Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
JohnBoydeJohnWarden
Abuscadaparalisiaestratgicapelopoderareo
TenenteCoronelDavidS.Fadok
Oestrategistadevepensaremtermosde
paralisar,nodedestruir.
B.H.LiddellHart
OpresenteartigoconstituiumextratodolivroThePathsofHeaven:TheEvolutionofAirpowerTheory,
organizadopeloCelPhillipS.MeilingersobosauspciosdaSchoolofAdvancedAirpowerStudiesepublicado
pelaAirUniversityPress.NotadoEditor.
Desdeoadventodovodomaispesadodoqueoar,em1903,ostericosdopoderareopostularam
numerososesquemasparaexploraracapacidadeintrnsecadasaeronavesdeelevaremse,passandoporcima
dodesgastedocampodebatalhaeindodiretamenteaocoraodeumanaoinimiga.Apartirdassementes
plantadaspelopioneiroitalianoGiulioDouhet,ateoriadopoderareoestratgicodesenvolveuse
ininterruptamenteaolongodosculoXX.Emseucaminho,foisendomodeladapelasdurasliesdaguerra,
peloadiantamentonatecnologiaeporconceitosvisionriosdepoucoseselecionadoshomensdoar.
Doistericoscontemporneos,oCelJohnBoyd,jfalecido,eoCelJohnWarden,agoranareservadaFora
AreadosEstadosUnidos,contriburamdemaneirasignificativaparaesteprocessoevolutivo.EmboraBoyd
noapresenteumateoriadopoderareoperse,suasidiasarespeitodoconflitotmimplicaes
significativasnoempregodopoderareoemtodososnveisdaguerra.Poroposio,Wardendesenvolveu
umateoriadopoderareo,masconcentraseprimordialmentenaaplicaoestratgicadaarmaarea.Este
captulosumarizaecriticaasidiasdecadaumdosdois,noqueserefereaopoderareoconvencional.1
Almdisso,identificaeexpeasconexesedesconexestericasentreosdoisesublinhaascontribuies
delesparaaevoluodateoriadopoderareo.
Sustenta,especialmente,que(1)ateoriadoconflitodeBoydeateoriadoataqueestratgicodeWarden
compartilhamumtemacomummaiorpartedasteoriasdopoderareoestratgico,senoatodas:ametade
derrotaroadversriopormeiodaparalisiaestratgica(2)asidiasdivergentesdelesarespeitodaparalisia
estratgicarepresentamduastradiesdistintasemrelaonaturezaeaopropsitodateoriae(3)juntas,
asteoriasdeparalisiadeBoydeWardenrepresentamumdeslocamentofundamentalnaevoluodasidias
dopoderareoestratgico,danfasenaguerraeconmicaparaanfasenaguerradecontrole.2Para
demonstraressasafirmativas,deveseprimeirodefiniroconceitodeparalisiaestratgica.
Seteanosapsaguerraparaterminartodasasguerras,BasilH.LiddellHartpublicouoprimeirodeseus
numerososlivrosarespeitodeestratgiamilitareguerramoderna.Seuengenhosottulo,ParisOrthe
FutureofWar,recordaaderrotamticadeAquilesporseuoponenteParispormeiodeumataquedepreciso
cirrgicacomumaflechabemdirigida.Comoottulosugereadicionalmente,atacarasvulnerabilidadesdo
inimigo(emvezdeseuspontosfortes)poderiaedeveriaservircomomodelodecondutanaguerra,nosanos
queviriam.OscamposdemortedaPrimeiraGuerraMundialteriamfeitocertamentepreferveluma
estratgiadepazastecnologiasdevoeamecanizaopareciamtornlapossvel,tambm.Assim,
comeouabuscaporessasvulnerabilidadesfundamentaisdanaoinimiga,quefossemcruciaissua
sobrevivnciaequeestivessemprotegidaspeloescudoeespadadesuasforasarmadas.Aolongodesse
caminho,ostericosdopoderareoreintroduziramaidiadeparalisianodicionriodaestratgiamilitar.
Estespioneirosentusiastasdopoderareoexaltavamaterceiradimensoqueaarmaareaacrescentavaao
campodebatalha.Acapacidadesingulardoaviodeerguersesobreodesgastedabatalhadesuperfcie
levoumuitaspessoasaespecularemqueopoderareopoderiaderrotarumanaoinimigaesuasforas
armadas,incapacitandoouparalisandoopotencialdefazeraguerra,vulnervelnaretaguarda.Infligir
aparalisia,pormeiodoataqueareo,aocalcanhardeAquilesdanaoinimigapareciaprometeravitria
decisivaaumcustosignificativamenteinferior,emtermosdevidaededinheiro.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 1/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Paradefinirmaisclaramenteoconceitodeparalisiaestratgica,deveseexaminaraidialuzdosconstrutos
tericosdesenvolvidospordoisautoresmilitarespreeminentes:oestrategistabritnicoJ.F.C.Fullereo
historiadoralemoHansDelbruck.AtipologiadeFullerajudaadistinguiroquesejaaparalisiaestratgica,
enquantoDelbruckdemonstraoqueelano.
EmTheFoundationsoftheScienceofWar,Fullerdispeseaexaminaranaturezadaguerracomocincia,
comeandoseuestudoporapresentaraidiadeordemtrplice.Eleinsisteemqueestaordemum
fundamentotouniversalquepodeserconsideradaaxiomticaparaoconhecimentoemtodasassuas
formas.3Jqueossereshumanosconsistememcorpo,menteealma,asguerras,comoatividadeshumanas,
devemestarsujeitasaumaconstituiosimilar.Adotandoaordemtrplicecomomolduradeseuestudo
militar,Fullerpostulatrsesferasdaguerra:fsica,mentalemoral.4Essasesferastratam,respectivamente,
dadestruiodaforafsicadoinimigo(poderdecombate),desorganizaodeseusprocessosmentais
(poderdepensamento)edesintegraodesuavontademoralderesistir(poderderesistncia).Fuller
acrescentaqueasforasqueoperamnessasesferasfazemissodemaneirasinrgica,noisolada:afora
mentalnoganhaaguerraaforamoralnoganhaaguerraaforafsicanoganhaaguerramasoque
certamenteganhaaguerraacombinaosupremadessastrsforasagindocomoumaforanica(grifos
nooriginal).5Estaordemtrplicerevelasetilparacomearacompreenderaessnciadaparalisia
estratgica.
Aparalisiadoadversrioconsisteemdimensesfsicas,mentaisemorais.Comoestratgia,acarretao
intentonoletaldeincapacitarfisicamenteedesorientarmentalmenteoinimigo,demodoainduzirseu
colapsomoral.Emboraaintenonoletalnoexcluanecessariamenteaaodestrutivaouimpeaquehaja
resultadosfatais,elabuscaminimizaressesresultadosnegativostantoquantopossvel.6Essesefeitosfsicos,
mentaisemoraispodemserdecurtooulongoprazo,conformeagrandeestratgiaquesetenhaouexija.
Ditodeoutromodo,aparalisiaestratgicatemcomoobjetivoascapacidadesfsicasoumentaisdoinimigo,
paraenvolverederrotar,indiretamente,suavontademoral.7
Almdesuaordemtrplice,Fullerapresenta,nosFoundations,outrapropostatericaqueajudaadefinir
paralisiaestratgica.Paraajudarseusestudantesdeestratgiamilitar,Fullerestabeleceumavariedadede
princpiosdebatalhaquesoapropriadosaqualquercientistadaguerra.Oprimeiroprincpioquegovernaa
condutanaguerraaleidaqualderivam9princpiossubordinadosaeconomiadefora.A
contribuiodestaleiparaadefiniodeparalisiaestratgicaaidiadedespenderesforomnimopara
produzirefeitomximoalgoqueParisfezmuitobemcontraopesadeloqueAquileseraparaele.
Tendoconstrudoumadefinioparcialdeparalisia(umaestratgiatridimensionalcaracterizadapela
intenonoletaleeconomiadefora),podemosagoraexaminarestanooluzdatipologiadeDelbruck,
paratornarmaisrefinadonossoconceito,demonstrandooqueaparalisiaestratgicano.Emumaobra
verdadeiramenteseminal,declarosaborclausewitziano,DelbruckapresentaumaabrangenteHistoryofthe
ArtofWarwithintheFrameworkofPoliticalHistory.Nela,tratadeduasestratgiastradicionaisdecombate:
aniquilaoedesgaste.Aestratgiadeaniquilaotemporobjetivodestruirasforasarmadasinimigas,
enquantoaestratgiadedesgastebuscaexaurilas.Infelizmente,comooprprioDelbruckreceava,amaioria
deseusleitorescompreendeuasmal,comoestratgiadoforte(isto,dosuperiorquantitativamente)edo
fraco,respectivamente.
DelbruckcunhouotermoErmattungsStrategie(estratgiadedesgaste)comoopostaaNiederwerfungs
Strategie(estratgiadeaniquilao)deCarlvonClausewitz,masconfessaqueaexpressotema
fragilidadedeaproximarsedeumapuraestratgiademanobra,oqueseriaumerrodeconcepo.8Como,
pordefinio,aestratgiadeaniquilaosemprebuscaadestruiodasforasarmadasinimigaspormeioda
batalhadecisiva,elereceavaqueaspessoasinterpretassemincorretamentesuanoodeestratgiade
desgastecomooconstanteevitardabatalhapormeiodamanobra.Paraesclarecer,Delbruckdefine
adicionalmenteaestratgiadedesgastecomoestratgiabipolar,sendoumploabatalhaeooutroa
manobra.Ocomandantemilitarqueempregaumaestratgiadedesgastedevealternarcontinuamentea
batalhacomamanobra,favorecendoumploemfacedooutroconformeditemascircunstncias.9Assim,
enquantoaestratgiadeaniquilaoproduzdecisesrpidaspormeiodaderrotaarrasadoradasforas
armadasinimigas,asestratgiasdedesgasteproduzemsituaesmaisexaustivas,rematadaspeladiluio
lenta,masinvarivel,davontadedoinimigo.10
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 2/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Porcontraste,aparalisiaestratgicanemumaestratgiadeaniquilaonemdedesgaste,masumterceiro
mododefazeraguerra.Elanobuscaumadecisorpidapormeiodadestruiodasforasarmadas
inimigasemcombate.Demaneirasemelhante,nobuscaumadecisoporcansao,medianteaexaustodo
inimigopelaalternnciacontnuaentreosplosdebatalhaemanobra.Emcontrastecomambas,buscauma
decisorpidapormeiodaincapacitaoinimiga,fundindoabatalhaeamanobra.Ultrapassaabatalha
contraasforasarmadasinimigasembenefciodoataquequiloquesustmecontrolaessasforasarmadas.
Aparalisiaestratgicanempurabatalhanempuramanobra,masumafusosingulardasduas:uma
batalhademanobracontraopotencialdefazeraguerra.
Pararesumir,observamosqueaparalisiaestratgicaumaopomilitarcomdimensesfsicasmentaise
moraisquetemaintenodeincapacitar,emvezdedestruiroinimigo.Elabuscaoefeitopolticomximo
oubenefciopolticomximopossvelcomomnimocustoouesforomilitarnecessrio.Almdisso,tem
porobjetivoumadecisorpidapormeiodeumabatalhademanobradirigidacontraacapacidadefsicaou
mentalquetemoadversriodemanteroucontrolarseuesforodeguerra,paradiminuirsuavontademoral
deresistir.Agoraqueestabelecemosestadefinioparatrabalho,ocaptulomostracomoofiodaparalisia
estratgicacomeouaserinseridonotecidodopensamentodopoderareo.
NaesteiradaPrimeiraGuerraMundial,doisveteranosbritnicosdaquelacarnificinatrgicaFullere
LiddellHartfizerampenderabalanaparaoladodaparalisiaestratgica.Fuller,queelaborouoque
talveztenhasidooprimeiroplanooperacionalmodernocomoobjetivodealcanaraparalisiadoinimigo
(Plano1919),escreveumaistardequeaforafsicadeumexrcitoestemsuaorganizao,controladapor
seucrebro.Paraliseessecrebroeocorpodeixardefuncionar.11Fullerinsistiaemquetalguerra
cerebralcontinuavaaseromeiomaiseficazeeficienteparadestruiraorganizaomilitardoinimigoe,a
partirdisso,suaforamilitar.Paraeconomizarnaaplicaodaforamilitar,seriaprecisoproduzirosefeitos
instantneosdeumtironacabea,emvezdolentosangramentocausadoporferimentossucessivos,mas
leves,nocorpo.12
LiddellHartfoioparenteintelectualdeFullernocampodaestratgiamilitar.Comoseuconcidado,Liddell
Harteraumdefensorvigorosodaparalisiaestratgica,argumentandoqueavitriamaisdecisivanotem
valorseanaosangraratamorteparaobtla.Eleinsistiaqueaformadeguerramaispotentee
econmicaeraodesarmamentopormeiodaparalisianoadestruiopormeiodaaniquilao.13
FullereLiddellHarttestemunharamaintroduodaarmaareanaguerra,eambosvisualizaramumpapel
decisivoparaopoderareonoinduzirdaparalisiaestratgica.Fullerpreviuumexrcitocontendoooutro,
enquantosuasaeronavesestodestruindoascomunicaesebaseshostisparalisando,dessemodo,aao
inimiga(grifei).14Demaneirasemelhante,em1925,LiddellHartraciocinava:sendoogolpe
suficientementerpidoepoderoso,nohrazopelaqualemalgumashoras,ou,pelomenos,emalguns
dias,apartirdoinciodashostilidades,osistemanervosodopasinferiorempoderareonoseja
paralisado.15Elesnoestavamsozinhosnessasvisesgrandiosasdopoderareo.Muitoshomensdoar
veteranosdaPrimeiraGuerraMundialapoiavamestacausa.RessaltamdoishomensHughTrencharde
WilliamMitchellporsuainflunciasobreodesenvolvimentoinicialdadoutrinaareaestratgica.
OMarechaldaRoyalAirForce(RAF)LordTrenchard,opaidaRAF,acreditavanaparalisiaestratgica.
