Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Mauri Furlan
Universidade Federal de Santa Catarina
Resumo
Palavras-chave
Abstract
Lawrence Humphrey summarized the thought of the Renaissance on the art of translating in his
extensive treatise Interpretatio linguarum (The translation of languages), published in 1559.
Divided into three books and with more than 600 pages, the treatise written by the English Puritan
theologian, which, despite of its great importance, has never been reprinted, nor received a critical
edition or an integral translation into any language up to this day, is here presented in a translation
into Brazilian Portuguese. Forgoing much of the many examples offered by Humphrey, we have
selected excerpts from the first book, the most theoretical in his treatise, entitled De ratione
interpretandi (On the art of translating).
Keywords
Mauri Furlan teaches Latin in the Department of Vernacular Language and Literature at UFSC. He
holds a Ph.D. in Classical Philology from the University of Barcelona (2002), a Master Degree in
Literature from the Federal University of Santa Catarina (1998), a degree in Letters - German, from
the Federal University of Santa Catarina (1993) and a degree in Journalism from the Faculty of
Communication and Tourism Hélio Alonso / RJ (1989). He is Associate Professor at Federal
University of Santa Catarina, working in the area of Letters, with an emphasis on Theory of
Translation from Antiquity to Renaissance and Latin Language. He is the founder of the academic
journals in the area of Translation Studies Cadernos de Tradução and Scientia Traductionis. He
also coordinates the Centrum Inuestigationis Latinitatis, at UFSC, and works with translation.
1
BRUNI, L. “De interpretatione recta / Da tradução correta”. Apresentação e tradução de Mauri Furlan, in
Scientia Traductionis, nº 10. Florianópolis, 2011. Online:
https://periodicos.ufsc.br/index.php/scientia/article/view/1980-4237.2011n10p16/27998. N.E.: Outra tradução
deste texto de Bruni está disponível no presente número da revista Morus.
Tal definição é acompanhada por um breve relato da história da tradução, no qual cita
os nomes de Jerônimo – e seu opúsculo De optimo genere interpretandi –, Cícero – e seu De
optimo genere oratorum –, Joaquim Periônio – tradutor de obras de Aristóteles –, Moisés –
mediador entre Deus e o povo israelense –, Ptolomeu – responsável pela tradução da
Septuaginta –, São Paulo – e sua Epístola aos Efésios –, Agostinho – por sua crítica e
posterior aceitação à tradução de Jerônimo –, e Orígines – e sua Héxapla5.
Dito isto, Humphrey argumenta em defesa da produção de seu tratado, com o qual
almeja prescrever “uma regra fixa e um método determinado”, seja para aperfeiçoar o
trabalho dos tradutores e render-lhes renome, seja para dar a conhecer a verdade ou avaliar as
traduções. No entanto, ao considerar a abundância de autores gregos e latinos, os diversos
2
Thomas Wroth (1516-1573), cortesão e político, serviu ao rei Edward VI também como camareiro e guarda-
costas pessoal. Depois da morte de Edward VI, exilou-se em Estrasburgo e Frankfurt, regressando à Inglaterra
após a ascensão (1558) de Elizabeth I (também chamada de Isabel I) (1533-1603) ao trono, e foi eleito cavaleiro
e representante no parlamento, entre outras funções.
3
A palavra grega ἑξκελεία (hermeneia), e sua equivalente latina interpretatio, foi na época clássica um termo
técnico para tradução. É interessante observar que o termo ἑξκελεία, que significava inicialmente expressão,
linguagem, produção de um discurso, relação entre linguagem e pensamento, significação, elocutio, muda
paulatinamente de sentido ao misturar-se com outras acepções do termo latino interpretatio: da relação entre um
texto dado e seus leitores se estendeu às funções intermediárias de explicação e tradução, um „ir entre‟, „mediar‟
entre duas línguas.
4
Haec Interpretatio dicta est Graecis α: estque hoc nomen Interpretis ambiguum, et in uarios sensus
trahi potest: nos hoc quidem loco et tempore eum uocamus, qui Dialectum seu idioma minus multis notum,
linguae notioris et familiaris interpretatione illustrat, et aliquid ex peregrina língua conuertit in aliam
celebratam magis et peruagatam. (03)
5
A Héxapla [sêxtupla] é uma edição compilada pelo erudito Padre da Igreja Orígenes (185-254) em seis
colunas, das escrituras do Antigo Testamento com (1) texto hebraico, (2) transliteração para o grego, e as
traduções gregas disponíveis de (3) Áquila, (4) Símaco, (5) Orígenes, e (6) Teodócio. Orígenes, acredita-se,
produziu a primeira excelente crítica textual da Bíblia.
gêneros literários e as traduções, com suas discrepâncias, e seus tradutores, bem como
características inerentes às edições existentes dos originais e de suas línguas, e fatores
culturais, Humphrey reconhece a dificuldade de prescrever, mas não de ensinar um modo de
traduzir como o melhor.
Não ouso prescrever esta arte de traduzir, mas ela pode ser ensinada por um
método racional.6
[...] da mesma maneira como as amas de leite que dão aos bebês, na boca,
alimentos mastigados e em pedacinhos, quando balbuciam com os que
balbuciam, assim os professores que foram privados da palavra viva levam
quase que pela mão os aprendizes como que a um tênue conhecimento dos
poetas.8
[...]
Na verdade, neste século áureo e erudito, parecerão ocupar-se de inação, não
do proveito dos estudiosos, os que, desta forma, enquanto tudo esmiúçam,
acrescentam palavras às palavras, de modo que os zelos não deixem nada
para pensar e indagar por si próprios. Não é por maldade que, assim, por
este mesmo aprendizado constante, apresentam aos estudantes, de forma
articulada e distinta, rudimentos em sua prosa, em que cada palavrinha vale
por si, e por fim levam-nos aos poucos gradativamente em frente. E quem,
pois, os ensina a rastejar – quando na poesia deveriam voar às alturas –
buscando o mais sutil, negligenciando o melhor, também atua como se os
quisesse novamente a berrar nos berços, enquanto delicada e
timidazinhamente sustenta-os e nutre-os com este mastigado como fosse
pasto, indulgente com o ócio e a estupidez deles, e inteiramente favorecedor
da indolência. Semelhantemente, como se alguém ensinasse a um outro já
crescidinho e que pode saltar e correr a andar e a mover-se pé ante pé e a
avançar lentamente como criança, assim, na leitura dos gregos, a estes já
crescidos e adultos faz, de certo modo, tornarem-se meninos, e chama
6
Hanc interpretandi artem dicere non audeo: uia tamen et ratione de ea praecipi potest. (03-04)
7
Cf. FURLAN, M. (Org.), Clássicos da Teoria da Tradução - VI. Antologia do Renascimento (séc. XVI)
(bilíngue). 2ª ed. revista e modificada. Florianópolis: UFSC, 2016. Online:
https://www.researchgate.net/publication/309385009_Classicos_da_teoria_da_traducao_-
_VI_Antologia_do_Renascimento_sec_XVI_bilingue
8
[...] tanquam nutrices infantibus mansa ac comminuta frustulatim in os ingerant, cum balbis balbutientes, ut ad
aliquam Poetarum tenuem cognitionem quasi manuducant tyrunculos, qui magistri uiua uoce destituti sunt. (14)
9
Verum
hoc aureo et erudito seculo, consulere uidebuntur ignauiae, non utilitati studiosorum, dum omnia ita
minutatim dissecant, uerba uerbis sic apponentes, ut nihil ad cogitandum et indagandum ipsorum relinquant
diligentiae. Non male uolunt, qui sic, ab ipso statim tirocinio, in oratione soluta rudimenta discentibus,
articulate et distincte ostendunt, quid quaeque uocula per se ualeat, et deinde paulatim ad altiora per gradus
quosdam prouehunt. At enim qui docet eos reptare, quum in poesi ad summa deberent euolare, minutiora
captans, negligens potiora: perinde facit, ac si in cunis eos uelit denuo uagire, dum hoc praemanso uelut pabulo
tenere et molliuscule alit et educat, indulgens eorum otio ac hoc aureo et erudito supinitati, ac plane fouens
socordiam. Similiter ac si quis aliquem grandiusculum iam qui saltare potest et currere, cum infantibus
pedetentim ire et mouere se ac sensim progredi doceat: sic istos in lectione Graecorum prouectos adultosque
iam quodammodo facit repuerascere, et ad incunabula reuocat, qui uiriliora quaedam pensa et grauiora
susciperent. Et cito quoque efficiunt, quae citra contentionem animi cito discuntur: labore acquisita
adhaerescunt diutius. Imo dum uerbis affixi sunt, ne discunt quidem, sed perit sensus, aut obscuratur, ut ad
ipsorum dilucidas scilicet interpretationes, quas rudibus et tyrunculis se dicunt parare, docto opus sit interprete.
(14-16)
10
Scotista: relativo ao scotismo, sistema filosófico desenvolvido pelo franciscano beato Iohannes Duns Scotus
(ca. 1266-1308), teólogo e filósofo escocês. Diferencia-se do tomismo (de Thomas Aquinas ou São Tomás de
Aquino (1225-1274), dominicano italiano considerado o maior dos filósofos medievais) por reconhecer o
primado do amor e da vontade sobre o do conhecimento e do intelecto. O scotismo opõe-se abertamente ao
tomismo em muitas teses: defende o caráter prático da teologia, negando-lhe que possa conter uma verdade
teórica revelada; afirma a indemonstrabilidade de proposições filosóficas e teológicas como a dos atributos de
Deus e da imortalidade da alma; prega a univocidade do ser, na qual a essência do homem e aquela divina é da
mesma natureza, entre outras.
11
Tantum est a teneris optima discere. Pessime merentur ergo de pube sua ludimagistri, qui sic crasse crassos
docent, ut contempta phrasi utriusque linguae, ζ discant: ut simplicia uerba attendant, de coniunctis
parum laborent: sic uerbum ex uerbo exprimant, ut ex bonis Graecis Latina faciant non bona. Emittent hinc
nimirum ex officina sua uelut ex equo Troiano fabros ad aedificandam rempublicam et ecclesiam parum
dexteros, sophistas, barbaros, scotistas qui bonas artes ac omnem humanitatem odio habeant et persequantur.
(19-20)
O autor, com efeito, é livre para dizer o que quiser, e em qualquer ordem, e
com quaisquer palavras agora aceitas; o tradutor tem uma meta prefixada
diante dos olhos, e não pode apartar-se para além dos termos estabelecidos
se quiser reproduzir fielmente o sentido do autor, se quiser realizar bem sua
tarefa. Aquele vai em busca dos seus sentidos, este, dos sentidos alheios
encontrados; àquele é dada a liberdade, a este acomete a necessidade, não de
refletir sobre quaisquer coisas com seus próprios meios, e, uma vez
refletidas, de explicar expondo-as, mas de buscar o achado (inuentio) do
autor – e de permanecer nele –, e também a elocução (elocutio) e os
ornamentos do discurso, e as palavras da língua para a qual traslada, os
quais devem exprimir a mesma coisa com a mesma forma e figura14. Estes
sãos os limites, estes os marcos além dos quais o trabalho e a faculdade de
um tradutor não ultrapassam, e que devem ser contidos pelos que o autor
circunscreveu em sua composição.15
12
“Unguento na lentilha”, provérbio de origem grega indicando incongruência, irracionalidade na associação de
idéias.
13
Vt enim illa intra modum consistit, sic haec extra fines sane immodica procurrit audacia: Synonymis
luxurians, tropis ludens non necessariis, translationibus lasciuiens, in fingendis uocabulis inuerecunda, propria
repudians, aliena corrogans, affectans flosculos, et ornatum, ubi locus non est, nimirum quod aiunt, In lente
unguentum, lautitiam et delicias orationis uenditans, et pigmenta ostentans, cum sententia frugalitatem poscit et
simplicitatem, in leuibus grauis, in comicis tragica, in frigidis feruens, frigens in feruidis, tota denique ductum et
filum ingenii sui imitans, non autori seruiens, quem tanquam scopum propositum habet, quem intueatur. (23)
14
A teoria da linguagem pela qual Humphrey plasma sua concepção de tradução é a da retórica clássica, e por
ela se esclarece muito da nomenclatura utilizada nos textos da época. Cf. FURLAN, M. La retórica de la
traducción en el Renacimiento. Tesi doctoral, Universitat de Barcelona, 2002. Online:
http://www.tdx.cat/handle/10803/1717
15
Scriptor enim liber est, ut dicat quae uelit, et quo ordine, ac quibuscunque uerbis, modo probatis: interpres
praefixam habet ob oculos metam, et terminos extra quos euagari non potest, si autoris sensum reddere fideliter,
si officio suo satis uelit facere. Ille sensa sua, hic inuenta aliena sequitur: libertas illi datur, incumbit huic
necessitas, non ut quaecunque suo Marte excogitet, et excogitata dicendo explicet, sed ut ab autore petat
inuentionem, et in ea conquiescat, elocutionem quoque et ornamenta orationis, uerba uero ab ea lingua in quam
transfert, quae eandem rem eadem forma et figura declarent. Hi sunt limites, hi cancelli, extra quos munus et
facultas interpretis non egreditur: sed his contineri debet, quos autor sua scriptione circumdedit. (23-24)
E compara o tradutor a um pintor, como Horácio o fizera na Ars poetica – “ut pictura
poesis” (como a pintura é a poesia), v. 361. A intertextualidade produzida por Humphrey
perpassa todo seu tratado, abarcando autores de todas as épocas e de vários gêneros.
