Você está na página 1de 7

Hawe dau tibuya Aquele que vem se transformando de miraes

Ib Huni Kuin, Amilton Mattos e MAHKU Movimento dos Artistas Huni Kuin

Apresentao
Selecionamos trechos do livro em elaborao tudo vivo, tudo fica olhando, tudo
escutando O MAHKU Movimento dos Artistas Huni Kuin, que resulta do projeto de
pesquisa Esprito da floresta (Licenciatura Indgena, UFAC Floresta) iniciado em 2009. O
primeiro trecho consiste em pr ou colocar no sentido - expresso que Ib elaborou
para dar nome s suas tradues - um canto huni meka, Hawe dau tibuya. Os huni
meka so cantos de nixi pae (ayahuasca), cantados nas cerimnias em que se faz uso
da bebida. Canta-se com o intuito de controlar a fora. A ideia de colocar no sentido
tais cantos, ainda que faa parte do processo de aprendizagem tradicional dos cantos,
veio da pesquisa de Bane com desenhos das msicas. Foi assim que se comps essa
articulao canto-desenho-traduo inicialmente no vdeo (ver O sonho do nixi pae,
2015) e agora nesse livro que estamos elaborando.
Em outro trecho, Ib apresenta os huni kuin e se refere ao contato, o do povo e o seu
prprio, com a lngua portuguesa, sua segunda lngua. Selecionou-se esse trecho por
fazer referncia a esse portugus huni kuin e sua constituio, lngua eleita por Ib
para sua tarefa de traduo, essa arte de colocar no sentido seus cantos huni meka.
Ainda que disposta numa prosa prpria oralidade, travestida de comentrio,
entendemos que a linguagem em que Ib traduz seus cantos huni meka uma
linguagem potica e literria, na medida em que opera uma desterritorializao da
lngua na qual toda a linguagem por seu turno que sofre uma reviravolta, levada ao
limite, a um fora ou um avesso que consiste em Vises e Audies que j no
pertencem a lngua alguma (Deleuze, 1997: 16).
Por fim uma referncia ao MAHKU, o Movimento dos Artistas Huni Kuin. Cantos que se
transformam em imagens que transformam pessoas. Vdeo, arte eletrnica,
instalaes, ocupaes artsticas, performances. Apreender como essa msica, cuja
funo transformar pessoas, transforma-se ela prpria. Com objetivo de dar a
perceber o que pode uma msica, Anthony Seeger (2015: 247) lana a pergunta: por
que cantam? Trata-se de entend-la em sua radicalidade: que experincia de cantar
nos prope o MAHKU? Ao se apropriar da arte e da pesquisa acadmica para continuar
cantando, por outro lado no estaria apontando para ns, seus outros, a possibilidade
de uma nova linguagem, um novo pensamento (Clastres, 1968: 90)?

Nossa sabedoria, nosso esprito do esprito da floresta. A gente tem esprito da


floresta traduzido pelo nixi pae. tudo vivo, tudo fica olhando, tudo escutando.
A gente voltando pra falar sobre o trabalho da pesquisa da cantoria do nixi pae, que a
gente vinha trazendo h muito tempo essa pesquisa, realizando agora onde vem a
msica, o que significa a msica, o que a msica fala.
Antes de iniciar trabalho com esprito da floresta, eu canto, depois interpreto o que
significado da msica, o que est dizendo.

Hawe dau tibuya


Hawen dau tibuya
Yube baun dauti
Yube isku hinari
Nai tx tx bururi
Mabe tsemen beimen
Uke nai yukea
Bake beru nbu
Txin pia takuri
Sin mane beimen
Nai panu hinari
Kete mana kit
Tx mane beimen
Dau kuma shetawen
Nai kaya bixat
Bix apa baini
Yube tepi keneya

Haya e e, haya e e haya


Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya
Haya e e, haya e e haya

O que fala em hawe dau tibuya de miraes.


