Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Brasil e Chile:
Posio Geopoltica no Contexto
Mu ndial Contemp orneo
ESG - ANEPE
BRASIL E CHILE:
POSIO GEOPOLTICA
NO CONTEXTO
MUNDIAL CONTEMPORNEO
ESG - ANEPE
1
Comandante da Escola Superior de Guerra
Ten Brig do Ar Rafael Rodrigues Filho
Produo Editorial
Maria Clia Barbosa Reis da Silva
Jaqueline Santos Barradas
Reviso
Maria Clia Barbosa Reis da Silva
Josyane Favre da Silva
Assistentes de Reviso
Jane Claudia da Silva Sousa
Fernanda Faustino Gonalves
Andria Telles Saroldi
Diagramao e Capa
Anrio Ferreira Matos
318 p.
ISBN 978-85-68649-01-5
1. Geopoltica - Brasil. 2. Geopoltica - Chile. 3. Direito territorial. I
Villagra Massera. Hctor. II. Ttulo.
CDD 320.12
2
BRASIL E CHILE: POSIO GEOPOLTICA NO CONTEXTO MUNDIAL
CONTEMPORNEO
SUMRIO
PALAVRAS INICIAIS 7
APRESENTAO 9
PREFCIO 11
PRIMEIRA PARTE
1 INTRODUO 17
3
2.5 A CRISE LIBERAL-FINANCEIRA E O MUNDO EM TRANSIO
PARA A MULTIPOLARIDADE? TERCEIRA FASE: PERODO QUE
VAI DE 2008 AT OS DIAS ATUAIS 96
4 CONCLUSO 150
REFERNCIAS 152
SEGUNDA PARTE
POSICIONAMIENTO GEOPOLTICO DE BRASIL Y CHILE EN
SUDAMRICA
1 INTRODUCCIN 165
4
3.1 ACONTECIMIENTOS HISTRICOS DE LA POLTICA EXTERIOR
DE LOS ESTADOS UNIDOS 187
3.2 LOS ACUERDOS VINCULANTES DE ESTADOS UNIDOS DE
AMRICA CON LA REGIN 196
7 CONCLUSIONES 297
REFERENCIAS 300
5
6
PALAVRAS INICIAIS
7
pela meticulosidade dos trabalhos apresentados e pela determinao
na busca de seus objetivos, certos de que por meio do esforo
individual que podero ser obtidos os resultados esperados por nossas
organizaes.
8
APRESENTAO
9
dos EUA com a Amrica Latina. Em seguida, ele se debrua sobre as
relaes do Chile com a Europa, os EUA e a Amrica Latina. Finalmente,
o autor destaca a importncia do Oceano Pacfico para o Chile e da
participao deste pas na Aliana do Pacfico, que tratada pelo autor
sob as diferentes perspectivas dos pases participantes e daqueles
outros que a criticam, inclusive,considerando-a como uma iniciativa
que compete como Mercado Comum do Sul (Mercosul).
Um dos muitos mritos desta obra a diferena de vises
dos autores, em especial, em alguns aspectos referentes ao papel
do Estado, principalmente na economia, e da atuao das potncias
extra-regionais, destacando os EUA, o que permite ao leitor analisar
pontos de vista contrastantes e tirar suas prprias concluses.
Por outro lado, os autores convergem na importncia dos oceanos
Pacfico e Atlntico, respectivamente, para o Chile e para o Brasil e na
necessidade de implementar a conexo entre eles como uma forma
de contribuir para a integrao regional. A obra trata ainda de outras
possibilidades de cooperao entre esses dois pases e da necessidade
de articulao dos diversos mecanismos existentes na regio.
Em sntese, este livro uma contribuio para o entendimento
geopoltico do sistema internacional contemporneo e para o debate
dos possveis caminhos a serem percorridos pelos pases da Amrica
do Sul, com nfase nas relaes entre Brasil e Chile, na busca do
desenvolvimento econmico com justia social das naes sul-
americanas.
10
PREFCIO
John Milton
12
Com tal misso, o professor Sandoval ir examinar trs grandes
paradigmas da ordem geopoltica mundial: ordem mundial eurocntrica
(1648 a 1945); ordem mundial bipolar (Guerra Fria de 1945-1989); e
ordem mundial ps-moderna, modelo em processo de construo.
Essa sistematizao didtica oportuna, uma vez que possibilita
a anlise das diferentes estratgias hegemnicas dos pases centrais,
que transcendem o escopo de sua simples nacionalidade para invadir
a territorialidade dos demais pases, moldando, assim, o cenrio
geopoltico mundial.
Nesse cenrio, o estrategista brasileiro tem o desafio cientfico
de conceber, com agudeza de esprito, um novo paradigma de insero
internacional do pas, que harmonize de um lado os benefcios da
globalizao e da democracia liberal e, do outro, as vantagens de uma
geopoltica autnoma de desenvolvimento nacional e da implantao
de uma ordem mundial efetivamente multipolar.
Na virada do sculo XX para o sculo XXI, como advoga Sandoval,
j no h mais espao para ingenuidade estratgica, a assertiva
simples: o imperativo categrico da geopoltica do Brasil articular,
com efetividade, a trade sul-americana: Arco Amaznico; Frente
Andina; e Cone Sul.
Nesse compasso do mundo em rede, imensos desafios surgem,
como, por exemplo, a capacidade de fazer a conexo entre o MERCOSUL
e a Aliana para o Pacfico, ou, ento, conceber a interligao entre o Arco
Amaznico e a Amrica Central e o Caribe. So desafios instigadores que se
apresentam ao estudioso das relaes internacionais do tempo presente.
No contexto geopoltico sul-americano, este trabalho pretende
destacar as marcas indelveis de excluso social e pobreza, agravadas pela
observncia acrtica do Consenso de Washington (1989), e ainda registrar a
seduo das elites sul-americanas no sentido do alinhamento automtico
ao projeto epistemolgico neoliberal dos centros mundiais de poder.
