Você está na página 1de 21

19

Sobre cinco tradues de Grande Serto: Veredas



Milton M. Azevedo
*




Resumo: o artigo estuda as tradues do romance Grande serto: veredas, da autoria
de Guimares Rosa, analisando aspectos lingsticos de fragmentos das verses ao
catalo, ao espanhol, ao francs, ao ingls e ao italiano. Enfoque especial dado ao
modo como serto e cidade se manifestam por meio de socioletos.
Palavras-chave: traduo, linguagem, socioletos, serto, cidade.



Este artigo
21
considera alguns problemas de traduo suscitados pelo romance
de Joo Guimares Rosa, Grande Serto: Veredas (GSV), atravs da anlise de aspectos
seletos de suas verses ao catalo, ao espanhol, ao francs, ao ingls e ao italiano.
22

Enfocam-se aqui alguns recursos lingsticos empregados para expressar as conotaes
da linguagem sui generis de GSV, que pode ser concebida como uma representao
metafrica do ponto de encontro de duas subculturas. Por um lado, o serto bravio
onde manda quem forte (20), marcado por um nvel de ferocidade que compele o
narrador-protagonista, o ex-jaguno Riobaldo, a proclamar que Deus mesmo, quando
vier, que venha armado! (20). Por outro lado, a civilizao urbana, incipiente no
interior do pas nos alvores do sculo XX, sugerida por personagens como o
comerciante alemo Wusp, que insiste em viajar desarmado pelo serto, ou Z Bebelo,

*
University of Califrnia, Berkeley.
21
Este artigo publicado originalmente na Revista Portuguesa de Humanidades (Nm.
6, 2001, 23-42), a cujo editor se agradece a autorizao para reproduzi-lo recolhe
comentrios anteriores sobre a traduo catal (Azevedo 1995) e desenvolve outros
sobre a espanhola (Azevedo 2001a) e a inglesa (Azevedo 2001b).
22
O texto de referncia Guimares Rosa 1956, cujos exemplos vo identificados pela abreviao Ptg.
As tradues analisadas, relacionadas na Bibliografia, vo identificadas pelas abreviaes Cat. = catalo,
Esp. = espanhol, Ing. = ingls, It. = italiano, Fr. = francs, seguidas dos nmeros das pginas. No se
incluiu neste estudo a primeira traduo francesa, publicada tambm por ditions Albin Michel em 1965.




20
malogrado chefe de jagunos e aspirante a poltico, que depois de tentar inutilmente
endireitar o serto, termina colocando Riobaldo no bom caminho: S Z Bebelo,
mesmo, para meu destino comear de salvar (593).
Serto e civilizao aparecem-nos, pois, como mundos em conflito,
manifestados atravs de duas linguagens que se sobrepe e interpenetram: o linguajar do
homem do campo, vernculo nativo de Riobaldo, e a linguagem mais cuidada dos
livros, nos quais estudou gramtica, as operaes, regra-de-trs, at geografia e estudo
ptrio (16). Minguados embora, tais estudos deram-lhe o gosto pela leitura ainda
hoje apreceio um bom livro, despaado(16) habilitando-o, chegada a velhice, a
tratar de pr ordem em seu mundo interior, mediante o relato da sua saga pessoal a um
ouvinte culto e silencioso, cujas idias instrudas . . . fornecem paz (41). Sua narrativa
delimita uma zona de contato (no sentido de Pratt 1992) entre duas subculturas ao
mesmo tempo antagnicas e complementares, cujo embate se reflete simbolicamente na
sintaxe retorcida, na morfologia criativa e no lxico exuberante de uma linguagem
literria que levanta a ineludvel questo de a que variedade de lngua traduzi-la.
Traduzir um texto literrio escrito em portugus normativo variedade padro
de outro idioma, tarefa comprovadamente possvel, que requer relativamente poucos
ajustes estilsticos. Pelo contrrio, um texto de fico vazado num linguajar no-padro
digamos um dialeto regional ou o socioleto de determinada comunidade impe
solues criativas, que alm de preservar o contedo cognitivo, permitam captar toda
uma constelao de elementos conotativos. Uma lngua real compe-se de dialetos e
socioletos que tendem a formar um contnuo sem demasiadas fissuras bvias. J a
variedade padro de um idioma um cdigo definido como sistema explcito de normas
gramaticais, que contrasta com as demais variedades no normativizadas. Os manuais
de gramtica que se propem a representar tais normas costumam discrepar entre si,
revalidando assim o comentrio sapiriano: all grammars leak (Sapir 1949:38). No
obstante, tal deficincia deve-se menos a obstculos tcnicos insuperveis do que
relativa limitao dos recursos habitualmente empregados. O descompasso entre tal
norma idealizada e a fala real deve-se a que uma lngua padro , por definio, uma
criao artificial, baseada na excluso de falas carentes de prestgio e reduzida aos
limites de alguma variedade dotada de importncia poltica e social (Penny 2000:194).


21
Excludas da norma, as variedades no-padro ficam limitadas ao uso oral e a contadas
manifestaes escritas, como a epistolografia familiar, a menos que se resgatem para
servir de veculo literrio em obras em que a emulao da fala dialetal ou socioletal
desempenha um papel chave na caracterizao das personagens.
As gramticas e dicionrios da variedade padro de uma lngua A facilitam o
estabelecimento de equivalncias biunvocas morfossintticas, semnticas e lxicas
com a variedade padro de outro idioma B, o que at certo ponto assegura a
possibilidade de traduo. Pelo contrrio, a traduo de textos de fico onde se
empregam dialetos ou socioletos de A requer que exista, na lngua B, alguma variedade
no-padro que possa ser usada, mutatis mutandis, para recriar efeitos estilsticos
equivalentes aos do original. Os dialetos e socioletos de uma lngua, porm, no
costumam ter equivalentes exatos em outros idiomas, o que dificulta a traduo. So
paradigmticos os casos de tradues de obras como Pygmalion, de George Bernard
Shaw (ou a sua verso musical, My Fair Lady), ou The Adventures of Huckleberry Finn,
de Mark Twain.
23
A soluo mais fcil, que consiste em fazer a traduo em linguagem
padro, tem a clara desvantagem de eliminar um aspecto fundamental da obra, qual seja
precisamente a emulao da oralidade. Outra soluo consiste em procurar no idioma da
traduo elementos no normativos que permitam, ainda que aproximadamente,
reproduzir aquelas conotaes, valendo-se para tanto de equivalncias interidiomticas
ou interdialetais. No existe, porm, um consenso sobre este assunto. Alguns
especialistas (Snell-Hornby 1986, 1988) duvidam que haja equivalncias suficientes
para formar a base de uma teoria da traduo literria. Na prtica, a existncia de
tradues bem realizadas sugere que cada caso deve ser analisado segundo seus prprios
mritos.
Num lcido trabalho, Brisset alerta para as dificuldades de traduo resultantes
from the absence in the target language of a subcode equivalent to the one used by the
source text in its reproduction of the source language (2000: 344). A julgar pela
diversidade de estilos adotados em tradues, h vrias maneiras de interpretar o que
seja tal subcdigo equivalente. Se no h no idioma da traduo variedades capazes

