-, reddit volto, retorno
tango 3 tetig-, tact- toco, ponho as mãos em
Outros –
certe sem dúvida
certo de fato
Gramática
“O
Latim, língua dos romanos e relicário do pensamento de Roma e de sua
brilhante civilização, pertence à grande família das línguas indo-européias.
Cumpre, porém, notar que essa língua polida dos vigorosos escritores do
período áureo da literatura latina não saiu já, assim, burilada do primitivo indo-europeu.
Fruto amadurecido de uma prolongada elaboração, representa o momento de seu maior
esplendor. Este momento, pois, no decurso de sua alongada história, fôra precedido de
vários estágios perfeitamente demarcados, e a ele se seguiram outros estágios subseqüentes,
que iriam culminar na formação das línguas românicas hodiernas, as quais nada mais são
do que o próprio Latim tranformado através do tempo e do espaço."1
O ALFABETO LATINO
A PRONÚNCIA
1. ou porque a vogal que ela contém é longa por natureza: vidi, dubitare,
2. ou porque a vogal é seguida de duas consoantes: captus.
Note:
1. os ditongos ae, au, oe formam uma sílaba só, que é sempre longa: moe-ni-a;
2. uma vogal seguida de outra vogal é geralmente breve: moeni-a.
O ACENTO TÔNICO
CARACTERÍSTICAS DO L ATIM
CASO E DECLINAÇÃO
A ordem das palavras é mais livre que em português, pois seu lugar não é
determinado por sua função.
Na oração Poeta puellam amat, o sentido seria o mesmo se se escrevesse Puellam
amat poeta; Puellam poeta amat; Poeta amat puellam.
Em português, em oposição, a variação não seria indiferente:
O poeta ama a menina; a menina ama o poeta.
DECLINAÇÕES
CASO E FUNÇÃO SINTÁTICA
O Latim é uma língua sintética. Sua sintaxe pertence ao grupo das línguas de
declinação. E difere da sintaxe do Português, língua analítica. A função sintática dos nomes
no Português é indicada, geralmente, pela posição (rígida) que o nome ocupa na frase ou
por uma preposição.
Os romanos mataram os inimigos na luta. (sujeito + verbo + objeto direito + adjunto
adverbial). As terminações nominais variam apenas em gênero e número. A posição dos
sintagmas é que determina sua função sintática. É diferente dizer Os inimigos mataram os
romanos na luta.
Em Latim, as terminações nominais expressam além do gênero e do número também
as funções sintáticas, o que permite que a posição dos nomes na frase seja, muitas vezes,
totalmente livre.
O oposto seria:
Na língua latina há três gêneros, masculino, feminino, neutro. Não existe artigo para
designar gênero. Este é reconhecido ou pelo gênero natural ou pelo gênero gramatical.
Gênero natural - é válido para todas as declinações: são masculinos os substantivos
que designam homens, povos, rios e ventos; e são femininos os substantivos que designam
mulheres, árvores, cidades, terras e ilhas.
Gênero gramatical - são as regras particulares a determinadas declinações e grupos
de palavras.
NÚMERO
DECLINAÇÕES
Cada declinação apresenta uma vogal temática diferente. A vogal temática é a vogal
que se liga ao radical - a parte invariável do nome - para formar o tema.
O radical de uma palavra é obtido tirando-se dela a terminação do GENITIVO
SINGULAR:
1a. - madona, madon-ae;
2a. - lupus, lup-i;
3a. - navis, navi-s, labor, labor-is;
4a. - fructus, fruct-us,
5a. - dies, di-ei.
madon-a-rum (1D),
lup-o-rum (2D),
nav-i-um, labor-um (3D),
fruct-u-um (4D),
di-e-rum (5D).
Em suma, radical + vogal temática = tema. Temos, assim, as declinações com suas
vogais temáticas:
36
A 3a. declinação possui, além dos nomes de tema terminados em vogal i, também
um segundo grupo de vocábulos - em número maior do que os do primeiro - cujo tema
termina em consoante, são os chamados consonantais:
GÊNERO
PARTICULARIDADES
Alguns substantivos como dea, filia, liberta, anima, nata, asina, equa, mula, famula
formam o DATIVO e o ABLATIVO PLURAIS também em -abus, mas só quando em união ou
oposição aos seus correspondentes masculinos:
A 2a. declinação é a que engloba todos os nomes que fazem o GENITIVO SINGULAR
em -i e a que traz a VOGAL TEMÁTICA o. Declinação em o. Caracteriza-se também por
apresentar predominantemente nomes do gênero masculino, e as terminações do NOMINATIVO
SINGULAR em
O GÊNERO
PARTICULARIDADES
GÊNERO
Exceções femininas:
1. arbor, dos; sacerdos é comum de dois;
2. merces, quies, requies, seges;
3. caro, carnis;
4. lex, prex, nex.
Exceções neutras:
1. cor, marmor;
cadaver, iter, ver, verber;
os, oris; os, ossis;
2. aes, aeris.
Exceções masculinas:
1. ordo, os concretos em -io e septentrio;
2. as, assis;
dens, fons, mons, pons;
dux e coniux são comuns de dois;
3. mus, muris.
41
Exceções neutras:
1. fas, nefas, vas.
Exceções masculinas:
1. sol; sal;
2. lepus, leporis; tripus, tripodis.
TEMAS VOCÁLICOS - São os temas que, sem a desinência do genitivo plural, terminam com
a vogal -i: ciui-um. Os nomes de temas em i apresentam no genitivo singular a desinência -
s.
NOMES IMPARISSÍLABOS - São os que têm seu número de sílabas no GENITIVO SINGULAR e
demais casos (exceto o vocativo) maior que no NOMINATIVO SINGULAR: arbor, arboris.
PARTICULARIDADES
Há vocábulos (dicio, frux, ops, prex, uix, spons, fors, uis...) chamados defectivos,
isto é, não apresentam declinação completa, alguns não declinando no plural, outros
possuindo poucos casos no singular. A palavra uis, por exemplo, é defectiva no singular:
O GÊNERO
PARTICULARIDADES
A terminação -ibus passa a ser -ubus para os seguintes nomes da 4a. declinação,
que podem confundir-se com alguns de 3a. no DAT. e ABL. PLURAL: acus (f.), arcus (m.),
artus (m.), lacus (m.), partus (m.), pecu (n.), quercus (f.), specus (m. e f.), tribus (f.).
GÊNERO
PARTICULARIDADES
Res e dies são as únicas palavras que têm o plural completo. Os demais ou não se
declinam no plural ou se declinam apenas nos casos nominativo, acusativo e vocativo, que
têm as terminações em -es.
REGRAS DO GÊNERO
(MASCULINO, FEMININO, NEUTRO)
2. GÊNERO GRAMATICAL:
1ª. DECLINAÇÃO
1. Os nomes da 1a. declinação são em geral femininos.
2. Prevalece sempre o gênero natural.
2A. DECLINAÇÃO
3A. DECLINAÇÃO
Exceções femininas:
1. arbor, dos; sacerdos é comum de dois;
2. merces, quies, requies, seges;
3. caro, carnis;
4. lex, prex, nex.
48
Exceções neutras:
1. cor, marmor;
cadaver, iter, uer, uerber;
os, oris; os, ossis;
2. aes, aeris.
Exceções masculinas:
1. ordo, os concretos em -io e septentrio;
2. as, assis;
dens, fons, mons, pons;
dux e coniux são comuns de dois.
Exceções neutras:
1. fas, nefas, uas.
Exceções masculinas:
1. sol; sal;
2. lepus, leporis; mus, muris; tripus, tripodis.
4A. DECLINAÇÃO
5A. DECLINAÇÃO
ADJETIVOS
Na língua latina, os adjetivos possuem
três gêneros: masculino, feminino e neutro;
dois números: singular e plural; e
seis casos, como os substantivos.