16
ut interpres nunquam uariet ab archetypo, uel addendo uel adimendo. Turpe ducimus, si pictor deflectat ab
exemplari, si conductus ad Regis alicuius effigiem delineandam, uel in tibia erret uel in ulla parte corporis: aut
si alio respiciat quam ad propositam imaginem. Turpius sane imo turpissimum, si quis ad interpretandum
alicuius animum accendens, non expresserit, sed pro illo phantasma aliud aut idolum nobis obtruserit. Hoc quid
aliud est, quam pro Iunone nubem, pro corpore umbram, pro aliquo nihil exhibere. Certe Apelles peritus artifex,
ipsam rem quam ad imitandum et describendum proposuit, suis, id est, uiuis atque ueris depinget coloribus. Nec
enim pro Agamemnone Menelaum, aut pro Hectore dabit Alexandrum fratrem, pro Philippo Antigonum patrem,
nec pro Achille Patroclum licet per omnia consimilem, sed uerum Achillem graphice non obscure, uiuide non
adumbrate, uere non simulate, totum etiam non dimidiatum repraesentabit. Sic interpres ingenii alieni fictor et
pictor, suum autorem omnibus partibus ac membris absoluet, truncatum aut mutilum ulla ue in re diminutum
non proponet. (25-26)
17
PLUTARCHUS, De proverbiis Alexandrinorum [Sp.] (0007: 149), edição eletrônica de: Plutarchi de proverbiis
Alexandrinorum libellus ineditus. Ed. Crusius, O. Tübingen: Fues & Kostenbader, 1887. Fragmento 10, linha 1.
18
Scio quoque cuique genti, populoque ut uestes et mores, sic linguam esse diuersa
α α aiunt, mos et regio, sic omnibus linguis proprium quoddam est idioma atque
uernaculum. (27-28)
O terceiro modo de traduzir constitui a via intermédia (media uia), ou seja, participa
de ambos os modos apresentados acima,
19
Ex his autem illud tandem efficitur, haec duo in uitio esse, uel nimis timide uertere, uel nimis tumide: hoc
accuso ut superstitiosulum, illud ut audax, hoc quod parum, illud quod nimium audeat; in hoc barbariem, in illo
pigmenta orationis alieniora reprehendo. (29-30)
20
simplicitatis sed eruditae, elegantiae sed fidelis: quae nec ita exaggerata est ut modum transeat, nec ita
depressa ut sit sordida, sed frugalis, aequabilis, temperata, nec sordes amans nec luxuriam, sed mundum
apparatum. (30)
21
A proslepsis é entendida aqui não como uma figura de linguagem, mas, parte do silogismo, que é o método do
argumento. As duas premissas (ιεκκαηα, lemata), que preparam a conclusão de um silogismo, são chamadas em
grego, respectivamente, ιεκκα („lema‟, a premissa maior) e πξόζιεςηο („proslepsis‟, a premissa menor).
22
Os argumenta (argumentos) funcionam, além de meios comprobatórios, como recursos da amplificatio
(ampliação) – que é “uma intensificação preconcebida e gradual dos dados naturais mediante os recursos da
arte”, e que participa tanto da inuentio como da elocutio, logo, da argumentação e da ornamentação. Cf.
Lausberg, §§ 259; 400.
23
Na retórica, a diástole (ou êctasis) é uma figura literária de dicção, que em latim permitia que uma sílaba breve
fosse pronunciada como longa. Nas línguas em que não existe a quantidade vocálica, como o português, a figura
se aplica à acentuação: alterar a posição do acento de uma sílaba para outra, como em ocasiões para possibilitar a
formação de certas rimas.
24
Caracteres misturados ao texto para indicar pausa, fim de sentido ou separação entre palavras. Outra marca
textual desenvolvida na antiga Grécia era o hífen, usado entre palavras quando se queria indicar sua leitura como
uma única palavra.
25
Plenam uoco eam interpretationem quae sensum reddit integrum, ut sententia respondeat ex aduerso
, , b […]
Vt igitur omnia ad unguem consentiant, considerandum est, tres esse res in omni oratione perlustrandas.
Intuendae sunt enim primum res atque sententiae: tum forma et figura: post numerus, id est ut ait Cicero, ipsa
collocatio conformatioque uerborum. […] N b b h h
h N b ,
, (Cicero uocat assumpta) ad amplificandum ornandumque aduocata et accersita, ut
locus, tempus, occasio, rerumque ac personarum attributiones. Nisi enim animum eius, argutos sensus, celeres
cogitationis motus, inuentionem dico, elucutione tua exprimas, et linguam tuam ad linguam animumque eius,
quem sequeris, accommodes: iam non illum nobis, sed te ipsum loquentem facis, unde fit ut illum uix per
transennam aspiciamus, cum totum eius pectus ac mentem quasi in tabula spectandam, et uelut in speculo
contuendam deberes proponere. Et cur non eadem orationis figura seruanda? cur nouam indues faciem alieno
corpori non tuo? Quare et hic quoque autor nobis imitandus non mutandus, nec sunt, ut ego quidem existimo,
sequendi neque probandi qui interrogationes conuertunt in aientes et simplices sententias: qui schema autorum
commutantes, adsciscunt laruas orationi alienae, non proprias neque genuinas. Eodemque modo in periodis et
conuersionibus diligens animaduersio adhibenda est, ut autoris diastolas, hypodiastolas totumque orbem
sententiae quoad eius fieri potest, compleamus, utque non res modo cum re, ratio cum ratione, causa cum causa
consentiat, sed membra membris, paria paribus, fugurae figuris, ordo numerusque periodorum respondeant.
(31-34)
26
Na retórica, figura que consiste em construir uma reflexão sob a forma de diálogo, com perguntas a que o
próprio autor responde, ou em reproduzir em diálogo as idéias e os sentimentos dos personagens.
27
Iam formam quoque orationis non licet transformare, sed eundem tenorem obtinere debet Interpres, nec latum
digitum ab eo autore quem conuertit discedere. Proinde perperam faciunt qui dialogismos tollunt in uertendis
sacris, et narrationes amouent, et perpetuas absque personis interpositis substituunt. (38-39)
28
O solecismo por acréscimo é uma falta contra a breuitas dentro da elocutio. Esta falta se chama „pleonasmo‟
quando há uma ou outra palavra em demasia („os astros do céu‟); mas se o excesso é uma oração ou todo um
pensamento, a falta se chama „perissologia‟ („viva o rei e não morra‟). Cf. Lausberg, § 502.
29
Sequitur igitur, non mancam aut mutilam interpretationem esse oportere, sed ut totum corpus sententiae
attentione summa inspicientes, exprimamus omnia et singula, non modo neruum et uires argumenti, sed colores,
cutem et carnem, nimirum tria haec, momenta rationum, formam et habitum, et periodorum numerum atque
collocationem. Atque haec de plena interpre-tatione, quae suis omnibus expleta sit partibus. In qua duo
praecipue uitia cauenda sunt, α seu α, ne uerba inania adsuantur, et ne quid
quod apud autorem habetur, nostra negligentia pereat aut intercidat. (40-41)
30
Por vezes tomados como sinônimo, os conceitos também podem ser diferençados entendendo a ciriologia
como a significação „própria‟ de uma palavra, seu uso literal, e a „propriedade‟ como o emprego de uma palavra
com o máximo de sua significação.
31
Sequitur, ut de proprietate dicendum esse uideatur: ea Idiotismus dicitur, qui in omnibus linguis conspicitur.
Romani Latinitatem, Hellenismum Graeci, Atticismum Attici, Iudaei Hebraismum uocant, quum scilicet quaeque
res suo nomine signatur uere, proprie et fideliter. Est enim Hellenismus apud Aristotelem, α
α υ : quum non circunscribimus notione quacunque generali, sed propio uocabulo
nominamus. Quo genere usus est primus generis nostri parens Adamus, cum in paradiso sua rebus nomina
imponeret. Et magna laus est interpretis υ , quemadmodum agrestes ac rustici qui rudius loquuntur sed
planius, ligonem ligonem, uocantes, ficum ficum: simplices homines et fucatae rhetoricae ignari, qui suis figuris
amplificandi et diminuendi, aliisque α... obscurant res et obumbrant, uel obuoluunt ambagibus: ex
tumulo montem, ex hinnulo leonem, ex culice elephantum, ex pumilione Herculem facientes. Videnda sunt igitur
uicina, ut superstitio et religio, audacia fortitudo, et propinqua uitia, quae speciem uirtutis imitantur fallaciter.
Nec enim sunt aspera molliter dicenda, aut acerba blande: nec mala bono nomine aut turpia honesto uelo
contegenda. Sed est illa υ α seruanda, ut a duce nostro non deerremus: sed uerbum uerbo proprie, modo
non inepte reddamus. (41-42)
32
Maxime uero naturam uimque uerborum cognitam habere oportet et intellectam: ut φα ipsam
[...]
Não apenas a harmonia das demais palavras nas línguas deve ser observada,
mas também seu combate e dessemelhança. E entre os sinônimos, não há
nada tão afim que não difira em algum aspecto, ou no som ou na
significação; algo que Aristóteles ensinou perfeitamente na Retórica [III,
1405b.10ss.], dizendo: “Uma coisa é mais própria do que outra”, θαὶ
νἰθεηόηεξνλ, ηῷ πνηεῖλ ηὸ πξᾶγκα πξὸ ὀκκάησλ. [...] θαὶ νὔησο ἄιινπ ἂιιν
θάιιηνλ θαὶ αἴζρηνλ ζεηένλ.33 [e mais apropriado, para que o feito salte à
vista. [...] por isto há de se aceitar que um nome seja mais belo ou mais feio
que outro]. Por certo, há uma que é mais apropriada para expor o assunto à
vista, e uma que é mais bela que outra ou mais distinta. Necessitamos, por
isso, de preparo, e de palavras provindas de todas as partes, recolhidas e
obtidas com muito empenho nos melhores escritores, que possam estar à
mão para escolhermos cuidadosamente e com discernimento aquelas que
mais se aproximam da coisa.34
interpretatio nostra exaequet. Quod ut praestetur commodius, intelligendum est alia uerba esse simplicia, alia
coniuncta: alia natiua, alia reperta, uel arte aliqua modificata. Simplicia Cicero singula uocat: coniuncta
composita, seu etiam phrases appello. rursus natiua sunt quae citra figuram proprie rem declarant, reperta ac
modificata, figurata. Horum discrimen est a nobis minime cotemnendum: facilis est enim in his lapsus, sed
turpis, quum uel simplici utimur pro composito, pro figuratis propriis: unde saepe gratia amittitur, et uis
significationis aut imminuitur, aut deperit. (44-45)
33
A citação completa é: ἔζηηλ γὰξ ἄιιν ἄιινπ θπξηώηεξνλ θαὶ „σκνησκέλνλ κᾶιινλ θαὶ νἰθεηόηεξνλ, ηῶ πνηεῖλ
ηὸ πξᾶγκα πξὸ ὀκκάησλ, ἔηη νὐρ „νκνίσο ἔρνλ ζεκαίλεη ηόδε θαὶ ηόδε, ὤζηε θαὶ νὔησο ἄιινπ ἄιιν θάιιηνλ θαὶ
αἴζρηνλ ζεηένλ, Retórica, III, 1405b.10ss. [há, pois, nomes mais específicos que outros, e também de maior
semelhança e mais apropriados, para que o feito salte à vista. Além do que, não estando numa disposição
semelhante, significam ora uma coisa ora outra, de modo que também por isto há de se aceitar que um nome seja
mais belo ou mais feio que outro.]
34
Caeterum non modo uocum concordia in linguis est notanda, sed pugna et dissimilitudo. Et in Synonymis nihil
est tam affine, quod non aliquo discrimine, uel sono, uel significatione differat. Quod Aristoteles ad Theod. 3
, , , α , α [ ] α
υ α α Nimirum aliud esse accommodatius, ut rem ponat ob oculos, et
aliud esse alio pulchrius, seu honestius. Apparatu nobis ergo opus est, et uerbis undique summo studio ex
optimis scriptoribus collectis et accersitis, ut ad manum esse possint, quo ea quae rem attingunt maxime,
studiose et cum iudicio seligamus. (46-47)
35
Amen, na verdade, assim seja; Hosana, exclamação de júbilo, com que se vitoria alguém: salve!; Sabaoth,
„exércitos‟, „hostes‟, denominação de Deus, o Senhor ou Deus dos exércitos, indicativo de poder e soberania
absoluta; Alleluia, interjeição de alegria, significando „louvar a Deus‟.
