Você está na página 1de 62

Línguas de Moçambique

Vocabulário de

SHIMAKONDE
Ficha Técnica

Título: Vocabulário de Shimakonde


(Vocabulary of Shimakonde)

Língua: Shimakonde

Artista: Octávio Gonçalves Nelly

Primeira edição electrónica, 2010

Produzido por: SIL Moçambique


lidemo.net@gmail.com
C.P. 652
Nampula, Nampula
Moçambique

O utilizador pode copiar e distribuir a obra.

• * A escrita do nome da língua segue o II Relatório de Ortografia das Línguas Moçambicanas:


• Eduardo Mondlane, Maputo, 2000.
NOTA INTRODUTÓRIA

Bem vindo à leitura e o uso deste pequeno dicionário de língua


SHIMAKONDE.

Tem em mão o produto inicial de um ambicioso projecto que visa criar um


depósito do léxico desta língua, que brota no norte da província de Cabo
Delgado nos Distritos de Mueda, Nangade, Muidumbe, Macomia, Meluco,
Palma e Mocimboa da Praia. Por motivos de migração dos seus falantes,
essa lingua expande-se por várias regiões de Moçambique, estimando-se
em mais de 233.000 falantes, segundo NELIMO, (2000:19).

Este vocabulário não é o primeiro, representa uma participação de esforços


que ao longo dos anos, as diversas instituições e individualidades vêm
envidando na preservação desta base de acção e identificação cultural que é
a língua.

A língua não é um elemento estático, ela é dinâmica, pois, evolue segundo


o desenvolvimento da própria sociedade; assim, Shimakonde comporta
cinco variantes:

a) Shindonde - falada pelos Vandonde/andonde os quais residem


maioritariamente no vale do rio Rovuma, na zona montanhosa do planalto
(Palma, Mueda e Nangade);
b) Shimwalu - falada pelos Vamwalu, população residente no vale do rio
Messalo (Mwalu);
c) Shiyanga - falada pelos Vaiyanga, população localizada na Iyanga
(Mocimboa da Praia);
d) Shimwambe - falada pelos Vamwambe que são residentes nos distritos
de Macomia e Meluco;
e) Shimakonde - falada pelos Vamakonde que são residentes da zona alta
do planalto, kumakonde (Nangade e Mueda).
Contudo, as variantes ocorrem raras vezes neste dicionário.

Um agradecimento é dirigido à Sociedade Internacional de Linguística,


promotora da iniciativa, pela prévia formação elementar em linguística e
lexicografia das línguas bantu e organização de vocabulários. O
agradecimento é extensivo aos falantes da língua Shimakonde que directa
ou indirectamente deram a sua modesta colaboração no enriquecimento
desta obra experimental, com pouco mais de mil e setecentas palavras.
Importa referir, com toda a honestidade, que esta obra ainda não se
considera perfeita, tanto no seu valor vocabular como no organizacional.

Um convite especial vai para os falantes fluentes desta língua e aos


interessados a dar as suas sugestões de correcção e enriquecimento deste
documento de utilidade pública. Qualquer sugestão deverá ser enviada ao
email dictionary_mozambique@sil.org. Mais informação sobre
Shimakonde e outras línguas moçambicanas pode se encontrar no site
www.lidemo.net .

Os nossos agradecimentos são dirigidos às seguintes instituições:


Associação Progresso – Pemba, Cabo Delgado
DPEC – Pemba, Cabo Delgado
Centro Cultural da Casa Velha – Muahivire, Nampula

Contribuintes: Manuel Chuvi Pajume,


Judite Cassiano Dyuti, Betuel Simão
Lyaule, Cosme Nkalemane Simba,
Severino Cassiano

Projecto iniciado no:


3º Seminário Regional das Línguas de Moçambique
Fevereiro 2008
Nampula, Moçambique
Centro de Formação de SIL
Sociedade Internacional de Linguística

Actas Ortográficas
yakudimba yuvi

yakudimba preto. yanauvi vermelho. Consoantes Especiais


yakujosha fumado. yeea faísca.
/sh/
yaleni brinco. yomba peixe. Na língua Shimakonde, existe uma variação na pronúncia do fonema
yalyulo tarde. yuko toupeira. /sh/, em certas circumstâncias. Depois de um nasal silábica, o
yamamba verde (cor). yuti arma de fogo. fonema é realizado como /c/. Mulheres de certas regiões realizam
yanangala claro. yuvi arco-íris. este fonema pela pronúncia /s/. Por razões de consistência na escrita
optamos por usar o grafema /sh/ para representar este fonema em
yanashwe branco.
qualquer dos casos.
1.) nshila - cauda (realizada como ncila)
mishila - cauda (realizada como misila, em certos
lugares)

semi-vogais
Na circunstância em que as vogais fechadas (/i/ e /u/) precedem uma
vogal aberta (/a/, /e/, /o/ ) são representadas pelas semi-vogais /w/ ou
/y/.
2.) lionga > lyonga (seta)
uino > wino (tinta)

Na área da pronúncia das extensões verbais, deve-se fazer ainda mais


pesquisa na área de semi-vocalização. A escrita neste caso foi da
escolha do contribuinte daquela certa palavra.
3.) kushaniya vs. kushanya (reunir)

Segmentação das Palavras


112
wakukulumuka yakujosha

prefixo de relação wakukulumuka alto. wakutupa gigante.


Em todos os casos, o prefixo de relação escreve-se conjuntamente
wakukulupilika honesto; wakwaminika honesto; justo.
ao nominal que a segue, de acordo com a escrita da nossa equipe importante.
de tradução bíblica. wakwandya polígamo.
wakulala impotente.
5.) imindi ya shala > imindi yashala (nó do dedo) wakwashi? qual?
wakulavalava prostituta.
walikola parente.
prefixo locativo wakulepa alto.
walongo tutano.
Em todos os casos, os prefixos locativos (pa-, ku- e ma-) wakulidai orgulhoso.
wamakosha culpado.
escreve-se conjuntamente ao nominal que o segue. wakulidyuka idiota.
wambili segundo.
6.) pa kulota > pakulota (para)
wakulipililila paciente.
wambone bonito.
wakulitumbyanga orgulhoso.
adjectivos deverbais wamwisho último.
Caso um verbo seja usado com frase relativa, o infinitivo junto wakulugwala cego.
wanashwe santo.
com a partícula de relação se juntam à raiz verbal. wakulyulula poderoso.
wantatu terceiro.
7.) w- a- ku- dikika > wakudikika wakumanya inteligente.
pref. nominal/pref. assoc./pref. inf./raiz verbal wapantimaliki antepassado.
wakumanyika conhecido.
wapashilinga adulto.
morfema de instrumento wakung'amang'ama inquieto.
Quando o morfema de instrumento na- precede o nominal, washojo egoista.
wakunyata feio.
optamos escrevé-lo disjuntivamente. Quando o morfema ocorre waungamanya ignorante.
no fim ou dentro duma palavra, então, escreve-se conjuntamente wakunyeta gordo.
wave deles.
com a palavra. wakupanakedya míope.
wembe lâmina.
8.) kwalotela na muti (acenar com a cabeça) wakupumbulumanga inquieto.
wenu vosso.
kuva – na – o > kuvanao (ter/estar com) wakupungukanga senil.
wetu nós; nosso.
wakushepa magro.
wino tinta.
wakushimwa ferroz.
woba tutano.
wakushunala triste.
wakutikinanga ignorante.

Y - y

yaanda ninho. yadi tradição; costume.


yadao realmente; sim; também. yaingaloshi castanho.

111
vanao wakukulupilika

V - v

vanao eles. vyakukumbilanga bebida não


vangapi? quantos? alcoólica.

vanji alguns.
venentete povo.
vyakulekwa herança.
vyanda costas.
Lista Alfabética
vigai
vilyo
chapa.
comida.
vyoe muitos.
vyombo ferramenta.
de
vingapi? quantos?
vitali ferramenta.
vyuma missanga.
Palavras
Português – Shimakonde
W - w

wa de. wakubangabanganga senil.


waambi novo. wakubwaluka eloquente.
waangu meu. wakudidimanga paralítico.
wadimbalati forte; poderoso. wakudikika triste.
wadimongo forte; poderoso. wakudobadobanga fraco.
wading'ano inteligente. wakudulumbuka maluco.
wai capim. wakujaika perdido.
waimbeve teimoso. wakujanda magro.
waing'ou invejoso. wakujopa tímido.
wakati estação; tempo. wakujowa ferroz.
wakati wou agora. wakukalipa ferroz.
wake dele. wakukomwangwa estúpido;
wako você; teu; tu. malandro.
wakukowa culpado.
wakubanga malandro.
wakukudaila coxo.
110
tumbaku uwila

tumbaku tabaco. twiga girafa.


tusini noventa (90).

U - u

ubongo cérebro. ulungu celeiro.


ubwabwa arroz. ulwele doença.
udani capim. umbala multidão.
udeni dívida. umbugwela bolor.
ugoni adultério. umu chefe.
ugwali xima; farinha. unapamo junto.
ugwalwa bebida alcoólica; cerveja undi águia.
tradicional. unga farinha.
ugweka sozinho.
ung'oko inhame.
ugwimbo cabelo.
unji outro.
ugwino tinta.
unyadi ruga.
ugwogwa cogumelo.
upanga catana.
uji papas.
upinde arco.
ukodi imposto.
uputa vedação; gergelim.
ukoko crosta.
usheshe muchém.
ukoti pescoço.
ushi mel.
ukupata pulga.
ushula sumo.
ukwedu tamarinho.
ushwa muchém.
ulaka sumo de cajú.
utawala poder.
ulende gergelim.
uti todos; tudo.
ulimu limão.
ututuli cérebro.
ulongo solo; barro.
uwambone perfeito.
ululu seiva.
uwavi feitiçaria; feitiço.
ulume sémem.
uwila pus.
109
shitima tusini abacate aceitar

shitima gema. shoni fezes.


A - a
shitingi ilha. shono acampamento.
shitogwa rã. shoo latrina.
abacate litope. aborto espontâneo
shitoota agulha. shoongo tecelão (pessoa). kutingulanga, kujanga
abacateiro mpela.
shituli bossa. shukile shana correcto. kwashitumbo.
abandonar kwama (mudar);
shitumba jarro. shuli fogão; lareira; fogueira. abrandar kudiya (reduzir);
kutumuka.
shitumbo abdómen; grávida; shulu espuma. abraçar kuupa nkono.
abater na caça kubyaa; kushinda
barriga. shuluma manguço. (degolar). abrigo pashinu pakulipiya;
shitumbulilo tamanho. abater no trabalho kulumula. ntaliya (trincheira);
shumba quarto.
kutilila (refúgio).
shitundu capoeira. abcesso livimbo.
shumbi sal. abrir kubulukula; kuungula
shitungulu cebola. abdómen shitumbo.
shundu nó de corda. (com chave); kushimula
shitungulu-shumu alho. (porta); kuunukula.
shungula coelho.
shitupa tubérculo. abster-se kulyumadyanga,
shuni ave; pássaro.
kulipambula, kulyusha.
shituta lixeira.
shutiko embrulho.
abundar shakumbalanga.
shituvi embrulho.
shuuku tempo chuvoso.
abutre shipuungu.
shivalavala centopeia.
shuukutu acampamento.
acabar kumalila.
shivanga crânio. abelha nanyushi.
shuumbi corcunda.
acalmar kumaladyanga,
shivilinganenge diferente. abençoar kwalaliya, kuupa
shuuva peito. kupambadyanga,
shiweni reumatismo. dinema.
shuvi leopardo. kutulisha.
shoba sarampo. acalmar-se kulidumanga;
sita seis (6).
shoe muito. kulimaladya.
sitini sessenta (60).
shombo carga; instrumento. acampamento shuukutu, shono.

shonga sepultura. acariciar kupalapata;


acarinhar kupambedyanga.
aceitar kukubalya, kwitikila;
T - t kulota.
abóbora limbonda.
talumbeta corneta. tatu três (3). aborrecer kunyatila, kutaya
tano cinco (5). tisa nove (9). shitundwe, kushunala.
tatamunu pai. tugwe formiga.

108 1
acenar ajoelhar-se shilinga shitogwa

admitir kupisha mwaa; kukubalya. shilinga tamanho. shinogwelo sabor.


adultério ugoni, shimang'ande. shilipilo pagamento. shinu coisa; algo.
adulto wapashilinga, nang'olo. shilo noite. shinyakala tradição.
adversário mmongo, mpingaji. shilonda ferida. shipajelo rápido.
shilongo panela. shipala careca.
shilwele doença. shipalodi tristeza.
shima poço. shipambele rinoceronte.
shimang'ande adultério. shipanda estaca.
shimatimati tomate. shipande pedaço.
acenar kupyalika (com a mão). shimbalambanduku tinha. shipeda colmeia.
acender kukaledya; kukong'a shimbambandilo argamassa. shipilipili piri-piri; pimento.
(fazer).
shimbedi sombra. shipolo restos de comida.
acocorar-se kuguguvala,
kushidika. shimbii verde (fruta). shipula faca.

acompanhar kupikanila; shimbunga tempestade. shipundanenge diferente.


afiar kunola; kwangola (tornar).
kupalakela. shinamadi de propósito. shipuungu abutre.
afogar-se kupela medi.
aconselhar kuduma; kuupa shinana inhame. shipwatekelo dor.
ding'ano. afundar kutitimila.
shinanadi ananás. shipwepwe tempo frio.
acordar kwimuka, kutakatuka. agarrar kukamula.
shinangongo multa. shipyai vassoura.
acordo likubalyano, ligwano. agora ambi, wakati wou.
shindende calcanhar. shishulu mormoché.
acreditar kukubalya, kwamini. agradar kwamula upandalela,
shinduli folha de mandioca. shitala alpendre.
acrescentar kwanjedya, agradecer kulambwalela,
kulombolela, shinena bexiga. shitali ferro.
kulundanyanga.
acumular kuumbadya (encher). agricultor nkulima. shinengo esquilo. shitamanga lagarta.

acusar kuntambudyanga. água medi. shingangamene torto. shitamo casamento.

adiantar kulitandya; kulangalela. aguardente lipa. shingula coelho. shitandi primeiro (coisa).