Emummemorandode1928aoschefesdeestadomaior,arespeitodoobjetivodeguerradeumaforaarea,
Trencharddeclaraexplicitamentequeametadaaoareaparalisar,desdeoprimeiromomento,os
centrosdeproduodemuniesdeguerradoinimigo,detodosostipos,einterrompertodasas
comunicaesetransportes.16Eleargumentaqueosataquesparalisantesaoscentrosvitaisinimigos
oferecemomelhorobjetivopeloqualalcanaravitria,porqueconseguemefeitoinfinitamentemaiore
geralmenteexigemumcustomuitomenordoatacantedoqueosataquescontraasuperfcieeasforas
areasqueadefendem.Demaneiracoincidente,dooutroladodoAtlntico,umhomemqueTrenchard
encontrounafrenteocidental,einfluenciou,estavadivulgandopontosdevistasemelhantesdeummodo
nitidamenteamericano.
Loquazdefensordopoderareo,oBrigGenBillyMitchelltambmacreditavanaparalisiaestratgica.Em
1919,eleafirmouqueomaiorvalordobombardeioareoestemgolpearosgrandescentrosnervososde
uminimigonoinciomesmodaguerra,demodoaparalislosomximopossvel.17Seisanosmaistarde,
durantesuaamplamentedivulgadacortemarcial,Mitchellfalouafetuosamentedacapacidadesingulardo
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 3/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
poderareoparaincapacitaroadversrio.Finalmente,emseultimolivro,Mitchellconcluiqueoadvento
dopoderareo,quepodeirdiretamenteaoscentrosvitais,eneutralizlos,edestruloscompletamente,
trouxeumafisionomiacompletamentenovaaosistemadeguerra.Percebese,agora,queoexrcitohostil
principalemcampoumfalsoobjetivoequeosobjetivosreaissooscentrosvitais.Aantigateoriadequea
vitriasignificavaadestruiodoexrcitohostilprincipalnosesustentamais.18
claroquetantoTrenchardquantoMitchellforampioneirosnadefesadaparalisiaestratgica.Suasobras,
assombrosamentesemelhantes,proclamamanaturezarevolucionriadaguerraarea.Oaviopossuaa
capacidadesingulardeevitarosanguinolentoimpassenasuperfcieecombinarochoqueeopoderdefogo
emumaarmanicacapazdeatacarprofundamentenocoraodoterritrioinimigo.Considerandosea
substancialinflunciadeTrenchardedeMitchellemsuasrespectivasforasareas,anoodeparalisia
ficouimpregnadanofundamentotericodadoutrinaestratgicabritnicaeamericana,voltandoaaparecer
recentementenasidiasdeJohnBoydedeJohnWarden.
AssementestticasdateoriadoconflitodeJohnBoydforamplantadasduranteaGuerradaCoria,quando
Boyd,umpilotodecaaquevoavaoF86SabrenoCorredordosMiG,desenvolveusuaprimeira
apreciaointuitivadaeficciadaquiloqueelechamariamaistarderpidasmanobrastransientes.Embora,
emnumerososaspectos,osMiG15soviticosserevelassemtecnologicamentesuperioresaosF86,os
controlesdevohidrulicosdestesltimosdavamaospilotosdeSabresumavantagemdecisivasobreseus
oponentes:acapacidadededeslocaremsemaisrapidamentedeumamanobraparaoutra,duranteos
encarniadoscombatesareos.JustamentequandoospilotosdeMiGcomeavamareagiraomovimento
inicialdoSabre,umarpidamudanadedireotornariaarespostainimigainadequadanovasituao
ttica.EstaagilidadecontribuiuparaqueospilotosdeSabreestabelecessemumaimpressionantetaxade
destruiode10para1contraosformidveisMiG15.Algunsanosmaistarde,naBaseAreaEglin,Flrida,
Boydquantificouestasliesdecombateararnaformadesuateoriadaenergiadamanobrabilidadeuma
coleodeprincpiostticosqueaindaorientaotreinamentodospilotosdecaaamericanos.
Todavia,nofoisenodepoisdesuapassagemparaareservaqueBoyddispsseaexpandirsuasidias
tticas,deguerrademanobraarea,paraformarumateoriamaisgeneralizadadoconflito.19Comeandoem
1976comumconcisoensaiode16pginas,intituladoDestructionandCreation[DestruioeCriao],as
idiasestratgicasdeBoydevoluramduranteadcadasubseqenteparatornaremseumasriede
exposiesnopublicadasem5partes:ADiscourseofWinningandLosing.Ironicamente,oprprio
DiscourseprodutodomesmoprocessodeanliseesntesedescritoemDestructionandCreation,
processocognitivoqueinsistiaBoydcrucialparavenceremummundoaltamenteimprevisvele
competitivo.umaformadeagilidademental,umprocessodeexaminarmuitasperspectivas,separando
todasecadauma(anlise)aomesmotempoqueseprocuramintuitivamenteaspartesdasperspectivas
desmontadasqueseinterconectamnaturalmenteumacomaoutra,paraformaremumaelaboraomais
geral,deordemmaiselevada(sntese)daquiloqueestacontecendo.20Usandooprocessodialticoda
DestructionandCreation,Boydempreendeuumarevisoemprofundidadedahistriamilitar,para
desvendarosmistriosdoxitoedofracassonoconflito.AfirmecrenadeBoydnasrpidasmanobras
transientes,neleinstiladaduranteseusdiasdepilotodecaa,influenciaram,semdvida,esseexerccio
acadmico.Oprodutofinalumdiscursoeclticoeesotricoarespeitodecomosobreviverevenceremum
mundocompetitivo.
AteoriadoconflitodeBoyddefendeumaformadeguerrademanobraquedeorientaomaispsicolgica
etemporaldoquefsicaeespacial.Seuobjetivomilitarquebraravontadeeoespritodocomando
inimigo,criandosituaesoperacionaiseestratgicassurpreendenteseperigosas.21Paraalcanarestefim,
precisaseoperarcomumandamentoouritmomaisrpidoqueodoadversrio.Ditodemaneiradiferente,a
guerrademanobradeBoydtemporobjetivodeixaroinimigoimpotente,negandolhetempoparacolocarse
mentalmentealturadascircunstnciasdaguerra,quesedesenvolvemrapidamentee,naturalmente,so
incertas.22Nossasoperaesmilitarestmporobjetivo(1)criareperpetuarumestadodecoisasaltamente
fluidoeameaadorparaoinimigoe(2)desestruturarouincapacitarsuahabilidadedeadaptarseaesse
ambiente.
Baseadonaanlisedahistriamilitarantigaemoderna,Boydidentificaquatroqualidadesfundamentaispara
oxito:iniciativa,harmonia,variedadeerapidez.23Coletivamente,essascaractersticaspermitemquea
pessoaseadapteaoambienteincertoecheiodeatritosdaguerra,edformaaesseambiente.Boydconferea
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 4/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Clausewitzocrditodereconheceranecessidadedemelhoraraprpriaadaptabilidadenaguerra,
diminuindoosatritosdaprpriapessoa.Almdisso,tomandoemprestadodeSuntzu,Boydinsisteemquea
pessoapodeusaroatritoparaconfiguraroconflitoaseufavor,criandoeexplorandoosatritosqueo
oponenteenfrenta.Ento,elerelacionaestaidiademinimizaroatritoentreasforasamigasemaximizaro
atritoinimigocomsuasqualidadesfundamentaisdeiniciativa,harmonia,variedadeerapidez.
Paraminimizaroatritodoseuprpriolado,apessoaprecisaagirereagirmaisrapidamentedoqueo
oponenteespecificamente,exercitandoainiciativanosnveisinferioresdeumacadeiadecomando.
Contudo,umcomandocentralizadodequaiscoisassofeitaseporquesofeitasprecisaorientaresse
controledescentralizadodecomoascoisassofeitas.Estavisocompartilhadadaintenodeum
comandantesingulargaranteaharmoniaestratgicaeoperacionalentreasvriasaesereaestticas.Sem
umobjetivocomumeumavisosimilararespeitodecomosatisfazermelhoraintenodocomandante,a
liberdadedeaodossubordinadostrazoriscodadesuniodeesforosefazesperarumcrescimentono
atrito.24
Paramaximizaroatritodoinimigo,deveseplanejaratacarcomumamultiplicidadedeaesquesepossam
executarcomamaiorrapidez.Demaneirasemelhanteidiacontemporneadeguerraemparalelo,esta
combinaoletaldeaesrpidasemltiplasserveparasobrecarregaracapacidadedoadversriode
identificaretrataradequadamenteestesacontecimentos,queparecemextremamenteameaadores.
Reduzindodemaneiraconstanteacapacidadederesistirdooponente,fsicaemental,tambmseterminapor
esmagarsuacapacidademoralderesistir.
Boydargumentaqueocorreumagravedesorganizaoquandosedaoinimigo,rpidaerepetidamente,uma
combinaodeacontecimentosambgos(masameaadores)eenganadores(masnoameaadores).Esses
mltiplosacontecimentos,comprimidosnotempo,geramrapidamentedesencontrosouanomalias
entreasaesqueooponenteacreditaqueameaamsuasobrevivnciaeaquelasquerealmenteofazem.O
inimigoprecisaeliminaressesdesencontrosentreapercepoearealidade,sepretendequesuasreaes
permaneamrelevantesquerdizer,seelepretendesobreviver.
Deveramostolheracapacidadedooponentedeprocessarinformao,tomardeciseseempreenderao
adequada,garantindo,dessemodo,queelenosepossalivrardessasanomaliasameaadoras.Em
conseqncia,elejnopoderdeterminaroqueestsendofeitoaeleecomoeledevereagir.Finalmente,a
confusoinicialdoadversriodegeneraseempnicoameaadoresuacapacidadee/oudisposiodereagir
desaparece.
Boydvoadversriocomosertridimensional,consistindoembasties,conexesouatividadesmorais
mentaisfsicasdequedepende.25Paraderrotaresteser,BoydadvogainverteraposiodeClausewitz.Em
vezdedestruircentrosdetodoopoderemovimento,devemsecriarcentrosdegravidade(COG)no
cooperativosatacandoasconexesmoraismentaisfsicasqueatamestescentrosumaooutro.Istodestria
harmoniainternadoinimigoeasconexesexternascomomundoreal,produzindoparalisiaefazendocom
queasresistnciasentrememcolapso.
Noquetalvezsejaacaractersticamaisconhecidadesuateoria,Boydsustentaquepodeserepresentartodo
ocomportamentohumanoracionaldeindivduosoudeorganizaescomoumciclocontnuode
quatrotarefasdistintas:observao,orientao,decisoeao.Boydserefereaesteciclodetomadade
decisocomoCicloOODA(fig.1).
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 5/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Usandoesteconstruto,oelementocrucialdavitriatornaseomovimentorelacionaldeoponentespormeio
deseusrespectivosciclosOODA.26Quemquerquerepetidamenteobserve,oriente,decidaeajamaisrpida
(eexatamente)queoinimigo,vencer.27Assimfazendo,eledobraooponentecontraeleprprioe,
finalmente,tornaareaodoinimigoimprpriaparaasituaoqueenfrenta.28Opontofundamentalpara
conseguirvantagemnavelocidadeenaprecisodocicloOODA(e,portanto,paravencer)aorientao
eficienteeeficaz.
Parasobreviverecrescernomundosemprecambianteecomplexodoconflito,precisamosorientarnos
eficazeeficientemente,querdizer,precisamosdesenvolverimagensmentaisouesquemasdemaneira
rpidaeprecisa,paraajudaraquecompreendamoseenfrentemosaimensasriedeacontecimentos
ameaadoresenoameaadoresquetemosdiantedens.Estaconstruodeimagensouorientao
nosenooprocessodedestruio(anlise)ecriao(sntese)antesdescrito.NaspalavrasdeBoyd,isto
envolveoprocessodeexaminaromundodesdeumdeterminadonmerodeperspectivas,demodoque
possamosgerarimagensouimpressesmentaisquecorrespondamaessemundo.29Seistoforbemfeito,
tornaseachavedevencer,emvezdeperder.Seforextraordinariamentebemfeito,istosetornaamarcado
gnio.30
Asimagensmentaisqueconstrumossoconfiguradaspornossaexperinciapessoal,heranasgenticase
tradiesculturais.Determinamnossasdecises,aeseobservaes.31Asobservaesqueseidentificam
comcertosesquemasmentaisexigemcertasdeciseseaes.Atempestividadeeexatidodessasdecisese
aesestodiretamenterelacionadascomnossacapacidadedeorientarnosereorientarnoscorretamente,
parafazerfaceaosacontecimentosdaguerra,quesedesenvolvemrapidamenteesoperenementeincertos.
Osdescompassosentreomundorealenossasimagensmentaisdessemundogeramrespostasinadequadas.
Estas,porsuavez,produzemconfusoedesorientao,que,ento,diminuemtantoaprecisoquantoa
velocidadedosubseqenteprocessodetomadadedeciso.Senoforemcorrigidas,adesorientao
expandeseuniformementepornossocicloOODA,atqueelesetorne,afinal,armadilhamortal.
Amarrandooscomentriosanteriores,Boydpropequeoxitonoconflitosurgedeinfiltrarsenociclo
OODAdoadversrioealipermanecer.Ocomandantemilitarpodefazerissodeduasmaneiras
suplementares.Primeiro,eleprecisaminimizarseuprprioatritopormeiodainiciativaedaharmoniade
resposta.Estadiminuiodoatritodeseuladoagedemodoaapertarseuprpriociclo(isto,afazercom
queseuprpriociclodedecisoaosetornemaisveloz).Segundo,eleprecisamaximizaroatritodeseu
oponentepormeiodavariedadeedarapidezdasrespostas.Esteaumentonoatritoinimigoagedemaneiraa
afrouxarociclodoadversrio(isto,tornarmaislentoociclodedecisoaodele).Emconjunto,essas
manipulaesdoatritogarantemnossaoperaocontnuadentrodocicloOODAinimigo,demaneiras
ameaadoraseimprevisveis.Inicialmente,istoproduzconfusoedesordemnocampoinimigo.Afinal,
produzpnicoetemorquesemanifestamsimultaneamentenaparalisiadacapacidadedeenfrentarena
disposiopararesistir.