36
Breuiter, quantum fieri potest, mediam uiam teneamus, ut nec magnificentius nec parcius et frigidius sacras
uoces conuertamus, sed modum adhibentes, uerborum simus tenaces, proprietatis retentissimi, linguarumque
idiomatis obseruantissimi, in sacris praesertim literis, ubi qui quam proxime ad uerba accedit, proxime ad
sensum perueniet: qui recedit a uerbis, a sententia quoque abit longissime. Ne dedignemur cum Christo
interdum graecari, ut dixi, et sacros Hellenismos ne refugiamus: quemadmodum Christum cum Patre non piguit
Hebraissare. Nam uerbum Amen quum sit Hebraicum, Graeci retinuerunt, et ueteribus hominibus frequentantum
est, ut ex Paulo liquet, quum acclamationis uice populus accineret Amen. Item Osanna, Sabaoth, Alleluia et
caetera in consuetudine posita, et uulgo usitata non reiecerunt: ut inde disceremus, si non reddi tanta gratia
uerba possint et proprietate, relinquant Graeca, modo recepta, ut absurdas, alienas et improprias significationes
fugiamus, quae uel non omnino, uel non satis exprimunt uerborum naturam. (55-56)
37
É a passagem em que Glauco troca sua armadura de ouro pela de bronze de Diomedes, o valor de cem bois por
nove.
38
Itaque uitium υ α in hac parte deuitemus necesse est, si proprie uelimus interpretari, et paria
reddamus non deteriora, quod est β α α , nempe cum Glauco Homerico, aurea permutare
aeneis. (57)
Entre os vários exemplos que Humphrey oferece de tradução pura em vários âmbitos
da escrita, o da pureza vocabular merece destaque, seja pela clareza do exemplo, seja pelo
estilo do tratadista:
39
Tertia uirtus puritas, α α , perspicua quaedam et elegans ut sit interpretatio. Non enim ita nobis placet
proprietas, ut displiceat pura elegantia, si modo citra sensus detrimentum ac uiolationem se offerat: imo
quaerenda, si sponte sua non ueniat. Est enim magnifica profecto res et diuina, non solum uere et proprie
scripta hominum doctrina excellentium, Latinis auribus tradere, sed ac multo etiam magis, pure, emendate,
splendide conuertere, ut non solum quid sibi uelint, intelligantur, sed cum auiditate et uoluptate legantur. Nec
sane mihi interpres magno hoc nomine dignus uidetur is, quinon alterius sensa eleganter, cogitationes ornate
proferre posset: Et literis Latinis mandare uelle egregios autores, qui nec dicere nec loqui Latine norunt, nec
styli elegantia allicere lectores, hominum est audacter nimis et inconsiderate scribentium, et ocio et literis et
hominum patientia nimis impudenter abutentium. Quare elaborandum diu multumque est in hac parte interpreti,
ut adsit dicendi copia et orationis, in quam se cumque partem dederit, commoditas atque facultas, eaque ex
omnibus est conquirenda, et undique aucupanda scriptoribus, diutinoque studio ornandus stylus et perpoliendus,
meditando, commentando, loquendo, scribendo exercendus, ut uerbis abundare queat electissimis, et non modo
copiae cornu domi habere, sed delectum: quo demum suppetat haec loquendi elegantia, et uerborum usus
bonorum. nam si copiosa suppellex sit non munda, praeponenda est elegans et nitida paupertas, sordidae
opulentiae. Sit ergo nobis ad manum orationis Latinae thesaurus non diues solum et locuples, sed quantum
maxime possumus, bonus et purissimus: ex quo aptissima eligamus et lectissima ad usum nostrum proferamus.
(57-59)
40
Humphrey elenca nesta oração várias questões teológicas altamente polêmicas da Igreja de seu tempo. Opera
supererogationis (obras pagas em acréscimo), doutrina escolástica, elevada a dogma em 1518 por Pio X, sobre o
mérito de Jesus Cristo, segundo a qual Ele teria feito mais do que o necessário para a salvação dos homens. Esta
doutrina está relacionada à das indulgências. O mérito de Cristo e o mérito dos santos, que fazem mais do que o
exigido pela lei para sua salvação, produzem um excedente que compõe o thesaurus ecclesiae, o tesouro da
Igreja, que fica à disposição do papa. Este tesouro de graças representa de certa forma o capital com o qual o
papa salda a dívida imaterial do pecador mediante um contrapagamento material, vendendo-lhe indulgências,
para reduzir-lhe o tempo ou livrá-lo do purgatório.
41
A escolástica elaborou a noção de mérito e as condições necessárias para que uma obra seja considerada
meritória. As opera de congruo [obras de congruidade] e as opera de condigno [obras de condignidade] referem-
se ao tipo e valor do mérito dos que produziram boas obras. Santo Tomás de Aquino diferencia entre a obra
enquanto procedente do livre arbítrio, e a obra enquanto efeito da graça do Espírito Santo que habita no justo.
Tem o meritum de congruo aquele que agiu com suas débeis forças humanas; tem o meritum de condigno, aquele
que atuou pela graça do Espírito Santo.
42
Questão teológica de várias ramificações sobre a predestinação: praedestinatio ante praeuisa merita
[predestinação antes dos méritos previstos], ou seja, há predestinação à vida eterna sem consideração das ações
encontra uma única letra de suas palavras? O que está na boca de quase
todos, o que é tratado nos círculos dos doutos e indoutos, ademais de
aquelas palavras transelementatio 44 , substantialiter, realiter, corporaliter,
essentialiter, figuraliter, significatiue45? 46
das pessoas? A predestinação é consequência da previsão absoluta dos méritos? Para os tomistas, a execução do
decreto divino, contudo, depende das ações humanas. Ou seja, o processo é predestinado, não o resultado final.
43
Fides formata et informis [fé formada e informe], doutrina católica na qual a fé ativa na caridade e nas boas
obras (fides formata) possui poder para justificar o homem, enquanto que a fé desprovida de caridade e de boas
obras (fides informis) é uma fé morta e insuficiente para a justificação aos olhos de Deus.
44
A transelementatio, do grego κεηαζηνηρεηνζηο [mudança da natureza elementar de uma coisa], refere-se ao
mistério da eucaristia, que começa a ser explicado ainda no século IV e V pelos Padres gregos: por meio da
transelementatio os elementos do pão e do vinho se convertem e transformam no corpo e sangue de Cristo.
Passando por diversas interpretações entre os latinos, desde Tertuliano e Agostinho, que acentuam mais o caráter
sacramental do símbolo do pão e do vinho, é com Tomás de Aquino que se acentua mais no caráter sacramental
da missa e o modo em que Cristo se torna presente na Eucaristia: não é o corpo glorioso de Cristo que se
transfere para o pão e o vinho na consagração destes elementos, mas são estes elementos que se convertem em
corpo e sangue de Cristo. Para este fenômeno cunhou-se o termo transubstantiatio [transubstanciação]. Os
fundadores do protestantismo ofereceram outras interpretações, contra as quais o Concílio de Trento apropriou-
se do termo transubstantiatio e o definiu, em 1551, como “a conversão de toda a substância do pão na substância
do corpo de Cristo... e de toda a substância do vinho na substância do seu sangue” [Ecclesia de Eucharistia,
2003, cap.1 §15], que se realiza com as palavras do sacerdote no momento da consagração.
45
Substantialiter, realiter, corporaliter, essentialiter, figuraliter, significatiue [substancialmente, realmente,
corporalmente, essencialmente, figurativamente, significativamente]: advérbios de uso frequente entre os
escolásticos, com importantes implicações em questões teológicas.
46
quod summa Christianae religionis in his uerbis exoticis et peregrinis, a castimonia Romanae linguae ab
horrentibus, sita est. Quid enim hodie aliud torquet Theologos, exercet studiosos, tractatur in disputationibus
Christianorum, quam Missa, Purgatorium, Exequiae, opera supererogationis, opera de congruo, de condigno,
praeuisa, fides formata et informis, cum in tota scriptura illorum uerborum ne litera una reperiatur? Quid
iactatur in ore pene omnium, quid in circulis agitatur doctorum et indoctorum, praeter illa, Transelementatio,
substantiliter, realiter, corporaliter, essentialiter, figuraliter, significatiue? (68)
47
A Ciméria é um país descrito por Homero como a região da noite eterna (para alguns, situado ao norte ou
noroeste do Mar Negro, atual Ucrânia): Odisséia, XI, 13-19:
Nessa paragem se encontra a cidade dos homens Cimérios,
Que se acham sempre envolvidos por nuvens e brumas espessas;
Nunca foi dado alcançá-los os raios do sol resplendente,
Nem ao subir, ao vingar ele a estrada do céu estrelado,
Nem quando baixa de novo, na volta do céu para a terra.
Noite nociva se estende sem pausa sobre esses míseros.
(trad. de Carlos Alberto Nunes)
53
Hae chimaerae uerborum ex qua tandem Aphrica, aut ex quibus Cimmeriis gentibus petitae sunt? Non enim
Romae nata nec educata sunt tam prodigiosa uocabula, pro quibus totus orbis Christianus late patens, misere et
diu conflictatur, et modo non acerbissime digladiatur: quae tamen Hebraeorum sacra lingua non agnoscit, nec
literae Graecae in Bibliis. Si uel aduersariorum importunitas, uel grauior causa eo necessitates nos detrudat,
utamur Graecorum uerbis, quoniam in fingendis ac faciendis uocibus, sint reliquis suo quodam priuilegio et
feliciores et audaciores, pro Transubstantiatione υ α, pro Transelementatione α , pro
aduerbiis, substituamus, α uel et et υ β et : aut certe Lationiora,
mutatio elementorum aut mutatio substantiae, reuera reapse, figurate symbolice, aut si quae sint alia eiusdem
generis. Exulent uero haec ex ditione Romanae linguae, ex Latinis finibus eiiciantur, redeant ad inferos unde
profecta sunt, in coetu hominum eruditorum, et bonis literis excultorum posthac non audiantur. Genuit Ate
Homerica rerum humanarum, et tranquillitatis publicae hostis, expellant Litae omnis charitatis, concordiaeque
illices. Non de re hic disputo: uerba haec Sarmatica et Gottica, typis αβ υ composita, et υ
α υ praelo impressa, ac malo quodam genio autore Typografo et correctore edita, e liberalibus
Christianorum officinis ac Gymanisiis, quae magno piorum cum dolore tum malo tot annos Ecclesiae pacem
turbarunt, prorsus profliganda censeo: cum nec Deus in Veteri Testamento usus fuerit, nec Christus in Nouo
cuderit, nec Cicero unquam Romanaque rostra audierint. Praeterea illa nunc demum excogitata, in hac classe
barbarorum repono, Tentoriauit, sinistrauit, dextrauit, aurizauit, posteriorauit, inimicatus est, ingrossatus fuit,
primogeniauit, superioritatem obtinuit, praeualescentiamque incinerauit: quae nonnulli, quorum aures et oculi
Ciceronianis libris assueti sunt, mirabuntur potius quam intelligent: at sic a Lexicographis redduntur, et a
multis transferuntur Themata Hebraica, et a professoribus docendi causa, ut aiunt, adhibentur. Quae uoces cum
nouae sint, nostro seculo repertae, et nulla consuetudine bona confirmatae e scholis explodendae sunt, omnium
sibilis: ne turpitudine talium uerborum sacrae Theologorum cathedrae inquinentur, auresque Christianorum
radantur et exasperentur, et quod praecipuum est, ne dignitas mysteriorum Dei, indignitate uerborum
inauditorum et obscurissimorum imminuatur: maxime cum significantius, clarius, elegantius, reddi queant, si
non uno uerbo, at duobus, quod saepe fecit M. Tullius et faciendum praecepit, et nos coacti necessitate, ut
pauperes solent qui laborant inopia, facere debemus et compellimur. (68-71)
54
Duo tamen sunt nobis diligenter tenenda: unum ne dum uerborum studemus elegantiae, sententiae uim
[...]