adivinhar kulaudya yangele; agudo kwangaleka. shinguluguma redondo. shitangodi língua falada;
shingumi vida. linguagem.
adivinho muyangele. águia undi.
shitanola chupa-sangue.
admirar kushanga. aguilhão luvola. shingwingwinda reumatismo.
shiteng'u banco.
admiração kushangisha (encanto). agulha kashinji (pequena); shingwipi curto; baixo.
shitoota. shitete verde (fruta) (tenro).
shing'ila escorpião.
2 107
shani shilipilo aí amanhã

shani prato. shijiji aldeia. aí apo. alimentar kulisha.


shanola cenoura. shijiko colher. ainda ainatoshe, bado, ikanava. alisar kulainisha (madeira).
shantatu terceiro. shijoidyo perigo. ajoelhar-se alma imumu.
shao deles. shijulu chapéu. kuguguvala;,kushidika
(de.
shauti voz. shikada escada.
ajuda lipwashelo.
shavalukile tecido. shikakalapa tinha.
alargar kwandaula, kwanjedya.
shave deles. shikakamadyenge fácil.
albufeira litanda.
sheetu nosso. shikampunda curioso.
aldeia ludeya, shijiji; likaja.
shelo peneira. shikananopa ibei barato.
alegre kupuwanga, kwalala
shenje lanterna; tocha. shiki tôco. ntima.
shenu vosso. shikidi sombra. algo shinu.
shenye testa. shikidyo sombra.
almoçar kulya kwamwi.
sheo poder. shikodi concha do mar; casulo.
alongar kulapeya.
shepi chefe. shikoko epilepsia.
shepo fruta. shikongwa tartaruga.
shetu manguço. shikopa escudo.
shibadu pedaço. shikopu copo.
algodão pamba, litonje.
shibalugwa trabalho; emprego. shikukulu festa.
alguém munu.
shiboko hipopótamo. shikumene grande.
alguns vanji.
shidangadongo papo. shikwapu falcão.
shidikidiki pequeno. shikwedo bílis.
shidingile pulseira. shilalemba pupila.
shidiyu tampão. shilambo país; terra.
shidudu folha de mandioca. shilanga poesia. alpendre shitala.
shidung'u nó de madeira. shilatu sapato. alterar kwailisha; kumudali
(idéia).
shigweka sozinho. shilema armadilha de peixe.
alto wakulepa;
shii escuridão. shilenje cintura. alho shitungulu-shumu. wakukulumuka.
shija coxa. shileu barba. ali apala, akula. amadurecer kula, kukamala;
shijegwe queixo. shililo luto. kutandeka.

106 3
amaldiçoar anzol shada shantatu

amaldiçoar kulikita, kulogwa. shada vassoura. shakunamata viscoso.


amamentar kujang'edya. shadada vassoura. shakunanopa duro.
amanhã lunduno. shadaka oferta; cerimónia de shakutikinikanga encantamento.
amanhecer kushwa wiko. agradecimento. shakuuduka recto.
shagwelo casa de banho.
amante mpenji; nshumba (noivo). shakwakedya engraçado.
shaimbanda oco.
amar kunagwela. shakwalala glória.
shakaa cal.
amarelo linjano. shakwaloka recto.
shakalimwa caroço.
amargo kukalala. ananás shinanadi. shakwandauka largo.
shake apropriado; dele.
amarrar kuunga shundu. anão ungugwene pashi. shakwashi? qual?
shako teu.
amassar kukanda. anca inono. shakwidopa pesado.
shakomwa caroço.
ameaçar kujujuwanga, kutisha. andar kuwena. shakwipipala baixo.
shakoni mercado.
amêijoa mbale. anel ipete. shakwovaovanga escasso.
shakugaluka leve.
anemia kwova myadi mili. shala dedo.
shakujanda magro.
animal nkoko; nyama shala shamulidodo dedo do pé.
shakukamadyanga difícil.
(comestível). shalala epilepsia.
ano shakukandapala espesso.
mwaka. shalumo junto.
anoitecer kudimba liduva, kushwa shakukoweka mal.
shalyulung'undu oco.
liduva. shakukulupilika importante.
shamang'wang'wa rugoso.
amendoim ndeja. ansioso kuuvanao linogweledyo, shakulainika liso.
shambembe peito.
amigo nyangu, mbwana, mbodi. lilindililo. shakulaleya doce.
shambili segundo.
amontoar kuunjikila. antena luvola.
shakulava encantamento.
shambone bom; bem.
amuleto naapu. antepassado wapantimaliki,
shakulepa cumprido.
shampali sandália.
antes kaladao.
shakulingana igual.
shamulo pente.
antes-de-ontem madudi.
shakulipashikidya estreito.
shamwene apropriado.
antílope mbavala (chango
shakulitandika plano.
grisalho); shamwisho último.
shakulova molhado.
anunciar kwandadya; kumanya. shana bem.
shakululumala espesso.
ânus lukundu. shanene rã.
shakulya comida.
anúncio limanyidyo. shangu meu.
shakumbalanga abundar.
shang'ong'o lagarta agama.
4 105
odi shadaka anzol arrumar

apropriado shake, shamwene.


O - o aproximar-se kuvandika;
kwangalela.
apunhalar kubavola; kutalola.
odi com licença. olya tabaco.
aquele aija.
aqueles avala.
P - p aqui apa.
ar imepo.
pa em. pamutwe meio-dia. aranha nakatatambwe.
padadeu cume; topo. pamwisho topo. arbusto lyukutu.
padiki pouco. panda fora. anzol indawani. arco upinde.
pai chão. panjepanda cruzamento. ao lado de nainyenje ya. arco-íris yuvi.
pakati no meio. papa papas. apagar kuputanga; kudima (fogo). areia dimbwe, nshanga.
pakati pa entre. papani pulga. apanhar kukamula (agarrar); argamassa shimbambandilo.
pakukadaleka fundo. pashanya sobre. kudaka.
argumento kutatela maoni.
pakulota para. pavedoni assim; então. apanhar em armadilha
kukamula (agarrar); árido nalugwangwa.
pamakabuli cemitério. pepi perto.
apascentar kushunga dinyama.
pamba algodão. punda cavalo.
apertar kubana; kunanopya.
pamo todo. puta prostituta.
apitar kwomba ipilimbi.
aplanar kumbambandila.
S - s arma de fogo yuti, ikaputi.
aplicar kugwala; kupakala (untar).
armadilha liliva (de pau grande).
apodrecer kunda, kutadoka,
saba sete (7). sawasawa correcto. kushashuka; kulamwa armadilha de peixe shilema.

sabini setenta (70). sha de. (fora do prazo). armazenar kukondya muligashini.
apoiar-se kulinonowedya; arranjar kukandyanga; kudyuwa.
salasini trinta (30). shaabu ouro.
apontar kwalota (com dedo). arrastar kushukuma; kuuta
samaki peixe. shaala lagarto.
aprender kulipundishe; (puxar).
samanini oitenta (80). shaambo isca.
kushomya. arrotar kudukula.
sasita meio-dia. shaambu tempo seco.
apressar-se kupajeka. arroz mpunga, nshele,
sauti som. shaanda ninho. ubwabwa.
aprofundar kukadaleya.

104 5
arruinar açoitar nshajo nyoka

arruinar kwadulanga, nshajo jogo. ntenga notícias.


kudangulanga. nshajoli traidor. ntikiti grilo.
arrumar kupanga.
nshakulu idoso; velho. ntima coração.
árvore nandi.
nshana sala. ntoji batuque.
às vezes myanda vinji.
nshanga areia. ntondo depois-de-amanhã.
asa lupapa.
nshanjalina tangerineira. ntope ateira.
assaltar kutema luvagala,
nshasha vassoura. ntotwe papa-formigas.
kupajola.
nshau lado. ntubya demónio.
assar kujosha (na brasa).
nsheda toranjeira. ntumbwi canoa; barco.
assassinar kubyaya, kubyaa;
kutanola. nshele arroz. ntumi leão.
assim pavedoni, nayadao, nshemba caldo. ntumwa escravo.
namomo. atirar kujaya.
nsheshe quatro (4). ntupa toca; buraco.
assoar-se kuudukila. atrás de kunyuma kwa/kumwe.
nshila cauda. ntwamunu marido.
assobiar kwomba lwodi. atrasar kukakova.
nshipa hérnia. ntwangu marido.
assobio lwodi. atravessar kushumba; kwamboka
lundi (um rio). nshitanono vizinho. ntwi cadáver.
assustar kushushukanga. nshitumbo ventre. numbugwe mama tio.
aumentar kwanjedya.
ata litope. nshoko imposto. numbumunu irmão(ã).
ave shuni.
atacar kutema luvagala, nshumali prego. nume homem.
kutimula. avestruz mbuni.
avô nakulu nume, mbwana. nshumba noivo(a). nunu bebé.
atar kuunga.
avó nakulu nkongwe, dada, nshumeno serrote. nuungu porco-espinho.
até mpaka.
bibi. nshushi caldo. nyama animal comestível.
ateira ntope.
azedo kwama. nshuvele mexoeira. nyamani o que?
atento kuvanao
mang'amung'amu; azul bulu. nshuwaki escova. nyangu amigo.
aterrar kugwilila. açoitar kushapa. ntado ponte. nyani? quem?
ntajili patrão; rico. nyanya tomate.
ntalamu sábio. nyanyi? quem?
ntaliya trincheira. nyati búfalo.
ntavala papa-formigas. nyedi caracol.
nteja patrão. nyoka cobra.
6 103
nkawangu nshajoli bainha bando de pássaros

nkawangu sogro; sogra; genro; nkushulusha negociante. B - b


nora. nkutime foice.
nkeka esteira.
nkutumigwa mensageiro. bainha nkumbu.
nkishi lula.
nkuumba oleiro. baixar kwinamya; kutepya
nkiti caranguejo. (fazer).
nkuungwa prisioneiro.
nkobo peixe-barba.
nkuva cobre.
nkoko animal.
nkuwena viajante.
nkoko ndikidiki insecto.
nkwaju cajueiro.
nkole prisioneiro. balde
nkwaka dyomba pescador. lidovo.
nkomikomi cola para apanhar bambú nkungulandi.
nkwaloka hóspede; estrangeiro.
pássaros. baixo shingwipi, shakwipipala.
nkwána ferreiro. banana indishi, ing'ovo.
nkonga tromba; cacho. baixo de mwina mwa.
nkwaula mensageiro.
nkongwe mulher.
nkwedu tamareira.
nkong'o conto; provérbio; fábula.
nkwemunu genro; nora; sogro(a).
nkono braço.
nkwiva ladrão.
nkopo dívida.
nnadi coqueiro.
nkujugwajugwa mendigo.
nnala restos de comida.
nkulaula curandeiro.
nnalange laranjeira.
nkulima agricultor.
nnalu pitão.
nkulomba marido; genro.
nnavilavi corrupto.
nkulombwa esposa; nora.
nnemba jovem; rapaz.
nkuluka tecelão (o pássaro).
nnembo elefante.
nkulumbata caçador.
nnenga trilho. bananeira indishi.
nkumanya sábio.
nnila trilho.
nkumbu bainha.
nninga jarro.
nkunga enguia. balançar kushulumbya;
nningi jarro. kulandendya.
nkungulandi bambú.
Nnungu Deus.
nkupu colar; corrente de
misangas. nnungu deus.
nkushi zagaia. nonje embondeiro.
102 7
banco bater palmas natu nkishi

natu três (3). ng'ambe cágado.


nayadao assim. ng'anga galinha do mato.
ndala remo. ng'avanga cão.
ndambala farinha. ng'ombe boi.
ndamoni demónio. ng'ondo lagarto.
banco shiteng'u; likuka (tronco). ndamu prato. ng'uku galo; galinha.
bando de pássaros shipinga sha ndeja amendoim. ng'unda pombo.
vyuni.
ndidi corda. ng'wena crocodilo.
banquete shakulya shaishima.
barriga da perna lidingi. ndiimu limoeiro. ninene eu mesmo.
barata malapende.
barro ulongo. ndikiti grilo. ninkujugwila faz favor
barato shikananopa ibei. (implorar).
bastante kutosheka, lipwela. ndukulumunu descendente;
barba shileu. neto(a); sobrinho(a). ninyenje medi margem.
bastardo mwana wakunkodya.
barbatana lipeto, lipepe. ndukulwangu neto(a); njanjema mosquito.
batata mwandugwa.
barbear kushangula. sobrinho(a). njeni hóspede.
ndumba saco de plástico.
njigo carga.
ndyamunu esposa.
njini cidade.
ndyoko criança; novo.
njomba tio.
nelo hoje.
njombamunu tio.
ngalau formiga alada.
njudi civeta.
ngandolo ovelha.
batata doce mwandugwa. njuluku dinheiro.
nganje rato.
bater kukanyola, kukoma. njungu homem branco.
ngela mangueira.
bater asas kukanyola dimapa. nkade pelicano.
ngulima chacal.
barco ingalava; ntumbwi. bater palmas kudong'a. nkalau mau; cruél.
nguluve porco.
barriga shitumbo. nkalonga haste.
ngwele macaco.
nkalosho cajueiro.
ngwengwe muitas vezes; sempre.
nkasha tesoura.
ng'aka pangolim.
nkashi tesoura.
ng'ala caranguejo.
nkati mwa/mu dentro de.
ng'alolo galinha do mato.
nkatili mau; cruél.