ADJETIVOS EM -US
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. bon-us bon-a bon-um bon-i bon-ae bon-a
gen. bon-i bon-ae bon-i bon-orum bon-arum bon-orum
acus. bon-um bon-am bon-um bon-os bon-as bon-a
dat. bon-o bon-ae bon-o bon-is bon-is bon-is
abl. bon-o bon-a bon-o bon-is bon-is bon-is
voc. bon-e bon-a bon-um bon-i bon-ae bon-a
ADJETIVOS EM -ER
GRUPO CONSONANTAL
GRUPO VOCÁLICO
Singular Plural
Casos M F N M F N
nom. acer acris acre acres acres acria
gen. acris acris acris acrium acrium acrium
acus. acrem acrem acre acris (es) acris (es) acria
dat. acri acri acri acribus acribus acribus
abl. acri acri acri acribus acribus acribus
Atente-se para a diferença entre os adjetivos em -er da 1a. dos da 2a. classe:
3. GRAUS DO ADJETIVO
Superlativo -
ADVÉRBIOS
A formação de advérbios dá-se a partir dos três níveis dos adjetivos:
POSITIVO –
Ao radical dos adjetivos da 1a. classe acrescenta-se o sufixo -e: clarus, a, um;
(advérbio) clar-e.
Aos adjetivos do grupo vocálico (-i-) da 2a. classe acrescenta-se o sufixo -iter:
grauis, e; (Advérbio) grau-iter.
Aos adjetivos que têm o radical terminado em -nt, acrescenta-se o sufixo -er:
diligens, diligentis; (Advérbio) diligent-er.
COMPARATIVO -
SUPERLATIVO -
alius aliter
PRONOMES
1. PRONOMES POSSESSIVOS
2. PRONOMES PESSOAIS
Como se pode ver no quadro, a terceira pessoa não possui forma pronominal no nominativo.
Esta falta é suprida em geral pelos pronomes demonstrativos latinos (por ex., ille, illa, illud -
aquele, aquela, aquilo), cujas formas originaram, no português, os pronomes pessoais ele(s), ela(s),
e os artigos definidos o(s), a(s), e pronomes demonstrativos.
Petrus se uidet.
Pedro se vê.
Petrus eum uidet. (eum é acusativo de is)
Pedro o vê.
55
Na primeira frase, o objeto direto, expresso pelo pronome se, refere-se a Petrus, sujeito do verbo
(uidet). Na segunda, eum, embora tenha a mesma função sintática de se na primeira frase (i.e., de
objeto direto), refere-se a outro termo de terceira pessoa que não o sujeito Petrus.
As formas nostrum, uestrum e nostri, uestri têm significações distintas. Nostrum e uestrum
são adjuntos partitivos: unus nostrum: “um de nós, dentre nós”. Nostri e uestri significam “de
nós”, “de vós”, e servem às vezes de complemento a verbos que regem genitivo: miserēre nostri:
“tem piedade de nós”.
3. PRONOMES RELATIVOS
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. qui quae quod qui quae quae
gen. cuius cuius cuius quorum quarum quorum
acus. quem quam quod quos quas quae
dat. cui cui cui quibus quibus quibus
abl. quo qua quo quibus quibus quibus
Em vez de cum quo, cum qua, cum quibus emprega-se quocum, quacum, quibuscum.
O relativo e seu antecedente. Em latim, o cuius concorda não com o substantivo
que lhe segue, mas com o que lhe antecede, isto é, com aquele que ele representa: Pater,
cuius filium uidi, o pai, cujo filho vi; Pater cuius filiam uidi; Filii, quorum matrem uidi;
Mater, cuius filios uidi.
O pronome relativo tem o mesmo número e o mesmo gênero que seu antecedente,
que ele substitui. Não tem sempre o mesmo caso, uma vez que não tem sempre a mesma
função: Timeo uirum qui uenit. Temo o homem que veio.
O relativo que tem por antecedentes:
a) dois nomes de pessoas de gênero diferente vai para o masculino plural: Pater et
mater, qui sunt boni...
b) dois nomes de coisas de gênero diferente vai para o neutro plural: Virtus et
uitium, quae sunt contraria...
Por vezes o relativo concorda com seu predicativo e não com seu antecedente:
Alesia, quod est oppidum Mandubiorum... Omnes, quos cupies, libros tibi dabo.
56
4. PRONOMES (SUBSTANTIVOS E ADJETIVOS) INTERROGATIVOS
a) quis? quid? (substantivo) - quem? o quê? (são pronomes substantivos quando valem por
substantivos)
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. quis quis quid qui quae quae
gen. cuius cuius cuius quorum quarum quorum
acus. quem quam quid quos quas quae
dat. cui cui cui quibus quibus quibus
abl. quo qua quo quibus quibus quibus
Quis pode vir aumentado do sufixo -nam para reforçar o pronome: quisnam? quem
(pois) então?
b) qui? quae? quod? (adjetivo) - qual? que? (são pronomes adjetivos quando acompanham
substantivo)
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. qui quae quod qui quae quae
gen. cuius cuius cuius quorum quarum quorum
acus. quem quam quod quos quas quae
dat. cui cui cui quibus quibus quibus
abl. quo qua quo quibus quibus quibus
5. PRONOMES DEMONSTRATIVOS
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. hic haec hoc hi hae haec
gen. huius huius huius horum harum horum
acus. hunc hanc hoc hos has haec
dat. huic huic huic his his his
abl. hoc hac hoc his his his
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. iste ista istud isti istae ista
gen. istius istius istius istorum istarum istorum
acus. istum istam istud istos istas ista
dat. isti isti isti istis istis istis
abl. isto ista isto istis istis istis
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. ille illa illud illi illae illa
gen. illius illius illius illorum illarum illorum
acus. illum illam illud illos illas illa
dat. illi illi illi illis illis illis
abl. illo illa illo illis illis illis
58
Hic… ille: esses demonstrativos são muitas vezes empregados simetricamente: hic se
refere à última pessoa citada; ille, à primeira:
Galli et Romani pugnant; hi uincunt, illi uincuntur.
Gauleses e romanos lutam; estes vencem, aqueles são vencidos.
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. is ea id ii (ei) eae ea
gen. eius eius eius eorum earum eorum
acus. eum eam id eos eas ea
dat. ei ei ei iis (eis) iis (eis) iis (eis)
abl. eo ea eo iis (eis) iis (eis) iis (eis)
e) idem, eadem, idem – ele mesmo (este mesmo, um mesmo), ela mesma (esta mesma, uma
mesma), isto mesmo, isso mesmo, aquilo mesmo
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. idem eadem idem iidem eaedem eadem
gen. eiusdem eiusdem eiusdem eorundem earundem eorundem
acus. eundem eandem idem eosdem easdem eadem
dat. eidem eidem eidem iis(eis)dem ii(eis)sdem iis(eis)dem
abl. eodem eadem eodem iis(eis)dem iis(eis)dem iis(eis)dem
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa
gen. ipsius ipsius ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
acus. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
dat. ipsi ipsi ipsi ipsis ipsis ipsis
abl. ipso ipsa ipso ipsis ipsis ipsis
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. quidam quaedam quiddam quidam quaedam quaedam
gen. cuiusdam cuiusdam cuiusdam quorundam quarunda quorunda
acus. quendam quandam quiddam quosdam m m
dat. cuidam cuidam cuidam quibusdam quasdam quaedam
abl. quodam quadam quodam quibusdam quibusdam quibusdam
quibusdam quibusdam
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. alius alia aliud alii aliae alia
gen. alius alius alius aliorum aliarum aliorum
acus. alium aliam alid alios alias alia
dat. alii alii alii aliis aliis aliis
abl. alio alia alio aliis aliis aliis
c) aliquis, aliqua, aliquid (substantivo) – algum, alguma, alguém, algo, alguma coisa
aliqui, aliqua, aliquod (adjetivo) – algum, alguma, algo
Singular Plural
Casos Masc. Femin. Neutro Masc. Femin. Neutro
nom. aliqui(s) aliqua aliqui(o)d aliqui aliquae aliquae
gen. alicuius alicuius alicuius aliquorum aliquarum aliquorum
acus. aliquem aliquam aliqui(o)d aliquos aliquas aliquae
dat. alicui alicui alicui aliquibus aliquibus aliquibus
abl. aliquo aliqua aliquo aliquibus aliquibus aliquibus
PREPOSIÇÕES
As preposições são palavras invariáveis que possuem uma regência, à semelhança
dos verbos, de acusativo ou de ablativo.