Neste encontro, os dois autores pretendem examinar o
fenmeno da globalizao, produzido pela revoluo tcnico-cientfica,
e de seus impactos para a reconfigurao da ordem mundial no sculo
XXI. Tambm almejam identificar o papel geopoltico do Brasil e do
Chile no contexto dessa reconfigurao e ressignificao das relaes
mundiais de poder.
13
O professor brasileiro, em sua parte, defende a posio
geopoltica autctone, sem influncia das tradicionais estruturas
hegemnicas do poder mundial; tece uma anlise da participao
geopoltica brasileira na construo de estruturas anti-hegemnicas de
poder, consolidando-se, definitivamente, a ordem mundial multipolar,
em substituio ordem unipolar neoliberal de pax americana.
O professor chileno, Hctor Villagra Massera, na segunda parte,
avalia os desafios geopolticos do mundo atual: a interdependncia e a
interconexo dos Estados num cenrio complexo, marcado por crises
polticas, econmicas, religiosas que fazem do pas amigo inimigo.
Nas frestas do escrito, pode-se vislumbrar a situao que comove
os passageiros deste incio de sculo: milhares de seres humanos,
acuados pela guerra nos seus pases, fogem procura de abrigo e s
encontram dificuldades e fronteiras cercadas. S no passado, podem
ser detectadas as fontes geradoras dessas e de outras desgraas que
perturbam o estar no mundo dos cidados do planeta Terra.
Hctor direciona seu olhar para nosso continente e, especialmente
para a sub-regio qual Chile e Brasil pertencem. No perde o foco das
diferenas entre os sul-americanos, mas sabe que o passado colonial
e os problemas comuns, as ddivas da natureza como a Amaznia, a
Cordilheira dos Andes e os dois oceanos Atlntico e Pacfico podem
propiciar elos mais fortes. Alerta tambm que no se deve esquecer
a situao atual dos principais atores regionais e mundiais. Nesse fio
condutor, o pensador chileno descreve as relaes com os atores da
Amrica Latina, especialmente com o Chile e Brasil, e daquele pas
andino com os Estados que formam a Aliana do Pacfico.
Tambm pondera sobre fatos relevantes que propiciaram a
relao e a consignao de acordos firmados entre Estados Unidos e
Amrica Latina o que serve de apoio para entender os complexos laos
entre o Governo norte-americano e os governos da Amrica Latina:
uma relao de altos e baixos, atribuda a diversidades culturais,
econmicas e polticas. Hector encarrega-se de discorrer um pouco
acerca da relao de supremacia dos Estados Unidos sobre os demais
pases latino-americanos.
Destaca oportunamente que o surgimento de instituies
privadas e de novas classes e grupos sociais gera reivindicao e
14
questionamento diversos dos de outrora, esses novos atores pressionam
os governos para que atuem melhor em benefcio das sociedades.
Hector, com ateno mltipla, percorre o cenrio internacional
e contempla o desenvolvimento e a expanso territorial e econmica
estadunidense, a Doutrina Monroe, a crise de Cuba, a queda do Muro de
Berlin e o ataque terrorista de 11 de Setembro de 2001. O desmoronamento
das Torres Gmeas, smbolo do poder econmico norte-americano,
origina as intervenes no Oriente Mdio e alastra o medo pelos cantos
do mundo. O lastro acadmico do investigador chileno faz com que leia
e convide para com ele dialogar pensadores conhecidos como Moneta,
Fukuyama, Toynbee, Huntington, Spengler, Wallerstein, Carlos Meira
Matos, entre outros, que se dedicaram a esse estudo e desenvolveram
teorias sobre os temas enlaados na obra. No seu texto, h lugar para
ideias convergentes e divergentes, pois o contato com as diferenas tende
a abrir novas veredas do pensamento cientfico.
Nesse contexto globalizado e de intempries, atribui ao Brasil a con-
dio de importncia no concerto das naes com aspirao potncia re-
gional e com destino extracontinental. Ao Chile e ao Brasil, cabe impulsionar
o processo de integrao poltica, econmica e social da regio.
Concede suporte a outros pesquisadores por meio de uma
srie de documentos oficiais e/ou instrumentos estabelecidos entre
Chile e Brasil acordos, tratados, convnios, protocolos, declaraes,
memorandos que clarificam o panorama bilateral e cordial que marca
a relao entre os dois pases. A Unio das Naes Sul-Americanas
(UNASUL, pensada em 2004 e criada em 2007) e o Mercado Comum do
Sul (MERCOSUL, criado em 1991) so blocos geopolticos, estratgicos
e econmicos que solidificam a aliana entre Brasil e Chile, este ltimo
participa do MERCOSUL na condio de pas associado.
Os dois autores propem a reviso terica de instrumentos
multilaterais com base nas iniciativas geopolticas que busquem uma
forma de transio menos tensa para essa multipolaridade. Essa
perspectiva de implantao da ordem mundial multipolar ganha maior
visibilidade a partir da crise liberal-financeira de 2008.
O objetivo deste livro , tambm, discutir a formao de estruturas
anti-hegemnicas de poder, tais como: a consolidao do G20 Comercial
no mbito da Organizao Mundial do Comrcio (OMC); a concepo do
15
Banco e do Fundo de Investimento dos BRICS (Brasil, Rssia, ndia, China
e frica do Sul); a disputa entre o G7 e o G20 Financeiro na formulao
das polticas mundiais; as iniciativas de reformulao do Fundo
Monetrio Internacional e do Banco Mundial e muitas outras iniciativas
que diminuam o campo de atuao da trade capitalista (Estados Unidos,
Unio Europeia e Japo) e incentivem a participao mais efetiva dos
pases da Amrica do Sul e, qui, da Amrica Latina.
Todos esses assuntos em pauta perfazem o eixo temtico
que os autores analisam no presente trabalho acadmico e para tal
incentivam outros estudiosos a se incorporarem a essas investigaes
dos fenmenos associados ao processo de globalizao, para que elas
alcancem inteleco crtica, autnoma e multidisciplinar.