aquele que vem se transformando de
miraes. Yube baun dauti, mirao da jibia.
Baun dono da mirao.
Uke nai yukea: uke, vem de longe. Uke nai,
vem l do cu. Vem chegando essa fora, vem
l do ar, do cu.
Bake beru nbu: filho do jovem.
Txin pia takuri: txin pia so bambuzinhos da
floresta. Voc fez com bambu um tipo de
sopro, fica um sopro bem fino, bem fininho,
bem delicado, sopro bem encantado. Na hora
de mirao, parece que o som vem saindo
assim, como se voc sentisse esse sopro. Na
hora que chega essa mirao, traz essa
mirao e vem trazendo o sopro desse som
do bambuzinho. Sopro muito delicado, sopro
Hawe Dautibuya Bane Huni Kuin, 2007
bem encantado que vem chegando no seu
rumo quando voc comungou do nixi pae.
Nai panu hinari: nai do esprito, vem l do outro lugar. Infinito nai. Panu aquele
tatu canastra. Hinari o rabo do tatu canastra. Vem chegando um tipo de buzina de
rabo de tatu, um som muito lindo. Nosso som, presente que buzina de rabo de tatu
um som muito delicado, som muito alto, parece que voc est ouvindo isso. Nai panu
hinari.
Keti mana kit, igual voc colocando na boca, como se estivesse soprando buzina,
soltando buzina de esprito, soltando muita luz, luz diferente que, para aquele que est
sempre ligado com essa fora, ele te mostra isso.

Nai panu hinari/Keti mana kit/Tx mane beimen: tx quer dizer aquela fora, tx so
aqueles vrios buzos, vrias buzinas lindas, vem l do encantado, vem l do presente,
vem l do ar, vem l do sonho. Tx mane beimen.
Depois dau kuma shetawen/Nai kaya bixat/Bin xapa baini. Dau so as curandeiras,
vem curando. Kuma shetawen: o bico
do nambu que estava riscando o cu
inteiro. Riscando o cu inteiro: quer
dizer, quando vem mirao ligando esse
lado com o outro lado do mundo, por
isso diz que vai riscando o cu. Est
limpando, essa fora que voc est
cantando. isso que oferece, chama
dau tibuya: das miraes, que fala,
traz tudo aquele tipo, ao mesmo tempo
vai te ajudar dessa informao. Voc
canta essa dau tibuya e ela traz muita
informao.
Vem do cu, nai tx tx bururi: nai o
cu, tx tx so aquelas nuvens que ns
vamos, vrias nuvens, vrias pontinhas
de nuvens que tem. E transforma muito,
de longe. Voc via de longe a nuvem
no vem igual nuvem no, vem vrias
nuvens, vrias pontinhas, vrios
remendados. Ento tx tx diz isso,
mirao ligada com esses espritos. Dau
Hawe Dautibuya Txanu Huni Kuin, 2011
tibuya das miraes e ao mesmo tempo
voc vai curando, voc vai ver todo tipo
de ligao: a floresta, a gua, animais... ele mostra isso no momento que voc est
cantando, mirao. Esse o ensinamento que a gente pratica muito com esses cantos
da ayahuasca que se chama dau tibuya.
Huni Kuin
Huni kuin pode ser Yura. Yura tudo, como ns falamos huni kuin. Huni kuin, tem
antroplogo, linguista, diz que todos os indgenas (da famlia pano). Melhor do que
huni kuin yura. Ns vinha, a histria, no s uma histria que ns surgimos no,
por isso que ficava huni kuin. Tambm huni kuin no lngua que vem agora no.
Muito tempo, estudante, pessoal da antropologia, pessoal que viaja, j falaram isso:
huni kuin. Ao mesmo tempo, todos os huni kuin que viviam, o que indgena, huni
kuin; mas realmente, registrado huni kuin somos ns, povo huni kuin.
Povo huni kuin, primeiro surgimos por tabaco. Ao mesmo tempo do tabaco, surgimos
do queixada. Huni kuin, ao mesmo tempo, surgiu das ervas. Todo tipo de erva que
tem, huni kuin surgiu. Ao mesmo tempo, huni kuin surgiu do sangue dos animais:
veado, porco, anta, tatu, jabuti, peixe. Ao mesmo tempo, huni kuin casa com minhoca,
minhoca da terra, at hoje ns ficamos com verme dentro da barriga. Ao mesmo
tempo huni kuin casou com a jiboia. isso que ns vnhamos desenvolvendo, isso que
ns vinha nosso crescimento, que ns surgimos. Origem do huni kuin essa, so