UsandoummodeloanalticodesenvolvidopelocientistapolticoRobertPape,32podeserepresentar
graficamenteateoriadaparalisiaestratgicadeBoyd(fig.2).ComooprprioBoydadmitiria,suateoriado
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 6/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
conflitobastanteesotrica.Elefaladedesmembrarosermoralmentalfsicodoinimigoedeentrarem
seutempoespaomentaltodavia,oferecepoucosdetalhesoperacionaisarespeitodecomorealizaresses
objetivosabstratos,sequeoferecealgum.Aausnciademinciasparticularmentefrustranteparao
combatentedementeprticacujaprofissocentralizaseemtraduzirfinspolticosrelativamenteobscuros
emmeiosemodosmilitaresconcretos.EmboraopropsitodeBoydnosejafrustrar,tampoucoditar
regras.
Comoeleprpriodiz,JohnBoydacreditaemteorias,nonateoriaemdoutrinas,nonadoutrina.33Ele
recusaseadefenderqualquertratamento,qualquerformanicaseguirumcaminhonicoparaavitria
tornaapessoaprevisvelevulnervel.Almdisso,pormeiodoestudodetodasasteoriasedoutrinas,o
guerreiroacumulaumsacocheiodetruquesestratgicos.Ento,quandosedesenvolveumconflito
especfico,elepodeescolhernessesaco,eapoiaraquiloqueasituaoexige.Assim,emboraotrabalhode
Boydnotenhareceitasprticasparaoxito,istoporqueassimfoiplanejado.34Algumaoutrahdesera
crticamaisadequadaaoseudiscursodeganharouperder.
Ironicamente,umdospontosmaisfortesdateoriadeBoyd,aomesmotempo,umafragilidadeem
potencial:suanfasenadimensotemporaldoconflito.Refletindoumvisamericanoporoperaesem
ritmoaceleradoeaprefernciacorrespondenteporguerrascurtas,Boydsupequeoperaremumandamento
maisrpidodoqueumoponenteimportanteou,maisprecisamente,importanteparaoinimigo.Pode
serqueestenoseimportequeonossocicloOODAsejamaisrpido.Semdvida,podeserquesejado
interessedelerecusarseajogarsegundoasnossasregras.Paraexemplificaresteponto,voltomeparaojogo
debasquete.
Senossooponentenoestparticularmenteadequadoparaumestilodejogofastbreak,seuinteresse
fazerascoisasmaislentassensformosumaequipedotipocorreelana.Seeleserecusarajogar
segundonossoritmomaisrpidoetentarintencionalmentetornarascoisasmaislentas,podeterxitoem
fazernossairdonossojogoosuficienteparavencermesmoquemantenhamosumarelativavantagemna
velocidade,otempotodo.Semdvida,Boydargumentariaqueoladorpidoparalisariaooponentepor
causadoandamentomaisacelerado,oquepodeserverdadeemalgunscasos.Certamenteverdadeseo
oponentequenaturalmentemaislentoconcordaemapressarascoisas.Se,contudo,eleastornamais
lentas,sabendomuitobemquenossostorcedoresnotolerarooutracoisasenoumjogorpido,pode
frustrarsuficientementenossoplanodejogodemodoque,nofinal,elevena.Estaanalogiacomobasquete
pareceaplicarseaindamelhorquando,comonaguerra,removemosocronmetro.
Naverdade,MaoTseTungdefendeuprecisamenteestetratamentocomoestratgiaparalibertaraChinado
jugodoSolNascente,naGuerradeResistnciacontraoJapo.Emcontrastecomtantoos
subjugacionistas,dentrodogovernodoKuomintang,quantocomostericosdavitriarpida,dentrodo
seuprprioPartidoComunista,Maopropsanoodeguerraprotradacomomododesedefenderdos
agressoresjaponeses,militarmentesuperiores.
Emumasriedeconferncias,de26demaioa3dejunhode1938,Maoexplicouejustificouosseusplanos
deguerraprotradacontraoJapo,apoiandosuasdescrieseargumentosnadialticaorientaltradicionaldo
yineyang.ParaMao,estadualidadedeopostostaostanoapenasinformavaoobjetivodaguerra,mas,
tambm,aestratgiadessaguerra.Argumentavaque,naguerra,procurasedestruiroinimigoepreservarasi
prprio.35Esteobjetivoduploaessnciadaguerraeabasedetodasasatividadesguerreiras,uma
essnciaquepermeiatodasasatividadesblicas,datcnicaestratgia.Assimsendo,nenhumaidiaou
princpiotcnico,tticoouestratgicopode,demodoalgum,afastarsedele.36
Emconseqncia,elepreconizavaquenosedevessecaracterizaraGuerradeResistnciacontraoJapo
nempelairresponsabilidadedesesperadadoataquepermanentenempeloevasionismodaretirada
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 7/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
permanente.37Emvezdisso,avantagemmilitarpresentedequedesfrutavaoJapoimperialexigiauma
misturadeataqueedefesaderapidezoperacional/tticaeprotraimentoestratgico.Apenasdessemodo,a
resistnciachinesapoderiasimultaneamentepreservarseederrotaroinimigopormeiodaerosogradualde
suasuperioridaderelativa.
Maoinsistiaemqueasexignciasdevitriarpidanocampocomunistachinsnotinhamqualquerbasena
avaliaoobjetivadascapacidadespresentese,portanto,favoreciaoexrcitojapons.Demaneira
semelhante,asexignciasdesubjugaonacionaldentrodogovernodoKuomintangnotinhambaseem
avaliaoobjetivadepossibilidadesfuturas.Emoutraspalavras,Maodefendiaqueoschinesespoderiam
derrotaroJapoamanh,sepudessemsobreviverhoje.Brandindootempocomoarmaparaalcanaro
objetivodualdadestruioedaautopreservao,aestratgiadeMaodeguerraprotradarevelousebem
sucedidanaresistnciachinesae,maistarde,naresistnciavietnamita,tantoFranaquantoaosEstados
Unidos.
Boydreconhecefacilmenteainflunciadomaosmoedeoutrasfilosofiasorientaisdaguerraemsuas
prpriasidias,impactomaisevidenteemsuanfasenadimensotemporaldaguerraespecificamente,na
incorporaodanoodetempocomoarma.Todavia,Boydnoapreciacompletamenteestaarmano
contextodoyineyangtaostas.AdualidadedosopostossugereeaguerrarevolucionriadosculoXX
apiaaconclusodequeotempopodeserumaforapoderosssima,tantonaformacontradaquantona
formaprotrada.
Quandonareserva,BoydexpsseuDiscourseonWinningandLosingacentenasdeauditrios,tantocivis
quantomilitares,deixandocpiascomeles,paragarantircertograudepermannciaparasuasidias.
interessantequeumadasagnciassquaiselefaloudiversasvezes,nocomeodadcadade1980,foia
recmformadaDivisoCheckmate,noEstadomaiordaForaArea,noPentgono.Asresponsabilidades
dessadivisoincluamplanejamentodecontingnciadecurtoelongoprazosparaoempregodaForaArea
dosEstadosUnidos.Afinal,essadivisoviriaatercomochefenossosegundotericocontemporneoda
paralisiaestratgica.38
JohnWardenapareceucomooprincipaldefensordaaplicaodaforanaterceiradimenso.Levandoo
crditodetersidoocriadordacampanhaareaqueorientouosesforosaliadosduranteaoperao
TempestadenoDeserto,WardentemumavisodaguerranosculoXXIquenosepejadeafirmara
predominnciadopoderaeroespacialsobreasforasdesuperfcie.Almdisso,emsintoniacomaLong
BlueLinedostericosdoaramericanos,sustentaqueaaplicaomaiseficazeeficientedopoderareoest
nodomnioestratgico.Contudo,aocontrriodaguerraareaestratgicadeseuspredecessores,
especialmenteosdaAirCorpsTacticalSchool(ACTS),aguerradeWardendenaturezamaispolticado
queeconmica.Paraproduzirasmudanasdepolticasdesejadas,oprincipalobjetivoquedeveguiaro
empregodasforasareastomarcomoalvoalideranainimiga.Aesterespeito,Wardenreconheceuma
dvidaintelectualparacomotericomilitarbritnicoJ.F.C.Fuller.UmadasobrasclssicasdeFuller,The
GeneralshipofAlexandertheGreat,convenceuodaeficciadeatacaroelementodecomandocomomeio
dederrotarforasarmadasestratgiadeincapacitarpormeiodeumadecapitao.
EnquantoeraalunonoNationalWarCollege,Wardencomeouaconstruirsuateoriadopoderareo.Uma
teseacadmica,planejadaoriginalmenteparaserumexamedogniodeAlexandre,evoluiu,emvezdisso,
paratornarseTheAirCampaign:PlanningforCombat.Textodegrandeinfluncianousodopoderareona
guerra,estelivroconcentraseemtraduzirobjetivospolticosnacionaisemetasmilitaresestratgicasem
planosdecampanhaparaoteatrodeoperaes,comfocoprimordialemplanejaracontribuiodopoder
areoparaoesforoglobal.Olivrorefleteaheranasingulardateoriaedaprticaareasamericanas.A
crenadeWardennopapelpredominantedasuperioridadeareaflui,diretamente,daspginasdoField
Manual(FM)10020,CommandandEmploymentofAirpower(1943),doExrcito.Domesmomodo,sua
nfaseemataquesareoscontraoscentrosdegravidadeinimigosrecordaosescritosdeBillyMitchelle
daquelesquepensavamcomoelenaACTS,noquedizrespeitoaataquescontracentrosvitaisbemnodo
coraodoterritrioinimigo.39
OtemaprincipaldoTheAirCampaignqueopoderareotemumacapacidadesingulardealcanarosfins
estratgicosdaguerracomamximaeficciaeomnimocusto.Avelocidade,oalcanceeaflexibilidade
intrnsecasaopoderareopermitemlheatacaroplenoespectrodascapacidadesinimigasdeumamaneira
rpidaedecisiva.Nesteassunto,umconceitocentralaidiaclausewitzianadeCOGinimigo,definidopor
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 8/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Wardencomoaquelepontoondeoinimigomaisvulnerveleondeoataquetermelhorchancedeser
decisivo.40IdentificaradequadamenteestesCOGsoprimeiropassocrticoparaplanejareconduzir
operaesmilitares.
Comosesugeriuantes,aincorporaodessanoodeCOGteoriadopoderareonodenenhummodo
nova.Contudo,adescrioacima,deWarden,indicaqueestescentrossotantopontosfortesquanto
vulnerabilidades.41EstanaturezadualdoCOGtemimplicaesparaoplanejamentodacampanha,
especialmenteemtermosdeidentificarqueforaterrestre,martimaouareafundamental.Como
observouWarden,aForaAreadeveseraforafundamentalquandoasforasterrestreemartimaforem
incapazesdefazerotrabalho,porcausadonmeroinsuficienteoudaincapacidadedealcanarocentrode
gravidadeinimigo.42AubiqidadedopoderareoteoricamentetornamuitosCOGsmaisestratgicos
vulnerveisaoataque,comparativamenteaoqueacontececomasforasdesuperfcie,oquedsforas
areasumgraumaisaltodecapacidadeestratgicadedeciso.43
EmborasublinheaimportnciadeidentificarcorretamenteedeatacaradequadamenteCOGs,TheAir
Campaignnoexplicacomofazeristo.OprocessodeWardenparaidentificarCOGsseconsolidoualguns
anosdepoisdapublicaodoseuprimeirolivro.EnquantotrabalhavanoPentgono,Wardenreconheceua
necessidadedeumateoriacoerentedopoderareo.Tendobuscadoalgumesquemaorganizadoradequadoao
esquemadeCOGs,relacionadocomopoderareo,nofinaldooutonode1988,eledesenvolveuessemodelo
naformadecincoanisconcntricosumalvocomdesenhodealvoparaaforaarea(fig.3).
Analisandooinimigocomosistema,Wardensustentaquesepodedecomportodososentesestratgicosem
cincopartescomponentes.44Oelementomaiscrucialdosistemaoanelmaisinternoaliderana.
Estendendoseparafora,apartirdocentro,comimportnciadecrescenteparaofuncionamentoglobalparao
sistema,estoosanisdeelementosorgnicosessenciais,infraestrutura,populaoeforasdesdobradas.45
EmcadaanelexisteumCOG,oucoleodeCOGs,querepresentaoeixodetodopoderemovimentopara
aqueleanelespecfico.SeesseCOGfordestrudoouneutralizado,ofuncionamentoefetivodoanelcessa,o
queafetatodoosistemademaneiramaisoumenossignificativa(dependendodetratarsedeumanelinterno
ouexterno).Parafacilitaraidentificaoexatadesseseixosfundamentaisemcadaanel,Wardenpropea
decomposioadicionaldecadaanelem5subanis(deliderana,elementosorgnicosessenciais,etc),e
esses,emmaiscinco,senecessrio,atqueapareaoCOG.
Otemacentraldomodelodecincoanisqueoplanoestratgicomaisefetivosempreseconcentra,antese
principalmente,naliderana.Mesmoquealiderananopossaseralcanada,comoconjuntodealvos,o
estrategistaareoaindadeveconcentrarsenamentedocomandantequandoescolheCOGsnosoutros
anis.46NointeriordessesanisestoCOGsque,quandogolpeados,impemalgumnveldeparalisiafsica,
elevando,assim,ocustodaresistnciaulteriornamentedocomandanteinimigo.47Amensagemimplcita
queadestruioouneutralizaodo(s)COG(s)produzumaparalisiafsicatotaldosistema,enquantoum
ataquebemsucedidoaosCOGsnosoutrosanisproduzparalisiafsicaparcialmaispressopsicolgica
intolervelsobrealiderana.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 9/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
QuandooIraqueinvadiuoKuwait,emagostode1990,eosplanejadoresmilitaresdosEstadosUnidos
consideraramasreaespossveis,aDivisoCheckmate,deWarden,desenvolveuumaopoarea.
AcreditandofirmementenaeficciadeatacarosCOGsdoinimigo,eleressuscitouomodelode5anispara
orientarnacriaodeumacampanhaareaestratgica.ComoobservouWarden,estefoiumcasoemquea
teoriaexistiuantesdofatoeosfatosvalidaramateoria.48
UmrefinamentoulteriordesuateoriadeestratgiaareaocorreulogodepoisdaTempestadenoDeserto.