Há preposições que só e sempre exigem o acusativo:
1. A, Ab, Abs distante de, de, desde, por ao lado de, a favor de, da proximidade de,
da parte de, dentre, contra
2. Coram perante, em presença de
3. Cum com, em companhia de, em união com, contra, para, ao mesmo
tempo que
4. De do alto de, durante, de, acerca de, sobre, por causa de, a respeito de,
segundo, conforme
5. E, Ex acerca de, de, de dentro de, para fora de, de cima de, da parte de,
segundo, desde, conforme, dentre, em conseqüência de, a bem de, em
virtude de
6. Prae diante de, por causa de, em comparação de; (antes de verbos que
exprimem movimento)
7. Pro diante de, a favor de, em frente a, em lugar de, por, conforme, em vez
de, em proporção a
8. Sine sem
9. Tenus até; (algumas poucas vezes é encontrada com o genitivo)
E há duas preposições que ora pedem o acusativo (com movimento e destino de chegada)
ora, o ablativo (sem movimento):
Ablativo Acusativo
1. In em, dentro, sob, sobre, durante para, para com, a, contra, segundo
2. Sub sob, debaixo de, ao pé de, por, sob, debaixo de, por, imediata-
pelo tempo de mente ante de/depois de
62
VERBO
1 Há cinco fatores que determinam uma forma do verbo: pessoa, número, tempo, modo e
voz.
2 Pessoa - há, como em português, três pessoas em latim: a 1a. que fala: ego; nos ; a 2a. com
quem se fala: tu; vos ; a 3a. de quem se fala: ille; illi .
3 Não se exprime em latim o pronome pessoal no nominativo de sujeito, a não ser que este
tenha certa ênfase ou esteja em oposição a outro sujeito:
Non ego, sed tu mentitus es. Quem mentiu não fui eu, mas tu.
4 Número - o verbo tem dois números: singular e plural, e flexiona-se de acordo com o
número do sujeito.
6 Há dois aspectos:
8 O verbo tem duas formas de ação (vozes do verbo ou genera verbi ): ativo e passivo.
12 Modus indicativus (Indicativo) - exprime em geral um fato real, apresentado sob uma
forma afirmativa, ou negativa, ou interrogativa.
15 Além das formas pessoais do verbo (verbum finitum) existem formas impessoais
(verbum infinitum). Estas são:
a) o infinitivo (infinitivus): laudare (louvar);
b) o particípio (participium): laudans (louvando);
c) o gerúndio (gerundium): laudandi (de louvar);
d) o supino (supinum): laudatu (para ser louvado);
laudatum (para louvar);
e) o gerundivo (gerundivum): laudandus (que deve ser louvado).
CONJUGAÇÕES
VERBO AUXILIAR
ESSE
Indicativo Subjuntivo
Presente sum sou sim seja
es si
es s
t sit
sumus simu
estis s sitis
Pretérito Imperfeito sunt era
eram sint
essem fosse, seria
eras esses
erat esset
eramu essemus
s eratis essetis
erant essent
Futuro do Presente ero serei (for)
eris
erit
erimu
s eritis
erunt
Pretérito Perfeito fui fui, tenho sido fuerim tenha sido
fuisti fueris
fuit fuerit
fuimus fuerimu
fuistis s
fuerunt fueristis
Pretérito Mais-que-Perfeito fueram fôra, tinha fuerint tivesse sido,
fuissem
fueras sido fuisses teria sido
fuerat fuisset
fueramus fuissemus
fueratis fuissetis
fuerant fuissent
Futuro do pretérito fuero terei sido (tiver
fueris sido)
fuerit
fuerimus
fueritis
fuerint
Infinitivo Particípio
Indicativo Subjuntivo
Presente laud-o louvo laud-e-m louve
lauda-s laud-e-s
lauda-t laud-e-t
lauda-mus laud-e-mus
lauda-tis laud-e-tis
lauda-nt laud-e-nt
Pretérito Imperfeito lauda-ba-m louvava lauda-re-m louvasse,
lauda-ba-s lauda-re-s louvaria
lauda-ba-t lauda-re-t
lauda-ba-mus lauda-re-mus
lauda-ba-tis lauda-re-tis
lauda-ba-nt lauda-re-nt
Futuro do Presente lauda-b-o louvarei
lauda-bi-s
lauda-bi-t
lauda-bi-mus
lauda-bi-tis
lauda-bu-nt
Pretérito Perfeito laudau-i louvei, tenho laudau-eri-m tenha
laudau-isti louvado laudau-eri-s louvado
laudau-i-t laudau-eri-t
laudau-i-mus laudau-eri-mus
laudau-is-tis laudau-eri-tis
laudau-eru-nt laudau-eri-nt
Pretérito Mais-que-Perfeito laudau-era-m louvara, laudau-isse-m tivesse
laudau-era-s tinha laudau-isse-s (teria)
laudau-era-t louvado laudau-isse-t louvado
laudau-era-mus laudau-isse-mus
laudau-era-tis laudau-isse-tis
laudau-era-nt laudau-isse-nt
Futuro do pretérito laudau-er-o terei (tiver)
laudau-eri-s louvado
laudau-eri-t
laudau-eri-
mus laudau-
eri-tis laudau-
eri-nt
Presente Futuro
Passiva
Indicativo Subjuntivo
Presente laud-o-r sou louvado laud-e-r seja louvado
lauda-ris laud-e-ris
lauda-tur laud-e-tur
lauda-mur laud-e-mur
lauda-mini laud-e-mini
lauda-ntur laud-e-ntur
Pretérito Imperfeito lauda-ba-r era louvado lauda-re-r fosse (seria)
lauda-ba-ris lauda-re-ris louvado
lauda-ba-tur lauda-re-tur
lauda-ba-mur lauda-re-mur
lauda-ba-mini lauda-re-mini
lauda-ba-ntur lauda-re-ntur
Futuro do Presente lauda-bo-r serei (for)
lauda-be-ris louvado
lauda-bi-tur
lauda-bi-mur
lauda-bi-mini
lauda-bu-ntur
Pretérito Perfeito fui louvado, tenho sido louvado tenha sido louvado
laudat-us, {sum laudat-us, {sim
a, um es a, um sis
est sit
laudat-i, {sumus laudat-i, {simus
ae, a estis ae, a sitis
sunt sint
Pretérito Mais-que-Perfeito fora louvado, tinha sido louvado tivesse (teria) sido louvado
laudat-us, {eram laudat-us, {essem
a, um eras a, um esses
erat esset
laudat-i, {eramus laudat-i, {essemus
ae, a eratis ae, a essetis
erant essent
Futuro do pretérito terei sido louvado
laudat-us, {ero
a, um eris
erit
laudat-i, {erimus
ae, a eritis
erunt
Presente Futuro
Indicativo Subjuntivo
Presente dele-o destruo dele-a-m destrua
dele-s dele-a-s
dele-t dele-a-t
dele-mus dele-a-
dele-tis mus dele-
dele-nt a-tis dele-
Pretérito Imperfeito dele-ba-m destruía a-nt
dele-re-m destruísse,
dele-ba-s dele-re-s destruiria
dele-ba-t dele-re-t
dele-ba-mus dele-re-mus
dele-ba-tis dele-re-tis
dele-ba-nt dele-re-nt
Futuro do Presente dele-b-o destruirei
dele-bi-s
dele-bi-t
dele-bi-mus
dele-bi-tis
dele-bu-nt
Pretérito Perfeito deleu-i destruí, tenho deleu-eri-m tenha
deleu-isti destruído deleu-eri-s destruído
deleu-it deleu-eri-t
deleu-imus deleu-eri-
