Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
http://doi.org/10.14393/REVEDFIL.v34n72a2020-53142
*
Doutor em Filosofia pela Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn (Alemanha).
Professor da Filosofia no Instituto de Filosofia da Universidade Federal de Uberlândia. E-
mail: jakob.schneider@ufu.br ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2231-6722
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1445
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1446 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
über den Intellekt geschrieben, obgleich sich viele Beobachtungen zum Intellekt in
seinem Werk antreffen. Selbständige Traktate über den Intellekt beginnen mit Al-
Kindi, Al-Farabi, Avicenna und besonders Averroes, die sich in den lateinischen
Traktaten, z.B. des Albertus Magnus, Thomas von Aquin, Siger von Brabant und
anderen zustimmend wie kritisch widerspiegeln. Dieser Artikel kann als
vorläufige und vorbereitende Bemerkungen zu einem zweisprachigen (lateinisch-
portugiesischen) Übersetzungsprojekt von Texten gelesen werden, welche
„Theorien des Intellekts im Lateinischen Mittelalter“ betreffen. Dieses Projekt ist
am Internationalen Zentrum für Mittelalterstudien der UFU in Arbeit genommen
worden.
Schlüsselwörter: Verstand, Vernunft, Intentionalität, Anschauung und Erkenntnis
I Introdução
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1447
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1
Thomas HOBBES, Leviathan I, cap. 5, The English Works, Vol. III, p. 29; idem, Leviatã ou
Matéria, Forma e Poder de uma República Ecclesiástica e Civil, organizado por Richard
TUCK, Tradução por João Paulo Monteiro & Maria Beatriz Nizza da Silva, São Paulo,
Martins Fontes, 2003, pp. 39sq.
2
Aurelius AUGUSTINUS, Confessiones X, xi, 18: Augustine, Confessions, Introduction and
Text, ed. James J. O‟DONNELL, Oxford, Clarendon Press, 1992, p. 126; Santo AGOSTINHO,
Confissões, em: Os Pensadores, trad. por J. Oliveira Santos, S.J. & A. Ambrósio de Pina,
S.J., São Paulo, Ed. Victoria Civita, 1984, p. 180; Santo AGOSTINHO, Confissões, Tradução
do latim e prefácio de Lorenzo Mammì, São Paulo, Editora Schwarcz Companhia Das
Letras, in associação com Penguin Groups, 2017, pp. 262-263.
1448 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
3
Klaus CORCILIUS & Dominik PERLER (Eds.), Partitioning the Soul. Debates from Plato to
Leibniz, Topoi. Berlin Studies of the Ancient World. Edited by Excellence Cluster Topoi,
vol. 22, Berlin / Boston, Walter de Gruyter, 2014.
4
TOMÁS DE AQUINO, De unitate intellectus contra averroistas, cap. 1, Ed. Leonina XLIII,
p. 291b: „Accipienda est igitur prima diffinitione anime quam Aristotiles in II De anima
ponit, dicens quod anima est «actus primus corporis phisici organici».“ Ibid., cap. 1, Ed.
Leonina XLIII, pp. 293bsq: „Sed antequam ad uerba Aristotilis que sunt in III De anima
accedamus, adhuc amplius circa uerba ipsius in II De anima immoremur, ut ex collatione
uerborum eius ad inuicem appareat que fuerit eius sententia de anima.“ ARISTÓTELES, De
anima II, 1. 412b4-5: εἰ δή ηη θνηλὸλ ἐπὶ πάζεο ςπρῆο δεῖ ιέγεηλ, εἴε ἄλ ἐληειέρεηα ἡ πξώηε
ζώκαηνο θπζηθνῦ ὀξγαληθνῦ. Cf. TOMÁS DE AQUINO, Sentencia De anima II, cap. 1
(412b4-b6), Ed. Leonina XLV/1, pp. 72sq.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1449
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
δῶζη ηὸ εἶλαί ἐζηηλ. Vivere viventibus est esse. Viver é para os vivos o ser
(trad. por J.H.J. Schneider).
A alma é o princípio da vida e desta maneira “o ser dos seres
vivos”. Além disso, a alma não é só o princípio da vida, ela é, sobretudo,
estando unida ao corpo, a condição do ser humano na vida presente; a
saber, quando o homem é um animal racional vivendo na terra como um
animal pacífico que é “apenas às vezes beligerante” (Historia animalium
IX, 1. 610 a 3-4).
A filosofia da natureza tem por objeto os seres que estão, por
natureza, em contínuo movimento, cujo correspondente princípio
intrínseco é a própria natureza. Se a alma é o princípio da vida e dos seres
vivos, é preciso considerar as ciências da natureza que tratam dos seres
vivos para localizar onde, dentro das ciências naturais, deve se investigar a
natureza da alma (II). Em seguida (III), indicarei algumas observações
sobre o intelecto, a saber, sobre o λνῦο, considerando que Aristóteles não
tenha dedicado tratado sobre o intelecto e mostrarei vários significados do
intelecto na obra aristotélica. Depois (IV) apresentarei uma pequena
análise do De anima III, cap. 5. E por fim (V) me ocuparei com os
capítulos 4, 5, e 6 do Livro III do De anima onde Aristóteles trata
diretamente sobre o intelecto; aliás, o único trecho nas obras aristotélicas
que tematiza em particular o intelecto, sobretudo o capítulo 5, onde
Aristóteles distingue entre o λνῦο πνηεηηθόο (intellectus agens, intelecto
agente) e o λνῦο παζεηηθόο (intellectus passivus, intelecto passivo) ou com
o termo mais comum: intellectus possibilis, o intelecto possível. Este item
dividirei em cinco parágrafos: § 1 O paralelismo da estrutura da percepção
e da cognição; § 2 O dilema de Tomás de Aquino com o axioma: nihil est
in intellectu quod prius non fuerit in sensu; § 3 Abstração versus intuição;
§ 4 A unidade e a unicidade do intelecto; § 5 Lumen intellectuale – a luz
natural da razão e VI a conclusão.
5
Cf. A. E. WINGELL, Vivere viventibus est esse in Aristotle and St. Thomas, The Modern
Schoolman vol. 38, Saint Louis University 1961, pp. 85-120.
1450 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1451
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
7
Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, A Imagem de Platão em Tomás de Aquino.
Observações a uma Controvérsia Medieval: Platão e/ou Aristóteles, em: Cultura e Fé.
Revista de Humanidades, ano 36, No 143 Outubro/Dezembro 2013, Porto Alegre – RS,
Instituto de Desenvolvimento Cultural, 2013, pp. 395-410.
1452 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
8
ARISTÓTELES, Physica I, 1. 184a10-15.
9
Cf. TOMÁS DE AQUINO, In Phys., lib. 1, lec. 1 n. 5: “In omnibus scientiis quarum sunt
principia aut causae aut elementa, intellectus et scientia procedit ex cognitione
principiorum, causarum et elementorum.” Idem, In De caelo et mundo, prooem. n. 1: “Ex
quo manifeste Philosophus ostendit in scientiis esse processum ordinatum, prout proceditur
a primis causis et principiis usque ad proximas causas, quae sunt elementa constituentia
essentiam rei. Et hoc est rationabile: nam processus scientiarum est opus rationis, cuius
proprium est ordinare.” Idem, In De generatione et corruptione, prooem. n. 2: “Est autem
considerandum quod de unoquoque quod in pluribus invenitur, prius est considerandum in
communi, quam ad species descendere: alioquin oportet idem dicere multoties.”
10
TOMÁS DE AQUINO, In Phys., lib. 1, lec. 1 n. 4. Aliás, Martin Heidegger chama a Física
de Aristóteles o livro fundamental da filosofia ocidental: Martin HEIDEGGER, Vom Wesen
und Begriff der θύζηο. Aristoteles, Physik B, 1, em: Gesamtausgabe, Bd. 9: Wegmarken,
Frankfurt a. M., Vittorio Klostermann, 2a Ed. 1978, pp. 237-299, p. 240: „Die aristotelische
‹Physik› ist das verborgene und deshalb nie zureichend durchdachte Grundbuch der
abendländischen Philosophie.“
11
TOMÁS DE AQUINO, In De caelo et mundo, prooem. n. 3.
12
TOMÁS DE AQUINO, In De sensu et sensato, lib. un., lec. 1 n. 2. À sistematização dos
escritos científico-naturais cf. Auguste MANSION, Introduction à la Physique
Aristotélicienne, Louvain / Paris, Librairie Félix Alcan, 1913, 2 a Edição, J. Vrin, 1942, pp.
38-42.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1453
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
13
Cf. TOMÁS DE AQUINO, In De sensu et sensato, lib. un., lec. 1 n. 2: “[…] in scientia
naturali ab universalibus ad minus universalia proceditur, sicut Philosophus docet primo
Physicorum […] processit per modum concretionis, sive applicationis principiorum
communium, ad quaedam determinata mobilia.”
14
Quanto a isso cf. também: A. M. FESTUGIÈRE, La place du «De Anima» dans le sistème
aristotélicien d‟après S. Thomas, Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen
Âge, tome 6, année 1931, Paris, Librairie philosophique J. Vrin, 1932, pp. 25-47.