Aos estudiosos de Defesa, da Geopoltica, do Direito e das
Relaes Internacionais, como os autores deste livro, cabe empreender
o mapeamento terico-prtico desse ps-modernismo geopoltico,
cuja principal caracterstica a ideia-fora de que o territrio do
Estado j no mais smbolo absoluto de lebensraum (espao vital)
na delimitao das fronteiras nacionais. Na contemporaneidade
ps-moderna, em que as fronteiras so fluidas, j no se quer mais
conquistar territrios, mas, sim, mercados e mentes.
Esta obra, abalizada por extensa e intensa pesquisa crtica dos
autores Guilherme Sandoval Ges e Hctor Villagra Massera vem
enriquecer a literatura que engloba geopoltica, relaes internacionais,
defesa, direito e outras reas que instiguem discusses. Tal estudo
apresenta uma abrangente anlise da situao internacional e atualiza
as diversas abordagens sobre Chile e Brasil. Agora, surge a etapa de
maior expectativa: hora em que o livro chega s mos dos ledores.
Hora, portanto, do encontro entre autores e pblico. Boa leitura!
16
A GEOPOLTICA BRASILEIRA E A ORDEM MUNDIAL MULTIPOLAR
1 INTRODUO
17
Guilherme Sandoval Ges
18
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
19
Guilherme Sandoval Ges
20
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
21
Guilherme Sandoval Ges
22
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
23
Guilherme Sandoval Ges
24
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
Por essas razes, este livro vai analisar, num primeiro momento,
a complexa reconfigurao da ordem mundial do sculo XXI para,
em seguida, investigar as bases de um possvel projeto geopoltico
genuinamente sul-americano, cuja pedra angular a posio
geopoltica firme do Brasil, atuando como ponte estratgica essencial
de integrao regional.
25
Guilherme Sandoval Ges
27
Guilherme Sandoval Ges
28
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
29
Guilherme Sandoval Ges
2 PEREIRA, Antonio Celso Alves. A reforma das naes unidas e o sistema interna-
cional contemporneo. In Medeiros, Antnio Paulo Cachapuz de (Org.) Desafios
do direito internacional contemporneo. Braslia: Fundao Alexandre de Gus-
mo, 2007, p. 22.
3 Estados democrticos entre aspas, pois a era a prpria Estratgia dos EUA, deno-
minada Geoestratgia da Conteno, que articulava e estimulava a criao dos
regimes militares da Amrica Latina e de outras regies subdesenvolvidas do
mundo ocidental, o que evidentemente demonstra que a liderana dos EUA visa-
va um fim geopoltico e no um fim axiolgico democrtico em si.
30
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
32
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
6 Seu famoso artigo Longo Telegrama, assinado sob o pseudnimo Mr. X, redi-
gido em 1946, gerou grande polmica nos Estados Unidos e abriu espao para a
corrente realista de poltica externa que no acreditava na perspectiva de coope-
rao internacional pautada na paz perptua kantiana, ou seja, uma cooperao
internacional baseada na coexistncia harmnica entre o capitalismo e o comu-
nismo. Urgia, pois, construir uma estratgia de reao, apta a combater o avano
comunista.
34
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
41
Guilherme Sandoval Ges
42
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
43
Guilherme Sandoval Ges
44
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
48
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
49
Guilherme Sandoval Ges
50
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
55
Guilherme Sandoval Ges
56
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
32 Uma perspectiva como essa admite a ideia de que a ruptura no equilbrio geo-
poltico bipolar gerou um quadro de multipolaridade com a predominncia dos
Estados Unidos, mas que no se confunde, em nenhuma hiptese, com ordem
unipolar, sob o plio de uma pax americana, tal como os antigos modelos ro-
mano ou britnico. Neste sentido, existe um campo amplo de reflexes a fazer;
no entanto, j possvel diagnosticar a natureza hbrida da ordem internacional
contempornea, cujo centro de gravidade gira em torno de trs grandes eixos,
a saber: unilateralismo militar hegemnico, tetradimensionalismo econmico e
multipolaridade geopoltica associada ao pluralismo cultural.
57
Guilherme Sandoval Ges
58
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
59
Guilherme Sandoval Ges
60
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
61
Guilherme Sandoval Ges
62
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
63
Guilherme Sandoval Ges
64
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
65
Guilherme Sandoval Ges
71
Guilherme Sandoval Ges
72
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
38 FIORI, Jos Lus. O poder global e a nova geopoltica das naes. So Paulo: Boi-
tempo, 2007. p.59.
73
Guilherme Sandoval Ges
74
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
77
Guilherme Sandoval Ges
80
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
81
Guilherme Sandoval Ges
82
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
83
Guilherme Sandoval Ges
84
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
85
Guilherme Sandoval Ges
86
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
87
Guilherme Sandoval Ges
50 CERAMI, Joseph. HOLCOMB, James. Strategic studies institute. U.S. Army War
College, february, 2001. p.1.
95
Guilherme Sandoval Ges
96
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
97
Guilherme Sandoval Ges
98
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
51 Alis, a grande crtica que se faz hoje em dia ao modelo estratgico de Bush recai
exatamente nesta sua crena exacerbada na predominncia cntrica do poder
nacional estadunidense dentro de um mundo geopoliticamente unipolar. Para
uma ampliao da anlise dos impactos da geopoltica norte-americana no mundo
globalizado, v. GES, Guilherme Sandoval. A evoluo do pensamento estratgico
norte-americano a partir da fragmentao nuclear e seus reflexos no Brasil. Revista
Martima Brasileira, Rio de Janeiro, v.121,n.04/06,abr./jun. 2002.
99
Guilherme Sandoval Ges
poder mundial, tais como o G20 Financeiro, BRICS, G20 Comercial etc.
preciso compreender que grande parte da crise de 2008 vem do
paradigma estratgico concebido sob a gide da Doutrina Bush. Mesmo
antes do advento do ataque terrorista de 11 de Setembro, os conceitos
de ataque preventivo e unipolaridade geopoltica (pax americana)
j estavam consolidados no seio da elite estratgica estadunidense.