deleu-istis mus deleu-
deleu-erunt eri-tis deleu-
Pretérito Mais-que-Perfeito deleu-era-m destruíra, eri-nt
deleu-isse-m tivesse
deleu-era-s tinha deleu-isse-s (teria)
deleu-era-t destruído deleu-isse-t destruído
deleu-era-mus deleu-isse-mus
deleu-era- deleu-isse-tis
tis deleu- deleu-isse-nt
Futuro do pretérito era-nt
deleu-er-o terei (tiver)
deleu-eri-s destruído
deleu-eri-t
deleu-eri-
mus deleu-
eri-tis deleu-
eri-nt
Presente Futuro
Passiva
Indicativo Subjuntivo
Presente dele-o-r sou destruído dele-a-r seja destruído
dele-ris dele-a-ris
dele-tur dele-a-tur
dele-mur dele-a-mur
dele-mini dele-a-mini
dele-ntur dele-a-ntur
Pretérito Imperfeito dele-ba-r era destruído dele-re-r fosse (seria)
dele-ba-ris dele-re-ris destruído
dele-ba-tur dele-re-tur
dele-ba-mur dele-re-mur
dele-ba-mini dele-re-mini
dele-ba-ntur dele-re-ntur
Futuro do Presente dele-bo-r serei (for)
dele-be-ris destruído
dele-bi-tur
dele-bi-mur
dele-bi-mini
dele-bu-ntur
fui destruído, tenho sido tenha sido destruído
destruído delet-us, {sim
Pretérito Perfeito delet-us, {sum a, um sis
a, um es sit
est delet-i, {simus
delet-i, {sumus ae, a sitis
ae, a estis sint
sunt
fora destruído, tinha sido tivesse (teria) sido destruído
destruído delet-us, {essem
Pretérito Mais-que -Perfeito delet-us, {eram a, um esses
a, um eras esset
erat delet-i, {essemus
delet-i, {eramus ae, a essetis
ae, a eratis essent
erant
terei sido destruído
Futuro do pretérito delet-us, {ero
a, um eris
erit
delet-i, {erimus
ae, a eritis
erunt
Presente Futuro
Indicativo Subjuntivo
Presente leg-o leio leg-a-m leia
leg-i-s leg-a-s
leg-i-t leg-a-t
leg-i-mus leg-a-mus
leg-i-tis leg-a-tis
leg-u-nt leg-a-nt
Pretérito Imperfeito leg-e-ba-m lia leg-e-re-m lesse, leria
leg-e-ba-s leg-e-re-s
leg-e-ba-t leg-e-re-t
leg-e-ba-mus leg-e-re-mus
leg-e-ba-tis leg-e-re-tis
leg-e-ba-nt leg-e-re-nt
Futuro do Presente leg-a-m lerei (eu ler)
leg-e-s
leg-e-t
leg-e-mus
leg-e-tis
leg-e-nt
Pretérito Perfeito leg-i li, tenho lido leg-eri-m tenha lido
leg-isti leg-eri-s
leg-it leg-eri-t
leg-imus leg-eri-mus
leg-istis leg-eri-tis
leg-erunt leg-eri-nt
Pretérito Mais-que-Perfeito leg-era-m lera, tinha lido leg-isse-m tivesse (teria)
leg-era-s leg-isse-s lido
leg-era-t leg-isse-t
leg-era-mus leg-isse-mus
leg-era-tis leg-isse-tis
leg-era-nt leg-isse-nt
Futuro do pretérito leg-er-o terei (tiver) lido
leg-eri-s
leg-eri-t
leg-eri-
mus leg-
eri-tis leg-
eri-nt
Presente Futuro
Indicativo Subjuntivo
Presente leg-o-r sou lido leg-a-r seja lido
leg-e-ris leg-a-ris
leg-i-tur leg-a-tur
leg-i-mur leg-a-mur
leg-i-mini leg-a-mini
leg-u-ntur leg-a-ntur
Pretérito Imperfeito leg-e-ba-r era lido leg-e-re-r fosse (seria) lido
leg-e-ba-ris leg-e-re-ris
leg-e-ba-tur leg-e-re-tur
leg-e-ba-mur leg-e-re-mur
leg-e-ba-mini leg-e-re-mini
leg-e-ba-ntur leg-e-re-ntur
Futuro do Presente leg-a-r serei (for) lido
leg-e-ris
leg-e-tur
leg-e-mur
leg-e-mini
leg-e-ntur
fui lido, tenho sido lido tenha sido lido
Pretérito Perfeito lect-us, {sum lect-us, {sim
a, um es a, um sis
est sit
lect-i, {sumus lect-i, {simus
ae, a estis ae, a sitis
sunt sint
fora lido, tinha sido lido tivesse (teria) sido lido
Pretérito Mais-que-Perfeito lect-us, {eram lect-us, {essem
a, um eras a, um esses
erat esset
lect-i, {eramus lect-i, {essemus
ae, a eratis ae, a essetis
erant essent
terei sido lido
Futuro do pretérito lect-us, {ero
a, um
eri
s
erit
lect-i, {erimus
ae, a
Presente eritis Futuro
erunt
Imperativo leg-e-re sê lido leg-i-tor sê lido, seja ele lido
(pouco usado) leg-imini sede lidos leg-u-ntor sejam eles lidos
Indicativo Subjuntivo
Presente audi-o ouço audi-a-m ouça
audi-s audi-a-s
audi-t audi-a-t
audi- audi-a-mus
mus audi-a-tis
audi-tis audi-a-nt
Pretérito Imperfeito audi-u-nt
audi-e-ba-m ouvia audi-re-m ouvisse,
audi-e-ba-s audi-re-s (ouviria)
audi-e-ba-t audi-re-t
audi-e-ba-mus audi-re-
audi-e-ba-tis mus audi-
audi-e-ba-nt re-tis audi-
Futuro do Presente audi-a-m ouvirei re-nt
audi-e-s
audi-e-t
audi-e-mus
audi-e-tis
audi-e-nt
Pretérito Perfeito audiu-i ouvi, tenho audiu-eri-m tenha ouvido
audiu-isti ouvido audiu-eri-s
audiu-it audiu-eri-t
audiu-imus audiu-eri-mus
audiu-istis audiu-eri-tis
audiu-erunt audiu-eri-nt
Pretérito Mais-que-Perfeito audiu-era-m ouvira, tinha audiu-isse-m tivesse
audiu-era-s ouvido audiu-isse-s (teria)
audiu-era-t audiu-isse-t ouvido
audiu-era-mus audiu-isse-mus
audiu-era-tis audiu-isse-tis
audiu-era-nt audiu-isse-nt
Futuro do pretérito audiu-er-o terei (tiver)
audiu-eri-s ouvido
audiu-eri-t
audiu-eri-mus
audiu-eri-tis
audiu-eri-nt
Presente Futuro
Passiva
Indicativo Subjuntivo
Presente audi-o-r sou ouvido audi-a-r seja ouvido
audi-ris audi-a-ris
audi-tur audi-a-tur
audi-mur audi-a-mur
audi-mini audi-a-mini
audi-u-ntur audi-a-ntur
Pretérito Imperfeito audi-e-ba-r era ouvido audi-re-r fosse (seria)
audi-e-ba-ris audi-re-ris ouvido
audi-e-ba-tur audi-re-tur
audi-e-ba-mur audi-re-mur
audi-e-ba-mini audi-re-mini
audi-e-ba-ntur audi-re-ntur
Futuro do Presente audi-a-r serei (for)
audi-e-ris ouvido
audi-e-tur
audi-e-mur
audi-e-mini
audi-e-ntur
fui ouvido, tenho sido ouvido tenha sido ouvido
audit-us, {sum audit-us, {sim
Pretérito Perfeito a, um es a, um sis
est sit
audit-i, {sumus audit-i, {simus
ae, a estis ae, a sitis
sunt sint
fora lido, tinha sido ouvido tivesse (teria) sido ouvido
audit-us, {eram audit-us, {essem
Pretérito Mais-que-Perfeito a, um eras a, um esses
erat esset
audit-i, {eramus audit-i, {essemus
ae, a eratis ae, a essetis
erant essent
terei sido ouvido
Futuro do pretérito audit-us, {ero
a, um eris
erit
audit-i, {erimus
ae, a eritis
erunt
Presente Futuro
Presente Futuro
Presente Futuro
eri
s
erit
locut-i, {erimus
ae, a
Presente eritis Futuro
erunt
Imperativo loqu-e-re fala! loqu-i-tor fala tu! fale ele!
(pouco usado) loqu-i-mini falai! loqu-u-ntor falem eles!
