4

Publicado pelo:
Instituto Nacional de Linguística
Universidade Nacional Timor Lorosa’e
Avenida Cidade de Lisboa
Díli
Timor-Leste

Correio-e:
<inldili@yahoo.com>

Primeira edição:
Dezembro de 2005

© Instituto Nacional de Linguística e os autores 2005

Reservados todos os direitos.

É expressamente proibida a reprodução, no todo ou em parte
da presente obra sem autorização da editora de harmonia
com a lei em vigor.

Paginação e capa:
Seday Ganefabra

Impresso em Timor-Leste pela:

Creative Design

ISBN: 1 74138 160 6

Os apoios:
 5

Ho haksolok wain mak Sekretaria Estadu Kultura servisu hamutuk ho

Institutu Nasionál Linguístika no Universidade Nasionál Timor Lorosa’e hodi halo
deseño foun no impresaun foun ba Disionáriu Nasionál Tetun ofisiál nian ida-ne’e.
Publika fou-foun iha tinan 2005, disionáriu ida ne’e sai hanesan referénsia
boot ba Timor-Leste nia lian mesak ida ne, nebe mós dala ida deit, sai hanesan
Lian Nasionál no Ofisiál país ne nian. No tamba mós, país ida sei labele dezenvolve
wainhira nia sidadaun sira hotu sei la koalia, le no hakerek loloos pelu menus
lian ida, maka Tetun, ita aprezenta nu’udar instrumentu fundamentál iha prosesu
konstrusaun identidade Nasionál no dezenvolvimentu Timor -Leste nian.
Objetivu prinsipál inisiativa ida-ne’e nian maka buka tau hamutuk esforsu
hotu-hotu instituisaun rua ne nian, ne’ebé, iha tutela Ministériu Edukasaun nian,
loron-loron servisu hodi konsolida no defende valores no kultura hotu-hotu país
ne nian. Reimpresaun Disionáriu Nasionál Tetun Ofisiál ida-ne’e, hodi bele lori
iha bolsu, mantein nafatin ninia regras hotu-hotu ida uluk, katak, laiha mudansa
ba buat ida.
Disionáriu foun ida-ne’e, sei la fan, sei fo gratis deit, fasil hodi lori ba mai
no sei sai hanesan rekursu importante ida ba profesór sira, alunu sira, funsionáriu
públiku sira no ema sira hotu ne’ebé hakarak hakerek lian tetun ho diak liu tan.
Ami fiar katak publikasaun ida-ne’e sei serve duni ba ema hotu ne’ebé hakarak
partisipa iha ita nia rekonstrusaun nasionál, ne’e duni hau hakarak agradese ba
INL no UNTL sira nian disponibilidade hodi kolabora iha inisiativa ida-ne’e, no
ami hein katak ida-ne’e hanesan pasu dahuluk ba projetu sira seluk ne’ebé mak sei
halao iha tempu oin mai.

Virgílio Simith Maria Isabel de Jesus Ximenes

Vice-Ministru Ensinu Sekundáriu Sekretária Estadu Arte no Kultura nian
 6

Lia Maklokek

Kmanek boot ba Institutu Nasionál Linguistika Nian hato’o ba públiku

disionáriu dalen-idak ka monolinge ida-ne’e hodi implementa no hamoris Dekretu
loron 14 Abríl 2004 nian kona-ba lia-tetun ofisiál. Publika no halekar livru hanesan
ne’e hakat boot ba oin ba ita-nia liatetun no mós ba ita-nia kultura nasionál. To’o
ohin, disionáriu boot sira ba lia-tetun ita hetan iha edisaun dalen-ruak ka bilinge
de’it, maka disionáriu tetun-portugés, tetun-inglés ka tetun-malaiu. Disionáriu
hirakne’e serve de’it ba ema sira ne’ebé hatene didi’ak dalen raiseluk ida, ladún
serve fali ba sira ne’ebé hatene dalen rai-na’in de’it, no liuliu labarik sira. Oras
ne’e, ba dala uluk, povu Timór soi disionáriu boot ida ne’ebé esplika liafuan ida-
idak nia arti liuhosi lia-tetun rasik, katak ema hotu bele komprende no aproveita
informasaun oioin ne’ebé disionáriu hato’o.
Maski Disionáriu Nasionál ba Tetun Ofisiál ne’e linguista ekipa ki’ik mak halo,
monumentu leksikográfiku ne’e hakohak no haleno knaar no kontribuisaun sira
ne’ebé ema sira ne’ebé ita bele hanaran ‘pioneiru sira lia-tetun nian’ mak halo, ho
domin, laran-luak no aten-boot iha tinan atus ida ka liu nia laran, hodi haheker
disionáriu dalen-ruak oioin, no mós hodi fó informasaun folin-boot kona-ba
liafuan tetun oioin. Istória leksikografia tetun nian furak loos, tanba ida-ne’e
knaar maklisuk, katak rarosan ka serbisu ne’ebé Timoroan no ema malae sira
halo hamutuk. Tebes duni, biar lia-tetun hanesan rai-Timór Lorosa’e nia murak,
estranjeiru barak hadomi nune’e ita-nia dalen-inan hatudu katak liatetun la’ós de’it
rai-Timór no nasaun Timor-Leste nia soin, maibé limanrohan kapás ida ne’ebé
pertense ona ba mundu tomak.
Disionáriu Nasionál ba Tetun Ofisiál ne’e, maski trata liafuan kala 18.000, la
hakohak vokabuláriu tetun tomak. Haheker disionáriu kompletu ida ne’e knaar
boot lahalimar ne’ebé han tinan barak. Tan ne’e ami hato’o ba públiku iha edisaun
dahuluk ne’e liafuan sira ne’ebé baibain liu ka importante liu atu hatene. Aleinde
hato’o vokabuláriu tradisionál lia-tetun nian, ami hato’o iha disionáriu ida-ne’e
léksiku internasionál barak ne’ebé tama ba ita-nia dalen liuhosi lia-portugés. Imi
sei hetan mós neolojizmu oioin, katak liafuan foun ne’ebé hakerekna’insira (hahú
ho misionáriu katóliku sira ne’ebé uluk tradús katesizmu, liturjia no Bíblia) forma
hodi aplika lia-abut no morfema tuan lia-tetun nian atu ita bele aproveita nu’udar
alternativa ba liafuan raiseluk sira, maski termu foun hirak-ne’e ema barakliu
seidauk uza hodi ko’alia.
 7

Ho governu RDTL nia apoiu no Na’i Maromak Nia tulun, ami sei haso’i
no haboot testu disionáriu nian tinan-tinan hodi halo edisaun foun. Nune’e livru
ida-ne’e hanesan projetu nia hun, la’ós nia rohan. Aleinde hatama liafuan barak
tan ó la’ós de’it vokabuláriu modernu no tékniku maibé mós termu tradisionál
oioin ne’ebé makdalek sira tetun-terik nian mak hanorin mai ami linguista sira ó
ita sei aumenta baedisaun sira aban-bainrua nian informasaun etimolójika, kona-
ba liafuan ida-idak nia orijen ka hun, no tau tan espresaun idiomátika, provérbiu
tradisionál no seluseluk tan. Presiza mós halo edisaun ketak ida ba eskola primária,
ho esplikasaun simples ba liafuan ida-idak atu labarik ki’ik sira bele komprende
lasusar. Maibé atubele hala’o knaar importante ne’e hotu, Institutu Nasionál
Linguístika nian presiza povu Timór tomak nia tulun.
Autór sira agradese apoiu metin ne’ebé governu RDTL nian fó tiha ona ba
INL hodi haraik fundus atu emprega linguista no espesialista oioin ne’ebé serbisu
lisuk ho linguista timoroan sira. Ami fó neon mós ba NGO Timor Aid/Tulun Rai-
Timór nian ne’ebé fó prioridade ba projetu daudaun ne’e iha sira-nia programa-
edisaun, no liuliu ba Uniaun Europeia no ba klibur filantrópiku rua rai-Áustria
nian, Dreikönigsaktion no Horizont 3000, ne’ebé ho laran-murak duni fó osan atu
imprime no halekar edisaun-pilotu ida-ne’e.
Sra. Katrina Saunders BA Cert.Edit. mak halo kontribuisaun kapás ba projetu
ne’e hodi prepara formatu furak no modernu ba testu. Ami agradese Universidade
Nacional Timor Lorosa’e (UNTL) ba apoiu tékniku no morál hodi hala’o projetu
ne’e hosikedas nia inísiu, no mós kolega sira INL nian, Prof. Benjamim de Araújo
e Corte-Real Ph.D, Drs. Miguel Maia dos Santos, Sr. Manuel Belo de Carvalho,
S.Pd., Sr. Lourenço Marques da Silva, S.Pd., Sr. Nuno da Silva Gomes, S.Pd. no
Sra. D. Idalina Mesquita, ne’ebé fó tulun hodi kontribui sira-nia ideia ba hadi’a
liafuan balu nia definisaun iha manuskritu disionáriu nian. Gráfica Diocesana
Baukau nian mak haraik tulun di’ak ho laran-luak hodi dezeña kapa disionáriu
nian no fó ajuda oioin tan. Ikusliu, ami hato’o obrigadu ba Timor Aid nian ne’ebé
tau matan ba knaar imprime no hafahe edisaun ida-ne’e, liuliu ba diretora Sra. D.
Maria do Céu da Silva Federer.

Autór sira
 8

Danksagung

Das vorliegende Werk ist eine historische Leistung, denn es ist das allererste
einsprachige Wörterbuch für Tetum, das im Jahr 2002 von der Demokratischen
Republik Osttimor zur ersten Amtssprache der neuen Nation ernannt wurde.
Das Ziel der Verfasser war es, ein Wörterbuch vorzulegen, das den gleichen
Ansprüchen genügen soll, die gemeinhin an einsprachige Wörterbüche priviligierter
Sprachen gestellt werden. Das Disionáriu Nasionál ba Tetun Ofisiál will jedem
Timoresen sowie allen an Tetum Interessierten ein Instrument in die Hand geben,
das ihnen ermöglicht, mit der Sprache sinnvoll umzugehen. Insbesondere sollen
die Bedeutung der Wörter und ihre Verwendungsmöglichkeit im lebendigen
Sprachzusammenhang eindeutig und für jeden veständlich dargestellt werden.
Ohne die moralische und sehr großzügige finanzielle Unterstützung unserer
österreichischen Freunde Dreikönigsaktion und Horizont 3000, hätte das
vorliegende Nachschlagewerk wohl erst in ferner Zukunft zustande kommen
können, und im Namen des timoresischen Volkes danken wir ihnen aus tiefstem
Herzen.

Die Verfasser
 9

Acknowledgement

The present work is an historic accomplishment, as it is the very first

monolingual dictionary for Tetum, the language which was named by the
Democratic Republic of Timor-Leste (East Timor) in 2002 as the first official
language of the new nation.
It was the authors’ aim to produce a dictionary which satisfied the same
standards normally expected from monolingual dictionaries of more privileged
languages. The Disionáriu Nasionál ba Tetun Ofisiál aims to provide all Timorese,
and everyone interested in Tetum, with an instrument which will enable them to
use the language appropriately. In particular, an effort has been made to explain
clearly, and in a way everyone can understand, the meanings of words and how to
use them in context.
Without the moral and very generous financial support of the European
Union, this dictionary may well not have seen the light of day until sometime in
the distant future, and on behalf of the Timorese people we thank them from the
bottom of our hearts.

The Authors
 10

Alfabetu Latinu

Alfabetu latinu, ne’ebé Romanu antigu sira mak halo no Kreda Katólika
mak halekar ba mundu parte boot liu, soi letra ruanulu-resin-neen (26).

letra-boot letra-ki’ik kaligrafia naran

(maiúskula) (minúskula)
A a A a á
B b B b bé
C c C c sé, txé
D d D d dé
E e E e é
F f F f efe
G g G g jigé
H h H h há, agá
I i I I í
J j J j jota
K k K k kapa, ká
L l L l ele
M m M m eme
N n N n ene
O o O o ó
P p P p pé
Q q Q q ké
R r R r erre
S s S s ese
T t T t té
U u U u ú
V v V v vé
W w W w wé, vé-kaduak
X x X x xís
Y y Y y ípsilon
Z z Z z zé
 11

Fonema sira lia-tetun nian

fonema naran uluk tatuur klarak ikus

a á asu balun fita

b bé bero sobu Jakób
d dé derok fadu Madríd*
e é ema heli hateke
f efe festa kafé –
g jigé goza konsege –
h há, agá hulan kakehe sasiih
i í ibun lima makili
j jota janela ezije –
k kapa kotu suku tolok
l ele lekar sala nanál
ll elle llama* falla –
m eme mosu aman naam
n ene noda hatene bikan
ñ eñe ñoki* maña –
o ó oras bosok lemo
p pé ponte kapás –
r erre rama derok sokar
rr erre- – terrorista –
kaduak
s esse sama fase dalas
t té tomak leten surat
u ú uma busa hitu
v vé vestidu xave –
w vé- wiski* dawan* –
kaduak
x xís xarutu paixaun fláx*
z zé zona perigozu –

* = liafuan raiseluk
 12

Nota:
1. Fonema w uza de’it iha tetun-terik, iha rejistu bíbliku-litúrjiku tetun
prasa nian no mós iha liafuan no naran malae balu (n.e. wiski, watajen,
Washingston, Howard). Fonema b maka troka fonema w tetun-terik nian
iha tetun ofisiál:

tetun-terik tetun ofisiál

wee bee
wainhira bainhira
wani-ween bani-been
hewai hebai
lawarik labarik

2. Letra ka grafema c, q no y ita baibain la uza hodi hakerek lia-tetun.

Sira mosu iha naran malae balu de’it, n.e. Camões, Celestino, Macquarie,
Yellowstone.

Letra c uza fali hodi hakerek lian Timór balu, nu’udar ezemplu liafataluku
no lia-kemak, ne’ebé soi son ida hanesan C lia-malaiu nian, n.e. fataluku
ci’ire ‘todan’, curuku ‘derok’, ocava ‘na’i’. Son ida-ne’e, raru iha lia-tetun,
ita hatadak ho dígrafu tx, n.e. Atxé ‘Aceh’, axenés, txau, kaputxinu.

Letra y serve hodi hakerek lia-kawaimina no lia-fataluku, n.e. fataluku

kayare ‘kole’, vayake ‘tara’, payahu ‘haas’.

3. Katuir lh no nh reprezenta fonema tetun ka rai-na’in rua hamutuk,

maka l + h no n + h; la bele reprezenta fali fonema ll no ñ hanesan iha
lia-portugés:

bainhira, bainhaat, bainhitu (liafuan tetun)

nhala ‘ulun’, nhii ‘hamriik’, nhoku ‘bonko’
lhire ‘kmaan’, lhai ‘lais’, lhuti ‘xupa’ (liafuan waima’a);
nheke’ ‘(nia) nisik’, nhanua ‘(nia) haluan’ (liafuan baikenu);
Manhaeh ‘Manufahi’ (naran mambae)
(ita la bele dehan sai: *baiñira, *baiñaat, *llire, *llai nst).
 13