Wardencolheu,daGuerradoGolfo,diversasliesqueinfluenciariamseupensamento.Entreasmais
relevantesestavam(1)aimportnciadosataquesestratgicoseafragilidadedosEstadosemnvel
estratgico(2)asconseqnciasfataisdeperderasuperioridadeareaestratgicaeoperacional(3)os
efeitosarrasadoresdaguerraemparalelo(querdizer,oataquequasesimultneoaCOGsestratgicosem
todooteatrodeoperaes)(4)ovalordatecnologiastealthedoarmamentodeprecisopararedefiniros
princpiosdemassaesurpresae(5)apredominnciadopoderareocomoforaprincipal,emnvel
operacionaleestratgico,namaiorpartedosconflitos,masnoemtodoseles,noprximoquartodesculo
oumeiosculo.49
CombinandosuasidiasoriginaisarespeitodopoderareocomsuasexperinciasnaGuerradoGolfo,
WardenestabeleceuumalicercetericoparaempregaropoderareonosculoXXI.Fundamentalmente,
estabasecorrelacionafins,modosemeios.Primeiro,osestrategistasdoarprecisamapreciarosobjetivos
polticosqueaaomilitarbusca(fins).Segundo,precisamdeterminaramelhorestratgiamilitarpara
induziroinimigoaagirdeacordocomoquedefinidoporessesobjetivospolticos(modos).Terceiro,
precisamusarosistemadeanlisedoscincoanisparaidentificarquaisCOGsdevemsersujeitosaos
ataquesemparalelo(meios).
Emtermosdefins,WardenaceitaamximadeClausewitzdequetodasasguerrassotravadascom
propsitospolticos.Emboraasguerraspossamtersuasprpriascapacidadeselimitaesdistintas,em
relaoaoutrosinstrumentosdisponveisaoestadista,so,pornatureza,instrumentospolticos.50Vistas
dessamaneira,asguerrassoessencialmentediscursosentreaquelesquefazemapoltica,deambosos
lados.Ento,afinalidadedaaomilitarnoadestruiodasforasarmadasinimigas,masamanipulao
davontadedalideranainimiga.Wardencontinua:
Asguerrassotravadasparaconvenceralideranainimigaafazeroquequeremosquefaa,
concederalgodepoltico....Alideranainimigaconcordacomofatodequenecessitafazer
essasconcessespolticasquandosofreameaadepressointolervelcontraseuscentrosde
gravidade,tantoestratgicosquantooperacionais,ouquandosofreessapressodemaneira
real....
Dessemodo,noselevaaefeitoumataqueaindstriaouinfraestruturaporcausadoefeitoqueelepoderia
teroudeixardeternasforasqueestodesdobradas.Emvezdisso,empreendeseesseataquepeloseuefeito
diretonoslderesecomandantesnacionais.51
Wardenpropetrsmodosprincipaisdeobrigaroinimigoafazeroquesequerqueelefaa:asestratgias
militaresdecustoimposto(coero),paralisia(incapacitao)edestruio(aniquilao).52Coletivamente,
essasestratgiasrepresentamumcontnuodeaplicaodefora.Opontoescolhidoaolongodessecontnuo
deestratgiasdevecoincidircomonveldoobjetivoquesepretende.
Umaestratgiadecustoimpostoprocuratornaracontinuaodaresistnciademasiadamentedispendiosa
paraocomandoinimigo.Tentafazloestimandoolimiardedordooponente,baseadaemseusistemade
valores,e,ento,superandoestelimiardemaneiratoviolentaeinstantneaquantopossvel,pormeiode
ataquessimultneosouparalelosaumconjuntoplanejadodealvos.Teoricamente,essesataquescoagiriama
lideranainimigaaaceitarnossostermoseatransformarsuapoltica,medianteaimposiorealdeuma
certaparalisiaaosistema,bemcomoimposiopotencialouameaadadatotalparalisiadosistema.
Umaestratgiadeparalisiabuscatornaracontinuaodaresistnciaimpossvelaocomandoinimigo.Ela
fazistoincapacitando,demaneiracompletaesimultnea,todoosistema,dedentroparafora.Estaparalisia
totaldosistema,porsuavez,nosdliberdadedemovimentoparaalterarmosapolticanolugardaliderana
inimiga,seminterferncia.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 10/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Finalmente,umaestratgiadedestruiobuscaaniquilartodoosistema,tornandoamudanadepoltica
pelalideranainimigairrelevante.Contudo,comoadverteWarden,estaltimaoporaranahistria,
difcildeexecutar,tisnadaporpreocupaesmoraise,normalmente,nomuitotil,porcausadetodasas
conseqnciasqueelaoriginasemquetenhamsidopretendidas.53luzdessasobservaes,eleexclui,
comoinvivelpolticamente,estaestratgiamilitarparaaguerradosculoXXI.54
Noquedizrespeitoaosmeios,Wardendefendeocolapsocontinuadodecadaanelestratgicoeoperacional,
atquesedescubraoquefundamentalparaaparalisiaparcialoutotal.Essadiferenciaosucessivaexpe
anaturezainterdependente,ouconectividade,doinimigocomosistema.55Conseqentemente,uma
anlisecompletadossistemaspoderevelarosCOGsagindocomoconexesentreanise,tambm,como
componentesdeles.
ResumindoospontosquesedestacamnateoriadeparalisiaestratgicadeWarden,observaseprimeiroque
oestrategistadoarprecisaapreciarplenamenteanaturezageraleocontedoespecficodosobjetivos
estabelecidospelosdirigentespolticosessesobjetivosprescrevemastransformaescomportamentaisque
seesperamdalideranainimigaesugeremonveldeparalisianecessrioparaefetivaressastransformaes.
Segundo,oestrategistadoarprecisaconcentrartodasasenergiasdaguerraemtransformaromododepensar
dalideranainimiga,diretaouindiretamente,pormeiodaimposiodonvelnecessriodeparalisiaaele
e/ouseusistema.Terceiro,oestrategistadoarprecisaanalisaroinimigocomoumsistemainterdependente
decincoanis,paradeterminarosCOGsquehneleseentreeles,ecujadestruioouneutralizao
imporoonvelnecessriodeparalisia.Quarto,oestrategistadoarprecisaplanejaroataqueemparalelode
todososalvosdefinidos,afimdeproduziradecisomaisrpidaefavorvel.
primeiravista,ateoriadeWardendaparalisiaestratgica(fig.4)marcadaporumtipodereducionismo
inerenteatodotratamentodeanlisedesistemas.Tentasimplificarfenmenosscioculturaisdinmicose
complexos(constituio,operaoeinteraodeentesestratgicos),reduzindoosasuaspeasoufunes
bsicas.Fazendoisso,ateoriaarriscaseaperderpoderexplicativoerelevnciaprtica.
Argumentandoquecientistassociaisdomausgenerais,EliotCohenadvertecontraessetratamento
analticodaestratgiamilitar,jquevoinimigocomoumacoleopassivadealvos,supondoqueo
inimigoseassemelhaanseconsideraatecnologia,emvezdanaturezahumana,oelementocontroladorda
guerra.Continuaargumentandoqueessassuposiesdesestimulamoestudominuciosodooponente,dasua
linguagem,poltica,cultura,tticaeliderana.56OCelPatPentlandsustentaqueumestudoassim
abrangentecrucialparaodesenvolvimentoeficazdaestratgia,jqueosfatoresscioculturais
determinamtantoaforma,ouestrutura,doinimigoquantooprocesso,oudinmica,peloqualeleopera.57
Paraserhonesto,precisaseobservarqueWardennonegaanecessidadedeumexamecompletodoinimigo
comosistemapoltico,econmico,militaresciocultural.Almdisso,eleargumentariaque,enquantoo
modelobsicodecincoanistalvezsejaumasimplificaoexcessiva,paraumaanlisedeprimeira
ordem,adiferenciaosucessivadosanisrevelainterrelaesdinmicasnointeriordeleseentreeles,que
sosingulareseimportantesparaaespecficasociedadeouculturaemquesto.Omodelopadrodecinco
anisapenasservecomopontodepartidaparaumaanliseadicionaldeordemsuperior,umamoldura
tericaparaorientarosestrategistasdoarnatarefacrticadeidentificaremosCOGsinimigos.58Assim,o
modelodeWardenrefleteumholismosutilqueinvalidariaacrticanormaldeserreducionistae
excessivamentesimplista.
TalvezClausewitzhajaescritoumacrticamaisexatamaisde150anosantesqueWardentivessepublicado
suasidias:
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 11/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Sanaliticamenteestastentativasdeteoria[asdeH.D.VonBlow,AntoineHenriJomini,etc]
podemserchamadasadiantamentosnodomniodaverdadesinteticamente,pelasregrase
normasqueoferecem,soabsolutamenteinteis.Tmporobjetivovaloresfixosmasnaguerra,
tudoincerto,eosclculostmdeserfeitoscomquantidadesquevariam.Elasdirigema
indagaoexclusivamentenosentidodasquantidadesfsicas,enquantotodaaaomilitarest
embricadacomforaseefeitospsicolgicos.Elassconsideramaaounilateral,enquantoa
guerraconsisteemumainteraocontnuadeopostos.(grifei)59
AplicadateoriadaparalisiaestratgicadeWarden,estacrticaclausewitzianatrplice,conformeindicado
pelaspassagensgrifadasnacitaoacima.
Primeiro,mesmoqueaanlisequeWardenfazdosistemainimigoestejacorreta,suaregrasintetizadade
tomaralideranacomoalvonoconseqncianecessriadela.Emborasejasedutorasuaanalogiacomo
crebrohumano,oanelcentraldaliderananemsempreoalvomaisimportante.Outrosanis(ouconexes
entreanis)podemoferecerCOGsmaislucrativos,efreqentementeofazem.Wardennodiscordariadessa
avaliao,masinsistiriaquenecessrioselecionarosalvosnosanisexterioresparainfluenciaroclculo
decustobenefciodaliderana.Assimfazendo,porm,supequeesteclculopermanecerelevanteparaa
derrotadoinimigo,oquepodeserverdadeouno.Alideranapodedecidirumacoisaapopulaoouas
forasarmadas,outra.OquemaisimportanteoverdadeiroCOGpodeseroqueimportasociedade
comoumtodo,noapenasasualiderana.
Segundo,adespeitodaobservaodeNapoleodequeomoralestparaofsicoassimcomootrsestpara
um,Wardenseconcentraexclusivamentenosaspectosfsicosdaguerra.Elejustificaissosustentandoquese
poderepresentarmatematicamenteaeficciadecombateinimigapelaequaoaeficciadecombate=a
forafsicaxforamoral.60Usandoestafrmula,podeseeliminarteoricamenteopoderdecombatedo
opositoratacandoapenasocomponentefsicodessepoder.Seavarivelfsicalevadaazero,avarivel
moralpodepermanecera100%e,todavia,aeficciadecombatepermanecezero.Almdisso,Warden
observaquedestruiralvosfsicosmaisfcildoquedestruiravontademoralderesistir,queoinimigo
tenha.Eleexplicaqueofsicoconceitualmentesucetveldeserconhecido.Assim,teoricamente,seeu
soubessetudoarespeitodoinimigo,poderialevaroladofsicodaequaoazero.Quantoaomoral,eu
quasenadasei.61Emtermosprticos,contudo,levarazerooladofsico(isto,aniquilarosistema
inimigo),tomandodeemprstimoasprpriaspalavrasdeWardencitadasantes,umacoisararana
histria,difcildeexecutar,tisnadaporpreocupaesmoraise,normalmente,nomuitotil,porcausade
todasasconseqnciasqueelaoriginasemquetenhamsidopretendidas.62Conseqentemente,aindase
precisaconsideraraquestodaforamoral.
Terceiro,ateoriadeWardentratadeaounilateralcontrauminimigoquenoreagee,dessemodo,
desconsideraosciclosdeaoereaoeosatritosqueelesenvolvemequemarcamaverdadeiracondutana
guerra.Novamente,Wardensentesejustificadoparafazlo,porquesustentaqueashiperguerrasem
paralelodosculoXXIeliminaroapossibilidadedareaoinimiganosnveisestratgicoeoperacional.Na
verdade,WardenchegaaopontodeproclamarquearevoluonaguerraqueaTempestadenoDeserto
trouxetornouirrelevanteamaiorpartedasidiasdeClausewitz:todaessaquestodeaoereao,pontos
culminantes,atrito,etcetera,erafunodaguerraemsrieedaimprecisodasarmas....[essasidiasdo
sculoXIXso]umadescrioexatadecomoascoisaseram,masnoumadescriodecomodevemou
podemser.63Emborateoricamentepossvel,difcilimaginarumaguerrarealquenotenhareaoe
atrito,mesmoquesejalevadaaefeitodemaneiraparalelaecomhipervelocidade.Seanaturezahumana,e
noatecnologia,forcertamenteoelementoquecontrolaaguerra,entoaguerracontinuaraserum
fenmenoimprevisvelenolinear,mesmoempresenadarevoluotecnolgica.
AsseesanterioresrevelaramumanotvelsuperposioentreasteoriasdeJohnBoydeJohnWarden.
Ambossustentamqueoalvodetodaaaomilitardeveserocomandoinimigoequeomecanismomais
eficazeeficientedetraduzirodispndiomilitaremganhopolticoaparalisiadessecomando.Emboraeles
possamcompartilharessascrenasfundamentaisarespeitodacondutaadequadanaguerra,BoydeWarden
divergemagudamentenotratamentoterico.Seusdistintostratamentosrepresentamduastradies,noque
dizrespeitonaturezaeaopropsitodateoria,oquemelhorpersonificadopordoistericosdaguerrado
sculoXIX:AntoineHenriJominieCarlvonClausewitz.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 12/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
AtradiodeJominicrquesepossareduziraprticadaguerra(isto,suaestratgia)aumconjuntode
princpiosouregrasgeraisparaumadeduocientficaeumaaplicaouniversal.Reconhecequeanatureza
daguerrapodemudardevidoavariveispolticase/oumorais,masacondutanaguerraconstantee
dirigidaporprincpios.ParaosadeptosdeJomini,ateoriarevelaessasverdadesimutveisedefendesua
adooeuso.NaspalavrasdoprprioJomini,convencidodequehaviacaptadooverdadeiropontodevista
apartirdoqualeranecessrioverateoriadaguerraparadescobrirsuasverdadeirasregras...pusmeao
trabalhocomoardordeumnefito(grifei).64
AescoladeJominireconhecequeanaturezadaguerracomplexaedramticaeque,conseqentemente,seu
domniocompleto,verdadeiramente,umaformadearte.Contudo,aestratgiadaguerracientfica,
cognoscvel,constanteedirigidaporprincpiosdevalidadeeterna.Tomandodeemprstimoumaidiada
cinciaemergentedocaosedacomplexidade,observasequeosadeptosdeJominisopensadores
predominantementelinearesemrelaocondutanaguerra.Acreditamemcertacausalidadeou
previsibilidadedasaesrealizadasnaguerra,querdizer,acreditamqueestmulossemelhantesproduzem
respostassemelhantes.Traduzidonalinguagemdaestratgia,seumdadoplanodeataqueconcebidoe
executadodeacordocomosverdadeirosprincpiosdaguerra,produziravitriatodasasvezes.