8 101
na ndala batuque bonito

beber kukumbila.
N - n bebida alcoólica ugwalwa.
bebida não alcoólica
vyakukumbilanga.
na e. namwili viúvo(a).
beijar kuupa ibeshu, kwambatila.
naapu amuleto. nana hiena.
bem shana, shambone.
nae ele(a). nanangaledi guia.
bens mali.
nainyenje limite; lado; borda. nanata sanguessuga.
benção dinema.
nainyenje ya ao lado de. nandi estaca; árvore.
batuque ligoma, ntoji. beringela lipwidu.
nakapanji talvez. nandi wamiva espinheiro.
bexiga shinena.
nakashenga falcão. nandinya formiga.
bico lundomo lwashuni.
nakatatambwe aranha. nane oito (8).
bílis shikwedo.
nakulu avó; avô. nanga nada.
bloco injelo.
nakumbwa machimbombo. nangangoli galo.
boca ikanywa.
naliiyu camaleão. nango porta.
bocejar kulya myai.
nalugwangwa árido; deserto. nangu eu.
bode mbudi nannume.
namaande gafanhoto. nangumi tubarão.
namadi de propósito. nang'olo adulto; tia; velho; chefe. bebé nunu, mwana nume.
namaundi coruja; môcho. nanjili sarampo.
nambili perdiz. nankupa alele jantar.
namembe mosca. nankwaa rato.
namomo assim. nantandi primeiro pessoa.
namu cunhado(a). nantendang'ondo soldado.
namu com; e. nantumbula shilongo louva-a-
namumbamavi escaravelho. deus.
nantutuvilo tecto. boi ng'ombe.
namutimuti morcego.
nanyushi abelha. bolha lideni.
namuwa mamba verde.
napanelo então. bolor umbugwela.
namwedi libelinha.
nashilangola guia. bolso mpuku; lipeta (de pele de
namwikala-pamo lagartixa. bêbedo kwambalwa.
nashove corvo. animal).

100 9
bom café muto myodi

bom shambone. brilhar kushenga, kung'ala; muto poço. mwedi lua; mês.
bondoso wakwalala ntima. brilho kushenga, kumalameta, mutwe cabeça. mwedi waneke lua-nova.
bonito wambone. brincar kwavela, kupikita. muwa topo; em cima. mwembe mangueira.
muyangele adivinho. mwene mali dono.
mwaa problema. mwenentete habitante.
mwaa wa porque. mwenu vocês.
mwaashani? porquê? mwidingi cegonha.
mwaka ano. mwiko nunca; não.
brinco yaleni.
mwaku dinheiro. mwimbo música; canção.
borboleta lipuluputu. brita dinyanga.
mwale cana-doce. mwina mwa baixo de.
borbulha litungulungu. buraco ntupa.
mwali moça. mwindi indiano.
borda mpaka, nainyenje. buscar kutwala; kuteka (água).
mwalimu violar. mwipa músculo; tendão; veia.
bossa shituli. búfalo nyati.
mwalindembo virgem. mwishi ladrão.
branco yanashwe. mwana bebé; filho. mwisho fronteira.
braço nkono. mwanda viagem. mwiyu verdade; realmente.
mwanda umo uma vez. mwogo mandioca.
C - c mwanda unji outra vez. mwondo preguiçoso.
mwandugwa batata doce; batata. mwongo coluna vertebral.
cabaça likungwa; luwene (copo). cacete ilungu. mwanedi parente; conhecido. mwoo rebento.
cachimbo inyungwa. mwangasho luz. myadi sangue; menstruação.
cacho nkonga, lipamala. mwanu cinco (5). myanda vinji às vezes.
cachorro ng'avanga ndikidiki. mwanu na imo seis (6). myanda vyoe muitas vezes.
cacimba itabwe. mwanu na mbili sete (7). myodi lágrimas.
cada kila, kula. mwanu na natu oito (8).
cabelo ugwimbo. cadáver maiti, ntwi. mwanu na nsheshe nove (9).
cabeça muti, mutwe. cadeira ikiti. mwapu juba.
cabo mpini. café kaawa. mwashola criança.
cabrito mbudi. mwavi nume feiticeiro.
cacarejar kutatela, kukakalika.
10 99
mbudi muwa cair campainha

mbudi cabrito. mpapaja papaieira. calor litukuta, kukuduwa;


mbuni avestruz. mpela goiabeira; abacateiro. lyuduku (suor); kupiya
(aquecer).
mbwana avô; cunhado; amigo. mpenji amante.
calças ishuluwali.
medi água. mpila wamadodo futebol.
mene nunca; nada; não. mpingaji adversário.
miko tabú. mpingo pau-preto.
mikulukuto viga. mpini cabo.
mili corpo. mpukala pobre.
milingo sacrifício. mpuku saco; bolso.
misha espirrar. mpuku wanailoni saco de
mishela tempo de colheita. plástico.
mpunga arroz.
mitela remédio.
mpuniko tampa.
miva espinho. cama igoli.
mpwapwa seca. cair kugwa.
mmadengo empregado. camaleão naliiyu.
mugwa cana-doce. caixa likashoti, libakoshi.
mmaka gato. camarão likang'aga.
mulotegwa certo. cajado ipimbo.
mmamana formiga.
muluta multa.
mmashikini pobre; paralítico;
deficiente. mumba seta.
mmende ratazana. mumi saudavel; vivo.
mmongo inimigo; adversário. mumwanda viajante.
mmunda zebra. mundu foice.
moja um (1). mungulumu velocidade.
momo verdade; realmente; sim; muntela curandeiro. caminho indila, ibalabala.
também. munu cajú libibu, lipwamwa.
pessoa; alguém. camisa lishati.
moto fogo; lume. cajueiro nkwaju, nkalosho, mbibu.
munyu sal. campainha ikangele, kalamponi.
mpaka fronteira; limite duma cal lila, shakaa.
mupita medi corrente.
machamba; borda; até.
mushu depois; frente; em frente. calcanhar shindende.
mpakulo concha.
mushu mwa em frente de. caldo nshemba, nshushi.
mpalaleshi espião.
muti cabeça.
mpanji canela da perna.
98 11
cana-doce caracol makakamba mbuni

cantar (galinha) kutangola, makakamba escama. mama ndyoko tia.


kukangavela. makombo restos de comida. mamaa gémeos.
canto lwimu.
makujeje papeira. mamba crocodilo.
canção lwimu, mwimbo.
makumi kumi cem (100). mana significado.
makumi matatu trinta (30). mangongo tranças.
makumi mavili vinte (20). mangundula lepra.
makumi mavili na imo vinte e manyunya chuvisco.
um (21). maono visão.
makumi mavili na mbili vinte e
mapanda gémeos.
cana-doce mugwa, mwale. dois (22).
mapukano cruzamento.
candeeiro ikalaboi. makumi mwanu cinquenta (50).
mashaja sopa.
makumi mwanu na limo
sessenta (60). mashiwa leite de vaca.
cão ng'avanga. makumi mwanu na matatu mata saliva.
capaz kulyulula, kuwesha. oitenta (80). matakodao nu.
makumi mwanu na mavili matangodi discurso.
setenta (70).
matende elefantíase.
makumi mwanu na nsheshe
noventa (90). matumbo intestinos.

canela da perna mpanji. makumi nsheshe quarenta (40). matushi insulto.

caniço lupambai, inete. malaika espírito. mauleule guelra.


malakanuko cruzamento. mauta óleo; gordura.
capim udani, wai. malapa sandália. mavele leite.
capinar kulima, kwipa. malapende barata. mavi fezes.
capoeira shitundu. malavi tabú. mbale amêijoa.
malemba lepra. mbango javali.
mali bens. mbavala antílope.
canoa ingalava, ntumbwi. mali akulombela lobolo. mbibu cajueiro.
cansado kudoba, kutong'a. malikadu mercado. mbili dois (2).
cantar kwimba. malila complete. mbodi amigo.
mama mãe. mboma víbora.
12 97
lutunga makombo capulana castanho

lutunga cordão umbilical. lyenje crista. casa ing'ande.


luvola antena; aguilhão. lyoi fumo. casa de banho shagwelo.
luwene copo. lyonga seta. casamento shitamo, kulombana.
lwengo limite duma machamba. lyooka espírito.
lwidi porta. lyuduku suor.
lwimu canção; canto. lyukutu arbusto.
lwodi assobio. lyula melancia. capulana inguvo yakujambala.
lwono sono. lyulu espuma. cara ing'ope, kumeo.
lyaamba manhã. lyumba cheiro. caracol nyedi.
lyai ovo. lyumi sapo. caranguejo ng'ala, nkiti.
lyala machamba. lyundi coruja; môcho. carapaça likambadala.
lyalosho estrela cadente. lyundyundyu vertigens. careca ling'ala, shipala.
lyamba folha; cedo. lyunganilo dever. carga ibasha, shombo, njigo.
lyambomba parede. lyuniko tampa. caril imbogwa.
lyanda mão; palma. lyutu lugar. carne inyama.
lyanganyama dente molar. lyuundi nuvem. caro kunanopa kwaibei.
lyanjala trapo. lyuungu larva. caroço imbeju, shakomwa, casar-se kulomba, kulombwa.
shakalimwa.
lyatu orelha. lyuuva constipação. casca likai, lipapatu, lunjula.
carregar kunyakata; kulitika (pôr
lyau vespa. lyuuwa flor. na cabeça). casca de ovo likai lyalii.
lyava prata. lyuva ranho. casco likoto.
lyembe manga. castanha de cajú ingaloshi.
castanho yaingaloshi.
M - m

maaja sopa. maija pedras da lareira.


madudi antes-de-ontem. maiti cadáver.
magita música. majani folhas de chá.
magwija pedras da lareira; fogão; majimbi inhame.
lareira. makajaangu nómada. carvão lishili, likala.
96 13
castigo centopeia liteka lwengo

cágado ng'ambe. liteka horta. lugwani vedação (do quintal);


cebola shitungulu. litenga cesto. quintal.
lukoi nuca.
cedo lyamba, kaladao. litogwa fígado.
lukombe unha.
litoko vagina.
lukulu vala.
litondo prisioneiro.
lukundu ânus.
litonje algodão.
lukwekwe ervas daninhas.
litope abacate; matope; limo;
ata. lukwikwi sobrancelha; pestana.
litukano insulto. lula lula.
litukuta calor. lulimi língua na boca.
castigo kungwa (de preso). litumba lua-cheia. lumbau costela.
castrar kuuna. litumidyo ordem. lumbuu corda; fio; planta
casulo shikodi. litumilo ordem. trepadeira.
catana upanga. cego akalola, wakulugwala. lumbwapwa papas.
litungulungu borbulha.
catorze (14) kumi na nsheshe au cegonha mwidingi. lundi rio.
litunu hiena.
inne. celeiro lishee, ulungu. lundomo lábio.
litupa tubérculo.
cauda nshila. cem (100) makumi kumi, imya. lunduja pena.
litutunga poeira.
cavalo punda. cemitério pamakabuli, kuvyonga. lunduno amanhã.
livala ombro.
cavar kwimba. lungajo pé; planta do pé; pegada.
livambwe cheia.
lungau rede.
livele seio.
lunguma fenda.
livimbi onda.
lunjula casca.
livimbo abcesso; inchaço.
lupambai caniço.
livoko ombro.
lupapa asa.
liwedo minhoca.
lupembe chifre.
liwimbi onda.
lushija raiz.
cenoura shanola. liyai ovo.
lutano conto.
centopeia shivalavala. liyo olho.
caçador nkulumbata. lutavi ramo.
liyu olho; estômago; cinza.
caçar kulumbata. lutembo tatuagem.
ludeya aldeia.

14 95
linadi litenga cêra chuvisco

linadi côco. lipoti relatório. chefe shepi, nang'olo; umu.


lindambwa limo. lipuko rato. chega kutosha.
lindandosha fantasma. lipuluputu borboleta. chegar kuwika, kukamola.
lindyoka mandioca. liputa idoso; velho. cheia livambwe.
lineno palavra. liputiputi ovelha. cheio kuumbala.
lingangoma manguço. lipwamwa cajú. cheirar kunung'a, kunung'idya.
cêra ishela.
linganya complete. lipwashelo ajuda.
cerimónia shadaka
lingela manga. lipwela bastante. (agradecimento).
lingongo trança; curral. lipwidu beringela. certo mulotegwa, kuuva shana.
lingundu rato. lipyombyo harpa. cerveja tradicional ugwalwa.
ling'ala careca. lishamba machamba. cesto likalale, likalala, litenga.
ling'andu lata. lishanda trapo. céu kuwa.
linjano amarelo. lishangelo glória. cérebro ututuli, ubongo.
lino dente. lishanjalina tangerina. chá ishai; majani (as folhas). cheirar mal kunung'a kunyata.
linyeiku manhã; madrugada. lishati camisa. chacal ngulima. cheiro lyumba.
lipa aguardente. lisheda toranja. chama lilambilambi, lilamba. chifre lupembe.
lipakanundu gato silvestre. lishee celeiro. chamar kushema, kwalipu. chocar kutanona.
lipamala cacho. lishekasheka pulso. chamuscar kuvavanga, chocar com kukumbanyanga,
lipanga dente molar. lishenje tangerina. kukupulanga. kukamang'anyanga.
chão pai.
lipangilo lei. lishili carvão.
lipapaja papaia. lishinga montanha.
lipapatu casca. lishinjashinja chupa-sangue.
lipau pulmão. lishoka machado.
lipela goiaba. litakenya matequenha.
lipepe barbatana. litalopa soldado.
lipeta bolso de pele de animal. litanda albufeira; lago; charco.
chapa libati (de zinco).
lipeto barbatana. litang'unilo dente molar.
chapéu shijulu.
lipiko máscara. litatele pepino. chorar kulila.
charco litanda.
lipondo cova. litatisho dificuldade. chupar kushonda.