Omito muitas coisas obscuras e ambíguas, que ofuscam a sentença, e
destroem aquela elegância, de que falo. Não abordo todas as coisas; bastante
mostrei do que estabeleci e propus para impedir de traduzir barbarismos, e
levar a elegância e a pureza; e esta não a bel prazer, mas a que nasce da
própria letra e do autor, não a que é produzida por nós em oposição ao
pensamento e ao plano do autor. Tem, pois, cada um o seu gênio, cada um a
sua língua, mediante a qual Deus concedeu falar.55
amittamus et negligamus: alterum, ut eam elegantiam non affectemus, aut a nobis petamus, sed ex ipsis autorum
fontibus, quos interpretamur, utque cuique autorum generi proprium suum non ascititium ornatum
accommodemus. Nec enim uerborum maior, quam rerum cura habenda est, nec ut accersamus aliquot flosculos,
discedendum est ab exemplo: nec omnes scriptores, doctos indoctos, prophanos sacros, copiosos breues,
summos, medios, infimos, eadem forma et modo, eadem specie ac genere orationis exhibere debemus et
conuertere: sed dissimiles uirtutes ac dispares tribuamus disparibus, nec uno omnes homines pede, ac mensura
metiamur. (71-72)
55
Praetereo multa obscura, et ambigua, quae offuscant sententiam, et hanc, qua de loquor, tollunt ellegantiam.
Non prosequor omnia: satis docui quod institui et proposui, ad interpretandum officere barbariem, conducere
elegantiam et puritatem: eamque non quamlibet, sed quae ex litera ipsa et autore nascitur, non quae a nobis
praeter autoris mentem et institutum adfertur. Suus est enim cuique genius, et sua singulis lingua, qua loqui
dedit Deus. (80)
56
Aptum uero et congruens interpretandi genus, in omnes partes, maximas commoditates habet. Caput enim
artis est, decere, et turpe est quod indecorum est: et qui facit quod dedecet, quod rebus, quod personis indignum
est, ineptus est, et inconcinuus. Nam et rerum et personarum pro diginitate ratio est habenda: ni turpiter nos
dare uelimus in hac scena, et ut mali actores, inepte nostram agere fabulam. (81)
57
Esta tríplice distinção de estilos entre os escritores vem desde a Antigüidade. Historici se referia não apenas
aos „historiadores‟, stricto sensu, mas a qualquer escritor que tratava seu tema de uma forma instrutiva,
estes mesmos, um mais elevado que outro, mais copioso, mais pleno; outro
mais polido, mais rebuscado, mais suntuoso; outro mais austero, mais
rasteiro, mais árido. Mas nem sempre cada um corresponde ao seu, nem
significa do mesmo modo em todas as passagens.58
Alguns exemplos:
desapaixonada, caracterizada pelo desejo de informar. De maneira que a este grupo pertenciam os filósofos e os
tratadistas de qualquer assunto. Quanto aos oratores e poetae, a linha que os separava era determinada pela
quantidade e pelo tipo de ornamentação empregados; era mais da ordem da técnica que da substância.
58
N , […] b
tractandae sunt ut non tumide, mediocres ut non nimie, tenues ut non exiliter ieiuneque dicantur. Sed tria illa
genera Rhetorum, Grande, modicum, humile, suo quodque loco ponendum et exponendum est. Nec enim omni
pedi quiuis calceus conuenit, nec Herculi quaeuis uestis: sic nec omni rei quaelibet orationis idea, sed grauia
ample, moderata temperate, infima humili et attenuato quodam stylo sunt enuncianda. Deinde personarum ratio
ducenda est, et in scriptoribus magna est dissimilitudo. Aliam enim orationis speciem, Poetae, aliam oratores,
aliam Historici desiderant: et inter hosce ipsos alius alio grandior, copiosior plenior: alius nitidor, comptior,
lautior: alius horridior, abiectior, aridior. Imo nec unus semper sibi constat, nec eodem modo in omnibus locis
dicit. (81-82)
59
Bucolicae, IV, 2: Non omnis arbusta iuvant humilesque myricae [Não a todos agradam os bosques e os
humildes tamarindos].
60
Humphrey trouxe aqui os primeiros versos da Aeneis [I, 1-5] trocando a primeira pessoa do singular do
original pela terceira:
Ille ego qui quondam gracili modulatus auena
Carmen, et, egressus siluis, uicina coegi
Vt quamuis auido parerent arua colono,
Gratum opus agricolis: at nunc horrentia Martis
Arma virumque cano [...]
61
Orator, 39: Alter enim sine ullis salebris quasi sedatus amnis fluit, alter incitatior fertur et de bellicis rebus
canit etiam quodam modo bellicum [Um, pois, sem qualquer aspereza, flui quase como um rio tranqüilo, o outro
é mostrado mais incitado e, sobre os feitos bélicos, conclama, de certo modo, às armas].
62
Davo é nome de escravo; Taís ou Taide é o nome de uma célebre meretriz de Atenas, e Fedria é nome de
personagem cômico; Panfilo é nome de personagem cômico, e Simo é o nome com que designavam o ator que
fazia de velho nas comédias.
63
Humi repit Virgilius in Bucolicis, et arbusta canit, humilesque myricas: in Georgicis cultior est et floridior
aliquanto. Iam in Aeneide,
Ille is qui quondam gracili modulatus auena,
Carmen, et egressus siluis uicina coegit,
Vt quamuis auido parerent arua colono,
Gratum opus Agricolis: at nunc horrentia Martis,
Arma uirumque canit:
De bello nimirum resonans bellicum. Vt Theocritus fecit in Aeglogis, Hesiodus in Operibus et Diebus, et
Homerus in Iliade, quos Virgilius tribus hisce libris est sequutus. αυ α α ,
α , υ , υ α sic apud Latinos
suo quisque in genere excellit et eminet: quod interpretem ignorare non oportet, ut suum cuique attribuat,
α, h α et uim, Lysiae subtilitatem, acumen Hyperidi, lenitatem Aeschini. Si
Herodotum uertat, illum sinat sine ullis salebris quasi sedatum amnem fluere, si Thucydidem, incitatior feratur
hic, et de rebus bellicis canat quodammodo bellicum. Sic enim illos depinxit Ciceronis ad Brutum Orator, nec
enim sunt omnes similes, etiamsi tractent simila, sed in eodem genere dissimiles, ut apud Latinos Historicos,
Liuius peculiari nomine lacteus dicitur, tracto quodam orationis genere usus profluente, ubere. Sallustius sua
contra dictione praestat et breuitate: candore sermonis et proprietate caeteris Iulius Caesar antecellit. Proinde
hoc decorum qui non tenent, inepte faciunt, ueluti qui in Comoediis nihil interesse putant, Dauus loquatur an
herus, Thais an Phaedria, Panphilus iuuenis, an Simo pater et senex. (82-84)
64
Ilíada, II, 480-483:
Bem como o touro de grande manada, que a todos os outros
bois sobre-excede, e após si vai levando, reunidas, as vacas:
in Aristotele obseruaui, quod et ante demonstraui et probaui, dictionem Latinam a uernacula et Graeca toto
propemodum genere dissidere, periodorum septa transiliri, ex breuiore ambitu, longam et circumductam
conuersionem effici, tum in sententiarum initiis, tum alibi: quod quum sit Ciceronis proprium, cum omnibus fieri
commune non debet: maxime quum ipsi hoc quantum possunt repudient in sua lingua: et subtilis est Aristoteles
et argutus, propriis uerbis non translatitiis gaudens, non dilatans orationis pomoeria, sed quibusdam arctis
circumscriptus angustiis, breuitatem, non illum , seu amplitudinem affectans. Quare hanc proprietatem et
argutias qui Aristoteli detrahit, et nouas circumductiones aut metaphoras accersit de suo, no mihi germanus
explicator Aristotelis, sed nouus fere autor uidetur, quod ad eloquutionem quidem attinet. Non enim hodie
aureum illud flumen orationis, animaduertunt docti in Aristotele, non illam admirabilem copiam, quam in eo,
superiori aetate, uidit et praedicauit Cicero: illae uirtutes praeceptori potius Platoni, quam discipulo congruunt.
Itaque quo illud conseruetur, hac diligenti animaduersione et distinctione adhibita, cum iudicio suum
est cuique proprium in translatione reddendum, et ex Cicerone sumenda sunt non quae Ciceronem redoleant,
sed autoris idiomata naturam, ingenium, dictionemque resipere natiuo suo sapore optime possint et aptissime.
(87-89)
69
In his omnibus, duo praecepta tenenda sunt: primum ut quantum fieri potest, eius linguae idiotismum
retineamus, ex qua transferimus. Sic etenim citius pertingent linguarum studiosi ad eam quam cupiunt,
cognitionem. Est enim magna idiomatum affinitas et cognatio, ut iam adductis exemplis declaratum est. tum
minus errabimus a uia, cum eandem ineamus, quam autor et monstrat, et prior intendit: alioqui nostro freti
ingenio, labi, falli, hallucinari et possumus facillime, et solemus saepissime. (99)
70
Alterum est, ut caute agamus, ne ita seruiamus illi linguae, ut nostrae qua utimur parum pensi habeamus, sed
danda omnino opera est, ut uerbis utamur aptis ad eius linguae consuetudinem, in quam conuertimus. Alio qui
multa uerteris ridicule, inepte, obscure, monstrose, quippe cum sit, omnium linguarum ut quaedam uicinitas et
similitudo, sic insigne et manifestum dissidium. (99-100)
71
Horácio, Ars poética, 1-2: Humano capiti ceruicem pictor equinam / iungere si uelit [Quisesse um pintor
juntar a uma cabeça humana um pescoço equino].
O tradutor deve se afastar dos vícios, se não quiser falar de modo bárbaro e
ambíguo e nem as sentenças sejam mutiladas, nem as palavras obscuras,
nem a ordem perturbada ou destroçada, nem o discurso transborde ou
vagueie, nem claudique no sentido. Se eles forem também espinhos ou
pedras no autor, se herméticos, uma expressão de certa forma mais arrastada
72
Huc tendit omnis oratio, ut ad hanc aptitudinem deueniatur, per opus esse, linguarum callere similitudinem et
dissimilitudinem: ut cognitis omnium uerborum, simplicium et continuatorum proprietatibus ac differentiis, apte
discamus et commode res interpretari, nec cum imperitis Pictoribus, Humano capiti ceruicem iungere equinam,
incipiamus, et absurda connectere, quae nullam societatem patiuntur. Nec enim una est et eadem ratio omnium
linguarum, imo unius est non una parilitas, nec in uerbis singulis, nec in uerborum coniunctione. (112)
73
Em Retórica, 1411b : ηῷ πξὸ ὀκκάησλ πνηεῖλ.
74
Pedissequam harum uirtutum omnium nunc addo perspicuitatem, cognitione facillimam, usu necessariam: ut
quae per omnes partes orationis, tanquam sanguis quidam, sit diffusa. Quid enim est oratio si ita sit obscurata,
ut non intelligi, ita tenebricosa, ut comprehendi nequeat? Aristotel. αφή α uocat, eiusque declarat
necessitatem et utilitatem, cum ait ne orationem qudem dici debere neque officium suum facere, si non clare et
perspicue significet. Erit autem sermo interpretis dilucidus et apertus, si quae de proprietate, puritate et
aptitudine sunt a me recitata, animo repetere uelit et memoria tenere. Sunt enim proprietas et perspicuitas
indiuiduae comites:et puritate nihil dilucidius, e contrario barbarie nihil obscurius. Et clarum est, quicquid est
aptum, et impeditius est, ac remoratur cursum legentis, impeditque intelligentiam, quod non apposite et
accommodate transfertur. Cic. de Illustri et Dilucido orationis lumine in Partitionib. Oratoriis, et Aristot.
α , in consilium adhibendi sunt: ut perspicuitatis praecepta intelligamus: si lucem
affere, non tenebras offundere, uoluerimus interpretando: quod saepe fit cum autor non raro sit explicatore
lucidior. (114-115)
75
Inversão da ordem natural das palavras, que obscurece a frase.
76
Tipo de anacoluto, no qual se dá ausência de apódose, isto é, quando falta a segunda parte de um período
gramatical, de cujo sentido é complemento; uma oração incompleta.