O partido republicano buscava afastar a perspectiva multilateral de
Clinton, diminuindo as condies de possibilidade de imposio de
um mundo ps-americano, com vis multipolar. Ou seja, a ideia era
exatamente retomar a perspectiva geopoltica flexvel, sem as amarras
dos organismos internacionais das Naes Unidas. Portanto, a insero
internacional dos EUA era projetada de modo unipolar, sem nenhuma
tendncia para o fortalecimento da multipolaridade cooperativa.
Ao revs, na verdade, com a devida agudeza de esprito,
possvel identificar, antes mesmo do ataque de 11 de Setembro de
2001, sinais prvios de unipolarismo dentro da estratgia global de
George W. Bush, tais como:
a. A reedio do projeto Guerra nas Estrelas, escudo de defesa
antimssil, que tinha sido arquivado durante o governo
Clinton;
b. O abandono da concepo estratgica da Fora em
Reduo (Shrinking Force), na qual se previa a reduo de
aproximadamente 35% dos gastos militares para as dcadas
seguintes, tal qual estipulado na reviso estratgica de 1993
do ento Secretrio de Defesa Les Aspin;
c. A recusa de aderir aos preceitos internacionais de conservao
do meio ambiente, engendrados na Conveno de Kioto;
d. A recusa de submeter os Estados Unidos jurisdio do
Tribunal Penal Internacional (TPI), no reconhecendo,
portanto, a possibilidade de entrega de componentes das
foras militares estadunidenses ao TPI;52
e. O abandono da Conferncia anti-racismo e, finalmente, a
denncia do importante tratado Anti-Balistic Missile Treaty
103
Guilherme Sandoval Ges
104
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
105
Guilherme Sandoval Ges
106
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
55 Nas palavras do eminente autor: Planeta Terra. Incio do sculo XXI. Ainda sem
contato com outros mundos habitados. Entre a luz e sombra, descortina-se a ps-
modernidade. O rtulo genrico abriga a mistura de estilos, a descrena no poder
absoluto da razo, o desprestgio do Estado. A era da velocidade. A imagem
acima do contedo. O efmero e o voltil parecem derrotar o permanente e o
essencial. Vive-se a angstia do que no pde ser e a perplexidade de um tempo
sem verdades seguras. Uma poca aparentemente ps-tudo: ps-marxista,
ps-kelseniana, ps-freudiana. (...) A paisagem complexa e fragmentada. No
plano internacional, vive-se a decadncia do conceito tradicional de soberania. As
fronteiras rgidas cederam formao de grandes blocos polticos e econmicos,
intensificao do movimento de pessoas e mercadorias e, mais recentemente,
ao fetiche da circulao de capitais. A globalizao, como conceito e como
smbolo, a manchete que anuncia a chegada do novo sculo. Cf. BARROSO,
Lus Roberto. Fundamentos Tericos e Filosficos do Novo Direito Constitucional
Brasileiro (Ps-modernidade, teoria crtica e ps-positivismo). In . A nova inter-
pretao constitucional. Ponderao, Direitos fundamentais e Relaes Privadas.
Organizador Lus Roberto Barroso. Rio de Janeiro: Renovar, 2003, p. 2.
56 Cf. Biotica, biodireito e direitos humanos. p. 389.
107
Guilherme Sandoval Ges
112
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
113
Guilherme Sandoval Ges
114
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
115
Guilherme Sandoval Ges
116
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
117
Guilherme Sandoval Ges
118
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
119
Guilherme Sandoval Ges
120
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
hegemnica. Nem EUA, nem China, mas, sim, a Amrica do Sul, como
centro autnomo de poder no mbito do sistema internacional ps-
moderno. Eis aqui, induvidosamente, o lebensraum brasileiro do
sculo XXI, o espao geopoltico vital que pode projetar o Brasil como
potncia global relevante nesta era, que Samuel Pinheiro Guimares
denomina de era de gigantes.
Nosso grande desafio do sculo XXI liderar o processo
jurdico-estratgico, que, com rigor, j se iniciou a partir dos acordos
multilaterais da Organizao do Tratado de Cooperao Amaznica
(OTCA), da Comunidade de Andina de Naes (CAN) e do Mercado
Comum do Sul (MERCOSUL). Na sequncia dos nossos estudos, vamos
tentar demonstrar que esse tringulo geopoltico sul-americano vai
ter papel fundamental na transio para um mundo multipolar, em
substituio ao projeto neoliberal de pax americana.
A interconexo do Arco Amaznico, do Pacto Andino e do Cone
Sul materializa um projeto sul-americano autctone em relao aos
centros mundiais de poder, em sua vertente ps-moderna, que coloca a
China lado a lado com a trade capitalista (EUA, Europa e Japo). Unida
e forte, pode a Amrica do Sul superar o chamado ciclo da periferia ou
do empobrecimento estatal. Ou seja, a Amrica do Sul, atuando como
um todo, poderia ganhar latitude geopoltica tal que desarticulasse as
estruturas hegemnicas de poder dos pases centrais.
Em jeito de concluso, diramos que o futuro da Amrica do
Sul aquele que, no sentido geopoltico, aberto multipolaridade,
portanto, crtico das estruturas hegemnicas de poder dos pases
centrais, notadamente, EUA e China. Urge, pois, conceber um
constitucionalismo estratgico sul-americano, cujo papel muito mais
amplo do que na prpria via interna, ou seja, um espectro epistmico
que projeta a ao estratgica do Estado para alm das fronteiras
nacionais para adentrar num cenrio internacional dinmico,
competitivo e complexo.
Firme nossa convico de que os grandes constitucionalistas da
Amrica do Sul no podem mais ficar restritos apenas aos complexos
temas da excluso social e das desigualdades econmicas no mbito
interno. Isto significa dizer que, muito embora a importncia do
debate cientfico em torno da fora normativa da Constituio seja
121
Guilherme Sandoval Ges
122
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
123
Guilherme Sandoval Ges
125
Guilherme Sandoval Ges
126
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
127
Guilherme Sandoval Ges
128
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
63 CERVO, Amado Luiz; BUENO, Clodoaldo. Histria da poltica externa do Brasil. Rio
de Janeiro: Contraponto, 2002, p. 87.