Abreviatura

sira ne’ebé ami uza iha disionáriu ida-ne’e

Ez. ezemplu
f. femininu, fetok
m. maskulinu, manek
n.e nu’udar ezemplu, porezemplu
nst. no seluseluk tan
port. portugés
Sin. sinónimu (liafuan ho arti ka signifikadu hanesan de’it)
 15
Aa
á, Substantivu Letra A nia naran.
aas, Adjetivu / Substantivu (Ne’ebé ho) distán-
sia boot hosi rai ba leten.
abade ~ abadesa, f. Substantivu Padre su-
periór ka ulun-boot mosteiru nian.
abadia, Substantivu 1. Mosteiru ida ne’ebé abade
mak ukun. 2. Konventu ida ne’ebé abadesa
mak ukun.
abakate, Substantivu Modo ida ho forma teluk
(hanesan mantolun boot) ho kulit kór-ma-
tak; nia isin mós kór-matak, mamar no
iha mina barak.
aban, Advérbiu Loron ida-ne’ebé tuir ohin no
ida ne’ebé uluk-ba bainrua.
aban-bainrua, Substantivu Tempu oi mai
Sin. futuru Nota: Espresaun aban bainrua
‘loron ida-ne’ebé tuir bainrua’ ita baibain
hakerek lahó ifen.
abdomen, Substantivu Parte isin nian ne’ebé
hakohak kabun no organ sira ne’ebé hale’u
nia. Sin. kabun-belar abdoinál advérbiu
abdominais Substantivu Ezersísiu fíziku
sira atu hatoos múskulu sira abdomen nian.
abertu ~ aberta, f. Adjetivu (Ema)ne’ebéprontu
atu loke nia neon ba ideia ka buat foun.
Sin. neon-nakloke
abertura, Substantivu 1. Atitude ne’ebé simu
lailais ideia ka buat foun. 2. Serimónia
ofisiál hodi lakon espozisaun, serbisu-fatin,
instituisaun ka empreza foun.
abesé, Substantivu 1. Letra ka sinál-ha kerek
sira ne’ebé ema uza hodi hakerek dalen
ida. Sin. alfabetu 2. Matenek báziku.
abesedáriu Substantivu Kartilla ka livru-
eskola hodi hanorin labarik sira atu lee no
hakerek.
abii, Substantivu Títulu hodi hasé feto otas-
boot, liuliu ba biin. Ez. Ita bá ona, abii,
tanba rai atu kalan ona!
abilidade, Substantivu Kapasidade atu halo
buat ruma.
abilita, Verbu Fó kapasidade. Sin. habele,
kapasita
abilitasaun, Substantivu 1. Hahalok fó
kapasidade nian. 2. Surat ofisiál ne’ebé
hatudu ema ida nia kapasidade ba serbisu
ruma. Sin. kualifikasaun
ábitu, Substantivu Monje, madre ka padre
nia farda ka hatais baibain nian.
abó: haree avó
abonu-família, Substantivu Osan ne’ebé
governu ka instituisaun haraik ba nia
funsionáriu ka eisfunsionáriu
atubele, uza ba nia família. Osan ne’e ketak
fali hosi nia saláriu ne’ebé nia simu fula
fulan. Ez. eis-funsionáriu portugál nian
oras ne’e simu sira-nia abonufamília.
aboríjene, Substantivu 1. Ema kahorik ka
rai-na’in. 2. Ema kahorik rai-Austrália nian.
abortadór ~ abortadeira, f. Substantivu
Kriminozu ida ne’ebé simu osan hodi
oho labarik iha oanfatin inan nian.
abortu, Substantivu Krime oho labarik iha
oan-fatin inan nian. Abortu naturál katak
hamonu oan ne’ebé seidauk moris tan
moras ka asidente ruma; kaukau ka
abou
ka’an-fuan mate iha oan-fatin seidauk
to’o loron. Sin. hamonu-oan
abou, Substantivu Títulu hodi hasé mane
otas-boot, liuliu ba maun. Ez. abou,
di’ak ka lae?
abrelata, Substantivu Instrumentu ida ne’ebé
ita uza hodi hakuak kaleen tomak nia
belak leten atubele loke.
abreviatura, Substantivu Forma badak hosi
liafuan ida, porezemplu Sr. = Señór, nst
= no seluseluk tan, n.e. = nu’udar ezem-
plu, Sin. = sinónimu. Sin. liahadabak
abridór, Substantivu Instrumentu ida ne’ebé
ita uza hodi ka’it ba botir nia matan
atubele loke sai nia.
Abríl (fulan-), Substantivu Fulan dahaat
tinan ida nian ne’ebé tuir fulan-Marsu
no uluk-ba fulan-Maiu.
absolutamente, advérbiu 1. Tebetebes duni
Ez. Hakotun ida-ne’e absolutamente in-
justu! 2. La bele iha dúvida ida. Ez. Ami
la bele dehan absolutamente katak Prez-
idente sei la simu Ita-Boot aban.
absolutu ~ absoluta f. Adjetivu 1. Ne’ebé
kompletu no tomak, nu’udar ezemplu
ba direitu no podér. 2. Ne’ebé la iha
kladik ka limite ida. Sin. kladik-laek Ez.
Iha sistema-ukun autokrátiku liurai soi
podér absolutu no nia lalika fó ulun ba
parlamentu ka povu nia hakarak.
absolve Verbu 1. (Juis) hesuk ka deklara iha
tribunál laran katak ema duun ida la iha
sala. Ez. Tribunál absolve tiha ema ne’e
hosi daduuk sira hotu; tanba ne’e la bele
hadadur nia. 2. (Amlulik) hesuk ka dek-
lara iha konfesionál laran katak ema
penitente nia sala kasu ka halakon
tiha ona.
absolvisaun Substantivu
absorve Verbu (Substánsia ida) simu been
ruma hanesan hemu ka susu tiha. Sin.
haktolan 2. (arti figuradu) Simu ka
tolan influénsia ruma. 3. Hamate lian
ka xoke ida. Substantivu Hahalok ab-
sorve nian. Sin. absorsaun
16 adezivu ~ adeziva
abstinénsia, Substantivu La han ai-han
partikulár ida, baibain ba motivu re-
lijiozu, hanesan sarani sira ne’ebé la han
na’an iha loron-sesta. Sin. luli han na’an
abuabu, Substantivu Bee-musan ki’ik liu
iha ár ne’ebé dala ruma halo ema
susar atu haree liuliu iha fatin aas
bainhira malirin liu, molok udan ka
depoizde udan. Ez. Karreta sira susar
atu halai maka’as tanba abuabu taka rai.
Adjetivu Kór ne’ebé atu mutin maibé
nakukun uitoan. Sin. malahuk, sinzentu
abundánsia, Substantivu Kualidade ka
kondisaun buras. Sin. baburas
abut, Substantivu 1. Parte aihoris nian
ne’ebé iha rai laran, ida ne’ebé simu
ai-han no bee hosi rai atu ai ne’e bele
moris. 2. Ema ka família nia hun ka
bei’ala sira. 3. Problema ida nia hun
ka kauza.
abuza, Verbu Uza sala, liuliu direitu ka
podér ne’ebé nia iha, nu’udar ezem-
plu podér ne’ebé povu fó ba minis-
tru no funsionáriu sira. Ez. governu abu-
za podér ne’ebé povu fó ba nia bainhira uza
fasilidade sira arbiru de’it. abuzu
Substantivu
adapta, Verbu Halo atu sai natoon ba
buat ruma. Sin. hadaran Ez. Ita bele
adapta livru inglés ne’e ba eskola Timór hodi
tradús ba liatetun. adaptasaun Substantivu
adaptavel, Adjetivu Ne’ebé ita bele adapta.
adeptu ~ adepta, f. Substantivu 1. Ema ida
ne’ebé tuir ema boot ruma. 2. Ema
ida ne’ebé gosta tebetebes hateke ba
desportu ruma.
aderente, Substantivu Ema ne’ebé tuir ka fó
an ba kauza ka partidu ruma. Sin. maktuir
adeus, Interjeisaun Liafuan ne’ebé ema uza
atu despede ka husik hela ema ka fatin
ruma hodi bá fatin seluk.
adezivu ~ adeziva, f. Adjetivu Ne’ebé belit.
Sin. makbelit Substantivu (adezivu) Plás-
tiku tahan ida ho imajen ka hakerek
ne’ebé ema sira gosta taka ba janela ka karreta.
adia
adia, Verbu Tau ba loron seluk. Sin. haloron
adiamentu Substantivu
adianta, Verbu (Relójiu) la’o lailais.
adisaun, Substantivu 1. Buat ida tan
ne’ebé ita tau. Sin. tatusik 2. Hahalok
sura númeru hotu-hotu.
adisiona, Verbu Halo adisaun, sura númeru
hotu-hotu.
Adjetivu, Substantivu Liafuan ne’ebé hato’o
Substantivu ka naran ida nia kondisaun
ka estadu, nu’udar ezemplu, furak,
mean, aas, manas, nst. adjetivál Adjetivu
administra, Verbu Ukun no organiza
instituisaun ida, n.e. governu, min-
istériu, empreza, dioseze nst.
administradór ~ administradora, f. Sub-
stantivu Ema ida ne’ebé administra.
administrasaun, Substantivu 1. Knaar
administra nian. 2. Ema-lubun ne’ebé
administra.
admira, Verbu 1. Sai hakfodak tanba buat
labaibain ida. Ez. Ami admira tebetebes
bainhira rona kona-ba ne’e. 2. Soi
laran-hakfodak no respeitu ba ema ka
buat ida tan ninia kualidade kapás
ruma; foti matan ba. Ez. Ha’u admira
ema ne’e nia matenek. admirasaun
Substantivu
admiradu ~ admirada, f. Adjetivu Ne’ebé
sente admirasaun.
admiravel, Adjetivu 1. Ne’ebé halo ema
admira. 2. Ne’ebé kmanek ka kapás loos.
admite, Verbu Simu faktu ka posibilidade
ruma. Ez. Ita la bele admite argumentu
beik hanesan ne’e.
admisaun, Substantivu
adolexente, AdjetivuSubstantivu (Konaba)
ema ne’ebé la’ós tan ona labarik maibé
mós seidauk sai adultu. Sin. foin-sa’e,joven
adolexénsia, Substantivu
adora, Verbu 1. Hana’i ho laran tomak buat
ruma, liuliu lulik. 2. Hana’i ho laran
tomak ema ka klamar ruma, liuliu
maromak ida ka Na’i Maromak. Ez.
Iha relijiaun sarani ita adora Na’i
17 afegaun
Maromak de’it; anju no santu sira
ita hana’i fali. 3. (fig.) Gosta tebetebes.
adolexénsia, Substantivu
adoravel, Adjetivu Ne’ebé ita bele adora.
Sin. adora-belek
adriátiku ~ adriátika, f. Adjetivu Kona-ba
Tasi Adriátiku, tasi-sikun boot ida iha
rai-Itália, rai-Kroásia no rai- Albánia
sira-nia leet.
adubu, Substantivu Balada-teen ka manu-
-teen ne’ebé to’os-na’in sira uza hodi
habokur rai molok adultériu Substan-
tivu Relasaun seksuál entre ema kaben-
na’in ida no ema seluk ne’ebé la’ós nia
la’en ka feen.
adúlteru ~ adúltera, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo adultériu.
Adventu, Substantivu Semana haat molok
atu tama Natál iha kalendáriu Kreda
nian. Ez. Iha tempu Adventu Ita tenke
buka atu husu perdaun ba malu hodi
prepara ba festa boot Natál. advérbiu /
Substantivu Liafuan ida ne’ebé aumenta
informasaun ruma kona-ba Verbu, ad-
jetivu ka advérbiu seluk hodi hato’o oin-
sá, bainhira no iha ne’ebé maka buat
ruma akontese. Ez. Iha fraze ‘Sira la’o
neineik’ liafuan ‘neineik’ mak advérbiu.
adverbiál, Adjetivu
adversáriu ~ adversáriu, Substantivu Ema
ne’ebé sakar hasoru ita. Sin. maksakar
advogadu ~ advogada, f. Substantivu Ema
ne’ebé iha kualifikasaun atu fó konsellu
ba ema sira kona-ba lei, selae atu rep-
rezenta ema, liuliu mahalok-sala ka
akuzadu, iha tribunál.
aéreu ~ aérea, f. Adjetivu Ár nian, kona-ba
ár ka anin.
aeroportu, Substantivu Aviaun tunfatin be-
sik sidade, ne’ebé iha fatin luan no soi
fasilidade barak.
Afeganistaun, Substantivu Rai no estadu ida
iha Ázia Loromonu.
afegaun, Adjetivu Rai Afeganistaun nian.
Substantivu Ema Afeganistaun.
afeisaun
afeisaun, Substantivu Sentimentu ka ha-
halok domin nian, liuliu ba ema seluk
ne’ebé ita gosta. Sin. laran-maluk,kariñu
afetuozu ~ afetuoza, f. Adjetivu
afeta Verbu Influensia ka muda ema ka buat
ruma. Sin. hamkona, influensia Ez.
Funu ne’e afeta ema barak nia moris,
balu sai bulak tanba lakon maluk no
rikusoin.
afiadór, Substantivu Aparellu ida hodi
hakro’at lapis ho lámina iha laran ne’ebé
kadi lapis nia fatuk bainhira ita dulas
lapis nia kain.
afian, Substantivu Ai-fuan papoila nia been,
ne’ebé ema uza nu’udar droga narkó-
tika. Sin. ópiu
afinál, Advérbiu 1. La hanesan ho buat
ne’ebé hanoin. Ez. Vestidu ne’e afinál la
serve ba ó.
Áfrika (rai-). Substantivu Kontinente boot
ida ne’ebé tasi tolu hale’u, maka: Tasi
Mediterráneu, Tasi- Boot Atlántiku no
Tasi- Boot Índiku.
afrikander, Substantivu/Adjetivu 1. (Kona-
-ba) ema kulitmutin ho be’iala olandés
ne’ebé mahorik rai-Áfrika Súl nian. 2.
(lia-afrikander) Variedade hosi dalen
olandés ne’ebé ko’alia iha rai-Áfrika Súl.
afrikanu ~ afrikana, f. Adjetivu Rai-Áfrika
nian. Substantivu Ema Áfrika.
afta, Substantivu Úlsera ne’ebé mosu iha
ema nia ibun laran, hanesan kanek
ki’ikoan ida.
agá, Substantivu Letra H nia naran. Sin. há
agnóstiku ~ agnóstika f. Substantivu/
Adjetivu (Kona-ba) ema ne’ebé, maski
la nega katak Maromak iha, la fiar ba
revelasaun idane’ebé ita ema simu hosi
Maromak liuhosi profeta, apóstolu no
evanjelista sira, no tan ne’e lakohi halo
tuir Kreda nia hanorin ka fó ulun ba
nia ukun.
agnostisizmu, Substantivu
agora, Advérbiu Iha tempu ne’e duni. Sin.
oras ne’e Ez. Oras hira ona agora? Agora
18 ahan
tuku tolu.
Agostu, (fulan-) Substantivu Fulan daualuk
tinan nian, ne’ebé uluk-ba fulan- Sete-
mbru no tuir fulan-Jullu.
agresaun, Substantivu 1. Violénsia fízika
hasoru ema ka rain ida. Sin. atake, ra-
ratan 2. Atitude ka sentimentu funu nian.
agradese, Verbu Hatudu ita-nia laran-hak-
solok tan favór ruma ne’ebé ita simu; re-
koñese ema seluk nia hahalok di’ak mai
ita. Sin. fó neon Ez. Ita agradese Na’i
Maromak ne’ebé fó grasa barak mai ita.
agradesidu ~ agradesida f. Adjetivu Ne’ebé
hatene agradese, ne’ebé hatudu re-
koñesimentu, gratidaun, obrigadu. Sin.
gratu, fó-neon
agradesimentu, Substantivu; Sin. gratidaun
agresivu ~ agresiva f. Adjetivu 1. Ne’ebé
hali’is ba violénsia. 2. Ne’ebé uza forsa
demais.
agresividade, Substantivu
agresór ~ agresora, f. Adjetivu Ema ne’ebé
ataka. Sin. makratan, atakante, asaltante
agriaun, Substantivu modo be moris iha bee
laran, dala barak ema uza ba halo sala-
da. Te’in ka fila halo modo ba han.
agrikultór ~ agrikultora, f. Substantivu
Ema ne’ebé serbisu halo to’os ka halai
natar. Sin. to’osna’in
agrikultura, Substantivu 1. To’os no natar.
Sin. kuda-rai 2. Matenek ka siénsia
kona-ba kuda rai. agríkola Adjetivu
agronomia, Substantivu Siénsia agrikultura
nian.
agrónomu ~ agrónoma, f. Substantivu Ema
matenek agronomia.
aguarrás, Substantivu Líkidu ne’ebé utiliza
ba hamoos tinta ka vernís.
aguenta, Verbu Tolera ka tahan ho buat to-
dan ka xatu ruma. Sin. suporta, atura
Ez. Enfermeiru ne’ebé bali ain kanek
dehan ba ema moras ne’e: “Aguenta eh!”
ahan, Substantivu Koto-moruk. ahi Sub-
stantivu 1. Lakan manas kinur ne’ebé
mosu bainhira ita sunu buat ruma. 2.
ahi-adas
Enerjia, eletrisidade.
ahi-adas, Substantivu Ular ida ne’ebé nabi-
lan iha rainakukun.
ahi-funan, Substantivu 1. Ahi nia roman
ne’ebé sai hosi ahi mai hanesan fitun.
Ez. Bainhira soldadór sira solda besi
ahi-funan haksoit sai barak loos. 2.
Moras ida ne’ebé kona ema nia kulit.
ahi-kadesan mós ahikudesan, akudesan
Substantivu Ai nia resin bainhira ahi
han tiha ona. Sin. ahi-uut, ahirahun
ahi-klaak, Substantivu Ai-rohan ne’ebé
metan hotu ona maibé ahi han sei hela, sei-
dauk mohu hanesan ahi-latun.
ahi-kose, Substantivu Ai-kesak ida ho fós-
foru ka substánsia lakan-belek seluk
iha nia rohan, ne’ebé sai lakan bainhira
ita kose tiha ba kaixa ka knuuk nia
lolon-sorin ne’ebé iha kilat-rahun.
ahi-lakan, Substantivu Roman manas kinur
ne’ebé sai hosi ahi; gás hareebelek.
ahi-latun, Substantivu Ai-rohan ne’ebé ahi
han tiha ona no metan hotu.
ahi-masa, Substantivu Ai ida ne’ebé ita sunu
nia rohan atu fó naroman.
ahi-matan, Substantivu Fatin tau ahi nian
hodi te’in ka hamanas kuartu. Sin. fornu
ahi-oan, Substantivu Aparellu ida ho lilin
ka mina-rai ne’ebé ita sunu atu fó naro-
man. Sin. lampu
ahi-rahun, Substantivu Ai nia resin bainhira
ahi han tiha ona. Sin. ahi-kadesan, ahi-
-kudesan, ahi-uutu
ahi-suar, Substantivu Musan ki’ikoan no
merin hanesan kalohan ne’ebé sa’e hosi ahi.
ahi-uut, Substantivu Ai nia resin bainhira
ahi han tiha ona. Sin. ahi-kadesan, ahi-
-rahun
ahu, Substantivu Korál nia uut ne’ebé ema
uza nu’udar fertilizante, atu halo si-
mentu no mós atu mama ho bua no malus.
ahuk, Substantivu Kuak naruk no klarek ne’ebé
to’osna’in halo iha rai atu soe fini ba laran.
ahu-ruin, Substantivu Kutun-tasi nia knuan
ho kór oioin ne’ebé natoos hodi sai
19 ai-dila fatuk
hanesan ruin. Sin. korál
ai mós aí, Interjeisaun Hakilar hakfodak ka
moras nian.
ai-ameixieira, Substantivu Ai-hun espésie
ida ne’ebé fó fuan ameixa.
ai-amendueira, Substantivu Ai-hun espésie
ida ne’ebé fó améndua.
ai-ata, Substantivu Ai-fuan espésie ida ne’ebé
kabuar ho kulit tarak no sabór midar
furak. Ai-ata nona = ai-nona
ai-aveleira, Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebé fó fuan avelán.
ai-babonuk, Substantivu Ai-hun espésie ida
ho lolon boot kabuar. Naran-Botániku:
Lagenaria siceraria
ai-balun, Substantivu 1. Mala ne’ebé halo
hosi ai; uluk ema uza ai-balun hodi ha-
loot roupa ka sasán. 2. Ai-balun hodi
haloot mate molok lori ba hakoi. Sin.
kaixaun
ai-baria, Substantivu Ai-nanik oin ida
ne’ebé fó fuan hanbelek hanesan pepinu.
ai-been, Substantivu 1. Been ne’ebé iha ai
nia laran. 2. Been ida ne’ebé ema uza
hodi hakerek, pinta ka hakór. Sin. tinta
ai-bubur, Substantivu Ai ida ne’ebé nia hun
kór-malahuk, tahan kabuar no barakliu
moris iha foho leten. Bele uza nia isin
maran hodi te’in, tunu paun, nst.
ai-daak, Substantivu Ai ida ho sanak barak,
tahan toos no buras tebetebes, ne’ebé
nia kulit serve ba tempra tua-mutin no
nia tahan uza hodi tamun xourisu.
Naran-Botániku: Schleichera oleosa
ai-diik, Substantivu Ai ida ho lolon tarak,
no funan kór-mean ne’ebé manu-fuik,
liuliu kako’ak, gosta tebetebes susu.
Naran-Botániku: Erythrina
ai-dila, Substantivu Ai-hun ida hanesan
akadiru ne’ebé fó fuan boot kór-kinur
ho isin midar no been barak. naran
botániku: Carica papaya
ai-dila fatuk mós aidila tukun, Substan-
tivu Ai-hun ida ho ai-tarak ne’ebé fó
fuan hanesan sabraka. Naran-Botániku:
ai-dona
Aegle marmelos
ai-dona, Substantivu Ai ne’ebé ita kaer iha
ita-nia liman atu haboon ka baku ema
ka balada.
ai-dudun, Substantivu Tesidu mamar iha ai-
-lolon nia laran.
ai-duir, Substantivu Silindru halo hosi ai ho
kaer-fatin iha sorin-sorin, ne’ebé serve
atu halo kabeer masa. Sin. rolu pasteleiru
ai-farina, Substantivu Ai-han ida ne’ebé nia
isin naruk moris iha rai okos, no nia ta-
han serve atu halo modo.
ai-fuan, Substantivu Produtu aihun nian,
bainain kabuar, ho been no musan iha
laran.
ai-fukar, Verbu Buat sira hanesan masin,
pimenta, du’ut morin, liis, nst. ne’ebé
tau ba hahán atubele halo morin, midar
ka iha gostu. Sin. tempra, temperu
ai-habit, Substantivu Ai rua kesi hamutuk
ne’ebé ita bele uza hodi habit sasán.
ai-hahoris, Substantivu Ai-horis ki’ikoan ida
ne’ebé foin moris hosi fini.
ai-hali, Substantivu Ai-hun ida ne’ebé iha
lolon boot tebetebes ho abut barak sai,
tahan barak, no mós fuan ne’ebé manu-
-fuik no niki gosta han. Ai-hali ne’e
parazita, katak bele moris iha ai seluk
nia leten. Naran-Botániku: Ficus uro-
stigma
ai-han, Substantivu Ai-fuan, modo ka na’an
ne’ebe ema no balada sira bele han,
ne’ebé sira-nia isin presiza atubele moris
badadaun no hetan saúde. Sin. hahán,
alimentu
ai-horis, Substantivu Buat moris ida ne’ebé
hahú hosi fini kuda iha rai; fini ne’e,
naboot hodi hahoris abut, kain, sanak
no tahan. Aihoris balu fó mós fuan. Sin.
planta
ai-hun, Substantivu 1. Ai-horis boot nia
parte kraik. 2. Fatin ne’ebé ema hela ka
toba bá. Sin. hakmahan-fatin
ai-kabelak, Substantivu Ai tetuk no luan
ida, baibain kuadradu ka retángulu,
20 ai-laran
ne’ebé ema kadoo hodi halo uma ka
movel ruma.
ai-kadiru: haree akadiru
ai-kakeu: haree kakeu
ai-kakokur, Substantivu Besi-riin latar ida
iha eskada nia nian ne’ebé ema kaer hosi
sa’ekatunatulabelemonu.Sin. korrimaun
ai-kala, Substantivu Ai-hun ida ho ai-fu
-nan mutin ne’ebé ema bele han. Sin.
aituri. Naran-Botániku: Sesbania gra-
ndiflora
ai-kalesi: haree kalesi
ai-kameli: haree kameli
ai-kamii: haree kamii
ai-kasi, Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebé nia tahan hanesan aisamatuku
fuik nian, maibé ninia funan mean.
Naran-Botániku: Acacia
ai-kesak, Substantivu Ai-rohan ki’ik ida ko’a
halo lotuk no naruk, hodi sukit nehan.
Sin. palitu, ai sukit-nehan
ai-kladik, Substantivu Ai-lolon boot no
naruk ne’ebé ema tesi tiha ona hodi ha-
sai nia sanak sira. Sin. aiknotak
ai-knaar, Substantivu Instrumentu ida
ne’ebé halo hosi kesak, tua-metan ku-
lit ka plástiku ne’ebé uza hodi dasa ai-
-tahan maran ka fo’er iha rai.
ai-knanoik, Substantivu Haktuir ida ne’ebé
ema inventa ka konta ba ema seluk,
liuliu haktuir tradisionál. Sin. istória,
kontu
ai-knotak, Substantivu Ai-lolon boot no
naruk ne’ebé ema tesi tiha ona hodi ha
sai nia sanak sira. Sin. aikladik
ai-kulit, Substantivu Kulit ne’ebé taka ai nia isin.
ai-kusan, Substantivu Ai ida ne’ebé ema
prega ka hedi odamatan, meza ka janela
envezde pregu ka besi-kusan.
ai-laknabit, Substantivu Instrumentu ki’ik
ida ho hasan metál no kaer-fatin rua
ne’ebé serve ba ku’u hodi foti buat ki’ik
sira ne’ebé metin hela. Sin. besi-laknab-
it, aikaku’uk, pinsa
ai-laran, Substantivu 1. Fatin luan boot ida
ai-lele
ho ai-hun barak moris hamutuk. Ez.
Baibain nakukun uitoan iha ai-laran
tanba ai-leten sira satan loronaroman.
2. Zona ne’ebé la iha mahorik. Sin. in-
teriór, foho
ai-lele, Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebé fó fuan ho materiál hanesan
kabas iha laran. Naran-Botániku: Ceiba
pentandra
ai-leten, Substantivu Ai-hun nia parte leten nian.
ai-lia, Substantivu Ai-abut ida ho sente
morin no manas uitoan ne’ebé uza
atu tempra hahán mo mós atu prepara
ai-moruk oioin. Naran-Botániku:
Zinziber
ai-lolon, Substantivu Parte ai-hun nian
entre ai-abut no ai-sorun. Ez. Nehek
iha ai-lolon barak loos.
ai-manas, Substantivu 1. Ai-horis ida ne’ebé
moris mesak ka ema kuda iha kanteiru,
fuan lotuk naruk, sente manas bainhira
ita tau ba ibun, no kahur ho masin,
liis, nst.hodi halo budu. 2. Budu halo
ho aimanas.
ai-maran mós ai-mate, Substantivu Ai-
-sanak ne’ebé maran ona no ema hili
atu sunu.
ai-metin, Substantivu Kualkér aihoris ida
ne’ebé kraik no nia tahan barak nia merin.
ai-morin, Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebe nia ai morin tebetebes no
folin-boot. Ai-hun furak ne’e uluk
moris barak iha distritu Same,
Lospalos, Suai no Bobonaru. Sin.
kameli, ai-kameli. Naran-Botániku:
Santalum
ai-moruk, Substantivu Substánsia kímika
ne’ebé ema hemu hodi kura nia moras.
Sin. medikamentu
ain, Substantivu 1. Isin-balun kraik nian
ne’ebé tulun ema ka animál atu
hamriik no la’o. 2. Buat ida nia tatanek
ka suporte ho forma ain nian. Ez.
Meza nia ain ida tohar hela.
ain-aat, Adjetivu Ne’ebé presiza ho ai-tonka
21 ai-nona
atubele la’o. Sin. kude’ik
ai-nanik, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé
sa’e dolar tuir ai, rai ka fatuk leten. Sin.
ai-talik
Ainaru, Substantivu Vila no distritu ida iha
tasimane besik Same no Maubisi.
ain-badak, Adjetivu Ne’ebé nia estatura badak.
Liafuan-sorun: ain-aas; Sin. mautuuk (m.),
buituuk (f.)
ain-bisa, Substantivu Sente katar maka’as iha
ain laran ne’ebé halo susar atu la’o,