77
Vitia sunt declinanda interpreti, ne barbare loquat, ne ambigue: ne discerptae sint sententiae, ne uerba
obscura, ne ordo perturbatior, aut hiulcus, ne fluat aut uagetur oratio, aut ne in sensu claudicet. Si quae sint
etiam spinae aut salebrae in autore, si Hermes, tractior scilicet conuersio ac longior, si Eclipsis aut reticentia, si
Synchysis aut hyperbata, si anandapodota: complanare, contrahere, dilatare, supplere, explanare, corrigere,
probi interpretis partes sunt et munia. Sed de interpretatione finem dicendi faciam. (115)
78
RELIQVVM est, ut de formando ipso interprete quanta possum breuitate agam. Quatuor itaque in eo
requiruntur potissimum, quibus praeparari et praemuniri debet. Natura idonea, doctrina elegans, religiosa fides,
singularis diligentia. Nam hominem indocilem et ineptum, ignarum rerum ac imperitum, parum fidum et
irreligiosum, oscitantem denique et dormitantem in hoc numero neutiquam colloco. Quae enim supra posui
interpretationis ornamenta, ab eiusmodi homine adhiberi et praestari qui poterunt? His ornatus et auctus
interpres iure bono et suo sane merito habendus est: si Natura fingat, doctrina alat et educet, fides perficiat et
corroboret, moueat et excitet ad opus faciendum diligentia. Et si a natura ad eam rem factus et natus sit, tamen
indoctus, nihil efficiet: sin doctus quoque, nisi bona fide quod debet exequatur, et si negligens quoque sit et
incogitans, minime dignus hac tanta interpretis dignitate uidebitur. Sunt ergo haec pene necessaria. Alia quoque
sunt adiumenta et subsidia interpretis, sed quia utilia sunt tantum, non ita pernecessaria, hoc libro et loco missa
faciam: alibi fusius explicandi de illis locus erit. (115-116)
Assim como Platão atribui aos vates uma certa loucura e uma fúria, e os
poetas apoderam-se, reivindicam uma certa luz com a qual deve-se recitar a
poesia, também devemos considerar que cada um recebe por graça divina
sua inspiração, ἐλζνπζηαζκόο [inspiração], e estando ela em atuação, ele se
inflama e é por ela tomado; não a mesma para todos os homens, mas de
acordo com sua origem, têm naturezas distintas, para que não todos possam
tudo, mas cada um uma determinada coisa, consoante foi chamado pelo
Deus justo dispensador e administrador dos bens. Ninguém, na verdade,
assuma uma tradução, se não tiver sido para isso provido com os dons da
natureza. “Os engenhos forçados desempenham-se mal” [De tranquillitate
animi, VI, 4], escreveu Sêneca. Assim, pois, deve-se considerar a habilidade
e o engenho, do mesmo modo que para outras coisas, também para esta
obter o máximo vigor; e, de certo, ninguém, a não ser um desprovido da luz
da natureza, negará o lustre e o brilho de todas as coisas mais belas dali
nascidos. De modo preclaro, Cícero disse [Oratio por Archia, VII]: “Mais
freqüentemente a habilidade sem educação contribuiu para a glória e a
virtude do que a educação sem habilidade”.80
Pode-se, pois, perceber muitos, tão hábeis e aptos por graça da boa mãe
natureza, que parecem não natos mas feitos por Deus. Por outro lado,
outros, de tal modo infelizes, deselegantes e inapropriados, como se, contra
Minerva81 e com as Graças iradas e as Musas pouco favoráveis, tivessem
nascido apenas por direito. Assim são os ἀπάιαηζηξνη [desvalidos] e os
totalmente incapazes, aos quais se dirigem aquelas palavras de Horácio82:
nada fazem ou dizem estando contrária Minerva, isto é, na interpretação de
79
Natura igitur, ut prima est ordine et tempore, ita hic principem locum obtinere debet. Hanc Ethnici
admirabilem quandam uim esse putauerunt, siue Deum: ego Spiritus S. inflammationem atque afflatum ad res
gnauiter suscipiendas, et perficiendas fortiter homini inditum ac tributum esse credo, et Dei quoddam donum
eximium, quo fertur generoso animi impetu ad quae est a natura institutus, uel a Spiritu S. potius edoctus. (116-
117)
80
Vt Plato Vatibus furorem quemdam et rabiem attribuit, et Poetae sibi numen quoddam quo ad carmen
canendum rapiuntur, uendicant: sic consiteri debemus esse cuique suum diuinitus ἐ υ α ,
agitante incalescit et corripitur: nec eundem uni homini, sed ut orti sunt, dissimiles habent singuli naturas, ut
non omnia possint omnes, sed quaedam quisque, prout est a iusto dispensatore et administratore bonorum Deo
uocatus. Ad hanc interpretationem uero nemo se recipiat, nisi muneribus naturae ad id instructus. Male enim ut
Seneca scripsit, respondent coacta ingenia. Sic enim est existimandum naturam atque ingenium, ut ad caetera,
sic ad hoc uim afferre maximam: et profecto scintillas et igniculos omnium rerum pulcherrimarum hinc natos
nemo nisi naturae lumine uacuus diffitebitur. Praeclare Cicero ut omnia, Saepius ad laudem, inquit, et ad
uirtutem naturam sine doctrina, quam sine natura ualuisse doctrinam. (117-118)
81
Inuita Minerua, isto é, contra a natureza, o gênio, o talento, a aptidão.
82
Ars poética, 385: Tu nihil inuita dices faciesue Minerua [Tu nada farás ou dirás contra a vontade de Minerva].
Existem, pois, alguns de uma natureza mais grave e recôndita, estes são
levados à tragédia; e outros impetuosos, como Homero ou Tucídides,
preferem cantar a guerra. Em outros, encontra-se a graça e a alegria, e mais
os deleitará o cômico da urbanidade. De outro lado, este lê e traduz com
prazer a história, aquele é atraído mais avidamente para a poética, outro é
impelido mais vivamente para os oradores; todos são seduzidos por uma
certa paixão inata sua e são chamados para onde a alma, a vontade e a
natureza melhor conduz. Embora todos possamos todas estas coisas, tanto o
cantar de modo poético, como o declamar de modo oratório, e o narrar de
modo histórico, contudo, preferimos lançar-nos sobre umas mais que outras,
como se dependesse de nossa vontade e arbítrio a escolha dos autores, e não
da obediência à solicitação, à deliberação, à ordem de outros. Na verdade,
como já disse, o procedimento sobre estas coisas não pode ser prescrito pela
técnica, e nem toca, pois, obviamente, na técnica. Deve-se rogar a Deus para
que não se recuse a conceder este talento, se faltar; se existir, que o
engrandeça; que suavize o engenho plúmbeo, aguce o obtuso, para que seja
permitido aos mais notáveis escritores publicarem os textos ocultos em pó e
deterioração, e darem à luz os emendados, a fim de que possam ser
83
Cernere enim licet multos, ita naturae benignae parentis beneficio habiles et aptos, ut non nati, sed ficti a Deo
esse uideantur. Contra alios adeo infelices, inelegantes et auersos, ut inuita Minerua, et iratis Gratiis, Musisque
parum propitiis genitos fuisse iures. Ita sunt α bh b H ,
Nihil eos facere aut dicere inuita Minerua, id est, Cicerone interpretante, repugnante et aduersante natura. Est
ergo necessarium hic Mineruae suffragium, ut in hoc album ordinemque bonorum interpretum asciscatur. Istos
b φυ , b f ,
caeterarum rerum omnium ingenerantur, ut scriptum reliquit in Orat. contra Sophistas Isocrates. Hanc naturae
bonitatem adiuuare potest Ars, non dare, limare non inserere, corrigere et meliorem facere, non donare aut
tribuere. (118-119)
84
Verum haec pluribus non sunt tractanda, est enim res haec tota naturae non artis, itaque nulla hic comparari
potest praeceptio: nisi ut ingenii ac naturae bonitas cultu diligenti et custodia excolatur: et disciplina, qui illis
aliis parum ualet, se assidue exerceat atque confirmet, ut proficiat. Quoniam autem alius in alio genere praestet,
ad id uires suas ingeniumque conferat, ad quod erit accommodus: ut histriones faciunt, qui fabulas agunt non
optimas sed aptissimas, sic illi libros sibi ad interpretandum deligant accommodatissimos. (123-124)
85
Sunt enim quidam natura seueriore et recondita, hi ad Tragica feruntur: et classicum alii animosi cum
Homero aut Thucydide malunt canere. In aliis lepos inest et hilaritas, illos magis comica delectabit urbanitas.
Rursus hic legit et conuertit historica lubentius, ille ad poetica rapitur auidius, alter ad oratores impellitur
incitatius: omnes sua quadam innata cupiditate trahuntur et uocantur eo quo animus, quo uoluntas et natura
ducit maxime. Quanquam haec possumus omnes omnia, et poetice canere, et oratorie declamare, et historice
narrare, sed tamen ad alia magis quam ad alia deuolare malumus, si sponte nostra arbitrioque eligendi autores
essent, ac non aliorum impulsu uel consilio uel imperio parendum. Verum de istis, uti iam dixi, arte praecipi non
potest: nec enim uidelicet cadit in artem haec tractatio. Rogandus est Deus, ut is commoditatem hanc non
grauetur dare si desit, si adsit, augere: ac ingenium plumbeum emollire, obtusum exacuere, ut praestantissimos
scriptores puluere et situ obductos publicare liceat, et conuersos in lucem emittere, quo scientia comprehendi,
oratione Latina explicati, queant, et memoria custodiri. (124-125)
86
Proxima est Doctrina, naturae dux et perfectrix: quod pro Archia poeta sic docuit Cicero sapientum
eloquentissimus, eloquentium sapientissimus. Idem ego contendo, cum ad naturam eximiam atque inlustrem
accesserit ratio quaedam conformatioque doctrinae, tum illud nescio quid praeclarum ac singulare solere
exsistere. (125)
87
Sectários de doutrinas religiosas consideradas heréticas pela Igreja Católica.
- O donatismo deve seu nome a dois bispos com o mesmo nome, Donato de Casa Nigra, bispo da Numídia, e
Donato, o Grande, bispo de Cartago. Os donatistas defendiam que os sacramentos só eram válidos se quem os
ministrasse fosse digno. Na religião católica, porém, crê-se que os sacramentos valem por si, seja o ministrante
(geralmente um sacerdote) um indivíduo corrupto ou não. Os donatistas foram muito influenciados por São
Cipriano, Montano e Tertuliano, e muito combatidos por Santo Agostinho, bispo de Hipona.
- O arianismo, um pensamento sustentado pelos seguidores de Arius nos primórdios da Igreja, negava a
consubstancialidade entre Jesus e Deus. Jesus seria subordinado a Deus, seu filho, e não o próprio Deus, que é
único. Esta doutrina foi condenada pelo Concílio de Nicéia, em 325.
- Porfírio (ca.232-ca.304), filósofo neoplatônico e um dos mais importantes discípulos de Plotino, foi um
violento opositor do cristianismo e defensor do paganismo. Escreveu uma obra intitulada Contra os Cristãos, da
qual nos chegaram apenas fragmentos, em que atacava os apóstolos, os líderes de Igreja, o Antigo e o Novo
Testamento. Diversos tratados foram escritos contra ela, destacando-se os de Eusébio de Cesaréia, Sidônio
Apolinário, Metódio de Olímpo e Macarius Magnes. Foi também criticado por Santo Agostinho em famosa
polêmica com o paganismo, expressa na obra De ciuitate Dei contra paganos.
- Martion, herege que ensinava que as criações de Deus, como a carne, o pão, o vinho não valiam nada e eram
impuras.
- O maniqueísmo surge da filosofia ensinada pelo profeta persa Mani (séc. III), na qual um dualismo divide o
mundo entre o Bem e o Mal. A matéria seria intrinsecamente má, e o espírito, intrinsecamente bom.
88
Ad doctrinam ergo nostra se conferat oratio: peritus enim sit oportet qui interpres fidus et uerus esse cupit,
qualem quaerimus. Nec enim rudem et ignarum uolumus, aut baiulum interpretem qui praeter inanem uerborum
sonitum et strepitum, nulla sit ornatus scientia. Saepe enim uiam ingredietur non semper aequabilem aut
planam, sed uirgultis ac spinis obsitam, in qua impeditio multa, ac remorae atque difficultates incidunt, quas
gnarus et doctus artifex facile expediet. Hic ergo doctrinae et intelligentiae cuneus est quaerendus, si malus
forte nodus accidat. Sed ut eruditum requirimus, ita male institutum ab hoc ordine numeroque excludimus. Sunt
enim nonnuli docti sed non satis sane et recte, at uitiose et praepostere, ut praestiterit rudem et uacuum uenisse,
quam inutilibus et superuacaneis artibus quasi retro odore tinctum, aut perniciosis infectum opinionibus: quales
extiterunt Donatistae, Ariani, Porphyrius, Martion, Manichaei et caeterae pestes, qui armati disciplinis et
linguis tanquam spiculis aut iaculis, orthodoxos confodere nixi sunt: omnibusque doctrinae praesidiis et
machinis, quasique arietibus sacro sanctam Catholicorum fidem oppugnare (125-126)
89
, b Primum enim rerum cognitio tum
diuinarum tum humanarum summo est acquirenda opere, ut interpres ab artibus, et a multarum et magnarum
rerum disciplina instructus esse possit. Fundamentum enim et sedes uerborum, est haec artium prudentia et
elegantia: ut lumen rerum est, humanitatis et politiorum literarum notitia. Ergo ut elinguis et mutus ac in
dicendo infans interpres iure culpari solet, quod eo sit destitutus ornamento quo res abstrusas et sua natura
absconditas aperire deberet, et auribus oculisque hominum explicare: ita reprehensione non caret is, qui nudus
et inermis, rerumque utilissimarum peritia inanis ad interpretandi aspirat arduam difficilemque prouinciam. Est
ergo comparanda illi cognitio. (128)
Além disso, visto que muitas vezes exemplos ocorrem em todos os escritos,
deve ser ampliado o conhecimento de toda a Antiguidade, deve a história ser
continuamente revisitada, devem ser conhecidos os cânones, os escritores,
os concílios da Igreja, o quanto for necessário, e os anais e as obras literárias
da Judéia, da Grécia, e da República romana. Tudo isso deve estar muito à
mão, porque será de grande proveito. Mas, principalmente porque importa
para a eloquência do tradutor, deve-se dar atenção sobretudo à palavra a ser
polida e aperfeiçoada. Na verdade, esta parte abarca ὁ ιόγνο [a expressão],
evidentemente, todos os elementos lógicos, os quais consideram o aparato, a
construção e a estrutura do discurso. Depois, as línguas. Mas primeiramente
tratarei de umas poucas artes, da Gramática, da Retórica e da Dialética. Sem
90
Homiliae, Commentarii, Annotationes e Scholia são referências a gêneros de textos que tratavam de explicar,
comentar, estudar, assuntos da religião e dos escritos sagrados.