64 FRIDMAN, George. A prxima dcada. Onde estamos para onde iremos. Traduo
de Celso Roberto Paschoal. Ribeiro Preto, SP: Novo Conceito, 2012, p. 73.
129
Guilherme Sandoval Ges
130
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
131
Guilherme Sandoval Ges
132
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
por exemplo, China, ndia, Rssia, Brasil e frica do Sul, que formam o
assim chamado BRICS.
No h outro caminho geopoltico a trilhar: ou se implanta
a pax americana neoliberal ou se implanta a multipolaridade
metaconstitucional.
Em consequncia, importante examinar a posio dos pases da
periferia do sistema mundial, de modo a compreender a interferncia
da geopoltica mundial sobre o direito constitucional e vice-versa.
Como devem se posicionar os pases de modernidade tardia, como
o caso do Brasil?
Assumir a defesa de valores axiolgicos de inspirao kantiana ou
a defesa de interesses geopolticos de vis maquiavlico-hobbesiano?
Como j amplamente visto, a perspectiva neoliberal de pax
americana aspira sempre abertura mundial do comrcio e no
defesa de valores democrticos em escala planetria. Nesse sentido,
Paulo Bonavides, com a preciso acadmica que lhe peculiar, salienta
que:
O fato novo e surpreendente do modelo de
globalizao em curso que ele no opera nas
relaes internacionais com valores e princpios;
sua ideologia, aparentemente, no ter ideologia,
posto que esteja a mesma subjacente, oculta e
invisvel no monstruoso fenmeno de poder e
subjugao, que a maneira como a sociedade
fechada e incgnita das minorias privilegiadas,
dos concentradores de capitais, faz a guerra
de escravizao, conquistando mercados, sem
disparar um s tiro de canho e sem espargir uma
nica gota de sangue. Desferem, simplesmente,
a pretexto de reformar, modernizar e globalizar
a economia, os sinistros golpes de Estado
institucionais, tendo para tanto por instrumentos
e executores os governos tteres da ditadura
constitucional de que ora estamos sendo vtimas
neste Pas. 66
137
Guilherme Sandoval Ges
70 IRTI, Natalino. Geodireito. Traduo de Alfredo Copetti Neto e Andr Karan Trin-
dade. In: Conferncia Sobre biodireito e geodireito. Universidade de So
Paulo, So Paulo, 2007. p.1.
140
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
142
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
143
Guilherme Sandoval Ges
144
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
72 Integrao da ndia, Brasil e frica do Sul, cujo Frum de Dilogo foi realizado em
Pretria, nascendo a proposio de formar uma grande zona de livre comrcio entre
os pases do MERCOSUL, da frica do Sul e da ndia. Para alm dessa integrao, a
frente sul-sul engloba ainda a integrao MERCOSUL Mundo rabe-islmico (ASPA).
145
Guilherme Sandoval Ges
146
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
149
Guilherme Sandoval Ges
4 CONCLUSO
150
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
151
Guilherme Sandoval Ges
REFERNCIAS
AZAMBUJA, Darcy. Teoria geral do estado. 44. ed. So Paulo: Globo, 2003.
152
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
153
Guilherme Sandoval Ges
154
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
155
Guilherme Sandoval Ges
156
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
157
Guilherme Sandoval Ges
158
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
159
Guilherme Sandoval Ges
160
Brasil e Chile: Posio Geopoltica no Contexto Mundial Contemporneo
161
Guilherme Sandoval Ges
163
Hctor Villagra Massera
164
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
1 INTRODUCCIN
1.1 ANTECEDENTES
165
Hctor Villagra Massera
1.3 PROBLEMATIZACIN
166
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
169
Hctor Villagra Massera
80 Ibdem
81 Biglione Eneas A. Las Frgiles Democracias Latinoamericanas. Los Estados Unidos
y Amrica Latina en los umbrales del siglo XXI. p. 171.
172
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
174
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
87 Las razones por las que China, Rusia e Irn se oponen a la intervencin en Siria.
Disponible en: <www.bbc.co.uk/.../130828_siria_posicion_aliados_china_rusia_men.
sht...>.
88 Sbardi Maximiliano. El juego de China en Medio Oriente. Los Estados Unidos
pretenden contener a China en la regin Asia Pacfico. Disponible en: <www.
lajornadanet.com/diario/opinion/2012/marzo/13>.
89 Op. Cit. El juego de China en Medio Oriente.
90 Ibdem
178
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
45.000 millones.91
Asimismo, China consigui dos importantes logros. El primero
consisti en que tanto Qatar como Emiratos rabes Unidos (EAU)
utilicen el yuan como moneda de cambio en lugar del dlar. La
segunda victoria es la propuesta aceptada, tambin en EAU, de
crear un organismo internacional que disponga de la facultad de
determinar el precio del petrleo y que regule las polticas de toda
la cadena de abastecimiento, abarcando a los pases proveedores, e
incluso a los de trnsito.
Mientras tanto Estados Unidos mantiene contacto con Turqua,
Arabia Saud, Israel y Qatar y sus intervenciones en Irak y Afganistn
han tenido una especial complejidad.
Es en este panorama donde se est desarrollando el fenmeno
globalizador. Al respecto y como establece Carlos J. Moneta92, la
Globalizacin es aquel fenmeno amplio que, en sus elementos bsicos,
comprende los procesos de creciente interaccin e interdependencia
que incluyen la ampliacin del espacio geogrfico y de los mbitos de
accin que se generan entre las distintas unidades constitutivas del
sistema mundial.93
Ante los hechos, Francis Fukuyama94 lleg a sealar:
[] lo que podramos estar viendo no es slo el
fin de la Guerra Fra, o de un particular perodo
de post-guerra, sino el fin de la historia como tal:
esto es, el punto final de la evolucin histrica
de la humanidad y la universalizacin de la
democracia liberal occidental como la forma
final de gobierno humano.95
91 Ibdem
92 Acadmico argentino experto en economa y politologa, Doctor en Relaciones
Internacionales y en Ciencias Sociales, Tambin fue fundador y coordinador de la
Red Iberoamericana de Estudios de Asia del Pacfico.