94 15
chupa-sangue comichão likalale lindandosha

chupa-sangue shitanola, côco linadi. likalale cesto. likwingwiduli toutinegra.


lishinjashinja. coelho shungula, shingula. likalamodi tuberculose. lila cal.
chuva imbula, kutonya medi.
cogumelo ugwogwa. likalogwe pele de pessoa. lilagalege tumor.
chuvisco manyunya.
coisa shinu. likambadala carapaça. lilaja prostituta.
cicatriz likwanda.
cola nkomikomi (para apanhar likambale peixe-barba. lilala palha; palmeira.
pássaros). likambatu planta do pé. lilalange laranja.
colar kuna matedya; nkupu
likana ferida grande. lilamba chama.
(corrente).
likande esteira. lilambilambi chama.
likang'aga camarão. lilamulo ordem; lei.
likashoti caixa. lilapilo juramento.
likate pão. lilata lata.
likola clã; família. lilatuma dar palmada.

cidade njini. likolo galinha. lilawa vale.


colher shijiko, ikujeli; ing'ombi.
cinco (5) mwanu, tano. likomba máscara. lilemba cor.
colher a colheita kupanyula,
cinquenta (50) makumi mwanu, kwepa, kupuna. likong'o polegar. lilesho lenço.
amusini. colmeia shipeda. likopi dar palmada. lilindililo ansioso.
cintura shilenje. coluna vertebral mwongo. likoto casco. liliva armadilha de pau grande.
cinza liyu. com namu. likubalyano acordo. lilombolelo louvor.
circuncidar kukumula likumbi. com licença odi. likuka banco; tronco. lilongo formiga.
civeta njudi. likukwa tronco. lilove palavra.
clã likola. likule tímido. lilundi joelho.
clareira kulangalanga. likulupilanilo compromisso. limanyidyo anúncio; notícias.
clareza kulangala. likulupililo reputação. limanyilo conhecimento;
claro yanangala. likungo toca; gruta. sabedoria.

coagular kukamatana myadi. limashi riqueza.


likungwa cabaça.
coar kushinyina, kushuja. limbende pele de animal.
likuta palhota.
cobra nyoka. limbonda abóbora.
likuti palha.
cobre nkuva. limila ranho.
likwanda cicatriz.
cobrir kwinikila, kubulikila; comer kulya. lina nome.
likwangwadule toutinegra.
16 93
leka likambadala começar contar história

L - l começar kutunduvanga, concha do mar shikodi.


kwanjanga. concordar kwitikila; kwamini.
leka se. lidyuka loja.
comichão kuvava.
libakoshi caixa. ligagadu muchém.
libalama lagartixa. ligoma batuque.
libata pato. ligung'u pão.
libata-njinga perú. ligwalagwondo lagarta monitor.
libati chapa de zinco. ligwangwa osso.
libau tábua. ligwano acordo.
libibu cajú. ligwedo minhoca.
comida shakulya, vilyo.
libidinga úlcera. ligwelu machamba.
como? dashi?
libolo pénis. ligwogwe pele.
complete linganya, malila.
lidalombwe gafanhoto. lii ovo.
lidangulu palhota. lijanga pedra. conduzir kwandesha, kumininga;
lidapu lanho. lijega hérnia. confuso mene kuligwa,
kupulukigwa.
lidebe lata. lijele litete maçaroca.
conhecer kumanya.
lidengo trabalho; emprego. lijembe enxada.
conhecido wakumanyika,
lideni bolha; gota. lijeshi soldado.
mwanedi.
lidi voz; som. lijiko cozinha.
conhecimento limanyilo.
lidilisha janela. lijini fantasma.
conquistar kutema, kutawala.
lidimba horta. lijugwilo pedido.
conseguir kuulula, kuwai;
lidingi barriga da perna; feto. likabuli sepultura. kuwesha.
lido ontem. likai casca. conservar kwandyaondya (tratar
lidodo perna. likai lyalii casca de ovo. com cuidado).

lidovo balde. likaja aldeia. consolar kupambedyanga,


kutulisha.
liduka loja. likakatelo crosta.
constipação lyuuva; limila
liduva sol; dia. likala carvão. comprar kushuma. (ranho).
liduva pamuti meio-dia. likalakolo escarro. compromisso kuujanila, construir kudenga.
lidyavalelo tradição; costume. likalala cesto. likulupilanilo.
concha mpakulo.

92 17
contar história corvo kwaunapamo kwova

contar história kwimyanga copo shikopu, luwene. kwaunapamo todos. kwina sul.
(narrar); kutadolya (em copular kulalana, kwelanila. kwaushanga estragar. kwinama inclinar-se.
pormenor).
coqueiro nnadi. kwavela brincar. kwinamya baixar.
cor ilangi, lilemba. kwaya desaparecer. kwindila sono.
corajoso wakulyunga ntima. kweka rir. kwindula repetir.
coração ntima. kwelanila copular. kwingilita rolar.
corcunda shuumbi. kweludyanga desprezar. kwingiliya empurrar.
corda ndidi, lumbuu. kwenga cortar. kwing'a dar; entregar.
cordão umbilical lutunga, kwenganga despedaçar. kwinikidya fechar.
inungo. kwepa colher a colheita. kwinikila tapar; cobrir.
corneta talumbeta.
kwi quarto. kwinjila entrar.
corpo mili.
kwida vir. kwinjila liduva pôr do sol.
contar números kuvalanga. correcto sawasawa, shukile shana.
kwidanao trazer. kwinjipa muito.
continuar kuuka mushu. corrente mupita medi.
kwidopa peso. kwinuka terminar.
conto nkong'o, lutano. correr kutukuta.
kwigwa ouvir. kwipa capinar.
contradizer kuvilinganyanga; correr água kupita medi;
kwigwilila escutar. kwipiya encurtar.
kutauka. kungalola.
kwijala ficar. kwisha ntima suspirar.
corrupto nnavilavi.
kwikala sentar-se; habitar; kwishimu respeitar.
cortar kwenga, kukata;
empoleirar-se; ficar. kwita negar.
kulumula.
kwikuta saciar.
kwitika responder.
kwimang'anya juntar.
kwitikila concordar; aceitar.
kwimang'anyanga reunir.
kwiva roubar.
kwimba cavar; escavar; cantar.
kwivilila enterrar.
kwimbinyala saciar.
kwoda obedecer.
kwimila estar de pé; parar.
kwoda seguir; perseguir.
kwimilila urinar.
kwogwela nadar; mergulhar.
conversar kwomba mwaa, kwimita grávida.
kwomba pisar.
kulanjela.
kwimuka acordar; despertar.
kwona ver; sentir.
convidar kulalika, kwalipu. cortar cabelo kushangula
kwimyanga narrar.
ugwimbo. kwova falta.
18 91
kwadulanga kwaya coruja crescer plantas

kwadulanga arruinar. kwandesha conduzir. coruja lyundi, namaundi.


kwailisha alterar. kwandika desenhar; escrever. corvo nashove.
kwaja desaparecer. kwandyaondya conservar; tratar
kwaka dyomba pescar. com cuidado.
kwanena peneirar.
kwakulepa longe.
kwangaleka agudo.
kwalala limpo.
kwangalela aproximar-se.
kwalala ntima alegre. cova lipondo.
kwangangola resolver.
kwalaleka deslizar. covarde akakulupilika.
kwangola tornar agudo.
kwalaliya abençoar. coxa shija.
kwangonga provocar.
kwalela descer. coxear kukudaila.
kwang'ang'ana trocar; troco.
kwaleya dar à luz. coxo wakukudaila.
kwang'ula veneração. coser kutota.
kwali ou. cozinha lijiko.
kwanjanga começar; recomeçar;
kwalipu convidar; chamar.
iniciar.
kwalisha diarreia.
kwanjedya alargar; acrescentar;
kwaloka vir. aumentar.
kwalokanao trazer. kwanonga estragar.
kwalota apontar com dedo. kwanyolanga limpar.
kwaludyanga insultar. kwapuka desvio.
kwama mudar; azedo. kwapukana separar.
kwambalwa bêbedo. kwapukana shitamo divorciar- costas inyuma, vyanda.
kwambatila beijar. se. costela lumbau.
kwamini crer; concordar; kwapukananga dispersar. costume lidyavalelo, yadi.
acreditar. kwapukanyanga espalhar; cotovelo inyung'unyung'u.
kwaminika reputação. dispersar; separar.
couve ikove.
kwamukila cumprimentar. kwashedya desviar.
cozinhar kutaleka.
kwamula decidir. kwashi? onde?
coçar kulivava.
kwanalela descobrir. kwatota provocar.
crânio shivanga.
kwandadya anunciar; espalhar. kwaula dizer; explicar.
crer kwamini, kukubalya.
kwandaula alargar. kwaulanga informar.
crescer kukulumuka.
90 19
crescer plantas cuspir kuungulanga kwaka dyomba

crescer plantas kukulumuka, cumprido shakulepa. kuungulanga desembrulhar; kuvanao indoti sonhar.
kunyanyamoka. cumprimentar kuudyanga, desamarrar; desapertar. kuvanao inyasheu soluçar.
criança ndyoko, mwashola. kwamukila. kuunguligwa soltar.
kuvanao mang'amung'amu
criar kulanga; kushunga. cunhada namu nkongwe, bibi. kuunjikila amontoar. atento.
crista lyenje. cunhado namu nume, mbwana. kuunukula abrir. kuvanao njigo grávida.
crista-de-galo lyenje curandeiro muntela, nkulaula. kuupa dar; entregar. kuvanao shididi ter pena.
lyanangangoli. curar kupona, kuponya. kuupa dinema abençoar. kuvandika aproximar-se; perto.
crocodilo ng'wena, mamba.
kuupa ding'ano aconselhar. kuvangedya odiar.
crosta ukoko, likakatelo.
kuupa ibeshu beijar. kuvangudya repetir.
cruél nkalau, nkatili.
kuupa inudyo oferecer. kuvataveta espiar.
cruzamento malakanuko,
kuupa nkono abraçar. kuvava comichão.
mapukano, panjepanda.
kuusha tirar; diminuir. kuvavanga chamuscar.
cuidar kushunga, kutunja.
kuusha majini exorcizar. kuveda esculpir.
kuuta puxar; arrastar. kuveya soprar.
kuutamila incubar. kuvika juntar; pôr.
kuutikanga embrulhar. kuvilinganyanga contradizer.
kuutukula desembrulhar. kuvimba inchar.
curioso shikampunda. kuutwa pilar. kuvina dançar.
curral lingongo. kuuva sofrer; estar; ser. kuvyonga cemitério.
curto shingwipi. kuuva shana perfeito; certo. kuwa céu.
curva indingo. kuva mushilwele doente. kuwai levar.
cuspir kushuna, kulukula. kuva vila vazio. kuwena andar; viajar.
kuvala kwamwedi luar. kuwesha conseguir; capaz.
kuvalanga dizer; contar números. kuwika chegar.
kuvalanganga explicar. kwa kawaida normalmente.
culpado wamakosha, wakukowa. kuvalekwa nascer. kwaa fermentar.
cultivar kulima. kuvalula rachar. kwabudu veneração.
cume padadeu, pashanya kuvameo despertar. kwadika pedir emprestado.
lishinga. kuvanao ter; obter. kwadula destruir; estrangular.

20 89
kutombana kuunguligwa dança demorar

kutombana ter relações sexuais. kuudya perguntar.


D - d
kutong'a cansado. kuudyanga cumprimentar.
kutonya medi chuva. kuuja voltar.
dança ing'oma. de wa, sha.
kutosha suficiente; chega. kuujanila compromisso.
de propósito namadi, shinamadi.
kutosheka bastante. kuujidya repetir.
debulhar kutika.
kutota coser. kuujiya devolver.
decidir kwamula.
kutukana insultar. kuuka ir.
kutukula empurrar. kuuka mushu continuar; piorar.
kutukuta correr; fugir. kuukanga lavar.
kutulila paciência. kuukula escavar; desenterrar.
kutulisha acalmar; consolar. kuukumu julgar.
kutulugali troco. kuula doente; malhar. dedo shala.
kutulugali, trocar. kuuluka voar. dedo do pé shala shamulidodo.
kutuma mandar. kuulukanga evaporar. defecar kunya.
kutumbula partir; quebrar. kuulula conseguir. defender kushililidya.
dançar kuvina.
kutumbyanga honrar. kuuluta zumbir. deficiente mmashikini,
kutumidya enviar. kuuma sair. akalyulula.
kutumika gasto. kuuma liduva nascente. deitar kujaya, kujaa, kuladya,
kutumikila servir. kuuma myadi sangrar. deitar fora kujaya, kujaa.
kutumila menstruação. kuumba moldar.
kutumuka abandonar; sair. kuumbadya encher; acumular.
kutumusha tirar. kuumbala cheio; embotado.
kutunduvanga começar; iniciar. kuumbilidyanga embrulhar.
kutunja cuidar; guardar. kuumya subtrair.
kutunya excisão. kuuna castrar.
deitar-se kulala.
kutwala buscar; levar. kuunga fazer as malas; atar. dar kuupa, kwing'a, kujaula.
deixar kuleka.
kuudukila assoar-se; suar. kuungangila prender. dar palmada lilatuma, likopi.
deixar cair kugwiya, kutengula.
kuudula esticar; endireitar. kuungula abrir com chave. dar pancada kukanyola, kukoma.
dele wake, shake.
kuuduwa sentir calor. dar parto kushuluwa, kwaleya.