91
Princeps et prima ac regina omnium est religionis nostrae sapientia: quae Theologia nomine certe dignissimo
appellatur. Hauritur illa e sacris fontibus diuinarum literarum unde aqua fluit et exilit in uitam aeternam. Sed et
interpretum enarrationes, siue expositiones, siue Homiliae, siue sermones, siue Commentarii, siue Annotationes,
siue Scholia, siue aliae piae tractationes nostro interpreti diligenter sunt legendae et attente. Habentur in illis
non pauca, quae in usum suum conuertat, sed cum iudicio tamen excerpat consentanea. Agro enim saepe et
tritico optimo infelix lolium innascitur. (128-129)
92
Aparentemente, Humphrey, ao aludir à Política, Ética, Matemática e Lógica, estaria referindo-se ao
pensamento de Aristóteles e sua obra, no entanto, Aristóteles não tratou da matemática. Por outro lado,
Humphrey também poderia estar ampliando o leque de assuntos com os quais o tradutor se depara, seja na
filosofia, seja em outras artes. Na época de Aristóteles, o saber por antonomásia constituía-se pelos quatro
mathemata [conhecimentos]: aritmética, geometria, astronomia e música; são essas quatro artes que comporão o
quadriuium, que, junto ao triuium (gramática, retórica, dialética), constituem a rede de „artes liberais‟, próprias
do sistema educacional durante a Idade Média. Às artes liberales opunham-se as artes mechanicae, que são as
atividades manuais. De re rustica [Sobre questões rurais], de Columela; De re nautica [Sobre questões náuticas]
pode ser a obra de Lilius Gregorius Giraldus, publicada em 1540.
93
Quinimo philosophia et aliae artes sunt uel libandae uel imbibendae etiam: in summa quam rem cunque
tractat et intepretatur, siue in Politicis, siue in Ehticis, siue in Mathematicis, siue in Logicis, siue in libris etiam,
De re rustica, siue re nautica, r ’ h , b
ignorare deforme est et dedecet. Nam quod nescis, uelle interpretari stultitiae est insaniae: et profiteri te scire
quod ignoras, est inscitiam tuam domestico praeconio quasi publice uenditare. (129)
A retórica, hoje, certamente não é mais incômoda, mas está entre os hábitos
dos homens. Deve ser despertada e restituída à sua dignidade. Ela ensina os
tropos de palavras e de linguagem, mostra as partes do discurso e sua
ordem, expõe formas e figuras de pensamento, dispõe preceitos para ornar,
deleitar, ampliar, delineia ornamentos, ideias e modos de falar; sem isto, os
autores não podem ser entendidos nem apresentados, muito menos
traduzidos de modo que realmente alcances o sentido, que descrevas com
94
O chamado triuium (gramática, retórica, dialética) constituía o grupo de artes „primeiras‟ e „menores‟ porque
era considerado a base das artes „maiores‟, ou quadriuium (aritmética, geometria, astrologia e música).
95
Praeterea quoniam saepe incidunt in omnibus scriptis exempla, euoluenda est omnis antiquitatis memoria,
peruolutandae historiae, cognoscendi Canones, scriptores, concilia Ecclesiae, quantum satis erit, annalesque ac
monumenta Iudaeae, Graeciae, Romanaeque Reipublicae. Esse illa maxime ad manum debent, quae maximo
erunt usui. Sed enim quia interest cumprimis interpretis eloqui: orationi expoliendae et excolendae danda est
opera potissimum. Continet uero haec pars ὁ , , m et
fabricam spectant atque structuram. Dein linguas: Sed de artibus primum aggrediar agere, et paucis,
Grammatica, Rhetorica, Dialectica. Nimirum hae sunt primae artes et minimae, tamen interpreti prae caeteris
maxime inseruiunt. (129-130)
96
A etymologia, estudo das palavras enquanto elementos isolados, era considerada, desde a Antiguidade, uma
das matérias da gramática, e buscava a „verdade original‟ ao querer mostrar a coincidência originária entre forma
e significado das palavras.
97
Grammatica cum tenetur et percepta est, uidetur infima: et sane est, quia infimo loco fundamentum
substernitur: at si reliqua extruere coneris et exaedificare, non subiecta tanquam basi Grammatica, ad culmen
nunquam ascendes, sed concidet ac corruet tota quantumuis splendida et illustris machina. Nec enim constant
sine fundamentis fastigia, nec sine imis ad summa peruenitur. Omnium artium magnarum, sicut arborum
altitudo nos delectat, radices stirpesque non item: sed esse illa sine his non potest: quemadmodum Ciceronianus
Orator dixit pereleganter. Quare rationes et interpretationes uerborum, etymologiae scilicet, et, ut ad uerbum
transtulit Cic. ueriloquia, tum praeceptiones ac normae Grammaticorum omnimo animo percursae, ac retentae
sint memoria. Etenim doctorum uulgus, cum has regulas ac minutias neglexerit, quae primae sunt rudimenta
pueritiae, male Latine loquuntur iam senes et doctores aliorum, offenduntque saepenumero in grauioribus non
sine et irrisione et uituperatione et errore multorum. (130-131)
esmero e habilidade sua força e aparência nativa por seu próprio valor. Com
que nome, pois, chamaremos a estes vituperadores da eloquência, que
tratam levianamente as excelsas dádivas de Deus, ou as louvam
maldosamente, ou as difamam abominavelmente? Por certo, são chamados
por São Paulo [Rm, 1:30] de ζενζηπγεῖο [inimigos de Deus], aqueles que
atacam a Deus ou seus dons divinos; algo que fazem alguns homens
tristemente ociosos, os quais, como foram dura e desgraçadamente nutridos
com alimento sofístico, invejam os lautíssimos manjares dos outros; porcos
cobertos de lama, βαιαλεθάγνη [comedores de bolotas 98 ], saciados e
acostumados com a fumaça, nada lhes cheira bem a não ser o fedorento e o
fuliginoso.99
98
Ainda hoje, em algumas regiões da Europa, os porcos são alimentados com bolotas, os frutos do carvalho, da
azinheira e do sobreiro.
99
Rhetorica hodie iacet non quidem suo uitio, sed moribus hominum: Excitanda est et suae dignitati restituenda.
Tropos uerborum et linguarum docet, partes orationum et dispositionem monstrat, colores et figuras
sententiarum aperit, ornandi, delectandi, amplificandi praecepta tradit, lumina, ideas et formas eloquendi
deliniat: sine his non intelligi autores nec exponi possunt, nedum conuerti, ut sensum attingas uere, ut graphice
et affabre uim natiuamque speciem cuiusque pro dignitate describas. Quo ergo nomine appellabimus istos
uituperatores eloquentiae, qui excellentia Dei munera aut leuiter curant, aut maligne laudant, aut odiose
lacerant? υ f
homines male feriati, qui cum ipsi duriter ac male pasti Sophistico pabulo fuerint, lautissimis aliorum deliciis
, βα α φ , f mo satiati et adsueti, quibus nihil bene olet nisi olidum et
fuliginosum. (131-132)
100
Eodemque modo de Dialectica iudico, quae Platone teste, oculos hominum coeno defossos attollit, qua
f α , quod in episcopo exigit Paulus: et dis ,
secare, diuidere, distinguere. Non enim captiosa probalitate fallit homines, non struit insidias uera haec
disserendi doctrina, non in palaestris solum et umbra et phrontisteriis sophistarum et disputantium, ut multi
somniant, dominatur, non in concertatione aut captatione uerborum consistit: sed theses et conciones diuinorum
codicum explicat, genera in species dispertit, uera a falsis diiudicat, distinguit ambigua: denique, quod ad rem
facit, propiusque ad institutum nostrum pertinet, lucem artium affert: ut inde interpres et quid uelit scriptor,
uideat, et quo modo probet, intelligat, et quo ordine proponit, argumentatur, concludit, clare perspiciat et
iudicet. Haec enim nisi obseruentur, ut ante quoque demonstratum est, aut in sensu aberrabit interpres, aut in
collocatione uerborum et serie enunciationum: ut non eadem dicat quae ille, aut non eodem probet et proponat
ordine. Cum ergo non ad disputandi solum prudentiam subtilitatemque disceptandi conferat haec facultas, sed
ad methodum docendi iudicandique acumen conducat: tantam doctrinae magistram, regulam iudicii, uiae
ducem, controuersiarum disceptatricem, causarum iudicem, densissimis in tenebris facem, contemnere nullo
modo possumus. Amplectamur potius et hanc astrictam compressamque eloquentiam, et illam dilatatam
dialecticam: ut ex hac uim et mucronem quasi argumenti, ex illa pigmenta et insignia orationis adiecta non tam
confirmandi quam ornandi causa addita deprehendamus, ut nihil nos praeteriisse uideatur. (132-134)
101
Veniam ad linguas, quibus ualere et excellere potissimum interpretem necesse est. Linguis enim suum
officium facit, linguis quod facit acceptum fert, linguis si careret, interpretis quoque titulo careret et nomine.
Artes illum prudentem reddent, linguae disertum: illae pectus multiplici cognitione et rebus tanquam horreum
messibus complebunt: hae linguam polient: efficient illae ne imprudens, leuis, imperitus dicatur, hae ne in
dicendo exuccus, siccus, sterilis habeatur: ex quibus omnis sylua atque copia eloquendi ducenda est. (134)
não tinham aprendido muito bem nem a língua grega nem a latina, como se
vê em Crisóstomo e Orígenes e em outros.102
[...]