15
De mineralibus é um escrito ps.-aristotélico, conhecido apenas como um fragmento de
Avicena; cf. Bernard G. DOD, Aristoteles Latinus, The Cambridge History of Later
Medieval Philosophy, edd. Norman KRETZMANN, Anthony KENNY and Jan PINBORG,
Cambridge, University Press, 1988 (1a Ed. 1982), pp. 45-79, p. 47.
16
De animalibus é um título coletivo para os escritos sobre os animais: Historia animalium,
De generatione animalium, De partibus animalium e De motu animalium.
17
Cf. TOMÁS DE AQUINO, In Phys., lib. 1, lec. 1 n. 4; In De sensu et sensato, lib. un., lec. 1
nn. 2-5; In Meteora, lib. 1, lec. 1 n. 3; Sentencia De anima, cap. 1 (402a1), Ed. Leonina
XLV/1, p. 4a. A isso cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, Physik und Natur im Kommentar
des Thomas von Aquin zur aristotelischen Physik, Miscellanea mediaevalia, 21/1: Mensch
und Natur im Mittelalter, ed. A. Zimmermann, Berlin / New York, Walter de Gruyter,
1991, pp. 161-192, pp. 175sqq.
18
AVICENNA LATINUS, Avicenne perhypatetici philosophi: ac medicorum facile primi opera
in lucem redacta: ac nuper quantum ars niti potuit per canônicos emendata, Editio cum
previlegio, Veneta 1508, fol. 1r: “Incipit opus egregium de anima: qui sextus naturalium
Avicenne dicitur.” (Repr. Frankfurt a. M., Minerva, 1961), fol. 1.
1454 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
19
AVICENNA LATINUS, Liber de anima seu Sextus de naturalibus, I – II – III, Édition
critique de la Traduction Médiévale, par Simone Van Riet, Introduction sur la Doctrine
Psychologique d‟Avicenne par Gerard Verbeke, Louvain / Leiden. E. J. Brill, 1972. Idem,
Liber de anima seu Sextus de naturalibus, IV – V, Édition critique de la Traduction
Médiévale, par Simone Van Riet, Introduction sur la Doctrine Psychologique d‟Avicenne
par Gerard Verbeke, Louvain / Leiden, E. J. Brill, 1968.
20
ALFREDUS ANGLICUS (Alfred von Sareshal), Des Alfred von Sareshel (Alfredus Anglicus)
Schrift De motu cordis, zum ersten Male vollständig herausgegeben und mit kritischen und
erklärenden Anmerkungen versehen von Clemens Baeumker. (Beiträge zur Geschichte der
Philosophie des Mittelalters, Band XXIII, Heft 1-2), Münster i. W., Aschendorff Verlag,
1923.
21
Gregorius REISCH, Margarita Philosophica, Venecia 1502, Ex Heydelberga, iij, KP.
Januarias, 1496, fol. 3. Lisa JARDINE, Francis Bacon, Discovery and the Art of Discourse,
Cambridge, Cambridge University Press, 1974, p. 103. O que é que não é mencionado se
encontra em: ΑΡΘΣΟΣΕΛΗ. ARISTOTELES, Opera Omnia, Graece et Latine, cum Indice
Nominum et Rerum, Paris, Editore Ambrosio Firmin Didot, Instituti Imperialis Franciae
Thypographo, Via Jacob 56, Vol. III, Paris 1854, são: De insomniis, De divinatione per
somnum, De longitudine et breuitate vitae, De respiratione, De mundo ad Alexandrum, De
coloribus, De audibilibus, De spiritu, De Xenophane (Melisso) e De Gorgia.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1455
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
princípio imaterial, ele não pode ser considerado como um objeto da física,
que trata das substantiae compostae de forma e matéria.
Neste ponto, Aristóteles afirma22 significativamente num escrito
seu da natureza De generatione animalium que o intelecto advém ao ser
humano de fora, ζύξαζελ. Assim o intelecto é o único divino no e do ser
humano. Acerca disso o intelecto, ou seja, a anima rationalis é o único
caso de uma forma que é de si mesma imaterial, a saber, separada da
matéria; pois como uma força intelectiva ela não pode ser um ato atual de
um órgão corporal.
Assim, a alma como forma corporis dá como toda a forma (forma
dat esse A.M.S. Boécio) ao corpo vivo o ser: o ser natural, o esse
naturale.23 Neste sentido, o terminus ad quem da consideração física é a
anima rationalis, mas não como uma potência separada da matéria, mas
como forma in materia.24 Essa distinção é decisiva, pois a consideração
física deve conduzir seu objeto até o último termo da sua investigação quer
dizer, até o intelecto. A teoria do intelecto se constitui, seguindo essa
explicação, como um tema separado, à medida que seu atributo principal
seja a imaterialidade. Deste modo, deve ser classificado como assunto da
metafísica.25
22
ARISTÓTELES, De generatione animalium II, 3. 736b28: […] ηὸ λνῦλ ζύξαζελ ἐπεηζηέλαη
θαὶ ζεῖνλ εἶλαη κόλνλ. Cf. também: ibid. II, 5. 737a10 e 6. 744b22. Cf. p.ex. A. P. BOS, The
Soul and its Instrumental Body. A Reinterpretation of Aristotle‟s Philosophy of Living
Nature, (Brill‟s Studies in Intellectual History, vol. 112), Leiden / Boston, E. J. Brill, 2003,
pp. 216-229: “Chapter eleven: How did Aristotle relate the intellect, which is not bound up
with sôma, to the soul, which is always connected with sôma?”
23
Cf. TOMÁS DE AQUINO, In Phys., lib. 2, lec. 4 n. 175: „Et ideo terminus considerationis
scientiae naturalis est circa formas quae quidem sunt aliquo modo separatae, sed tamen esse
habent in materia. Et huiusmodi formae sunt animae rationales: quae quidem sunt separatae
inquantum intellectiva virtus non est actus alicuius organi corporalis […]; sed in materia
sunt inquantum dant esse naturale tali corpori.“ Cf. também Sentencia De anima, cap. 2
(403a10-403b7), Ed. Leonina XLV/1, 10sqq.
24
In Phys., lib. 2, lec. 4 n. 175: „Unde usque ad animam rationalem se extendit consideratio
naturalis, quae est de formis.“ Cf. Michael SWEENEY, Soul as Substance and Method in
Aquinas‟ Anthropological Writings, em: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du
Moyen Âge, Tome 66, année 1999, Paris, Librairie philosophique J. Vrin, 1999, pp. 143-
187.
25
In Phys., lib. 2, lec. 4 n. 175: „Sed quomodo se habeant formae totaliter a materia
separatae, et quid sint, vel etiam quomodo se habeat haec forma, idest anima rationalis,
1456 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
secundum quod est separabilis et sine corpore existere potens, et quid sit secundum suam
essentiam separabile, hoc determinare pertinet ad philosophum primum.“ ARISTÓTELES, De
anima I, 1. 403b14-16: ὁ πξῶηνο θηιόζνθνο.
26
Cf. In De sensu et sensato, lib. un., lec. 1 n. 4; In Phys., lib. 2, lec. 4 n. 175.
27
ALBERTUS MAGNUS, De intellectu et intelligibili, tr. 1, cap. 1, ed. A. Borgnet, Opera
Omnia, Vol. 9, Paris, Apud Ludovicum Vivès, Bibliopolam Editorem 13, Via Vulgo Dicta
Delambse, 13, 1890-1899, pp. 477sqq. Cf. Alain de LIBERA, Albert le Grand et la Mistique
Allemande, em: Philosophy & Learning. Universities in the Middle Ages, ed. by Maarten J.
F. M. HOENEN, J. H. Josef SCHNEIDER & Georg WIELAND (Education and Society in the
Middle Ages and Renaissance, vol. 6), Leiden / New York / Köln, E. J. Brill, 1995, pp. 29-
42.
28
Cf. PS.-ARISTÓTELES, Sapientissimi philosophi Aristotelis Staguiritae Theologia siue
mística philosophia secundum Aegyptios nouiter reperta et in Latinum castigatissime
redacta. Cum Privilegio, Petri Nicolai ex Castellaniis Fauentini Philosophi ac Medici, Cum
Priuilegio, Leo Papa X, Roma 1519. A edição árabe junto com uma tradução alemã por
Friedrich DIETERICI, Die Philosophie der Araber im IX. Und X. Jahrhundert n.Chr. aus der
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1457
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
Theologie des Aristoteles, den Abhandlungen Al-Farabis und den Schriften der Lauteren
Brüder, 12. Buch: Die sogenannte Theologie des Aristoteles aus arabischen Handschriften
zum ersten Mal herausgegeben von Fr. Dieterici, Leipzig, J. C. Hinrichs‟sche
Buchhandlung, 1882. Outra edição árabe por „Abdurrahman BADAWI, Plotinus apud
Arabes Theologia Aristotelis et Fragmenta quae supersunt, Cairo 1955. Cf. Cristina
D‟ANCONA, The Theology Attributed to Aristotle: Sources, Structure, Influence, em:
Khaled EL-ROUAYEB & Sabine SCHMIDTKE (Eds.), The Oxford Handbook of Islamic
Philosophy, Oxford, University Press, 2017, pp. 8-29; Peter S. ADAMSON, The Arabic
Plotinus. A Study of the “Theology of Aristotle” and related Texts, Notre Dame, 2000.