23
Sobre esses e outros casos, ver Lavoie 1994 e Azevedo 1998.


22
de reproduzir a linguagem no-padro do original, uma soluo consiste em criar um
dialeto literrio que a emule, produzindo determinados contrastes com a norma padro.
Entende-se por dialeto literrio, como artifcio estilstico, a representao da fala
mediante traos no normativos, sejam regionais ou sociais, a fim de contrastar as vozes
de uns personagens com as de outros, ou com a voz narradora, quando expressada em
linguagem padro. Tais contrastes criam um realce (ing. foregrounding), no sentido da
proposta feita no mbito do Crculo Lingstico de Praga, de um "desvio literrio
significativo, contra o pano de fundo de uma norma no literria... to aplicvel ao
estudo pragmtico da linguagem em contexto como ao de outros aspectos mais formais
da mesma (Leech, 1992: 259).
24
Sendo impossvel a reproduo exata da fala, o
escritor elabora uma verso estilizada de certa variedade lingstica, cujo xito como
artifcio estilstico depender de permitir aos leitores apreender o contraste, codificado
no original, entre a fala representada e a linguagem padro, ponto de referncia
obrigatrio do leitor. Por existir em funo do microcosmo criado pelo autor, esse
dialeto de traduo precisa ser suficientemente verossmil e incorporar elementos do
comportamento lingstico retratado, mesmo que resulte, no conjunto, em um amlgama
de formas inexistente em qualquer variedade real da lngua. Quanto mais diversas forem
as vozes representadas, tanto mais difcil ser manter a coeso desse linguajar para
evocar a oralidade na traduo.
A estrutura de GSV a de um longo relato oral,
25
moldado na tradio popular
de contar casos, no qual o narrador-protagonista repassa sua vida como jaguno,
interpolando aqui e ali relatos de outros personagens. Sendo ponto pacfico que a forma
da linguagem um elemento essencial em GSV, a traduo deve incorporar elementos
evocadores da dico e do ritmo da fala, da manipulao da sintaxe, dos neologismos
26

e arcasmos encontrados na fala rural, dos provrbios populares e de um lxico regional
especfico, referente fauna, flora e topografia, para o qual escasseiam equivalentes em

24
Sobre dialeto literrio e temas correlatos, ver Sumner Ives 1971 e Traugott e Pratt 1980, Cap. 8; sobre
realce, Leech 1992, Chapman 1973:48 e Mukarovsk 1964.
25
Sobre a oralidade em GSV, ver, entre outros, Daniel 1968, Ward 1984, e Coutinho 1980, 1983b.
26
Tem interesse neste assunto a tese de doutoramento de Eliana Mendes, A Traduo dos Neologismos
de Grande Serto: Veredas (Universidade de So Paulo, 1991), mencionada no importante estudo de
Piers Armstrong (2001).



23
outros idiomas. As verses analisadas optam com freqncia seja por uma traduo
literal, como ing. black jaguar female / fr. tigresse noire / it. tigre nera por tigre preta,
seja por uma verso aproximativa ou genrica, como ing. jungle cat por ona, ou ing. a
thick kind of anaconda / cat. anaconda de les grosses / it. serpenti enormi por surucui.
Sem deixar de ser vlidas, porquanto facilitam o entendimento de valores cognitivos,
tais solues implicam s vezes certa diluio de elementos conotativos. Uma pequena
amostra d uma idia desse processo:

(1) Animais:
(2)
Ptg. Ing. Esp.
tigre preta (28) black jaguar female (21) tigre negra (27)
ona (28) jungle cat (19) onza (27)
surucui (33) the thick kind of anaconda (24) surucurir
(33)
jacar (33) alligator (24) yacar (31)

Fr. It. Cat.
tigresse noire (28) tigre nera (25) pantera negra (23)
ona (38) giaguaro (25) jaguar (23)
anaconda (43) serpenti enormi (29) anaconda de les
grosses (27)
caman (33) caimano (29) jacar (27)

(3) Pssaros:
(4)
Ptg. (34) Ing. (25) Esp.
(31)
tirir spine-tail tirir
grana the black grackle grana
fariscadeira the sniffing dove olisqueadora
juriti-do-peito-branco white-breasted dove yurit-de-de pecho-
blanco
pomba-vermelha-do-mato-virgem red dove of the virgin woods paloma-roja-
del-mato-virgen
bem-te-vi bemtevi flycatcher bien-te-v

Fr. (44) It. (30) Cat. (27 )
merle tirir tirir
- grana grana
fariscadeira fariscadeira furgaire


24
tourterelle-ao-ventre-blanc tortora-di-petto-bianco jurit-
del-pit-blanc
palombe-rouge-de-la-fort palomba-rossa-di-foresta-vergine colom vermell
del bosc
bem-te-vi bem-te-vi bem-te-vi

(3) Plantas:
Ptg. Ing. Esp.
canela-de-ema (33) laurel (25) canela-de-and (34)
capim-grama (48) grama grass (37) pasto-grama
capim-redondo (49) brush growth (38) grama redonda (42)

Fr. It. Cat.
canneliers (44) cannella-di-casuario (30) canela-de-ema (27)
herbe haute (55) erba alta (41) herba que els tapava els peus (37)
plantes fourragres (56)vegetazione da foraggio (38) herbassar dherba
(37)