A língua grega já não pode ser ignorada sem vergonha, pois todas as artes, e
quase todos os livros que devem ser traduzidos, sejam aqueles profanos,
sejam os sacros, encerram-na, e não ouse chamar-se de tradutor, teólogo ou
estudioso o inexperiente ou ignorante da língua grega, cuja riquíssima
abundância, grandíssima utilidade, admirável encanto, certíssima
necessidade e várias oportunidades para muitas coisas são celebrados no
elogio de todos e nos escritos de todos. Desta língua são tirados os nomes
das artes, da gramática, da retórica, da dialética, da filosofia, da aritmética,
da geometria; sem ela os próprios artífices e os professores não sabem
corretamente e com certeza as designações de suas artes. A partir dela, a
língua romana, que agora é comuníssima, se originou, foi adornada, e
separou-se. A partir dela, Cícero se fez e se poliu tão grande quanto é. A
partir dela floresceram todas as coisas dignas de dizer, a inteligência de
julgar, a habilidade de entender, em cujas artes, que devem ser traduzidas a
outra língua, é leve e fácil um deslize nas coisas mais graves. Pelo que, os
estudos de suas letras devem ser cultivados pelo tradutor, que, de modo
algum, deve ser estrangeiro ou peregrino na filosofia, na teologia e nos
outros saberes, como são alguns, não poucos, teólogos, cardeais da igreja,
afastados também da própria gramática, ὀςηκαζεῖο [velhos demais para
aprender], ou antes ἀκαζεῖο [ignorantes], e verdadeiramente καηαηνιόγνη
[vaníloquos].103
102
Latina lingua cum omnium ore et sermone ubique gentium percrebuerit, et Christianorum propria censeatur,
et ex aliis linguis in eam plerunque fiat conuersio: non modo illam non nescire, sed eius scientissimum esse
conuenit, cuius cognitio multis modis aedificauit scribendo, praedicando, profitendo: libris, concionibus,
scholis, Christianam ecclesiam: ignoratio et ruditas quotidie occasiones errandi multis praebet et porrigit. Hinc
quidam temerarii Iudaei huius linguae cum nullam aut pertenuem cognitionem habeant, tamen ad
interpretandum ex lingua Hebraea assiliunt, qui licet essent Rabini magni, et patrii sermonis doctissimi, si
tamen Latini non sint boni, suo male et perfide fungantur officio necesse est. quod etiam Christianis
interpretibus nonnullis uitio uerti potest, Latinae opulentiae penuria laborantibus, et Hebraismum ac
Graecismum parum Latine reddentibus. et sane puto, multa antiquorum Graecorum Graece elegantissime
loquentium, uersa esse ab aliquot qui nec Graecam satis nec Latinam linguam perdidicerant, ut in Chrysostomo
et Origene et aliis apparet. (134-135)
103
Graecus porro sermo sine dedecore ignorari non potest: quo artes omnes, libri pene omnes qui uertendi sunt,
seu prophani illi sint, seu sacri, continentur. neque se uel interpretem, uel theologum, uel studiosum audeat
nominare, Graecae linguae expers aut ignarus: cuius ubertas amplissima, utilitas maxima, iucunditas
admirabilis, necessitas certissima, opportunitatesque ad multa uariae, omnium praedicatione, omniumque
monumentis celebrantur. Ex hac lingua nomina artium, Grammaticae, Rhetoricae, Dialecticae, Philosophiae,
Arithmeticae, Geometriae deducta sunt: sine qua ne suarum artium nomenclationes recte et certo scient ipsi
artifices et professores. Ex hac, Romana lingua, quae nunc communissima est, orta, ornata, absoluta est. Ex hac
Cicero totus quantus quantus est, effectus est et perpolitus. Ex hac omnia dicendi insignia, iudicandi
intelligentia, intelligendi scientia, effloruerunt: quibus artibus in alium sermonem conuertendis, lenis et facilis
est prolapsio in grauissimis. Quare harum literarum studia colenda sunt interpreti, qui in Philosophia, ac
Theologia, aliisque scentiis hospes esse aut peregrinus nullo pacto debet: ut sunt quidam absque Grammatica
etiam ipsa Theologi non pauci, cardines ecclesiae, α , α , αα (140-141)
Todo o labor dos tradutores é despendido não para que o estudo das línguas
seja desprezado, ou os estudiosos se entorpeçam, mas para que aquele seja
mais inflamado, estes, mais dispostos. Ainda que, em verdade, grande parte
das coisas tenham sido disponibilizadas às línguas vulgares, não o foram,
contudo, todas elas, e as que se sobressaem não são verdadeiramente todas,
não são claramente todas, nem são todas inteiramente expostas. Todas as
coisas, pois, ao traduzir, são piores, como o vinho transvasado a um e outro
recipiente, e a árvore muitas vezes transplantada de seu lugar. E aquelas
línguas têm algo genuíno e seu, que as outras não podem enunciar com igual
proporção e destreza, esforcem-se o quanto quiserem, e extraiam todos os
tesouros da eloquência. Envergonha, por isso, que certas coisas sejam ditas
104
- Santes Pagninus (1470-1541), hebraísta italiano, da ordem dos dominicanos, estudou línguas orientais e foi
o primeiro despois de São Jerônimo a traduzir a Bíblia para o latim (1528) baseado nos originais hebraico e
grego, uma tradução reconhecidamente literal. Foi também o primeiro a dividir os capítulos da Bíblia em
versículos numerados.
- Sebastianus Munsterus (1489-1552), humanista e hebraísta alemão, convertido à Reforma luterana, foi
professor de teologia e de hebraico, e entre numerosas obras publicou a famosa Cosmographia uniuersalis
(1554), uma das primeiras descrições do mundo em língua alemã, traduzida a várias línguas; esta foi uma das
obras mais lidas no séc. XVI, sendo-lhe atribuído o segundo lugar em popularidade depois da Bíblia.
- Conrad Pellicanus (1478-1556), humanista e teólogo alemão, professor de grego e hebraico – foi um dos
maiores especialistas de seu tempo da língua hebraica –, estudou e traduziu grande quantidade de textos
rabínicos e talmúdicos, produziu um vasto comentário sobre a Bíblia. Em 1501 escreveu a primeira gramática
hebraica em uma língua europeia.
105
De Hebraea lingua opus est pluribus dicere, quia tum negligitur a pluribus, tum ignoratur: sed immerito
male audit lingua sanctissima. Nemo sine ea in nouo aut ueteri Instrumento interpretando cum laude aliqua
uersari potest. tot Hebraismis plena sunt omnia. Textus itaque Hebraicus diurna est ac nocturna manu terendus.
In Rabinis si quid est insigne, Pagninus, Munsterus, Pellicanus, et alii homines Christiani bona fine tradiderunt:
nisi quis etiam uelit in libris impure Hebraicis, magno cum sudore, nullo cum fructu aut exiguo tanquam in
sterquilinio aliquid forte pretiosum diu et frusta quaerere. Sed Grammaticae rudem esse non oportet, nec
contemnendum est quantumuis minutulum, non iota, non apiculus. Augustinus quod his linguis operam magis
egregiam non impenderit, uicem suam deplorat, et Graeci doctores quum imperiti fuerint, non semel errarunt,
dum in uocibus Hebraicis interpretandis laborant. Proinde minima Hebraeorum puncta debent esse cognita: ne
cogatur fidere aliis commentis commentatorum, sed elementa puerilia degustet, lectione obseruet, memoriae
imprimat, exercitatione confirmet. Dum enim ista neglectui habentur et contemptui, saepe impingitur ut in
propriis nominibus Vetus interpres. (141-142)
Também agora deve-se refletir sobre o caráter daquele que traduz. Três
coisas, em nome da fidelidade, devem ser evitadas pelo tradutor. Chamo o
tradutor fiável ou fiel de homem bom. Ele não segue suas paixões, nem
busca louvor, nem sua comodidade. A paixão, com efeito, cega, não quer
ver a verdade, e, sem dúvida, é uma não desconsiderável praga dos estudos,
106
Huc totus labor interpretum impenditur, non ut studium linguarum iaceret, aut studiosi torpescerent: sed ut
illud foret inflammatius, hi alacriores. Etsi uero uulgaribus linguis tradita sint pleraque, tamen non omnia: et
quae extant, non omnia uere, non omnia explicate, nec ad plenum omnia expressa. Sunt enim uertendo omnia
deteriora: ut uinum in aliud atque aliud uas transfusum, et arbor saepe de suo loco transplantata. Et habent hae
linguae quippiam geniuinum et suum, quod aliae pari commoditate et dexteritate non possunt eloqui,
quantumuis nitantur, omnesque thesauros depromant eloquentiae. Pudeat itaque haec dici ab hominibus fronte
et pallio sapientibus, magnamque prae se ferentibus prudentiam, inutiles esse linguas praeclarissimas: quia hoc
nemo mentis et rationis sensus ue communis compos posset sine rubore dicere. Nec sine his interpres noster siue
Germanus sit, siue Italus, siue Anglus, siue Gallus, siue Hispanus, satagere suarum partium, officioque suo satis
respondere poterit. nec Concionator licet omnibus locis communibus, Postillisque abundet, omnibus bibliothecis
instructus, omniaque Biblia translata habeat, tueri suum munus abunde, cumulate, magnifice ualet, nisi Latine
sciat, Graece, aut Hebraice. (146-147)
107
FIDES et religio tractandae sunt. Nam in prophanis autoribus fides praestanda est, in sacris religio et fides.
Fideliter uertit, qui conuertit ut debet, et quo decet animo. Haec duo sunt tenenda. Nam fides postulat, ut
sententiam non mutilet, sed ut totam ponat ac syncere. Fidei est, nihil uel ex suo assuere, uel de autore
circuncidere. Fidem praestabit is qui non obiter aut negligenter quocunque modo temere ac fortuito reponit
quicquid in calamum incidit, sed quam poterit uerissime et elegantissime: eaque praecepta sequitur quae sunt a
me supra posita, quum de ipsa interpretatione uerba facerem. Itaque faciet fideliter, uti dixi, ac ut debet. (170)
Amor à glória:
108
Iam etiam et animus eius considerandus est, qui uertit. Tria enim sunt fido interpreti euitanda: fidum seu
fidelem uoco interpretem uirum bonum. Is nec affectum sequetur suum, nec laudem quaeret, nec suum
commodum. Affectus etenim caecutit, uerum uidere non uult. ac sane studiorum pestis est non minima,
religionisque uenenum, dum quod iudicio uere considerateque fieri debet, id obsequendo affectui ac factioni
corrumpitur. Contra fide bona praestat officium suum, qui utilitatis publicae auidior est quam priuatae, qui ad
gloriam Christi, non ad suam ostentationem labores suos refert, qui aliorum legentium spectat emolumentum,
non iudicii sui caecitatem aut lucrum, aut compendium. Eos non possum non uehementer probare, qui in Patrum
scriptis euulgandis Latina lingua, pie occupati, non trahunt et detorquent ad suum stomachum, sed suo ipsos
quasi naturali succo relinquunt, ut siue pie, siue impie dicant, siue aduersaria nostrae opinioni, siue
consentientia proferant, suo stent Domino ac Iudici, aut cadant: ne adulteremus quod ita non sentimus, sed quod
sensit ille, sensu perfecto et completo reddamus, interpretes. (170-171)
109
A frase de Humphrey reproduz o provérbio latino, extraído de Cícero, Pro Murena 25 : Cornicum oculos
configere [furar os olhos às gralhas], cujo significado equivale, de certa forma, ao nosso “ensinar o pai-nosso ao
padre”, ou seja, querer enganar o mais esperto, querer ver melhor que os outros, etc.
110
Nodum in scirpo quaerere [buscar nó no junco] (em Plauto, Menaechmi 247; em Terêncio, Andria 941), isto
é, procurar dificuldades onde não as há, à semelhança de nossos “procurar cabelo em ovo”, “procurar chifre em
cabeça de cavalo”.
Desejo de lucro:
111
Seruit profecto, et indulget affectui, atque etiam gloriae quadam titillatione ducitur, qui malo quodam studio
conatur non ut bene transferat, sed noue, non ut priora reponat, ac fortassis congruentiora, sed ut ab eo qui
praecessit dissentientia. Scabies et pruritus hic uanae laudis in omni re pestifer haberi debet atque detestabilis.
Verum optanda esset interpretum consensio, si fieri posset, et conspiratio: et ut uere dicam quod non male
, x υ α , b , , f
minima tritam et publicam uiam relinquunt: non contenti translationibus aliorum, ipsi nouas affingunt suas,
magisque id studio est, ut alia et diuersa quam ut meliora afferant, in scirpo nodum quaerentes, et in rebus
leuiculis maximas excitantes tragoedias: ac si quam uocem non recte ab interprete redditam arripiunt, totus
liber denuo conuertitur, sub praelum reuocatur, et in lucem excuditur: quo caeteri lusciosi et lippi, ipsi
perspicaces et oculati uideantur. Id in Latinis uersionibus, factum uidimus et in uulgaribus quoque, tam in sacris
quam etiam prophanis, ab hominibus suo potius stomacho indulgentibus, seque magis quam ueritatem
amantibus. (171-173)
112
Tertius finis praeter gloriam et affectum uitiosus, est lucri et quaestus studium. Pessime enim se res habet,
quum id quod amore literarum effici debuit, cupiditate pecuniae suscipitur: idque in quaestuosis artibus, et a
mercenariis uitio datur: in musarum uero cultoribus, et a doctis liberalium artium candidatis sordidissimum.
absit a Camaenis uirginibus Dea ac regina ,φ α, φ α υ α V
interpretandum conducti mercede, qui suam aliis locant operam, fraudulenter suum agant negotium, rerumque
suarum parum fideliter satagant. Id partim coniicio fieri, quod ubi interpretationes eorum ad Lydium lapidem
reuocantur, ad fontes nimirum: quaedam in uertendo inuersa, quaedam peruersa, alia deesse, alia redundare,
nonnunquam plures simul lineas ablatas ab his qui conferunt animaduertitur.Ita fit, ut fraus fiat lectori: et
Typographo alterique qui condicit, iniuria. A nominibus abstineo, hoc tamen factitatum uidi et audiui. Proinde
neque animo suo gerere morem, nec gloriam expetere, neque praemium suum potius quam commodum publicum
respicere debet, qui fidus interpres haberi uoluerit. Fundamentum autem sit fides, et materia quasi illi, quam
tractet, et in qua uersetur, subiecta sit ueritas. Haec in omnibus autoribus praestanda fides est, licet sint a
Christo alienissimi. Atque ut de religione dicam, quae in sacris literis adhibenda est, hic attentione summa et
cautione uigilandum. (174-176)
113
Religiose conuertit qui scienter, non audacter, ut multi quo minus sciunt, eo magis audent. Religiosus est qui
precatur et orat, et tremit, diffidens sibi, fisus Deo: metuens et implorans auxilium ab eo qui dat, et nemini
exprobrat. Religionem affert, qui nulla falsa superstitione corruptus accedit, sed ab omni opinatione fictitia
alienus. Religionis firmamentum et causa efficiens est fides. Credat ergo oportet qui conuertit. Fides enim ignem
diuini amoris inflammat, amor gignit admirationem, admiratio incendit alacritatem et diligentiam. Sic exuendi
sunt calcei cum Mose, lauandi pedes iussu Christi, ut nec simplicitas uerbi offendat, nec frangat et terreat
sublimitas: sed caste et integre in eo sacrosancto munere non illotis manibus, sed puris animis uersemur. (177-
178)
114
Sed plura de Religione fortassis, quam est necesse. Nec enim praeceptionibus eget, sed Spiritus gratia, qui
magister optimus, inducet nos in omnem ueritatem: ita ut sacra tractemus timide, reuerenter, uerecunde.