29
Otto BARDENHEWER, Die pseudo-aristotelische Schrift Über das reine Gute bekannt unter
dem Namen Liber de causis, im Auftrage der Görresgesellschaft, Freiburg i. Br.,
Herder‟sche Verlagshandlung, 1882; Adriaan PATTIN, Le Liber de Causis, édition établie à
l'aide de 90 manuscrits avec introduction et notes, em: Tijdschrift voor Filosofie 28ste
Jaarg., Nr. 1 (MAART 1966), pp. 90-203; Liber de causis. O Livro das causas, Uma
tradução e introdução de Ian Gerard Joseph TER REGEN, Porto Alegre, EDIPUCRS, 2000;
Richard C. TAYLOR, The Kalam fi mahd al-khair (Liber de causis) in the Islamic
Philosophical Milieu, Pseudo-Aristotle in the Middle Ages. The Theology and other texts,
ed. by Jill KRAYE, W. F. RYAN, and C. B. SCHMITT (Warburg Institute Surveys and Texts
XI.), London, The Warburg Institute, University of London 1986, pp. 37-52. Cristina
D‟ANCONA COSTA, Recherches sur le ‹Liber de causis›, Paris, Librairie philosophique J.
Vrin, 1995.
30
Cf. Sebastian P. BROCK, A Syriac Intermediary for the Arabic Theology of Aristotle? In
Search of a Chimera, em: Cristina D‟ANCONA (Ed.), The Libraries of the Neoplatonists.
Proceedings of the Meeting of the European Science Foundation Network “Late Antiquity
and Arabic Thought. Patterns in the Constitution of European Culture” held in Strasbourg,
March 12–14, 2004 under the impulsion of the Scientific Committee of the meeting,
composed by Matthias Baltes†, Michel Cacouros, Cristina D‟Ancona, Tiziano Dorandi,
Gerhard Endreß, Philippe Hoffmann, Henri Hugonnard Roche, Leiden / Boston, E. J. Brill,
M. Nijhoff, 2007, pp. 293-306; Dimitri GUTAS, The Text of the Arabic Plotinus.
Prolegomena to a Critical Edition, em: ibid., pp. 371-384.
31
ARISTÓTELES, Obras Completas, Vol. XIII, Tomo II: Pseudo-Teologia de Aristóteles,
Tradução do árabe, introdução e notas de Catarina Belo, Centro da Filosofia da
Universidade de Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda, Lisboa 2010, p. 61: “Do livro
do filósofo Aristóteles, intitulado em grego Teologia, a saber, o discurso sobre a divindade;
o comentário de Porfírio Sírio, vertida para o árabe por „Abd al-Masih ibn „Abdallah ibn
Na„ima al-Himsi e corrigida, para Ahmad ibn al-Mu„tasim bi-l-llah por Abu Yusuf Ya„qub
ibn Ishaq al-Kindi, Deus tenha misericórdia dele”.
1458 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
32
AL-FARABI, De intellectu et intelecto, ed. por Étienne GILSON: Les sources gréco-arabes
de l’augustinisme avicennisant suivi de Louis MASSIGNON: Notes sur le texte original du
“De intellectu” d‟al-Farabi, Paris, Librairie philosophique J. Vrin, 1986, = Repr. Archives
d’Histoire Doctrinale e Littéraire du Moyen Âge 4 (1929-30) pp. 115-126, p. 115: o texto
continua: “[…] Unus eorum est quo uulgus appellat hominem intelligentem seu discretum.
Secundus est intellectus quem locutores sepe inculcant, dicentes: intellectus exigit hoc uel
refugit hoc. Tercius intellectus est quem ponit Aristoteles in libro demonstracionum.
Quartus est ille de quo loquitur Aristoteles in tractatu sexto qui est in libro de moribus.
Quintus est intellectus de quo loquitur Aristoteles in libro de anima. Sextus est intelligencia
quam ponit in libro de metaphisica.” Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, A Teoria do
Intelecto segundo Al-Farabi. Teologia e Filosofia no Mundo Árabe Latino Medieval, em
Poliética, (PUC) São Paulo, vol. 3 n. 2, (2015), pp. 224-246.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1459
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
33
ARISTÓTELES, Eth. Nic. VI, 1. 1138b20; ΑΡΘΣΟΣΕΛΟΤΖ ΗΘΘΚΑ ΝΘΚΟΜΑΥΕΘΑ. The Ethics
of Aristotle, Edited with an Introduction and Notes by John Burnet, London, Methuen &
Co., 1900, pp. 250sqq; idem, The Nicomachean Ethics of Aristotle, translated by F. H.
Peters, M.A., London, Kegon Paul, Trench, Trübner & Co., (10 th Ed.) 1906, pp. 180sqq;
idem, Ética a Nicômaco, Tradução e notas por Luciano Ferreira de Souza, São Paulo,
Editora Martin Claret, 2015, pp. 153sqq.
34
Cf. p/ex: Dominik PERLER, Feelings Transformed. Philosophical Theories of the
Emotions, 1270-1670, translated from German by Tony Crawford, Oxford, University
Press, 2018; idem, Der Geist der Tiere. Philosophische Texte zu einer aktuellen
Diskussion, hrsg. v. Dominik PERLER und Markus WILD, Frankfurt a. M., Suhrkamp
Taschenbuch Wissenschaft (n. 1741), 2005; Simo KNUUTTILA & Pekka KÄRKKAINEN
(Eds.), Theories of Perception in Medieval and Early Modern Philosophy (Studies in the
History of Philosophy of Mind, vol. 6), Springer, 2008.
1460 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1461
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
36
Cf. Georg WIELAND, Happiness. The perfection of man, em: The Cambridge History of
Later Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle to the Desintegration of
Scholasticism, 1100-1600, ed. by Norman KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG,
associated editor Eleonore Stump, Cambridge, University Press, 1982 (2 a Ed. 1984), pp.
673-686; Anthony KENNY, Aristotle on Perfect Life, Oxford, Clarendon Press, 1992.
37
AEGIDIUS ROMANUS, Quaestiones methaphisicales Clarissimi doctoris Egidii Romani
Ordinis Sancti Augustini, Venetiis 1499, fol. 2r.
1462 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Ou Aubry de Reims: 38
38
AUBRY DE REIMS, Philosophia, ed. René A. Gauthier: Notes sur Siger de Brabant II.
Siger en 1271-1275. Aubry de Reims et la Scission des Normands, em: Revue des sciences
philosophiques et théologiques Tome 68, Paris, Librairie philosophique J. Vrin, 1984, pp.
29-48.
39
AVERROES LATINUS: Commentarium in Aristotelis, Vol. IV: De physico auditu libri octo
cum Averrois Cordubensis commentariis, Venetiis, Apud Iunctas, 1562, Prooemium, H
[…] esse hominis secundum ultimam perfectionem ipsius et substantia eius perfecta est
ipsum esse perfectum per scientiam speculatiuam: et ista dispositio est sibi foelicitas &
sempiterna uita. Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, Introdução em: Al-Farabi, Über die
Wissenschaften, Lateinisch-Deutsch, De scientiis secundum versionem Dominici
Gundisalvi. Über die Wissenschaften. Die Version des Dominicus Gundissalinus, übersetzt
und eigeleitet von Jakob Hans Josef Schneider, (Herders Bibliothek der Philosophie des
Mittelalters, Vol. 9), Freiburg / Basel / Wien (Herder Verlag), 2006, pp. 13-118, pp. 13-17.
Acerca De scientiis do Al-Farabi cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, Philosophy and
Theology in the Islamic Culture: Al-Farabi‟s De scientiis, em: Philosophy Study, vol. 1, no.
1, Libertyville, Ill. 2011, pp. 41-51; cf. também Alfred L. IVRY, Averroes„ Understanding
of the Philosopher‟s Role in Society, em: Anna AKASOY & Wim RAVEN (Orgs.), Islamic
Thought in the Middle Ages. Studies in Text, Trasmission and Translation, in Honour of
Hans Daiber (Islamic Philosophy, Theology, and Science. Texts and Studies, ed. H.
Daiber, Vol. LXXV), Leiden / Boston, E. J. Brill, 2008, pp. 113-122.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1463
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
40
Cf. Myles F. BURNYEAT, Aristotle’s Divine Intellect, The Aquinas Lectures 2008,
Marquette University Press, Milwaukee, Wisc. 2008. Sigo a tradução de Edson Bini.
41
ARISTÓTELES, Metaph. XII, 8. 1074a37.
1464 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
42
Regulae Philosophicae sive Titulis XXII comprehensae de M. Danieli STAHLIO:
Disputationes II: Altera de principio et principiato, altera de Causa Efficiente, Oxoniae, J.
Webb, 1663, Regula IV, fol. 456: “quod recipitur, recipitur per modum recipientis”.
Axiomata Philosophica sub Titulis XX comprehensa de M. Danieli STAHLIO, Inclytae
Academiae Jenensis, Editio quarta, London, Ex Officina Rogeri Daniel, 1651, fol. 334:
“Titu. XIV de regulis”.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1465
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
43
Cf. p.ex. TOMÁS DE AQUINO, S.th. I, 84, 1c.: “[…] receptum est in recipiente per modum
recipientis.” Cf. John TOMARCHIO, Four Indices for the Thomistic Principle Quod recipitur
in aliquo est in eo per modum recipientis, em: Mediaeval Studies 60, Brepols, (Pontifical
Institute of Mediaeval Studies) Toronto 1998, pp. 315-367.