Presente Futuro
Indicativo Subjuntivo
Presente pos-sum eu posso pos-sim eu possa
pot-es pos-sis
pot-est pos-sit
pos-sumus pos-
pot-estis simus
pos-sunt pos-sitis
Pretérito Imperfeito pot-era-m eu podia pos-sint
pos-sem eu pudesse, poderia
pot-era-s pos-ses
pot-era-t pos-set
pot-era- pos-semus
mus pot- pos-setis
era-tis pot- pos-sent
Futuro do Presente era-nt
pot-er-o eu poderei
pot-eri-s
pot-eri-t
pot-eri-
mus pot-
eri-tis pot-
Pretérito Perfeito eru-nt
potu-i pude, tenho podido potu-eri-m tenha podido
potu-isti potu-eri-s
potu-it potu-eri-t
potu-imus potu-eri-
potu-istis mus potu-
potu-erunt eri-stis potu-
Pretérito Mais-que-Perfeito potu-era-m pudera, tinha eri-nt
potu-isse-m tivesse podido,
potu-era-s podido potu-isse-s teria podido
potu-era-t potu-isse-t
potu-era- potu-isse-mus
mus potu- potu-isse-tis
era-tis potu- potu-isse-nt
Futuro do pretérito era-nt
potu-er-o terei podido (tiver
potu-eri-s podido)
potu-eri-t
potu-eri-
mus potu-
eri-tis potu-
eri-nt
Formas Nominais do Verbo
Infinitivo
Pretérito potu-isse
78
FER-RE
Ativa
Indicativo Subjuntivo
Presente fer-o levo fer-a-m leve
fer-s fer-a-s
fer-t fer-a-t
fer-i- fer-a-mus
mus fer- fer-a-tis
tis fer-u- fer-a-nt
Pretérito Imperfeito nt
fer-e-ba-m levava fer-re-m levasse, levaria
fer-e-ba- fer-re-s
s fer-e- fer-re-t
ba-t fer-re-mus
fer-e-ba-mus fer-re-tis
fer-e-ba-tis fer-re-nt
Futuro do Presente fer-e-ba-ntlevarei
fer-a-m
fer-e-s
fer-e-t
fer-e-
mus fer-
e-tis fer-
Pretérito Perfeito e-nt levei, tenho levado
tul-i tul-eri-m tenha levado
tul-isti tul-eri-s
tul-it tul-eri-t
tul-imus tul-eri-
tul-istis mus tul-
tul-erunt eri-tis tul-
Pretérito Mais-que-Perfeito tul-era-m levara, tinha eri-nt
tul-isse-m tivesse (teria)
tul-era-s levado tul-isse-s levado
tul-era-t tul-isse-t
tul-era- tul-isse-mus
mus tul- tul-isse-tis
era-tis tul- tul-isse-nt
Futuro do pretérito era-nt
tul-er-o terei (tiver)
tul-eri-s levado
tul-eri-t
tul-eri-
mus tul-
eri-tis tul-
eri-nt
Presente Futuro
Infinitivo Particípio
lat-i, ae, a sumus, estis, sunt lat-i, ae, a simus, sitis, sint
fora levado, tinha sido levado tivesse (teria) sido levado
Pretérito Mais-que-Perfeito lat-us, a, um eram, eras, erat lat-us, a, um essem, esses, esset
lat-i, ae, a eramus, eratis, erant lat-i, ae, a essemus, essetis,
essent
terei sido levado
Futuro do pretérito lat-us, a, um ero, eris, erit
lat-i, ae, a erimus, eritis, erunt
Presente
Indicativo Subjuntivo
Presente uol-o nol-o mal-o uel-i-m nol-i-m mal-i-m
ui-s non ui-s maui-s uel-i-s nol-i-s mal-i-s
uul-t non uul-t mauul-t uel-i-t nol-i-t mal-i-t
uol-u-mus nol-u-mus mal-u-mus uel-i-mus nol-i- mal-i-mus
uul-tis non uul-tis mauul-tis uel-i-tis mus nol- mal-i-tis
uol-u-nt nol-u-nt mal-u-nt uel-i-nt i-tis nol- mal-i-nt
Imperfeito uol-e-ba-m nol-e-ba-m mal-e-bam uel-le-m i-nt
nol-le-m mal-le-m
uol-e-ba-s nol-e-ba-s mal-e-ba-s uel-le-s nol-le-s mal-le-s
uol-e-ba-t nol-e-ba-t mal-e-ba-t uel-le-t nol-le-t mal-le-t
uol-e-ba-mus nol-e-ba-mus mal-e-ba-mus uel-le-mus nol-le-mus mal-le-mus
uol-e-ba-tis nol-e-ba-tis mal-e-ba-tis uel-le-tis nol-le-tis mal-le-tis
uol-e-ba-nt nol-e-ba-nt mal-e-ba-nt uel-le-nt nol-le-nt mal-le-nt
Futuro uol-a-m nol-a-m mal-a-m
uol-e-s nol-e-s mal-e-s
uol-e-t nol-e-t mal-e-t
uol-e- nol-e- mal-e-
mus uol- mus nol- mus mal-
e-tis uol- e-tis nol- e-tis mal-
Perfeito e-nt
uolu-i e-nt
nolu-i e-nt
malu-i uolu-eri-m nolu-eri-m malu-eri-m
uolu-isti nolu-isti malu-isti uolu-eri-s nolu-eri-s malu-eri-s
uolu-it nolu-it malu-it uolu-eri-t nolu-eri-t malu-eri-t
uolu-imus nolu-imus malu-imus uolu-eri-mus nolu-eri-mus malu-eri-mus
uolu-istis nolu-istis malu-istis uolu-eri-tis nolu-eri-tis malu-eri-tis
uolu-erunt nolu-erunt malu-erunt uolu-eri-nt nolu-eri-nt malu-eri-nt
Mais- uolu-era-m nolu-era-m malu-era-m uolu-isse-m nolu-isse-m malu-isse-m
que- uolu-era-s nolu-era-s malu-era-s uolu-isse-s nolu-isse-s malu-isse-s
Perfeito uolu-era-t nolu-era-t malu-era-t uolu-isse-t nolu-isse-t malu-isse-t
uolu-era-mus nolu-era-mus malu-era-mus uolu-isse-mus nolu-isse-mus malu-isse-mus
uolu-era-tis nolu-era-tis malu-era-tis uolu-isse-tis nolu-isse-tis malu-isse-tis
uolu-era-nt nolu-era-nt malu-era-nt uolu-isse-nt nolu-isse-nt malu-isse-nt
Futuro do uolu-er-o nolu-er-o malu-er-o
pretérito uolu-eri-s nolu-eri-s malu-eri-s
uolu-eri-t nolu-eri-t malu-eri-t
uolu-eri-mus nolu-eri-mus malu-eri-mus
uolu-eri-tis nolu-eri-tis malu-eri-tis
uolu-eri-nt nolu-eri-nt malu-eri-nt
Presente Futuro
Infinitivo Particípio
Presente uel-le, nol-le, mal-le querer, não uol-ens, uol-entis, que quer
querer, preferir nol-ens, nol-entis, que não quer
Perfeito uolu-isse, nolu-isse, malu-isse
ter querido, não ter querido, ter
preferido
81
I-RE
Indicativo Subjuntivo
Presente e-o vou e-a-m vá
i-s e-a-s
i-t e-a-t
i- e-a-
mus mus e-
i-tis a-tis
Pretérito Imperfeito e-u-nt ia
i-ba-m e-a-nt fosse
i-re-m
i-ba-s i-re-s
i-ba-t i-re-t
i-ba- i-re-
mus i- mus i-
ba-tis re-tis
Futuro do Presente i-ba-nt irei
i-b-o i-re-nt
i-bi-s
i-bi-t
i-bi-
mus i-
bi-tis
Pretérito Perfeito i-bu-nt
i-i fui i-eri-m tenha ido
isti i-eri-s
i-it i-eri-t
i-imus i-eri-mus
istis i-eri-tis
i-erunt i-eri-nt
Pretérito Mais-que-Perfeito i-era-m fora, tinha ido isse-m tivesse (teria) ido
i-era-s isse-s
i-era-t isse-t
i-era-mus isse-mus
i-era-tis isse-tis
i-era-nt isse-nt
Futuro do pretérito i-er-o terei ido
i-eri-s
i-eri-t
i-eri-mus
i-eri-tis
i-eri-nt
Presente Futuro
Infinitivo Particípio
Gerúndio
--- --
gen. eu-nd-i de ir
dat. eu-nd-o ao ir
ac. ad eu-nd-um para ir
abl. eu-nd-o pelo ir
82
É a parte da gramática que estuda a palavra considerada como unidade, tanto em seu
aspecto material (estrutura) quanto em seu aspecto imaterial (significado). Conforme as
palavras apresentem características comum de estrutura e de significado, a morfologia as
distribui em classes gramaticais (substantivo, adjetivo, verbo, etc.).