vrias, por isso que ningum entende de onde vem huni kuin. Tem gente que diz:
onde eu registro huni kuin, que huni kuin so todos os povos da famlia pano. Certo,
huni kuin so todos, ns somos huni
kuin da floresta, mas huni kuin, na
realidade, somos ns, hoje considerado
kaxinawa. Mas no nos consideramos
kaxinawa. Kaxi morcego, ns no
somos do morcego no, ns somos huni
kuin. Porque huni kuin planta, huni kuin
come, huni kuin fala, huni kuin casa, ele
canta, assim que huni kuin existe. Povo
huni kuin essa, por isso que a gente t
registrando huni kuin, pra no acabar-se,
pra no esquecer-se. No tem
confundido, no nenhum professor
que coloca huni kuin no. Ns j vinha
huni kuin tem muito tempo. Hoje tem
muitos, fala-se etnia, melhor que etnia,
fala huni kuin. Huni kuin ns mesmo.
Huni kuin yawanawa, huni kuin katukina,
huni kuin shawandawa, huni kuin
puyanawa, huni kuin nukini. Ento, o
que t pertence indgena, huni kuin.
Mas registrado, somos ns.
S huni kuin kaxinawa no, j era huni
kuin, mas aquele huni kuin realidade
Hawe Dautibuya Bane Huni Kuin, 2011
sabe pintar, sabe desenhar, sabe
tecelagem, ento isso que falando
huni kuin. Huni kuin aquele que material completo, aquele que histria completo. Huni
kuin, qualquer lugar que voc chega huni kuin voc encontra tecelagem bonito, vrios
kene, vrias geometrias que ns temos. Huni kuin tem 63 geometrias, tecelagem,
pintura corporal. Hoje que estamos pintura diferente agora, ns estamos pintando
prpria nossa lngua, nossas origens, nosso registro. isso que o huni kuin.
Ns vinha huni kuin inteiro, como 100% huni kuin, antes mesmo de ns encontrarmos
com o povo branco. Ns vinha domesticando, ns nascemos junto da floresta, como
fala, chama xaubin. Xaubin significa seringueira. Quando nesse tempo mais ou menos,
sculo XIX, quando comearam a descobrir, o nawa vem de longe, vem atravs da
seringa, vem a ltex, comea descobrindo da borracha importante. A que ns
comeamos a perder uma coisa, que ns j chegamos com uma outra pessoa dentro
da nossa floresta, no mais preocupao com a nossa vivncia, se preocupa j mais
diferente, aquele ltex. Meu pai nasceu j em campo. O pai dele que vem fugindo, o
pai dele que vem nessa carreira do massacre, desse cativeiro. Meu pai nasceu j no
cativo. Ento j no mais pai dele que cuidava, que vivia sozinho. J entrou duas
lnguas diferentes. Tanto lngua do nawa, tanto lngua nossa. Nosso que sempre
discriminado assim na frente do nawa. Queria que ns deixasse a nossa lngua e
pegasse a lngua diferente. E no, a velho vem sofrendo, e velho falava escondido; e
cada vez vem crescendo, desenvolvendo, dentro do nawa. E a msica dele cantando,