Segundo o uso popular, muitos personagens identificam-se por alcunhas, de
traduo nem sempre fcil, que refletem alguma caracterstica fsica ou psicolgica. As
verses inglesa e catal simplesmente mantm tais alcunhas na forma original, soluo
pouco satisfatria que nos obriga a vadear listas de nomes que para quem desconhea
a lngua podem parecer ininteligveis e de aparncia extravagante. Ainda que algum
leitor mais esforado se disponha a decifr-los com a ajuda de um dicionrio, o processo
de leitura ser inevitavelmente retardado. Parece ter mais interesse, tanto estilstico
como comunicativo, uma soluo que, acomodando em certa medida o leitor, mantenha
no original apenas aqueles nomes que no haja maneira de traduzir, e adapte outros, de
modo a captar ao menos algumas conotaes do original. Tal , em linhas gerais, a
soluo adotada nas verses espanhola, francesa e italiana, conforme se v na seguinte
amostra:

(4) Apelidos:

Ptg. (315-316) =
Ing. (264-266) =
Cat. (219-220) Fr. (270-272) Esp. (240-241)
It. (264-265)
Quque Quoiquoi Queque
Checch


25
Marimbondo Frelon Avispn Vespa
Mo-de-Lixa lenclou Mano-de-Lija Carta-Vetrata
Freitas Macho Freitas-le-Mle Freitas-Macho Freitas
Maschio
Prto Mangaba le noir Mangaba Negro Mangaba
Moro Mangaba
Joo Vaqueiro Joo-le-Vacher Juan Vaquero Gian Boraro
Coscoro le Cloporte Coscorrn Scorzone
Jacar Crocodile Yacar Caimano
Marruaz le Taurillon Marraz Torello
Moambico Mozambicon Mozambicn Mozambicone
Dimas Dido Dimas-le-Fou Dimas Loco Dimas il Matto
Nh Fasca Nho-ltincelle o Chispa Favilla
Rasga-em-Baixo Fends-le-Ventre Rasga-por-Bajo
Squarcia-in-basso

Um raciocnio semelhante aplicvel a topnimos e nomes de fazendas, Nomes
como Serra do Deus-Me-Livre ou Chapada do Sumidouro nada dizem a um leitor de
ingls, ao passo que uma traduo aproximativa (hipoteticamente, God-Help-Me Hills
ou Devils Prairie) ajudaria no s a perceber as conotaes atribudas aos lugares
designados, como tambm a manter o ritmo da leitura.

(5) Topnimos:

Ptg. (69) = Ing. (55) =
Cat. (51) Esp. (57) Fr (73)
It. (59)
Serra do Deus-Me-Livre Sierra del Dios-Me-Libre Le mont Dieu-men-
garde! Serra di Dio-Mi-Salvi
Chapada do Sumidouro Llanura del Sumidero Chapada denfer
Tavolato dellInghiottitoio
Crrego do Poldro Arroyo del Potro Ruisseau du Poulain
Torrente del Puledro
Furado-do-Meio Furado del Medio Val-du-Milieu
Canale-del-Mezzo
Passagem da Limeira Paso del Limero Passage de Limeira
Passo della Limeira
Chapada do Covo Llanura del Cuevn Chapada du Prcipice Pianoro della
Lacca

(6) Nomes de fazendas:

Ptg. (112) = Ing. (112) =


26
Cat. (80) Esp. (89) Fr. (107) It. (95)
Fazenda So Gregrio Hacienda San Gregorio Fazenda So
Gregrio Fazenda San Gregorio
Alambiques Alambique Alambic
Alambicci
Maca Macaz Macaa
Maca
Crondeba Crondeba Crondeba Crondeba
Vau-Vau Bau-Bau Gu-du-Gu Guado-
Grande
Barra-da-Vaca Barra-de-la-Vaca Barre-de-la-Vache
Barra-della-Vacca
Arcanjos los Arcngeles aux-Archanges
Arcangeli
So Joo do Canastro San Juan del Canastrn Saint-Jean-du-
Cochon San Giovanni nel
Canestrone

Vale a pena recordar que o prprio Guimares Rosa manifestou-se a favor de
uma soluo hbrida.
27
Quando seu tradutor italiano, Edoardo Bizzarri, manifestou-se
no sentido de que, a respeito dos nomes de localidades, pessoas e dos apelidos, ia
deixando alguns na lngua original, e traduzindo outros ou usando o correspondente
italiano, com critrio exclusivamente pessoal, arbitrrio e fnico (Guimares Rosa
1972: 23), o autor replicou:

Exato. Assim tambm que eu pensava: V. deixando uns como esto,
e traduzindo outros. Ou, mesmo, inventando. Quando entra seu
critrio exclusivamente pessoal, arbitrrio e fnico fico alegre e
tranquilo. Nle que eu, sinceramente, confio. (O tradutor francs, de
acrdo comigo, est procedendo assim. Os norte-americanos deixaram
tudo na forma original, o que achei ruim.) Haver casos, tambm, em
que V. j viu que o bom, de mais vivo efeito, a soluo mista
conservar uma parte e traduzir o resto. (Guimares Rosa 1972: 25.)

A verso inglesa e a francesa utilizam uma linguagem mais direta, ao passo que
o esforo por emular o original transparece na verso espanhola, e, embora menos, na
catal, como se v nos exemplos (7 - 10):

27
Tais comentrios, entretanto, devem ser interpretados luz de um estudo cuidadoso das cartas do autor
a seus diversos tradutores. Sobre esse assunto, ver Armstrong 2001: 66-72.


27

(7) Ptg. bala beija-florou (de beija-flor colibr; 576)
Ing. bullets flying about like hummingbirds (477)
Esp. las balas abejearon (< abeja, 440);
Fr. Puis, a reprit: des balles oiseaux-mouches (482)
It. Ed ecco, che riprese: le pallottole colibrarono. (479)
Cat. Va venir de cop: les bales colibrejaven. (399)


(8) Ptg . . . os soldados aiando gritos (de ai, interjeio, 69)
Ing. . . . the soldiers crying out (57)
Esp. . . . los soldados ay-ando gritos (57)
Fr. . . . les soldats poussaient des cris (73)
It. I soldati lanciando gemiti (59)
Cat. Els soldats aiejaven xisclant (51)

(9) Ptg. O senhor imaginalmente percebe? (50)
Esp. Entiende usted imaginariamente? (43);
Ing. Can you imagine such a thing? (50)
Fr. Vous imaginez la scne? (57)
It. Vossignoria pu immaginare una cosa del genere? (43)
Cat. Vost sho pot imaginar? (38)