44
Stephan MENN, Aristotle and Plato on God as Nous and the Good, em: The Review of
Metaphysics. A Philosophical Quarterly, vol. 45, no. 03, Márcio de 1992, The Catholic
University of America, Washington D.C. 1992, pp. 543-573.
45
Hans Joachim KRÄMER, Plato and the Foundations of Metaphysics. A Work on the
Theory of the Principles and the Unwritten Doctrines of Plato with a Collection of the
Fundamental Documents, edited and translated by John R. CATAN, Albany, State University
of New York Press, 1990; Hans KRÄMER, Gesammelte Aufsätze, ed. by Dagmar MIRBACH,
Berlin / Boston, Walter de Gruyter, 2014. Hans Krämer e Hans Joachim Krämer é o mesmo
autor! Cf. Hans Joachim KRÄMER, Arete bei Platon und Aristoteles. Zum Wesen und zur
Geschichte der platonischen Ontologie, Heidelberg, Carl Winter-Universitätsverlag, 1959;
Giovanni REALE, Per una Nuova Interpretazione di Platone a la Luce delle „Dottrine non
Escritte“. Con i testi greci de tutti passi citati, Bompiani. Il Pensiero Occidentale, Milano,
1466 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
R.C.S Libri S.p.A., 2010; idem, Introducción a Aristóteles, Version castellana de Victor
Bazterrica, Bracelona, Editorial Herder, 1985, pp. 83-95.
46
Franz BRENTANO, Die Psychologie des Aristoteles insbesondere seine Lehre vom ΝΟΥΣ
ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ, Mainz, Verlag von Franz Kirchheim, 1867. Cf. também: idem, Nous
poietikos. A Survey of Earlier Interpretations, em: Martha C. NUSSBAUM & Amélie
OKSENBERG (Eds.), Essays on Aristotle’s De anima; Oxford, Clarendon Press, 1992, pp.
313-329.
47
ALEXANDER APHRODISIENSIS, Liber de intellectu et intellecto, Edidit Gabriel THÉRY,
Autour du decrét 1210: II.: Alexandre d'Aphrodise, Aperçu sur l'influence de sa noétique,
in: Bibliothèque Thomiste, vol. 7, Paris, J. Vrin, 1926, pp. 74-83. Novam editionem curavit
Burkhard MOJSISCH 2014; ALEXANDRI APHRODISIENSIS, Praeter Commentaria Scripta
Minora De anima liber cum mantissa, ed. Ivo BRUNS, Supplementum Aristotelicum,
Academiae Litterarum Regiae Borussicae, Vol. II Pars I: Alexandri de anima cum
Mantissa, Berlin 1887; ALEXANDRE D‟APHRODISE, De l’âme II (Mantissa), traduction et
annotations par Richard DUFOUR, Collection Zêtêsis, Série Textes et Essais, Presses de
l‟Université Laval, Canada 2013; Jan OPSOMER and Bob SHARPLES, Alexander of
Aphrodisias, De Intellectu 110.4: „I Heard this from Aristotle‟. A modest proposal, em: The
Classical Quarterly, vol. 50, Cambridge, University Press, 2000, pp. 252-256; John S.
HENDRIX, Philosophy of Intellect and Vision in the De anima and De intellectu of
Alexander de Aphrodisias, Roger Williams University, School of Architecture, Art, and
Historic, Preservation Faculty Publications, Paper 15, 2010, pp. 1-29; Silvia FAZZO and
Hillary WIESNER, Alexander of Aphrodisias in the Kindi-Circle and in Al-Kindi‟s
Cosmology, em: Arabic Sciences and Philosophy. A Historical Journal, Vol. 3. Number 1,
March 1993, Cambridge, University Press, 1993, pp. 119-153, published online: 24
October 2008; Frederic. M. SCHROEDER and Robert B. TODD, The De Intellectu Revisited,
em: Laval théologique et philosophique, vol. 64, number 3, october 2008, pp. 663-680. Cf.
também Cristina D‟ANCONA, Alexander of Aphrodisias De Unitate: A Pseudepigraphical
Testimony of the De unitate et uno by Dominicus Gundissalinus, em: Anna AKASOY &
Wim RAVEN (Orgs.), Islamic Thought in the Middle Ages. Studies in Text, Trasmission
and Translation, in Honour of Hans Daiber (Islamic Philosophy, Theology, and Science.
Texts and Studies, ed. H. Daiber, Vol. LXXV), Leiden / Boston, E. J. Brill, 2008, pp. 459-
488.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1467
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
48
SIMPLICIUS, Simplicii in libros Aristotelis De anima Commentaria, ed. Michael
HAYDUCK, Academiae Litterarum Regiae Borussicae, vol. XI, Berlin, Typis et Impensis G.
Reimeri, 1882.
49
THEMISTIUS, Themistii in libros Aristotelis De anima Paraphrasis, ed. Ricardus HEINZE,
Academiae Litterarum Regiae Borussicae, vol. V Pars III, Berlin, Typis et Impensis G.
Reimeri, 1899.
50
Por causa dos termos latinos cf. ARISTOTELES, Opera Omnia, Graece et Latine, vol. III,
Paris, Editore Ambrosio Firmin Didot, 1854, p. 468. Ver também: ARISTOTELES LATINE,
interpretibus variis edidit Academia Regia Borussica, Berlin, apud Georgium Reimerum,
1831, Nachdruck herausgegeben und eingeleitet von Eckhard KESSLER, Humanistische
Bibliothek. Texte und Abhandlungen, begründet von Ernesto Grassi, Reihe II, Texte Band
30, München, Wilhelm Fink Verlag, 1995, De anima, trad. por JOHANNES ARGYROPULOS
(1415-1487), p. 223.
1468 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
51
ARISTÓTELES, De anima, III, 4. 429b29 – 430a5; 5, 430a10. Cf. ARISTÓTELES, Obras
Completas, Sobre a Alma, Vol. III, Tomo I, Tradução de Ana Maria Lóio (Universidade de
Lisboa), Revisão científica de Tomás Calvo MARTINEZ (Universidade de Complutense,
Madrid), Lisboa, Centro de Filosofia da Universidade de Lisboa, Imprensa Nacional-Casa
da Moeda), 2010, p. 116.
52
Adrien BAILLET, La Vie de Monsieur Descartes, Livre II, chapitre 1; Vol. 1, Paris, chez
Daniel Horthemels, rue Saint Jacques, au Mécenas. 1691, p. 81: “Il nous apprend que le
dixième de Novembre mil six cent dix-neuf, s‟étant couché tout rempli de son enthusiasme,
& tout occupé de la pensée d’avoir trouvé ce jour là, les fondemens de la science
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1469
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
admirable, il eut trois songes consécutifs en une seule nuit, qu‟il s‟imagina ne pouvoir être
vênus que d‟enhaut.”
53
Cf. Julia ANNAS, Aristotle on Memory and the Self, em: Martha C. NUSSBAUM & Amélie
OKSENBERG (Eds.), Essays on Aristotle’s De anima; Oxford, Clarendon Press, 1992, pp.
297-312.
54
Os filósofos (exceto Aristóteles) são: ALEXANDER DE APHRODISIAS, Commentaria Scripta
Minora De anima liber cum mantissa, II, ed. Ivo BRUNS, op. cit.: λνῦο ἐπίθηεηνο (82,1),
θνηλόο (82,14), ὑιηθόο (81,24), ὁ θαζ‟ ἕμηλ (85,10), ὁ θαη‟ ἐλέξγεηαλ (86,4.15), λνῦο
πνηεηηθόο (88,24), δύλακηο (90,14), ζύξαζελ ἐλ ἡκῖλ γελόκελνο (90,14); Mantissa: Ννῦο
ἐζηη θαηὰ Αξηζηνηέιε ηξηηηόο: ὁ λνῦο ὑιηθόο (106,19); ἄιινο δέ ἐζηηλ ὁ ἤδε λνῶλ θαὶ ἕμηλ
ἔρσλ ηνῦ λνεῖλ θαὶ δπλάκελνο (107,21); Σξίηνο δέ ἐζηη λνῦο παξὰ ηνὺο πξνεηξεκέλνπο δύν
ὁ πνηεηηθόο (107,29); ὁ δπλάκεη λνῦο i.e. ὁ ἡκέηεξνο λνῦο (112,18), ὁ ζεῖνο λνῦο ἀεὶ ἐλεξγεῖ
(112,28). ALEXANDER APHRODISIENSIS, Liber de intellectu et intellecto, Edidit Gabriel
Théry, op. cit. pp. 74-75: “Dixit Alexander quod intellectus apud Aristotelem est tribus
modis: Unus est intellectus materialis. […] Sed intellectus habet alium gradum, cum scilicet
intelligit et habet habitum, ut intelligat […]. Tertius autem est praeter duos praedictos, qui
est intelligentia agens […]”; THEMISTIUS, Themistii in libros Aristotelis De anima
Paraphrasis, ed. Ricardus HEINZE, op. cit. p. 181: ιόγνο ἐθηόο (= Paráfrase do 5. Cap.);
ALEXANDER DE APHRODISIAS, The De Intellectu. Attributed to Alexander of Aphrodisias
and Themistius‟ Paraphrase of Aristotle De Anima 3.4-8, Introduction, Translation,
Commentary and Notes by Frederic M. SCHROEDER & Robert B. TODD, Pontifical Institute
of Medieval Studies, Toronto, Ontário, Canada, Printed by Universa, Wetteren, Belgium,
1990; SIMPLICIUS, Simplicii in libros Aristotelis De anima Commentaria, ed. Michael
Hayduck, op. cit., pp. 239sqq. Enfim: AVERROIS Cordubensis Commentarium magnum in
Aristotelis De anima libros, III, 5, ed. F. S. CRAWFORD, Cambridge (Mass.), The Mediaeval
Academy of America, 1953, a partir da p. 426; intellectus adeptus ibid., pp. 481-485.