a) alun o desinência de gênero
substantivo/radical
b) doent e s desinência de número
vogal temática
adjetivo/radical
c) am a r desinência modo-temporal
vogal temática
verbo/radical
Analisar uma palavra quanto à sua estrutura significa identificar o seu radical e os
outros elementos estruturais (ou mórficos). Tais elementos podem ser:
1. Radical - é a parte da palavra que contém o núcleo do seu significado. Toda e qualquer
palavra possui radical, e quando várias palavras têm o mesmo radical, diz-se que são
palavras cognatas.
pedr a
pedr eiro
pedr ada
petr ificado
Obs.:
a) Existem certos nomes e formas verbais que nunca apresentam vogal temática sendo
chamados de vocábulos atemáticos.
nomes -
terminados em vogal tônica ou consoante: café, marajá, tabu, tórax, revólver, ônix, etc.
83
verbos -
primeira pessoa do singular do presente do indicativo: falo, corro, parto.
todo o presente do subjuntivo: fale, fales, fale, etc.
todo o imperativo negativo (pois é formado do presente do subjuntivo).
o imperativo afirmativo, menos a segunda pessoa: corra, corramos, corram, etc.
b) Não se pode confundir as vogais temáticas dos nomes com as desinências de gênero, já
que estas são reconhecidas pela oposição masculino/feminino.
cipó só radical
índi o desinência de gênero
cam a vogal temática
pajé só radical
bel a desinência de gênero
queij o vogal temática
4. Afixos - são elementos que se juntam a um radical para formar uma nova palavra.
Conforme sejam usados antes ou depois do radical, os afixos chamam-se respectivamente
prefixos ou sufixos. Os prefixos trazem uma mudança semântica, isto é, de sentido. Os
sufixos trazem uma mudança gramatical.
adjetivo
des-leal, in-feliz prefixos
leal-dade feliz-mente sufixos
advérbio
5. Desinências - são elementos que se juntam a um radical ou tema para indicar uma flexão
da palavra. Existem desinências para os nomes e para os verbos. Nos nomes, indicam o
gênero ou número. Nos verbos, indicam o tempo e o modo (desinências modo-temporais -
DMT) ou o número e a pessoa gramatical (desinências número-pessoais - DNP).
nomes -
garot o desinência de gênero
fac a vogal temática
café s desinência de número
pires só radical
fácil só radical
verbos -
CLASSES GRAMATICAIS
1. SUBSTANTIVO
2. ADJETIVO
VARIÁVEIS 3. ARTIGO
4. PRONOME
5. NUMERAL
6. VERBO (sem função sintática)
7. ADVÉRBIO
INVARIÁVEIS 8. PREPOSIÇÃO (sem função sintática)
9. CONJUNÇÃO (sem função sintática)
10. INTERJEIÇÃO (sem função sintática)
Pronome e numeral são palavras que não têm natureza própria: ou são de natureza
substantiva ou de natureza adjetiva. Serão pronomes e numerais adjetivos quando
estiverem ao lado de um substantivo modificando-o. Serão prononomes e numerais
substantivos quando estiverem sozinhos, em lugar de um substantivo.
Este faltou.
pronome demonstrativo-substantivo
Dois vieram.
numeral-substantivo
85
II
SINTAXE
Caiu o livro.
Basta uma palavra.
Aconteceu um desastre.
Pedro caiu.
Classificação do sujeito -
com o verbo na terceira pessoa do plural, desde que não exista no texto uma referência
clara a um sujeito.
Mataram o guarda.
Quebraram a janela.
86
Orações sem sujeito - há orações que não têm sujeito. Constituem a enunciação pura e
absoluta de um fato, através do predicado; o conteúdo verbal não é atribuído a nenhum ser.
São construídas com os verbos impessoais, na 3a. pessoa do singular.
1. Verbal - é aquele que se constrói com qualquer verbo que não seja de ligação, sem existir
na oração um predicativo. O seu núcleo é o verbo.
Predicação verbal - chama-se predicação verbal o modo pelo qual o verbo forma o
predicado.
87
1. Transitivos -
diretos - são os que pedem um complemento (objeto direto) de ligação direta, i.é, sem
preposição entre o verbo e o complemento.
Comprou o livro.
Precisa do livro.
2. Intransitivos - são os que não precisam de complemento, pois têm sentido completo.
Morreu ontem.
3. De ligação - são os que ligam ao sujeito uma palavra ou expressão chamada predicativo.
Ele é triste.
Vozes verbais -
1. Ativa -
Ele comprou o livro.
agente
2. Passiva -
O livro foi comprado. analítica
paciente
Comprou-se o livro. sintética ou pronominal
pronome apassivador
88
3. Reflexiva -
Ele cortou-se com a faca.
agente e paciente.
Obs.:
Só existe voz verbal para os verbos que expressam ação. Como os verbos de ligação
nunca expressam ação, não possuem voz verbal.
Ele é alegre.
Só existe voz passiva com um tipo de verbo: transitivo direto. O que é objeto direto da
voz ativa passa a ser sujeito da voz passiva.
Comprou o livro. transitivo direto
objeto direto
O livro foi comprado.
paciente
Regra prática: sempre que se possa substituir o pronome se por ele(s), colocando-se esta
palavra como sujeito, significa que o se só poderá ser pronome apassivador ou pronome
indeterminador. Para analisá-lo retira-se da oração o pronome se: se encontrarmos o objeto
direto, sem preposição, o se é pronome apassivador; em caso contrário será indeterminador.
Obs.:
Quando o se é pronome apassivador o que era objeto direto passa a ser sujeito, e o verbo
ficará no singular ou plural, concordando com esse sujeito. Quando o se é pronome
indeterminador, o verbo é usado sempre no singular.
2. adjunto adverbial - é o termo que exprime uma circunstância (de tempo, modo, lugar,
etc), modificando o sentido de um verbo, adjetivo ou advérbio.
BIBLIOGRAFIA
BERGE, Fr. Damião, et alii. Ars Latina - IV Gramática. 5a. ed. Petrópolis: Vozes, 1973.
. Ars Latina 1. 19a. ed. Petrópolis: Vozes, 1978.
BESSELAAR, José van den. Propylaeum Latinum. Vol I Sintaxe Latina Superior. São Paulo:
Herder, 1960.
CÂMARA, J. Mattoso. Dicionário de Lingüística e Gramática. 11a. ed. Petrópolis: Vozes,
1984.
CARDOSO, Zélia de Almeida. Iniciação ao Latim. São Paulo: Ática, 1989.
CART, A. et alii. Gramática Latina. São Paulo: Edusp, 1986.
CUNHA, Celso; CINTRA, Lindley. Nova Gramática do Português Contemporâneo. 2a. ed.
Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1985.
DELÉANI, Simone, e VERMANDER, Jean Marie. Initiation a la Langue Latine et a son
Systeme - Manuel pour grands débutants I. Paris: Sedes, 1975.
ERNSTBERGER, Reinhold u. RAMERSDORFER, Hans. Roma - BI. Texte und Übung/
Grammatik und Wortschatz (2 Bände). 2a. ed. Bamberg: C. C. Buchners Verlag, 1995.
HAUY, Amini Boianain. História da Língua Portuguesa - Séculos XII, XIII e XIV. Rio de
Janeiro: Ática, 1989.
ILARI, Rodolfo. Lingüística Românica. São Paulo: Ática, 1992.
JONES, Peter V. & SIDWELL, Keith. Reading Latin – Text & Grammar, Vocabulary and
Exercises. Cambridge: University Press, 1994.