(10) Ptg. uma Izina Calanga . . . ouvi que reza tambm com grandes
meremerncias ( < mere (cer) + -ncia, 18)
Esp. una Izina Calanga . . . o que reza tambin con grandes benemerencias
(20)
Ing. ... a certain Isma [sic] Calanga . . . whose prayers too, it is said, are of
great merit and profit. (11)
Fr. une certaine Izina Calanga . . . je me suis laiss dire quelle prie galement
avec grand mrite
et comptence (30)
It. certa Isina Ramarra . . . ho sentito dire che prega con grandi rimeritamenti
(17)
Cat. una tal Izina Calanga . . . he sentit que resa amb molta grcia i favor (17)

Recordam-nos estas passagens que a traduo a uma lngua romnica tem a
inegvel vantagem de compartilhar essencialmente a mesma estrutura morfossinttica.
Por exemplo, a verbalizao de um substantivo como beija-flor tem paralelo em italiano
(colibri > colibrarono) e em catalo (colibri > colibrejaven), e com outro substantivo,
em espanhol (abeja > abejearon). J o texto francs emprega como modificador um


28
substantivo composto (bateaux oiseaux-mouches), ao passo que a verso inglesa utiliza
um smile (like hummingbirds).
As formas de tratamento tm particular interesse, pelo que revelam acerca da
pragmtica da interao entre os personagens. Como as demais lnguas romnicas, o
portugus segue o padro T/V descrito em Brown e Gilman 1960, que contrasta
explicitamente um termo informal (T) com outro formal (V), atravs de pronomes,
formas de tratamento e formas verbais. No portugus do Brasil, os pronomes tu e voc
so essencialmente equivalentes no que diz respeito formalidade, e acham-se em
distribuio geogrfica parcialmente complementar, sendo tu limitado a determinadas
regies (Rio Grande do Sul e partes de Santa Catarina, alm de reas do Norte e do
Nordeste). No linguajar popular representado em GSV, tu e voc alternam na fala dos
mesmos interlocutores, fenmeno ainda comum hoje em dia. A alternativa formal (V)
o tratamento o senhor / a senhora, que em GSV coexiste com outros tratamentos, que
sero mencionados mais adiante.
Ao passo que a traduo de um texto do portugus a outra lngua romnica
requer apenas que se escolha entre formas T ou V adequadas, a traduo ao ingls
defronta-se com o problema de que, no sendo o pronome you marcado para
formalidade, preciso encontrar outros meios para indicar aquele contraste. O dilogo
(12) ocorre no momento em que acaba de haver uma inverso hierrquica entre os
interlocutores: Riobaldo assumiu o comando do bando, e Z Bebelo, chefe deposto,
acha-se numa situao indefinida, mas de qualquer maneira destituda de poder real.
No obstante, Riobaldo continua a trat-lo de o senhor, assegurando-lhe assim prestgio
e auto-respeito. Z Bebelo, por sua vez, continua a usar os pronomes ntimos voc e tu,
j no por uma questo de hierarquia, mas para expressar sua admirao e bem-querer
nos termos de Brown e Gilman, a sua solidariedade para com Riobaldo. Ao passo
que as verses espanhola, francesa, italiana e catal captam essas nuanas atravs do
contraste usted/t, vous/tu, lei/tu, vost/tu, na verso inglesa a formalidade assinalada
pelo uso de you, sir por Riobaldo, contrastando com o uso de you simples por Z
Bebelo:

(12) [Riobaldo] O senhor, agora... eu quis dizer.


29
[Z Bebelo] No, Riobaldo... le me atalhou. Tenho de tanger urub,
no membora. . . . Mas, voc o outro homem, voc revira o serto... (430)
Ing. Now you, sir I started to say, but he cut me off.
No, Riobaldo. I have to go away. . . . But you are another man, you will turn
the serto upside down... (356)
Esp. Usted, ahora...quise decir. No, Riobaldo..., me ataj, Tengo que
conducir urubes, desde ahora. . . . Pero t eres el otro hombre, t vas a cambiar
el sertn.... (329)
Fr. Vous, maintenant... je commenai.
Non, Riobaldo... il minterrompit. Je dois aller mon chemin, e men aller. .
. Mais tu es lautre homme, tu vas mettre le serto sens dessus dessous. (364)
It. Lei, adesso... volli dire. No, Riobaldo... minterruppe lui. Debbo
andarmene, via.... Ma, tu sei un altro uomo, tu metti sottosopra il serto... (359)
Cat. Vost, ara... vaig voler dir. No, Riobaldo...va tallar-me.
Em toca tocar el dos, anar-men lluny. . . . Per tu ets tot un altre home; tu
capgirars el serto... (298)

Z Bebelo volta a usar este tratamento ntimo quando tornam a encontrar-se
depois que Riobaldo abandonou a vida de jaguno:

(13) Ptg. Tudo viva!, Riobaldo, Tatarana, Professor... le concisou. Tu quis
paz? . . . . Acabou com o Hermgenes? A bem. Tu foi o meu discpulo... Foi
no foi? (592)

Alm das formas tu, voc, o senhor, que so usadas em todos os nveis de
linguagem e tm equivalentes em outros idiomas, os dilogos de GSV incluem certas
formas de tratamento da fala regional. O dilogo (14) uma conversa entre Riobaldo e o
cego Borromeu, que como mero agregado, ocupa a posio mais baixa na hierarquia do
bando de jagunos. Riobaldo, j investido das funes de chefe, d-lhe o tratamento de
voc, ao passo que Borromeu, assumindo sua posio inferior, dirige-se a Riobaldo
como ossenhor e meussenhor, grafias estas evocadoras da pronncias populares, como
[usi:o] and [mewsi:o]:

(14) Ptg. [Riobaldo a Borromeu] Voc o Serto?
Ossenhor perfeitamm, ossenhor perfeitamm... Que sou o cego Borromeu...
Ossenhor meussenhor...
le retorquiu. (578)
Ing. Are you the Serto? Yessuh, yessuh, I am the blind man, Borromeu,
yessuh, he replied. (479)


30
Esp. Eres t el Sertn? Ust perfectamn, ust perfectamn... Que soy
el ciego Borromeo... Ust monseor...replic.
Fr. Tu es le Serto? Parfaitemain, monsieur, parfaitemain... Je suis
laveugle Borrome... Monsieur mon bon monsieur... il me rtorqua. (484)
It. Tu sei il serto?! Vossignoria perfettamen, vossignoria perfettamen... Che
sono il cieco Borromeo... Vossignoria signormio... lui replic. (482)
Cat. Que ets tu, el Serto!? Permitim vost, permitm vost... Jo sc el
cec Borromeu... Si mho permet, bon senyor...va replicar. (401)