1470 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1471
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
55
Cf. Anne MERKER, La Vision chez Platon et Aristote, (International Plato Studies, Vol.
16), Sankt Augustin, Academia Verlag, 2003.
56
Richard SORABIJ, Intentionality and Physiological Processes: Aristotle‟s Theory of
Sense-Perception, em: Martha C. NUSSBAUM & Amélie OKSENBERG (Eds.), Essays on
Aristotle’s De anima; Oxford, Clarendon Press, 1992, pp. 197-227; Malcolm SCHOFIELD,
Aristotle on the Imagination, em: Martha C. Nussbaum, op. cit., pp. 250-279; Dorothea
FREDE, The Cognitive Role of Phantasia in Aristotle, em: Martha C. Nussbaum, op. cit.,
pp. 280-296.
57
Leen SPRUIT, Species Intelligibilis. From Perception to Knowledge, vol. I, Classical
Roots and Medieval Discussions, (Brill‟s Studies in Intellectual History, vol. 48), Leiden /
New York / Köln, E. J. Brill, 1994, p. 21; vol. II: Renaissance Controversies, Later
Scholasticism, and the Elimination of the Intelligible Species in Modern Philosophy, Leiden
/ New York / Köln 1995.
58
Franco VOLPI, Das Problem der Aisthesis bei Aristoteles, em: Platon und Aristoteles –
sub ratione veritatis. Festschrift für Wolfgang Wieland zum 70. Geburtstag, ed. por Gregor
Damschen, Rainer Enskat e Alejandro G. Vigo, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht,
2003, pp. 286-303.
59
Cf. Robert PASNAU, Theories of cognition in the later Middle Ages, Cambridge,
University Press, 1997; idem, Human Nature, em: The Cambridge Companion to Medieval
Philosophy, ed. by A. S. MCGRADE, Cambridge, University Press, 2003, online 2006, pp.
208-230. Idem, Thomas Aquinas on Human Nature. A Philosophical Study of Summa
Theologiae Ia 75-89, Cambridge, University Press, 2002, pp. 45-72; Dominik PERLER (Ed.),
Ancient and Medieval Theories of Intentionality, Leiden / Boston / Köln, E. J. Brill, 2001.
60
Cf. PETER OF SPAIN, Quaestiones super libro ‘De animalibus’ Aristotelis, (Lib. I,
proem.), Critical Edition with Introduction by Francisca Navarro SÁNCHEZ, London / New
York, Routledge, 2016, p. 114. Pedro de Hispano menciona como fonte nas obras de
1472 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
nichil quod non prius fuerit in sensu cadit in intellectu (nada que não
esteve primeiro nos sentidos pode ser inteligido (trad. J. Meirinhos) ou:
não há nada no intelecto que já não estivesse nos sentidos),61 ou seja,
melhor conhecida: nihil est in intellectu, quod prius non fuerit in sensu,62
nisi intellectus ipse, como Leibniz acrescenta, seguindo este aforismo, na
ausência de um dos sentidos, não há a ciência correspondente, como
Tomás de Aquino (S.th. I, 84, 3c.) referindo-se à mesma fonte do início do
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1473
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1474 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
66
Cf. Richard SORABIJ, Self. Ancient and Modern Insights about Individuality, Life, and
Death, Chicago, The University of Chicago Press, 2006, Chapter 11: „The Impossibility of
Self-Knowledge“, pp. 201sqq. and Chapter 12: „Infallibility of self-knowledge: Cogito and
Flying Man“, pp. 212sqq, Chapter 13: „Knowing self through others versus direct and
invariable self-knowledge“, pp. 230sqq, Chapter: „Unity of self-awareness“, pp. 245sqq.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1475
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
67
A concepção da metafísica oposta a de Tomás é de João Duns Scoto segundo aquele o
primeiro objeto da metafísica é a ratio entis a quididade do ser enquanto ser e não a
quididade dos seres materiais; cf. Étienne GILSON, Avicenne e le point de départ de Duns
Scot, em: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge, Tome II, Paris, J.
Vrin, 1927, pp. 89-149, p. 100: “L‟être et le premier objet de l‟intellect”. AVICENNA
LATINUS, Liber de philosophia prima sive scientia divina, tr. 1, cap. 5, Liber de philosophia
prima sive scientia divina I-IV, Édition critique de la traduction latine médiévale par S. Van
Riet et Introduction Doctrinale par G. Verbeke, Bd. 1, Louvain / Leiden 1977, ed. S. Van
Riet I, p. 31, 2sqq: „Dicemus igitur quod res et ens et necesse talia sunt quod statim
imprimuntur in anima prima impressione […]“. Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, Utrum
haec sit vera: Caesar est homo, Caesar est animal, Caesare non existente. Zum Peri-
Hermeneias-Kommentar des Johnnes Duns Scotus, em: Ludger HONNEFELDER, Rega
WOOD & Mechthild DREYER (Eds.), John Duns Scotus. Metaphysics and Ethics (Studien
und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Vol. LIII), Leiden / New York / Köln, E.
J. Brill, 1996, pp. 393-412.
68
Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, Em Busca de Deus: Anselmo de Cantuária e a prova
ontológica da existência de Deus e sua crítica, em: Scintilla, Curitiba, vol. 12, n. 1, jul./dez.
2015, pp. 129-152, p. 139.
1476 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
69
John F. BOLER, Intuitive and abstractive cognition, em: The Cambridge History of Later
Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle to the Desintegration of
Scholasticism, 1100-1600, ed. by Norman KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG,
associated editor Eleonore STUMP, Cambridge, University Press, 1982 (2a 1984), pp. 460-
478; John J. CLEARY, On the Terminology of „Abstraction‟ in Aristotle, em: Studies on
Plato, Aristotle, and Proclus, Collected Essays on Ancient Philosophy of John J. Cleary,
ed. by John DILLON, Brandan O‟BYRNE and Fran O‟ROURKE, (Ancient Mediterranean and
Medieval Texts and Contexts, Studies in Platonism, Neoplatonism, and the Platonic
Tradition, Vol. XV), Leiden / Boston, E. J. Brill, 2013, pp. 301-332; Simo KNUUTTILA,
Emotions in Ancient and Medieval Philosophy, Oxford, Clarendon Press, 2004, cap. 4.1:
„Intuitive Cognitions, Reflexive Acts, Free Volitions“.
70
Girolamo SAVONAROLA, De doctrina Aristotelis, em: Inter omnes Plato et Aristoteles:
Gli Appunti Filosofici di Girolamo Savonarola, Introduzione, edizione critica e commento,
Fédération Internationale des Instituts d'Études Médiévales, Textes et Études du Moyen
Âge, 66, A cura di Lorenza Tromboni, Porto, Fédération Internationale des Instituts
d'Études Médiévales, 2012, pp. 141-220, p. 170: “Et quoniam anima omnia cognoscit,
constituunt eam ex omnibus principiis, quia dicunt simile simili cognoscit, quod anima
magnitudinem non habet, etc.” Aristóteles atribui o princípio Empedokles e Platão, De
anima I, 2. 404b11-18 e faz uma crítica. Cf. Charlotte WITT, Dialectic, Motion, and
Perception, em: Martha C. NUSSBAUM & Amélie OKSENBERG (Eds.), Essays on Aristotle’s
De anima; Oxford, Clarendon Press, 1992, pp. 169-183, p. 181.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1477
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
71
Cf. PLATÃO, Republica VI, 515e – 516c.
72
Monique DIXSAUT, Platon, Le Désir de Comprendre, Paris, Librairie Philosophique J.
Vrin, 2003, p. 258: “L‟analogie entre le Bien et le Soleil”.
1478 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
tudo por sua essência, mas nem os anjos (intelligentiae) e nem, menos
ainda, o ser humano (S.th. I, 84, 2c).
Se o axioma símile simili cognoscitur é bem comum entre as almas
– como Tomás (S.th. I, 84, 2c.) resume a posição dos pré-socráticos –
conforme um dito bem conhecido de que semelhantes se atraem, então,
temos que pesquisar, como na parte sensitiva da alma do homem se
estruturam a sensação, percepção e imaginação, tanto quanto na parte
intelectiva: apreensão, compreensão, conhecimento, entendimento etc. Um
conceito não pode ser completamente o outro da imaginação; entre os dois
deve ter uma certa forma de semelhança para que um conceito possa
representar a essentia, ou seja, a quidditas de uma coisa no intelecto; pois
“a pedra não está na alma, mas só seu conceito, ou seja, sua imagem” (De
anima III, 8. 431b29: νὐ γὰξ ὁ ιίζνο ἐλ ηῇ ςπρῇ, άιιὰ ηὸ εἷδνο): lapis non
est in anima, sed species lapidis, ut dicitur in III De anima (S.th. I, 76,
2c.).