88 21
deles dezanove (19) kutaila kutosha

deles wave, shave, shao. descansar kupumula. kutaila pôr ovos. kutauka contradizer.
demónio ndamoni, ntubya. descarregar kushuluwa (fazer kutakatuka acordar; levantar-se; kutawala governar; conquistar.
demorar kutima. descer); levantar. kuteka buscar água.
descascar kudadeya; kutateya kutakota fermentar.
dente lino. kutela fazer armadilha.
(uma semente); kugwaula kutalambwala escarranchar-se.
dente de cobra lino. (esfolar). kutema conquistar; vencer.
kutaledya escorregar.
dente molar lipanga, litang'unilo, descendente ndukulumunu. kutema luvagala assaltar; atacar.
lyanganyama. kutaledyanga escorregadio.
descer kushuluka, kwalela. kutenda fazer; planear.
dentro de nkati mwa/mu. kutaleka cozinhar.
descobrir kwanalela, kugundula. kutenda ing'ondo lutar.
denunciar kwaulanga (informar); kutalola apunhalar.
desejar kulotela. kutengula deixar cair.
kutambisha pescar.
desembrulhar kuutukula, kutepa inclinar-se.
kuungulanga. kutamola escolher.
kutepya baixar.
desenhar kulemba, kwandika. kutandeka amadurecer.
kutika malhar; debulhar.
desenterrar kuukula. kutandika estender.
kutilila refúgio.
deserto nalugwangwa. kutandola escolher.
kutima demorar.
desistir kutatakela, kushindwa. kutangadika sussurrar; lamentar;
kutimbanyanga misturar.
murmurar.
deslizar kwalaleka. kutimbula lavrar.
kutangadikanga queixar-se.
desmaiar kudilika. kutimbwidyanga mexer corpo;
kutangila excisão.
despedaçar kwenganga, perturbar.
kulumulanga, kutangola falar; cantar.
kutimisha fazer.
kubadulanga. kutang'anedya vedar; rodear.
kutimula atacar.
depenar kunyadola magwimbo. despedir-se kulilaila. kutang'una triturar; mastigar.
kutinga impedir.
depois badae, mushu. despertar kwimuka, kuvameo. kutanola assassinar.
kutingula juntar rebanho.
depois-de-amanhã ntondo. despir-se kukulyula. kutanona chocar.
kutingulanga aborto espontâneo.
derreter kunyang'anyuka. desprezar kweludyanga. kutapika vomitar.
kuting'inika mover.
derrubar kugwiya. destruir kwadula, kubamola. kutatakela falhar; desistir.
kuting'inya sacudir; abanar.
desamarrar kuungulanga. desviar kwashedya. kutatamela tremer.
kutipuka fugir; evadir.
desaparecer kulambaleka, kwaya, desvio kwapuka. kutatela cacarejar.
kwaja. kutipula moer; esmagar.
deus nnungu. kutatela maoni argumento.
desapertar kulagesha, kutisha ameaçar.
Deus Nnungu. kutateya descascar semente.
kuungulanga. kutitimila afundar.
dever lyunganilo.
22 87
kupya moto kutakota devolver dores do parto

kupya moto queimadura. kushimula abrir porta. devolver kuujiya, kujaula. disputa kupwatana, kugombanila.
kupyaila varrer. kushimwa ficar zangado. dez (10) kumi. disputar kupwatanila,
kupyalika acenar com a mão. kushinda degolar. dezanove (19) kumi na mwanu kugombanila.
na nsheshe, kumi na tisa. dívida udeni, nkopo.
kushaga moer. kushindwa falhar; desistir.
dezasseis (16) kumi na mwanu dividir kujava.
kushagula escolher. kushinyina coar.
na imo, kumi na sita. divorciar-se kwapukana shitamo,
kushakashoka vaguear. kushishila hesitar.
dezassete (17) kumi na mwanu
dizer kwaula, kuvalanga.
kushakosha provocar. kushiya ntima paciente. na mbili, kumi na saba.
kushakota enrolar. kushomedya ensinar. dezoito (18) kumi na mwanu na
kushalyauka virar-se. kushomya aprender; ler. natu,

kushalyaula virar. kushonda chupar. dia liduva.

kushanga admirar. kushu longe. diarreia kudalola, kwalisha.

kushangisha encanto. kushugwa ladrar. difamar kulyula.

kushangula barbear. kushuja coar. diferente shivilinganenge,


shipundanenge.
kushang'apa mentira; enganar. kushukuma arrastar.
difícil shakukamadyanga.
kushanya norte; em cima. kushuluka descer.
dificuldade litatisho.
kushapa açoitar. kushulumbya balançar; pendurar.
diminuir kupungula, kuusha.
kushashoka queimar. kushulusha vender; negociar.
kushashuka apodrecer. kushuluwa dar à luz; fazer descer. dobrar kupinda.
kushema chamar. kushuma comprar. doce shakulaleya.
kushenga brilhar; brilho. kushumba saltar; atravessar. doente kuula, kuva mushilwele.
kushidika ajoelhar-se. kushumidya vender; negociar. doença ulwele, shilwele.
kushidisha piorar. kushuna cuspir. doer kupwateka.
dinheiro njuluku, dyela, mwaku.
kushika funeral; enterrar. kushunala aborrecer. dois (2) mbili.
direita kunkanakono, kunkono
kushikulila segurar. kushunga cuidar; criar. lyelo. domesticar kulanga.
kushilidyanga proteger; kushushukanga assustar. discurso matangodi. dono mwene mali.
interceder. kushwaa fugir; evadir. dono da casa mwene ing'ande.
discutir kujadiliyana, kupakanila;
kushililidya proibir; evitar; dor
kutadoka apodrecer. disparar kwomba yuti. shipwatekelo.
defender.
kutadolya contar história em dispersar kwapukananga, dores do parto kwinyukananga
kushima fechar. shitumbo.
pormenor. kwapukanyanga.

86 23
dormir em frente kupaleya kushaga

duro shakunanopa. kupaleya enfiar. kupita excesso.


duzentos (200) dimya mbili. kupambadyanga acalmar. kupiya esconder; quente; aquecer.
kupambedyanga consolar; kupokela receber.
acarinhar. kupona curar; recuperar;
kupambikidyanga espezinhar. reanimar-se.
dormir kulala.
kupanda semear; plantar. kuponya curar.
doze (12) kumi na mbili.
kupandalela espreitar. kuposha interceder; acudir.
kupandikila transplantar. kupuka arrebentar.
E - e
kupandulila transplantar. kupulukigwa confuso.
kupanga arrumar. kupulula malhar.
e namu, na.
kupanyula colher a colheita. kupumula respirar; descansar.
eclipse kukamulana kwaliduva
(do sol): kukamulana kupapula rasgar. kupumuna sacudir.
kwamwedi (da lua). kupata obter; receber. kupuna colher a colheita.
educar kulela, kupundisha. kupela falecer. kupunda ultrapassar.
egoista washojo. kupeta peneirar. kupundanyanga excesso.
kupiga pontapear. kupundisha ensinar; educar.
kupikana ouvir. kupungangila ventilar.
kupikanila escutar; acompanhar; kupungula subtrair; diminuir.
obedecer. kupupa ntima palpitar.
kupikita brincar.
kuputanga apagar.
kupikitanga mover.
kuputila vedar.
kupilikana ouvir.
kupuwanga alegre; festejar.
elefante nnembo.
kupima medir.
kupwaa esmagar.
kupinda torcer; dobrar.
elefantíase matende. kupwalela evaporar.
kupindikukanga rebolar.
eles vanao. kupwatana disputa.
kupindikula virar; revolver.
ele(a) nae. kupwatanila disputar.
kupindikulila rebolar.
eloquente wakubwaluka. kupwateka doer.
kupisha enfiar; furar.
em ku, pa. kupwaya esmagar; quebrar.
kupisha mwaa admitir.
em cima kushanya, muwa. kupya queimar.

24 85
kumi na tatu kupambedyanga em frente entrar

kumi na tatu treze (13). kunshanda esquerdo. em frente mushu. engraçado shakwakedya.
kumi na tisa dezanove (19). kunshushuwanga surpreender. em frente de mushu mwa. enguia nkunga.
kumila engolir. kuntambudyanga acusar. embondeiro nonje. enrolar kushakota, kudingila.
kuminya espremer. kunung'a cheirar. embotado kuumbala.
kumoka mundo dos mortos. kunung'idya cheirar. embrulhar kuutikanga,
kumudali alterar idéia. kunya defecar. kukulunganga,
kuumbilidyanga.
kumwaadila espalhar. kunyakata carregar.
embrulho shutiko, shituvi.
kumwamweta sorrir. kunyakonya fazer barulho.
empoleirar-se kwikala,
kumwangu margem. kunyala murchar. kudambulila.
kumwomanga ferir. kunyalodya esticar. empregado mmadengo, boi.
kuna matedya colar. kunyang'anyang'a fazer ensinar kupundisha, kushomedya.
empregar kumupa madengo.
kunagwela amar. cócegas. então pavedoni, napanelo.
emprego lidengo, shibalugwa.
kunyang'anyuka derreter. enterrar kushika, kwivilila.
kunama habitar. emprestar kukapesha,
kunyanyamoka crescer plantas. kujadikisha. entornar kujang'anya, kujaa.
kunanopya apertar.
kunyata sujo. empurrar kugang'ola, kwingiliya,
kunavanga lavar.
kunyatila odiar; aborrecer. kutukula.
kunda apodrecer.
kunyonya fazer barulho. encantamento shakutikinikanga,
kunemya ornamentar. shakulava.
kunyuma quarto; reverso.
kunga punir. encher kuumbadya.
kunyunyanga salpicar.
kungalola correr água. encontrar kukodya.
kupagwa estar; ser; haver.
kungwa ser preso de castigo. encontrar-se com kukodyana
kupajeka rápido; apressar-se. namu/na.
kung'ala brilhar.
kupajola assaltar. encurtar kwipiya.
kung'ung'ulanga murmurar.
kupaka untar. endireitar kuudula.
kung'wenya roer; fofocar.
kupakala aplicar; esfregar; untar. endurecer kunonowanga.
kunivaliva perdoar.
kupakanila discutir. enfeitiçar kulogwa.
kunkanakono direita.
kupalakedya enviar. enfiar kupisha, kupaleya, kujela.
kunkono lyelo direita.
kupalakela acompanhar; entregar. enganar kuduwanga, kushang'apa. entrar kwinjila.
kunogwela gostar.
kupalalesha espiar. engasgar kulakila.
kunola afiar.
kupalapata palpar; acariciar. engolir kumila.
kunonowanga endurecer.
84 25
entre escasso kulongolela kumila

kulongolela liderar. kumalila acabar; terminar.


kulota querer; precisar; aceitar; kumamena mastigar.
gostar. kumamodya piorar; exagerar.
kulotela permitir; desejar.
kumanya saber; anunciar;
kuloveka mergulhar. conhecer.
kulovya molhar. kumanya kala presságio;
kuluka trançar; tecer. profetizar.
kumbala namene excesso.
kulukula cuspir.
kumbambandila aplanar.
kuluma morder; picar.
kumela germinar.
kulumbata caçar.
kumeo cara.
entre pakati pa. kulumula cortar; abater no
escada shikada.
trabalho. kumeta relâmpago.
entregar kuupa, kwing'a, escama makakamba.
kupalakela. kulumulanga despedaçar. kumi dez (10).
escapar kukwepa, kukadula.
envenenar kutaya ishumu. kulumwa pulgão das plantas. kumi na imo onze (11).
escaravelho namumbamavi.
enviar alguém kupalakedya, kulundanyanga acrescentar. kumi na mbili doze (12).
kutumidya. kulunya fingir. kumi na moja onze (11).
enviar uma coisa kupalakedya, kuluvata pisar. kumi na mwanu quinze (15).
kutumidya, kukanao.
kulya comer. kumi na mwanu na imo
enxada lijembe. dezasseis (16).
kulyeka gasto.
enxame inyushi. kumi na mwanu na mbili
kulyona gabar-se.
epilepsia shikoko, shalala. dezassete (17).
kulyula difamar.
errado kukoweka. kumi na mwanu na natu
kulyulula capaz. dezoito (18).
errar kukowa, kukosha.
kulyumadyanga abster-se. kumi na mwanu na nsheshe
ervas daninhas lukwekwe. dezanove (19).
kulyusha abster-se.
esbofetear kujela lilatuma. kumi na natu treze (13).
kulyuuta rastejar.
kuma florescência. kumi na nsheshe au inne
escarranchar-se kutalambwala.
catorze (14).
escarro likalakolo. kuma kwaliduva nascer do sol.
kumi na saba dezassete (17).
escasso shakwovaovanga. kumaladyanga acalmar.
kumi na sita dezasseis (16).
kumalameta brilho.
kumi na tano quinze (15).

26 83
kulaudya yangele kulotela escavar espremer

kulaudya yangele adivinhar. kulipa pagar. esfregar kukwesha, kupakala.


kuleka soltar; pôr; deixar. kulipaleka proteger com esmagar kupwaya, kupwaa,
kulela educar. feitiçaria. kutipula.
kulipambula abster-se. espada upanga wakubyaanila.
kulemba desenhar; escrever.
kulipilila vingar-se. espádua ligwangwa lyalivoko.
kulepile longe.
kulipililila paciência. espalhar kwandadya, kumwaadila,
kuleya proibir.
kulipudya louvar. kwapukanyanga.
kulibyaa ferir-se.
esperar com esperança
kulipundishe aprender.
kulibyaya ferir-se. kulinda, kulindila.
kulisha alimentar.
kulidumanga acalmar-se; esperar um tempo kulindila.
reconciliar. kulishunge ter cuidado.
espesso shakululumala,
kulidwedya levantar-se. kulitakatuwe levantar-se. shakukandapala.
kulikita amaldiçoar; maldição. kulitamangila exaltar. escavar kwimba, kuukula. espezinhar kupambikidyanga;
kulikuda proteger com feitiçaria. kulitandya adiantar. escolher kutandola, kushagula, espião mpalaleshi.
kulila chorar. kulitawala paz. kutamola. espiar kupalalesha; kuvataveta.
kulilaila despedir-se. kulitika carregar na cabeça. esconder kupiya, kukondya. espinha miva wasamaki.
kulilapa jurar. kulivalila esquecer. escopro ilungu. espinheiro nandi wamiva.
kulilidyanga lamentar. kulivaliva perdoar. escorpião shing'ila. espinho miva.
kulima cultivar; capinar. kulivata pisar. escorregadio kutaledyanga. espírito malaika, lyooka.
kulimaladya acalmar-se; kulivava coçar. escorregar kutaledya. espirrar misha.
silencioso. kulivikanga gabar-se. escova nshuwaki. esposa ndyamunu, nkulombwa.
kulimangila limpar; sachar. escravo ntumwa, boi.
kulivikila promessa.
kulinda esperar com esperança. escrever kwandika, kulemba.
kulodya mostrar.
kulindila esperar. escudo shikopa.
kulogwa enfeitiçar; amaldiçoar.
kulinga provar. esculpir kuveda.
kulola reparar com os olhos;
kulinga medi tomar banho. olhar. escuridão shii, kudimba,
kulinganana semelhante. kulomba casar-se. kudimbya.
kulingangila tentar. kulombana casamento. escuro kudimba.
kulinganidya imitar. kulombolela agradecer. escutar kwigwilila, kupikanila.
kulinonowedya apoiar-se. kulombwa casar-se. esfolar kugwaula ligwogwe.