liuliu bainhira ita kleur ona la book ain
ne’e. Sin. ain-kabisan, ain-naknei,
bisa-han
ain-fatin, Substantivu 1. Forma hanesan
lalatak ne’ebé ain husik hela iha rai
bainhira sama no foti fali. Sin. pegada
2. (arti tuan) Ida ne’ebé ema hatais ka
tau ba ain atubele proteje hosi objetu
kro’at sira. Sin. sapatu
ain-kabisan, Substantivu Sente katar maka’as
iha ain laran ne’ebé halo susar atu la’o,
liuliu bainhira ita kleur ona la book ain
ne’e. Sin. ain-bisa, ainnaknei
ain-kelen, Substantivu Parte ain entre ain-
tuur no knotak.
ain-kloor,SubstantivuAin-tuurniakotuk-laran.
ai-knotak, Substantivu Ai-pedasuk boot no
naruk ne’ebé tesi ka monu latan hela
iha rai.
ain-kabisan: haree ainbisa
ain-kukun, Substantivu Tahan mihis toos
iha ema ka balada nia ain-fuan tutun.
ain-liras, Substantivu Fukun kabuar ida ne’ebé
tutan ainlulur ba ain-tanen li’ur. Sin.
ain-tuban
ain-motur, Substantivu Moras ida ne’ebé
halo ema nia ain bubu sai boot liu ain
normál. Sin. ainpotis, elefantíaze
ain-naknei, Substantivu Sente katar maka’as
iha ain laran ne’ebé halo susar atu la’o,
liuliu bainhira ita kleur ona la book ain
ne’e. Sin. ain-kabisan, ain-bisa
ai-nona, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé fó
fuan ho isin mutin no musan metan,
ain-potis
liuliu iha tempu-udan. Sin. nona,
ai-ata nona
ain-potis, Substantivu Moras ida ne’ebé halo
ema nia ain bubu sai boot liu ain
normál. Sin. ainmotur, elefantíaze
ain-tanan, Substantivu Ne’ebé la hatais sap-
atu ka xinelus.
ain-tuban, Substantivu Fukun kabuar ida
ne’ebé tutan ainlulur ba ain-tanen li’ ur.
Sin. ain-liras
ain-tuur, Substantivu Fukun iha ain iha ki-
dan no ain-tuban nia leet iha ain-kloor
nia kotuk. Ita hakle’uk ita-nia ain-tuur
atubele hakne’ak ka tuku tuur.
ai-oan, Substantivu Ai-musan ne’ebé monu
ba rai nakfera moris sai fali ai-horis
ki’ikoan.
aipu, Substantivu Tipu salsa ho kain luan no
naruk ne’ebé ema kuda hodi uza
nu’udar temperu oin ida. Sin. salsa-
boot, salsa manu-kelen
ai-rahun, Substantivu Ai ne’ebé lahuk ona
ka ita kadoo nia uut barak.
ai-raruut, Substantivu Ai-horis ida ho abut
ne’ebé fó bare han-belkek hanesan aifa-
rina. Sin. labuta, Naran-Botániku:
Maranta arundinacea
ai-riin, Substantivu 1. Ai-lolon ida ne’ebé
ema hanuda iha rai hodi hamriik. 2.
Ai-lolon ne’ebé tane hariin ruma hane-
san uma-kakuluk.
ai-saar, Substantivu Instrumentu ne’ebé halo
hosi kesak, tua-metan kulit ka plástiku
ne’ebé uza atu hodi dasa rai.
ai-sanak, Substantivu Kain ne’ebé moris sai
hosi ai-lolon ka ai-sorun ne’ebé tahan
sira kaer bá.
ai-sasiik, Substantivu Jogu ida kona-ba
hanoin to’ok buat ne’ebé ita la hatene
maibé ema seluk ruma mak hatene. Ez.
Manu mantolun dala ida tolun barak
loos. Katak ró lian dala ida iha tasi-
-ibun hatún ema barak loos.
aisberge, Substantivu Foho jelu ida ne’ebé
namlele iha tasi.
22 ai-tato’an
ai-selat, Substantivu Buat ida ne’ebé ita
hatama ka sokar ba fatin kloot ida. Sin.
ai-seti, kalsu
ai-seti, Substantivu Buat ida ne’ebé ita
hatama ka sokar ba fatin kloot ida. Sin.
ai-selat, kalsu
ai-suak, Substantivu Besi ida be meik iha
nia tutun ne’ebé ema kaer hodi ke’e rai,
liuliu atu ke’e fehuk, ai-farina ka talas.
ai-sukit nehan, Substantivu Ai-rohan ki’ik
ida ko’a halo lotuk no naruk, hodi
sukit nehan. Sin. palitu, aikesak
ai-suku, Substantivu 1. Instrumentu ho ro-
han meik tolu kadadak ne’ebé ema uza
atu suku hodi foti ai-han ka sasán
seluk. Sin. garfu 2. Ai-hun aas ida
ne’ebé fó ai-funan kinur ne’ebé
hakrobuk no tabelen sai. Sin. ailalima
Naran-Botániku: Cassia fistula
ai-sulu, Substantivu Ai ida ne’ebé ita sunu
nia rohan atu fó naroman. Sin. sasulu,
ahi-masa
ai-tahan, Substantivu 1. Parte matak no
tetuk ai nian, ne’ebé moris sai hosi
sanak. 2. Modo-tahan. 3. Ema ida
nia hahalok ka modun oinsá nia hato’o
ba ema sira. Sin. maneira Ez. Ema
ne’e nia aitahan aat, tan ne’e mak ami
la konvida nia ba festa.
ai-tali, Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebé fó bebak atu halo uma nst.
Naran-Botániku: Corypha utan
ai-talik, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé
sa’e dolar tuir ai, rai ka fatuk leten. Sin.
ai-nanik
ai-tara, Substantivu Fatin ida ho aparellu
hodi tara kondenadu ida to’o mate.
Sin. patíbulu
ai-tarak, Substantivu Pontu meik ne’ebé
moris iha aikain balu, n.e. ai-look no
ai-funan roza, no bele sona ita-nia ain,
liman ka isin hodi halo kanek.
ai-tato’an, Substantivu Ai-tonka, baibain
rua, ne’ebé ema ain-aat kaer iha kalilin
hodi tulun nia la’o. Sin. muleta
Aití
Aití: haree Haití
aitianu: haree haitianu
ai-tonka, Substantivu Ai naruk no metin
ne’ebé katuasferik ka ema moras kaer
no sadere bá atubele la’o ka sa’e rai-lolon.
ai-tubun, mós ai-tubuk, Substantivu Ai-
-delun kabuar no metin ida ne’ebé
moris iha aisanak ka kain nia rohan no
kleur-kleur loke hosi sai funan.
ai-turi: haree turi
ai-tutun, Substantivu Ai nia pontu leten liu.
ajénsia, Substantivu Empreza ka governu
nia sanak ida ne’ebé oferese servisu
oioin ba públiku, n.e. trata billete ba
viajen, fó karta-kondusaun, surat ka
lisensa oioin.
ajente, Substantivu Ema ida ne’ebé trata
asuntu ka halo kontratu ho empreza ka
organizasaun ruma nia naran. Ajente
sekretu ne’e mauhuu ka espiaun.
ajuda, Verbu/Substantivu Hahalok, ka halo
buat ruma ne’ebé halo kmaan ema
seluk nia nahan ka knaar, selae hasai
nia hosi susar ka laran-rua. Sin. tulun
Ez. Ha’u la komprende liafuan ida-
ne’e. Bele ajuda ha’u?
ajudadór, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
gosta fó ajuda.
ajuda-na’in, Substantivu Ema ne’ebé ajuda.
Sin. maktulun, ajudante
ajudante, Substantivu 1. Ema ne’ebé ajuda.
Sin. maktulun, ajudana’in 2. Ema-
mane ne’ebé serbí amlulik iha altár
bainhira nia reza misa.
ajusta, Verbu Muda ka hadi’a uitoan buat
ruma atu halo sai natoon ba buat seluk.
ajuste, Substantivu
akaba, Verbu/Substantivu Remata, halo
hotu, liuliu estudu sira.
akadémia, Substantivu 1. Eskola aas ka
koléjiu ne’ebé baibain espesializa iha
dixiplina ida de’it, selae fó formasaun
ba karreira ida. Ez. Iha sidade boot
ne’e iha akademia oioin: múzika nian,
dansa nian, dezeñu nian no polísia
23 akontese
nian. 2. Sosiedade sientífika, literária
ka artístika ne’ebé fó sai publikasaun
oioin. Sin. institutu
akadémiku ~ akadémika, f. Adjetivu 1.
Akademia nian. 2. Universidade nian.
3. Kona-ba haknokar sientífiku ka
peskiza ne’ebé ema hala’o iha uni-
versidade. Substantivu Ema eskolaboot
ne’ebé hanorin no hala’o peskiza oioin
iha akadémia ka universidade.
akadiru mós ai-kadiru, Substantivu Tali-
-hun espésie ida ho uzu basuk: ho ninia
ai ema sira halo uma, mobília,
instrumentu muzikál, biti, ta’an,
xapeu, surat-tahan nst. Ninia been
ema bele hemu ka uza atu halo tua.
Naran-Botániku: Borassus flabellifer
akar, Substantivu Ai-tali ka airumbia nia
isin ne’ebé baibain ema taa atubele fase
no han.
ákaru, Substantivu Kutun ka insetu melek
ida hanesan katuma ki’ikoan ne’ebé
ita la bele haree-hetan; nia subar iha
hatais, kapote no kolxaun hodi halo
ema me’ar no matan-been suli.
akarisida, Substantivu Ai-moruk atu oho
ákaru; baibain iha kaleen laran aturega
ba roupa ka kolxaun.
akesedór, Substantivu Aparellu ida ne’ebé
hamanas umalaran bainhira raimalirin.
Sin. mahanas
akesimentu Substantivu
akólitu, Substantivu 1. Ajudante misa nian.
2. Orden menór iha ritu romanu tradi-
sionál, ne’ebé seminarista simu molok
sai subdiákonu. 3. (fig.) Ema ne’ebé
tuir ema boot ruma hanesan nia atan.
Sin. maktuir, lakaiu
akompaña, Verbu La’o ho, la’o tuir. Sin. hamaluk
akonsella, Verbu Fó konsellu. Sin. haknoik
akonsellamentu, Substantivu
akonselladór ~ akonselladora f. Substan-
tivu Ema ne’ebé fó konsellu, mós
nu’udar nia serbisu baibain nian.
akontese, Verbu Mosu kedas; mosu der-
akontesimentu
repente. Sin. mosu, susede Ez. Akon-
tese asidente karreta fakar ema iha sub-
aun semana kotuk; mate na’in-rua,
kanek barak bá ospitál.
akontesimentu, Substantivu ; Sin. mamo-
suk, eventu
akorde, Substantivu Grupu nota muzikál
ne’ebé ema toka hamutuk, ka koru
hananu hamutuk.
akordeaun, Substantivu Instrumentumúzi-
ka lori-belek ida ho tekladu no botaun
oioin.
akordeonista, Substantivu Ema ne’ebé
toka akordeaun. Sin. tokadór-akor-
deaun, maktokak-akordeaun
akordu, Substantivu Hahalok hatán malu,
dehan nune’e kona-ba buat ruma. Sin.
lia-kotun Ez. Iha akordu ida entre
Timór no Indonézia kona-ba fronteira.
akríliku, Substantivu/Adjetivu (Ne’ebé halo
hosi) fulun sintétiku ka artifisiál ida
ne’ebé bele troka bibi-fulun hodi halo
faru-manas nst.
akrobasia, Substantivu Jogu jinástiku oioin
ne’ebé ema sira halo iha sirku laran
hodi habosok públiku.
akrobátiku ~ akrobátika, f. Adjetivu
akrobata, Substantivu/Adjetivu Ema ida
ne’ebé halo akrobasia.
akuáriu, Substantivu Tanke halo hosi vidru
hodi rai ikan sira, liuliu ikan furak sira
ne’ebé ema gosta hateke bá.
akumulasaun, Substantivu Hahalok habou
nian. Sin. habou
akupuntura, Substantivu Babalik ka trata-
mentu médiku iha ne’ebé ema kura
moras hodi hatama daun mihis uitoan
ba pasiente nia kulit. Ez. Lalika ta’uk
akupuntura, tanba babalik ne’e
moras-laek.
akupunturista, Substantivu Ema ne’ebé
halo akunpuntura.
akústika, Substantivu Estrutura kuartu ida
nian, ne’ebé bele haboot ka haki’ik son
sira ne’ebé ita rona iha laran.
24 alegoria
akústiku ~ akústika, f. Adjetivu Kona-ba
son ka rona.
akuza, Verbu Dehan, lahó prova metin,
katak ema ida halo sala ka hahalok aat
ruma. Sin. duu
akuzadór ~ akuzadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé akuza. Sin. makduuk
akuzadu ~ akuzada, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé hetan akuzasaun ka duun.
Sin. ema duun
akuzasaun, Substantivu; Sin. duun
akuzatóriu ~ akuzatória, f. Adjetivu Ne’ebé
akuza. Sin. makduuk
alarmante, Adjetivu Ne’ebé halo ita laran-
-ta’uk ka nakdedar kona-ba perigu ruma.
alarme, Substantivu 1. Sinál atu fó-hatene
katak perigu ruma besik mai ona. Sin.
tuhin Ez. Ohin loron iha alarme
eletróniku oin barak. 2. Laran-ta’uk ka
nakdedar kona-ba perigu ruma.
alarma, Substantivu
Alas, (rai-) Substantivu Vila no subdistritu
iha tasimane, ne’ebé pertense ba distritu
Same nian.
albanés ~ albaneza, f. Adjetivu Rai-Albánia
nian. Substantivu 1. Ema Albánia.
2. (lia-albanés) Dalen rai-Albánia no
rai- Kozovu nian.
Albánia, (rai-) Substantivu Rain no etadu
ki’ik iha Europa Lorosa’e.
albinu ~ albina, f. Substantivu Ema ne’ebé
moris kedas ho kulit mutin no matan-
-fuan mean, nu’udar defeitu jenétiku.
Sin. rai-na’in (kolokializmu)
albinizmu, Substantivu
albumina, Substantivu Parte mutin iha
mantolun nia laran. Sin. mantolun-mutin
albun, Substantivu Livru boot ida atu tau
fotografia, selus ka rekorte sira ne’ebé
ita hakarak rai.
alega, Verbu Duu ka akuza lahó prova metin
ida. Sin. haduu
alegasaun, Substantivu; Sin. haduun
alegoria, Substantivu Istória ida iha ne’ebé
personajen no mamosuk sira reprezenta
alegóriku ~ alegórika
ema no faktu sira ne’ebé hakerek-na’in
hakarak subar.
alegóriku ~ alegórika, f. Adjetivu
alegre, Adjetivu Ne’ebé rame tan solok ka
satisfasaun ruma.
alegria, Substantivu Ez. Iha alegria bainhira
ema hotu rona katak Timór hetan nia
independénsia.
aleijadu ~ aleijada, f. Adjetivu Ne’ebé iha
defeitu fíziku ruma hanesan matan-aat,
liman-kle’uk ka ainkude’ik, liuliu hori
ki’ik kedas. Sin. burun aleijaun Sub-
stantivu; Sin. baburun
aleluia, Substantivu Kantu litúrjiku ida
ne’ebé katak “Hahi’i Na’i Maromak bá”.
Alemaña, (rai-) Substantivu Rain no estadu
boot iha Europa Klarak.
alemaun, Adjetivu Rai-Alemaña nian.
Substantivu 1. Ema Alemaña. 2. (lia-
-alemaun) Dalen rai-Alemaña nian,
ne’ebé lian ofisiál mós iha rai-Áustria,
rai- Suisa no rai- Luxemburgu.
alerjia, Substantivu Reasaun aat ka moras
ne’ebé mosu kedas bainhira ita han ai-
-hán ruma, horon aifunan balu, ka
bainhira balada ka insetu ruma tata ita.
alérjiku ~ alérjika, f. Adjetivu
alfabetiza, Verbu Hanorin atu lee no hakerek.
alfabetizasaun, Substantivu; Sin. literasia
alfabetizadu ~ alfabetizada, f. Adjetivu
Ne’ebé aprende tiha ona lee no hakerek.
alfabetu, Substantivu Letra ka sinál-hakerek
sira ne’ebé ema uza hodi hakerek dalen
ida. Sin. abesé Ez. Labarik sira hatene
ona alfabetu hosi letra A to’o Z.
alfabétiku ~ alfabétika, f. Adjetivu
alfaiate, Substantivu Ema-mane ne’ebé
manán moris ho suku roupa ba ema
sira hatais. Sin. badainfaru,badain-suku
alfándega, Substantivu Repartisaun fiskál
governu nian iha ponte-kais ka aero-
portu nian ne’ebé fihir sasán sira ne’ebé
ema sira hatama ba rain ida hodi fa’an.
alfandegáriu ~ alfandegária, f. Adjetivu
alfase, Substantivu Modo-tahan ida ne’ebé
25 alimentár
uza liuliu halo salada.
alfazema, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé fó
funan kór violeta no morin tebetebes.
Iha minamorin oioin halo hosi alfaze-
ma-funan. Naran-Botániku: Lavandula
alferes, Substantivu Postu ida iha ezérsitu,
ne’ebé ulukba tenente no tuir aspirante.
alfinete, Substantivu Arame-oan ida silu
kle’uk ho tilun atu haka’it metin faru
liuliu kabaia, bainhira hakarak sai ba
fatin ruma.
alfinete-kabesa mós alfinete-ulun, Sub-
stantivu Daun ki’ik ida ho pontu iha
rohan ida ba ema kaer.
algarizmu, Substantivu Sinál ida-idak
ne’ebé reprezenta númeru sira. Sin.
numerál Ez. Númeru 36 hakerek ho
algarizmu 3 no 6.
algodaun, Substantivu 1. Ai-horis ida
ne’ebé fó fuan ho rahun mahar no
mamar tebes iha laran, hanesan ai-lele.
Sin. kabas 2. Lahan halo hosi kabas-rahun
aliadu ~ aliada, f. Adjetivu Ema ne’ebé
hamutuk ho ita iha aliansa, tratadu,
futulia ka paktu. Sin. laka Ez. Iha Funu
Mundiál Daruak rai-Itália no rai- Ale-
maña maka rai- Japaun nia aliadu sira.
aliansa, Substantivu 1. Lalibur ka uniaun
entre ema, klibur ka partidu rua ka liu.
Sin. moruk 2. Kadeli kaben nian.
álibi, Substantivu 1. Prova metin katak ema
ida ne’ebé tribunál akuza hela iha fatin
seluk ho fatin iha ne’ebé krime ne’e
akontese. 2. Justifikasaun ka pretestu
ne’ebé halakon ema nia sala.
alikate, Substantivu Instrumentu ki’ik ida
ho hasan metál no kaer-fatin rua ne’ebé
serve ba kaer metin besi ruma, liuliu
pregune’ebéitaatufokitsai.Sin. besi-habit
alimentu, naran Ai-fuan, modo ka na’an
ne’ebe ema no balada sira bele han,
ne’ebé sira-nia isin presiza atubele moris
badadaun no hetan saúde. Sin. ai-han,
hahán
alimentár Adjetivu
alin
alin (alin-mane ~ alinfeto), Substantivu
Oan idane’ebé moris tuir nia maun ka biin.
aliñava, Verbu Suku hamutuk lailais no
ladún metin. Sin. soor
aliñavu, Substantivu
áljebra, naran Matemátika sanak ida ne’ebé
uza letra no símbolu sira hodi hato’o
kuantidade sira no fafutuk oioin iha
kuantidade sira-ne’e.
aljébriku ~ aljébrika, Adjetivu
aljema, Substantivu Argola metálika ne’ebé
uza ba futu ema nia liman bainhira
polísia prende tiha nia no atu lori ba
kadeia. Sin. taruku
alkansa, Verbu Konsege to’o ba (fatin ka
hahirak ida).
alkanse, Substantivu
alkaparra, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé
fó fuan ki’ikoan no meer hanesan azei-
tona, ne’ebé serve atu halo budu ka
tempra hahán, liuliu na’an tunu.
alkari, Substantivu Kulit mate iha ema nia
ulun-kulit ne’ebé nakloke iha fuuk
laran no halo ulun katar. Sin. kaspa,
kohu
alkatraun, Substantivu Been kantál metan
ida, iis maka’as, halo husi matéria orgánika,
hanesan ai, ahi-anar no mina-rai, ne’ebé
uza hodi halo lurón kabeer no metin.
Ez. Ho loro-manas, alkatraun nabeen
tiha iha estrada leten.
alkatroa, Verbu Nahe alkatraun iha lurón.
alkatruadu ~ alkatruada f. Adjetivu
alkaxofra, Substantivu Modo espésie ida ho
tahan tarak no isin mamar.
alkol, Substantivu 1. Líkidu kórlaek no
sunu-belek iha tua no serveja nia laran
ne’ebé ema uza nu’udar kombustivel
selae atu hamoos. Alkol ne’e oho mikró-
biu barak, no mós bele halo ema lanu.
2. Hemun lanuk.
alkóliku ~ alkólika, f. Adjetivu 1. Alkol
nian. Sin. lanuk 2. Ne’ebé iha alkol. Sin.
lanuk Substantivu Ema ne’ebé toman hemu
tuamanas demais to’o la bele para ona. Sin.
26 altár
lanu-teen, maklanuk, tua-teen, hemudór
alkolizmu, Substantivu Abuzu hemu tua-
-manas demais to’o la bele para ona,
kondisaun ida ne’ebé kleur-kleur estraga
ema nia saúde hodi hamosu moras oioin.
Alkoraun, Substantivu Livru santu Izlaun nian.
alkuña, Substantivu Naran ne’ebé ita tau
ba ema ida tanba buat kómiku ruma
ne’ebé ema ne’e halo ka akontese ba nia;
naran hodi goza ema ne’e. Sin. naranki’ik,
naran-ruak, naran-sa’e Ez. Fó alkuña
hanesan ‘mautuuk’, ‘regadór’, ‘nehan-
-elefante’ ba itania maluk sira ladún furak.
almirante, Substantivu Ulun-boot mariña-
-funu nian, ne’ebé ukun nasaun nia ar
mada ka rólubun tomak.
almóndega, Substantivu Bola halo hosi
na’an-rahun, tempra ho liis ka aimanas,
no taka ho prepara ho manutolun,
fariña, paun tunu nia rahun nst. Sin.
na’an-kabuar
almosa, Verbu Han almosu, han loron-sorin.
almosu, Substantivu Hahán meiudia nian.
Sin. hanmeiudia Ez. Almosu prontu
ona: mai ita han!
aloja, Verbu Fó kuartu no tobafatin ba bain-
aka iha ita-nia uma ka iha otél.
alojamentu, Substantivu
Alor, (rai-) Substantivu Rai-kotun indonéziu
ida iha Ataúru nia rohan loromonu.
Sin. rai- Mouru, rai-Ombai Ez. Hosi
Likisá no Maubara ita bele haree mo
moos rai-Alor nia raat.
alorense, Adjetivu Rai- Alor nian. Substan-
tivu Ema Alor.
Alpes, (Fohor-) naran Foho-kadoek aas
iha Europa klarakloromonu, nakfati
iha rai Suísa, Áustria, Eslovénia, Ale-
maña, Fransa no Itália Norte.
alpinu ~ alpina, f. Adjetivu
alta, Verbu/Substantivu (Pasiente) sai hosi
ospitál. Liafuan-sorun baixa
altár, Substantivu Meza oin ida ka fatin aas
iha ne’ebé amlulik hasa’e sakrifísiu ba
Maromak.
altarmór
altarmór mós altárboot, Substantivu Altár
mahuluk iha umakreda laran.
alterna, Verbu Troka malu. Sin. hakseluk malu
alternánsia, Substantivu
alternativa, Substantivu Buat ida ne’ebé ita
bele hili ka halo envezde buat seluk ruma.
Ez. Iha mundu ne’e ita iha alternativa
rua de’it, maka moris ka mate.
alternativu ~ alternativa f. Adjetivu
altifalante, Substantivu Aparellu ne’ebé
muda lian sira sai boot nu’udar ita haree
iha rádiu ka gravadór. Ez. Tau altofalan-
te iha Igreja laran atu aumenta padre
sira-nia lian atu sarani sira bele rona
moos ka rona di’ak liután.
altitude, Substantivu Foho ka aviaun nakfati
aas hira loos hosi rai.
altruista, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
fó an ba tulun ema
altruizmu, Substantivu
altura, Substantivu 1. Buat, animál ka ema
nia aas hosi hun ba to’o tutun. 2. Da-
dook ka distánsia hosi rai ba to’o leten.
Ez. Ita-nia altura kala metru ida ho balu
ba leten. 3. Períodu tempu nian. Sin.
otas Ez. Iha altura ne’ebá, ha’u sei ki’ik.
alu mós alun, Substantivu Ai ka instrumentu
badak hanesan kanuru ne’ebé ita kaer
hodi fai batar, hare ka akar. Ez. Feto
na’in-rua kaer alu hodi fai akar.
aluga, Verbu 1. Fó buat ida, n.e. uma ka kar-
reta, ba ema ida ne’ebé selu ita, ba tempu
determinadu de’it. Ez. Ha’u aluga kar-
reta ba Lospalos selu dolar limanulu bá-
-mai. 2. Simu buat ida, n.e. uma ka kar-
reta, hosi ema ida ne’ebé ita selu, ba
tempu determinadu de’it.
alugér, Substantivu
alumíniu, Substantivu Metál ida ho kór
hanesan osanmutin, ladún todan,
mamar no di’ak atu halori manas no
eletrisidade.
alun: haree alu
alunu ~ aluna, f. Substantivu 1. Estudante
iha eskola primária ka sekundária. Sin.
27 amáriku
eskolante 2. Estudante privadu.
alusinasaun, Substantivu Buat foun hane-
san mehi ne’ebé ema haree-hetan tanba
moras hela ka foin hemu droga maka’as
ruma.
alva, Substantivu Paramentu naruk hanesan
batina mutin ida ne’ebé amlulik hatais iha
kazula okos bainhira atu reza misa. Iha
parókia balu ajudante sira hatais alva
envezde batina ho sobrepelís.
alvu, Substantivu 1. Fatin loloos ne’ebé ita
hakarak kona bainhira sinar ka halo
pontaria molok tiru. Sin. konafatin 2.
Situasaun idane’ebé ita hakarak to’o bá,
ka buat ida-ne’ebé ita hakarak hetan.
Sin. objetivu, kasinar, meta
amá, Substantivu Títulu ne’ebé ema fó ba
nia inan. Sin. main, mamain, mamá
amadór ~ amadora, Substantivu/Adjetivu
(Ema) ne’ebé gosta tebetebes desportu
ka arte ruma maibé la’ós ema profisionál.
amadorizmu, Substantivu
amadorístiku ~ amadorístika, f. Adjetivu
aman, Substantivu Ema-mane otas-boot
ne’ebébelehahorisoan.Liafuan-sorun: inan
aman-boot, Substantivu Ita-nia aman nia
maun boot.
aman-haki’ak, Substantivu Ema-mane
ne’ebé foti ema seluk nia oan ba hakiak,
halo hanesan nia oan.
aman-klaran, Substantivu Aman nia maun
ida klaran nian be tuir kedas maun boot.
amante, Substantivu 1. Feto ida ne’ebé
mane ida hadomi no hala’o relasaun
seksuál ho nia, maibé la’ós nia feen. Sin.
feto-nona, kamarua, feto-kait 2. Mane
ida ne’ebé feto ida hadomi no hala’o re
lasaun seksuál ho nia, maibé la’ós nia la’en.
amantizada, Substantivu Tempu hamutuk
ho ema ida ne’ebé ita hadomi maibé
la’ós ita-nia kaben.
amarelu ~ amarela, f. Adjetivu Kór loro-ma-
tan nian, entre mutin no mean. Sin. kinur
amáriku, (lia-) Substantivu Dalen semítiku
ida ne’ebé soi estatu ofisiál iha rai- Etiópia.
Amazonas
Amazonas, (Mota-) Substantivu Mota boot,
naruk no luan tebetebes iha rai- Brazíl.
ambienta, Verbu Tau ka hatuur asaun istória
ka filme nian iha fatin ruma. Ez. Filme
foun ne’e Amerikanu sira nak halo,
maibé ambienta iha rai- Xina.
ambientalista, Substantivu Ema ne’ebé