Esse tratamento respeitoso transparece em ingls na forma dialetal yessuh, e a
verso espanhola usa a pronncia popular ust, combinada com o elevado tratamento
honorfico monseor.
28
Em francs, a atitude respeitosa de Borromeu revela-se na forma
mon bon monsieur, refletida tambm no catalo bon senyor, ao passo que a traduo
italiana emprega o tratamento popular vossignoria. No dilogo (15), aparece o
tratamento Ossa Seoria, variante popular de Vossa Senhoria, que o texto espanhol
transforma em Gestra Seora, onde o dgrafo g evoca a pronncia popular com a
consoante velar labializada inicial [g
w
]. A verso francesa e a italiana empregam
formas cognatas, tambm com pronncia popular (VotSeigneurie, vossignoria), ao
passo que a catal opta pela ortografia normativa, Vostra Senyoria. Em contraste, a
verso inglesa mantm o registro formal apenas com sir, prescindindo assim de certas
nuanas que talvez pudessem ser captadas por um tratamento como boss patro ou
chief chefe.

(15) Ptg. Caso se Ossa Seoria se concorde... (356)
Ing. In case you agree, sir. (297)
Esp. Caso si Gestra Seora concuerda (271)
Fr Au cas o VotSeigneurie concorde. (304)
It. Caso vossignoria concordi (299)
Cat. En cas que Vostra Senyoria shi avingui... (247)

O pronome plural vs, hoje desaparecido da fala espontnea, aparece como
plural retrico no exemplo (16), que reflete tambm o uso popular do pronome tu com
formas verbais de terceira pessoa (tu h de no me ver). A traduo inglesa capta
habilmente esse contraste, traduzindo vs por you all, forma tpica da fala sulista

28
Tratamiento dado en Francia al delfn y a otras pers[ona]s de alta dignidad. Diccionario del espaol
actual. Manuel seco et alii. Madrid: Aguilar, 1999.


31
estadunidense, e reservando you para a fala em que Riobaldo se dirige apenas a seu
companheiro Diadorim. Naturalmente, as demais tradues utilizam as formas V/T (fr.
vous/tu, esp. vosotros/t, it. voi/tu e cat. vosaltres/tu):

(16) Ptg. E eu quase gritei: A a intimao? Pois, fizerem, eu saio do meio de
vs, pra todo o nunca. Mais tu h de no me ver!...(39):
Ing. And I almost screamed: Is that a warning? Well, if you do it, Ill leave you
all for good. Youll never see me again! (29)
Esp. Y casi grit: Ah est la intimidacin? Pues hacedlo y salgo de en
medio de vosotros para siempre jams. No has de verme ms!... (35)
Fr. Et je criai presque: Alors, cest une intimation? Eh bien, faites-le, et je vous
plante l, jamais pour toujours. Tu ne me verras plus!... (48)
It. E quasi gridai: Ah, questo quel che volete? Ebbene, fatelo, e io me ne vado
via per sempre.Non mi vedrai mai pi! (34)
Cat. I gaireb vaig cridar: s una intimaci, aix? Doncs, si ho feu, em
separo de vosaltres per sempre ms. No em tornars a veure!... (31)

Nos casos em que o referente singular, a verso inglesa naturalmente emprega
you, ao passo que a catal capta a nuana formal pelo possessivo de terceira pessoa
seva, correspondente ao pronome vost, enquanto que as verses espanhola, francesa e
italiana optam pelo pronome t/tu:

(17) Ptg. E chefe ser. . . . esperamos vossas ordens... (90)
Ing. And leader you shall be. We rest our arms, we await your orders. (E 74)
Esp. Y jefe sers . . . esperamos tus rdenes (73)
Fr. Tu seras chef. Nous te remettons nos armes, nous attendons tes ordres. (90)
It. E capo sarai. Abbassiamo le nostre armi, aspettiamo i tuoi ordini... (77)
Cat. I capit ser. Abaixem les nostres armes, esperem les seves ordres... (66)

Em outro dilogo, uma mudana de tratamento assinala uma variao
momentnea na dimenso da intimidade. Ao usar o possessivo deferente em vossas
ordens, o jaguno Marcelino demonstra submisso a Z Bebelo, a quem acaba de
transferir a chefia do bando. Em um dilogo posterior, Z Bebelo presta homenagem a
seu novo subordinado por seu siso e carter, usando o possessivo vosso ao oferecer-
lhe o cavalo que pertencera ao falecido chefe Joca Ramiro:



32
(18) Ptg. Z Bebelo . . . . Chamou Marcelino Pampa, a ele fez donativo grave:
Este animal vosso, Marcelino, merecido. Porque eu ainda estou por ver outro
com igual siso e carter! (92)
Ing. This animal is yours, Marcelino, and rightly so. (75)
Esp. Este animal es tuyo, Marcelino, merecido. (S 74),
Fr. Cet animal vous appartient, bien mrit, Marcelino. (F 91)
It. Questo animale vostro, Marcellino, meritato. (78)
Cat. Aquest animal es teu, Marcelino; merescut. (67)

Num momento de tenso, o jaguno Diadorim passa de voc a o senhor para
verberar seu companheiro Riobaldo. Para captar esse incremento de formalidade, a
verso inglesa emprega sir, enquanto as outras tradues usam esp. usted, cat. vs, fr.
vous e it. lei.