Acreditando,comoofazem,quesepodereduziraestratgiaaumacincia,osadeptosdeJominitendem
maisprescriodoqueheursticaemsuaapresentaodateoriamilitar.Emoutraspalavras,teoriascomo
asdeJominitendemaensinaraossoldadoscomoagirem,emvezdecomopensarem.Ateoriadevefornecer
respostasaoguerreiroemfacedoassustadorprospectodabatalha.65
Emcontraste,atradioclausewitzianavaprticadaguerranumaperspectivamaisnolinear.66Estmulos
ouestratgiassemelhantesfreqentementenoproduzemrespostasouestadosfinaisdesejadossemelhantes.
Aincertezanaturaldaguerratornaimpossvelgarantirqueoquefuncionouontemvfuncionaramanh.
Estaimprevisibilidadeexigequequalquerteoriadaguerrasejamaisheursticaqueprescritiva,jqueno
hfrmulaprescritivasuficientementeuniversalparamereceronomedeleiquepossaseraplicada
constantetransformaoediversidadedosfenmenosdaguerra.67ComocontinuaClausewitz,ateoriao
quesedeveestudar,noumadoutrina....Eladestinaseaeducaramentedofuturocomandanteou,mais
exatamente,aguiloemsuaautoeducao,noaacompanhlonocampodebatalha.68
Assim,aescolaclausewitzianainsisteemqueafunoprimordialdateoriamilitarfornecermtodos
intelectuaispelosquaissedesvendemrespostassintrigantesquestesdaguerra,emvezdeforneceras
prpriasrespostas.Eladevedesenvolverumamentalidade,oumododepensar,emvezdeprescrevernormas
deguerraachavedavitria,emmeioneblinaeaoatritodaguerra,estnaprimeira.
AescoladeClausewitzbuscaarmarpermanentementeocomandantemilitarcomgnio,queoprprio
prussianodefiniucomoaptidomentalaltamentedesenvolvidaparaumaocupaoespecfica.Na
profissodaguerra,essaaptidomentalrepresentaumaforapsicolgicaqueacarretaoequilbrio
harmoniosodeintelectoetemperamento,epermitequeapessoaajaempresenadaincerteza.Almdisso,
podesedesenvolveressaaptido:inegvelqueaprticaeamentetreinadatmmuitoavercomisto.69
Assim,osclausewitzianoscompartilhamdacrenaemquesepodedefiniredeveseensinaragenialidadena
guerraconvicoprediletasemelhantecrenadosadeptosdeJomininosprincpiosdaguerra.
Avaliandonossostericosdeparalisiaestratgicaaestaluz,observamosqueasidiasdeWardenso
predominantementecomoasdeJomini,emseucarter,contedoeinteno,enquantoasdeBoydso
predominantementeclausewitzianas.AteoriadeWardendoataquerpidoesimultneocontraaformafsica
doinimigo,representadapelomodelodoscincoanis,prtica,concretaelinear.Eleprescreveataque
diretoe/ouindiretolideranainimiga,comomododeimpornossaprpriavontadeemummundode
conflito.Emborasepossaquerervariarotratamentottico,seumtironacabeafuncionouumavez,
funcionarsempreportanto,devepermanecerafinalidadeestratgicadasoperaesmilitares.70
Almdisso,arepresentaodaeficcianocombate,deWarden,comoprodutodeforafsicapelafora
moralpermitelheconcentrarsenavariveltangveldaequao,excluindoaintangvel.Dizimara
capacidadefsicadoinimigotornasuaforamoralirrelevante.Assim,tantonaprticaquantonateoriada
guerra,anfasenaesferafsicacompreensvel,aceitvelesemdvidaprefervel.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 13/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Emcontraste,ateoriadeBoyd,demanobrarnoprocessomentaldoinimigo,comorepresentadonomodelo
decicloOODA,maisfilosfica,abstrataenolinear.Elereconheceaincertezadaguerraeanecessidade
subseqentedeagilidadeecriatividadementalempoucaspalavras,degnio.Elecrquepossaseensinar
ognio,edispeseafazerexatamenteistoaseuauditrio,pormeiodoprocessomentaldedestruioe
criao.Eleensinaafamiliaridadecomnumerosasteorias,doutrinasemodosdiferentes,desorteque,por
meiodognioedadestruioecriao,oestrategistamilitarpossaconstruir,comaspedraspreciosasque
hemcadaumadelas,oplanodeataquemaisadequadosituaoqueenfrente.Almdisso,pormeiodo
treinamentoedaprticaprolongados,oestrategistapodeconstruiresteplanocomumandamentomais
rpidodoqueseuadversrio,demodoadobrlosobreeleprprioe,finalmente,derrotarsuavontadede
resistir.
WardenafirmaqueoxitonaguerradosculoXXIresultardaadesoaosprincpiosdeataqueparaleloe
dedentroparafora.Boydafirmaqueoxitonasguerrasfuturas,comoemtodasasguerraspassadas,
resultardognioemfacedaincertezaameaadora.ComoobservaGrantHammondBoydsabequeno
existecertezaWardenquerqueexista.71
TendoexploradoasidiasrespectivasdeBoydeWardenesublinhadoasreasdeconvergnciae
divergncia,podemosagoraexaminaracontribuiodeambasasteoriasevoluodopoderareoaolongo
dosculoXX.Comoveremos,asobrasdessesdoishomensdoarrepresentamumdeslocamento
fundamentalnateoriadasestratgiasareasdaparalisiapormeiodaguerraeconmicaparaaparalisia
pormeiodaguerradecontrole.
DepoisqueosculoXXultrapassouseupontomdio,omundomodernocomeouumalentametamorfose,
transformandosedesociedadeindustrialemumasociedadedainformao.Alimentadaporavanos
ininterruptosnastecnologiasdecomputadoresecomunicaes,essatransfiguraocontinuaaindahoje.
interessantequeosmtodosdaguerraareaparecemestarsetransformandoemparalelo.BoydeWarden
aparecemcomofigurasdetransionestaevoluodateoriadaestratgiadopoderareo.Emboraaparalisia
continueaseroelementosubjacenteatodoopensamentodosculoXXnesteassunto,atransformao
tericarepresentadaporBoydeWardenatransformaodaguerraeconmica,baseadaemtomarcomo
alvoasindstrias,paraaguerradecontrole,baseadaemtomarcomoalvoainformao.
Naprimeirametadedosculoinauguraldopoderareo,asdoutrinasestratgicasqueevoluram,tantona
GrBretanhaquantonosEstadosUnidos,foramconfiguradaspelateoriadaparalisiaestratgicaepela
crenadequeseinduziriamelhoraincapacitaodeumanaohostiledesuasforasarmadasatacando
diretamenteopotencialeconmicodequedispunhaoinimigoparafazeraguerra.Adoutrinadebombardeio
estratgicodaRAFrefletiaaquelequeachefioude1919a1928,oMarechaldoArSirHughTrenchard,cuja
polticaareatinhaafinalidadedeproduziradesintegraoeocolapsodaeconomiadeguerradoinimigo.
Noltimodeseus10anoscomocomandantedaRAF,elefezoquetalveztenhasidoamaisclaradeclarao
desuascrenasarespeitodaguerraarea,naformadeummemorandoaseuscompanheiros,comandantes
dasoutrasForas.Nele,TrenchardpropunhaoseguinteobjetivodeguerraparaaRAF:afinalidadeda
ForaAreadestruirosmeiosderesistnciadosinimigosporataquesaobjetivosselecionadoscomoos
maisprovveisparafazeremalcanarestafinalidade.Prosseguiu,especificandoqueestesobjetivos
militareseramoscentrosvitaisdeproduo,transporteecomunicaodoinimigo,apartirdosquaiso
inimigosustentaseuesforodeguerra.72
Trenchardsublinhouoefeitomoraldessesataques,afirmandoqueelesaterrorizariamostrabalhadoresem
munies(homensemulheres),fazendocomqueseausentassemdotrabalho,eosestivadores,fazendoos
abandonaremocarregamentodenavioscommunies,portemordeumataqueareofbricaous
docas.73Dessemodo,apolticaareabritnicatinhaumanaturezadual,jqueseconcentravaemdestruira
capacidadedoinimigoesuavontadederesistir.Buscavaproduzirparalisiaestratgicapormeioda
perturbaopsicolgicaedoterrorqueseguiamseaodesarranjoeconmicoeaocolapso.
Entrementes,nosEstadosUnidos,aAirCorpsTacticalSchoolassumiualiderananodesenvolvimentoda
doutrinaamericanadobombardeioestratgico.Comosedisse,aspregaesdeBillyMitchellinfluenciaram
essedesenvolvimentodoutrinrio,masistoocorreu,tambm,comasidiasdeumoutroveteranoda
PrimeiraGuerraMundial,oCelEdgarGorrell.ComochefedaSeoTcnicadaForaAreanaFrana,
GorrelleraresponsvelpeloprogramaareoestratgicodaForaAreaparaaguerra.Escrevendoapsa
guerra,Gorrellobservouqueoobjetivodobombardeioestratgicolanarbombasareassobrecentros
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 14/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
comerciaiselinhasdecomunicaoemtaisquantidadesqueproduziroestragosnospontosaquese
destinameinterromperoosnecessriossuprimentos,semosquaisosexrcitosdesdobradosnopodem
existir(grifei).74Continuando,comparouasforasarmadasinimigasaumafuradeira.Apontado
exrcitopermaneceriaeficazapenasenquantoocabodainfraestruturadeapoiopermanecesseintacto.
Quebreocaboetodaafuradeirasetornaintil.
OsinstrutoresdaACTSfizeramasintoniafinadasidiasdeguerraeconmicaqueGorrelldefendia,
transformandoocabodafuradeiranamalhaapertadadaredeindustrial,exigindobombardeiodepreciso
paradesmanchla.75Elesnodescartavamosefeitospotencialmenteincapacitadoresnomoral,queesses
bombardeiosprecisospodiamcausar,comoconseqncianaturaldaprivaoeconmica.Contudo,os
instrutoresconcentravamseprimordialmente(pelomenosempblico)naparalisiafsicainduzidaporum
alvejamentoprecisodaindstria,poroposionfasebritnicanaparalisiafsicaepsicolgicadeum
bombardeioeconmicoderea.
Tantoaversobritnicaquantoaamericanadaguerraeconmica,pormeiodeataquesareosestratgicos,
seriamseveramentepostasprovadepoisqueosataquesrelmpagodaAlemanhaPolniaeFrana
desencadearamaSegundaGuerraMundial.Ofinaldessaguerracoincidiucomoalvorecerdaerada
informao.AlvineHeidiTofflerafirmamqueestarevoluodainformaosubstituirarevoluo
industrialdosculoXIXedocomeodosculoXX,etransformartantoacriaoderiquezaquantoa
guerra,demaneiracorrespondente.76Emboraostericosnoafastemcompletamenteanoodeparalisia
estratgicapormeiodaguerraeconmica,umanovaformadeguerradeincapacitaopareceprometer:a
guerradecontrolecontraosistemainimigodegovernoeprocessamentodeinformao.77
JohnBoydumdostericoscontemporneosqueseconcentranaparalisiapormeiodaguerradecontrole.78
Maisespecificamente,elesededicadesorientaodamentedocomandoinimigo,danificandooprocesso
deexercciodecomandoecontrole(C2).BoydrepresentaesseprocessonaformadocicloOODA.79Como
vimos,garanteseavitriadoconflitoassegurandoumavantagemtemporalsobreooponente,notrnsitodo
cicloOODA,oque,porsuavez,produzumaparalisiapsicolgicaemseusprocessosdetomadadedecisoe
execuodasaes.
Almdeserumciclodedeciso,omodeloOODArepresentaoprocessodacoleta,anliseedisseminao
dainformao.Nestesentido,BoydrefleteclaramenteainflunciadofilsofoguerreirochinsSuntzuem
seupensamento,sublinhandoaimportnciadainformaoparaoperaesdecombatebemsucedidas.Eleo
fazamarrandoavelocidadeeprecisonosciclosdedecisodoscomandantesestratgicos,operacionaise
tticos.Aquelequetemmelhorcontroledofluxodeinformaopodeobservar,orientarse,decidireagirde
maneiramaistempestivaeadequadaepode,porisso,operardentrodocicloOODAdeseuadversrio.Este
controleforneceaoportunidadeparadenegare/ouexploraroscanaisdeinformaodoadversrioenquanto,
simultaneamente,protegeoacessoaseusprprioscanais.
Demaneirasemelhante,JohnWardendefendeaparalisiapormeiodaguerradecontrole,baseadaemtomar
ocomandocomoalvo.Contudo,emcontrastecomateoriadeBoyd,orientadaparaoprocesso,Warden
concentrasenaformanaqualoC2exercitado,descrevendoeufemisticamenteamoscadoalvo,quea
liderana,emseumodelodecincoanis,comoocrebroetodososseusestmulossensrios.Se,porrazes
polticasouprticas,nosepodealcanarumtironacabeadireto,oataqueindireto,pormeioda
destruio,desorganizaoe/ouexploraodoscanaisdeinformaoecontroledocrebropodeser
igualmenteeficaz.
Wardentambmreconheceaimportnciadogerenciamentodainformaoparaaoperaoefetivado
inimigocomosistema,80especulandoqueoscincoanisestratgicosestoconectadosporumcinturode
informaoquemantmtodososanisemseuslugares.Seocinturofordestrudo,oscomponentesdos
anispodemmoversedemaneirafrentica,foradecontrole,81sugerindoqueasconexesdeinformao
entreosanispodemrepresentaroelementochavecapazdederrubartodoosistemainimigo.