matenek ambiente naturál ka meiuambiente.
ambiente, Substantivu 1. Buat hotuhotu
ne’ebé hale’u ita, iha sosiedade ka natureza.
2. Lale’uk ka sirkunstánsia sira iha ita-
-nia sorin-sorin. Sin. atmosfera 3. Buat
sira natureza nian ne’ebé hale’u ema
ka balada sira, sira-nia horik fatin
naturál. 4. Rain ida nia rikusoin naturál
tomak: bee, aihoris, balada nst. Sin.
meiu-ambiente
ambientál, Adjetivu
ambíguu ~ ambígua, Adjetivu Ne’ebé iha
sentidu rua ka liu; ne’ebé susar atu
hatene nia arti loos. Sin. arti-ruak Ez.
Tan resposta ne’e ambíguu, ami la
hatene se ema dehan dehan lialoos ka lae.
ambiguidade, Substantivu
ambisiozu ~ ambisioza, f. Adjetivu/Sub-
stantivu 1. (Ema) ne’ebé hakarak loos
hetan buat ruma ne’ebé nia la soi ka
seidauk konsege hetan. 2. (Ema) ne’ebé
kaan no buka rikusoin ka podér atubele
sai forte liu ema seluseluk. Sin. matan-
-karak Ez. Buatamak ne’e ambisiozu
toos: nia hakarak buat hotu, maibé
ikusmai la hetan buat ida.
ambisaun, Substantivu Ez. Ana nia ambi-
saun atu sai mestra.
ambispu mós amubispu, Substantivu Amu-
-Papa nia saseluk iha dioseze ida; ma-
hukun kreda rejionál nian. Sin. bispu
Ambon, (rai-) Substantivu Illa ki’ik ida besik
rai-Seran iha zona Molukas, ne’ebé ohin
loron Indonézia mak ukun. Iha otas
molok Portugés sira tama, ema Ambon
barak mai horik iha rai-Timór, no lia-
-tetun soi liafuan ambonés barak, n.e.
aban, meti, meda, nehan, kelen, tudik,
28 amiba
osan, kamarua.
ambonés ~ amboneza, f. Adjetivu Rai-Am-
bon nian. Substantivu Ema Ambon.
ambulánsia, Substantivu Karreta boot
ne’ebé lori ema moras sira ba ospitál,
baibain halai maka’as loos ho sirene iha
leten ne’ebé halo tarutu. Ez. Ambulánsia
lori moras ida mai hosi Aileu.
ambulatóriu, Substantivu Salaun boot iha
ne’ebé ema moras sira hein atu baixa iha
ospitál selae atu simu tratamentu ida.
ameasa, Verbu Promete halo aat ruma, obje-
tivu atu hata’uk. Sin. tatera. Ez. Ha’u
ameasa asu si’ak ne’ebá ho ai ida.
ameixa, Substantivu Ai-ameixieira nia fuan,
ne’ebé kabuar ho kulit kórroxu, been
barak no musan boot iha laran.
améndua, Substantivu Aiamendueira nia
musan han-belek, ne’ebé ema uza hodi
halo dose no rebusadu oioin. Sin. kalesi-malae
Amérika, (rai-) Substantivu 1. Kontinente
boboot ne’ebé nakfahe ba zona luan
tolu: Amérika Norte, Amérika Klarak
no Amérika Súl. 2. (arti populár) Es-
tadu Naklibur Sira Amérika Nian.
amerikaniza, Verbu Halo sai amerikanu.
amerikanizadu ~ amerikanizada, f. Adjetivu
amerikanizasaun, Substantivu
amerikanu ~ amerikana f. Adjetivu/Sub-
stantivu 1. (Ema) hosi kontinente
Amérika, (Norte, Klarak ka Súl nian). 2.
(Ema) hosi Estadu Naklibur Sira
Amérika Nian.
ami, Pronome emak Ha’u ho nia; ha’u ho
sira (forma eskluziva: la inklui ó). Ez.
Ha’u bá Baukau ho Maubais. Ami sa’e
autokarru mutin hamutuk.
amiantu, Substantivu Materiál malahuk ida
ne’ebé serve atu halo buat oioin be satan
manas, liuliu didin-tahan ba uma. Sin.
azbestu ami-ata Pronome emak Forma
haraik-an hosi ami, ne’ebé ema emprega
bainhira hasa’e lia ba ema boot ruma,
no mós bainhira reza.
amiba, Substantivu Organizmu ka buat-
amigavel
-moris melek ka ki’ikoan liu hotu, sélu
la ida de’it ne’ebé fahe an.
amigavel, Adjetivu (Ema ne’ebé halo an)
hanesan amigu ka belun. Sin. beluk
amígdala, Substantivu Kafu’ak mamar rua
iha ema nia kakorok laran, nakfati
loloos iha tatolan nia kraik.
amigdalite, Substantivu Moras amígdala nian.
amigu ~ amiga, f. Substantivu Ema ida
ne’ebé ita gosta, baibain koñese kleur
ona, no haree malu didi’ak. Sin. belun
ami-nia, Pronome maksoik Ne’ebé ami
mak soi.
ami-nian, Pronome maksoik Ne’ebé ami
mak soi. Maklalin ka variante ne’e
hanesan ho ami-nia, maibé tuir Sub-
stantivu ida-ne’ebé nia refere bá. Ez.
Ami la hatene sira-nia lian; ami hatene
ami-nian de’it.
amistozu ~ amistoza, f. Adjetivu (Hahalok
ka atitude) hanesan amigu ka belun
nian. Sin. beluk
amizade, Substantivu Kondisaun sai ema nia
belun. Sin. babeluk
amlulik mós amu-lulik, Substantivu Mane
ida ne’ebé hala’o kultu relijiozu no hanorin
kona-ba Maromak. Sin. na’i-lulik, padre
amnézia, Substantivu Moras haluha buat
hotu-hotu, liuliu tan trauma ka xoke
ruma.
amnéziku ~ amnézika, f. Adjetivu
amnistia, Substantivu Perdua jerál ka kasu
sala ba ema ida ka ema-lubun ida ne’ebé
tribunál ida kondena tiha ona.
amónia, Substantivu 1. Gás kórlaek ida ho
iis maka’as tebetebes. 2. (amónia-been)
Solusaun ida halo hosi amónia no bee,
ne’ebé ema uza nu’udar buathamoos.
amór, Substantivu 1. Sentimentu di’ak,
mamar no furak ba ema ruma, baibain
ema seksu sorun nian. Sin. domin 2.
Títulu kariñozu ne’ebé ema fó ba nia
feen, la’en ka amante.
amostra, Substantivu 1. Ezemplu ida de’it
hosi buat ida ne’ebé iha barak, liuliu
29 analojia
objetu ida ne’ebé ita bele sosa. 2. Banati
ba suku hatais. Ez. Ho amostra feto sira
bele suku renda sai loos hanesan de’it.
ampere, Substantivu Unidade ka kahidak
báziku ba sasulik nia kbiit.
amplifikadór, Substantivu Aparellu ida hodi
aumenta ema nia lian halo boot ka
maka’as.
ampola, Substantivu Lampu oin ida ho for-
ma kabuar ka teluk, halo hosi vidru
mihis, ne’ebé ita liga ba elétriku-fatin
atu fó naroman.
amu, Substantivu 1.Ema ida ne’ebé ema se-
luk nia patraun ka xefe. Sin. na’in,
patraun 2. Títulu haraik-an ne’ebé ita
fó ba patraun, xefe ka amlulik.
amu-lulik: haree amlulik
an, Pronome malenok Liafuan ida ne’ebé
refere ba ema rasik ida be ko’alia ka hak-
erek, selae ba hahalok ida ne’ebé kona
nia de’it. Ez. Nia ko’alia ba nia an duni;
Sira fase an ho bee no sabaun.
analfabetu ~ analfabeta, f. Substantivu Ad-
jetivu 1. (Ema) ne’ebé seidauk hatene
lee no hakerek. 2. Ema ne’ebé seidauk
hetan edukasaun formál.
analfabetizmu, Substantivu
analista, Substantivu Ema ne’ebé analiza ka
baibain halo análize.
analiza, Verbu Haree didi’ak substánsia,
hakerek ka situasaun ida, hodi lehat ka
ezamina no aspetu oioin atubele hatene
nia estrutura oinsá loos. Ez. Médiku sira
analiza pasiente nia raan uluk hodi
haree moras ne’e saida.
análize, Substantivu
analjéziku ~ analjézika, f. Adjetivu/Substan-
tivu (Aimoruk) ne’ebé halakon moras.
ananás mós ai-nanás, Substantivu Ai-fuan
ida ho kulit no tahan tarak ne’ebé nia
isin morin no been barak. Sin. bora-malae
analojia, Substantivu Tanesan ka kom-
parasaun ida ne’ebé hatudu katak buat
rua hanesan malu tanba aspetu ka kara-
kterístika partikulár ruma.
análogu ~ análoga
análogu ~ análoga, f. Adjetivu
anar, Substantivu Ai nia rohan ne’ebé hela
bainhira ahi han tiha ona no bele uza
nu’udar ahitunu hodi lalar na’an selae
atu estrika.
anarkia, Substantivu Estadu ka kondisaun
bainhira ukun ka governu la iha.
anárkiku ~ anárkika, f. Adjetivu
anarkista, Substantivu Ema ida ne’ebé hali’is
ba anarkia, ka hamosu anarkia, mós
nu’udar objetivu polítiku.
anatomia, Substantivu (Siénsia kona-ba) es-
trutura isin nian.
anatómiku ~ anatómika, f. Adjetivu
anauk, Verbu/Substantivu (Hahalok) hakona
inus ho inus hodi hatudu domin ka
afeisaun.
anaun, Substantivu Ema ida ne’ebé moris
mai badak-oan no la bele naboot ba
estatura normál tan defeitu jenétiku.
Sin. mautuuk (m.), buituuk (f.) Ez.
Mestra fó kastigu ba alunu sira ne’ebé
goza labarik anaun ne’e.
anaunserke, konjunsaun Se la ...seidauk
karik; se seidauk ... karik. Ez. Ha’u sei
selu konta ne’e anaunserke ó selu tiha ona.
andaime mós aldame, Substantivu Hariin
ka estrutura ne’ebé ema harii iha uma
nia oin atubele sa’e ba leten hodi halo
knaar ruma, n.e. halo didin, hadi’a
uma-kakuluk, ka hamoos janela.
andár, Substantivu Uma aas nia he’in ka
nivel ida. Sin. labis
Andes, (Fohor-) Substantivu Foho-kadoek
aas tebetebes ne’ebé tuir kontinente
Amérika Súl nia raat loromonu.
andór, Substantivu Ai-kabelak boot ida
ne’ebé mane na’in-haat ka liu lori iha
prosisaun, ho estátua ida iha leten.
Andorra, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ikoan ida iha Fohor-Pireneus, entre
rai-Fransa no rai- España, ho popula-
saun ida ne’ebé ko’alia katalaun.
andorranu ~ andorrana, f. Adjetivu Rai-
-Andorra nian. Substantivu Ema Andorras.
30 anglofobia
anedota, Substantivu Haktuir badak ida ko-
na-ba mamosuk kómiku ka interesante ida.
anedótiku ~ anedótika, f. Adjetivu
aneksa, Verbu 1. Hatutan dokumentu ka
fixeiru ida ba surat ka liatatoli. 2. (Na-
saun ida) hadau nasaun seluk nia territóriu.
aneksasaun, Substantivu
anemia, Substantivu Moras kuran raan, ka
raan menus hodi fó sinál isin kinur
hotu. Sin. raan-mukit
anémiku ~ anémika, f. Adjetivu
anestezia mós anestéziku, Substantivu Ai-
moruk ida ne’ebé uza hodi sona ita-nia
isin halo matek, halakon moras ka la
sente moras durante operasaun.
anfíbiu ~ anfíbia, f. Substantivu/Adjetivu
(Kona-ba) animál ida ne’ebé moris iha
rai no iha bee hotu, hanesan manduku.
Angila, (rai-) Substantivu Rai-kotun no es-
tadu ki’ikoan iha iha Tasi-Antillas.
angilanu ~ angilana, f. Adjetivu Rai-Angila
nian. Substantivu Ema Angila.
anglikanu ~ anglikana, f. Substantivu/Ad-
jetivu (Kona-ba) kreda protestante
ne’ebé relijiaun ofisiál rai- Inglaterra no
Reinu Naklibur nian. Iha mós ang-
likanu barak iha rai-Austrália, Zelándia
Foun, Áfrika Súl, Kanadá no Estadu
Naklibur Sira.
anglikanizmu, Substantivu
anglisiza, Verbu Halo atu sai inglés, ka
hanesan povu inglés ka nia lian.
anglisizadu ~ anglisizada f. Adjetivu
anglisizasaun, Substantivu
anglisizmu, Substantivu Liafuan ka espre-
saun lia-inglés nian ne’ebé tama ba
dalen seluk.
anglofilia, Substantivu Gostu ka domin
boot ba kultura anglosaksónika ka
dalen inglés.
anglófilu ~ anglófila, f. Adjetivu Kona-ba
anglofilia. Substantivu/Adjetivu Ema
ida ne’ebé kona anglofilia.
anglofobia, Substantivu Ódiu ba hakribin
ba kultura anglosaksónika ka dalen inglés.
anglófobu ~ anglófoba
anglófobu ~ anglófoba, f. Adjetivu Kona-ba
anglofobia. Substantivu/Adjetivu Ema
ida ne’ebé kona anglofobia.
anglomania, Substantivu Gostu ka domin
ezajeradu ba kultura anglosaksónika ka
dalen inglés.
anglómanu ~ anglómana, f. Adjetivu Kona-
-ba anglomania. Substantivu/Adjetivu
Ema ida ne’ebé kona anglofilia.
anglosaksóniku ~ anglosaksónika, f. Sub-
stantivu/Adjetivu. 1. (Kona-ba) ema
ne’ebé ko’alia inglés nu’udar nia dalen-
-inan. 2. (Kona-ba) membru hosi povu
jermániku kulit-mutin ne’ebé lori lia-
-inglés ba rai- Inglaterra hosi rai- Di
namarka no rai- Alemaña norte iha
sékulu dalimak liuhosi Kristu.
Angola, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha tasimane Áfrika nian, besik Tasi-
Boot Atlántiku. Uluk provínsia tasi-
-balun rai-Portugál nian.
angolanu ~ angolana, f. Adjetivu Rai-Angola
nian. Substantivu Ema Angola.
anima, Verbu Fó aten-barani, vontade ka
motivasaun ba ema ruma. Sin. enkoraja
Ez. Treinadór hatene anima nia jogadór
sira atubele joga di’ak liután; Múzika
ne’e anima ema barak hodi halo sira
dansa lapara. ánimu Substantivu 2.
Hamoris, haburas. 3. Halo atu sai hane-
san ema ka balada moris. Ez. Filme ne’e
anima aifuan sira, halo sira ko’alia hane-
san ita ema.
animadu ~ animada, f. Adjetivu
animasaun, Substantivu
animál, Substantivu Kriatura ka buat-moris
ne’ebé barakliu soi ain haat no la bele
hanoin ka ko’alia hanesan ema maibé
uza instintu atubele hatene saida mak
di’ak no saida mak aat. Sin. balada
Adjetivu 1. Balada nian, kona-ba balada.
2. Ne’ebé la’ós ai-horis ka buat moris-
-laek hanesan fatuk; kona-ba ema ka balada.
anin, Substantivu 1. Elementu ne’ebé huu
ai, du’ut no bee halo sira nakdoko; ár
31 anju-mahein
maka’as ne’ebé ita sente maibé la bele
kaer ka haree-hetan. 2. Iis ne’ebé ema
no balada sira respira. Sin. ár
anin-boot, Substantivu Anin ne’ebé huu
maka’as hodi halo ai-hun sira mós tohar,
batar sira latan ka toba ba rai.
anin-dadurus, Substantivu Anin fuik ne’ebé
nakdulas no ita bele haree-hetan tanba
foti rai-rahun barak.
anin-fuik, Substantivu 1. Anin boot no
maka’as lahalimar ne’ebé bele estraga
aihun, uma no ró. Sin. tufaun 2. Anin
ne’ebé baibain de’it maibé halo ita-nia
isin bubu hotu, kafu’ak ne’e katak anin-
fuik maka kona.
anin-hirin, Substantivu Anin kmaan ida.
anin-laek, Adjetivu Iha ne’ebé anin la huu.
Substantivu Tempu hakmatek ka kalma;
anin la iha.
anin-teen, Substantivu Balada tasik hosi
família selenteradu sira-nian, ho isin
mamar, tentákulu naruk ne’ebé moruk
no bele tata. Anin-teen sira baibain
namlele iha bee leten.
anís, Substantivu Musan ida ne’ebé ema uza
atu hamorin dose no hemun oioin.
aniversáriu, Substantivu 1. Festa ka selebra-
saun tinantinan nian hodi hanoin fali
mamosuk ruma, n.e. loron moris ka
mate nian. 2. Loron halo-tinan.
Ánjelus, Substantivu Orasaun ida ho
ave-maria sia ne’ebé sarani kató-
liku sira reza iha dadeer, meiudia
no rai-nakaras hodi hanoin fali
Kristu Nia enkarnasaun.
anju, Substantivu Klamar ida ne’ebé haree-
-labelek, isin-laek no soi kbiit boot,
ne’ebé Maromak kria atubele serbí Nia
no tulun ita ema. Ez. Anju ida maka
mai fóhatene ba Maria katak nia atu sai
Jezús nia inan.
anjéliku ~ anjélika, f. Adjetivu
anju-mahein, Substantivu Anju idane’ebé
Maromak fó ba ema ida-idak atu hein
nia no hasai nia hosi perigu espirituál
anju-oan
no fíziku oioin.
anju-oan, Substantivu 1. Anju ki’ik ida. 2.
Kosok-oan ida ne’ebé mate.
ankor mós ánkora, Substantivu Besi todan
ida ho tali rohan ida kesi ba nia no rohan
seluk fali kesi ba ró, besi ne’ebé ema ha-
monu ba tasi-kidun hodi kaer netik ró
atu labele bá-mai. Sin. fatuk-saun
anó, Substantivu Títulu hodi hasé mane-oan.
anoi, Substantivu Títulu hodi hasé feto-oan.
anomalia, Substantivu Hahalok ka situasaun
ida ne’ebé la tuir ka kontra regra sira
baibain nian.
anómalu ~ anómala, f. Adjetivu
anónimu ~ anónima, f. Adjetivu 1. (Ema)
ne’ebé la fó nia naran. 2. (Ema) ne’ebé
ita la hatene nia naran, liuliu autór.
anonimatu, Substantivu
anoreksia, Substantivu Moras ida ne’ebé ha-
lakon ema nia apetite ka kaan atu han.
anoréksiku ~ anoréksika, f. Adjetivu
anormál Adjetivu Ne’ebé la’ós normál. Li-
afuan-sorun: normál
anormalidade, Substantivu
anota, Verbu Halo nota (iha livru laran)
anotasaun, Substantivu
ansi, Substantivu Hakarak loos atu bá lailais
ka mai lailais. Sin. hobok Ez. Ha’u hein
ansi loos oras atu bele hahú fali vida
foun iha Dili.
antagonizmu, Substantivu Hanoin aat ka
hali’is ba funu entre ema na’in-rua.
Antártida, (rai-) Substantivu Kontinente
malirin tebetebes iha Polu Súl, ne’ebé
taka nafatin ho jelu no ema ida la bele
horik bá.
antártiku ~ antártika, f. Adjetivu Rai-
-Antártida nian. Substantivu Ema
Antártida. Tasi-Boot Antártiku, tasi
ida-ne’ebé hale’u rai-Antártida.
antena, Substantivu Lolon elétriku naruk
ida ne’ebé uza atu kaer laloron rádiu ka
televizaun nian.
antes, Advérbiu Iha tempu liu tiha ona;
nanis kedas. Sin. uluk, konjunsaun Li-
32 Antillas
afuan ida ne’ebé haktemik tempu bain
hira buat ruma seidauk mosu. Sin.
molok, antezde Ez. Sira prepara jantár
ne’e antes ami to’o.
antianti, Substantivu Brinku naruk ne’ebé
feto sira tara iha tilun-tahan.
antibiótiku ~ antibiótika, f. Adjetivu/
Substantivu Ne’ebé hatau netik mikro-
-organizmu atubele dezenvolve. Sub-
stantivu (antibiótiku) Substánsia kími-
ka ka ai-moruk ne’ebé hatau netik
mikro-organizmu atubele Ez. Penisilina
ne’e antibiótiku ida forte tebetebes.
antídotu, Substantivu Ai-moruk ida ne’ebé
iha kbiit atu halakon venenu nia efeitu
aat. Sin. ai-sorun
antífona, Substantivu Versíkulu ida ne’ebé
sarani sira sani ka hananu uluk-ba sal-
mu ida-idak hosi reza Ofísiu Divinu.
antigu ~ antiga, f. Adjetivu 1. Ne’ebé nia
otas tuan tebetebes. 2. Ne’ebé moris ka
eziste tinan barabarak liubá, no ohin
ita la hetan ona. Sin. lakin
Antígua, (rai-) Substantivu Rai-kotun no es
tadu ki’ikoan iha iha Tasi-Antillas.
antiguanu ~ antiguana, f. Adjetivu Rai-
Antígua nian. Substantivu Ema Antígua.
antiguidade, Substantivu 1. Tempu ka otas
tinan rihun rua ka liu liubá. Sin. bain-
lakin 2. Buat tuan ruma, liuliu movel
ka pesaarte.
antikonsesaun, Substantivu Prátika ka
métodu atu hanetik labarik atu nan-
aran ka hetan forma iha oanfatin inan
nian. Sin. kontrasesaun
antikonsesionál, Adjetivu Kona-ba
antikonsesaun. Substantivu Ai-moruk
ka aparellu ida ne’ebé hamosu an
tikonsesaun. Sin. kontrasetivu
antillanu ~ antillana, f. Adjetivu Rai Antil-
las nian. Substantivu Ema Antillas.
Antillas, (rai-) Substantivu Nusa-lubun
boot iha Amérika Klarak nia sorin
lorosa’e, nakfahe ba Nusar-Antillas
Boot no Nusar-Antillas Ki’ik. Zona
antílope
ne’e Tasi-Antillas (Tasi Karaíba) mak hale’u.
antílope, (rusa-) Substantivu Rusa espésie
ida ne’ebé horik iha rai-Áfrika.
antipatia Substantivu Laran-aat ne’ebé ita
sente ba buat ka ema ne’ebé ita la gosta.
antipátiku ~ antipátika, f. Adjetivu (Ema
ka buat) ne’ebé ita la gosta tanba laran-
aat, lokoan ka xatu.
antisemita, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé hakribi Judeu sira.
antisemitizmu Substantivu
antiséptiku ~ antiséptika, f. Adjetivu
Ne’ebé oho mikróbiu sira ne’ebé bele
halo ema moras no hanetik sira-nia
naburas. Substantivu (antiséptiku)
Líkidu ka ai-moruk ne’ebé ita tau ba
kanek ka fatin fo’er hodi kombate in-
fesaun oioin.
antolojia, Substantivu (Livru ne’ebé) trexu
literáriu (liuliu poezia) klutuk ka kole-
saun ida.
antónimu, Substantivu Liafuan ida ho arti
sorun ka kontráriu. Sin. Liafuansorun
antra, Substantivu Buat-karan ka prezente
ne’ebé família noivu nian fó ba família
noiva nian loron rua uluk-ba festakaben.
antropólogu ~ antropóloga, f. Substantivu
Ema matenek antropolojia.
antropolojia, Substantivu Siénsia konaba
ema sira-nia sosiedade tradisionál, lisan
no kostume oioin.
antropolójiku ~ antropólojika, f. Adjetivu
anuál, Adjetivu Tinan-tinan nian Sin. tinak
anula, Verbu Hasai tiha; halakon buat nia
kbiit ka validade. Sin. kasu
anulasaun Substantivu
Anunsiasaun, Substantivu Festa loron 25
Marsu nian iha kalendáriu litúrjiku,
ne’ebé selebra lia-foun ida ne’ebé Anju
Gabriél hato’o ba Maria Santísima ko
na-ba atu sai Mesias Nia inan.
anúnsiu, Substantivu 1. Lia ne’ebé ita fó sai,
liuliu ba públiku. 2. Lia-tatoli ne’ebé ita
publika iha jornál laran, ka liuhosi rádiu
ka televizaun.
33 apatia
anxova, (ikan-) Substantivu Ikan espésie ida
ne’ebé ki’ik, lotuk no meer loos, pop-
ulár nu’udar ikan-lata.
apá, Substantivu Títulu familiár hodi hasé
itania aman. Sin. papá, pai
apaga, Verbu Halakon buat ne’ebé ita hakerek,
hatui ka grava tiha ona.
apagadór, Substantivu Borraxa ka hena atu
apaga hakerek.
apaixonadu ~ apaixonada, f. Adjetivu Ne’ebé
iha paixaun; ne’ebé hatudu paixaun.
apaizana, Advérbiu Ho roupa sivíl ka baibain
nian. Adjetivu Ne’ebé hatais sivíl.
aparadór, Substantivu Armáriu kraik ida
ne’ebé uza hodi rai bikan no sasán
seluk ba meza iha sala jantár.
aparellu, Substantivu Instrumentu natoon
ba atividade ruma. Sin. utensíliu
aparénsia, Substantivu Ida ne’ebé mosu iha
ita-nia oin, forma sensivel; buat ka
ema nia aspetu li’ur nian. Sin. kamosuk
Ez. Maski Mateus nia aparénsia kalma,
nia afinál ema nervozu- aat.
aparente, Adjetivu (Buat) ne’ebé aparese de’it,
sein ita hatene se loos ka lae. Ez.
Tribunál sei halo investigasaun kona-
ba komersiante ne’e nia falénsia aparente.
aparentemente, Advérbiu
aparese, Verbu Hahú mosu mai ka sai mai
li’ur. Sin. tadu, mosu Ez. Ninia ulun
aparese maibé isin-lolon ita la haree.
aparisaun, Substantivu 1. Hahalok aparese
ka tadu nian. Sin. tataduk 2. Ema ka
buat sobrenaturál ne’ebé mosu ba ema
ruma. Ez. Bibi-atan na’in-tolu hetan
aparisaun Ita Na’i- Feto nian iha Fáti-
ma, Portugál, iha tinan 1917.
apartadu, Substantivu Kaixa ki’ik iha didin-
-lolon ho xave ne’ebé uma-korreiu
aluga ba ema ka klibur ida atu simu
sira-nia korreiu iha laran. Sin. kaixa postál
apatia, Substantivu 1. Hahalok sente la iha
enerjia, isin-maten no la iha reasaun ba
buat sira ne’ebé akontese. 2. Kondi-saun
la liga ka importa, biar importante, no sai
apátiku ~ apátika
baruk-teen, nunka hakarak halo buat ida.
apátiku ~ apátika, f. Adjetivu
apelasaun, Substantivu Hahalok husu ba
tribunál atu haree fali sentensa ruma
ne’ebé hamonu tiha ona ba sala-na’in ida.
apelidu, Substantivu Naran ne’ebé ema ida-
-idak simu hosi nia família no baibain
tau iha kotuk. Sin. naran-família,
narandikin Ez. Jaime Soares (Soares
ne’e Jaime nia apelidu).
apéndise, Substantivu 1. Katesik ka seksaun
iha livru nia rohan ne’ebé fó informasaun
liután ka hato’o dokumentu ruma. 2.
Tubu ki’ik ho ibun taka ne’ebé moris sai
hosi ema nia laranmetan.
apendisite, Substantivu Moras ida ne’ebé mosu
bainhira ema nia apéndise kona infesaun.
aperitivu, Substantivu Hemun alkóliku
ne’ebé ema look ba bainaka molok han
meiudia ka kalan, atu loke apetite.
aperta, Verbu Hanehan to’o fatin la iha ona.
apetite, Substantivu Ema nia hakarak atu han
ai-han ne’ebé di’ak; ema nia gostu ba han.
apetitozu ~ apetitoza, f. Adjetivu
apezarde, prepozisaun Maski iha..., maski
iha problema kona-ba... Ez. Sira konsege
mai Dili apezarde anin-fuik no bee-sa’e.
apíkola, Adjetivu Kona-ba apikultura.
Substantivu Ema ne’ebé hakiak bani.
Sin. makiak-bani
apikultura, Substantivu Knaar hakiak bani.
apita, Verbu 1. Huu apitu. 2. Hanehan karreta
nia apitu atu fó sinál.
apitu, Substantivu 1. Instrumentu ki’ikoan
hanesan kafu’i, halo hosi besi-asu,
ne’ebé ema huu atu dada ema seluk ka
asu nia atensaun. 2. Aparellu karreta