93 MONETA Carlos. Los procesos de globalizacin : reflexiones sobre su concepcin
y efectos sobre la evolucin del sistema mundial. Disponible en:< www.revistaEi
UCHILE.pdf>.
94 Doctor en Ciencias Polticas de Harvard. Entre otros cargos, ha sido miembro
del Departamento de Ciencias Polticas en la Corporacin RAND, y del equipo de
Planeamiento Poltico del Departamento de Estado, en Estados Unidos.
95 Fukuyama Francis. El fin de la Historia y el ltimo hombre. p.62.
179
Hctor Villagra Massera
180
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
sobre globalizacin que elabora anualmente Ernst & Young, indica que
el mundo sigue avanzando en el proceso, aunque la crisis financiera
ha planteado ciertos riesgos.111
El ndice de Globalizacin, elaborado anualmente por la consultora
Ernst & Young, ubic a Chile en el puesto 28 entre sesenta pases. El ranking
lo mantuvo liderando entre los exponentes de Amrica Latina112.
Con una nota de 4,22 puntos (versus los 4,27 del ao anterior),
Chile present avances en la mayora de los subndices que se
calificaron: Cultura, Tecnologa y Comercio. Tambin se establece que
para avanzar en la evaluacin, nuestro pas debe mejorar en aspectos
como el mercado laboral, el intercambio de tecnologas e ideas, y la
integracin cultural que mide aspectos como turismo, puntos en los
que figuramos ms distanciados de los lderes del ndice113.
Por otro lado, el ndice muestra que varios pases en vas de
desarrollo y emergentes mejoraron sus calificaciones. Es el caso de Per
(38) y Colombia (40), que treparon tres lugares cada uno. Es destacable
la mejora de Per y Colombia gracias a su crecimiento en comercio
exterior, el mercado laboral o su mayor conectividad tecnolgica114.
La lista en 2012 sigue siendo liderada por Hong Kong, aunque
ahora le secunda Singapur y no Irlanda. Las otras economas ms
globalizadas son Blgica, Suiza, Holanda, Dinamarca y Hungra115.
A diferencia de otros Estados, las polticas de los gobiernos
chilenos han sido estructuradas en relacin a fomentar la apertura en
momentos de turbulencias, tomando los resguardos suficientes para
que la inestabilidad econmica no golpee fuertemente al pas. Al
respecto, el ndice de Globalizacin considera los siguientes factores:
apertura al comercio externo, movimientos de capital, intercambio
de tecnologa e ideas, movimiento laboral e integracin cultural.
186
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
187
Hctor Villagra Massera
118 Op. Cit. MOYANO, Angela, VELASCO, Jess. EUA. Documentos de su historia
poltica I. p. 392.
189
Hctor Villagra Massera
119 NEZ, Silvia, ZERMEO, Guillermo. EUA. Documentos de su historia poltica III,
1988. p. 105.
120 Degler, Carl N. y otros. Historia de Estados Unidos. La experiencia Democrtica.
Editorial Lumisa. Mxico1986. p. 430.
121 Op.Cit.NEZ, Silvia, ZERMEO Guillermo. EUA. Documentos de su historia
poltica III, 2008. p. 265.
122 Relaciones Polticas entre Estados Unidos y Amrica Latina. Disponible en: <luis-
dallanegra.bravehost.com/EUA_Amla/capit_4.htm>
190
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
123 Op. Cit. Historia de Estados Unidos. La experiencia Democrtica, 1988. p. 430.
124 Ibdem p. 431.
191
Hctor Villagra Massera
195
Hctor Villagra Massera
200
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
203
Hctor Villagra Massera
146 La III Cumbre de los Pueblos, fue organizada con claros lineamientos de
Chvez, con organizaciones antiglobalizacin, partidos de izquierda, sindi-
catos, representantes de la Confederacin de Trabajadores de Argentina,
las madres de la Plaza de Mayo, artistas y cantantes. Mayores antecedentes
de esta cumbre paralela realizada en contraposicin a la convocada por los
gobiernos. Disponible en: <www.americaeconomica.com/numeros4/342/
reportajes/2Gema342.htm>.
147 Resultados de la IV Cumbre de Las Amricas. Disponible en: <ictsd.org/i/news/
puentesquincenal/9660/>.
148 Ibdem
149 Disponible en: www.oas.org/es/temas/cumbres.asp>.
204
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
205
Hctor Villagra Massera
150 Entrevista a Jaime Baeza Freer. PhD (Doctor) Universidad de Essex, Reino Unido.
MA Magister of Arts Estudios Latinoamericanos, Universidad de Georgetown,
Estados Unidos.
151 Op. Cit. Disponible en: <www.oas.org/es/temas/cumbres.asp>.
206
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
152 Ibdem
207
Hctor Villagra Massera
161 Ibdem
162 Op. Cit. Fundacin Empresarial Eurochile.
163 Op. Cit. Fundacin Empresarial Eurochile.
164 Ibdem
212
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
165 Pereira Salas, Eugenio. Historia de las Relaciones Internacionales de Chile. Los
213
Hctor Villagra Massera
174 Op. Cit.. Basta de historias. Discurso del Presidente Oscar Arias ante la cumbre
de Unidad de Amrica Latina y el Caribe, en Playa del Carmen, en Mxico, el 22
de febrero de 2010.
175 PRADENAS Wilson, Daniela y VILLAGRA Masera, Hctor, El desafo de opera-
cionalizar la cooperacin y la integracin regional. Revista CESIM. Ao 11, n. 3,
septiembre de 2006 p.8-14.
217
Hctor Villagra Massera
218
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
185 El ndice 2014 de Libertad Econmica Heritage Foundatio. Disponible en: <
www.libertad.org/indice/>.