(19) Diadorim se ps pra trs ... O senhor no fala srio! ele rompeu e disse, se
desprazendo. "O senhor" que ele disse. Riu mmente. Arrepio como reca em
mim, furioso com meu patetear. No te ofendo, Mano. Sei que tu
corajoso... eu disfarcei, afetando que tinha sido brinca de zombarias,
recompondo o significado. (564)

Ing. Diadorim stepped backward, startled. Sir, you cant be serious!he
exclaimed indignantly. He had addressed me as Sir. He laughed scornfully. I
recovered myself instantly, furious at my own folly. No offense meant, brother.
I know that you are courageous without looking at your eyes,I said, to
disguise my meaning and make believe I had been joking. (467)

Esp. Usted no habla en serio!, rompi e dijo, incomodndose. Usted, que
dijo. Se ri malamente. Me escalofro de cmo ca en m, furioso contra mi
estupidez. No te ofendo, Mano. S que eres valiente... disimul, afectando
que haba sido un juego de zumbas, recomponiendo el significado. (431)

Fr. Diadorim eut un mouvement de recul. Vous ne parlez pas srieusement!
il coupa et me lana, trs mcontent. Vous, il mavait dit vous. Il rit
mchamment. Avec un frisson je revins moi, furieux contre mon faux pas. Ne
te fche pas, Frre. Je sais que tu es courageux... je dviai, redonnant ce
que javais dit, comme si je ne lavais fait que pour jouer, par plaisanterie, une
autre signification. (473)

It. Lei non parla sul serio! scoppi a dire, furioso. Lei disse. E rise cattivo.
Con un brivido tornai a me, irritato per la mia balordaggine. Non ti offendo,
fratello. So che sei coraggioso... cos dissimulai, facendo mostra che era stato
uno scherzo di dileggio, ricomponendo il significato. (470)



33
Cat. No deveu parlar de deb! va esclatar, amb desplaer. De vps em va
tractar. Va fer un riure forat. Vaig tornar en mi amb una esgarrifana, furis
amb la meva relliscada. No et volia ofendre, company. Ja s que ets valent...
vaig dissimular, fent veure que noms havia jugat a escarnir-lo, donant-hi un
altre significat. (391)

A emulao da oralidade reforada em casos especficos de personagens
dotados de uma voz marcada por algum estilo especial. o caso do alemo Wusp, que
fala portugus com uma sintaxe truncada, como se v no exemplo (20), impresso esta
recriada na traduo mediante pequenas manipulaes gramaticais. Em ingls notamos
o uso incorreto de formas de gerndio (needing, travelling) em lugar do infinitivo, um
advrbio redundantemente marcado pelo sufixo -ly (muchly) e uma frase em estilo
telegrfico (I, straight, city of So Francisco). A traduo espanhola segue de perto o
original, ao passo que na verso francesa a idiossincrasia da fala daquele personagem
transparece no pronome moi usado como sujeito de um infinitivo (Moi avoir besoin). A
verso italiana usa o pronome sujeito io com um infinitivo (io bisognare) combinada
com mio viaggiare, e a traduo catal emprega uma linguagem padro.

(20) Ptg. [Wusp] Senhor estar bom? . . . Sei senhor homem valente . . . . Eu precisar
de homem valente assim, viajar meu, quinze dias, serto agora aqui muito
atrapalhado. . . . Eu, direto, cidade so Francisco, vou forte. (72-73)
Ing. I am delighted. You are well? Delighted. . . . I know that you are brave
man, very brave. I needing brave man like that, to travelling with me, fifteen
days, backlands here now muchly confused, wild men, everything. . . . I,
straight, city of So Francisco, I go forth. (58)
Esp. Usted estar bueno? . . . S usted hombre valiente, muy valiente . . . Yo
necesitar hombre as valiente, m viajar, quince das, sertn aqu ahora muy
enredado . . . Yo, derecho, ciudad San Francisco, voy de prisa(59-60).
Fr Content de vous revoir. Vous allez bien? Content de vous revoir... . . . Je
sais que vous tes un homme courageux, trs courageux... Moi avoir besoin dun
homme comme a, courageux, en voyage avec moi, quinze jours, le serto ici
maintenant trs agit, des gens mchants, et tout... (F 75)
It. Lei sta bene? Mi rallegro... . So che lei un uomo valoroso, molto valoroso...
Io bisognare di uomo valoroso cos, per mio viaggiare, quindici giorni, il serto
qui adesso molto confuso, gente feroce, tutto... (62)
Cat. Com est vost? . . . S que vost un home valent, molt valent... A mi em
cal un home valent com vost, per viatjar amb mi, quinze dies; ara aqu el serto
est molt atabalat, amb gent en guerra i tot aix...(53)



34
particularmente bem sucedido em GSV o emprego de variaes ortogrficas
para projetar a impresso de uma pronncia nitidamente popular. Nesses casos a
traduo inglesa e a catal, embora coloquiais, tendem a manter-se dentro da norma
padro. J a verso espanhola logra emular bastante bem o sabor do original, e as
tradues francesa e italiana conservam-se numa posio intermediria, como se v em
(21) - (23):

(21) Ptg. Ossenhorutrje, mestre, a gente vinhemos, no graminh... Ossenhor utrje. .
. . Ossenyor grande chefe, dando sua placena. Ossenhor Vossensenhoria?
(379-380)
Ing. Begging your pardon, master, we just here . . . . Begging your pardon . . .
. [...] We are not accustomed. . . . . You are a big chief, and it pleases you.
Should I address you as Your Lordship? (315-316)
Esp. Vost utorgue, maestre, hemos venido a la paz. . . . . Vost utorgue. . . .
Vost es gran jefe, dando su complacencia. Vost es Gestraseoria? (289)
F. Msieur otroye, matre, on est venu nous autres, travers champs. . . . Vot
msieur otroye. . . . Msieur est Monseigneur? (F 323)
It. Vossignore autorizzi, maestro, noi siamo venuti, camminando... Vossignore
autorizzi... Non abbiamo costume... Non abbiamo costume... Vossignore
grande capo, dando il suo consenso. Vossignore Vossignoria? (317 )
Cat. Vost perdonins, senyor; anem en to de pau... Vost perdonins... Vost s
un gran caporal, amb el seu consentiment... Vost s terratinent? (263)

(22) Ptg. Dou de comer mea mul e tris fio (438)
Ing. I have my wife and three children to feed, under my thatched roof. (362)
Esp. Doy de com a mi muj e tres hijo, debajo de mi choza... (334)
F r. Je donne manger ma... a... femm et trois...ois ptitots, l, dans ma
cabane... (F 370) It. Do da mangiare a mia moglie e a tre figli, nella mia
capanna... (365)
Cat. Sc jo, el qui dna el pa a la dona i tres fills, a sota el meu encanyissat...
(303)

(23) Ptg. Eu c, ch, eu estou plo qu o ch pro fim expedir... (267)
Esp. Yo aqu j, yo estoy por lo que el j por fin expida (205)
Ing. Me, boss, I go for whatever the boss decides. (225)
Fr. Moi, ici, ch, jsuis pour ce qu ele ch, la fin, rsoudr...
It. Io qua, ca, io sto per quello che il capo decide che si fa... (225)
Cat. Jo, capit, ds, jo aqu estic pel que a vs us sembli... (187)