nian ne’ebé halo tarutu maka’as atu
dada ema sira-nia atensaun.
aplaude, Verbu Basa liman hodi hahi’i ka
foti ema ida, liuliu artista ka desportista.
Ez. Ema hotu aplaude artista ne’e tanba
nia hananu kapás loos.
aplauzu, Substantivu; Sin. basa-liman
aplika, Verbu Tau nu’udar remédiu ka sasukat
34 aprende
ne’ebé serve. Sin. hasera Ez. Ita bele aplika
prinsípiu ne’e ba problema sira ne’ebé
ita seidauk rezolve.
aplikasaun, Substantivu; Sin. haseran
Apodeti, Substantivu 1. Sigla ba títulu portugés
Associação Popular Democrática Timo-
rense, ne’ebé partidu polítiku ida-ne’ebé,
iha tinan 1974 no 1975, hali’is ba inte-
grasaun ho Repúblika Indonézia. 2.
Membru hosi partidu ne’e.
apoia, Verbu Fó apoiu.
apoiu, Substantivu Tulun ne’ebé ita fó ba
ema ruma atu hala’o knaar ruma, selae
atu tahan ho susar ruma.
apoia, Substantivu
apoiante, Substantivu Ema ne’ebé fó apoiu.
apólise, (-seguru) Substantivu Dokumentu
ka surat ne’ebé ita simu bainhira hola
kontratu seguru nian.
aponta Verbu 1. See kilat. 2. Hatudu ho
limanfuan.
aportugezadu ~ aportugezada, f. Adjetivu
1. Ne’ebé sai tiha ona hanesan Portugés
sira, tuir sirania kostume sira no mós
ko’alia sira-nia lian. 2. (Dalen) ne’ebé
hetan tiha ona influénsia maka’as hosi
lia-portugés.
apóstata, Substantivu Ema ne’ebé soe hela
nia relijiaun atu hakohak relijiaun seluk.
apostata, Verbu Soe hela ita-nia relijiaun atu
hakohak ida seluk. apostazia Substan-
tivu apostoladu Substantivu Knaar ka
atividade ruma konaba halekar fiar sarani.
apóstolu, Substantivu Ida hosi eskolante
na’in sanuluresin- rua Jezús Kristu nian
ne’ebé Nia hili atu halekar fiar sarani ba
mundu tomak.
apostóliku ~ apostólika, f. Adjetivu
apóstrofu, Substantivu Tadakhakerek ho
forma hanesan vírgula tau iha leten (’).
Iha lia-tetun apóstrofu ne’e kapatatolan
nia sinál ne’ebé mosu iha liafuan hane-
san sa’e, to’o, di’ak.
aprende, Verbu Buka-hatene konaba buat
ruma hodi halo tuir ema ida ne’ebé
aprendís
hatene ona, selae hodi estuda, lee livru,
halo kursu nst. Sin. lota Ez. Ema moris
nunka para atu aprende.
aprendís mós badainaprendís, Substantivu
Ema ne’ebé foin hahú aprende knaar
ka ofísiu ruma. Sin. badain-maklotak
Ez. Badain-mestre haruka nia aprendís
atu hadi’a torneira ne’e.
aprendizajen, Substantivu 1. Hahalok ka
atividade aprende nian. Sin. lalotak 2.
Treinu ka formasaun ne’ebé aprendís
ida simu iha serbisu-fatin hodi halo tuir
badain ida.
apresia, Verbu 1. Fó folin ba buat ruma
ne’ebé ema halo. Sin. hafolin 2. Husu
ka bukahatene buat ida nia folin. Sin.
hadasin apresiasaun Substantivu Sin. (1)
hafolin; (2) hadasin
aprezenta, Verbu 1. Lori mai ka hatudu buat
ruma ba ema seluk atu haree; hatada
buat ruma. Sin. hato’o Ez. Ha’u aprezenta
ha’u nia kumprimentus ba bainaka sira.
2. Lori ema ruma atu hasoru malu ba
dala uluk ho ema ida ne’ebé nia seidauk
koñese.
aprezentasaun, Substantivu ; Sin. hato’on
aprezentadór ~ aprezentadora, f. Substantivu
1. Ema ne’ebé aprezenta. Sin. mato’ok
2. Ema ne’ebé aprezenta programa rá
diu ka televizaun nian.
apropriadu ~ apropriada, f. Adjetivu Ne’ebé
natoon ka serve ba situasaun ka kazu
partikulár ida. Ez. Ita tenke hili títulu
apropriadu ba livru foun.
aprova, Verbu Simu atubele hala’o loloos. Ez.
Parlamentu seidauk aprova lei kona-ba
funsionamentu públiku.
aprovasaun, Substantivu
aproveita, Verbu 1. Uza hodi hetan kadi’ak
ka vantajen hosi buat ruma; hasai
proveitu; lukra ho buat ruma. Ez. Di’ak
liu imi aproveita tempu livre hotu-hotu
ba estuda. 2. (ho sentidu negativu)
Hetan vantajen ka lukru hosi ema seluk
nia esforsu ka serbisu atu ita lalika
35 aramaiku ~ aramaika
haka’as an. Sin. esplora
aproveitamentu, Substantivu
aptidaun, Substantivu 1. Kapasidade ka jeitu
atu halo buat ida. 1. Kapasidade atu
aprende lailais.
ár, Substantivu 1. Kakahur ka mistura hosi
oksijéniu no gás sira seluk ne’ebé tama-
sai hosi inus no ibun bainhira ita dada
iis ka ida ne’ebé forma atmosfera rai
nian. Sin. anin 2. Aparénsia, aspetu. 3.
Válvula iha karreta nia motór ne’ebé
kontrola anin ne’ebé tama ba laran.
ka gás ne’ebé iha roda karreta ka motór
nia laran.
arabi mós árabe, Adjetivu 1. Rai-Arábia
nian. 2. Ne’ebé ko’alia liaarabi. Substantivu
1. Ema Arábia. 2. Ema ne’ebé ko’alia
arabi nu’udar nia dalen-inan maski la’ós
ema Arábia. 3. (lia-arabi) Dalen rai-
Arábia nian, ne’ebé Izlaun mak halekar
ba Lorosa’e Klarak besik tomak, ba
Áfrika Norte no mós (iha Otas Klarak)
ba rai-Sisília, rai-Malta, rai-España no
rai-Portugál hotu. Maski lia-arabi la
ko’alia ona iha rai- Portugál, lia-portugés
sei iha liafuan barak ne’ebé mai hosi
liaarabi ne’e, no sira barak tama mós ba
liatetun, nu’udar ezemplu alfase, azeitona,
támara, sapatu, refein, meskita, alfándega.
Liafuan arabi seluseluk tama ba lia-tetun
liuhosi liamalaiu, n.e. kaben, ukun, sarani.
Arábia, (rai-) Substantivu Península boot ida
iha Ázia Loromonu. Arábia Saudita
mak estadu boot liu iha zona ne’e.
Arafura, (Tasi-) Substantivu Tasi luan ida iha
rai-Timór, rai- Austrália, no rai-Giné
Foun nia leet.
aramaiku ~ aramaika, f. Substantivu (lia-
aramaiku) Dalen semítiku ida, nakmaluk
ho lia-ebreu no lia-arabi, ne’ebé horiuluk
ko’alia iha rai- Síria, rai-Palestina no
rai-Mezopotámia (Irake ohin nian)
maibé ne’ebé ohin loron ema sarani
uitoan de’it ko’alia iha rai-Irake nia parte
norte no mós iha knua tolu besik Damasku
arame
iha rai-Síria. Lia-siríaku ne’e Ita Na’i
Jezús Kristu Nia lianinan. Sin. lia-siríaku
Adjetivu Kona-ba liaaramaiku. Sin. siríaku
arame, Substantivu 1. Fiu-besi. Ez. Gerrilleiru
ne’e nia limafuan kotu tanba uluk ema
kesi ho arame. 2. Liafuan ne’ebé tempu
uluk ema uza atu dehan telefone.
arbiru, Adjetivu/Advérbiu Naranaran de’it
ka la tuir regra ida be loos. Ez. Ladún
di’ak bainhira ema ko’alia arbiru, la iha
hun ho rohan.
arbitra, Verbu Tesi lia; halo arbitrajen.
arbitrajen, Substantivu 1. Hahalok tesi lia
kona-ba asuntu ruma. 2. Hahalok kontrola
ka tau matan ba jogu ruma iha kampu.
arbitráriu ~ arbitrária, f. Adjetivu Ne’ebé la
bazeia ba planu ka sistema ida, ne’ebé
ema hili naran de’it.
arbitrariedade, Substantivu
árbitru, Substantivu 1. Ema ne’ebé tesi lia
ka halo arbitrajen. Sin. tesi-lia na’in 2.
Ema ne’ebé kontrola jogu hodi tuir regra
hotu ne’ebé iha.
arboriza, Verbu Kuda ai-hun, alas ka ai-laran
iha rai ida ne’ebé maran no ai la iha ka
ladún iha. Sin. hahalas
arborizasaun, Substantivu Hahalok hahalas
nian. Sin. hahalas
ardózia, (fatuk-) Substantivu 1. Fatuk
kórmetan ida ne’ebé nakfera lailais ba
dalas mihis no serve ba halo uma-kakuluk
ka atu halo kuadru-metan ne’ebé mestre
sira hakerek iha laran hodi hanorin
alunu sira. 2. Fatuk-ardózia dalas ida
iha kuadru ai nia laran ne’ebé alunu sira
ulukliu uza hodi hakerek iha leten. hanesan
área,Substantivu1.Raibalunida.Sin.rai-balun,
zona 2. Atividade ka asuntu partikulár
ida. Ez. Ha’u-nia alin halo estudu oioin
iha área botánika.
arena, Substantivu Fatin públiku ida ba desportu
ka komísiu ne’ebé ema barabarak bele
tama bá.
argamasa,Substantivu Simentukahurrai-henek,
bee, hodi kaer fatuk. Sin. simentu-masa
36 arkaiku ~ arkaika
argola, Substantivu 1. Le’un ida halo hosi
besi, plástiku ka masa. 2. Besi le’un
ne’ebé ema monta iha kabelak iha kampu
basketeból nian.
argoliña, Substantivu Brinku hodi hafutar
tilun. argumenta Verbu Haksesuk ka
diskute malu hodi defende ideia ida ka
buka lia-loos.
argumentasaun, Substantivu
argumentu, Substantivu Razaun sira ne’ebé
ema hato’o atu hatudu se hahesuk ka
afirmasaun ida loos ka lae, se tuir lójika
ka lae. Ez. Susar atu hatán ba kolega
ne’e nia argumentu, ne’ebé lójiku tebetebes.
ária, Substantivu Kantiga ida ba lian ida de’it
iha ópera laran.
aristokrasia, Substantivu 1. Governu iha
ne’ebé ema di’ak no matenek liu hotu
mak ukun. 2. Klase dato ka nobre sira-
nian. 3. Dato sira ne’ebé ukun rain ida.
aristokrátiku ~ aristokrátika, f. Adjetivu
aristokrata, Adjetivu 1. Ema ida ne’ebé
pertense ba aristokrasia. Sin. dato 2.
Ema ne’ebé ketak ho ema seluk ho
nia kbiit, valór, méritu iha área ruma.
Ez. Amália Rodrigues aristokrata fadu
nian loos.
aritmétika, Substantivu Siénsia ne’ebé estuda
númeru sira no sira-nia lala’ok.
aristokrátiku ~ aristokrátika, f. Adjetivu
Arjélia, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika Norte.
arjelinu ~ arjelina, f. Adjetivu Rai-Arjélia
nian. Substantivu Ema Arjélia.
Arjentina, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Súl.
arjentinu~arjentina, f.AdjetivuRai-Arjentina
nian. Substantivu Ema Arjentina.
arjila, Substantivu Tahu ne’ebé ema uza hodi
halo kusi, xikra, bikan nst. Sin. rai-mean
arkada, Substantivu Arku latar ka fileira rua
rabat malu.
arkaiku ~ arkaika, f. Adjetivu Ne’ebé tuan
no baibain ema la uza ona, maski sei
bele serve ba uzu ruma.
arkaízmu
arkaízmu, Substantivu Karakter ka feisaun
arkaiku.
arkanju, Substantivu Anju mahuluk, ne’ebé
maka’as liu anju baibain sira.
arkeólogu ~ arkeóloga, f. Substantivu Ema
matenek arkeolojia.
arkeolojia, Substantivu Siénsia ne’ebé estuda
kona-ba kultura no sivilizasaun lakin
ka antigu ne’ebé kleur ona lakon maibé
bele hatene liuhosi sasouk ka eskavasaun
atu ke’e sai sasán tuan hanesan uma-sobun,
bikan, xikra, surik nst.
arkeolójiku ~ arkeolójika, f. Adjetivu
arkidioseze, Substantivu Dioseze mahuluk
ka prinsipál, ne’ebé arsebispu ida mak
ukun.
arkidiosezanu ~ arkidosezana, f. Adjetivu
arkipélagu, Substantivu Rai-kotun ka illa
lubun ida. Sin. nusa-lubun Ez. Rai-
Timór halo parte Nusa-Lubun Malaiu.
arkitetu ~ arkiteta, f. Substantivu Ema
matenek arkitetura ne’ebé dezeña uma
no hariin oioin.
arkitetura, Substantivu Arte kona-ba dezeña
uma no hariin oioin.
arkitetóniku ~ arkitetónika, f. Adjetivu
arkiva, Verbu Tau ka rai iha arkiva.
arkivamentu, Substantivu
arkivista, Substantivu Ema ne’ebé hola konta arkivu.
arkivu, Substantivu 1. Fatin hodi haloot do-
kumentu oioin. 2. Dokumentu sira
ne’ebé ema rai hamutuk, baibain kona-ba
asuntu ida (bele uma tomak ka armáriu
de’it).
arkiva, Verbu
arku, Substantivu Hariin ka estrutura ida ho
tutun le’uk no fatuk-riin rua sorin-sorin.
Sin. kle’u
arkuiris, Substantivu Kle’un ka arku ho kór
oioin ne’ebé dala ruma mosu iha kalohan
leten bainhira udan tiha. Sin. baur
arma, Substantivu Buat ida ne’ebé ema uza
atu hakanek ka oho ema seluk, liuliu
iha funu laran; tarak no kro’at ka kilat.
Verbu Fó arma ba.
37 arranja
armadilla, Substantivu Ai-lulun ka rede
ne’ebé ema hatuur ka tara atu kaer
balada fuik hanesan leki, bibi-rusa,
manufuik, laho, nst. Sin. lasu, sula
2. Lasu ne’ebé inimigu sira tau iha dalan
atubele oho funu-balun sira ka atu kaer sira.
armamentu, Substantivu 1. Hahalok fó arma
ba ema atu uza. 2. Arma oioin, liuliu
funu nian.
armáriu, Substantivu Fatin hosi ai, plástiku,
vidru ka besi ne’ebé ema uza atu rai ka
haloot roupa, bikan ka sasán seluseluk
iha laran.
armazein, Substantivu Uma luan boot ida
ho fatin atu rai besi, ai, simentu, kilat,
ka merkadorias atu fa’an.
armistísiu, Substantivu Akordu ka liaida
kona-ba hapara funu.
Arménia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ikoan iha iha Ázia Loromonu.
arméniu ~ arménia, f. Adjetivu Rai-Arménia
nian. Substantivu 1. Ema Arménia. 2.
(lia-arméniu) Dalren rai-Arménia nian.
Ez. Iha Funu Mundiál Dahuluk povu
arméniu sai vítima ba jenosídiu ida
ne’ebé governu turku mak hala’o.
armonia, Substantivu Simu malu ho lian kapás
loos, lian ida ka neon-laran simu malu hodi
moris iha hakmatek nia laran.
aromoniza, Verbu
armonizasaun, Substantivu
aroma, Substantivu Iis di’ak hahán nian.
aromatiza, Verbu Tempra hahán iha fábrika
ka loja molok fa’an ba públiku.
aromatizadu ~ aromatizada, f. Adjetivu
aromatizasaun, Substantivu
arpa, Substantivu Instrumentu muzikál ho
forma triangulár no talin barak ne’ebé
ema kebit hodi toka.
arrañaseu, Substantivu Edifísiu ho andár
tetek malu barabarak ne’ebé harii iha
sidade boot sira. Sin. makoir-lalehan
arranja, Verbu 1. Tau halodidi’ak iha fatin
sira. Sin. haklatar, arruma Ez. Arranja
ai-funan roza iha jarra vidru ida. 2. Prepara
arranju
halodidi’ak ema ruma nia hatais halo
kabeer, sui fuuk kabeer nst..
arranju, Substantivu; Sin. haklatar
arraska, Verbu 1. Hetan susar. 2. La iha buat
ida ne’ebé ita presiza. Sin. kuran Ez. Iha
zona ne’ebá ema sira arraska bee.
arrasta, mós rasta Verbu Lori ka dada tuir
kotuk ho liman. Sin. dasa
arrastadeira, Substantivu 1. Fatin ida ba moras
todan sira uza ba tee ka mii iha kama.
2. Automovel ki’ik ne’ebé la’o hakdasak
ka rabat hela ba rai.
arredores, Substantivu Zona hale’u fatin ida,
liuliu hale’u uma, knua, vila ka sidade.
Sin. sorisorin
arrepende, Verbu Hakarak atu fila ba dalan
loos liutiha sala. Sin. hanoin-hikas
arrependidu ~ arrependida, f. Adjetivu
(Ema sala-na’in) ne’ebé hakarak fila ba
dalan loos, soe tiha buat aat uluk nian.
Sin. hanoin-hikas
arrependimentu, Substantivu
arrogante, Adjetivu Ne’ebé hatudu ka foti an
nu’udar ema maka’as ka matenek ida.
Sin. foti-an, hi’itan, matan-aas
arrogánsia, Substantivu
arrota, Verbu Hasai gás hosi estómagu liuhosi
ibun ho tarutu, bainhira ema bosu demais
ka sente laran-sa’e. Sin. hamseru
arrotu, Substantivu; Sin. hamserun
arruma, VerbuTau sasán hamutuk iha fatin ida.
arrumasaun, Substantivu
arsebispu, Substantivu Ambispu mahuluk;
bispu ne’ebé ukun arkidioseze ka
provínsia Kreda nian.
arsenál, Substantivu Fatin ba rai kilat, kilat-musan,
morteiru no materiál seluseluk funu nian.
arséniku, Substantivu Venenu maka’as ida,
ne’ebé oho balada ka ema hodi halo sira
terus ladi’ak.
arte, Substantivu 1. Atividade halo sasán
furak ho liman, n.e. retratu ka estátua.
2. Sasán furak ka lotuk ne’ebé halo ho
liman. 3. Jeitu boot hodi halo buat
ruma, n.e. arte te’in nian. ‘Arte furak
38 asalta
sira’ ne’e naran jerál ne’ebé ita fó ba
atividade hanesan literatura, múzika,
drama, pintura no eskultura. Nota:
Keta konfunde liafuan rua ne’ebé nia
signifikadu lahanesan, mak arte no arti.
artefaktu, Substantivu Objetu arte nian, buat
ida ne’ebé ema halo ho arte. Sin. liman-fatin
artéria, Substantivu Uat boot ka mahuluk
iha isin laran ne’ebé hasuli raan. Sin.
raan-uat, raan-abut
arteriál, Adjetivu
arti, Substantivu (Liafuan) katak saida, hakarak
hatete saida. Sin. signifikadu Ez. Liafuan
inglés ne’e nia arti saida? Nota: Keta
konfunde liafuan rua ne’ebé nia signi
fikadu lahanesan, mak arte no arti.
artifisiál, Adjetivu 1. Ne’ebé la’ós naturál. 2.
Ne’ebé ema mak halo.
artifisialidade, Substantivu
artigu, Substantivu 1. Objetu ida de’it, buat
partikulár ida. 2. Hakerek naruk ida iha
jornál, revista ka livru nia laran. 3.
Ukun-fuan nia katesik ka seksaun ida.
ártiku ~ ártika, f. Adjetivu Kona-ba Polu
Norte. Tasi Ártiku, tasi idane’ebé hale’u
Polu Norte.
artillaria, Substantivu Kilat boot sira, hanesan
kañaun no morteiru, ne’ebé forsa militár
ka mariña mak uza iha funu .
artista, Substantivu 1. Ema ne’ebé halo arte.
2. Ema ne’ebé halo pintura. Sin. pintór
3. Ema ne’ebé hananu, dansa ka halo
drama iha teatru, sinema ka televizaun.
artístiku ~ artístika, f. Adjetivu
artrite, Substantivu Moras ruinfukun bubu.
artrítiku ~ artrítika, f. Adjetivu
Aruba, (rai-) Substantivu Rai-kotun no estadu
ki’ikoan iha iha Tasi-Antillas.
arubanu ~ arubana, f. Adjetivu Rai-Aruba
nian. Substantivu Ema Aruba.
asafraun, Substantivu 1. Ai-funan espésie
ida ho pétala kinur. 2. Ai-funan ne’e nia
uut kinur, ne’ebé ema uza atu hakór no
tempra hahean, liuliu etu. Sin. kunir
asalta, Verbu 1. Ataka ema ka fatin ida lahó
asaltante
na’in hatene ka biban prepara an. Sin.
ratan 2. Selok ema nia uma ka hakarak
ka tama tekiteki na’in la hatene.
asaltante, Substantivu Ema ne’ebé asalta. Sin.
atakante, asaltante, agresór, makratan
asaltu, Substantivu Hahalok asalta ka ratan.
asasina, Verbu Oho ema ruma, liuliu ema-
boot ka ema naran-boot.
asasíniu, Substantivu
asasínu ~ asasina, f. Substantivu Ema ida
ne’ebé oho ema seluk ho intensaun
rasik ka haruka ema seluk mak oho. Sin.
mahohok, ohodór Adjetivu Ne’ebé
asasina. Sin. liman-raan, limanmean
asaun, Substantivu 1. Babook ka movimentu
fíziku ida. 2. Hahalok ne’ebé ita hala’o
ba motivu partikulár ida, ka ho objetivu
partikulár. 3. Osan ne’ebé ema investe
ba kompañia ida atubele hetan lukru
kadavés ka ikusmai. Sin. sahin
asédiu, Substantivu Hakole ka haterus ema
ida hodi buka obriga nia atu halo buat
ruma ne’ebé nia lakohi halo. Asédiu
seksuál mak haterus seksuál ne’ebé ema
ida halo, liuliu mane halo hasoru feto.
asegura, Verbu Fó serteza kona-ba buat
ruma. Sin. hatebes, garante Ez. Ami
bele asegura katak sasán sira-ne’e sei
to’o iha ne’ebá.
aseleradór, Substantivu Pedál iha parte liman
loos volante okos ne’ebé kondutór sama
atu halo karreta halai maka’as. Sin. malais
asembleia, Substantivu 1. Ema barak halibur
malu liuliu iha eskola, kuartél ka uma-
kreda. Sin. lalibur 2. Konsellu boot gov-
ernu nian.
asentu1, Substantivu 1. Maneira ko’alia
dalen ida. Sin. lalakun Ez. Sr. Jacques
ko’alia tetun asentu fransés tanba nia
ema Fransa. 2. (iha linguístika) Lian
nia forsa ne’ebé ita fó ba vogál iha sílaba
ida dada liu duké vogál iha sílaba
seluseluk. 3. Tadak-hakerek ne’ebé uza
ati hatudu katak letra ida nia lalakar ka
pronúnsia seluk ka la hanesan baibain.
39 asina
Hodi hakerek lia-tetun ita uza asentu
agudu atu hatudu asentuasaun irregulár,
n.e. iha liafuan kafé no kámara. 4. Forsa
ka importánsia ne’ebé ita fó ba buat
ruma hodi ko’alia ka hakerek.
asentu2, Substantivu Fatin atubele tuur. Sin.
tuurfatin
asesaun, Substantivu Sentidu ka arti partikulár
ida bainhira liafuan ida soi arti oioin.
Nu’udar ezemplu liafuan lalehan iha
asetasaun rua, ida mak espasu tomak
iha rai nia leten, ida seluk maka Maromak
Nia helafatin. Arti rua ne’e la hanesan
de’it. Iha disionáriu ida-ne’e liafuan
sira-nia asesaun oioin ami marka ho
númeru 1., 2., 3., nst.
asesivel, Adjetivu Ne’ebé bele to’o bá ka
hetan lailais. Sin. to’o-belek, alkansavel
Ez. Aldeia sira hotu iha Timor-Leste
oras ne’e asesivel tanba ema bámai ho fasil.
asesibilidade, Substantivu
asesór ~ asesora, f. Substantivu Ema ne’ebé
ajuda instituisaun ka eskritóriu ida ho
ninia matenek no espesializasaun téknika
iha matéria ruma ne’ebé nia domina.
Sin. konsultadór
asfaltu, Substantivu Breu metan halo hosi
petróleu ne’ebé uza atu taka dalan ka
halimar-fatin.
asidente, Substantivu Buat ne’ebé mosu lahó
planu ka derrepente de’it. Sin. dezgrasa,
azár Ez. Karreta xoke malu ne’e asidente,
katak la iha intensaun maibé akontese duni.
asidentál, Adjetivu
ásidu, Adjetivu/Substantivu (Substánsia) ne’ebé
siin hanesan derokbeen ka tua-siik. Sin. buat-siin
asidés, Substantivu
asimila, Verbu Halo sai hanesan. Ez. Ema
ne’ebé mai hosi li’ur tenke asimila an ba
ita-nia kultura.
asimilasaun, Substantivu
asina, Verbu Tau naran iha surat-tahan ka
dokumentu ruma nu’udar kompromisu.
Asina revista ida katak asina surat no
fó osan atubele simu revista nia númeru
asinatura
idaidak bainhira publika tiha. Asina surat,
espresaun eufemístika, katak bá
sentina-boot.
asinatura, Substantivu
asionista, Substantivu Ema ida ne’ebé soi sahin
ka asaun komersiál.
asistente, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
tulun ka sirin. Sin. maksirin
asisténsia, Substantivu
asor, (ai-) Substantivu Ai-horis ne’ebé ema
Timór balun gosta kuda iha uma oin,
iha fuan ki’ik maibé midar, labarik sira
gosta ku’u atu han ka manu-fuik sira
gosta han nia. Iha espésie rua, maka ai
asor-metan (Eugenia aquea) no ai asormutin
(Eugenia jambos).
Asores, (rai-, Nusar-) Substantivu Nusa-lubun
ki’ik iha Tasi-Boot Atlántiku, ne’ebé
provínsia Portugál nian.
asorianu ~ asoriana, f. Adjetivu Rai-Asores
nian. Substantivu Ema Asores.
asosiasaun, Substantivu Ema barak buka malu
ka halibur hamutuk iha fatin ida atu
hala’o atividade oioin ka atu proteje
interese sira ne’ebé sira fahe lisuk. Sin.
klibur, sosiedade, organizasaun
aspas, Substantivu Tadak ka sinál hanesan
vírgula rua nakfilak ne’ebé tau iha leten
uluk-ba no tuir liafuan, baibain ho sinál
(“) no hafoin (”). Ez. Maukinta dehan:
“Halai, halai, inimigu mai daudaun”.
aspetu, Substantivu 1. Kamosuk ka aparénsia
li’ur nian. Ez. Ema ne’e nia aspetu di’ak
loos. 2. Parte hosi buat ruma, ho sentidu
abstratu. Ez. Problema ne’e iha aspetu barak.
aspirante, Substantivu Ema ne’ebé foin tama
orden relijioza ka militár no ulun-boot
sira seidauk simu nu’udar membru.
aspirantadu, Substantivu Aspirante nia tempu
koko vokasaun nian ka estájiu.
aspirasaun, Substantivu Meta ka alvu ne’ebé
ita hakarak atu to’o bá.
aspirina, Substantivu Ai-moruk baibain nian
ne’ebé ema hemu atu halakon moras
kmaan oioin.
40 asuliar
asterisku, Substantivu Símbolu (*) ne’ebé
uza iha hakerek no imprime.
asteroide, Substantivu Bola fatuk sira ida
ne’ebé nakdulas hale’u Loro iha órbita
entre planeta Marte no Júpiter nia klaran.
Sin. planeta-oan
astrólogu ~ astróloga, f. Substantivu Ema
matenek astronomia.
astrolojia, Substantivu Estudu konaba oinsá
maka fitun no planeta sira-nia halain
iha lalehan hamkona ita ema nia moris,
hodi fó rahun di’ak ka aat. 2. Métodu
si’ik futuru hodi lehat fitun sira-nia
halain. Ez. Sientista, liuliu astrónomu
sira, haree astrolojia nu’udar superstisaun,
la’ós siénsia tuir loos.
astrolójiku ~ astrolójika, f. Adjetivu