uma msica nossa. Pode at agora mesmo voc, eu falo na minha lngua na escola, os
alunos at acham graa, minha lngua diferente, a t rindo j. A lngua, voc no
entende, pode rir, agora quem entende essa lngua do esprito, muito srio. isso
que ns perdemos um pouco, porque ningum fala mais essa nossa msica. O velho
est preso, preso assim, como no fala. Na hora que cantaria, o seringalista chega: - O
que que tu t falando, eu no entendo nada, fala s lngua minha, do nawa. A
perdendo um pouco, guardando esse tempo e quando morre, o velho j leva tudo,
conhecimento. Isso que ns ficamos diminuindo essa linguagem.
Meu pai considera txana, o nico que segurou essa, que segurou esse tesouro de
conhecimento e eu me desenvolvi dentro do meu pai, conhecimento do meu pai. Meu
pai sempre falou: - Silncio, quando uma pessoa chega: - Depois ns vamos
conversar. Meu pai falava isso pra mim, no vai soltar, por que assim, curiosidade: Por que no gosta muito da nossa lngua nawa, deixa nawa ir embora primeiro.
Quando nawa passa na nossa aldeia, no momento ns no falava no. Quando nawa
for embora, ns fala. A vem isso, por isso que ns diminumos um pouco o
conhecimento. Aquele sbio, aquele conhecedor, quando vem doena desconhecida a
mata, acaba esses conhecimentos tudo. At o nawa que disse que ia acabar tudo,
vamos deixar s nawa, s o povo branco mesmo, no vai mais ter povos indgenas no.
Isso que ns ficava preso e
ns
vnhamos
mesmo
batalhando, de vez em
quando de festinha. Em
1975, quando eu tinha 13
anos, eu comeava a ver
meu pai fazer junto com o
povo dele, junto com o
irmo dele. Mas tudo
espalhado,
chamava
colocao, no igual ns
vivia mais no. Vivia junto,
depois chegava nawa e
dividia ns: - Vai pra outro
Hawe Dautibuya Isaka Huni Kuin, 2014
lugar... Ningum morava
junto mais no. Por isso que
ns perdemos a festa, no mais junto no. Hoje no, depois da demarcao que ns
samos da mata, que ns preso l, a cortar seringa. A deixamos a seringa, ns vem
mais agora junto cuidando na margem, na beira do rio mais grande, isso que nossa
vivncia, no mais aperreado, depois da demarcao. isso que mais surgimos dos
conhecimentos que a gente tem, isso que iniciamos hoje. Tambm no todo
mundo que vai mergulhar nos conhecimentos, seja povo indgena, huni kuin, seja voc
fala hatxa kuin, mas voc no fala igual aqueles conhecimentos antigos que o nosso
povo fazia.
assim que vem do meu ponto de vista, que eu t vendo, tanto de aprendizagem,
tanto de processo que a gente tem, agora vem crescendo desse conhecimento que
agora eu t crescendo. Eu tenho movimento agora, dentro da minha mo, movimento
chamado MAHKU. MAHKU Movimento dos Artistas Huni Kuin, j agora atravessando
do outro lado do mundo, como ns vinha com nossas histrias. Como o branco disse:

estreito de Bering. Atravessa de um lado do continente pra outro lado do continente.


Ento hoje, estamos desenvolvendo, eu Ib, meu filho Bane, meu genro Menegildo,
meu irmo Tene, que ns vamos atravessar pro outro lado, levando dessa notcia,
desenvolvendo esse trabalho. Primeiro mostra do huni kuin, aqui na floresta
amaznica, primeira pessoa que eu t chegando, travessa pro outro lado: MAHKU.
Leva essa notcia, mostra essa notcia, notcia do huni kuin, notcia do trabalho mesmo,
que ns desenvolvendo dentro da escola, dentro da minha escola que eu estou
aprendendo, dentro dos professores que eu t aprendendo junto. No professor que
vai me ensinar, mas dentro do professor do processo que vai me ensinando desse
ritmo de caminho, desse ritmo de organizao. Ento isso que eu estou atravessando
com a ponte de jacar. Do lado do outro lado. Voc vai sonhando, com nixi pae, j leva
pro outro lado do mundo. Ento foi isso que amostra, encontro dos artistas.
MAHKU no uma
pessoa no, MAHKU
junto, do huni kuin. S
do huni kuin esse
MAHKU,
vamos
aproximar da escola.
Isso
que
podemos
deixar recado pra voc
meu jovem professores,
meus artesos, meus
velhos, minhas velhas
que pertencem ao huni
kuin nesse planeta.
Muito haux, meu nome