O termo „semelhança‟ (similitudo, κίκεζηο) é tomado do 1o
capítulo do De interpretatione (16a5-10) de Aristóteles73 que explica a
„triangulação‟ da linguagem:74 as palavras escritas (γξαθόκελα) são
“signos” (ζύκβνια, signa) dos sons expressos com a voz (ηὰ ἐλ ηῇ θσλῇ,
sunt notae eorum quae sunt in voce); os sons mesmos são signos das
73
Cf. ARISTOTELES LATINE, interpretibus variis edidit Academia Regia Borussica, Berlin,
apud Georgium Reimerum, 1831, Nachdruck herausgegeben und eingeleitet von Eckhard
KESSLER, Humanistische Bibliothek. Texte und Abhandlungen, begründet von Ernesto
Grassi, Reihe II, Texte Band 30, München, Wilhelm Fink Verlag, 1995: De interpretatione,
trad. por GIULIO PACE (1550-1635), p. 8. Cf. também: ARISTOTELES, De interpretatione.
ΠΕΡΘ ΕΡΜΗΝΕΘΑ, recognovit Hermann Weidemann, Berlin / Boston, Walter de Gruyter,
2014; Jean PEPIN, ύκβνια, εκεία, 'Οκνηώκαηα. A propos de De interpretatione 1, 16 a 3-
8 et Politique VIII 5, 1340 a 6-39, em: Jürgen WIESNER (Ed.), Aristoteles – Werk und
Wirkung, Vol. I, Berlin / New York, Walter de Gruyter, 1985, pp. 22-44.
74
Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, Linguagem e Realidade: Para uma teoria do significado
segundo Hilary Putnam, em: Principia: An International Journal of Epistemology vol. 19 n.
2, Florianópolis, Universidade Federal de Santa Catarina (UFSC), 2015, pp. 281-295.
Acerca da recepção do De interpretatione na Idade Média cf.: Peter SCHULTHESS, De
interpretatione in der Rezeption des 12. und 13. Jahrhunderts, em: Dominik PERLER &
Ulrich RUDOLPH (Eds.), Logik und Theologie. Das Organon im arabischen und im
lateinischen Mittelalter, (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Vol.
LXXXIV) Leiden / Boston, E. J. Brill, 2005, pp. 331-373.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1479
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
75
Os termos „representação‟ e „representação mental‟ são tirados de Hilary Putnam para
traduzir πάζεκα resp. παζήκαηα. Aristóteles está pensando em todos os processos na alma
no ato de fala: paixões, impressões, afecções, afetos, imaginações, imagens, inclusive
concepções, conceitos.
76
Anicius Manlius Severinus BOETIUS, Commentarium in librum Aristotelis Peri
Hermeneias, I, 1, ed. Leonardo Spengel, Leipzig, Editora B. G. Teubneri, 1877, Prima
Editio: p. 36; Secunda Editio: p. 41.
77
Acerca da expressão „pensamento‟ para „passio‟ é preciso citar Tomás de Aquino, S.th. I,
85, 2 arg. 3: “Praeterea, Philosophus dicit, in I Periherm., quod voces sunt notae earum
quae sunt in anima passionum. Sed voces significant res intellectas: id enim voce
significamos quod intelligimus. Ergo ipsae passiones animae, scilicet species intelligibiles,
sunt ea quae intelliguntur in actu”. O tradutor Carlos Arthur traduz „passiones‟ por
„afecções‟, uma tradução correta, mas resulta-se só do contexto do artigo.
78
Cf. Han Thomas ADRIAENSSEN, Representation and Scepticism. From Aquinas to
Descartes, Cambridge, University Press, 2017. Anthony J. LISSKA, Aquinas’s Theory of
Perception. An Analytic Reconstruction, Oxford, University Press, 2016.
1480 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
79
Cf. Gabriel NUCHELMANS, The semantic of propositions, em: The Cambridge History of
Later Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle to the Desintegration of
Scholasticism, 1100-1600, ed. by Norman KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG,
associated editor Eleonore Stump, Cambridge, University Press, 1982 (2 a 1984), 197-210.
Veja também os outros artigos relacionados em op. cit.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1481
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
80
Alain de LIBERA, La querelle des universaux. De Platon à la fin du Moyen Âge, Paris,
Éditions du Seuil, 1996.
81
Calvin NORMORE, Future Contingents, em: The Cambridge History of Later Medieval
Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle to the Desintegration of Scholasticism,
1100-1600, ed. by Norman KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG, associated editor
Eleonore Stump, Cambridge, University Press, 1982 (2 a Ed. 1984), pp. 358-382.
82
Cf. Dominik PERLER (Ed.), The Faculties. A History, (Oxford Philosophical Concepts),
Oxford, Oxford University Press, 2015; Yvonne LAFRANCE, Les puissances cognitives de
l‟âme: La réminicence et les Formes intelligibles dans le Menon (80a-86d) et le Phédon
(72e-77a), em: Études Platoniciennes IV: Les Puissances de L’âme selon Platon,
Publication annuelle de la Société d‟Études Platoniciennes, Paris, Les Belles Lettres, 2007,
pp. 239-253.
1482 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
83
Cf. p.ex. Gregor SCHOELER, Poetischer Syllogismus – bildliche Redeweise – Religion.
Vom aristotelischen Organon zu al-Farabis Religionstheorie, em: Dominik PERLER &
Ulrich RUDOLPH (Eds.), Logik und Theologie. Das Organon im arabischen und im
lateinischen Mittelalter, (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Vol.
LXXXIV) Leiden / Boston, E. J. Brill, 2005, pp. 45-58.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1483
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1484 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
87
Cf. Alejandro G. VIGO, Praktische Wahrheit und dianoetische Tugenden bei Aristoteles,
em: Platon und Aristoteles – sub ratione veritatis. Festschrift für Wolfgang Wieland zum
70. Geburtstag, ed. por Gregor DAMSCHEN, Rainer ENSKAT e Alejandro G. VIGO,
Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 2003, pp. 242-251.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1485
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
No seu tratado sobre a lei natural (lex naturalis) Tomás (S.th. I-II,
94, 2) explica, que os primeiros princípios da razão especulativa são para o
intelecto, assim como os primeiros princípios da razão prática. Assim o
primeiro princípio da razão especulativa, a saber, o princípio da não-
contradição fundado no conceito do ser (ens) se comporta de igual modo
como o primeiro princípio da razão prática (bonum est faciendum et malum
vitandum) fundado no conceito do bem (bonum). A intermediação deste
primeiro princípio da razão prática sendo um princípio formal com os
conteúdos concretos vindo do desejo, ou seja, do apetite (appetitus) é a
tarefa da prudência (θξόλεζηο); como a intermediação do primeiro
princípio da razão especulativa sendo também um princípio formal com os
conteúdos científicos vindo da experiência é a tarefa do raciocínio
(δηάλνηα). Acerca do intelecto humano, não se trata de dois intelectos, mas
de um intelecto só em várias manifestações e finalidades.88
Ad (a) A diferença entre λνῦο πνηεηηθόο (intellectus agens) e λνῦο
παζεηηθόο (intellectus possibilis) é a mais importante, tanto na linha da
tradição da filosofia árabe quanto na da filosofia latina medieval. Nesta
diferença se encontra o que é a verdadeira questão de uma teoria do
intelecto; de uma Filosofia da Mente, Philosophy of Mind, como se diz em
seguida de Gilbert Ryle,89 porém, a psicologia filosófica de Aristóteles é
mais ampla.
Ora, a tese aristotélica da identidade do intelecto e do inteligido
que Tomás aceita apenas com respeito à entidade divina, mas não com
88
Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, L‟unité de la raison humaine selon Thomas d‟Aquin et
Al-Farabi, em: Le portique, número 12: Charme et séduction, 2o semestre 2003,
Strasbourg/Metz, France, 2003, pp. 97-118.
89
Gilbert RYLE, The Concept of Mind, 60th Anniversary Edition, Oxford, Routledge, 2009
(1st Edition 1949 by Hutchinson). Cf. também: Simo KNUUTTILA & Juha SIHVOLA (Eds.), A
Sourcebook for the History of the Philosophy of Mind. Philosophical Psychology from
Plato to Kant (Studies in the History of the Philosophy of Mind, 12), Dordrecht /
Heidelberg / New York / London, Springer, 2014.
1486 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
90
Agostinho NIFO (Augustinus Niphus Suessanus Philosophus), via Aristotelis De
intellectu Libri Sex, Venetiis, apud Hieronimum Scotum, 1554, “Liber tertius, in quo de
vnitate rationalis anime disputabitur”. Agostino NIFO, De intellectu, ed. by Leen Spruit,
Brill‟s Studies in Intellectual History, vol 201, Leiden / Boston, E. J. Brill, 2011. Anna
AKASOY & Guido GIGLIONI (Eds.), Renaissance Averroism and Its Aftermath: Arabic
Philosophy in Early Modern Europe, (International Archives of the History of Ideas, 211)
Dortrecht / Heidelberg / New York / London, Springer, 2013
91
AVERROIS CORDUBENSIS Commentarium magnum in Aristotelis De anima, ed. F. S.