Juntos,BoydeWardentransformaramateoriadaparalisia,noquedizrespeitoaopoderareoconvencional
estratgico.Elesdeslocaramofocodaindstriadeapoioguerraparaocomandodeapoioguerrada
guerraeconmicaparaaguerradecontrole.Todavia,BoydeWardennorepresentamofimdaestrada.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 15/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Comoprevmmuitosfuturistas,arevoluocontinuaraafetaromodopeloqualosgovernosesuasforas
armadastravamaguerra.
SirJohnSlessor,antigomarechaldaRAF,escreveucertavez:sehumaatitudemaisperigosadoquesupor
queumaguerrafuturaserexatamentecomoaltima,imaginarqueelasertocompletamentediferente
quepodemosnosdaraoluxodeignorartodasasliesdessaltima.82Umadasprincipaisliesda
aplicaodopoderareoestratgiconaGuerradoGolfoPrsico,de1991,foiaeficciadodomnioda
informao.83Destruindoosolhos,osouvidoseabocadoIraqueeexplorandosuasprpriasplataformasde
dadosbaseadasnasuperfcieenoespao,asforasdacoalizorapidamenteestabeleceramumaformade
superioridadedeinformaoquetalveztenhasidotodecisivaquantoocontroledoar,maistradicional.A
crescentedependnciaqueasmodernasmquinasdeguerratmemrelaoasistemasprocessadoresde
informaoeficazescontinuaracriaroportunidadesparadenegar,prejudicaremanipularacoleta,aanlise
eadisseminaodainformaorelativaaocampodebatalha.84Portanto,podesesugerirrazoavelmenteque
asguerrasdofuturoseroparecidascomaTempestadenoDesertopelomenosemumimportanteaspecto:a
buscadodomniodainformaoestratgicaeoperacional,pormeiodocontroledadatasferade
combate.85
JohnArquillaeDavidRondfelt,daRANDchamaramessasbatalhasfuturasparaodomniodainformao
deciberguerra.Conformeelesadefinem,
ciberguerrareferesealevaraefeitoeprepararseparalevaraefeitooperaesmilitares
segundoprincpiosrelacionadoscomainformao.Significaperturbar,senodestruir,sistemas
deinformaoecomunicaes,definidosdemaneiraamplaparaincluirataculturamilitarde
queoadversriodependaparaconhecerse....Significatentarmossabertudoarespeitodeum
adversrioenquantooimpedimosdesabermuitoanossorespeito.Significafazerpendera
nossofavoroequilbriodainformaoedoconhecimento,especialmenteseoequilbriode
forasnoestanossofavor.86
Emcertosentido,ArquillaeRonfeldtestofalandodeinduzirparalisiaestratgicaatacando(demaneira
fsicae/oueletrnica)centrosdegravidadefundamentaisrelacionadoscominformao,sejamelesnsou
conexes.
Osadiantamentosfuturosnastecnologiasdecomando,controle,comunicaes,computadoreseinteligncia
(C4I)esuaintegraocomplataformasdelanamentodearmasprometemaceleraroandamentodaguerra
dosculoXX.87OsciclosOODA,nossosedoinimigo,vosefecharenormementequandohouvercoleta,
anlise,disseminaoeaoarespeitodainformaoquantoaocampodebatalhaemquestodeminutos,
nodedias.Comoresultado,controlaradatasferatornarseumaprioridademximanamaiorpartedos
conflitosfuturos,senoemtodoseles,desdequederrotaracoletaoudisseminaodainformao[deque
osatiradorestantodependemparaataqueseficazes]serequivalenteadestruiraprpriaplataforma
atacante.88Alcanarodomniodainformaotornarsefundamentalparaavitriamilitar,jque
fornecertantoosmeiosparapermanecerorientadoquantoaoportunidadededesorientaroinimigo.Deste
modo,podeseobtervantagensrelativasnavelocidadeenaprecisodoprocessoOODA.
Emboraarevoluodainformaotalveznoafeteoprocessodatomadadedecisoconformedescritopor
Boyd,ameaaalterarfundamentalmenteaformadosistemainimigo,conformerepresentadonomodelode
cincoanisdeWarden.ComoobservaminteligentementeArquillaeRonfeldt,estanovarevoluotem
dimensestantotecnolgicasquantoorganizacionais.89
EmseubestsellerMegatrends,publicadoem1982,JohnNaisbittprevcomexatidotendncias
organizacionaisqueacompanhamodeslocamentodasociedadeindustrialparatornarseumasociedadede
informao.Acentralizaodlugaradescentralizaoeoscircuitossubstituemashierarquias.90Comose
estodesenvolvendoatualmente,nacomunidadedosnegcios,estastendnciasproduzemoqueNaisbitt
chamaumdeslocamentodepoderdeverticalparahorizontal.91medidaqueatomadadedeciso
estratgicaeocontroletornamsedescentralizados,acooperaoladoaladoentreagenteeagnciassemi
autnomostornamsemaisvitaisparaaoperaoeficazdosistemadoqueocomandodoaltoparabaixo.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 16/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Contudo,comoespeculaAlvinToffler,dastrsgrandesorganizaeseconmica,polticaemilitar
asforasarmadasseroasltimasasofrerodeslocamentodopoderdeverticalparahorizontal,devido
particularafinidadedelascomainstituiohierrquica.Entretanto,ajustesorganizacionaisrecentesnas
forasarmadasdosEstadosUnidos,trazidospelogerenciamentodequalidadetotal,refletem
transformaesnomundodosnegciosesugeremque,mesmoseasforasarmadasforemasltimasa
mudar,amudanasemdvidaocorrer.
Seumdeslocamentodepodernasforasarmadasocorrernomundotodo,tornaroalvoliderananoscinco
anisdeJohnWardencrescentementemenosrelevanteparaaoperaodesistema.Poroutrolado,um
deslocamentodepoderdeverticalparahorizontal,comsuanfaseemsoluesdeproblema
distribudas,92acrescentarmuitodecredibilidadeidiadeCOGsnocooperativosdeJohnBoyd.A
guerradecontrolebaseadaemtomarcomoalvoacooperaoladoaladopode,semdvida,substituira
guerradecontrolebaseadaemtomarcomoalvoocomandodealtoabaixo,comoestratgiadeescolha
paraaparalisia,nosculoXXI.Todavia,comoindicamosTofflers,todaguerrafuturanoser
exclusivamentedeterceiraonda,oudeinformao.Istoquerdizerqueasformasdeguerradeprimeira
onda(agrria)edesegundaonda(industrial)novodesaparecercomaemergnciadaErada
Informao.Emvezdisso,observaremosquetodoconflitoemlargaescalasedistinguirporuma
combinaocaractersticadessastrsformasdeguerra.Ditodemaneiradiferente,todaguerraoubatalhater
suaprpriaformaodeondasegundoomodopeloqualessestrstiposdeconflitosestejam
combinados.93
Assim,emboraofuturodateoriadaparalisiaestratgicapossaestarnoconceitodeguerradecontrole,
trazidoporBoydeWarden,osplanosreaisparaincapacitarumadversriopodempermanecer,elesprprios,
combinaescaractersticasdastrsformasguerreirasdeparalisiadiscutidasacimaguerraeconmica
baseadaemtomaraindstriacomoalvo,guerradecontrolebaseadaemtomarcomoalvoocomandovertical
eguerradecontrolebaseadaemtomarcomoalvoainformaolateral.
EmboraestejaexperimentandoumarenascenanaesteiradaTempestadenoDeserto,anoodeparalisia
estratgicatemestadoconoscoporbastantetempo.Aintenonoletaldeincapacitaremvezdeaniquilar
(oudesgastar)oinimigosaltoudemaneirapraticamenteobrigatriadastrincheirascarnvorasdaPrimeira
GuerraMundial.Aprimeiraguerraimportantedopoderareofoiumadasmaissangrentasemenossensatas
dahumanidade.Nosurpresa,ento,queosaviadoresveteranosdaquelaguerraatentassemparaoapelo
estratgicodepensaremtermosdeparalisar,nodematar.94Oqueosdoishomensdoarcontemporneos,
JohnBoydeJohnWarden,fizeramfoijustamenteisto.
Comoexpliquei,asidiasdeBoydsoorientadasparaoprocessoetmporfinalidadeaparalisia
psicolgica.Elefaladefazerumoponentedobrarsesobreeleprprio,operandonointeriordoseuciclo
OODA,aoquecortaasligaesexternasdoadversriocomseuambientee,dessemodo,obrigaoauma
orientaoparaointerior.Estefocointeriorcrianecessariamentedescompassosentreomundorealesuas
percepes.Noambienteameaadordaguerra,aconfusoeadesordeminiciaisdegeneramseemumestado
dedissoluointernaquefazcomquesuavontadederesistirentreemcolapso.Paracontrabalanaressa
dissoluo,Boydapresentaoprocessoorientadordedestruioecriaoformadeginsticamental
planejadaparapermitirumaconstruomaisrpidadeestratgiasexatasnocoraodabatalha.Suateoria
doconflitoclausewitziana,nosentidodepermanecerfilosfica,enfatizarasesferasmoralementaldo
conflitoeapoiaraimportnciadeensinarosguerreirosapensaremquerdizer,ensinarogniodaguerra.
AteoriadeWarden,deataqueestratgico,orientadaparaaformaesuafinalidadeaparalisiafsica.Ela
defendeataquesparalelosededentroparaforacontraoscincoanisestratgicosdoinimigo,comdeclarada
nfasenamoscadoalvo,quealiderana.Acontnuadiferenciaodessesanispelosestrategistasdoar
revelaosCOGsneleseentreelesque,quandogolpeados,incapacitamosistemainimigopormeiodarpida
imposiodeparalisiaparcialoutotal.AteoriadeWardendotipodadeJomini,nosentidodeque
permaneceprtica,enfatizaaesferafsicadoconflitoeapiaaimportnciadeensinaraosguerreiroscomo
agir,querdizer,ensinarosprincpiosdaguerra.
AsidiasdeBoydedeWardencomplementamseumaaoutrae,juntas,ajudaramatrazeraeradeinfligir
paralisiaestratgicapormeiodaguerradecontrole.Emboraestaformageraldeguerrapossatornarse
predominantenaEradaInformao,esquemasespecficosdeseleodealvospodemprecisarsofrer
variaes.Assim,comosempre,aaplicaoprticadateoriadopoderareoprecisapermanecerflexvele
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 17/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
capazderespostarpida.Oshomensdoardeamanhdevempermanecersemprelembradosdaadvertncia
dosTofflersdequeasformasdeguerradeprimeiraesegundaondasnodesaparecemnaeradosconflitosde
terceiraonda.Advertnciasparte,seastecnologiasdosculoXXIalgumdiaforneceremcapacidadeno
letalparacumprirumintentonoletal,asteoriasdeparalisiaestratgicadeJohnBoydedeJohnWarden
podemofereceraorientaonecessriaparaoperaeseficazeseeficientesnointeriordosciclosedosanis,
deprimeira,segundaeterceiraondas,dosadversriosquenosameacem.
Notas
1.Aesterespeito,ostrabalhosdeBoydeWardenrepresentamumressurgimentodateoriadopoderareo
estratgicoconvencional.ComoargumentaoCelPhillipMeilinger,astrsdcadasdepoderareoanteriores
operaoTempestadenoDesertotestemunharamadiminuiodosignificadodoutrinriodopoderareo
estratgicoconvencional.Elecitaduasrazesprimordiaisparaestefenmeno:(1)aelevaodopoderareo
tticonaorganizao,naeradasguerraslimitadase(2)aidentificaodopoderareoestratgicocomarmas
nucleares,naidadeatmica.LtColPhillipS.Meilinger,TheProblemwithOurAirpowerDoctrine,
AirpowerJournal6,no.1(Spring1992):2431.
2.JohnArquillaeDavidRonfeldt,daRAND,cunharamotermociberguerraparadescreveranaturezado
conflitofuturo.Oprefixocibervemdaraizgregakybernan,significandodirigirougovernar.Elessustentam
queciberguerraumtermomaisabrangentedoqueguerradeinformaojquefazaponteentreos
camposdainformaoedadireodemodomelhordoquequalqueroutroprefixooutermodisponvel.
UmcolegadaRAND,DeniseQuigley,propeotermoalemoLeitenkrieg,que,grossomodo,significa,
guerradecontrole.Prefiroesteltimotermoparadescreverocontedodasteoriasdeparalisiaestratgicade
BoydedeWarden.
3.J.F.C.Fuller,TheFoundationsoftheScienceofWar(London:Hutchinson,1925),47.
4.interessantequeastrsteoriasdeFullerguardamnotvelsemelhanacomafamosatrindadede
Clausewitz:forasarmadas(fsica),governo(mental)epopulao(moral).
5.Fuller,146.
6.Aintenonoletaldistingueaparalisiadasestratgiasmaistradicionaisdeaniquilao.Parauma
opiniodiferentevejaseMajJasonB.Barlow,StrategicParalysis:AnAirpowerStrategyforthePresent,
AirpowerJournal7,no.4(WINTER1993):415.Elesustentaqueadiferenaentreparalisiaeaniquilao
decapacidadetcnica,emvezdeintenopolticoestratgica..
7.DavidShlapakescrevearespeitodoengajamentoindiretocomomododeataquepeloqualoefeito
parasersentidoprimordialmenteemoutrapartequenoopontodeataque.Contudo,eledefineparalisia
comoreduodacapacidadedeumelementodaforadecombateresultantedoengajamentoindiretodesse
elemento(grifei).Emcontraste,vejoaparalisiacomoumengajamentodiretodecapacidadesfsicase
mentaisdemaneiraaafetarindiretamenteavontade.VejaseDavidShlapak,ExploringParalysis:An
IntroductiontotheStudy,RANDReportPM107AF(SantaMonica,Calif.:RAND,December1992),5.
8.HansDelbruck,HistoryoftheArtofWarwithintheFrameworkofPoliticalHistory,trans.W.J.Renfroe
Jr.,vol.4(Lincoln:UniversityofNebraskaPress,1986),279.
9.Emgeral,emboranoexclusivamente,sonmerose/ouconsideraesmateriaisrelativosqueditama
decisoafavordabatalhaoudamanobra.Contudo,podemseincluirfatorespolticos,comofinalidadeda
guerra,repercussespossveisnoprpriogovernoounaoeindividualidadedogovernooudopovo
inimigo.