82 27
espremer eu mesmo kukukalamola kulela

kukukalamola tossir. kulainisha alisar.


kukulama inclinar-se. kulakila engasgar.
kukulidya pestanejar. kulakota levar.
kukulumuka crescer. kulala dormir; deitar-se.
kukulunganga embrulhar. kulalana copular; ter relações
kukulungila polir. sexuais.
kulalemba flutuar.
kukulyula despir-se.
kulalika convidar.
estender kutandika; kujanika kukumbanyanga chocar com.
(para secar). kulamadika queixar-se.
kukumbila beber.
estéril akavaleka, wakulala kulamba lamber.
kukumbukila pensar; lembrar.
kudinguluve. kulambaleka desaparecer; faltar.
kukumbuwanga lembrar.
este(a) ajo, aju. kulambela procurar.
espremer kuminya. kukupa mexer comida.
esticar kuudula, kunyalodya. kulambila mentira.
espuma lyulu, shulu. kukupulanga chamuscar.
estômago liyu. kulambwalela agradecer.
esquecer kulivalila. kukushaniya reunir.
estrada ibalabala. kulamulila mandar.
esqueleto magwangwa kukushanya reunir.
estragar kwaushanga, kwanonga, kulamwa estar fora do prazo.
akulundananga. kukuvala tropeçar.
estrangeiro nkwaloka, kulandana semelhante.
esquerdo kunshanda. washilambo shapanda. kukwanga raspar; ralar.
esquilo shinengo. kulandendya balançar; pendurar.
estrangular kwadula, kudangula. kukwapula roubar.
esse(a) aju, ajo. kulandola seguir o caminho de.
estreito shakulipashikidya. kukwava gatinhar.
estaca shipanda, nandi. kulanga criar; domesticar.
estrela inondo. kukwela subir.
estar kuuva, kupagwa. kulangala luz; clareza.
kukwepa evitar; escapar.
estar de pé kwimila. kulangalanga clareira.
kukwesha polir; esfregar.
estação wakati. kulangalela liderar; adiantar.
kukwidula piscar.
esteira likande, nkeka. kulangogwe reverso.
kukwilidya pestanejar.
kulanjela conversar.
kula amadurecer.
kulapeya alongar.
kula cada.
kulatanga sonhar.
kuladya deitar.
estrela cadente lyalosho. kulatangila presságio.
kulagesha desapertar.
estúpido wakukomwangwa. kulaudya profecia.
kulainika suave.
28 81
kujosha kukulumuka eu faltar

kujosha assar na brasa. kukamulila violar; segurar. eu nangu. excisão kutunya, kutangila.
kujuguja mover. kukana negar. eu mesmo ninene. exército ijeshi, italopa.
kujugwa pedir. kukanao enviar uma coisa. evadir kutipuka, kushwaa. exorcizar kuusha majini.
kujugwajugwanga mendigar. kukanda amassar. evaporar kuulukanga; kupwalela. explicar kuvalanganga, kwaula.
kujugwangila implorar; kukandyanga preparar; arranjar. evitar kukwepa, kushililidya. explodir kupuka (arrebentar).
persuadir. kukangavela cantar (galinha). exaltar kulitamangila.
kujujuwanga ameaçar.
kukangola prender. excesso kumbala namene,
kujuma murchar; seco. kupundanyanga, kupita;
kukanyola dar pancada; bater.
kuka mubondi para baixo. kumamodya (exagerar).
kukapesha emprestar.
kuka mwina para baixo.
kukata cortar.
kukadaleka fundo. F - f
kukatoka perder.
kukadaleya aprofundar.
kukodya encontrar.
kukadula escapar. fábula nkong'o.
kukoma dar pancada; bater.
kukadyedya surpreender.
kukondya guardar.
kukakalika cacarejar.
kukondya esconder.
kukakova atrasar; lento.
kukondya muligashini
kukalala amargo. armazenar.
kukalanga torrar. kukong'a acender fogo.
kukaledya acender. kukopa pedir emprestado.
kukalibisha servir. kukosha errar.
falcão nakashenga, shikwapu.
kukalogwa misturar; mexer. kukowa falhar; errar.
falecer kupela.
kukaloma roncar; rosnar; rugir. kukoweka errado.
faca shipula. falésia nyenje ibali, nyenje
kukalula rachar. kukubali permitir. litanda.
fácil shikakamadyenge.
kukamala amadurecer. kukubalya aceitar. falhar kukowa, kutatakela,
faísca yeea.
kukamang'anyanga chocar com. kukubalya crer; permitir; admitir; kushindwa.
falar kutangola, kwombanga
kukamatana myadi coagular. acreditar. faltar kwova, kulambaleka.
mwaa.
kukudaila coxear.
kukamola chegar.
kukuduwa calor.
kukamula agarrar.
kukugwa gritar.
kukamulanga palpar.

80 29
família fio kudidimya kujugwajugwanga

feio wakunyata. kudidimya molhar. kugundula descobrir.


feiticeiro mwavi nume. kudika mergulhar. kugwa cair.
feitiçaria uwavi. kudikika tristeza. kugwala vestir-se; aplicar.
feitiço uwavi. kudilika desmaiar. kugwaula esfolar.
felicitar kulotela wambone; kudima apagar fogo. kugwilila aterrar.
fenda lunguma. kudimba escuridão; preto; escuro. kugwiya deixar cair; derrubar.
ferida shilonda; likana (grande). kudimbya escuridão. kujaa deitar; deitar fora; perder;
ferir kumwomanga. kudingila enrolar. entornar.
kujadikisha emprestar.
ferir-se kulibyaya, kulibyaa. kudivangila impedir.
kujadiliyana discutir.
fermentar kwaa, kujaulila, kudivilila obstruir; impedimento.
kutakota. kujambala vestir-se.
kudiya reduzir.
ferramenta vitali, vyombo. kujang'anya entornar.
kudoba cansado.
ferreiro nkwána. kujang'edya amamentar.
kudobadobanga sufocar.
ferro shitali. kujang'ula responder.
kudong'a bater palmas.
ferroz wakukalipa, wakushimwa, kujanika estender para secar.
kudukula arrotar.
wakujowa. kujanila reconciliar.
família likola. kuduma aconselhar.
ferver kujaulila.
fantasma lijini, lindandosha. kujaula dar; devolver; oferecer.
kudumangila persuadir.
festa shikukulu.
farinha unga, ndambala; ugwali. kujaulila ferver; fermentar.
kudumbadumba vaguear.
festejar kupuwanga.
faz favor ninkujugwila (implorar). kujava dividir.
kuduwanga enganar.
feto lidingi.
fazer kujavanika separar.
kutenda, kutimisha. kudyakadyeka fazer cócegas.
fezes mavi, shoni.
fazer armadilha kutela. kujaya funeral; atirar; deitar;
kudyanga recuperar; melhorar.
ficar kwikala, kubakila, deitar fora; perder.
fazer as malas kuunga ibasha, kwijala. kudyangangila melhorar.
kujedya provar; imitar.
kuunga. kudyuka reanimar-se.
ficar zangado kushimwa.
fazer barulho kunyonya, kujela enfiar.
fígado litogwa. kudyuwa recuperar; arranjar.
kunyakonya. kujela lidodo passo.
filha mwana nkongwe. kugang'ola empurrar.
fazer cócegas kudyakadyeka, kujela lilatuma esbofetear.
kunyang'anyang'a. filho mwana nume. kugombanila disputar; disputa.
kujelanga jogar.
febre kupiya mmili. fingir kulunya. kuguguvala ajoelhar-se; acocorar-
kujong'a mamar.
se.
fechar kushima; kwinikidya. fio lumbuu.
kujopa medo.
kuguma grunhir.
feijão ding'unde.
30 79
jilani kudilika flauta fraco

J - j

jilani vizinho. junji outro.


jujumunu mãe.

K - k flauta ipalauta.
flor induva, lyuuwa.
kaawa café. kubulukula abrir. florescência kutukila dinduva; fogo moto.
kabishi repolho. kubyaa abater; matar; assasinar. kuma. fogueira shuli.
kaka irmão. kubyaya assassinar. floresta imwitu, inundu.
kaka walikola primo(a). kubyaya matar. flutuar kulalemba.
kaladao antes; cedo. kudadamola roubar. fofocar kung'wenya.
kalamponi campainha. kudadeya descascar.
kalela machimbombo. kudadola picar (pássaro).
kashinji agulha pequena. kudaka apanhar.
kila cada. kudaladedya gotejar.
ku em. kudaloka saltar. foice nkutime; mundu.

kubabadula morder. kudalola diarreia. folha lyamba.


fogão magwija, shuli. folha de mandioca shidudu,
kubadulanga despedaçar. kudalula rasgar.
shinduli.
kubakila ficar. kudamba peidar.
fome indala.
kubamola destruir. kudambulila empoleirar-se.
fonte palupandukanga lundi.
kubana apertar. kudangula estrangular.
fora panda.
kubavola apunhalar; furar. kudangulanga arruinar.
formiga mmamana, tugwe,
kubeba levar. kudanidya gotejar. lilongo, nandinya.
kubondi sul. kudenga construir. formiga alada ngalau.
kubulikidya, tapar. kudidima frio. fornalha pakujosha vilongo.
kubulikila cobrir. kudidimidya ventilar.

78 31
forte futebol isumana ivela

isumana semana.
itabu sofrer.
itabwa madeira.
itabwe cacimba.
italopa exército.
itamba tampa.
itoshi lanterna.

fundo pakukadaleka. ivela vela.

fundo kukadaleka.

forte wadimongo, wadimbalati.


força dimongo, dimbalati.
fraco wakudobadobanga, akave
dimongo.
frente mushu.
frio kudidima.
fritar kukalanga na mauta.
fronteira mpaka, mwisho.
fruta shepo.
fugir kutukuta, kushwaa, funeral kushika, kujaya.
kutipuka. furar kubavola, kupisha.
fumado yakujosha.
fumo lyoi.

futebol mpila wamadodo.

32 77
inema itabwa gabar-se girafa

inema glória. inungu umbigo.


G - g
inembo incisão; tatuagem. inushu pedaço; metade.
inete caniço. inyama carne.
gabar-se kulivikanga, kulyona.
ingalava canoa; barco. inyanjaduva malária.
gafanhoto lidalombwe,
ingaloshi castanha de cajú. inyota sede. namaande.
ingonda tanga. inyuma costas. gaguejar kutaya lutata, kutangola
ingumi punho. inyundo martelo. kwalutata.
inguvo pano. inyungwa cachimbo.
inguwo pano. inyung'unyung'u cotovelo;
tornozelo. garrafa ishupa.
ing'ande casa.
inyushi enxame. gasto kulyeka, kutumika.
ing'ano problema.
ipaa pá. gatinhar kukwava.
ing'apa sovaco.
ipalatu prato.
ing'ata rodilha. galinha likolo, ng'uku nkongwe.
ipalauta flauta.
ing'oma dança; iniciação. galinha do mato ng'anga,
ipau pão.
ing'ombi colher. ng'alolo.
ipete anel.
ing'ondo guerra.
ipimbo cajado.
ing'ope cara.
ishai chá.
ing'ovo banana.
ishaku saco.
ing'ulo garganta.
gato mmaka.
ishaliya justiça.
ing'uva trovão.
gato silvestre lipakanundu.
ishela cêra.
ing'wau remo.
gema shilalemba shalii, shitima.
ishemu região.
injelo bloco. galo nangangoli, ng'uku
gémeos mamaa, mapanda.
ishilini vinte (20). nanume.
injelo yaulongo tijolo.
gemer kukuta kupwateka.
ishilini na mbili vinte e dois (22). garganta ing'ulo.
inne quatro (4).
generoso wakwalala ntima.
ishilini na moja vinte e um (21). garra lukombe lwashuni.
inondo estrela.
genro nkawangu, nkulomba,
ishuku punho.
inono anca. nkwemunu.
ishuluwali calças.
inudyo presente; oferta. gergelim ulende, uputa.
ishumu veneno.
inundu selva; floresta; mato. germinar kumela.
ishupa garrafa.
inungo cordão umbilical. gigante wakutupa.
76 33
girafa gritar ibakuli inembo

girafa twiga. grande shikumene. ibakuli tigela. imanga mar.


granizo medi adinyanga. ibalabala caminho; estrada. imbalukila lasca.
grão imbeju. ibali mar. imbau madeira; tábua.
ibamiya quiabo. imbedo machado.
ibangile pulseira. imbeju caroço; grão; semente.
ibasha carga. imbilikili moela.
ibashali mercado. imbogwa caril.
ibei preço. imboko piolho.
ibu vergonha. imbula chuva.
igoli cama. imbumba multidão.
ijeshi exército. imbunya larva; verme.
ijo rim. imbunyu verme.
girassol alisheti.
ijumaa semana. imepo ar; vento.
glória inema, shakwalala,
lishangelo. ikabila tribo. imesha mesa.

goiaba lipela. ikalaboi candeeiro. imindi nó.

goiabeira mpela. ikanava ainda. imo um (1).

gordo wakunyeta. ikangele campainha. imula nariz.

gordura mauta. ikanju túnica. imumu alma.

gostar kulota, kunogwela. ikanywa boca. imwedo urina.

gota lideni. ikaputi arma de fogo. imwitu selva; floresta; mato.


grávida kwimita, kuvanao njigo,
ikeshi problema. imya cem (100).
shitumbo.
ikiti cadeira. inaledi tumor.
grilo ndikiti, ntikiti.
ikove couve. indala fome.
ikujeli colher. indambwa tendão; veia.
ilambo saco de plástico. indawani anzol.
ilanga selva. indila caminho.
ilangi cor. indingo curva.
gotejar kudanidya, kudaladedya.
iluga língua falada. indishi banana; bananeira.
governar kutawala.
ilungu escopro; cacete. induva flor.
34 75
dada enda ku gritar hoje

D - d

dada irmã; primo(a); avó. dinema benção.


dashi? como? dinguvo roupa.
dimatako nádegas. ding'unde feijão. gruta likungo.

dimbalati força. ding'uni lenha. guardar kutunja; kukondya,


kupiya.
dimbudi rebanho. dinjele milho. gritar kukugwa.
guelra mauleule.
dimbwe areia. dinyanga brita. grunhir kuguma, kukuta
guerra ing'ondo.
dimongo força; poder. dinywashwa lixo. shinguluve.
guia nanangaledi, nashilangola;
dimule mapira. duvani? quando?
dimumu tuberculose. dyabali notícias. H - h
dimya mbili duzentos (200). dyela dinheiro.
habitante mwenentete. haver kupagwa.
dimya mwanu quinhentos (500). dyoni vergonha.
habitar kwikala, kunama. herança vyakulekwa.
dimya tano quinhentos (500).
harpa lipyombyo. herdar kulisha vya wakupela.
hérnia lijega, nshipa.
E - e
hesitar kushishila.
hiena litunu, nana.
elo sim. enda ku para.
hipopótamo shiboko.
hoje nelo.
I - i

haste nkalonga.