astronauta, Substantivu Ema ida ne’ebé sa’e
fogetaun hodi halo viajen iha espasu-li’ur.
astronomia, Substantivu Estudu sientífiku
kona-ba fitun sira no planeta sira.
astronómiku ~ astronómika, f. Adjetivu
astrónomu ~ astrónoma, f. Substantivu Ema
matenek astronomia.
asu, Substantivu 1. Balada maksusuk ida
ne’ebé ema hakiak ka hamaus atu hein
uma ka lori ba soro. 2. Lia-tolok ba ema
laran-fo’er ne’ebé ita hakribi.
asua’in mós asuba’in, Substantivu 1. Ema ida
ne’ebé luta iha funu laran. Sin. funu-na’in
2. Ema ne’ebé luta ba libertasaun povu
nian. 3. Ema aten-barani loos. Sin. eroi
Nota: Iha tetun-terik liafuan ne’e iha
forma seluk, maka asuwa’in
asu-hein, Substantivu Asu si’ak ne’ebé hein
ema nia uma ka sasán. Sin. asuguarda,
asu-mahein
asu-kutun, Substantivu Kutun ki’ikoan
ne’ebé belit ba balada nia fulun atubele
susu nia raan, hodi halo balada ne’e
sente isin-katar. Sin. mela Ez. Asu no
busa barak iha asu-kutun.
asuliar, Substantivu Ema ida ne’ebé serbisu
iha fatin públiku, to’os, natar ka iha
plantasaun ruma. Sin. serbisu-na’in,
asunsaun
traballadór
Asunsaun, Substantivu Festa loron 1.5 Agostu
nian, ne’ebé tinan-tinan fóhanoin fali
kona-ba Na’i Maromak foti Ita- Na’i
Feto isin ho klamar sa’e ba lalehan
liutiha nia mate.
asuntu, Substantivu Lia ka problema ne’ebé
ita trata, baberak ka konsidera. Ez. Ami
sei halibur malu atu trata asuntu
familiár oioin.
asu-oan, Substantivu 1. Asu ne’ebé foin moris.
2. Asu ki’ik.
ata, Substantivu Hakerek kona-ba buat hotu
ne’ebé ema ko’alia ka trata iha reuniaun
ka konferénsia ida nia laran.
Atabae, (rai-) Substantivu Vila no subdistritu
Bobonaru nian entre Maliana ho Atsabe
nia klaran. Populasaun sira ko’alia dalen
kemak no bunak.
ataka, Verbu 1. Uza violénsia hasoru ema
atu hakanek ka oho nia. Sin. ratan 2.
Kritika maka’as ema ruma tanba hanoin
ruma. 3. (Iha desportu) avansa ba oin
atu hatama golu ka buka pontu.
atake, Substantivu; Sin. raratan
Atambua, (rai-) Substantivu Vila dalentetun
Timór Loromonu nian, ne’ebé nakfati
besik rai-ketan ho Timor-Leste.
atan-ha’u mós ata-ha’u, Substantivu Títulu
haraikanne’ebéemauzaatutrokapronome
emak ‘ha’u’ bainhira ko’alia ho ema
boot ida, liuliu membru hosi kleru, no
mós bainhira reza. Ez. Amu bispu, atan-ha’u
mai atu konfesa.
ataúdu, Substantivu Barata oin ida ne’ebé ki’ik.
ataurense, Adjetivu Rai-Ataúru nian. Sub-
stantivu Ema Ataúru.
Ataúru, (rai-) Substantivu Rai-kotun ki’ik
Timor-Leste nian ida iha tasi-feto
ne’ebé nakfati iha sidade Dili nia oin no
rai-Alor no rai-Wetar sira-nia leet.
até, advérbiu Liafuan ida ne’ebé ita uza hodi
haktemik hahalok ida ne’ebé halo ita
hakfodak ka sente hirus. Ez. Ha’u la
fiar nia até bele baku fali nia aman!
41 atividade
PrepozisaunTo’o. (Uza de’it iha espresaun
balu ne’ebé ita dada hosi lia-portugés,
n.e. até amañán, atelogu)
ateízmu, Substantivu Doutrina ka filozofia
ne’ebé la simu katak Maromak iha duni.
aten, Substantivu Organ boot ida ita-nia isin
laran, besik fuan, ne’ebé hamoos ita-nia
raan no tulun estómagu atu dijere hahán.
aten-barani, Adjetivu/Substantivu (Kualidade)
la ta’uk buat ida. Sin. aten-boot
aten-book, Substantivu Organ kaduak ida
iha hirus-matan laran ne’ebé ema no
balada sira presiza atubele dada iis. Sin.
bobon, pulmaun
atende, Verbu Hakbesik atu tulun. Sin. sirin
aten-moras, Adjetivu Ne’ebé rai kuna no
buka atu vinga an. Sin. vingadór
aten-raak, Substantivu Organ ida iha ita-nia
isin laran, besik estómagu, ne’ebé husik
ita-nia raan iha kondisaun di’ak. Sin. ook
atensaun, Substantivu See tilun, tau matan
ka loke neon ba buat ruma.
atensiozu ~ atensioza, f. Adjetivu Ne’ebé fó
atensaun boot ba ema seluk nia dignidade
ka nesesidade. Sin. laranmurak
atentadu, Substantivu Atake fíziku ba ema
ida, ho kasinar ka intensaun atu oho nia.
ateu ~ ateia, f. Adjetivu 1. Ne’ebé nega Na’i
Maromak. 2. Ateízmu nian, konaba
ateízmu. Substantivu Ema ne’ebé lakohi
fiar ba Maromak ka fó ulun ba Nia ukun.
atis, Substantivu Instrumentu ida ne’ebé ema
uza atu soru tais.
atitude, Substantivu Maneira hanoin kona-ba
buat ruma ka ema ruma, ne’ebé hamkona
mós ita-nia komportamentu. Ez. Ema
sira ne’ebé iha atitude arrogante ka
egoísta di’ak liu sira la sai doutór, padre,
profesór ka ministru.
atitudinál, Adjetivu
atividade, Substantivu 1. Buat oioin ne’ebé
ita hala’o hodi kona objetivu ruma. Ez.
Ami-nia parókia hala’o atividade barak
atu fó tulun ba família kiak sira. 2.
Hahalok barak ne’ebé ema-lubun ida
atlántiku ~ atlántika
hala’o hamutuk. Ez. Baibain iha atividade
barak iha merkadu munisipál.
atlántiku ~ atlántika, f. Adjetivu Kona-ba
Oseanu ka Tasi-Boot Atlántiku, ne’ebé
nakfati iha kontinente Amérika, Europa
no Áfrika sira-nia leet.
atlas, Substantivu Livru ho mapa barak.
atleta, Substantivu 1. Ema ne’ebé halai taru
ho ema seluk iha kampudesportu. Sin.
atletista 2. Ema is in-forte ida ne’ebé
hali’is ba desportu. 3. Ema ne’ebé pratika
ezersísiu fíziku hanesan halai, haksoit,
tuda ai ka besi, nst.
atlétiku ~ atlétika, f. Adjetivu
atletizmu, Substantivu Atividade ka kualidade
atlétika.
atómiku ~ atómika, f. Adjetivu 1. Átomu
nian. 2. Kona-ba kbiit boot ne’ebé sai
hosi átomu sira ne’ebé nakfahe.
átomu, Substantivu Baluk ki’ik liu hotu iha
elementu ne’ebé bele hola parte iha
reasaun kímika.
atmosfera, Substantivu 1. Ár no gás sira
ne’ebé hale’u planeta ida. 2. Lale’uk ka
sirkunstánsia sira iha ita-nia sorin-sorin.
Sin. ambiente
atraente, Adjetivu Ne’ebé atrai.
atrai, Verbu Dada, liuliu tan nia fafurak.
atrasaun, Substantivu
atrapalla, Verbu Hanetik ema hodi hali nia
sai nervus.
atraza, Verbu 1. La’o neineik. 2. Halo la’o
neineik; halo atu to’o tarde.
atrazu, Substantivu
atrazadu ~ atrazada, f. Adjetivu (Ema ka
sosiedade) ne’ebé ninia mama’ek ka
dezenvolvimentu la to’o nivel baibain
nian; ne’ebé hela iha kotuk nafatin no
la halo progresu ida. Ez. Maski ema
foho balu atrazadu uitoan kona-ba
edukasaun no teknolojia, sira-nia
domin ba Maromak no sira-nia devosaun
ba família dala barak boot liu ema sidade
sira-nian.
atrís, Substantivu Feto ida ne’ebé atór. Sin.
42 atxenés ~ atxeneza
atórfeto
atrosidade, Substantivu Krime boot, violentu
no kruél lahalimar, liuliu oho ema-
lubun ida.
Atsabe, (rai-) Substantivu Vila no subdistritu
Ermera nian, ho populasaun ne’ebé
ko’alia kemak.
atu, Konjunsaun Liafuan ida ne’ebé hato’o
objetivu partikulár ida. Sin. hodi, para
Ez. Ha’u bá buka kaneta ida atu hakerek
surat ida. Matadak verbál Liafuan ida
ne’ebé hatudu buat ne’ebé mak ita
hakarak halo, ka iha intensaun atu halo.
Sin. ba Ez. Ami atu sosa karreta foun.
atu, Substantivu 1. Hahalok ida. 2. Ukun-
fuan ofisiál ida.
atuál, Adjetivu Daudaun nian. Sin. daudauk
atualiza, Verbu 1. Halo buat ruma atu sai
modernu, hodi tau tan informasaun,
aumenta rekursu sira ka hasa’e teknolojia.
2. Fó informasaun foun ba ema ida;
fó-hatene kona-ba lale’uk ka situasaun
daudaun nian.
atualizadu ~ atualizada, f. Adjetivu
atualizasaun, Substantivu
atualmente, Advérbiu Daudaun ne’e.
atubele, Konjunsaun Liafuan ida ne’ebé hato’o
objetivu partikulár ida. Ez. Ami serbisu
atubele hetan osan.
atuhalonu’usá, Advérbiu Oinsá, sai saida
loos. Ez. Ó halo buat ne’e atuhalonu’usá
loos?
atuhodi: haree atu
atún, (ikan-) Substantivu Ikan tasik espésie
ida ne’ebé boot no iha isin barak; populár
iha mundu tomak nu’udar ikanlata.
atura, Verbu Tahan ho buat aat ruma. Sin.
aguenta
atus, Numerál Sanulu dala sanulu, n.e. atus
ida, atus rua, atus sia.
Atxé (rai-) Adjetivu Rejiaun ida iha rai-Sumatra
nia rohan nordueste, ho populasaun
musulmana ne’ebé kleur ona buka atu
haketak an hosi Repúblika Indonézia.
atxenés ~ atxeneza, f. Adjetivu Rai-Atxé
au
nian. Substantivu Ema Atxé.
au, Substantivu Ai-horis tropikál ne’ebé aas
ho kulit toos no lolon kabuar ne’ebé kuak.
au-betun,Substantivu Auespésieidane’ebéboot.
Audi’an, Substantivu Bairru ida iha sidade Dili.
audiovizuál, Adjetivu Ne’ebé ita bele rona no
mós haree.
auditóriu, Substantivu 1. Kehan ka salaun
boot, ho ekipamentu akústiku, ne’ebé
ema uza ba halo konferénsia, palestra
públika, nst. 2. Ema sira ne’ebé bá tuir
konferénsia,serimóniapúblikakakonsertu.
audivel, Adjetivu Ne’ebé ita bele rona. Sin.
rona-belek
au-funan, Substantivu 1. Au nia funan. 2. Virus
ida ne’ebé fó isin-manas hodi halo pontu
mean barak atu mosu iha ema nia kulit.
Sin.au-melan, sarampu
aula, Substantivu 1. Kehan ka sala eskola nian
ne’ebé ema uza atu fó lisan ba klase. Ez.
Mestre seidauk tama ba aula. 2. Lisaun
ne’ebé estudante no mestre sira hala’o iha
kehanklase. Ez. Ohin iha aula ka lae?
au-laku, Substantivu Tipu au ida hanesan
fafulu ne’ebé nia lolon ka kulit kórkastañu
ka kór-metan.
au-melan, Substantivu 1. Au nia funan. 2. Virus
ida ne’ebé fó isin-manas hodi halo pontu
mean barak atu mosu iha ema nia kulit.
Sin. au-funan, sarampu
aumenta, Verbu Tau tan, haboot númeru;
habarak. Ez. Problema ne’e aumenta ba
beibeik ka boot liután.
aumentu, Substantivu Ez. Aumentu iha saláriu
bele halo ema serbisu badinas liután.
aupásuke, konjunsaun Liafuan ne’ebé ita uza
hodi kontrasta hahalok ka situasaun rua.
Ez. Ha’u gosta tintu aupásuke ha’u-nia
maun gosta serveja.
auskulta, Verbu (Médiku) rona ema miras nia
fuan-tuku ho estetoskópiu ne’ebé nia tau
iha pasiente nia hirus-matan.
Austrália, (rai-) Substantivu Rain, kontinente
no estadu ida besik rai-Timór nia sorin súl.
australianu ~ australiana, f. Adjetivu Rai-
43 autónomu ~ autónoma
Austrália nian. Substantivu Ema Austrália.
Áustria, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Europa Klarak.
austríaku ~ austríaka, f. Adjetivu Rai-Áustria
nian. Substantivu Ema Áustria.
auténtiku ~ auténtika, f. Adjetivu Ne’ebé bele
prova loloos, katak la’ós falsu. Ez. Serti-
fikadu ida-ne’e auténtiku duni.
autentisidade, Substantivu
autobiografia, Substantivu Haktuir ka relatu
ne’ebé ema ida hakerek kona-ba nia moris
rasik. Liafuan-sorun: biografia Ez. Molok
mate, ami-nia profesór hakerek nia auto-
biografia.
autobiográfiku ~ autobiográfika, f. Adjetivu
autodefeza, Substantivu Hahalok defende ka
sori ita-nia an.
autodixiplina, Substantivu Kapasidade atu
dixiplina ita-nia an ka kontrola ita-nia
sentimentu bo hali’is naturál sira.
autodomíniu, Substantivu Kapasidade atu
ukun ita-nia an.
auto-eskola, Substantivu Eskola ida ne’ebé
hanorin ema sira atu kaer karreta.
autokarru, Substantivu Karreta boot, naruk
no taka tomak ne’ebé ema sa’e atu bá hosi
fatin ida ba fatin seluk. Sin. maxibombu
autoklizmu, Substantivu Tanke ida iha sentina
nia leten ne’ebé enxe bee hodi tebe fo’er
sai moos bainhira ita hanehan botaun ka
dada korrente liutiha soe bee ki’ik ka boot.
automátiku ~ automátika, f. Adjetivu Ne’ebé
halo serbisu mesak la presiza ema nia
tulun. Liafuan-sorun: manuál Ez. Relójiu
automátiku di’ak liu relójiu ne’ebé uza pilla.
automovel, Adjetivu Ne’ebé bele book nia an.
Substantivu Veíkulu ida ne’ebé bele book
nia an. Sin. karreta
autonomia, Substantivu 1. Lisensa ba popu-
lasaun territóriu ida nian atu iha nia
governu lokál mesak iha asuntu balu no la
depende tomak ba governu sentrál. 2.
Kondisaun hamriik mesak, la presiza ema
seluk nia tulun ka sasirin.
autónomu ~ autónoma, f. Adjetivu
autópsia
autópsia, Substantivu Lalehat ka ezame ne’ebé
doutór halo ba mate ida nia isin hodi
haree oinsá ema ne’e mate.
autór ~ autora, f. Substantivu 1. Ema ne’ebé
mesak halo buat ruma. Sin. mahalok 2.
Ema ne’ebé prodús obra literária, artístika
ka sientífika.
autoridade, Substantivu Kbiit no direitu atu
ukun, manda ka halo ema seluk halo tuir
ita. Ez. Polísia iha autoridade atu kaer
ema ne’ebé lanu no estraga ema seluk nia
sasán.
autoriza, Verbu Fó autoridade ka lisensa.
autorizasaun, Substantivu
auzente, Adjetivu Ne’ebé sai tiha ba fatin ruma
ba tempu balu. Sin. haktulak
auzénsia, Substantivu
Avaí: haree Hawa’i
avaianu: haree hawa’ianu
avalia, Verbu Haree atubele si’ik buat ida nia
folin loloos. Sin. hadasin avaliasaun Sub-
stantivu; Sin. hadasin
Avana, Substantivu Sidadekapitál rai-Kuba
nian.
avansa, Verbu 1. La’o ba oin. 2. Sai di’ak liután,
halo progresu. Ez. Siénsia teknolójika
avansa maka’as loos ona.
avansu, Substantivu
aveia, Substantivu Sereál ida ne’ebé fó hahán
di’ak ba ema no serve atu halo sasoro,
sopa no papa ba bebé; aveia ne’e fó mós
ba kuda sira han.
avelán, Substantivu Nós ka musan boot hosi
aiaveleira, ho kór asuaten, ne’ebé serve atu
halo dose no rebusadu oioin.
avemaria, Substantivu Orasaun badak ba
Maromak Nia Inan Maria Santísima,
ne’ebé sarani katóliku no ortodoksu sira
reza beibeik.
avenida, Substantivu Lurón luan no loos iha
sidade nia laran, baibain ho aihun iha
ninin sorinsorin ka kuda ai iha klaran.
aventál, SubstantivuHenane’ebékesiihaknotak
atu satan fo’er, ne’ebé tau tan ba roupa
seluk, halo ho hena, kulit ka plástiku.
44 avu
aventura, Substantivu Esperiénsia ida ne’ebé
labaibain maibé halo ita haksolok tanba
furak ka interesante liuliu, liuliu bainhira
akontese iha fatin ka rain seluk. Ez. Tiu
Tomás gosta konta nia aventura sira iha
rai-Java.
averigua, Verbu 1. Buka atu hatene loloos ka
tenta hetan informasaun kona-ba faktu ka
akontesimentu ruma. Sin. verifika Ez.
Ha’u la hatene maibé ha’u sei averigua. 2.
Halo investigasaun. Sin. haknokar Ez.
Polísia averigua uma hira maka envolve
iha kazu ne’e.
averiguasaun, Substantivu
aviadór ~ aviadora, f. Substantivu Ema ida be
kaer ka hasemo aviaun. Sin. pilotu
aviasaun, Substantivu 1. Siénsia no téknika
kona-ba hasemo aviaun. 2. Sistema-
transporte ne’ebé uza kasemok, katak
aviaun ka elikópteru.
aviaun, Substantivu Veíkulu ne’ebé soi motór,
liras no ikun atubele semo ka halo navegasaun
nu’udar meiu ba transporte. Sin. kasemok
aviza, Verbu 1. Fó-hatene ka fó sai kona-ba
buat ruma. Sin. hatada Ez. Universidade
aviza ba alunu sira atu partisipa iha limpeza
jerál. 2.Fó-hatene nanis ka kona-ba perigu
ruma. Sin. kein Ez. Polísia foin aviza ami
kona-ba na’ok-teen sira.
avizu, Substantivu; Sin. hatadan; kakein Ez.
Governu horisehik fó sai avizu kona-ba
limpeza jerál iha Dili laran; Di’ak liu imi
la liu hosi Komoro tanba rádiu foin fó avizu
ida kona-ba bee-sa’e iha zona ne’ebá.
avó-feto, Substantivu 1. Ita-nia aman ka inan
nia inan fali. 2. Feto otas tuan.
avó-mane, Substantivu 1. Ita-nia aman ka inan
nia aman fali. 2. Mane otas tuan.
avón, Substantivu Ita-nia amaninan nia aman
ka inan fali. Sin. bein
avontade, Adjetivu Ne’ebé livre tuir ita-nia
hakarak; lalika moe. Ez. Tuur, han, hemu
bá avontade, keta moe.
avu, Substantivu Doit portugés tuan ida ne’ebé
uluk halai iha Timór Lorosa’e, vale sen-
axadrezadu ~ axadrezada
tavu ida.
axadrezadu ~ axadrezada, f. Adjetivu Ne’ebé
iha kuadradu ki’ik ho kór oioin hanesan
tabuleiru xadrés nian.
Axensaun, Substantivu (Festa konaba) Ita Na’i
Jezús Kristu hi’it an ka sa’e ba lalehan, ne’e-
bé sarani sira selebra iha kinta ida ne’ebé
loron haatnulu liutiha Domingus-Páskua.
azár, Substantivu Mamosuk aat ida. Sin. dezas-
tre, asidente, dezgrasa Ez. Horisehik
mosu azár ida, labarik ida tiru fali nia
alin hodi halo nia alin ne’e mate.
azbestu, Substantivu Materiál malahuk ida
ne’ebé serve atu halo buat oioin be satan
manas, liuliu didin-tahan ba uma. Sin.
amiantu
Ázia, (rai-) Substantivu Kontinente boot ida
ne’ebé tutan malu ho rai-Europa iha
sorin loromonu. Ez. Ema ruma dehan
Bb
ba, Prepozisaun 1. Liafuan ne’ebé hatudu
fatin ne’ebé ema ka buat ruma la’o ka
lori bá. Ez. Ami haruka nia ba merkadu.
2. Liafuan ne’ebé hatudu sé maka
simu. Ez. Ida-ne’e fó ba Ita- Boot. 3.
Liafuan ne’ebé hatudu tempu hira. Ez.
Ami halo ezame ba oras rua nia laran.
4. Liafuan ne’ebé hatudu fafutuk ka
ligasaun ruma. Ez. Dili maka Timor-
Leste nia sentru ba governu. Konjunsaun
Liafuan ne’ebé hatudu hahalok ida-
ne’ebéatuhaloona.Sin.atuEz.Niahamriik
ba loke janela tanba manas demais.
45 Ba’agia
katak rai-Timór halo parte Ázia Sudeste;
maski nune’e uluk Portugés sira haree
Timór nu’udar rai Oseánia nian.
aziátiku ~ aziátika, f. Adjetivu Rai-Ázia nian.
Substantivu Ema Ázia.
azilu, Substantivu Fatin iha ne’ebé ema ruma
halai bá atu subar tan perigu ka persegi-
saun. Sin. kmahan, subarfatin
azma, Substantivu Moras ida ne’ebé halo ema
dada iis arraska. Sin. morasbusa, me’ar-
busa, suhuk
azmátiku ~ azmátika, f. Adjetivu Kona-ba
azma, azma nian. Substantivu Ema
ne’ebé sofre azma. iis. Sin. suhuk-na’in
azúl, Substantivu Kór ida ne’ebé hanesan tasi
ka lalehan. Sin. biru
azuleju, Substantivu Tella-hafunan ne’ebé
nahe iha rai ka dala ruma mós iha didin
ho kór oioin.
bá, Verbu La’o, halai, semo ka halo viajen ba
fatin ruma. Ez. Sira bá loja. Advérbiu
Hosi fatin ne’e; hosi tempu ne’e. Ez.
Sira-nia uma iha mota-sorin bá. Bele
mós hatudu diresaun ka situasaun
iha konstrusaun maka’it ka relativu ida
ho ne’ebé hodi hamriik iha orasaun nia
rohan. Ez. Fatin ne’ebé sira hela bá.
Matadak Imperativu Liafuan ne’e
tuir Verbu ka hamriik iha fraze nia rohan
hodi hametin hadenin ka komandu ida.
Ez. Hemu bá!
Ba’agia, Substantivu Vila no subdistritu Bau-
baar
kau nian, iha Foho-Matebian nia hun
ne’ebé nia mahorik sira ko’alia liama
kasae no lia-naueti.
baar, Adjetivu (Ai-fuan) ne’ebé siin uitoan,
halo ira sente ibun ho nanál hanesan
mahar, liuliu bainhira seidauk tasak.
baba1, Substantivu Instrumentu muzikál ida
ne’ebé iha kulit taka nia kabelak sorin
de’it ka sorin rua atu ema bele baku
ka dere hodi hamosu son. Sin. tambór
Ez. Bainhira prezidente ka primeiru
ministru bá vizita naran fatin ida,
moradór sira dere baba ba simu.
baba2, Substantivu Títulu hodi hasé aman
ho domin ka kariñu. Sin. babai, papá,
papai
baba3, Substantivu Ema ho raan Timór ho
Xina kahur malu ka kahur malu ho raan
Indonézia.
babaar, Substantivu Kualidade baar.
babadak, Substantivu Kualidade badak.
baba-dook, Substantivu Baba ki’ik ne’ebé
uza ba bidu iha festa tradisionál. Feto
sira basa baba-dook, mane sira kesi tais,
klees, tau ka kesi bibifulun iha ain,
kaebauk iha ulun, kaer surik hodi bidu
iha babadook oin.
babahat, Substantivu Hahalok bahat nian. 2.
Instrumentu meik ne’ebé ema uza atu bahat.
babai, Substantivu Títulu hodi hasé aman ho
domin ka kariñu. Sin. baba, papá, papai
babak, Verbu 1. Ko’alia sabraut hanesan bebé.
Sin. sabak 2. Ko’alia demais. Sin. rega
babakuk, Substantivu Hahalok baku nian.
babalas, Substantivu Hahalok ka fuan balas
nian. Sin. kompensasaun
babalik, Substantivu Hahalok bali nian.
baban, Verbu Hena pedasuk ida ne’ebé serve
atu taka kuak iha hena seluk, liuliu roupa.
babanit, Substantivu Hahalok banit nian.
babaruk, Substantivu Kualidade baruk.
babasi, Adjetivu Kór-malahuk naroman.
babasuk, Substantivu Númeru boot ka barabarak.
babebar, Substantivu 1. Hahalok bebar nian.
2. Kukulai, borboleta.
46 babobar
babebeik, Advérbiu La para iha fatin ida, la’o
hela de’it. Ez. Loron ba loron fali, kalan
ida hotu kalan seluk mai fali hanesan
ne’e babebeik.
babedok, Substantivu Hahalok bedok nian.
babeer, Substantivu Manu-fulun lotuk latar
ida ho forma hanesan sasuit, ne’ebé
hamriik iha manu nia ulun, baibain
furak ka kór-barak. Sin. manu-daren,
babelen
babehuk, Substantivu Hahalok behu nian.
babeik, Substantivu Kualidade beik.
babelak, Substantivu Kualidade belak.
babelar, Substantivu 1. Kualidade belar. 2.
Rai ka fatin belar.
babelek, Substantivu 1. Kualidade belek. 2.
Buat ida ne’ebé bele mosu ka akontese.
Sin. posibilidade 3. Kondisaun bele
halo buat ruma. Sin. kapasidade
babelen: haree babeer
babelit, Substantivu Kualidade ka hahalok
belit nian.
babeluk, Substantivu Hahalok ka kualidade
belun ida nian. Sin. amizade
babesik, Substantivu Tatuur ka situasaun
besik.
babetek mós babetik, Substantivu Kualidade
betik.
babeur, Verbu/Substantivu (Hahalok) koko
ema hodi buka atu dada nia ba aat. Sin.
tenta (verbu); tentasaun (substantivu)
Ez. Bainhira Jezús bá iha foho tutun,
diabu babeur Nia dehan : “Ó halo to’ok
fatuk ne’e sai paun?”
babiban, Substantivu Leet atu halo buat
ruma. Sin. oportunidade, leet Ez. Bain-
hira ema serbisutodan, babiban atu bá
hariis tasi ladún barak.
babiduk, Substantivu Hahalok ka atividade
bidu nian. Ez. Ami-nia eskola hanorin
mós babiduk.
babier, Substantivu 1. Hahalok bier nian.
2. Osan, rai ka sasán ne’ebé ema ida bier
ba ema seluk. Sin. legadu, kabier
babobar, Substantivu Hahalok bobar nian.
babo’ek
babo’ek, Substantivu Hahalok bo’e nian.
babokar, Substantivu Kualidade bokar.
babokon, Substantivu Kualidade bokon.
babokur, Substantivu Kualidade bokur.
babones, Substantivu Ko’alia ho bones ka
iróniku; soelia. Sin. lia-bones, ironia
babonuk, Substantivu 1. Bubuk ida iha kabun
nia oin ne’ebé mosu bainhira tee-mutin
balun ida sai kedas hosi nia fatin. Sin.
érnia 2. Haree ai-babonuk.
babook, Substantivu Hahalok book nian.
Sin. movimentu, dadukak
baboot, Substantivu 1. Kualidade boot. 2.
Buat ida nia boot oinsá. Sin. tamañu
baboras, Substantivu 1. Kadiuk espésie ida
ne’ebé horik iha tahu laran. Naran
sientífiku: Scylla serrata 2. Fisur ne’ebé
mosu iha ema nia kakorok ka oin. Sin.
baboras-doku, karbúnkulu
baboras-kle’an, Substantivu Moras todan
kona-ba sélula sira iha isin laran hamosu
bubun barak ne’ebé naburas no naklekar
bá-mai. Sin. kankru
baborus, Substantivu Hahalok ka efeitu
borus nian. Sin. perfurasaun