186 113 Op. Cit. ndice 2014 de Libertad Econmica.
187 Ibdem
222
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
188 Ibdem
223
Hctor Villagra Massera
200 Dentro de este tipo de organizaciones existe un importante aumento entre las
que sustentan diversos objetivos ligados a aspectos ideolgicos y con diversos
objetivos, entre los que se pueden encontrar intercambios de ideas, lucha
contra la globalizacin, derechos culturales y ambientales, exigencias polticas,
movimientos sociales de descomposicin de las estructuras establecidas y forta-
lecimiento de organizaciones, movimientos sociales e indigenistas.
201 Op. Cit. CORREA Vera, Loreto p.123.
227
Hctor Villagra Massera
202 Entrevista a Jaime Baeza Freer. PhD (Doctor) Universidad de Essex, Reino Unido.
MA Magister of Arts Estudios Latinoamericanos, Universidad de Georgetown,
Estados Unidos.
228
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
226 TORO DVILA ,Agustn. Visin Geopoltica del Sudeste Asitico. Revista Chilena
de Geopoltica. Volumen 14, 1998. p. 21.
227 La APEC es un foro multilateral creado en1989, con el fin de consolidar el crec-
imiento y la prosperidad
de los pases del Pacfico, que trata temas relacionados con intercambio comercial,
coordinacin econmica y cooperacin entre sus integrantes. Disponible en:<
www.cpps-int.org/ >.
238
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
245 Ibdem
246 China, el gigante asitico devora las materias primas de Amrica Latina.
Disponible en: <www.opinion.com.bo/opinion/articulos/2011/1108/noticias.
php?i> 8 de noviembre de 2011.
247 Ibdem
248 Op. Cit. China, el gigante asitico devora las materias primas de Amrica Latina.
246
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
249 Ibdem
250 Chile Japn.
251 Disponible en: <www.minrel.gob.cl/acuerdo-de-cooperacion...aca-
p4/.../125004.html>.
247
Hctor Villagra Massera
255 MUSALEM, Juan Esteban. Boletin del Instituto de Estudios del Pacfico y del
ndico, de la Universidad Gabriela Mistral. Enero de 2013-Ao XXII N 111. p.9.
256 LQu j, VH C, O Pf y F C E A Pacfico, APEC 2004, p. 1. Disponible en:
<www.revistamarina.cl/revistas/2004/3/larenas.pdf>.
257 Licenciado en Ciencias Jurdicas y Sociales, Universidad Catlica de Valparaso,
Master of Arts en Ciencia Poltica y Doctor (Ph.D.) en Ciencia Poltica en Princ-
eton University, Estados Unidos. Adems es Director Ejecutivo de la Fundacin
chilena del Pacfico desde 1994; profesor del Instituto de Ciencia Poltica de la
Pontificia Universidad Catlica de Chile y del Instituto de Estudios Internaciona-
les de la Universidad de Chile.
258 WILHEMY, Manfred. Revista Estudios Internacionales Ao XLIII, septiembre-
diciembre 2010, N 167. La trayectoria de Chile frente a la regin Asia Pacfico.
p. 125
250
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
263 Ibidm.
264 El Embajador Portales, es Licenciado en Ciencias Jurdicas y Sociales de la
Universidad de Chile y Master of Arts en Ciencia Poltica de la Universidad de
Stanford, California, donde tambin realiz estudios doctorales.
265 PORTALES, Cifuentes Carlos. La poltica exterior de Chile hacia la Cuenca del
Pacifico. Revista Universidad de Chile. n p.34.
266 Ibdem
267 Ibdem
252
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
258
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
284 Op. Cit. MUSALEM, Juan Esteban. Boletn del Instituto de Estudios del Pacfico y
del ndico, de la Universidad Gabriela Mistral. Enero de 2013-Ao XXII n. 111. p. 9.
259
Hctor Villagra Massera
287 El Mercurio, 21 de julio de 2013, pg. A3. Alianza del Pacfico: avances y crticas.
288 Andrs Oppenheimer, de 8 de marzo de 2013.
289 y Amrica Latina.
261
Hctor Villagra Massera
290 Ibdem
291 Canciller Patriota dice que Alianza del Pacifico no amenaza intereses de Brasil.
Disponible en: <www12.senado.gov.br/.../patriota-dice-que-alianza-del-pacifi-
co-no-amen> 21 de junio de 2013.
262
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
295 Declaracin de Paranal IV Cumbre Alianza del Pacfico 6 Junio 2012. alianzapaci-
fico.net/.../Declaracion_de_Paranal f.
264
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
297 El Mercurio, 21 de julio de 2013, p. A3. Alianza del Pacfico: avances y crticas.
298 Diario.la tercera.com/25-144112-9
299 Ibdem
300 Ibdem
266
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
permitiera potenciar a Brasil ante el resto del mundo y fue muy til
en sus inicios. Sin embargo ha perdiendo gravitacin306.
Por ltimo, seala que:
306 Ibdem
307 Ibdem
308 Entrevista al acadmico y Dr. Jaime Baeza Freer.
309 Ibdem
310 Disponible en: <www.comunidadandina.org/Prensa.aspx?...cat...>. UNASUR,
CAN, MERCOSUR y ALADI reflexionan sobre convergencias.
270
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
311 RUZ, Mara Ins. Chile y Latinoamrica, sin ideologismos. Disponible en:
<http://blogs.lasegunda.com/thinktank/2014/03/19/chile-y-latinoamerica-sin-
ideo.asp>. Recuperado el 20 de marzo de 2014.
312 Ibdem
313 Revista de la Organizacin de los Estados Americanos: Democracia, Justicia, Paz
y Prosperidad. OEA/Ser.D/xiv.5 2008. p3.