NÓBREGA, Vandick L. da. A Presença do Latim. II - Parte Gramatical. Rio de Janeiro:
INEP/MEC, 1962.
RAVIZZA, P. João. Gramática Latina. 14a. ed. Niterói: Dom Bosco, 1958.
RÖSLER, Karl. Latein - Ein Standardwerk für Anfänger - Praktisches Lehrbuch. 9a. ed.
Berlim: Langenscheidt, 1995.
RÓNAI, Paulo. Não Perca o seu Latim. Ed. Nova Fronteira, Rio de Janeiro, 1980.
VALENTE, P. Mílton. Ludus Primus. 36a. ed. Porto Alegre: Livraria Selbach.
. Ludus Secundus. 15a. ed. Porto Alegre: Livraria Selbach, s/d.
VEYNE, Paul (organ.). História da Vida Privada. Vol. I: Do Império Romano ao Ano Mil. São
Paulo: Companhia das Letras, 1990.
91
VOCABULÁRIO
(Vocabulário relativo aos textos da apostila Legenda Roma)
a ah!
a, ab (+abl.) de, desde, a partir de
magis mais
magister, magistri 2m. mestre, professor
magistratus, us 4m. magistrado, cargo ou função pública
magnus, a, um – grande, magno
mala, ae 1f. mandíbula; maça do rosto
male mal, infelizmente, miseravelmente
maledico, maledicis, maledicere, maledixi, maledictum falar mal de alguém, injuriar
malitia, ae 1f. maldade, perversidade; malícia, picardia, astúcia, habilidade
malo, mauis, malle, malui preferir
malum, i 2n. mal, vida dura, penosa; problemas, calamidade, desgraça
malus, a, um mau, ruim
malus, i 2m. mastro de navio
mando, mandas, mandare, mandaui, mandatum encarregar, ordenar, mandar
mane (indecl.) manhã, amanhecer
manens, manentis (particípio presente de maneo) esperando, que espera
maneo, manes, manere, mansi, mansum esperar, permanecer
manifesto claramente, evidentemente, manifestamente
manulearius, i 2m. aquele que faz túnicas com mangas
manus, manus 4f. mão
mare, maris 3n. mar
marmor, marmoris 3n. mármore
Mars, Martis 3m. Marte (deus da guerra)
mater, matris 3f. mãe
Mater Magna Grande Mãe = a deusa Cibeles
mature adv. oportunamente, no momento próprio, a tempo, a propósito, prontamente
maxime muitíssimo, extremamente, mui grandemente
maximus, a, um muito grande
me (ac. ou abl. de ego) me
mecum comigo
mediocris, e médio, mediano, moderado, modesto, medíocre
medius, a, um médio, meio, central
meditor, meditaris, meditari, meditatus sum meditar, refletir, pensar em
Megadorus, i 2m. Megadorus
melior, melius melhor, mais perfeito
Melitensis, Melitensis 3m. pessoa de Malta, maltês
mendax, mendacis mentiroso, falso, fingido
mensura, ae 1f. medida
mentio, -onis 3f. menção; proposta, proposição
mentior, mentiris, mentiri, mentitus sum mentir
Mentor, Mentoris 3m. Mentor
mentum, i 2n. barba, queixo
Mercurius, i 2m. Mercúrio (mensageiro de Júpiter)
meretrix, meretrices 3f. meretriz, prostituta
Messana, ae 1f. Messana (cidade da Sicília)
metuo, metuis, metuere, metui, metutum temer, recear
metus, us 2m. receio, medo, inquietação, temor, ansiedade
meus, a, um meu, minha
migro, migras, migrare, migraui, migratum mudar de residência, ir-se embora, sair, emigar
mihi (dat. de ego) me, a mim, para mim
miles, militis 3m. soldado
Minerva, ae 1f. Minerva (deusa das ciências e da guerra)
minime o menos possível, quase nada, minimamente
minimus, a, um muito pequeno, mínimo, menor possível
minitor, minitaris, minitari, minatus sum ameaçar muito
minor, minaris, minari, minatus sum ameaçar
minatus, a, um ameaçado
mirus, a, um admirável, maravilhoso
miser, misera, um infeliz, desgraçado, mísero, miserável
misere miseravelmente, desgraçadamente, infelizmente
misereor, misereris, misereri, miseritus sum ter piedade, compadecer-se
miss- (ver mitto)
mitto, mittis, mittere, misi, missum enviar, mandar
Mnesilochus, i 2m. Mnesiloco
modeste moderadamente, regradamente, de modo regulado
modestia, ae 1f. moderação, medida, comedimento, discrição; mediocridade
modo agora, há pouco; somente, apenas
modus, i 2m. modo, maneira
moenia, moenium 3n. pl. muralhas, muros; construção, habitação
moereo, moeres, moerere, moerui estar triste, aflito, abatido; afligir-se
molestus, a, um incômodo, importuno, molesto
moneo, mones, monere, monui, monitus advertir, aconselhar; fazer lembrar, chamar a atenção
monstro, monstras, monstrare, monstraui, monstratum mostrar, apresentar, revelar
monumenta, orum 2n. (pl.) lembranças, monumentos
monumentum, i 2n monumento
mora, ae 1f. atraso, demora
morior, moreris, mori, mortuus sum morrer, perecer, acabar, expirar
moror, moraris, morari, moratus sum tardar, demorar-se, ficar, morar, deter, impedir
mors, mortis 3f. morte
mos, moris 3m. uso, costume, hábito
moueo, moues, mouere, moui, motum mover, mexer
mox em breve
mulier, mulieris 3f. mulher, esposa
muliercula, ae 1f. mulherzinha
multitudo, multitudinis 3f. multidão, grande número de pessoas; povo
multus, a, um muito
munus, muneris 3n. trabalho, cargo, função, ofício; presente, graça, favor
murena, ae 1f. enguia
murmuro, murmuras, murmurare, murmuraui, murmuratum murmurar
mutatus, a, um mudado, a
muto, mutas, mutare, mutaui, mutatum mover, mudar de lugar, modificar, variar
mutus, a, um mudo, silencioso
quaero, quaeris, quaerere, quaesi, quaesitum procurar, buscar, desejar, pedir, demandar, exigir
quaeso, quaesis, quaesere, quaesi/quaesiui buscar; obter; pedir, implorar, rogar; por favor
quam quanto, quão; como; que, do que
quamquam apesar de, embora, todavia, contudo
quamuis (+ subj.) ainda que, posto que, dado que
quando quando
quanto… tanto tanto quanto
quantum (+gen.) quanto?
quantus, a, um quanto, quão grande
quare por quê?
quasi quase, como se
-que e
queror, quereris, queri, questus sum lamentar-se, queixar-se, gritar, gemer
qui, quae, quod (pron. rel.) que, o qual, a qual, o que
quia porque
quid o que; porque; si quid se alguma coisa, algo
quidam, quaedam, quoddam um certo, algum, um, alguma coisa
quidem na verdade, certamente, seguramente
quidquid o que for, o que quer que seja
quiduis seja o que for; qualquer coisa
quietus, a, um calmo, quieto, pacífico
quintus, a, um quinto
quippe certamente, sem dúvida, com efeito
quis quem; si quis se alguém
quo aonde
quod porque; que; isto que
quomodo como; de que modo
quoque também
quot quantos?
quot… tot no mesmo número que, tão numerosos como, tanto quanto
quotidianus quotidiano, diário, de cada dia
sacra, -orum 2n. pl. coisa sagrada, ritos, cerimônia do culto, festa
sacerdos, -otis 3m./f. sacerdote, sacerdotisa, o que realiza as cerimônias sagradas
sacerdotium, i 2n. sacerdócio
sacrarium, i 2n. lugar onde se guardam as coisas sagradas, santuário, oratório
sacrificium, i 2n. sacrifício
saepe freqüentemente, muitas vezes
saeuus, a, um furioso, feroz, cruel, selvagem
salue salve! bem vindo! olá!