35
Para preservar o efeito estilstico da diversidade de vozes, o tradutor necessita
manipular o idioma da traduo a fim de criar um dialeto literrio que de alguma
maneira emule o original. Um obstculo a isso reside em que, se o autor tem liberdade
para armar o seu prprio dialeto literrio com variedades lingsticas reais, o tradutor
acha-se limitado a montar um cdigo imaginrio, que no corresponde a nenhuma
variedade especfica do idioma em questo. Ao passo que o que dizem os jagunos-
personagens tem alguma correspondncia com a fala rural real, o linguajar dos
personagens das tradues tem uma existncia exclusivamente literria, no
correspondendo a nenhum dialeto ou socioleto especfico das lnguas em questo.
Surge, assim, um paradoxo: para reproduzir o que vem realado no original, a traduo
precisa ser seletiva, refletindo somente alguns dos traos lingsticos do original. A
tarefa de escolh-los complexa, porquanto tais elementos no se destinam apenas a dar
cor local, nem constituem uma mera alternativa representao normativa dos mesmos
contedos semnticos. So, isto sim, um componente integral do texto, essencial
caracterizao dos personagens atravs de sua fala, que precisa ser entendido e
traduzido em seus prprios termos.
A leitura das tradues consideradas neste estudo revela que, embora todas
cumpram o objetivo bsico de transmitir o contedo denotativo da narrativa de
Riobaldo, diferem sensivelmente quanto maneira especfica de realiz-lo. Em
comparao com o original, essas cinco verses distribuem-se em trs grupos, cujas
linhas gerais lembram as trs categorias de traduo atribudas a Goethe por George
Steiner, em seu livro After Babel. A primeira categoria do tipo de traduo que visa a
pr-nos em contato com a cultura do original mediante uma transferncia do contedo
em termos de nosso prprio sentido (1999:270). o caso das verses em ingls e
catalo, que so as que mais se atm norma gramatical, produzindo um texto em um
registro mais padro, e portanto mais distante da pauta de oralidade dialetal,
socioletal, ou coloquial representada em GSV.
A segunda categoria de traduo implica um esforo em que the translator
absorbs the sense of the foreign work . . . in order to substitute for it a construct drawn
from his own tongue and cultural milieu (Steiner 1998:271). o caso da verso
francesa, onde o estilo oral aflora no ritmo sincopado, condicionado por uma sintaxe


36
emuladora da fala, com seus desvios sintticos (Les coups de feu que vous avez
entendus, ce ntait pas un rglement de comptes, non. 23) e elises (Du dmon? Jen
glose pas. 24). Percebe-se a a busca, as mais das vezes bem lograda, de um estilo oral,
eficaz como um intermedirio entre o original e o leitor francfono.
A terceira categoria, que will seek to achieve perfect identity between the
original text and that of the translation (Steiner 1998:271), , sem dvida, a mais
difcil, porquanto pressupe uma total substituio do original, exigindo que o tradutor
abandon the specific genius of his own nation, and it produces a novel tertium datum
(Steiner 1998:271). A verso que mais se aproxima desse ideal a espanhola, marcada
pela inteno de recriar a obra, aplicando al castellano el mismo instrumental que
G[u]imares Rosa ha aplicado al portugus y procurando efectos semejantes a los por l
conseguidos (Crespo 1967: 10). Logra assim moldar uma linguagem experimental,
configurada num registro informal e num ritmo narrativo plenamente aceitvel, embora
impondo ao leitor como tambm o faz o original um esforo intepretativo, devido
deciso de utilizar uma linguagem que tampoco se ajusta al castellano usual en
literatura (Crespo 1967: 10). E como em matria de traduo qualquer tipologia deve
ser considerada gradativa e no absoluta, classificaramos entre a segunda e a terceira
categorias a traduo italiana, que logra, mais que a verso francesa, aproximar-se
linguagem do original, sem entretanto chegar ao grau de manipulao morfossinttica
da verso espanhola. Notam-se ali algumas interessantes solues, como o emprego, por
Riobaldo, do tratamento arcaico vossignoria ao dirigir-se a seu ouvinte silencioso e,
por conseguinte, ao leitor, estabelecendo desde o incio um relacionamento ao mesmo
tempo deferente e compatvel com o tom intimista e descontrado da narrativa.
29

Como assinala Armstrong (2000: 580), as tradues de GSV so desiguais, e
portanto no supreende que os cinco empreendimentos aqui comentados, destinados a
pblicos diversos e com expectativas e pressuposies especficas, dem origem a to
variadas reencarnaes de Riobaldo. Num extremo acha-se o Riobaldo norte-americano,

29
Tem particular interesse o esforo por preservar a criatividade rosiana. Segundo Bastianetto
(2000:558), 942 neologismos . . . resultam, na verso italiana, em 74 possveis criaes lexicais,
consoantes o critrio adotado pelo tradutor de essere fedeli in massimo grado al ritmo dello stile e
allesigenza poetica determinante le innovazioni linguistiche (Bizzarri, 7). Sobre neologismos, ver
tambm Bastianetto 2001.



37
cuja fala, pese ao tom coloquial e aos traos populares, lembra pouco um pistoleiro
aposentado, produto de uma vida de lutas num ambiente agreste e hostil. A narrativa
flui e empolga pelo contedo cognitivo, mas a linguagem, despojada de novidades e
isenta de sobressaltos, soa um pouco como se narrasse uma estria alheia, ao invs de
uma aventura vivida e sentida na prpria carne. Faltam, alm disso, os vos de
linguagem, devido como tambm comenta Armstrong (2001:79) a uma deciso
consciente no sentido de fazer uma traduo mais preocupada em facilitar a
compreenso pelos leitores do que em manter uma fidelidade irrestrita ao original. Por
outro lado, no h razo para supor que a lngua inglesa no possa refletir mais
fielmente o esprito de GSV, como alis demonstrou o crtico norte-americano Jon
Vincent, ao cotejar uma passagem daquela traduo com a sua prpria verso (1978: 72-
74), bem mais ajustada ao original. No outro extremo, acha-se o Riobaldo espanhol,
cuja fala, cheia de surpresas, exige do leitor um constante esforo interpretativo. To
diversas entre si em seus meios e fins, as tradues eludem uma comparao valorativa,
que daria talvez razo a Riobaldo: po ou pes, questo de opinies... (10).