Crawford, pp. 401sqq.: “Quaestio autem secunda, dicens quomodo intellectus materialis est
unus in numero in omnibus individuis hominum […] valde est difficilis et máxime habet
ambiguitatem”. Ibid., pp. 406sq: “Quoniam, quia opinati sumus ex hoc sermone quod
intellectus materialis est unicus omnibus hominibus, et etiam ex hoc sumus opinati quod
species humana est eterna, ut declaratum est in aliis locis […]”. E depois uma longa
conversa das posições de Teofrasto, de Alexander de Aphrodisias e Themistius Averróis
encerra a discussão com palavras seguintes: “On the basis of this account we have held the
opinion that the material intellect is one for all human beings and also on the basis of this
we have held the opinion that the human species is eternal […]. The material intellect must
not be devoid of the natural principles common to the whole human species, namely, the
primary propositions and singular conceptions common to all [human beings]. For these
intelligibles are unique according to the recipient and many according to the intention
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1487
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
neste caso não seria possível que hic homo intelligit (que este homem aqui
intelige). Aliás, Tomás de Aquino apoia-se em Averróis como o
comentador de Aristóteles para se basear num fundamento certo em sua
própria interpretação de Aristóteles.
O que é, então, o verdadeiro sujeito do Cogito cartesiano? Uma
République des lettres et sciences, um anonimato, ou o Ego individual,
uma pessoa autêntica? E por que Descartes usa a forma de um silogismo,
cogito ergo sum? O que significa o sum? O mesmo trecho do Livro III do
De anima experimenta interpretações diferentes e às vezes opostas como o
debate sobre o De anima no século XVI e XVII mostra.92
Martha C. Nussbaum levanta as questões correspondentes em sua
introdução aos Essays on Aristotle’s De anima por ela organizado:93
(1) Acerca do status ontológico do λνὑο: Qualquer investigação
científica inclui de certa forma uma separação do ιόγνο da sua matéria a
ser investigada: a) Há um ιόγνο que não é separável da sua matéria
(πξάγκαηα), nem secundum esse, segundo sua existência, nem
analiticamente, secundum rationem, p.ex. a medicina. b) Há um ιόγνο que
é separado da sua matéria apenas analiticamente, secundum rationem, mas
não secundum esse, segundo a sua existência real, p.ex. a matemática e c)
1488 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
94
TOMÁS DE AQUINO, De Regno ad regem Cypri, I, cap. 1, Ed. Leonina XLII, p. 450a:
“[…] magis igitur homo est communicatiuus alteri quam quodcumque aliud animal”. St.
THOMAS AQUINAS, On Kingship. To the King of Cyprus, done into English by Gerald B.
PHELAN, revised with introduction and notes by I. Th. ESCHMANN, Hyperion Press, Inc.,
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1489
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
Westport Connecticut, 1979, (1a Ed. Pontificial Institute of Medieval Studies, Toronto,
1949), p. 5
95
Cf. L. A. KOSMAN, What Does the Maker Mind Make?, em: Martha C. NUSSBAUM &
Amélie OKSENBERG (Eds.), Essays on Aristotle’s De anima; Oxford, Clarendon Press,
1992, pp. 330-345.
1490 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Ora, algo pode ser visto em algo como o rosto que se reflete no
espelho. De outro modo algo pode ser visto em algo como no princípio;
quando dizemos algo é visto no sol enquanto é visto pelo sol. Desta forma
a alma humana conhece tudo nas razões eternas por participação:
“De fato, a própria luz intelectual (lumen
intellectuale) que há em nós, nada é além de
uma certa semelhança participada da luz
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1491
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
96
Cf. Carlos Arthur Ribeiro do NASCIMENTO, Las Quaestiones de la Primera Parte de la
Suma de Teología de Tomás de Aquino sobre el Conocimiento Intelectual Humano, em:
Francisco BERTELLONI & Giannina BURLANDO (Eds.), La Filosofia Medieval.
(Enciclopédia Iberoamericana de Filosofia, 24), Editorial Trotta, edición digital pdf, Madrid
2002 (2013), pp. 157-177; Étienne GILSON, Pourquoi saint Thomas a critiqué saint
Augustin?, em: Archives d'Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge, tome I, Paris, J.
Vrin, 1926, pp. 5-127. Neste volume pp. 80-111: Gilson: “l‟augustinisme avicennisant”.
97
Zdzislaw KUKSEWICZ, Criticisms of Aristotelian psychology and the Augustinian–
Aristotelian synthesis, em: The Cambridge History of Later Medieval Philosophy. From the
Rediscovery of Aristotle to the Desintegration of Scholasticism, 1100-1600, ed. by Norman
KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG, associated editor Eleonore Stump,
Cambridge, University Press, 1982 (2a Ed. 1984), pp. 623-628.
1492 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
98
J. GUILLET, O.P., La “lumière intellectuelle” d‟après S. Thomas. “νἷνλ ην θῶο” – De
anima III, 5. 430 a 15, em: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge,
Tome II, Paris, J. Vrin, 1927, pp. 79-88.
99
ALEXANDER DE APHRODISIAS, Commentaria Scripta Minora De anima liber cum
mantissa, II, ed. Ivo Bruns, op. cit.: […] ἀλάινγνλ ὢλ νὗηνο ὁ πνηεηηθόο ὥο θεζηλ ὁ
΄Αξηζηνηέιεο, ηῷ θῶηη. ὡο γὰξ ηὸ θῶο αἵηηνλ γίλεηαη ηνῖο ρξώκαζηλ ηνῦ δπλάκεη νὗζηλ
ὁξαηνῖο ἐλεξγείᾳ γίλεζζαη ηνηνύηνο, νὕησο θαὶ νὗηνο ὁ ηξίηνο λνῦο ηὁλ δπλάκεη θαὶ ὑιηθὸλ
λνῦλ ἐλεξγείᾳ λνῦλ πνηεῖ ἕμηλ έκπνηῶλ αὐηῷ ηὴλ λνεηηθήλ (107,29-34). Liber de intellectu
et intellecto, edidit Gabriel Théry, op. cit., p. 75 “[…] Comparatio autem huius agentis ad
animam, sicut dicit Aristoteles, est sicut comparatio luminis; sicut enim lumen causa est
colorum visorum in potentia, ut videantur in effectu, sic haec intelligentia facit intellectum
materialem, qui est in potentia, esse intellectum in effectu eo, quod defigit in eo habitum
intelligendi in effectu.” Alexandre d‟Aphrodise, De l’âme II (Mantissa), par Richard
Dufour, op. cit., pp. 19-20.
100
TOMÁS DE AQUINO, In Phys. Lib. II, lec. 4 n.171; ibid., lec. 14 n. 268; Quaestiones
disputatae De veritate 3, 1c., Ed. Leonina XXII, p. 100; Summa contra gentiles II, 24, Ed.
Leonina XIII, p. 327-329. James A. WEISHEIPL, “The Axiom “Opus naturae est opus
intelligentiae” and its Origins”, em Gerbert MEYER & Albert ZIMMERMANN (Eds.), Albertus
Magnus – Doctor Universalis 1280/1980, (Walberberger Studien, Philosophische Reihe,
Band 6), Mainz, Matthias Grünewald Verlag, 1980, pp. 441-463. Ludwig HÖDL, ““Opus
naturae est opus intelligentiae”. Ein neuplanonisches Axiom im aristotelischen Verständnis
des Albertus Magnus“, em: Friedrich NIEWÖHNER & Loris STURLESE (Eds.), Averroismus
im Mittelalter und in der Renaissance, Zürich, Spur, 1994, pp. 132-148. Cf. Jakob Hans
Josef SCHNEIDER, A Imagem de Platão em Tomás de Aquino. op. cit., pp. 408sq. O axioma
deveria ser bem conhecido pelo menos na Ordem dos Dominicanos até o século XVIII, cf.
FRATRIS SALVATORIS MARIAE ROSELLI, Summa Philosophica ad mentem Angelici Doctoris
S. Thomae Aquinatis, Prima Secundae Partis Physicam Generalem complectens, Tom. II,
Quaestio I, art. 1 e quaestio I, art. 3, Matriti, Typis Benedicti Cano, 1788, pp. 9 e 22.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1493
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
101
TOMÁS DE AQUINO, Sententia lib. Politicorum, Prologus, Ed. Leonina XLVIII, p. A 69.
102
TOMÁS DE AQUINO, In Phys., lib. 2 lec. 4 n. 9; De pot. q. 3, a. 15; In III Sent., d. 33, q. 2,
a. 5c.; S.th. I, 66, 1 obiec. 2: “natura in sua operatione Dei operationem imitator”.
103
SANTO AGOSTINHO, Confissões, lib. XI, cap. 5: Deus é o “artífice” do universo.
104
TOMÁS DE AQUINO, In Phys., lib. 2 lec. 14 n. 268; Summa contra gentiles I, 1.
105
TOMÁS DE AQUINO, Expositio lib. Peryermenias I 3 (16a9-13), Ed. Leonina I/1, p. 16.