babosan, Substantivu Kualidade bosan.
baboton, Substantivu Ulun-fatuk nia tutun.
Sin. fuhur Ez. Kosok-oan sira-nia
baboton sei mamar.
babuar, Substantivu Modo boot kabuar ida,
ho kulit matak no isin kinurka
kór-sabraka.
babubur: haree bubuk
babuinu, (leki~) Substantivu Lekirauk espésie
boot ida raiÁfrika no rai-Arábia nian,
ho inur hanesan asu nian.
babuku, Substantivu 1. Ular ida hanesan
kudaku lahó uman, pertense ba klase
molusku, ne’ebé la’o-namdoras ba oin
hodi koko rai ho nia dikur rua. 2. (iha
dialetu balu) = kudaku 3. Ema ne’ebé
la’o neineik ka baruk-teen uitoan.
babula, Substantivu Kumu halo namkurut.
babulan, Substantivu
babulak, Substantivu 1. Kualidade ka hahalok
47 badame
bulak. 2. Moras kakutak nian.
baburas , Substantivu Kualidade ka kondi-
saun buras. Sin. abundánsia
baburek, Substantivu Kualidade bure.
baburit, Substantivu 1. Hahalok burit nian.
2. Instrumentu ida ne’ebé burit ka tuda sai
bee ka líkidu seluk, n.e. ai-moruk ne’ebé
ema atu sona ba isin laran. Sin. seringa
babutar, Substantivu Hahalok butar nian.
babuur, Substantivu Parte ulun iha tilun no
matan nia leet. Sin. tilun-hun, kikir
bada, Verbu Hanoin to’ok, liuliu kona-ba
hahirak ka kuantidade. Sin. kalkula,
baberak Ez. Bada to’ok osan ba uma
ne’e hira.
badan, Substantivu; Sin. kálkulu
badadaun, Advérbiu Nafatin hela de’it,
kontinua nafatin. Ez. Labarik ne’e boot
no matenek badadaun.
badain, Substantivu Ema matenek ofísiu
ruma, n.e. badain-fatuk, badainai,
badain-besi nst. Ez. Ema tesi fuuk
ne’e badain-fuuk ka barbeiru. Adjetivu
Ne’ebé soi jeitu ka matenek ba halo
knaar ruma.
badain-ai, Substantivu Ema ne’ebé halo sasán
hosi ai, n.e. mobiliáriu, uma, ró nst.
Sin. karpinteiru
badain-besi, Substantivu Ema ne’ebé halo
sasán hodi besi, liuliu instrumentu sira.
badain-faru, Substantivu Ema-mane ne’ebé
manán moris ho suku roupa ba ema sira
hatais. Sin. alfaiate, badain-suku
badain-sapatu, Substantivu Ema ne’ebé halo
sapatu foun ka hadi’a sapatu aat sira.
Sin. sapateiru
badain-suku, Substantivu Ema ne’ebé suku
roupa oioin tuir ema nia hakaran. Sin.
alfaiate, badain-faru
badak, Adjetivu 1 Ne’ebé la’ós naruk. 2
Ne’ebé la’ós aas. Sin. kraik 3 Ne’ebé
la’ós kle’an. Sin. klarek
badame, Verbu Fó pás ba malu, simu malu ho
fuan ho laran, lakohi funu ona. Sin.
madamek
badame-na’in
badame-na’in Substantivu Ema ne’ebé hadame
ka fó dame ba ema seluk. Sin. madamek
Adjetivu Ne’ebé hakarak moris iha dame.
badan, Substantivu Bada dala ida. Sin. kálkulu
badi, Substantivu 1. Kriis ida ne’ebé tuu
hanesan surik maibé ki’ik fali. 2. Kanuru
suru-rai ki’ik ida ne’ebé ema uza atu
hamoos rai hodi hasai du’ut-alin. Sin.
enxada
badidin, Adjetivu Forma ida ho lidun haat.
Sin. kuadradu
badinas, Adjetivu Ne’ebé halo serbisu lais no
barak. Sin. serbisudór; Liafuan-sorun:
baruk-teen Ez. Ema badinas maluk sira
gosta no hahi’i. Substantivu Kualidade
halo serbisu lais no barak.
badut, Substantivu 1. Ai-kamiin. 2. Lilin.
bagajen, Substantivu 1. Fatin hanesan pasta,
mala, kaixa no kaixote ne’ebé ita hi’it
ka tula bainhira la’o rai ka halo viajen.
Sin. nahan Ez. Tula bagajen boot sira ba
aviaun, maibé sira kmaan ne’e hi’it de’it
iha liman. 2. Fatin atu tula sasán bá iha
karreta nia kotuk. Sin. portabagajen
bagajen-liman, Substantivu Sasán ne’ebé ita
lori de’it ho liman ka tara iha kbaas
bainhira ita sa’e aviaun. Sin. nahan-hi’it
Bagdade, Substantivu Sidadekapitál rai-Irake.
Bahamas,(rai-,Nusar-)SubstantivuNusa-lubun
no estadu iha Tasi- Antillas.
bahamianu ~ bahamiana, f. Adjetivu Rai-
Bahamas nian. Substantivu Ema Bahamas.
bahan, Substantivu Ai-riin latar ida ne’ebé
ema halo hale’u fatin ruma, liuliu hale’u
to’os atu satan balada sira hodi estraga
sasán. Sin. lutu
bahat, Verbu Ko’a-ko’a ai ka fatuk, liuliu atu
halo figura ka estátua ida.
bahen, Adjetivu Ne’ebé otastuan. Sin. kbahen
bai, Substantivu Títulu hodi hasé ita-nia
aman. Sin. pai, papai, papá
baibain, Adjetivu/Advérbiu 1. Ne’ebé hanesan
loroloron nian, la’ós buat foun ida ka
foin mosu. Sin. normál Ez. Ema
baibain katak la’ós estrañu ka la mai
48 bainhira
hosi li’ur; Sira baibain la atraza hanesan
ne’e. 2. Ne’ebé la’ós urjente, lalika ansi.
baikenu, Substantivu 1. (liabaikenu) Rai-
Oekusi nia lian, ne’ebé lia-dawan nia
dialetu ida. 2. Ema Oekusi.
bailadu, Substantivu Bidun ka dansa lotuk
oin ida ne’ebé makbiduk profisionál
sira hala’o nu’udar arte, baibain hodi
hato’o istória ruma, ho múzika furak
ne’ebé orkestra mak toka.hakarak hateten.
bailarinu ~ bailarina, f. Substantivu Ema
ne’ebé bidu ka dansa iha bailadu. Sin.
makbidukbailadu
baile, Substantivu Festa boot no furak atubele
dansa, ho múzika Europa nian no ema
sira hatais ho formál. Ez. Malae-mutin
sira maka hatama baile mai rai-Timór;
uluk iha bidu de’it.
bailoro, Substantivu Tempu ka époka loro-
manas nian bainhira udan para ona,
hosikedasfulan-Maiubafulan-Novembru
iha tasifeto, no hosi fulan- Agostu ba
fulan- Novembru iha tasimane.
ba’in, Adjetivu/Advérbiu Barak liu ka barak
loos. Sin. barabarak, basuk
bain, Substantivu 1. Buat ne’ebee ita ema sukat
ho minutu, oras, loron, kalan, semana,
fulan, tinan no sékulu. Sin. tempu 2.
Oras ruanulu-resinhaat, loron no kalan
hamutuk hosi rainaroma to’o rainaroma.
baíña, Substantivu Hikar ida ne’ebé ita suku
iha hena nia ninin . Sin. lita
bainaka, Substantivu Ema ne’ebé mai ita-
nia uma ka mai hosi raiseluk, baibain
ema ne’ebé ita konvida. Sin. konvidadu
Ez. Ohin bainaka sira hosi rai-Indonézia
mai iha Parlamentu.
bain-bain haree baibain
bainhaat, Advérbiu Loron haat liutiha ohin.
bainhira, Advérbiu/Konjunsaun Liafuan
ne’ebé hato’o ka husu kona-ba tempu
ida ne’ebé buat ruma mosu. Ez. Bainhira
mak ó mai? Ami han barak bainhira ami
hamlaha. Nota: Keta uza maklalin
wainhira hodi hakerek Tetun Ofisiál,
bainhitu
tanba forma ne’e pertense ba tetunterik
no tetun bíblikulitúrjiku de’it.
bainhitu, Advérbiu Loron hitu liutiha ohin.
bainlima, Advérbiu Loron lima liutiha ohin.
bainneen, Advérbiu Loron neen liutiha ohin.
bainó, Substantivu Títulu hodi hasé liurai-
oan sira ka klosan matenek-oan sira.Uza
mós ba labarik-mane no maneklosan sira.
bainrua, Advérbiu Loron ida-ne’ebé tuir aban.
baintolu, Advérbiu Loron tolu liutiha ohin.
baioneta, Substantivu Besi-tahan kro’at ida
ne’ebé soldadu sira tutan ba kilan nia
tutun hodi uza atu sona.
bairru, Substantivu Zona ida iha sidade ka
vila nia laran ne’ebé ema barak hela bá;
zona rezidensiál.
baixa, Verbu (Ema moras) tama ba ospitál
hodi hela iha ne’ebá atu enfermeiru no
doutór sira bele tau matan ba nia.
baixu, Substantivu Lian emak ne’ebé hananu
kraik liu hotu. Liafuan-sorun: sopranu
Adjetivu Ne’ebé baibain brutu no
maledukadu. Sin. oin-kabobir
baka, (karau-) Substantivu Karau espésie ida
hosi rai-Europa, ki’ik kiu karau Timór
nian. Sin. karau-malae
baka, Verbu Fera ai-lolon ho baliu, liuliu
atubele hamonu ai-hun.
bakamoru, (ai-) Substantivu Ai-hun típiku
Timór nian ne’ebé moruk no bele
hemu atu hasoru malária. Naran -
botániku: Strychnos ligustrina
bakallau, (ikan-) Substantivu Ikan ne’ebé
moris iha tasi malirin emisfériu norte
nian, ninia isin meer.Uza liuliu ba
te’in. Ema portugés sira gosta liu.
Naran-sientífiku: Gadus morrhua
bakat, (ai-) Naran Ai-hun espésie ida ne’ebé
moris iha tasininin ho tahan tebar no
abut barak, ema dala barak mós kuda
atu satan tasi-been ka laloran boot sira.
Naran-Botániku: Rhizophora mangle
baki, Substantivu Fatuk ka bloku ne’ebé ema
hada aas iha lurónninin atu satan karreta,
selae iha mota-ninin atu satan bee
49 baleia
ne’ebé suli. Ez. Dala barak klosan sira
tuur iha baki leten hodi toka viola.
baktéria, Substantivu Organizmu ka buat
melek no hareelabelek ne’ebé moris iha
bee rai, ka ár laran, selae iha ai-horis,
balada ka ema nia isin nu’udar parazita,
dala barak hamosu moras oioin.
bakterianu ~ bakteriana, f. Adjetivu
baku, Verbu Tuku ho maka’as no fila-fila.
bakun Substantivu
bala, Substantivu Kilat-musan, kilat-fuan.
balada, Substantivu Buat-moris ne’ebé barak
liu soi ain haat no la bele hanoin ka ko’alia
hanesan ema maibé uza instintu atubele
hatene saida mak di’ak no saida mak
aat. Sin. animál
balada-hakiak, Substantivu Balada ne’ebé
ema hakiak iha uma, porezemplu asu,
fahi, karau, nst.
balanda, Adjetivu Rai-Olanda nian. Sin.
olandés Substantivu 1. Ema Olanda. 2.
(lia-balanda) Dalen jermániku rai-
Olanda no rai-Béljika nian; uluk mós
lian koloniál iha rai-Indonézia. Sin. lia-
olandés
balansé, Substantivu Ai-kabelak naruk ida
ne’ebé prega ba hariin besi nu’udar hali-
mar-fatin ba labarik sira. Labarik ida tuur
iha ai-kabelak nia rohan ida, ida iha rohan
seluk hodi hamutuk boi tun-sa’e.
balansu,SubstantivuHaktuirkarelatóriukona-
ba konta sira, liuliu loja ka empreza ninian.
balas, Verbu Selu fali, fó fali (buat ne’ebé ita
deve ba ema seluk). Sin. kompensa
balaun, Substantivu Bola halo hosi borraxa
mihis ne’ebé ema baibain huu ka enxe
ho ár atu halo sai boot.
balde, Substantivu Fatin tau kuru ka tau bee
nian, baibain halo hosi kaleen ka plás-
tiku. Sin. knaban
bale: haree vale
baleet, Advérbiu Haleet malu. Sin. naleet
baleia, Substantivu Balada maksusuk bo-
boot ida ho forma ikan nian ne’ebé
horik iha tasi.
bali
bali, Verbu Tau matan ba ema moras hodi fó
tratamentu oioin atu nia bele hetan
isindi’ak fila fali.
Balibó, (rai-) Substantivu Vila no subdistritu
Bobonaru nian ne’ebé nia populasaun
ko’alia liatetun belu, lia-bekais no
lia-kemak.
balidi, (ai-) Substantivu Ai-fuan kinur ida,
ho been barak no musan ne’ebé forma
ilas fitun nian bainhira ita tesi ba rua.
Naran-Botániku: Averrhoa carambola
Balidi, mós naran ne’ebé ema fó ba bairru
ida iha sidade Dili.
balidin: haree badidin
baliran, Substantivu Substánsia kór-kinur
ida ne’ebé fó sai iis maka’as no aat loos
bainhira ita sunu tiha. Sin. enxofre
baliu, Substantivu Buat kro’at ne’ebé ema
uza atu fera ai. Besi- tahan ida iha kuak
ba hatama airohan ida ne’ebé serve
nu’udar kaer-fatin. Sin. maxadu
baliza Substantivu 1. Ai-riin ka liña ida
ne’ebé fahe rai rua. 2. (desportu) Iha te-
bebola, fatin ne’ebé ema ida hein bá atu
bola labele tama iha rede laran.
Balkáns, (rai~) Substantivu Rejiaun luan
iha Europa Sudeste ne’ebé hakohak rai-
Bulgária, Masedónia, Albánia, Sérvia,
Bóznia, Kroásia no rai- Roménia.
balkaun, Substantivu 1. Meza iha loja laran
ne’ebé ita hakbesik bá bainhira atu sosa
buat ruma. Loja-na’in hamriik iha
balkaun ne’e nia kotuk hodi serbí ita. 2.
Fatin aas iha teatru laran ho kadeira
barak ba públiku tuur.
baloisu, Substantivu Hariinhalimar iha ho
tuur fatin kesi ba korrente naruk rua
ne’ebé labarik sira tuur bá hodi doko bá
doko no tun-sa’e fila-fila. Sin. boiboi,
boiala
balsa, Substantivu Ró suku hamutuk, halo
hosi ai ka au.
báltiku ~ báltiku, Adjetivu Kona-ba Tasi Báltiku,
ne’ebé nakfati iha Europa nordeste.
balu, Adjetivu/Pronome Balun ka parte ida
50 bandeira
hosi grupu ida, Ez.Ema barabarak bá
tuir ezame, balu de’it mak liu; Ha’u foin
simu surat balu hosi pároku.
baluk, Substantivu Sorin hosi tatomak ida.
Sin. pedasuk Ez. Bolu di’ak ne’ebá ha’u
han baluk ida.
balun, Substantivu 1. Sorin hosi buat ida.
Sin. parte Ez. Ó bele lori balun ida de’it.
2. Ida hosi baluk rua ne’ebé hanesan
de’it no forma katomak ida. Sin. metade
Ez. Tuku tolu ho balun, entre tuku tolu
ba tuku haat. Adjetivu/Pronome = balu
balxaun mós balixaun, Substantivu Budu ida
halo hosi boek. Hetan barak iha distritu
Manatutu.
bá-mai, Advérbiu Tun-sa’e; iha ne’e no iha
ne’ebá. Ez. Moras da’et ba-ma, hosi ema
ida ba fali ema seluk.
banati, Substantivu 1. Ezemplu di’ak ida
ba ita tuir atu halo ka aprende buat
ruma. Sin. modelu, padraun Ez. Ukun-
na’in ne’ebé di’ak bele sai banati ba nia
povu sira. 2. Balada (ka ema) ne’ebé ita
uza atu dada balada (ka ema) ida, n.e.
karau-inan atu dada karau-aman ne’ebé
ita hakarak oho. Sin. banit Verbu Halo
tuir ho loloos. Sin. kopia
banda, Substantivu Hena, surat tahan ka
plástiku tiras ka rohan ida. Sin. faixa
banda, Substantivu 1. Ema-lubun aat. Sin.
meo-lubun 2. Konjuntu ida ne’ebé toka
múzika ba dansa, desfile ka prosisaun.
Banda, (rai-, Nusar-) Substantivu Nusa-
lubun ki’ik ida iha rai- Molukas, entre
rai- Timór no rai-Seran nia leet.
Banda, (tasi-) Substantivu Tasi ida iha rai-
Molukas no rai- Timór nia leet.
bandalete, Substantivu Sasuit ida ne’ebé feto
sira tau iha fuuk nu’udar enfeite.
bandanés ~ bandaneza, f. Adjetivu Rai-Banda
nian. Substantivu Ema Banda.
bandeira, Substantivu Símbolu nasaun, or-
ganizasaun ka instituisaun ida nian,
baibain henarohan ida. Ez. Timor-Leste
nia bandeira iha kór mean, kinur no
bandeja
metan, no mós fitun mutin iha klaran.
bandeja, Substantivu Bikan belar boot ida
ne’ebé uza hodi look hahán. Sin. tatanen
bandidu ~ bandida, f. Substantivu Ema ma-
landru ne’ebé baibain hasoru lei no orden.
bandolín, Substantivu Instrumentumúzika
atu hanesan viola, maibé kabuar liu,
ne’ebé ema toka hodi kebit nia tali
kaduak haat.
bandu, Verbu Hato’o katak ita la bele halo
buat ruma. Sin. hakahik Ez. Lisan
tradisional Timór bandu ema atu ku’u
nuu arbiru de’it.
bandun, Substantivu
bañeira, Substantivu Tanke hariisfatin ne’ebé
baibain ema bele tuur ka toba iha laran
bainhira hariis.
bangasál, Substantivu Uma-oan ne’ebé ema
halo atu rai sasán, selae nu’udar tuur-
fatin bainhira ema kaben ka iha mate.
Sin. klobor
Bangladexe, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik ida iha Ázia Súl ne’ebé territóriu
nordeste rai- Índia nian mak hale’u.
bangladexianu ~ bangladexiana, f. Adjetivu
Rai-Bangladexe nian. Substantivu Ema
Bangladexe.
bani, Substantivu Kutun ka insetu semok
ida ne’ebé si’ak no bele tata ema, maibé
bainhira hobur barak halo mós been ida
ne’ebé midar, no mós lilin. Ez. Ema
balu uza bani nia been hodi prepara ai-
moruk xarope ba moras-me’ar.
bani-been, Substantivu Been ida ne’ebé bani
hali’ur.
banin, (banin-mane ~ banin-feto) Substantivu
Ita-nia la’en ka feen ninia amaninan.
bani-uma mós baniuman Substantivu Uma
ne’ebé bani sira halo iha aikuak ka
fatuk-kuak.
banit, Verbu Dada liuhosi habosok balada
ka ema ida ne’ebé ita hakarak kaer. Sub-
stantivu Balada (ka ema) ne’ebé ita uza
atu dada balada (ka ema) ida, n.e. kara-
uinan atu dada karauaman ne’ebé ita
51 baratu ~ barata
hakarak oho. Sin. banati
bankada, Substantivu Tuur-fatin latar ka
fileira ida, liuliu deputadu siranian iha
parlamentu laran.
bankáriu ~ bankária, f. Adjetivu Banku
nian, kona-ba banku. Substantivu Ema
ne’ebé serbisu iha banku.
bankete, Substantivu Han-hemu kapás hodi
selebra okaziaun ruma.
Bankoke, Substantivu Sidadekapitál rai-
Tailándia nian.
banku, Substantivu 1. Tuur-fatin simples no
toos. 2. Empreza ida ne’ebé hola konta
ema sirania osan.
bañu, Substantivu Hariis hodi fase an iha
bee laran ka iha xuveiru okos.
bapa, Substantivu Ema indonéziu; mane in-
donéziu (baibain termu zombaria nian).
bár, Substantivu Uma hemufatin., ne’ebé
serbí hemun lanuk. barabarak mós bar-
akbarak Adjetivu Ne’ebé susar atu sura
tanba barak liu. Sin. basuk, ba’in
barak, Adjetivu Ne’ebé iha hahirak ka
kuantidade boot. Liafuan-sorun: uitoan
barakliu, Adjetivu/Advérbiu Parte boot liu
hotu. Sin. maioria Ez. Ema barakliu la
gosta hemu ai-moruk. Nota: Keta kon-
funde liafuan ne’e ho katuir barak liu,
katak ‘barak loos, barak tebes’.
barak-barak: haree barabarak
barani, Adjetivu/Substantivu/Verbu 1. (Ati
tude/ne’ebé) la ta’uk atu halo buat
ruma. Ez. Ha’u la barani atu bá ne’ebá;
Ema ne’ebé barani liu mate mós lais.
2. Ne’ebé iha neon no laran atu hala’o
buat ruma ne’ebé halo ita ta’uk. Sin.
aten-barani, aten-boot, korajozu
barata, Substantivu Kutun ka insetu ki’ik
ida ne’ebé baibain moris iha fatin fo’er,
porezemplu iha hariis-fatin, kanu-kuak,
nst. Sin. ehas Ez. Barata ne’e kutun ida
ne’ebé ita ema hakribi tanba aat no fo’er.
baratu ~ barata, f. Adjetivu Ne’ebé ita bele
sosa tanba nia folin la aas. Sin. folin-
kmaan
baraun ~ baroneza
baraun ~ baroneza, f. Substantivu Dato
ne’ebé kaer grau kraik liu hotu iha aris-
tokrasia Europa nian.
Barbadus, (rai-) Substantivu Illa no estadu
ki’ikoan ida iha Tasi- Antillas.
barbadense, Adjetivu Rai-Barbadus nian.
Substantivu Ema Barbadus.
barbaridade, Substantivu 1. Kondisaun ka
hahalok bárbaru. 2. Liafuan beik. Sin.
liabeik, azneira, disparate
barbarizmu, Substantivu 1. Kondisaun ka
hahalok bárbaru. 2. Liafuan ida ne’ebé
ema uza sala tanba la hatene nia arti
loos, liuliu tan konfuzaun ho liafuan
oin-hanesan ka atu hanesan hosi lian
raiseluk. Ez. Uza Verbu ‘suporta’ bainhira
ita hakarak hatete ‘apoia’ ne’e barbarizmu.
bárbaru ~ bárbara, f. Adjetivu/Substantivu
1. (Ema) ne’ebé matenek no kultura la
iha, no hali’is ba hakribi ka halo aat
sasán sira ne’ebé nia la bele apresia ka
komprende. 2. (Ema) ne’ebé kruél no
violentu.
barbeiru, Substantivu Ema-mane ne’ebé
koir kliente sira-nia hasan-rahun no tesi
sira-nia fuuk.
Barbuda, (rai-) Substantivu Illa no estadu
ki’ikoan ida iha Tasi- Antillas.
barbudanu ~ barbudana, f. Adjetivu Rai-
Barbuda nian. Substantivu Ema Barbuda.
bare, Substantivu Ai-uut ida ne’ebé uza atu
hametin buat tahan mihis sira, liuliu
hena, nst. Sin. goma
Barein, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik iha rai- Arábia nia raat lorosa’e.
baremita, Adjetivu Rai-Barein nian. Sub-
stantivu Ema Barein.
baria: haree ai-baria
Bariki, (rai-) Substantivu Vila no postu ad-
ministrativu konsellu Manatutu nian.
barítonu ~ barítona, f. Adjetivu/ Substan-
tivu (Kona-ba) lian manek entre tenór
no baixu ne’ebé baibain hananu ladún
aas, ladún kraik.
barlake mós barlaki, Substantivu Kaben
52 barullu
tradisionál ne’ebé envolve fó folin ba
feto tuir kostume Timór nian. Baibain
família mane nian lori karau, kuda, tais
no belak no família feto nian fó fali fahi,
tais no morteen.
barona, (ikan-) Substantivu Ikan-tasi oin
ida ne’ebé ema barak gosta han tan nia
na’an di’ak.
baroneza: haree baraun
barra, Substantivu Metál lolon naruk ida.
Sin. besikain
barrajen, Substantivu Fatuk-hadan ka fai-hadan
hodi satan netik bee ka rai. Sin. batak
barraka, Substantivu Uma-oan iha to’os
ne’ebé taka ho du’ut ka ai-tahan.
barreira, Substantivu 1 Ai-satan ne’ebé ema
halo atu hanetik ema ka balada hodi
tama. 2 Iha desportu, barreira katak sai-
atan ne’ebé ema tau atu atleta ida bele
halai ka haksoit liu hodi halai to’o rohan.
barrikada, Substantivu Ai-satan ne’ebé ema
(liuliu polísia ka militár sira) tau atu
taka dalan ba ema ka karreta sira ne’ebé
hakarak liu.
barríl, Substantivu Fatin kabuar boot halo
hosi ao ka kaleen, hanesan bidón, atu
ema bele tau líkidu oioin bá, n.e. mina-
rai, tua, serveja nst.
barroku ~ barroka, f. Adjetivu Kona-ba estilu
arte, múzika no arkitetura nian ne’ebé
hali’is ba hafutar barak no naburas iha
rai- Europa iha sékulu da- 17.
barudi, Substantivu Tipu paun ida ne’ebé
ema tau fore-rai iha laran.
baruk, Adjetivu 1. Ne’ebé sente katak forsa
la iha atu hala’o atividade ka knaar
ruma. Sin. isintodan 2. Ne’ebé lakohi
rona ka lakohi haree. Sin. ulun-toos 3.
Ne’ebé lakon ona pasiénsia, la bele
aguenta ona. Sin. fartu Ez. Ami baruk
ho sira-nia hakilar tun-sa’e.
baruk-teen, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
tuur mak barak, halo serbisu uitoan
de’it. Liafuan-sorun: badinas
barullu, Substantivu 1. Son ka lian maka’as
basá
ne’ebé ema, balada, mákina ka sasán
halo hodi halo tilun moras. Sin. tarutu
2. Istori-malu, bakumalu ka tiru-malu.
basá, Advérbiu/Konjunsaun Liafuan ne’ebé
ita uza bainhira buka razaun ba hahalok
ruma. Sin. tanbasá, tansá Ez. Bainhira
ema ruma baku malu, polísia ba husu:
“Imi baku malu basá?”
basa, Verbu Foti liman tau ba ema seluk nia
hasan ho maka’as; Baku ho liman-tanen.
Basa liman katak baku liman ka aplaude
hodi fó parabéns ka hahi’i ema ruma.
Nu’udar termurespeitu, basa tais katak
bá kotuk, bá kazadebañu ka hariisfatin.
basan, Substantivu
basar, Substantivu Fa’an-fatin ne’ebé ema
oioin lori sira-nia sasán mai atu ema seluk
bele fihir, negoseia no sosa. Sin. merkadu
basia, Substantivu Tipu manko boot ida
ne’ebé serve ba fase roupa ka bikan ki’ik sira.
basketeból mós basket, (forma populár)
Substantivu Jogu ida ho bola boot ida
ne’ebé jogadór sira buka atu soe tama
ba saku-rede ho kuak ne’ebé tabelen
hela iha besi-riin.
basketebolista, Substantivu Ema ne’ebé
joga basketeból. Sin. jogadór-basketeból
basku ~ baska, f. Adjetivu Rai-Euskadi nian.
Substantivu 1. Ema Euskadi. 2. (lia-
basku) Dalen rai- Euskadi nian, ne’ebé
ko’alia iha zona Fohor- Pireneus nian
iha rai- Fransa no rai-España. Ez. Lia-
basku maka Saun Fransisku Xaviér nia
dalen-inan.
basta, Verbu Presiza de’it... Ez. Basta asina
surat idane’e atubele sai membru. Kon-
junsaun Ho kondisaun katak... Ez. Basta
ema sirane’ebá la tama klaran, ami
prontu atu serbisu lisuk.
bastardu ~ bastarda, f. Substantivu (mak-
tolok) Ema ne’ebé nia inanaman seidauk
kaben bainhira nia moris.
basuk, Adjetivu/Advérbiu Barak loos. Sin.
barabarak, ba’in
bata, Substantivu 1. Lilin bloku ida. 2. Ai-han
53 batizmu
ne’ebé emaró ka soldadu simu hodi
moris. 3. Ai-han sahin ida ne’ebé governu
fó ba sidadaun sira iha tempu funu ka
emerjénsia nian. Sin. rasaun
batak, Substantivu atuk-hadan ba satan netik