salus, salutis 3f. salvação, segurança, conservação; saúde; saudação
saluto, salutas, salutare, salutaui, salutatum cumprimentar, dar as boas- vindas
saluus, a, um salvo, a
sanguis, sanguinis 3m. sangue
sapiens, sapientis sábio, prudente, sensato
sapientia, ae 1f. sabedoria
sapienter sabiamente
sapio, sapis, sapere, sapui (sapiui, sapii) ser sensato, prudente, sábio
satis (+ gen.) bastante de, suficiente
Saturnus, i 2m. Saturno (pai de Júpiter)
saxum, i 2n. pedra, rocha
sceleratus, a, um criminoso, celerado, ímpio, perigoso, mau, cruel
scelestus, a, um malvado, criminoso, maldito
scelus, sceleris 3n. crime; criminoso, vilão
scilicet evidentemente, sem dúvida
scio, scis, scire, scii, scitum saber, conhecer, comprender
Scipio, Scipionis 3m. Scipio, Cipião
scribo, scribis, scribere, scripsi, scriptum escrever
secum consigo
secundum (+ ac.) depois de, segundo, conforme
securis, securis 3f. machado, machadinha
sed mas, porém
sedulo cuidadosamente, sinceramente
semel uma vez
semimortuus, a, um semi-morto
semiplenus, a, um semi-cheio, cheio até o meio
semper sempre
senatus, us 4m. senado; assembléia deliberativa
senex, senis 3m. velho, ancião
sententia, ae 1f. opinião, parecer; sentença, pensamento, idéia, frase, proposição
sentio, sentis, sentire, sensi, sensus sentir, experimentar
Septentriones, Septentrionum 3m. pl. as sete estrelas da Ursa Menor
sequens, sequentis (particípio presente de sequor) seguinte, seguindo
sequor, sequeris, sequi, secutus sum seguir; responder; perseguir
sermo, sermonis 3m. conversação, conversa; língua, modo de expressão, linguagem
Sertorianus, a, um relativo a Sertório (romano que dirigiu uma revolta contra o ditador romano
Sulla)
Sertorius, i 2m. Sertório
serua, ae 1f. escrava, serva
Seruilius, i 2m. Servílio
seruo, seruas, seruare, seruaui, seruatum guardar, conservar, preservar
seruulus, i 2m. (diminutivo de seruus, i) escravo desprezível
seruus, i 2m. escravo, servo
seu… seu seja… seja; tanto… tanto; ora… ora
seuerus, a, um severo, rígido, rigoroso, exato, sóbrio, íntegro, cruel
Sextius, i 2m. Sexto
si se
si quid se… algo
sic assim, deste modo
Siciliensis, e siciliano, siciliense
sicut assim como, do mesmo modo que
signum, i 2n. sinal, signo, marca; imagem, estátua
silenter silenciosamente
similis, e semelhante, parecido
similis ac semelhante a
similitudo, similitudinis 3f. similitude, semelhança, analogia
simul ao mesmo tempo, simultaneamente
simulacrum, i 2n imagem, representação, imitação, simulacro
sine (+ abl.) sem
singularis, e peculiar, singular, único
sino, sinis, sinere, siui, situm deixar, permitir, consentir
sinus, i 2m. seio, colo, peito, coração
sisto, sistis, sistere, steti suster, parar, reter, pôr
situs, a, um situado, localizado
socio, sicias, sociare, sociaui, sociatum associar, aliar, unir
socius, i 2m. associado, companheiro, sócio
sol, solis 3m. sol
soleatus, a, um calçado com sandálias
soleo, soles, solere, solitus sum ter por costume, costumar, soler
sollicito, sollicitas, sollicitare, sollicitaui, sollicitatum inquietar, atormentar; provocar, instar
solum somente
soluo, soluis, soluere, solui, solutum decompor, separar, dissolver, desfazer
solus, a, um só, sozinho
somnium, i 2n. sonho
sonarius, i 2m. o que faz cintos
sordidatus, a, um sujo, maltrapilho, mal-vestido
sordidus, a, um sujo, imundo, hediondo, sórdido
soror, sororis 3f. irmã
sors, sortis 3f. uma parte, um quinhão; sorte
sortior, sortiris, sortiri, sortitus sum tirar a sorte, sortear; escolher, eleger, compartir
Sosia, ae 1m. Sósia
spatium, i 2n. espaço, intervalo, extensão
spectator, spectatoris espectador
specto, spectas, spectare, spectaui, spectatum olhar, ver, observar atentamente
speculator, -oris 3m. observador, espião
spero, speras, sperare, speraui, speratum esperar, ter esperança
spes, spei 5f. esperança
spetaculum, i 2n. espetáculo, vista, aspecto
spinus, i 2m. espinho
spiritus, us 4m. espírito, alma
splendidus, a, um excelente, fino, brilhante, luminoso, límpido, opulento, célebre
spolia, orum 2n. despojos (de guerra)
spolio, spolias, spoliare, spoliaui, spoliatum despojar, roubar, pilhar
statim imediatamente, logo
statuo, statuis, statuere, statui, statutum levantar, erigir, construir, decidir, resolver, prescrever,
ordenar
statura, ae 1f. altura, estatura
stilus, i 2m. varinha pontuda com que se escrevia nas tábuas enceradas; estilo
sto, stas, stare, steti, status ficar em pé, imóvel, estar de pé
stolidus, a, um tolo, insensato, louco, estúpido, estolido
strophiarius, i 2m. fabricante de ‘sutiãs’
strophium, i 2n. faixa que segura o seio das mulheres
stultitia, ae 1f. estupidez, estultícia
stulte estupidamente
stultus, a, um estúpido, estulto
stupeo, stupes, stupere, stupui estar estupefato, boquiaberto, admirado
suadeo, suades, suadere, suasu, suasum aconselhar, exortar, recomendar
suauis, e doce, suave
sub (+ abl.) debaixo de, embaixo de, sob
subditus, a, um submetido, sujeito, subordinado
subito de repente, subitamente
subitus, a, um de repente, subitamente; que atua de improviso
sublat- (ver. tollo)
substituo, substituis, substituere, substitui, substitutum substituir
succensus, a, um incendiado, inflamado, ardente
suffragium, i 2n. voto eleitoral, sufrágio
Summanus, i 2m. Sumano (= Plutão)
summus, a, um o mais alto, o mais elevado
sumptus, sumptus 4m. despesa, gasto
super (+ ac.) em cima de, sobre
supereffluens, supereffluentis abundante, desbordande, transbordante
supero, superas, superare, superaui, superatum sobressair, exceder, superar, prevalecer
supplicium, i 2n. sacrifício, suplício, pena, sofrimento
supplico, suplicas, suplicare, suplicaui, suplicatum suplicar, rogar, pedir
surgo, surgir, surgere, surrexi, surrectum levantar-se, surgir, aparecer, revoltar-se
suspicio, -onis 3f. suspeita, suposição
suspicor, suspicaris, suspicari, suspicatus sum suspeitar, duvidar, imaginar, supor
sustul- (ver. tollo)
suus, a, um seu, sua
symphonia, ae 1f. concerto, sinfonia, banda
symphoniacus, i 2m. músico
Syracusanus, i 2m. pessoa de Siracusa
DECLINAÇÕES
1ª DECLINAÇÃO 2ª DECLINAÇÃO
Singular Plural Singular Plural
Nom. -a -ae -us, -er, -ir / -um -i /-a
Gen. -ae -arum -i -orum
Acus. -am -as -um -os /-a
Dat. -ae -is -o -is
Abl. -a -is -o -is
Voc. -a -ae -e, -er, -ir / -um -i /-a
3ª DECLINAÇÃO 4ª DECLINAÇÃO
Singular Plural Singular Plural
Nom. (variável) -es, -is /-a, -ia -us / -u -us / -ua
Gen. -is -um, -ium -us -uum
Acus. -em, -im (variável) -es,-is /-a, -ia -um / -u -us / -ua
Dat. -i -ibus -ui, -u -ibus
Abl. -e, -i -ibus -u -ibus
Voc. (variável) -es, -is / -a, -ia -us / -u -us / -ua
5a. DECLINAÇÃO
Singular Plural
Nominativo -es -es
Genitivo -ei -erum
Acusativo -em -es
Dativo -ei -ebus
Ablativo -e -ebus
Vocativo -es -es