1494 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
semelhança o mundo é criado: “Et in hoc consistit ratio ideae“ (Sth. I, 15,
1). Esta forma é o Bem (I, 46) que Deus quer necessariamente. Aristóteles
afirma em sua Física (II, 6. 198a10-14) que
VI Conclusão
106
Cf. p.ex. Richard C. TAYLOR, Aquinas, the Plotiniana Arabica, and the
Metaphysics of Being and Actuality, Journal of the History of Ideas, Vol. 59, No. 2, April,
University of Pennsylvania Press, 1998, pp. 217-239, online: Marquette University e-
Publications@Marquette, Philosophy Faculty Research and Publications, 4-1-1998.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1495
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
107
Herbert A. DAVIDSON, Alfarabi, Avicenna, & Averroes. On Intellect. Their Cosmologies.
Theories of the Active Intellect, & Theories of the Human Intellect, New York/ Oxford
(Oxford University Press) 1992. Literatura mais antiga: Thomas LITT, Les corps célestes
dans l’Univers de Saint Thomas d’Aquin, (Philosophes Médiévaux, tome VII),
Louvain/Paris, Béatrice-Nauwelaerts, 10, rue de l‟Abbaye, 1963.
108
Cf. Cartularium Universitatis Parisiensis, vol I n. 246, ed. Henricus DENIFLE O.P. &
Aemilio CHATELAIN, Paris, ex Typis Fratrum Delalain via Sorbone dicta, 1889, p. 278.
1496 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1497
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
112
Cf. Jakob Hans Josef SCHNEIDER, The Eternity of the World. Thomas Aquinas and
Boethius of Dacia, Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge, Tome 66,
Paris, J. Vrin, 1999, pp. 121-141.
113
AEGIDIUS ROMANUS (Giles of Rome), Errores Philosophorum, cap. 4, ed. Josef Koch ,
tradução por J. O. Riedel, Milwaukee, Wisc., Marquette University Press, 1944, pp. 15-25.
114
Roland HISSETTE, Enquête sur les 219 thèses condamnées à Paris le 7 mars 1277,
Louvain, Publications universitaires, 1977. Idem, La condamnation parisienne de 1277.
Nouvelle édition du texte latin, traduction, introduction et commentaire par David Piché
avec la collaboration de Claude Lafleur (Sic et Non), Paris, Librairie philosophique J. Vrin,
1999. Edward GRANT, The effect of the condemnation of 1277, em: The Cambridge History
of Later Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle to the Desintegration of
Scholasticism, 1100-1600, ed. by Norman KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG,
associated editor Eleonore Stump, Cambridge, University Press, 1982 (2a Ed. 1984), pp.
537-539; Étienne GILSON, History of Christian Philosophy in the Middle Ages, London,
Sheed and Ward, 1955, pp. 387-427.
115
Cf. Maurice-Ruben HAYOUN et Alain de LIBERA, Averroès et l’averroïsme, (Que sais-
je?), Presses Universitaires de France, Paris 1991.
116
Cf. p.ex. Alain de LIBERA, D‟Averroès en Augustin. Intellect et cogitative selon Dietrich
de Freiberg, em: Recherches sur Dietrich de Freiberg, édité par Joël Biard, Dragos Calma
et Ruedi Imbach (Studia Artistarum, Études sur la Faculté des arts dans les Universités
médiévales, 19), Turnhout, Belgium, Brepols, 2009, pp. 15-62.
1498 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Referências
AKASOY, Anna & Guido GIGLIONI (Eds.), Renaissance Averroism and Its
Aftermath: Arabic Philosophy in Early Modern Europe, (International
Archives of the History of Ideas, 211) Dortrecht / Heidelberg / New York /
London, Springer, 2013. https://doi.org/10.1007/978-94-007-5240-5
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1499
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1500 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1501
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1502 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1503
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
BOLER, John F., Intuitive and abstractive cognition, em: The Cambridge
History of Later Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle
to the Desintegration of Scholasticism, 1100-1600, ed. by Norman
KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG, associated editor Eleonore
STUMP, Cambridge, University Press, 1982 (2a 1984), pp. 460-478.
BOULLIER, David Renaud, Essai Philosophique sur l’Âme des Bêtes: “où
l‟on trouve Diverses Reflexions sur la Nature de la LIBERTÉ, sur celle de
nos SENSATIONS, sur L‟UNION DE L‟ÂME ET DU CORPS, sur
L‟IMMORTALITÉ DE L‟ÂME”, Seconde Édition revue & augmentée, ”À
laquelle on a joint un Traité des VRAIS PRINCIPES QUI SERVENT DE
FONDEMENT A LA CERTITUDE MORALE”, Tome I, Amsterdam, chez
François Changuion, 1737.
1504 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1505
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
COTTINGHAM, John & Peter HACKER (Eds.), Mind, Method, and Morality,
Essays in Honour of Anthony Kenny, Oxford, University Press, 2010.
1506 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1507
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
HENDRIX, John S., Philosophy of Intellect and Vision in the De anima and
De intellectu of Alexander de Aphrodisias, Roger Williams University,
School of Architecture, Art, and Historic, Preservation Faculty
Publications, Paper 15, 2010, pp. 1-29.
1508 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1509
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
KNUUTTILA, Simo & Juha SIHVOLA (Eds.), A Sourcebook for the History
of the Philosophy of Mind. Philosophical Psychology from Plato to Kant
(Studies in the History of the Philosophy of Mind, 12), Dordrecht /
Heidelberg / New York / London, Springer, 2014.
https://doi.org/10.1007/978-94-007-6967-0
KOSMAN, L. A., What Does the Maker Mind Make?, em: Martha C.
NUSSBAUM & Amélie OKSENBERG (Eds.), Essays on Aristotle’s De
anima; Oxford, Clarendon Press, 1992, pp. 330-345.
KRÄMER, Hans Joachim, Arete bei Platon und Aristoteles. Zum Wesen
und zur Geschichte der platonischen Ontologie, Heidelberg, Carl Winter-
Universitätsverlag, 1959.
1510 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1511
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
Joël Biard, Dragos Calma et Ruedi Imbach (Studia Artistarum, Études sur
la Faculté des arts dans les Universités médiévales, 19), Turnhout,
Belgium, Brepols, 2009, pp. 15-62. https://doi.org/10.1484/M.SA-
EB.3.1189
LITT, Thomas, Les corps célestes dans l’Univers de Saint Thomas d’Aquin,
(Philosophes Médiévaux, tome VII), Louvain/Paris, Béatrice-Nauwelaerts,
10, rue de l‟Abbaye, 1963.
LUSCOMBE, D. E., Natural morality and natural law, em: The Cambridge
History of Later Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle
to the Desintegration of Scholasticism, 1100-1600, ed. by Norman
KRETZMANN, Anthony KENNY & Jan PINBORG, associated editor Eleonore
Stump, Cambridge, University Press, 1982 (2a 1984), pp. 705-720.
MEIRINHOS, José Francisco Preto, Pedro Hispano (século XIII). Vol. II: …
et multa scripsit, Porto, Oficina Gráfica da Faculdade de Letras da
Universidade de Porto, Portugal, 2002.
1512 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
MENN, Stephen, Aristotle and Plato on God as Nous and the Good, em:
The Review of Metaphysics. A Philosophical Quarterly, vol. 45, no. 03,
Márcio de 1992, The Catholic University of America, Washington D.C.
1992, pp. 543-573.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1513
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1514 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1515
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
SCHNEIDER, Jakob Hans Josef, Utrum haec sit vera: Caesar est homo,
Caesar est animal, Caesare non existente. Zum Peri-Hermeneias-
Kommentar des Johnnes Duns Scotus, em: Ludger HONNEFELDER, Rega
WOOD & Mechthild DREYER (Eds.), John Duns Scotus. Metaphysics and
Ethics (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Vol.
LIII), Leiden / New York / Köln, E. J. Brill, 1996, pp. 393-412.
1516 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1517
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1518 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
TAYLOR, Richard C., The Kalam fi mahd al-khair (Liber de causis) in the
Islamic Philosophical Milieu, Pseudo-Aristotle in the Middle Ages. The
Theology and other texts, ed. by Jill KRAYE, W. F. RYAN, and C. B.
SCHMITT (Warburg Institute Surveys and Texts XI.), London, The
Warburg Institute, University of London 1986, pp. 37-52.
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1519
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1520 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X
Jakob Hans Josef Schneider
VOLPI, Franco, Das Problem der Aisthesis bei Aristoteles, em: Platon und
Aristoteles – sub ratione veritatis. Festschrift für Wolfgang Wieland zum
70. Geburtstag, ed. por Gregor Damschen, Rainer Enskat e Alejandro G.
Vigo, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 2003, pp. 286-303.
WEISHEIPL, James A., “The Axiom “Opus naturae est opus intelligentiae”
and its Origins”, em Gerbert MEYER & Albert ZIMMERMANN (Eds.),
Albertus Magnus – Doctor Universalis 1280/1980, (Walberberger Studien,
Philosophische Reihe, Band 6), Mainz, Matthias Grünewald Verlag, 1980,
pp. 441-463.
WINGELL, A. E., Vivere viventibus est esse in Aristotle and St. Thomas,
The Modern Schoolman, vol. 38, Saint Louis University 1961, pp. 85-120.
https://doi.org/10.5840/schoolman196138215
Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X 1521
Teorias do Intelecto na Idade Média Latina. De anima III, cap. 5 de Aristóteles e sua tradição medieval
1522 Educação e Filosofia, Uberlândia, v.34, n.72, p. 1445-1522, set./dez. 2020. ISSN Eletrônico 1982-596X