74 35
homem inchar aii bulu

homem branco njungu. A - a


honesto wakwaminika,
wakukulupilika.
aii não. ako lá.
honrar kutumbyanga.
aija aquele. akula lá; ali.
horta lidimba, liteka.
ainatoshe ainda. alisheti girassol.
hóspede njeni, nkwaloka.
ajala mãe. alubaini quarenta (40).
ajo este(a); esse(a). alupu imo mil (1000).
aju este(a); esse(a). alupu moja mil (1000).
akaigwa surdo; teimoso. amani paz.
akakulupilika covarde. ambi agora; já.
akalipililila impaciente. amusini cinquenta (50).
akalola cego. apa aqui.
akalyulula deficiente. apala lá; ali.
akaminika traidor. apali munu ninguém.
homem nume. akanashang'apa justo. apo aí.
akatangola mudo. ata nada; não.
I - i akavaleka estéril. ata padiki nunca.
akave dimongo fraco. atata pai.
idiota wakupunguka ding'ano,
akave lidambi santo. au ou.
wakulidyuka.
akave lyutu nómada. avala aqueles.
idoso liputa, nshakulu.
akave makosha inocente.
ignorante wakutikinanga,
waungamanya.
igual shakulingana. B - b

baba pai. bibi cunhada; avó.


badae depois. boi escravo; empregado.
ilha shitingi.
bado ainda. bubu mudo.
imitar kujedya, kulinganidya.
bai somente; já. bulu azul.
impaciente akalipililila.

36 73
impedimento jovem

impedimento kudivilila. inimigo mmongo.


impedir kudivangila; kutinga. inocente akave makosha.
implorar kujugwangila. inquieto wakung'amang'ama,
importante shakukulupilika, wakupumbulumanga.
wakukulupilika. insecto nkoko ndikidiki.
imposto ukodi, nshoko. instrumento shombo.
impotente wakutinyala liyo, insultar kutukana; kwaludyanga.
wakulala. insulto litukano, matushi.
inchar kuvimba.
inteligente wading'ano,
inchaço livimbo. wakumanya.
incisão inembo. interceder kushilidyanga,
inclinar-se kutepa, kukulama, kuposha.
kwinama. intestinos matumbo.
incubar kuutamila. invejoso waing'ou.
indiano mwindi. ir kuuka.
inhame shinana, ung'oko, irmã dada, numbumunu.
majimbi. irmão kaka, numbumunu.
iniciar kwanjanga, kutunduvanga.
isca shaambo.
iniciação ing'oma.

J - j

já ambi, bai.
janela lidilisha.
jantar shakulya shalyulo,
nankupa alele.
jarro shitumba, nningi, nninga.
javali mbango.
joelho lilundi.

jogar kujelanga.

72 37
jogo lata

jogo nshajo. junto unapamo, shalumo.


jovem nnemba. juramento lilapilo.
juba mwapu. jurar kulilapa.
julgar kuukumu. justiça ishaliya.
juntar kwimang'anya, kuvika. justo akanashang'apa,
juntar rebanho kutingula, wakwaminika.
kwimang'anyanga
dinyama.

L - l Lista Alfabética
lá akula, apala, ako. lago litanda.
de
lábio
lado
lundomo.
nainyenje, nshau.
lagoa litanda lidikidiki.
lágrimas myodi.
Palavras
ladrão
ladrar
nkwiva, mwishi.
kushugwa.
lamber kulamba.
lamentar kutangadika;
Shimakonde – Português
lagarta shitamanga. kulilidyanga.
lâmina wembe.
lagarta agama shang'ong'o.
lanho lidapu.
lanterna itoshi; shenje (tocha).
laranja lilalange.
laranjeira nnalange.
lareira shuli, magwija.
largo shakwandauka.
larva imbunya, lyuungu.
lasca imbalukila.
lagarta monitor ligwalagwondo.
lagartixa libalama, namwikala-
pamo,
lagarto ng'ondo, shaala.

38 71
lata lepra

lata lidebe, ling'andu, lilata.

lavrar kutimbula.
leão ntumi.
lei lipangilo, lilamulo.
leite mashiwa (de vaca);
mavele.
lembrar kukumbukila,
latrina shoo. kukumbuwanga.
lenha ding'uni.
lento kukakova.
lenço lilesho.
leopardo shuvi.
lepra mangundula, malemba.

lavar kuukanga, kunavanga;

70 39
ler louvar voar

libelinha namwedi. voar kuuluka. vomitar kutapika.


liderar kulongolela, kulangalela. você wako. vosso wenu, shenu.
limão ulimu. vocês mwenu. voz lidi, shauti.
limite duma machamba mpaka, voltar kuuja.
lwengo, nainyenje.
limo litope, lindambwa.
X - x
limoeiro ndiimu.
limpar kwanyolanga;
kulimangila. xará mbwana walina limo. xima ugwali.

limpo kwalala.
ler kushomya. língua falada shitangodi, iluga. Z - z
leste kwalyuma liduva. língua na boca lulimi.
levantar kutakatuka. linguagem shitangodi. zagaia nkushi. zumbir kuuluta.
levantar-se kutakatuka, linha de pesca lumbuu zebra mmunda.
kulitakatuwe, kulidwedya. lwaindawani.
levar kutwala, kulakota; liso shikavele mang'wang'wa,
kubeba. shakulainika.
lixeira shituta.

lixo dinywashwa.
lobolo mali akulombela.
loja lidyuka, liduka.
lombriga magwedo la muutumbo.
longe kushu, kwakulepa,
kulepile.
leve shakugaluka.
40 69
ventilar vocês louvar maluco

viagem mwanda. louvar kulipudya. luar kuvala kwamwedi.


viajante nkuwena, mumwanda. lua-cheia litumba.
viajar kuwena. lua-nova mwedi waneke.
vida shingumi. lugar lyutu; ishemu (região).
viga mikulukuto. lula nkishi, lula.
vingar-se kulipilila. lume moto.
vinte e dois (22) makumi mavili lutar kutenda ing'ondo,
na mbili, ishilini na mbili. luto shililo.
vinte e um (21) makumi mavili louva-a-deus nantumbula
shilongo. luz kulangala, mwangasho.
na imo, ishilini na moja.
ventilar kupungangila,
vinte (20) makumi mavili, ishilini. louvor lilombolelo.
kudidimidya.
violar kukamulila, mwalimu. lua mwedi.

vir kwida, kwaloka.


virar kupindikula, kushalyaula. M - m
virar-se kushalyauka, kalela.
kutumbukila. madeira imbau, itabwa.
virgem mwalindembo. madrugada lyamba likumene,
visão limanyilo likataukigwa, linyeiku.
maono. mãe mama, ajala, jujumunu.
vento imepo. viscoso shakunamata. magro shakujanda, wakushepa.
ventre nshitumbo. viúva namwili nkongwe. magro wakujanda.
macaco ngwele.
ver kwona. viúvo namwili nume. mal shakukoweka.
machado lishoka, imbedo.
verdade mwiyu, momo. vivo mumi. malandro wakubanga,
machamba lyala, ligwelu,
verde shimbii; shitete (tenro). wakukomwangwa.
lishamba.
verde yamamba. malária kupwateka mmili,
inyanjaduva.
vergonha dyoni, ibu.
maldição kulikita.
verme imbunya, imbunyu.
malhar kutika, kuula, kupulula.
vermelho yanauvi.
maluco wakudulumbuka.
vespa lyau. vizinho nshitanono, jilani.
vestir-se kugwala, kujambala. víbora mboma. machimbombo nakumbwa,

68 41
mamar melhorar vala veneração

vala lukulu.
vale lilawa.

marfim lino lyannembo.


margem kumwangu, ninyenje
medi.
marido ntwangu, nkulomba,
mamar kujong'a. ntwamunu. vela ivela.
mamba verde namuwa. martelo inyundo. velho nang'olo, liputa, nshakulu.
mandar kulamulila, kutuma. velocidade mungulumu.
mandioca lindyoka, mwogo. vencer kutema.
manga lyembe, lingela.
mangueira ngela, mwembe.
manguço shuluma, lingangoma,
shetu.
varrer kupyaila.
manhã lyaamba, linyeiku.
máscara likomba, lipiko. vassoura shipyai, shadada, shada,
mão lyanda. nshasha.
mastigar kumamena, kutang'una.
matar kubyaya, kubyaa. vazio kuva vila, mene shinu.
mata-bicho shakulya shalyamba. vedar kutang'anedya, kuputila.
matequenha litakenya. vedação uputa; lugwani (do vender kushumidya, kushulusha.
quintal).
mato imwitu, inundu. veneno da caça ishumu.
veia mwipa, indambwa.
matope litope. veneno da feitiçaria ishumu.
mau wakunyata ntima, nkalau, veneno de cobra ishumu.
nkatili. veneração kwabudu, kwang'ula.
maçaroca lijele litete.
mapira dimule.
medir kupima.
mar imanga, ibali.
medo kujopa.

42 67
tropeçar vala meio-dia míope

tropeçar kukuvala. meio-dia sasita, liduva pamuti, mergulhar na água kwogwela.


trovão ing'uva. pamutwe. mergulhar (descender) kudika,
mel ushi. kuloveka.
tu wako.
melancia lyula. mês mwedi.
tubarão nangumi.
melhorar kudyanga, mesa imesha.
tubérculo shitupa, litupa.
kudyangangila.
tuberculose dimumu, likalamodi.
tudo uti.
tumor lilagalege, inaledi.
túnica ikanju.
tutano woba, walongo.

metade inushu.
U - u meu waangu, shangu.
mexer comida kukupa;
kukalogwa.
úlcera libidinga; likana likapona. unha lukombe.
mexer corpo kukalogwa,
último wamwisho, shamwisho. untar kupaka, kupakala. kutimbwidyanga.
mendigar kujugwajugwanga.
ultrapassar kupunda. urina imwedo. mexoeira nshuvele.
mendigo nkujugwajugwa.
um (1) imo, moja. urinar kupwamwa imwedo, mil (1000) alupu imo, alupu
kwimilila. mensageiro nkwaula,
uma vez mwanda umo. moja.
nkutumigwa.
umbigo inungu. menstruação kwona mwedi,
myadi, kutumila.
V - v mentira kushang'apa, kulambila.

ter vertigens lyundyundyu.


vagina litoko.
vaguear kudumbadumba,
kushakashoka. milho dinjele.

mercado shakoni, malikadu, minhoca ligwedo, liwedo.


ibashali.
66 43
míope muitos toupeira trovão

míope wakupanakedya. toupeira yuko.


toutinegra likwangwadule,
likwingwiduli.
trabalho lidengo, shibalugwa.
tradição yadi, lidyavalelo,
shinyakala.
missanga vyuma. traidor akaminika, nshajoli.

misturar kukalogwa, transplantar kupandikila,


trilho nnila, nnenga.
kutimbanyanga. kupandulila.
trinta (30) makumi matatu,
môcho namaundi, lyundi. moldar kuumba. salasini.
moela imbilikili. molhado shakulova. triste wakushunala, wakudikika,
molhar kulovya, kudidimya. tristeza shipalodi, kudikika.
montanha lishinga. triturar kutang'una, kupwaya na
morcego namutimuti. meno.
morder kuluma, kubabadula. trocar kwang'ang'ana; kutulugali,

mormoché shishulu. troco kwang'ang'ana, kutulugali.

mosca namembe. tromba nkonga.


tronco likuka, likukwa.

trançar kuluka.
tranças lingongo(sg.);
mangongo(pl.).
moer kushaga, kutipula.
trapo lyanjala, lishanda.
mosquito njanjema. trazer kwidanao, kwalokanao.
mostrar kulodya. tremer kutatamela.
mover kupikitanga, kuting'inika, três (3) natu, tatu.
kujuguja. treze (13) kumi na natu, kumi na
tatu.
tribo ikabila.

44 65
terceiro toutinegra moça nó

terceiro wantatu, shantatu.


terminar kumalila, kwinuka.
terra shilambo.
tesoura nkashi, nkasha.
testa shenye.
teta yonga yang'ombe.
teu wako, shako.
tia mama ndyoko, nang'olo. moça mwali.
muchém ushwa, ligagadu,
multidão umbala, imbumba.
usheshe.
mundo shilambo shapai.
mudo bubu, akatangola.
mundo dos mortos kumoka.
tomar banho kulinga medi. muitas vezes myanda vyoe,
ngwengwe. murchar kunyala, kujuma.
muito shoe, kwinjipa. murmurar kutangadika,
muitos vyoe. kung'ung'ulanga.
tigela ibakuli.
músculo inyama ya mili, mwipa.
tijolo injelo yaulongo. mulher nkongwe.
música mwimbo, magita.
tímido wakujopa, likule. multa shinangongo, muluta.

tinha shimbalambanduku,
shikakalapa. N - n
tinta wino, ugwino.
tomate shimatimati, nyanya.
tio njomba, numbugwe meio pakati.
mama, njombamunu. topo pamwisho, padadeu,
muwa. nada mene, ata, nanga.
tirar kuusha, kutumusha,
toranja lisheda. nadar kwogwela.
toca likungo, ntupa.
toranjeira nsheda. nádegas dimatako.
tocar kwomba shombo.
torcer kupinda. não mene, ata, mwiko, aii.
tôco shiki.
tornozelo inyung'unyung'u. nariz imula.
todo pamo. nascer do sol kuma kwaliduva.
torrar kukalanga. nascente kuuma liduva.
todos uti, kwaunapamo. nascido kuvalekwa.
torto shingangamene. negar kwita, kukana.
tossir kukukalamola. negociante nkushulusha.