271
Hctor Villagra Massera
TRATADOS:
ACUERDOS:
276
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
CONVENIOS:
PROTOCOLOS:
DECLARACIONES:
MEMORNDUMS:
279
Hctor Villagra Massera
331 Op. Cit. La Reforma al Consejo de Seguridad: una mirada desde Amrica Latina. p. 33.
332 Ibdem p. 33.
333 Disponible en: <Mwww.emol.com/.../brasil-elegido-miembro-delconsejo-de-
seguridad-de...>. Recuperado el: 5 de jun. de 2014,
334 Disponible en: <www.emol.com/.../brasil-pide-reforma-urgente-del-consejo-de-
seguridad>. Recuperado el 5 de mayo de 2014.
282
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
338 Ibdem
339 Chile integrar a Brasil en su misin ante el Consejo de Seguridad de la ONU.
Disponible en: <ww.tvkinc.com/.../chile- integrara-a-brasil-en-su-mision-ante-el-
consejo> 11 de marzo de 2014. Recuperado el 14 de marzo de 2014.
340 Entrevista a Jaime Baeza Freer.
285
Hctor Villagra Massera
343 Ibdem.
344 Op.Cit. Sesin del Senado de Chile para el envo de fuerzas militares a Hait.
345 Ibdem
346 Ibdem
287
Hctor Villagra Massera
351 Fuentes Fernando. La Tercera. Brasil iniciar en marzo retiro parcial de sus
tropas en Hait 2 octubre 2011. Disponible en: <diario.latercera.com/.../8-85541
-9-brasil-iniciara-en-marzo-retiro->. Recuperado el 5 de mayo de 2014.
352 Prrroga de permanencia de tropas y medios chilenos en Hait. Diario de ses-
iones del Senado. sesin 25, mircoles 22 de mayo de 2013. Disponible en:
<http://www.senado.cl/appsenado/index.php?mo=sesionessala&ac=getDo
cumento&teseid=43018&nrobol=s157205_P&tema=Proyecto&legiid=&par
l_ini=8&tagid=5>. Recuperado el 18 deagosto de 2014.
289
Hctor Villagra Massera
356 Brasil: piden cerrar frontera con Per por inmigracin haitiana Jueves, 16 de
enero de 2014. Disponible en: <www.bbc.co.uk/.../140116_ultnot_brasil_nue-
va_politica_migratoria_lav...>. Recuperado el 5 de mayo de 2014.
291
Hctor Villagra Massera
6 L A B S Q U E DA D E U N A EST R U C T U R A G EO P O L T I C A
COMPLEMENTARIA SUDAMERICANA
357 BARRIENTOS, Brbara Aleksandra. Anlisis del rol de Brasil en el sistema inter-
nacional; estudio comparativo de los indicadores internacionales y oficiales,
militares, polticos y econmicos. Universidad militar Nueva Granada, Bogot,
agosto de 2013.
358 Ibdem
359 Ibdem
292
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
360 URRA, Francisco Javier. Nueva etapa para la economa de Brasil. Revista poltica
exterior n 152, marzo- abril 2013. p. 154.
293
Hctor Villagra Massera
En materia Poltica:
En materia Educacional:
294
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
En materia Econmica:
295
Hctor Villagra Massera
En materia de Infraestructura:
En materia de Defensa:
296
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
7 CONCLUSIONES
297
Hctor Villagra Massera
361 SHAPIRO Robert J. 2020 Un nuevo paradigma. Como los retos del futuro cambi-
arn nuestra forma de vivir y trabajar. p. 506.
298
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
299
Hctor Villagra Massera
REFERENCIAS
301
Hctor Villagra Massera
BRASIL: piden cerrar frontera con Per por inmigracin haitiana. BBC,
[S.l.], 16 enero 2014. Mundo. Disponible en: <http://www.bbc.com/
mundo/ultimas_noticias/2014/01/140116_ultnot_brasil_nueva_poli-
tica_migratoria_lav>. Fecha de acceso: 22 enero 2014.
302
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
303
Hctor Villagra Massera
304
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
305
Hctor Villagra Massera
ENEAS A., Biglione. Los Estados Unidos y Amrica Latina en los um-
brales del siglo XXI. In: SOTO, ngel; SCHMIDT, Paula. Las frgiles
democracias Latino americanas. Santiago de Chile: Atlas Economic
Research Foundation, 2008. p. 171
306
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
307
Hctor Villagra Massera
308
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
KIMBALL, Roger. Lives of the mind: the use and abuse of intelligence from
Hegel to Wodehouse. Chicago: Ivan R. Dee, 2003. Disponible en: <www.
Neoliberalismo.com ra.htm>. Fecha de acceso: 16 de marzo de 2013.
310
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
MUSALEM, Juan Esteban. Amrica Latina y China: socios estratgicos del si-
glo XXI Boletn del Instituto de Estudios del Pacfico y del ndico de la Univer-
sidad Gabriela Mistral Santiago de Chile, ao 22, v. 9, n. 111, enero 2013.
311
Hctor Villagra Massera
312
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
313
Hctor Villagra Massera
SHAPIRO, Robert J. 2020: un nuevo paradigma: como los retos del fu-
turo cambiarn nuestra forma de vivir y trabajar. Barcelona: Ediciones
Urano, 2009. p. 573.
314
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
SILVA, Luiz Incio Lula da. Discurso de Luiz Incio Lula da Silva en el
Congreso Nacional durante la toma de posesin. Braslia, 2003. Dispo-
nible en: <http://www.rlc.fao.org/es/prioridades/seguridad/fomeze-
ro/pdf/discurso.pdf>. Fecha de acceso: 7 abr. 2013.
315
Hctor Villagra Massera
316
Posicionamento Geopoltico de Brasil y Chile en Sudamrica
317
Hctor Villagra Massera
318
O mundo contemporneo vem passando por
transformaes radicais em consequncia de
dois grandes momentos de ruptura
paradigmtica da histria da humanidade: a
queda do Muro de Berlim (1989) e o atentado
contra as Torres Gmeas (2001).
Tais eventos tm desdobramentos geopolticos
complexos que trazem no seu mago a
globalizao da economia e a retomada da lgica
liberal em detrimento da lgica do welfare state.