10.Delbruck,vol.1,136.
11.Fuller,314.
12.Ibid.292.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 18/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
13.LiddellHartescreveuqueumestrategistadevepensaremtermosdeparalisar,nodedestruir.Mesmo
noplanoinferiornaguerra,umhomemmortoapenasumhomemdemenos,enquantoumhomemnervoso
umtransmissordemedoaltamentecontagioso,capazdeespalharumaepidemiadepnico.Emumplano
superiordaguerra,aimpressofeitanamentedeumcomandanteadversriopodeanulartodoopoderde
combatequeseussoldadostm.Eemumplanoaindamaisalto,apressopsicolgicasobreogovernode
umpaspodesersuficienteparacancelartodososrecursosdequeeledispe,demodoqueaespadacaiada
moparalisada.BasilH.LiddellHart,Strategy(London:Faber&Faber,1954),212.
14.Fuller,181.
15.BasilH.LiddellHart,ParisOrtheFutureofWar(NewYork:Dutton,1925),4041.
16.CitadoporCharlesWebstereNobleFrankland,TheStrategicAirOffensiveagainstGermany,1939
1945,vol.4(London:HerMajestysStationeryOffice,1961),72.
17.CitadoporThomasH.Greer,TheDevelopmentofAirDoctrineintheAirArm,19171941(Washington,
D.C.:GovernmentPrintingOffice,1985),9.
18.WilliamMitchell,Skyways(Philadelphia:J.B.Lippincott,1930),255.
19.AsteoriasdeBoydafetaramsignificativamenteasdoutrinasoperacionaistantodoExrcitodosEstados
Unidos,conformeserefletenoFieldManual(FM)1005,Operations,May1986,quantodoCorpode
Fuzileiros,comoserefletenoFleetMarineForceManual(FMFM)1,Warfighting,6March,1989.Suas
idiasinfluenciarammenosasdoutrinasoperacionaisdaForaAreaedaMarinha.
20.JohnR.Boyd,ADiscourseonWinningandLosing,August1987,2,documentno.MU3035216,
no.7791,AirUniversityLibrary,MaxwellAFB,Ala.
21.WilliamS.Lind,MilitaryDoctrine,ForceStructure,andtheDefenseDecisionMakingProcess,Air
UniversityReview30,no.4(MayJune1979):22.
22.Aparalisiapsicolgicafreqentementeacarretadestruiofsica,masestadestruiojamaisumfimem
simesma.
23.ParaaanlisedeBoyd,vejasesuaexposioPatternsofConflict,emADiscourseonWinningand
Losing.
24.AconjugaoqueBoydfazdeiniciativaeharmoniasurgedeseuestudoeaceitaodasidiasalemsde
Aufstragstaktik(tticadaordemdemisso)eSchwerpunkt(concentraonoesforoprincipal).
25.Boyd,PatternsofConflictemADiscourseonWinningandLosing,141.
26.WilliamS.Lind,DefiningManeuverWarfarefortheMarineCorps,MarineCorpsGazette64(March
1980):56.
27.Boydtrataatomadadedecisoeaefetuaodaaocomoprocessoseprodutosdeumatorracional
unitrio.Contudo,comoargumentaGrahamAllison,outrosmodelosdecomportamentodenaoestadodo
contadanaturezaburocrticadosgovernosedascomplicaesqueistointroduznaequao
comportamental.VejaseGrahamT.Allison,EssenceofDecision:ExplainingtheCubanMissileCrisis
(Boston:Little,Brown,1971).Contudo,Boydsustentariaqueminimizaroimpactodessesfatores
burocrticosdinamizandoaformaeoprocessoorganizacionaisapenasoutromododeaprimorarnosso
prpriocicloOODA.
28.Pordobrarumoponentesobreeleprprio,Boydquersimplesmentedizerrestringirahabilidadedo
oponentedereorientarseanteumambienterapidamentecambiante.
29.Boyd,TheStrategicGameof?and?inADiscourseonWinningandLosing,10.
30.OprocessodialticodeBoyd,dedestruioecriao,correspondebastantebemaoquedizaliteratura
cientficamodernaarespeitodognio.EmThePuzzleofGenius,Newsweek,28June1993,121,Sharon
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 19/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
Begleysugerequeognioresidenahabilidadedecombinar,demaneirasnovas,elementosdecampos
aparentementenorelacionados.interessantequeaanlise/sntesedeBoydtambmestcorrelacionada
comaorganizaobihemisfricadamentehumana,indicadanamodernapesquisacerebral.Tendocomo
pioneiroR.W.Perry,psiclogoeumdosvencedoresdoPrmioNobelde1981,doCaliforniaInstituteof
Technology,estapesquisasugereumadivisodetrabalhoentreoshemisfrioscerebraisesquerdoedireito.
ComoexplicaJanEhrenwald,emAnatomyofGenius(NewYork:HumanSciencesPress,1984),olado
esquerdoanalticoeracionalemseumododepensar,concentrandosenasrvores.Porcontraste,olado
direitoholistaeartstico,concentrandosenafloresta.Eledeclara,ento,queosindciosreunidosapiam
umtratamentocombinadodehemisfriosesquerdoedireito,paraoprocessomentalquechamamosde
genialidade(pginas1419).R.OchseofereceumadefiniosimilardegniocriativoemBeforetheGates
ofExcellence(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1990).Envolvefazersurgiralgoquesejaoriginal
(novo,incomum,recenteeinesperado)evalioso(til,bom,adaptativoeadequado).
31.Eisporque,exatamente,Boydsustentaqueaorientaopermaneceaporomaisimportantedociclo
OODA.
32.Papeapresentouumanovatecnologiaparaanalisarteoriasestratgicas,especialmenteasquetratamda
aplicaodepoderareocoercitivo.Demaneiramuitosimples,seutratamentoconectameiosmilitarescom
finspolticospormeiodemecanismosquetratamdeporqueostericosesperamqueosmeiosou
conjuntosdealvosquepropemalcancemosfinsouosresultadosdesejados.Emoutraspalavras,seseataca
umdadoalvo(meios)algoacontecer(mecanismo)paraproduzirosresultadosdesejados(fins).
Representadograficamente,ALVO>MECANISMO>RESULTADO.
33.JohnR.Boyd,MaxwellAFB,Ala.,entrevistadopeloautor,30demarode1994.
34.Paraosleitoresdesapontados,queaindaestejamprocurandoumexemplooperacionaldasidiasde
Boyd,ofereoosseguintes,ambososquaisseriamaceitveisparaBoydcomoaplicaespossveis.O
primeirooconceitorussodegrupodemanobraoperacional(OMG),umgrupocombinadodeatacantes,
praquedistaseunidadesdiversionriasplanejadoparaoperardentrodasformaesinimigas.Comoo
descreveoDr.HaroldOrenstein,essaatividadetransformaoconceitoclssicodeesmagarumaformaoa
partirdefora(penetrao,envolvimentoebloqueio)nadedesmembrloapartirdedentro(porincurses,
lanamentosaerotransportadosdetropaseaesdiversionrias).VejaseHaroldOrenstein,WarsawPact
ViewsonTrendsinGroundForcesTactics,InternationalDefenseReview9(September1989):114952.
35.Clausewitzdefineoobjetivofinaldaguerraemtermosidnticos.VejaseCarlvonClausewitz,On
War,ed.etrad.MichaelHowardePeterParet(Princeton,N.J.:PrincetonUniversityPress,1976),484.
36.MaoTsetung,SixEssaysonMilitaryAffairs(Peking:ForeignLanguagesPress,1972),273.
37.Ibid.,299.
38.NoquesedizrespeitoasuasexposiesparaaDivisoCheckmatedaUSAF,Boyddaimpressode
queeleimplantouestaidiadeparalisiaestratgicanoEstadomaiordaUSAF(vejaseaentrevistade
Boyd).Contudo,arevisohistricaapresentadaantessugerequeessasidiastmestadopordetrsdateoria
areaestratgicadosEstadosUnidosdesdeseusprimeirosdias.Boydnoserecordadeterapresentadosuas
idiasdiretamentediantedeWarden,eWardenafirmaquesfezumexamesuperficialdasidiasdeBoyd.
Contudo,eletemmaisfamiliaridadecomaquelasquedizemrespeitoaocombateareoeenergiade
manobrabilidade,devidoaseupassadocomopilotodecaa.ColJohnA.WardenIII,comandante,Air
CommandandStaffCollege,MaxwellAFB,Ala.,entrevistadopeloautor,27dejaneirode1994.
39.PercebeseumsaborclaramenteestratgiconasdiscussesdeWardendasuperioridadeeinterdio
areasemTheAirCampaign:PlanningforCombat(Washington,D.C.:NationalDefenseUniversityPress,
1988).Dandonfaseaofatodequeocomandocondiosinequanondasoperaesmilitares,ele
defendeatacarostrselementosdecomando(reuniodeinformaes,decisoecomunicaes)comoparte
doesforoparaconseguirsuperioridadearea(pginas5158).Demaneiraparecida,eleclaramentepreferea
interdiodistante,aplicadafontedehomensemateriais,comoaformadeinterdiomaisdecisiva
(pginas9495).
40.Ibid.,9.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 20/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
41.Aodefinirumcentrodegravidadecomooeixodetodopoderemovimento,Clausewitzsviuos
COGscomopontosfortes.Tambm,nasuatentativadereduzirosCOGsinimigosaumnico,onipotente
eixo,ClausewitzdiminuiuosignificadoestratgicodasinterrelaesdosCOGs.Elereconhecequenem
sempresepodereduzirdiversosCOGsaum(emboraessescasosfossememnmeromuitopequeno).
TambmreconheceumacertaconectividadeentreCOGs,quandoescrevearespeitodesuasesferasde
eficcia,paradescreverainflunciadeumeixosobreoresto.Contudo,Clausewitzadvogaataquesaos
prpriosCOGs,desconsiderandoapossibilidadedetomarcomoalvoasconexesvulnerveisentreos
COGs.EssasconexeseinteraessotratadasporBoyd,Wardene,maisrecentemente,peloMajorJason
Barlow,pormeiodesuacriativanoodeelementonacionaldevalor(NEV).ParamaisarespeitodeNEVs,
vejaseBarlow.
42.Warden,TheAirCampaign,149.
43.Estaafirmativacontmduaspressuposies:(1)osCOGsdoinimigosodenaturezamateriale(2)o
inimigotemCOGsquesovulnerveisaoataque.Noqueserefereprimeirapressuposio,certosCOGs
imateriaispodem,realmente,sermaisvulnerveisaataquesporforasdesuperfciedoqueporforas
areas.Porexemplo,seoapoiopopularumCOGestratgicoparaumainsurreioguerrilheira,asforas
desuperfciepodemtervantagemsobreasforasareas,devidoasuacapacidadedeocuparterritrioe,se
necessrio,separarapopulaodosinsurgentes.Emtermosdasegundapressuposio,uminimigopodeno
terCOGsvulnerveis,devidoredundnciaintrnsecae/ouresilinciadeseusistema.
44.Wardendefineumenteestratgicocomoqualquerorganizaoquepossaoperarautonomamente
querdizer,quedirigeesustentaasiprpria.Comoeleexplicanacontinuao,estadefinioimplicaque
suateoriadeataqueestratgicocontraoinimigocomoumsistematoaplicvelaumaorganizaode
guerrilhasquantoaumestadoindustrialmoderno.VejaseColJohnA.WardenIII,TheEnemyasa
System,AirpowerJournal9,no.1(Spring1995):55,note1.Emborasepossaargumentar,certamente,
contraasafirmativasdeWardendequesuasteoriasseaplicamatodasasformasdeguerra,nosepode
insistir(comoofazemmuitos)emqueelesuponhaqueoinimigoumEstadonaomoderno.Elesupe
quesepossaanalisaroinimigo,sejaumEstadonao,sejaumaorganizaoguerrilheira,comoumsistema
decincoanisestratgicos,comaliderananocentro.
45.Wardenusaumaanalogiabiolgicaparatraarparaleloscomocorpohumano.Ocrebro,recebendo
estmulosdosolhosedosistemanervosocentral,representaalideranadocorpo.Oalimentoeooxignio
soelementosorgnicosessenciais,enquantoosvasossangneos,osossoseosmsculosfornecemainfra
estrutura.Asclulasconstituemapopulaodocorpo,enquantolinfcitoseleuccitosespecficos,junto
comosoutrosglbulosbrancos,fornecemaproteocontraataques.Sequalquerpartedocorpodeixarde
funcionar,istoterumefeitomaisoumenosimportanteparaorestodocorpo.Emboraessaanalogiaseja
atraenteemsuasimplicidadeefamiliaridade,NeustadteMayadvertemqueseprecisamoderaroraciocnio
comanalogias,considerandonoapenasassemelhanas,masasdiferenas.VejaseRichardE.Neustadtand
ErnestR.May,ThinkinginTime:TheUsesofHistoryforDecisionMakers(NewYork:FreePress,1986),
41.
46.AterminologiafreqentementeusadaporWardenparadiscutiroaneldelideranasugereque,como
Boyd,eletrataatomadadedecisogovernamentalcomoprocessoeprodutodeumatorracionalunitrio
modelo1deAllison(vejaseAllison).Contudo,eleargumentaquesepodedescreveretomarcomoalvoa
lideranaemtermosdemodelo1(atorracional),modelo2(processoorganizacional)oumodelo3(poltica
governamental).Defato,aanliseoudecomposiodoanelcentralemseussubsistemasrevelaradinmica
dosmodelos1,2e/ou3emfuncionamento.Atarefadoestrategistaareodeterminarcomoinfluenciar
melhoratomadadedecisodaliderana,considerandoseadinmicadeseusistemaparticular.ColJohnA.
WardenIII,comandante,AirCommandandStaffCollege,MaxwellAFB,Ala.,entrevistadopeloautor,17
defevereirode1994.
47.Warden,entrevista,17defevereirode1994.
48.Ibid.
49.ColJohnA.WardenIII,AirTheoryfortheTwentyfirstCentury(MaxwellAFB,Ala.:AirCommand
andStaffCollege,January1994),1419.interessantequetantoBillyMitchellquantoaAirCorpsTactical
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 21/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
SchooltenhamtiradoliessimilaresdoexamequefizeramdaPrimeiraGuerraMundialessaslies,
subseqentemente,afetaramsuasvisesdasguerrasfuturasedopoderareo.