64 45
negociar olhar tabaco terminar

negociar kushulusha, kushumidya. nosso wetu, sheetu.


neto ndukulwangu, notícias dyabali, limanyidyo, T - t
ndukulumunu. ntenga.
ninguém apali munu. nove (9) mwanu na nsheshe, tisa.
tabaco olya, tumbaku. tecer kuluka.
ninho yaanda, shaanda. noventa (90) makumi mwanu na
nsheshe, tusini. tabú miko, malavi.
nó shundu (de corda); imindi.
nó de madeira shidung'u.
nó do dedo imindi ya shala.
noite shilo.
noiva nshumba.
tecido shavalukile.
noivo nshumba.
novo waambi, ndyoko. tecto nantutuvilo.
nómada makajaangu, akave lyutu.
nu matakodao. teia de aranha lushi
nome lina. tábua libau, imbau.
nuca lukoi. lwanakatatambwe.
nora nkawangu, nkwemunu, talvez nakapanji.
nunca mene, ata padiki, mwiko. teimoso waimbeve, akaigwa.
nkulombwa.
tamanho shilinga, shitumbulilo. tempestade shimbunga.
normalmente kwa kawaida. nuvem lyuundi.
tamareira nkwedu. tempo wakati.
norte kushanya.
tamarinho ukwedu. tempo chuvoso shuuku.
nós wetu.
também momo, yadao. tempo de colheita wakati
tampa lyuniko, mpuniko, itamba. wamapuno, mishela.
O - o tempo frio shipwepwe.
tampão shidiyu.
tanga ingonda. tempo seco shaambu.
o que? nyamani. oferecer kuupa inudyo, kujaula. tempos passados wakati upitile.
tangerina lishenje, lishanjalina.
obedecer kwoda, kupikanila; oferta inudyo, shadaka. tangerineira nshanjalina. tendão indambwa, mwipa.
obstruir kudivilila. oitenta (80) makumi mwanu na tapar kwinikila; kubulikidya, tentar kulingangila.
obter kuvanao, kupata. matatu, samanini.
tarde yalyulo. ter kuvanao.
oito (8) mwanu na natu, nane.
oco shaimbanda, tartaruga shikongwa. ter cuidado kulishunge,
shalyulung'undu. oleiro nkuumba. kwandyaondya.
tatuagem lutembo, inembo.
odiar kuvangedya, kunyatila, óleo mauta. ter pena kuvanao shididi.
tecelão - a pessoa nkuluka.
oeste kwalyenda liduva. olhar kulola; kupandalela ter relações sexuais kutombana,
(espreitar). tecelão - o pássaro shoongo.
kulalana.
46 63
suar ter sono olho ovo

sufocar kudobadobanga, kutita litumidyo.


dimumu. orelha lyatu.
sujo kunyata. órfão mwana wakulekwa.
sul kwina, kubondi. orgulhoso wakulitumbyanga,
sumo ulaka (de cajú); ushula wakulidai.
(de. ornamentar kunemya.
olho liyo, liyu.
suor lyuduku. osso ligwangwa.
ombro livoko, livala.
ou kwali, au.
onda liwimbi, livimbi.
ouro shaabu; limashi (riqueza).
onde? kwashi?
suar kuudukila. outra vez mwanda unji.
ontem lido.
suave kulainika. outro junji, unji.
onze (11) kumi na imo, kumi na
ouvir kwigwa, kupikana,
moja.
kupilikana.
ovelha ngandolo, liputiputi.

surdo akaigwa.
surpreender kunshushuwanga,
kukadyedya. ovo lii, lyai, liyai.
suspirar kwisha ntima.

orar kujungwangila ushwalya.


ordem lilamulo, litumilo,
subir kukwela.
subtrair kuumya, kupungula, sussurrar kutangadika.

suficiente kutosha. ter sono lwono, kwindila.

62 47
baixo parecer-se com sessenta (60) suave

P - p sessenta (60) makumi mwanu na sol liduva.


limo, sitini. soldado lijeshi, nantendang'ondo,
seta mumba, lyonga. litalopa.
baixo kuka mwina, kuka
mubondi. sete (7) mwanu na mbili, saba. solo ulongo.
pá ipaa. setenta (70) makumi mwanu na soltar kuleka, kuunguligwa.
mavili, sabini. soluçar kuvanao inyasheu.
paciência kutulila, kulipililila,
significado mana.
paciente kushiya ntima, som lidi, sauti.
wakulipililila. silencioso kulimaladya.
pão ligung'u, likate, ipau. sombra shimbedi, shikidi,
pagamento shilipilo. sim elo, momo, yadao. shikidyo.
pagar kulipa. sobrancelha lukwikwi. somente bai.
pai baba, atata, tatamunu. sobre pashanya. sonhar kulatanga, kuvanao indoti.
país shilambo. sobrinho(a) ndukulwangu, sopa mashaja, maaja.
ndukulumunu. soprar kuveya.
palavra lilove, lineno.
palha likuti, lilala. papaia lipapaja.
palhota likuta, lidangulu.
palito nandi wakulinyulila.
palma lyanda.
palmeira lilala. sorrir kumwamweta.
palpar kupalapata, kukamulanga. sovaco ing'apa.
pálpebra sozinho ugweka, shigweka.
palpitar kupupa ntima.
panela shilongo.
pangolim ng'aka.
pano inguvo, inguwo.
pântano lilawa lyamedi. socorrer kuposha (acudir).
sofrer kuuva, itabu.
papaieira mpapaja. sogra nkawangu, nkwemunu
papas uji, lumbwapwa, papa. nkongwe.
papa-formigas ntavala, ntotwe. sogro nkawangu, nkwemunu
nume.
48 61
selva seta papeira pendurar

sentir kwona. papeira makujeje. pedir emprestado kukopa,


sentir calor kuuduwa. papo shidangadongo. kwadika.
pedra lijanga.
separar kwapukanyanga, para enda ku, pakulota.
kwapukana, kujavanika. pedra de moer lijanga
paralítico mmashikini,
lyakushagila.
wakudidimanga.
pedras da lareira magwija,
parar kwimila.
maija.
parecer-se com kulingananga
pegada lungajo.
selva imwitu, ilanga, inundu. namu.
peidar kudamba.
semana ijumaa, isumana. parede lyambomba.
peito shuuva, shambembe.
semear kupanda. parente mwanedi, walikola.

semelhante kulandana, parteira wakwikalila shitumbo.


kulinganana, kuuva
momo.
sémem ulume.
semente imbeju. sepultura shonga, likabuli.
sempre ngwengwe. ser kuuva, kupagwa.
senil wakubangabanganga, peixe yomba, samaki.
wakupungukanga. partir kutumbula (quebrar); peixe-barba likambale, nkobo.
passar kupita wakati. pele de animal ligwogwe,
pássaro shuni. limbende.
passo kujela lidodo. pele de pessoa likalogwe,
pata lidodo lyankoko. ligwogwe.
pelicano nkade.
pato libata.
pêlo de animal ligwimbo
patrão nteja, ntajili.
lyankoko.
pau-preto mpingo.
pêlo de pessoa ligwimbo
paz kulitawala, amani. lyamili.
pé lungajo. pena lunduja.
serrar kwenga na nshumeno.
pedaço shibadu, shipande, inushu. pendurar kulandendya,
serrote nshumeno. kushulumbya,
pedido lijugwilo.
servir kukalibisha, kutumikila.
sentar-se kwikala. pedir kujugwa.
60 49
peneira perú sacudir seiva

sacudir kupumuna; kuting'inya


(abanar).
sair kuuma, kutumuka.
sal munyu, shumbi.
sala nshana.
peneira shelo. saliva mata.
peneirar kwanena, kupeta.
pénis libolo.
pensar kukumbukila.

sarampo nanjili, shoba.


saudavel mumi.
se leka.
seca mpwapwa.

pente shamulo. seco kujuma.

pepino litatele. salpicar kunyunyanga. sede inyota.

pequeno shidikidiki. perdoar kulivaliva, kunivaliva, saltar kushumba, kudaloka. seguir kwoda.

perder kujaya, kujaa, kukatoka. perfeito kuuva shana, uwambone. sandália malapa, shampali. segunda esposa ndyangu
wambili,
perdido wakujaika. perguntar kuudya, kulambela sangrar kuuma myadi.
kumanya. segundo wambili, shambili.
perdiz nambili. sangue myadi.
perigo shijoidyo. segurar kukamulila, kushikulila.
sanguessuga nanata.
permitir kulotela, kukubali, seio livele.
santo wanashwe, akave lidambi.
kukubalya. seis (6) mwanu na imo, sita.
sapato shilatu.
perna lidodo. seiva ululu.
sapo lyumi.
perseguir kwoda; kulandola
(seguir o.
persuadir kujugwangila,
kudumangila.
perto pepi, kuvandika.

50 59
roer saliva perturbar piolho

perturbar kutimbwidyanga.
perú libata-njinga.

roer kung'wenya. roupa dinguvo.

rolar kwingilita. ruga unyadi.

roncar kukaloma. rugir kukaloma, kutangola


kwantumi.
rosnar kukaloma.
rugoso shamang'wang'wa.
roubar kwiva, kukwapula,
kudadamola. ruminar kumamena kwa vakoko
valya mamba.
pescar kutambisha, kwaka
dyomba.
S - s pesado shakwidopa. pescoço ukoti.
pescador nkwaka dyomba.
peso kwidopa.
sabedoria limanyilo. pessoa munu.
saber kumanya.
sábio nkumanya, ntalamu.
sabor shinogwelo.
sachar kulimangila.
saciar kwikuta, kwimbinyala. pestana lukwikwi.
pestanejar kukwilidya, kukulidya.
picada kuluma.
saco mpuku, ishaku.
picar (ferroar) kuluma.
saco de plástico mpuku
wanailoni, ndumba, picar (pássaro) kudadola,
ilambo. kuluma.
sacrifício milingo.

58 51
pilar poeira rede de pesca rodilha

planear kutenda mpango, kutenda. reunir kukushaniya, kukushanya,


plano shakulitandika. kwimang'anyanga.
reverso kunyuma, kulangogwe.
revolver kupindikula.
riacho lundi ludikidiki.

rede de pesca lungau


lwadyomba.
planta do pé lungajo, likambatu.
redondo shinguluguma.
planta trepadeira lumbuu.
relâmpago kumeta.
plantar kupanda.
relatório lipoti.
remar kutukusha ingalava.
pilar kuutwa.
remédio mitela.
pimento shipilipili.
remo ing'wau, ndala.
pinto ng'uku ndikidiki.
reparar coisa
piolho imboko.
reparar com os olhos kulola.
piorar kumamodya, kuuka
mushu, kushidisha. repetir kuujidya, kuvangudya,
kwindula. rico ntajili.
piri-piri shipilipili.
repolho kabishi. rim ijo.
pisar kulivata, kuluvata,
kwomba. reputação likulupililo, rinoceronte shipambele.
kwaminika. rio lundi.
piscar kukwidula.
resolver kwangangola. rir kweka.
respeitar kwishimu. rochedo lijanga likumene.
respirar kupumula. rodear kutang'anedya.
responder kujang'ula, kwitika. rodilha ing'ata.
restos de comida makombo,
pobre mmashikini, mpukala. nnala, shipolo.
poder utawala, sheo, dimongo. reumatismo shiweni,
pitão nnalu. shingwingwinda.

52 57
rã rede poderoso prata

poderoso wakulyulula,
R - r wadimongo, wadimbalati.
rã shitogwa, shanene. rápido shipajelo, kupajeka. poeira litutunga.
rachar kuvalula, kukalula. rasgar kupapula, kudalula. poente kwalinjila liduva,
raiz lushija. raspar kukwanga. poesia shilanga.
pôr do sol kwinjila liduva.
rastejar kulyuuta. polegar likong'o.
pôr ovos kutaila.
polígamo wakwandya.
porco nguluve.
polir kukwesha, kukulungila.
porco-espinho nuungu.
pomar lishamba lyavyepo.
porque mwaa wa.
porquê? mwaashani?
porta nango, lwidi.
ratazana mmende. portão nango walugwani.
ralar kukwanga. rato nganje, lipuko, nankwaa, pouco padiki.
lingundu.
ramo lutavi. povo venentete, vene shilambo.
realmente mwiyu, momo, yadao. pombo ng'unda.
ranho limila, lyuva.
reanimar-se kudyuka, kupona.
rebanho shipinga shadingandolo
(ovelhas); ding'ombe
(bois); dimbudi.
rebento mwoo.
rebolar kupindikukanga,
kupindikulila.
receber kupokela, kupata. poço muto, shima.
recomeçar kwanjanga,
kutunduvanga kavili.
reconciliar kujanila, kulidumanga.
recto shakwaloka, shakuuduka.
pontapear kupiga.
recuperar kudyuwa, kupona,
kudyanga. ponte ntado.

rede lungau. pôr kuvika, kuleka.


rapaz nnemba.
praia nainyenje ibali.

56 53
prata pulga pulgão das plantas rachar

prata lyava. presente inudyo. pus uwila.


prato shani, ndamu, ipalatu. presságio kumanya kala,
precisar kulota. kulatangila.
preto yakudimba, kudimba.
prego nshumali.
preço ibei.
preguiçoso mwondo.
pulgão das plantas kulumwa.

primeiro nantandi (pessoa); pulmão lipau.


shitandi (coisa). pulseira shidingile, ibangile.
primogénito mwana nume pulso lishekasheka.
nntandi.
punho ishuku, ingumi.
primo(a) kaka walikola, dada. puxar kuuta.
punir kunga, kumupa kashitigu.
prisioneiro nkole, litondo,
pupila shilalemba.
nkuungwa.
problema mwaa, ing'ano, ikeshi.
procurar kulambela. Q - q
profecia kulaudya.
profetizar kumanya kala. qual? wakwashi?, shakwashi? quem? nyanyi?, nyani?

prender kuungangila, kukangola. proibir kuleya, kushililidya. quando? duvani? quente kupiya.
promessa kulivikila. quantos? vangapi?, vingapi? querer kulota.
prostituta lilaja, puta, quarenta (40) makumi nsheshe, quiabo ibamiya.
wakulavalava. alubaini. quinhentos (500) dimya mwanu,
proteger kushilidyanga. quarto shumba, kwi, kunyuma. dimya tano.
proteger com feitiçaria quatro (4) nsheshe, inne.
kuulikandyanga pamili, quebrar kutumbula, kupwaya.
kulikuda, kulipaleka.
queda de água patangola medi.
provar kujedya, kulinga.
queimadura kupya moto.
provérbio nkong'o.
queimar kupya, kushashoka.
provocar kwangonga, kushakosha, quintal lugwani.
kwatota. queixar-se kutangadikanga,
kulamadika. quinze (15) kumi na mwanu,
pulga papani, ukupata. kumi na tano.
queixo shijegwe.
preparar kukandyanga.
54 55

Você também pode gostar