Bibliografia

ARMSTRONG, Piers. 2001. Guimares Rosa in Translation: scrittore, editore,
traduttore, traditore. Luso-Brazilian Review, 2001.38:1, 63-87.
___________________. Traduo e diplomacia: filosofias e prticas de Guimares
Rosa e de seus tradutores. Em Veredas de Rosa. Llia Parreira Duarte et alii, orgs.
Belo Horizonte: Editora PUC Minas, 2000. 577-582.
AZEVEDO, Milton M. On Grande Serto: Veredas in Catalan. Catalan Review 1995.
9:1, 11-19.
____________________. Orality in translation: literary dialect from English into
Spanish and Catalan. Sintagma 10 (University of Lleida), 1998. 27-43.
____________________. 2001a Aspectos de Grande Serto: Veredas em Espanhol.
24
o
Simpsio Anual de Tradies Portuguesas. Universidade da Califrnia, Los
Angeles, Abril 2001.
____________________. 2001b. Nonstandard language and translation: Guimares
Rosa in English. 83
o
Congresso Anual da American Association of Teachers of
Spanish and Portuguese. San Francisco, Califrnia, Julho 2001.
BASTIANETTO, Patrizia. A traduo dos neologismos rosianos na verso italiana de
Grande Serto: Veredas. Em Veredas de Rosa. Llia Parreira Duarte et alii, orgs. Belo
Horizonte: Editora PUC Minas, 2000. 556-561.


38
______________________. A legibilidade dos neologismos rosianos na verso italiana
de Grande Serto: Veredas., Trabalho apresentado no II Seminrio Internacional
Guimares Rosa., Centro de Estudos Luso-Afro-Brasileiros, Pontifcia Universidade
Catlica de Minas Gerais, Belo Horizonte, Minas Gerais, August 2001.
BIZZARRI, Edoardo. 1990. Avvertenza del traduttore. Em Guimares Rosa 1979, 7.
Brisset, Annie. 2000. The search for a native language: translation and cultural
identity. The Translation Studies Reader. Lawrence Venuti, org. Londres: Routledge,
343-375.
BROWN, R. e GILMAN, A. "The Pronouns of Power and Solidarity". Style in
Language. Thomas A. Sebeok, org. Cambridge, Massachussetts. M I T Press, 1960.
253-276.
COUTINHO, Eduardo de Faria. Em busca da terceira margem. Ensaios sobre o Grande
Serto: Veredas. Salvador, Bahia: Fundao Casa de Jorge Amado, 1993.
_________________________ The Process of Revitalization of the Language and
Narrative Structure in the Fiction of Joo Guimares Rosa and Julio Cortzar.
Valencia: Albatrs Ediciones, 1980.
Coutinho, Eduardo de Faria, org. 1983a. Guimares Rosa. Rio de Janeiro: Editora
Civilizao Brasileira.
________________________. 1983b. "Guimares Rosa e o Processo de Revitalizao
da Linguagem." Em Coutinho 1983a, 202-234.
CHAPMAN, Raymond. Linguistics and Literature. An introduction to literary stylistics.
Londres: Edward Arnold, 1973.
CRESPO, ngel. Nota del Traductor. Em Guimares Rosa 1967, 9-11.
Guimares Rosa, Joo. 1956. Grande Serto: Veredas. Rio de Janeiro: Jos Olympio
Editora, 1967.
GUIMARES ROSA, Joo. The Devil to Pay in the Backlands. Traduzido ao ingls por
James L. Taylor and Harriet de Ons. Nova York: Alfred A. Knopf. 1963.
______________________. Grande Serto. 4
a
ed. Traduzido ao italiano por Edoardo
Bizzarri.. Milo: Feltrinelli Editore, 1990.
_______________________. Gran sertn: veredas. Traduzido ao espanhol by ngel
Crespo. Barcelona: Seix Barral. 1967.
_______________________. Gran serto: riberes. Traduzido ao catalo por Xavier
Pmies. Barcelona: Edicions 62, 1990..
_______________________. Diadorim. Traduzido ao francs por Maryvonne Lapouge-
Pettorelli. Paris: Albin Michel, 1991.
_______________________. Correspondncia com o tradutor italiano. So Paulo:
Instituto Cultural talo-Brasileiro, 1972.
HERVEY, Sndor, HIGGINS, Ian e HAYWOOD, Louise M. Thinking Spanish
Translation. Londres: Routledge. 1995.
IVES, Sumner. [Publ. original, 1950]. A Theory of literary dialect. Em A Various
Language: Perspectives on American Dialects. Juanita Williamson e Virginia M. Burke
(orgs.). Nova York: Holt, Rinehart and Winston. 1971.
LAVOIE, Judith. Problmes de traduction du vernaculaire noir amricain: le cas de
The Adventures of Huckleberry Finn. TTR: Traduction, terminologie, rdaction. Vol
7:2, 1991, 115-145.


39
LEECH, Geoffrey. Pragmatic Principles in Shaw's You Never Can Tell. Language,
Text and Context. Essays in Stylistics. M. Toolan, org. Londres: Routledge, 1992, 259-
278.
MUKAROVSK, Jan. Standard Language and Poetic Language. Em: A Prague
School Reader on Aesthetics, Literary Structure and Style. Washington, D.C., 1964.
PENNY, Ralph. Variation and Change in Spanish. Cambridge University Press. 2000.
PERRONE, Charles A. A obra rosiana na Amrica do Norte: traduo, recepo,
crtica e ensino. Em Veredas de Rosa. Llia Parreira Duarte et alii, orgs. Belo
Horizonte: Editora PUC Minas, 2000, 132-136.
PRATT, Mary L. Imperial Eyes: Travel Writing and Transculturation. Londres:
Routledge, 1992.
TRAUGOTT, Elizabeth C. e PRATT, Mary L. Linguistics for students of literature.
Nova York, Harcourt Brace Jovanovich, 1980.
SAPIR, Edward. [1
a
ed.1921], Language. An Introduction to the Study of Speech. Nova
York: Harcourt Brace & Co, 1949.
SIMON, Sherry. Translating and interlingual creation in the contact zone. Border
writing in Quebec. Susan Bassnett e Harish Trivedi (orgs.). Post-colonial Translation.
Theory and practice. Londres: Routlegde, 1999, 58-74.
STEINER, George. After Babel. 3
a
ed. Oxford University Press. 1998.
VINCENT, Jon S. Joo Guimares Rosa. Boston: Twayne Publishers, 1978.

Você também pode gostar