Ib,
eu
sou
kakatsaibu.
Kape taw Isaka Huni Kuin, 2014
Kakatsaibu quer dizer
canta que s um caminho, mas tem conhecedor, eu sou txana. O pessoal me
considera de paj, eu no sou paj, eu sou txana, cantador. Mas ajuda meu povo,
assim que eu t trabalhando, excelente trabalho a gente tem. Vem aproxima mais
perto, tanto huni kuin, tanto no huni kuin. isso o melhor que vamos contribuir
junto. Agradeo muito essa conversa, agradece todos os professores, so professores
novatos, comeam a se formar. Nossos alunos agora j so professores agora. T
formando de novo, por isso que eu tenho garantido da minha lngua, isso que eu t
segurando ainda, trazendo, registrando, fazendo livro. Daqui a pouco vocs vo ganhar
mais outro livro novo, cantoria importante, pesquisa que a gente t fazendo, isso que
eu mostro dentro da minha comunidade. Meus alunos, vamos aproveitar esse tempo
que ns temos meus alunos, cada escola que huni kuin pertence vamos aproveitar,
vamos cuidar, vamos zelar. Isso que zelo. Melhor que ns aprender outra lngua
diferente. isso que nosso zelo, isso que nosso valor. Vamos fazer isso junto.
Primeira coisa agradeo pra universidade, que eu t aprendendo com professores, o
Tene, que registra o meu trabalho. Agradeo tambm os meus alunos, o Bane, o Isaka.
Eu principalmente. Agradeo aqueles parente, que trabalham igual, vou buscar de
longe, parente yanomami, Davi Kopenawa, ao mesmo tempo professor txai Bruce
Albert, que um cara muito respeitoso. Agradeo tambm a floresta, agradeo meu

pai e a minha me,


principalmente a famlia
que vinha desenvolvendo
essa histria mais antiga,
que no deixava acabar
nossa histria. A histria
uma vibrao do corpo
dentro de ns tudo. A
msica isso que eu me
sentindo,

minha
vibrao, meu sonho de
vibrao, meu sonho das
guas, que me vibra tudo.
Uma coisa eu canto, eu t
Nai Mpu Yubek MAHKU, 2014
vibrando tudo meu corpo
inteiro, msica que me faz
isso. Ento foi isso, eu agradeo meu povo da Amaznia, o meu povo do Acre, pode me
acompanhar dessa cantoria praticando bastante coisa, bastante importante. Foi isso
que ns temos movimento, levando desses conhecimentos importantes. Isso que eu
posso colocar o meu espelho de olhar, da minha aprendizagem dentro da floresta.

Bibliografia
CLASTRES, Pierre. Entre silncio e dilogo. In: Lvi-Strauss. LArc Documentos. So
Paulo: Editora Documentos, 1968.
DELEUZE, Gilles. Crtica e clnica. Traduo Peter Pl Pelbart. So Paulo: Editora 34,
2011.
IB, Isaias Sales. Nixi pae, O esprito da floresta, Rio Branco, CPI/OPIAC, 2006.
___________. Huni Meka, Os cantos do cip. IPHAN/CPI, 2007.
MATTOS, Amilton P. IB, Huni KuIn (Isaias Sales). Transformaes da msica entre os
Huni Kuin: O MAHKU Movimento dos Artistas Huni Kuin In: DOMINGUEZ, M. E.
(Org.) Anais do VII ENABET, Florianpolis, PPGAS/UFSC, 2015.
_______________. Quem quem no pensamento huni kuin? O Movimento dos
Artistas Huni Kuin. Cadernos de Subjetividade, So Paulo: NES/PUC, 2015.
_______________. O sonho do nixi pae. A arte do MAHKU Movimento dos Artistas
Huni Kuin. Revista ACENO (Dossi: Polticas e Poticas do Audiovisual na
contemporaneidade: por uma antropologia do cinema) Vol. 2, N. 3, 2015.
SEEGER, Anthony. Por que cantam os Kisdj uma antropologia musical de um povo
amaznico. Traduo Guilherme Werlang. So Paulo: Cosac Naify, 2015.

Você também pode gostar