50.Emboraarepresentaodaguerracomoextensodapolticasejaamplamenteaceitatantoporcrculos
civisquantomilitares,doispreeminenteshistoriadoresmilitareslanaramrecentementedvidasquantoa
estaproposioemsuaspublicaesmaisrecentes.VejaseMartinvanCreveld,TheTransformationofWar
(NewYork:FreePress,1991)eJohnKeegan,AHistoryofWarfare(NewYork:AlfredA.Knopf,1993).Se,
comoelessustentam,aguerraumfenmenosciocultural,emvezdepoltico,istotemimplicaes
significativasparaanfasedeWardennalideranainimigacomoocentrodegravidadecrtico.
51.ColJohnA.WardenIII,EmployingAirPowerintheTwentyfirstCentury,emTheFutureofAir
PowerintheAftermathoftheGulfWar,ed.RichardH.ShultzJr.eRobertL.PfaltzgraffJr.(MaxwellAFB,
Ala.:AirUniversityPress,July1992),62,67.
52.Paraminciasadicionais,vejaseWarden,AirTheoryfortheTwentyfirstCentury,814.
53.Ibid.,3.
54.Emcertosaspectos,aexcluso,porWarden,dasestratgiasdedestruioassemelhaseidiade
Clausewitzdequeaguerraabsoluta(envolvendopuraviolnciaeatotalaniquilaodoestadoinimigo)era
virtualmenteimpossveldelevarseaefeitodevidoslimitaesdomundoreal.
55.Comosemencionounanota41,omajorBarlowofereceumaexcelentediscussodasinteraes
dinmicasentreoqueelechamaelementosnacionaisdevalor.EleexplicaqueessesNEVssotanto
interdependentesquantoautocompensadoresambosatributoscrticosaseremconsideradosquandose
esttentandodesmantelaroinimigocomosistema.
56.EliotCohen,StrategicParalysis:SocialScientistsMakeBadGenerals,TheAmericanSpectator,
November1980,27.
57.ColPatPentland,notasdeaula,Course633,CenterofGravityAnalysis,SchoolofAdvancedAirpower
Studies.Vejase,tambm,domesmoautor,CenterofGravityAnalysisandChaosTheory:OrHow
SocietiesForm,Function,andFail(MaxwellAFB,Ala.:AirWarCollege,19931994).
58.Warden,entrevista,17defevereirode1994.
59.Clausewitz,136.
60.Warden,TheEnemyasaSystem,43.Novamente,hnotveisparalelosentreafrmuladeWardenea
seguinte,desenvolvidapelaACTS:POTENCIALNACIONALPARAFAZERAGUERRA=
CAPACIDADEDEFAZERAGUERRAxVONTADEDERESISTIR.
61.Warden,entrevista,17defevereirode1994.
62.Warden,AirTheoryfortheTwentyfirstCentury,3.
63.Warden,entrevista,17defevereirode1994.
64.AntoineHenriJomini,TheArtofWar,emRootsofStrategy,v.2(Harrisburg,Pa.:StackpoleBooks,
1987),436.
65.interessantequenumerososhistoriadorespreeminentesobservamqueatradiodeJominidominouo
pensamentomilitaramericanonoltimosculoemeio.Porexemplo,MichelHowardargumentaqueem
termosdeJomini,emvezdeemtermosdeClausewitz,queossoldadossotreinadosapensar,jqueo
complicadoofciodaguerramaisfacilmenteensinadoconcentrandosenamecnicadasoperaes
militaresdoquenosaspectosmaisnebulososdomoral,dognioeassimpordiante.PeterParetfazremontar
opredomniodopensamentodeJominiatmosferaintensamenteempricadofinaldosculoXIX.
MichaelHoward,JominiandtheClassicalTraditioninMilitaryThought,ePeterParet,Clausewitzand
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 22/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
theNineteenthCentury,emTheTheoryandPracticeofWar,ed.MichaelHoward(Bloomington,Ind.:
IndianaUniversityPress,1975),1314,31.
66.Emumartigoextremamenteinstigante,AllanBeyerchenargumentaqueoprprioClausewitzeraum
pensadornolinearequeOnWarumaexposioclssicadanolinearidadeouimprevisibilidade
essencialdabatalha.VejaseAlanBeyerchen,Clausewitz,Nonlinearity,andtheUnpredictabilityofWar,
InternationalSecurity17(WINTER19921993):5990.
67.Clausewitz,152.
68.Ibid.,141.
69.Ibid.,100,110.
70.ColJohnA.WardenIII,comandante,AirCommandandStaffCollege,MaxwellAFB,Ala.,entrevistado
peloautor,23defevereirode1994.
71.GrantT.Hammond,catedrticodeestratgiadesegurananacional/professorderelaesinternacionais,
AirWarCollege,MaxwellAFB,Ala.,entrevistadopeloautor,3defevereirode1994.
72.CitadoporWebstereFrankland,vol.4,72.
73.Ibid.,73.Trencharddeplorouobombardeioindiscriminadodeumacidadeparaopropsitonicode
aterrorizarapopulaocivil.Ditoisto,eleconcentrousefortementenosefeitosmoraisdobombardeio
estratgico.Aatadeumareunioqueelepresidiuemjulhode1923citaocomodefendendoapolticade
golpearanaofrancesaefazlachorarantesquensofaamos...[isto]maisvitaldoquequalqueroutra
coisa(pgina67).Demaneirasemelhante,omemorando11AdoEstadomaiordaForaArea,demarode
1924,declarasucintamentequeoempregoadequadodaRAFbombardearobjetivosmilitaresemreas
populosas,desdeoinciodaguerra,comoobjetivodeobterumadecisopeloefeitomoralqueessesataques
produziroepelasriaperturbaodavidanormaldopas.ColPhillipS.Meilinger,Trenchardand
MoraleBombing:TheEvolutionofRoyalAirForceDoctrinebeforeWorldWarII,JournalofMilitary
History60(April1996):256.
74.ColEdgarS.Gorrell,Gorrell:StrategicalBombardment,emTheU.S.AirServiceinWorldWarI,ed.
MaurerMaurer,vol.2(Washington,D.C.:GovernmentPrintingOffice,1978),143.
75.DevesenotarqueadoutrinadebombardeioestratgicodaACTSnoeraadoutrinaoficialdo
DepartamentodeGuerra,conformeconstavaemTR44015,EmploymentoftheAirForcesoftheArmy.A
despeitodeumendossosementusiasmodoEstadomaiordoExrcito,obombardeiodepreciso,duranteo
dia,desdeelevadaaltitudedaredeindustrialdoinimigo,preconizadopelaescola,formouabasedosplanos
areosdosEstadosUnidosnaSegundaGuerraMundialefoiamplamentereconhecidocomoadoutrinaarea
estratgicadefinitivadosEstadosUnidosnoperodoentreguerras.
76.OsTofflerssustentamqueamaneirapelaqualossereshumanosjuntamriquezaseamaneirapelaqual
elesfazemaguerraestoinextricavelmenteconexas....Aindanofoiplenamenteapreciadoqueagrandeera
industrialficouparatrs.Osistemabsicodecriaoderiquezaestsendorevolucionado,eaguerra,como
comum,est,paralelamente,mudando.AlvinTofflereHeidiToffler,War,Wealth,andaNewErain
History,WorldMonitor4(May1991):52.
77.Estanoodeguerradecontrolesupequeoinimigotenhaumsistemadegovernoeprocessamentode
informaodesenvolvido,identificvelevulnervel,doqualdependaparalevaraefeitoseusnegcios.
78.ComoindicaAlanCampen,naverdade,aUnioSoviticamudoudeposiohduasdcadas,para
formalizaraseleodocomandoecontrolecomoalvo,quandoadotouoCombateRadioeletrnico(REC)
comodoutrinaformalecriouforasparaexecutaraidiadeataquesfsicoseeletrnicosaossistemasde
comandoecontroledoinimigo.VejaseAlanD.Campen,TheFirstInformationWar(Fairfax,Va.:Armed
ForcesCommunicationsandElectronicsAssociation[AFCEA]InternationalPress,1992),xxi,note6.
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 23/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
79.NasuaexposioOrganicDesignforCommandandControl,Boyddeclaraespecificamentequeo
cicloOODA,porsuaprprianatureza,umciclodeC2(pgina26).VejaseADiscourseonWinningand
Losing.
80.Wardendeclaraquepreciso,velocidade,stealthegerenciamentodeinformaosooselementos
essenciaisdaguerraparalela.ColJohnA.WardenIII,Warin2020,confernciaSpacecast2020,AirWar
College,MaxwellAFB,Ala.,29desetembrode1993.
81.Warden,entrevista,23defevereirode1994.
82.J.C.Slessor,AirpowerandArmies(London:OxfordUniversityPress,1936),x.
83.AndrewKrepinevich,doGabinetedoSecretriodeDefesa(OSD),definepredominnciana
informaocomoacompreensorelativamentesuperiordasestruturaspoltica,econmica,socialemilitar
deuminimigo.Elesustentaqueestabeleceressapredominncianainformaopodeseraoperaodecisiva
nasguerrasfuturas.VejaseAndrewKrepinevich,TheMilitaryTechnicalRevolution(trabalhoparao
OSDOfficeofNetAssessment,Washington,D.C.,Fall1992),22.
84.Claramente,nossosadversriospotenciaisdiferemsignificativamenteemtermosdograudedependncia
quetenhamemrelaoatecnologiasdeinformaoadiantadasconseqentemente,aviabilidadedaparalisia
porguerradecontrolebaseadaemselecionarainformaocomoalvodevevariardemaneira
correspondente.
85.Defato,amaisrecenteJointPublication1,JointWarfareoftheUSArmedForces,11November1991,
registraousodastecnologiasadiantadasparaestabelecerumdiferencialdeinformaofavorvel.
Estabelecequeacampanhacombinadadeveexplorarplenamenteodiferencialdeinformao,querdizer,o
acessosuperioreacapacidadedeempregareficazmenteainformaoemsituaesestratgicas,
operacionaisetticasqueastecnologiasadiantadasdosEstadosUnidosfornecemanossasforas(pgina
57).Almdisso,aNationalDefenseUniversity,noFortLesleyJ.McNair,Washington,D.C.,abriuuma
SchoolofInformationWarfareandStrategy,emagostode1994.Seucurrculode10mesesconcentrasenos
adiantamentosdatecnologiadeinformaoenosmodospelosquaisessesadiantamentosafetamadefinio
denecessidadesdesegurananacionaleodesenvolvimentodaestratgiamilitar.
86.JohnArquillaeDavidRonfeldt,CyberwarIsComing,RANDReportP7791(SantaMonica,Calif.:
RAND,1992),6.
87.Estaafirmativanoimplicaquetodasasguerrasfuturasseroinfoguerrasdealtatecnologiaevelocidade
extrema.ConcordocomopontodevistadeAlvineHeidiTofflerdequeoadventodaguerradeinformao
noeliminaoutrasformasdeconflito.Falandodemodogeral,contudo,oadiantamentonatecnologiade
informaoaumentaroandamentodaguerradosculoXXI,emboraemgrausvariveis,combasenas
capacidadestecnolgicasdosladosopostos.
88.MajJamesL.Rodgers,FutureWarfareandtheSpaceCampaign,AirCampaignCourseResearch
Projects(MaxwellAFB,Ala.:AirCommandandStaffCollege,19931994),116.
89.ARevoluodaInformaorefleteoavanodainformaocomputadorizadaedastecnologiasda
informaoeinovaescorrelatasnateoriadaorganizaoedagerncia.Estoocorrendomudanas
ocenicasemcomoainformaocoletada,armazenada,processada,comunicadaeapresentada,eemcomo
asorganizaesestoplanejandolevarvantagemdocrescimentodainformao.ArquillaeRonfeldt,2.
90.JohnNaisbitt,Megatrends:TenNewDirectionsTransformingOurLives(NewYork:WarnerBooks,
1982),12.
91.Ibid.,204.
92.Soluodeproblemadistribudaasoluodeproblemaspelousodeumamultiplicidadede
resolvedorescooperativos(geralmenteseparadosfisicamente).Averdadeirasoluodeproblemas
distribudaprecisasercontrastadacomasoluodeproblemacentralizadacomexecuoremota.Na
verdadeirasoluodeproblemasdistribuda,nenhumelementotemacessoatodaainformaoqueser
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 24/25
17/10/2017 JohnBoydeJohnWarden
usadanasoluofinal.Asquestesessenciaisenvolvemadecomposiodosproblemas,garantindoa
cooperaoentreoselementosqueparticipamdasoluo,ogerenciamentodascomunicaeseo
ajustamentodinmicodoenunciadodosistemaproblemaemrespostastrasformaesnasituao.Maj
GeorgeE.Orr,CombatOperationsC3I:FundamentalsandInteractions(MaxwellAFB,Ala.:AirUniversity
Press,1983),4142.
93.TofflereToffler,52.
94.LiddellHart,Strategy,212.
Colaborador
OTenenteCoronelDavidS.Fadokdaturmade1994daSchoolofAdvancedAirpowerStudies(SAAS)
egraduadocomdistinodaAcademiadaForaAreaem1982.SelecionadocomoBolsistaRhodes,
formousepelaOxfordUniversityem1984comottulodeMestreempsicologia,filosofiaefisiologia.Jfoi
comandantedeaeronaveepilotoinstrutortantodeEC130quantodeC5eserviunaDivisode
PlanejamentodoestadomaiordoQGdoComandodeMobilidadeArea,BaseAreaScott,Illinois.OTen
CelFadokexerceatualmenteafunodecomandantedo2oEsquadrodeReabastecimentoemVonaBase
AreaMcGuire,NewJersey.
Asopiniesexpressasouinsinuadasnestarevistapertencemaosseusrespectivosautoresenorepresentam,
necessariamente,asdoDepartamentodeDefesa,daForaArea,daUniversidadedoAroudequaisquer
outrosrgosoudepartamentosdogovernonorteamericano.
[HomePagedaAir&SpacePowerJournalemportugus|EmitasuaopinioviaEmaila
aspjportuguese@maxwell.af.mil]
http://www.au.af.mil/au/afri/aspj/apjinternational/apjp/2001/1tri01/fadok.htm 25/25