Liberius in aliis prophanis licet expatiari, et digredi a uerbis: in Canonica scriptura nulla licentia est tolerabils.
Non enim concessum est homini, Dei linguam mutare. Hinc Iudaei rident interpretationes nostras, ut
Hieronymus testatur, quum in Psalmis aliisque locis quaedam adponuntur, quaedam adimuntur, multa aliorsum
exponuntur. (179-180)
115
Na retórica clássica, a actio [ação, atuação] ou pronuntiatio [expressão] é a realização do discurso mediante a
voz e os gestos que a acompanham. Demóstenes (384-322 a.C.) é considerado o maior orador grego, e são bem
conhecidas as histórias nas quais ele superou sua gagueira com exercícios de recitação com pedras na boca e
também correndo na praia contra o vento.
116
Diligentia enim ultimo loco uenit, omnium reliquarum famula et ministra. Quod Demosthenes tribuit actioni,
id ego diligentiae. Huic primas do, huic secundas, huic tertias, quae omnium rerum necessariarum conciliatrix
est, adiutrix, custos, ac conseruatrix: nec sine hac quicquam unquam praeclarum aut magnum effeceris.
Quorsum enim uirtutes caeterae, quantumuis eximiae et insignes, si non stimulus hic et quasi calcar adsit
diligentia? Nam et natura bona est diligens, sedula, industria: ut ager bonus si non colatur, sterilescit. Sic
degenerat, et ueluti syluescit ingenium ferax atque foecundum, si non cultu assiduo renouetur et conseruetur.
(180-181)
117
Quonam etiam pacto tantam doctrinae uarietatem sibi comparabit interpres, rerum scientiam, quanta satis
est, orationisque elegantia , , , φ α ? N h
supellectile non referta modo et copiosa, sed lauta, explicata, digesta: unde tanquam e mundo depromat, ad
omnem usum, apparatum elegantem et abundantem. Religionis item comes et ancillula est diligentia, ut in
quaerendo fiat laboriosa, in uertendo operosa, in opere faciundo attenta, cauta, acuta. Itaque inest haec in fide
et religione, cuius officium omni in re semper est necessarium, ingratum nunquam fuit in hac se palaestra
exercentibus. (181)
118
Humphrey está, aqui, citando livremente Cícero, em De oratore, II, XXXV, 148: Haec praecipue colenda est
nobis; haec semper adhibenda; haec nihil est quod non adsequatur. [Devemos sobretudo cultivá-la e sempre
empregá-la; pois nada há que ela não alcance.]
119
Illustris ergo est haec uirtus, qua omnes reliquae uirtutes continentur. Sensus ut penitus eliciatur, diligentia
est. Vt in illis omnibus locis considerandis et inuestigandis peruoluatur animus, ut se in causam penitus insinuet,
ut sit cura et cogitatione intentus, ut proprie, pure, ornate, apte, plene rem conceptam eloquatur, diligentia est.
Quare haec colenda est interpreti, semperque adhibenda, quia semper ea opus habet: nusquam non adesse
debet, quia nusquam non erit utilis, et quia quod uult sequitur, et quia haec nihil est quod non assequitur. (183)
[...]
Em primeiro lugar, que se estabeleça o verdadeiro significado, o poder, a
força enunciativa, a forma de cada palavra. [...] Em segundo lugar, que não
nos perca, a nós negligentes ou ociosos, algo não considerado. Em terceiro
lugar, que não acrescentemos a partir de nós o que é alheio e não está
presente no autor.120
Tanto mais devemos nós exigir isto do tradutor de coisas divinas: que seja
ativo, vigilante, diligente! Que sempre repise este ponto, que se dedique
incessantemente a este trabalho santíssimo por dias e noites! São, pois, aqui,
as sacratíssimas palavras, com o favo e o mel, de longe as mais doces; mas
se mel, fel; se queres a amêndoa, quebre-se a noz; se buscas abelhas,
considerem-se os espinhos; se desejas o suave, não se recuse o amaro. Por
isso, se às vezes encontrares um nó, não te desesperes prontamente, não tires
a mão da massa; tampouco deve-se desanimar ou descuidar, mas uma vez e
outra deve-se examinar, reler, analisar a passagem, reunir os sequentes com
os antecedentes, os primeiros com os últimos, para que tu, por fim, possas
superar estas dificuldades pelo trabalho incansável e extrair o sentido oculto
e secreto, para que eles, ao bater e chocar, obtenham, por fim, fogo das
rochas. Assim, tu, se for possível, tira água das pedras. Atacando, pois, os
gregos chegaram à Tróia, e os generais alcançaram os Alpes, e, pela fé,
movem-se montanhas. Em suma, o trabalho contínuo produz e realiza coisas
120
Primum, ut cuiusque uerbi uera significatio, uis, emphasis, figura ponatur. [...] Secundum, ne quid
negligentibus, aut oscitantibus nobis, non animaduersum intercidat. Tertium, ne de nostro adiungamus quod est
alienum, et non in autore collocatum. (184)
121
Sunt nonnulli huius inimici diligentiae, qui nimia quadam celeritate eiiciunt et praecipitant sua opera potius
quam edunt: qui se uno mense translaturos iactitant qd alii uix sex integris. sed cum in lucem prodeunt,
imperfecti, rudes, erratis plenissimi conspiciuntur. Monendi sunt ergo hic huiusmodi iterum atque iterum, ne sint
ad scribendum praecipites, uel ad publicandum. (186)
122
Quanquam ut praeproperam maturationem non laudo, ita nec probo lentam et tardam aliorum diligentiam:
qui nescio quo modo instar testudinum reptant adeo ut hebetes cum sint, et plumbei, ualdeque obtusi moram
faciant, sed non proficiant: et haerendo, insistendo, immorando etsi moueant, tamen uix, aut ne uix quidem
promoueant. (188)
Em poucas palavras, a diligência não faz nada que não seja corretamente.
Todas as coisas são, para ela, não somente possíveis, mas fáceis. O que,
pois, é difícil àquele que quer e que trabalha? Ele enxerga todas as coisas
recônditas, explora, examina, percorre os recessos dos autores e os mais
obscuros enredamentos, de modo que nada lhe seja impenetrável. Não em
vão, repito e repiso isto com tantas palavras. Todas as coisas difíceis, belas e
divinas devem ser tratadas pelo tradutor, as quais, por sua sublimidade, às
vezes refreiam a diligência deste, e a destroem. Mas deve-se pensar que
Homero disse espirituosamente que a moli 124 é uma erva preciosíssima,
difícil de ser encontrada pelos mortais, tem a raiz negra, a flor láctea, os
frutos dulcíssimos. Hesíodo também disse que a emulação e coisas
grandiosas foram ocultadas por Deus nas raízes da terra, e que o caminho
para o auge da virtude é laborioso 125 . Por isso, quanto mais difíceis
encontrares as coisas, quanto maior for o trabalho, tanto mais bela se dará a
vitória.126
Dispõe, pois, o nosso tradutor de certos outros recursos, que podem aqui ser
referidos mais extensamente. Assim, considerando que a prudência é
necessária, quando os modelos se opõem, quando ocorrem palavras
contrárias, que escolha uma à outra. Também deve ser aqui empregada a
constância, virtude não ínfima, para que o tradutor seja consequente
consigo, e não se contradiga a si mesmo em uma passagem com outra.
Porque acontece muitas vezes que o que se esquece de si mesmo aprova em
alguns lugares a mesmíssima coisa que desaprova em outros por uma
123
Quanto magis hoc requirere debemus ab interprete rerum diuinarum, ut sit gnauus, uigilans, diligens? ut
incudem semper hanc tundat, ut in hoc opere sanctissimo noctes et dies urgeatur? Sunt enim hic fauo et melle
uerba sacratissima longe dulciora. at si mel, fel: si nucleum cupias, nux frangenda: si apes, spinae ferendae: si
suauia uelis, amara non sunt recusanda. Itaque si aliquando in nodum incidas, ne continuo desperes, ne tollas
manum de tabula. nec despondendus est animus aut cura abiicienda, sed iterum atque iterum introspiciendum,
relegendum, locus considerandus, sequentia cum antecedentibus prima cum ultimis componenda: ut tandem
inuicto labore has difficultates superes, et sensum abditum ac latentem elicias. ut hi qui tundendo et collidendo
ex silice tandem ignem elidunt: ita tu si fieri potest, aquam petas e pumice. Tentando enim Graeci uenerunt ad
Troiam, et Alpes ascenderunt duces, et fide montes mouentur. In summa, mira labor continuus producit et efficit,
et α αf α α, H Th x . (191-192)
124
Moli (κῶιπ) é uma planta mágica, fictícia, referida por Homero na Odisséia, X:304ss. :
Tinha a raiz de cor negra, mas branca era a flor, como leite.
Móli chamavam-lhe os deuses; difícil aos homens seria,
De vida curta, arrancá-la; mas tudo os eternos conseguem.
(trad. de Carlos Alberto Nunes)
125
Cf. Hesíodo, Os trabalhos e os dias, v. 11-24.
126
Breuiter nihil non recte facit diligentia. sunt omnia illi non solum possibilia, sed facilia. Quid enim difficile
uolenti et laboranti? Omnia uidet abstrusa, recessus autorum et inuolucra obscurissima explorat, inspicit,
euoluit, ita ut nihil ei sit non penetrabile. Non frustra tot uerbis haec repeto et inculco. Omnia enim difficilia
pulchra, et diuina sunt tractanda interpreti: quae sublimitate sua nonnunquam frangunt eius diligentiam, et
enecant. At cogitandum Homerum non insulse dixisse Moly herbam preciosissimam, mortalibus inuentu esse
arduam, radicem habere nigram, florem lacteum, fructus dulcissimos. Hesiodus quoque ait, aemulationem et res
praeclaras a Deo in terrae radicibus occultatas, et ad uirtutis fastigium iter esse laboriosum. Itaque quo duriora
inueneris, eo sit labor maior, quo pulchrior contingat uictoria. (192)
avaliação oposta, e, assim, ele mesmo degola sua sentença com sua espada.
É, pois, um grande vício a leviandade e o esquecimento.127
*****
127
Sunt enim alia quaedam interpreti nostro admnicula, quae huc prolixius referri possent: Nam in iudicando
prudentia est necessaria, cum repugnant exemplaria, cum uoces diuersae occurrunt, ut alteram alteri praeferat.
Constantia etiam huc adhibenda est, uirtus non infima: ut sibi nimirum constet interpres: ne aliis atque aliis
locis sibiipsi sit contrarius. Quod saepe accidit, ut sui immemor alicubi probet, alicubi idem ipsum calculo
diuerso improbet, suamque ipse suo ense iugulet sententiam. Est autem magnum uitium leuitas et obliuio. (198-
199)
128
Huc accedit etiam quaedam felicitas in conquirendis comparandisque exemplaribus, ut habeat omnes tum
editos tum manuscriptos codices, illosque ex Bibliothecis ubi retrusi et abditi sunt, erutos nanciscatur. (199)
129
Oráculo na entrada do templo de Apolo, em Delfos, visitado por Sócrates. Do que resultou o pensamento
socrático “sei que nada sei”, base de sua filosofia e de seu método, a maiêutica.
130
Este nec sapiat altiora, de Humphrey, é provável referência a Eclesiástico 3:22: Altiora te ne quaesieris [Não
procurarás saber o que excede a tua capacidade].
131
Pennas nido maiores extendere [abrir asas maiores que o ninho], provérbio latino aplicado a quem nutre
ambições maiores que suas capacidades, a quem “dá o passo maior que a perna”.
132
α φ , b , b ,
ultra uires sumat, quod praestare non ualet: quod uitium latissime pater. Est enim mater reliquorum arrogantia
et superbia. Quare praeclare dicitur, Nosce teipsum, de coeloque descendit, nimirum, ut se, facultates, uires
neruosque suos quisque libret et cognoscat, nec sapiat altiora, pennasque nido maiores non extendat, ut dicitur.
Hic ergo quaerendum, et in dubiis locis cum doctioribus conferendum: nec solum in nos descendere, sed etiam
alios in consilium oportet adhibere. (199)
133
Quare de his interpretandi uirtutibus hic dicendi finis modusque adhibeatur. (200)
Referências bibliográficas