bee, mota ka laloran-tasi atu labele sobu
natar ka to’os. Sin. barrajen
batalla, Substantivu Baku-malu ka tiru-malu
ida de’it, liuliu iha funu laran.
batallaun, Substantivu Forsa militár lubun
boot ida ne’ebé baibain hamutuk soldadu
800 to’o 1000. Ez. Batallaun ida mai
tun iha Baukau.
batane, Substantivu Hakmahanfatin halo ho
lona boot ne’ebé taka kuadru airiin ka
besi-riin. Sin. tenda
batar, Substantivu Ai-horis sereál oin ida ho
musan boot belit iha kain nia rohan ka
fulin, ne’ebé fó hahán di’ak no ema
baibain kuda iha tempu udan.
batar-fulin, Substantivu Isin ho koos no kulit
ne’ebé sai hosi batar nia lolon, ho musan
barak iha laran.
bateria, Substantivu 1. Buat ne’ebé ema uza
atu bele fó forsa elétriku hodi halakan,
hamoris motór ruma. 2. Sasán ki’ik sira
dapur nian.
batina, Substantivu 1. Amu padre sira-nia
hatais naruk ka farda, hanesan faru
ne’ebé tun ba aintuban. Batina ne’e iha
botaun barak iha oin no baibain kór-mutin
iha rai-Timór, maibé kór-metan iha
Portugál no rain malirin seluseluk. Ez.
Importante tebetebes ba padre sira
hatais batina bainhira sira sai ba li’ur atu
ema hotu bele hatene katak sira reprezenta
Ita Na’i Jezús Kristu. 2. Madre nia ábitu
ka farda ne’ebé hatais hamutuk ho veu.
batizmu, Substantivu Sakramentu ida uluk
iha Igreja Katólika no kreda sarani se-
luseluk iha ne’ebé padre ka patór fui
bee ba ulun ka hatama ba bee hodi dehan:
ha’u sarani ó hodi Padre, hodi Fillu no
hodi Espíritu Santu sira-nia naran,
amen. Sakramentu ne’e halakon sala
batizmál
orijinál iha ema nia klamar no fó grasa
santifikante.
batizmál, Adjetivu
batón, Substantivu Kosmétiku mean ka kór
seluk ne’ebé feto sira kose ba ibun-tutun
nia kulit.
batrei, Substantivu Metál nabeen ne’ebé uza
atu hatutan arame ka metál-tahan rua.
Sin. solda
Batugadé, (rai-) Substantivu Suku iha distritu
Bobonaru besik rai-ketan ho Indonézia.
Mahorik sira ko’alia tetun-belu.
Baukau, (rai-) Substantivu Sidade daruakTimór
Lorosa’e nian no mós distritu ho popu-
lasaun ida ne’ebé ko’alia makasae, kawai-
mina no ohin loron mós tetun. Baukau
mós sentru ba dioseze ida ne’ebé hakohak
distritu Lautein, Vikeke no Manatutu,
harii iha fulan-Janeiru tinan 1997.
baunilla, Substantivu Ai talik ida ne’ebé
dolar sai ba ailolon no fó fuan be serve
atu halo minamorin, biskoit, rebusadu
no hahán seluseluk tan.
baur1, Verbu Bobar ema atu monu tuir ita-nia
hakarak. Sin. lohi, habosok
baur2, Substantivu Kle’un ka arku ho kór
oioin ne’ebé dala ruma mosu iha kalohan
leten bainhira udan tiha. Sin. arkuiris
bauxite, Substantivu Minerál rai nian ne’ebé
serve atu halo alumíniu.
bazaltu, (fatuk-) Substantivu Fatuk ahik
kór-biru ida.
Bazartete, (rai-) Substantivu Vila no postu
administrativu distritu Likisá nian, ho
populasaun ne’ebé ko’alia lia mambae
no tokodede.
baze, Substantivu Parte kraik ne’ebé tane
parte leten iha hariin, hanoin ka sistema
ida. Sin. hun
báziku ~ bázika, Adjetivu Baze nian, hun
nian; ne’ebé serve nu’udar baze ka hun.
Sin. fundamentál
be, Pronome maka’it Ne’ebé. Ez. Doutór be
di’ak seidauk fila hosi rai- Olanda. Kon-
junsaun No. Ez. Be sira seluk iha ne’ebé loos?
54 bee-matan
bé, Substantivu Letra Bb nia naran.
beatifika, Verbu Foti ba beatu ka beata.
beatifikasaun, Substantivu
beatu ~ beata, f. Substantivu (Títulu ba)
matebian ida ne’ebé Kreda atu foti ba
santu ka santa, maibé seidauk kanoniza
tiha tanba milagre ruma (nu’udar prova
metin ba ema ne’e nia santidade) sei falta.
bebak, Substantivu Ai-tali nia tahan-kain,
ne’ebé uza atu halo didin uma nian. Sin.
tali-kelen, palapa
bebar, Verbu Book fila-fila buat ruma bá-mai
ka tunsa’e, liuliu liras, matan-fulun ka
bandeira. Bebar matan katak piska matan.
bebé, Substantivu Labarik nurak ne’ebé
ki’ikoan tanba seidauk halo tinan tolu.
Sin. kosok-oan
bebida, Substantivu Líkidu ne’ebé ita hemu.
Sin. hemun
bedok, Verbu Sai hosi dalan, sees ba sorin-sorin.
bee, Substantivu 1. Líkidu moos no iis-laek
ne’ebé la monu hosi kalohan mai hanesan
udan, tuirmai suli hosi mota tama ba
beelihun, kolan no tasi, no ikusliu nasuar
iha loron-manas hodi sa’e fila ba lalehan.
Buatmoris hotu-hotu presiza bee atubele
moris. Aleinde hemu, ita ema uza bee
atu fase, hamoos no halo sasán oioin,
n.e. aihan, hemun no minamorin. 2.
Fatin ka área luan ida nakonu ho bee,
n.e. kolan, mota, tasi, nst.
bee-dalan, Substantivu Bee nia halaifatin,
ema mak halo ka bee mak ke’e bainhira
udan-been halai halo rai kuak.
bee-hamutin, Substantivu Ai-moruk ida
ne’ebé hamutin roupa fo’er. Sin. lixívia
beek, Adjetivu Ne’ebé kahur ho bee ka suli
hanesan bee. Ibun-beek katak ema
ne’ebé ko’alia barak.
bee-lihun, Substantivu Bee ne’ebé halai
hamutuk ba rai kuak boot ida hanesan
kolan.
bee-matan, Substantivu 1. Rai-kuak hosi
ne’ebé bee suli sai. Ez. Ami bá kuru bee
iha bee-matan besik ami-nia uma. 2.
bee-mosun
Kuak ne’ebé ema ke’e iha fatin ida atu
ema bele hetan bee hodi kuru. Sin. posu
bee-mosun: haree beeulun
been, Substantivu Bee idane’ebé sai hosi ai-hun,
ai-fuan ka isin-lolon, baibain iis, la hanesan
bee baibain nian. Sin. líkidu Ez. Ananás
nia been morin lahalimar.
bee-na’in, Substantivu 1. Insetu ida ho liras
naruk no kór barak ne’ebé baibain hela
besik bee. Sin. libeliña 2. Labadain oin
ida ho ain naruk no mihis tebetebes
ne’ebé horik besik bee.
bee-sarani, Substantivu Bee ne’ebé amlulik
ida benze tiha ona, no mós uza iha
sakramentu batizmu.
bee-sa’e, Substantivu Bee ne’ebé sa’e maka’as
no suli ba fatin-fatin hodi halo ema bele
mout. Sin. bee-taka, saserek, lalubur,
inundasaun, rai-nabeen
bee-taka, Substantivu Bee ne’ebé sa’e maka’as
no suli ba fatin-fatin hodi halo ema bele
mout. Sin. bee-sa’e, saserek, lalubur, in
undasaun, rai-nabeen
bee-tisak mós beetudak, Substantivu Bee
ne’ebé monu tun hosi fatuk ka foho-
lolon. Sin. kaskata
bee-tatolan: haree beeulun
bee-ulun, Substantivu Kuak ho bee ne’ebé
sai hosi rai.
behu, Verbu Baku ho forsa, liuliu batar.
bei’ala, Substantivu Ema sira ne’ebé moris
tempu uluk liu no husik hela nia istória
hosi jerasaun ba jerasaun. Avón hosi
avón ka avón sira-nia aman-inan. Sin.
bizavón Ez. Ita-nia bei’ala sira fiar iha
uma-lulik molok kristianizmu tama.
beibeik, Advérbiu Dala barak; filafila. Ez.
Ko’alia beibeik to’o nia rona.
beik, Adjetivu 1. Ne’ebé baibain la hatene
buat ida tanba ladún matenek hosi
natureza. Sin. faak 2. Ne’ebé seidauk es-
kola, seidauk biban dezenvolve nia
matenek naturál liuhosi edukasaun
di’ak. Sin. laeskola, ignorante 3. Ne’ebé
la hanoin molok halo buat ruma no tan
55 Belgradu
ne’e sala beibeik. Sin. hanoinlaek
beik-teen, Substantivu Ema beik.
bein, Substantivu Ita-nia aman ka inan nia
aman ka inan. Sin. avón Adjetivu
Ne’ebé boot.
bein-oan mós bei-oan, Substantivu : Aman
nia oan-feto ka mane nia oan. Ez. Ha’u-
nia oan-feto nia oan ha’u bolu bei-oan.
Beirute, Substantivu Sidade-kapitál rai-
Líbanu nian.
be’is, Adjetivu Ne’ebé la’ós dook. Sin. besik.
bekais, (lia-) Substantivu Lian kahorik
subdistritu Leohitu nian, besik Balibó.
Liabekais ne’e dalen austronéziku ida,
atu hanesan tetun. Sin. welaun
Bekora, Substantivu Bairru ida iha Dili nia
sorin lorosa’e.
bekuk mós bekun, Adjetivu (Inan) ne’ebé
susubeen maran.
belak, Substantivu Buat metál hanesan meda-
lla boot ida, ne’ebé tuir lisan Timór nian,
feto fó ba mane hodi fó-hanoin kona-ba
sira-nia domin. Iha belak osanmean no
belak osanmutin. Adjetivu = belar
belar, Adjetivu Ne’ebé tetuk no naknahe bá-
mai. Sin. kabelak Verbu Sai belar. Sin.
nabelar. Espresaun Keta belar ba rai
sira-ne’e hotu katak keta hadau ka okupa
rai sira-ne’e.
bele, Verbu 1. Soi kapasidade atu halo buat
ruma. Ez. Ha’u bele tula imi ba Tibar.
2. Iha posibilidade kona-ba buat ruma
mosu ka akontese. Ez. Katuas ne’e bele
mate se la para fuma. 3. Hetan lisensa
atu halo buat ruma. Ez. Ha’u bele uza
lapis ne’e?
Belein, Substantivu 1. Vila iha rai- Judeia
(ohin rai- Palestina ka rai-Izraél) iha
ne’ebé Ita Na’i Jezús moris. 2. Sidade
ida iha rai- Brazíl.
belek, Adjetivu Ne’ebé bele mosu ka akon-
tese. Sin. posivel
belga, Adjetivu Rai-Béljika nian. Substantivu
Ema Béljika.
Belgradu,SubstantivuSidadekapitálrai-Sérvianian.
belit
belit, Verbu Kaer malu metin ho buat ida,
sai metin tiha ba buat ida. Ez. Hena
belit ba kanek. Adjetivu Ne’ebé kaer
malu metin. Ez. Goma ne’e substánsia
ida ne’ebé belit loos.
belixe, Substantivu Kama ka toba-fatin
tetek malu.
Belize, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Amérika Klarak.
belizense, Adjetivu Rai-Belize nian. Substan-
tivu Ema Belize.
Béljika, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa Loromonu.
belo, Verbu 1. Hasai nanál hodi kose ba buat
ida. Sin. lambe Ez. Asu belo nia kanek
to’o di’ak. 2. (arti figuradu) Gaba bosok.
beluk, Adjetivu 1. (Ema ne’ebé halo an) hanesan
belun.Sin.amigavel2.(Atitudekahahalok)
hanesan belun nian. Sin. amistozu
belun, Substantivu Ema ida ne’ebé ita gosta,
baibain koñese kleur ona, no haree
malu didi’ak. Sin. amigu Ez. Profesór
ne’e ha’unia belun di’ak.
Belus, (rai-) Substantivu Territóriu mahuluk
Timor-Leste nian, la hakohak rai- Oekusi.
(Naran ne’e ema Oekusi sira mak uza
beibeik). Ema Belus, sidadaun Timor-
Leste nian ne’ebé la’ós ema Oekusi.
bemól, Substantivu Tadak ka sinál múzika
nian (= b) katak nota ida-ne’ebé tuir tenke
tun meiutón ida. Liafuan-sorun: sustenidu
beneditinu ~ beneditina, f. Substantivu/
Adjetivu (Monje ka madre) orden Saun
Bentu nian.
benefisiáriu ~ benefisiária, f. Substantivu
Ema ne’ebé hetan kadi’ak ka simu buat
di’ak ruma hosi benfeitór; ema ne’ebé
hetan ajuda hosi ema seluk.
benefísiu, Substantivu Di’ak ne’ebé ema
simu, liuliu hosi ema seluk ne’ebé laran-
luak no tulun saugati. Sin. kadi’ak Ez.
Oan-kiak sira hetan benefísiu barak
hosi benfeitór li’ur ka laran.
benfeitór ~ benfeitora, f. Substantivu Ema
ne’ebé tulun saugati ema seluk. Ez. Estudante
56 berleki
balu hetan ajuda hosi benfeitór sira.
Benín, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika Loromonu.
beninés ~ benineza, f. Adjetivu Rai-Benín
nian. Substantivu Ema Benín.
bensa mós fó-bensa, Verbu Husu ba Maromak
halo santu ka fó rahundi’ak ba buat ka
ema ida. Sin. benze Substantivu = bensan
bensan, Substantivu Hahalok ka efeitu bensa
nian. Ez. Sakramentu Orden fó kbiit
ba amlulik atu haraik Maromak Nia
bensan ba ema, balada no sasán. Husu
bensan katak re’i katuas ka ferik sira-nia
liman hodi husu rahun-di’ak.
benvindu ~ benvinda, f. Adjetivu Ida ne’ebé
to’o mai ho isin di’ak tuir ita hotu nia
hakarak; ema ne’ebé ita simu ho solok
no alegria tanba ita gosta nia. Sin. tabe
mai Ez. Benvindu! Ami haksolok tebes
ho Ita- Boot sira-nia prezensa.
benze, Verbu Husu ba Maromak halo santu
ka fó rahundi’ak ba buat ka ema ida.
Sin. bensa, fóbensa
beran, Substantivu Kbiit ka forsa boot. Adje-
tivu/Advérbiu Barak tebes, sura la bele.
bere-feto, Substantivu (maktolok) Ema-
mane, liuliu mane-oan, ne’ebé halo an
hanesan feto. Sin. migelitu
bereliku, Substantivu 1. Manu-fuik ki’ikoan
ida ne’ebé tuur lametin, haksoit bá-mai
de’it iha aileten ka iha rai. 2. (arti fig
uradu) Ema ida ne’ebé tuur lametin,
la’o bá-mai de’it. Verbu La’o bá-mai
de’it, hanesan manu-bereliku. Keta be
reliku resik katak keta sai bibi-ain demais.
bere-manek, Substantivu (maktolok) Ema-
feto, liuliu fetooan, ne’ebé halo an
hanesan mane. Sin. biin-mane
berinjela, Substantivu Ai-horis ne’ebé nia
fuan balu teluk, balu fali kabuar ho kór
balu matak, balu roxu hodi halo modo
ba han. Sin. karuuk
berleki, Verbu Sente neon-sala tanba buat
ida ne’ebé ita hakarak la akontese ka ita
la konsege hetan; sente frustrasaun.
berlekin
berlekin, Substantivu Kondisaun berleki
nian. Sin. frustrasaun
Berlín, Substantivu Sidadekapitál rai-Ale-
maña nian.
berlindes, Substantivu Bola vidru ki’ikoan
ne’ebé labarik sira uza hodi halimar.
Bermudas, (rai-) Substantivu Nusa-lubun
ki’ik no estadu ida iha Tasi Atlántiku
Norte, besik Estadu Naklibur Sira
Amérika Nian.
bermudense, Adjetivu Rai-Bermudas nian.
Substantivu Ema Bermudas.
bero, Substantivu Ró ki’ik halo ho ai ne’ebé
uza liuliu ba tiha ikan iha tasi laran.
Ema hean ró ne’e ho ai ka bele uza motór.
bero-liman, Substantivu Ai-riin iha bero
nia sorin-sorin ne’ebé tulun bero ne’e
atu namlele.
bersu, Substantivu Kosok-oan nia toba-
fatin. Sin. kamahuur
besi, Substantivu 1. Metál ida ne’ebé toos no
forte tebetebes, serve ba halo uma, ponte,
nst. 2. Kain halo hosi besi. 3. Instrumentu
ba serbisu limak oioin. Sin. ferramenta
besi-asu, Substantivu Metál ida ne’ebé halo
hosi besi, maibé toos no forte liu besi
baibain.
besi-habit, Substantivu Instrumentu ki’ik
ida ho hasan metál no kaer-fatin rua
ne’ebé serve ba kaer metin besi ruma,
liuliu pregu ne’ebé ita atu fokit sai. Sin.
alikate
besik, Adjetivu Ne’ebé la’ós dook. Sin. be’is
besi-kalsu, Substantivu Aparellu taka metin
nian ne’ebé ita la bele loke lahó xave.
Sin. fexadura
besi-kusan mós besikusa, Substantivu Besi-
oan ho tutun meik ne’ebé baibain uza
ba prega buat ruma, envezde tali.
Sin. pregu
besi-laknabit, Substantivu Instrumentu ki’ik
ida ho hasan metál no kaer-fatin rua
ne’ebé serve ba ku’u hodi foti buat
ki’ik sira ne’ebé metin hela. Sin. ai-
laknabit, aikaku’uk, pinsa
57 biban
besi-meak, Adjetivu/Substantivu Substánsia
tarak kameak ne’ebé mosu iha besi ka
besi-asu ne’ebé bee ka oksijéniu mak
kona. Sin. ferrujen
besir, Substantivu Plurál Besi sira, instru-
mentu sira ne’ebé ema uza ba knaar
limak ruma.
besi-riin, Substantivu Besi halo ba ai-riin.
besi-teen, Substantivu Besi nia rahun ka uut.
besta, Adjetivu Ne’ebé beikteen.
besteira, Substantivu Lia ka hahalok beik.
Sin. azneira
Betanu, (rai-) Substantivu Reinu Same nian
iha zona tasimane Timór Lorosa’e nian.
betaun, Substantivu Materiál ba halo didin
ka paseiu ne’ebé ema prepara hodi kahur
malu simentu, fatuk-rahun no bee.
betek mós betik, Adjetivu 1. Ne’ebé isin-
bokar no ain-badak. 2. Ne’ebé bilán
hela, ne’ebé sente konfuzaun.
beterraba Substantivu Modo kabuar, kór-
mean no midar ida ne’ebé moris iha rai
laran. Ez. Iha rain balu ema sira halo
masin-midar hosi beterraba tanba tohu
la iha.
betok, Verbu/Substantivu (Halo) klu’ak ka
kuak klarek iha buat nia kabelak.
betoneira, Substantivu Karreta ida ho silindru
boot iha leten ne’ebé nakdulas hodi
kahur betaun.
betume, Substantivu 1. Masa ne’ebé ema
uza atu hakonu kuak iha didin ka taka
ba karreta nia isin-lolon ne’ebé nakbetok.
Sin. damer 2. Matéria hanesan asfaltu,
halo hosi breu, ahu no elementu seluseluk,
ne’ebé uza atu taka lurón ka didin.
biar, konjunsaun Liafuan ne’e hatama ora-
saun temi kona-ba situasaun ne’ebé la
hanesan ita hanoin ka hein. Sin. maski,
embora, mézmuke Ez. Biar nia riku, nia
susar atu tulun ema kiak sira.
biban, Verbu Hetan leet ka tempu atu halo
buat ruma, iha oportunidade ka xanse atu
halo buat ruma. Ez. Ami la biban atu bá
tanba iha buat barak atu halo iha uma.
biberón
biberón, Substantivu Bebé nia hemu-fatin,
ho susubeen artifisiál iha laran.Sin. su-
subeenfatin. Ez. Di’ak liu ba kosok-an
fó-susu duké fó-han ho biberón.
bibi, Substantivu Balada maksusuk ho dikur
no ain-haat, ne’ebé ema hakiak. Sin.
bibi-timur
bibi-ain, Substantivu 1. Bibi nia ain. 2. Besi-
riin todan ne’ebé ema uza nu’udar ai-suak
ka atu selok odamatan, janela nst. 3.
(arti figuradu) Ema ne’ebé la’o demais,
tuur lametin, la gosta hela iha uma.
bibi-atan, Substantivu Ema ne’ebé hein
bibi. Sin. pastór
Bibi-Dikur, Substantivu Fitun-lubun ida
ne’ebé horiuluk ema sira haree hanesan
bibi ida ho dikur; signu dasanuluk
zodíaku nian (Capricornus).
bibi-fulun, Substantivu Fulun ne’ebé hasai
hosi bibi nia kulit hodi halo xapeu ka
hatais balu. Timór oan sira kesi iha ain
hodi bidu bainhira festa, tebedai.
bibi-malae, Substantivu Bibi espésie ida,
isin-boot liu bibitimur, ne’ebé ema hakiak
tanba nia fulun furak no bele han nia isin.
bibi-oan, Substantivu Bibi ida nia oan ne’ebé
sei ki’ik.
bibi-timur mós bibitimór, Substantivu Bibi
rai-na’in ka bibi Timór nian.
Bíblia, Substantivu Livru santu fiar sarani
nian, ne’ebé hato’o Maromak Nia haloken
ka revelasaun ba ita ema no nakfahe ba
katesik boot rua, Testamentu Tuan no
Testamentu Foun.
bíbliku ~ bíblika, f. Adjetivu
bibliadór, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé
hadomi Bíblia maibé lakohi tradisaun
Kreda Katólika nian. 2. (maktolok)
Ema protestante.
bibliografia, Substantivu Lista ida ne’ebé fó
títulu ba livru no artigu oioin kona-ba
asuntu ruma.
bibliográfiku ~ bibliográfika, f. Adjetivu
bibliógrafu ~ bibilógrafa, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo bibliografia ida.
58 bígamu ~ bígama
biblioteka, Substantivu 1. Uma, ke’an ka
kuartu ho livru barabarak ne’ebé ema
sira bá atu lee, konsulta ka loriempresta.
Ez. Ami-nia suku seidauk soi biblioteka
ba populasaun tomak uza; iha de’it bib-
lioteka ki’ikoan iha eskola laran. 2.
Hariin umak ka estante atu tau livru
oioin, maibé ida-idak iha nia fatin.
bibliotekáriu ~ bibliotekária, f. Adjetivu
Biblioteka nian, kona-ba biblioteka.
Substantivu Ema ida ne’ebé serbisu iha
biblioteka laran hodi tau matan no
haloot no kataloga livru sira.
Bidau, Substantivu Bairru ida sidade Dili
nia sorin lorosa’e.
bidauk, (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida
hanesan bakat. Naran-Botániku:
Strychnos ligustrina
bidiin, Substantivu Lilin-oan nia fatin. Sin.
kastisál, lilin-fatin
bidón, Substantivu Fatin silíndriku ne’ebé ema
baibain tau bee, minarai ka líkidu se-
luseluk bá; baibain hakohak litru atus ida.
bidu, Verbu 1. Book an tuir múzika, liuliu
iha festa. Sin. dansa 2. Hala’o dansa
tradisionál. Substantivu 1. Hahalok
dansa ka bidu dala ida. Sin. bidun 2.
Dansa tradisionál ne’ebé uluk feto sira
basa baba-dook, mane sira bidu iha sira-
nia oin.
bidun, Substantivu Hahalok dansa ka bidu
dala ida.
Bielorúsia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa lorosa’e.
bielorusu ~ bielorusa, f. Adjetivu Rai-
Bielorúsia nian. Substantivu 1. Ema
Bielorúsia. 2. (lia-bielorusu) Dalen eslá-
viku rai-Bielorúsia nian.
bier, Verbu Halolo osan, rai ka sasán ba ema
seluk liuhosi testamentu. Sin. lega
bigamia, Substantivu Krime kaben filafali
bainhira ita sei kaben hela, katak itania
la’en ka feen seidauk mate. Sin.kaben-ruak
bígamu ~ bígama, f. Substantivu Ema ida
ne’ebé halo krime bigamia.
biin-mane
biin-mane, Substantivu (maktolok) Ema-
feto, liuliu fetooan, ne’ebé halo an
hanesan mane. Sin. bere-manek
bikan, Substantivu 1. Hahán taufatin ne’ebé
ema uza bainhira han. Ez. Main atu
suru hahán iha bikan. 2. (arti figuradu)
Feto ne’ebé nakar. Sin. fetoaat Ez. La-
lika besik feto ne’ebá tanba nia ne’e
bikan ida: ema hotu hatene.
bikarbonatu, Substantivu Masin ne’ebé iha
dióksidu-karbonu dala rua.
bikini, Substantivu Fatudebañu feto nian ho
pesa rua.
bilán, Adjetivu Ne’ebé hanoin la hetan, murón
tiha tan hakfodak. Ez. Ha’u bilán tiha,
nu’usá mak labarik ne’e moras derrepente!
bilinge, Adjetivu Ne’ebé uza lian rua. Sin.
dalen-ruak; Liafuan-sorun: monol-
inge, dalen-idak Ez. Timoroan barak
bilinge tanba sira ko’alia lian rua, tetun
no portugés ka lian seluk ruma; aus-
tralianu barakliu monolinge fali, hatene
lia-inglés de’it.
bilinguizmu, Substantivu
billár, Substantivu Jogu oin ida ne’ebé uza
ai-lolon mihis ida hodi kaer no tuu
bola-oan sira ba nia kuak ne’ebé iha
meza nia lidun haat.
billete, Substantivu 1. Kartaun simples no
badak. 2. Surat-tahan, baibain ki’ikoan,
ne’ebé ema hola hodi tama sinema, teatru,
sa’e autokarru, komboiu ka aviauun,
selae atu loke rifa ka lotaria. 3. Kartaun
vizita nian.
billete-identidade, Substantivu Dokumentu
ofisiál, ho fotografia ne’ebé hatudu ema
ida sé loos, fó prova ba polísia ka ema
seluk kona-ba ninia identidade.
billeteira, Substantivu Fa’an-billete fatin.
binókulu, Substantivu Ókulo ho lente
ne’ebé ema bele regula atu haree ba dook.
bintés, Substantivu Osan-rahun ne’ebé
baibain ema uza atu fó fila ba maksosak.
Sin. troku Espresaun La iha bintés ida
katak la iha osan ida.
59 biskate
biografia, Substantivu Haktuir ka istória
kona-ba ema ida nia vida ka moris. Ez.
Madre Júlia okupadu loos hakerek santa
ida nia biografia.
biográfiku ~ biográfika, f. Adjetivu
biólogu ~ bióloga, f. Substantivu Ema
matenek biolojia.
biolojia, Substantivu Estudu konaba buat-
moris sira.
biolójiku ~ biolójika, f. Adjetivu
birak, Substantivu Metál kinur malahuk ida
ne’ebé halo ho riti no kaleen. Sin. bronze
birmanés ~ birmaneza, f. Adjetivu Rai-Bir-
mánia nian. Substantivu 1. Ema Birmánia.
2. (lia-birmanés) Dalen esláviku rai-
Birmánia nian.
Birmánia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Ázia Sudeste. Sin. Myanmar
biru, (kór-) Adjetivu/Substantivu Kórazúl
nakukun. Substantivu = birun
birun mós biru, Substantivu Ai-meta ida
halo hosi fatuk-biru, ne’ebé ema balu
fiar no hatais iha kakorok atu sai haree-
labelek, nune’e inimigu la bele tiru ka
oho sira.
birus, (manu-) Substantivu Loriku espésie
ida ho fulun azúl no ibun kór-kinur.
bisa-han, Substantivu Sente katar maka’as
iha ain laran ne’ebé halo susar atu la’o,
liuliu bainhira ita kleur ona la book ain
ne’e. Sin. ain-bisa, ainnaknei
biseps,Substantivu Múskulu boot iha liman
leten. Sin. lalinu-kabun
bisestu ~ bisesta, f. Adjetivu Kona-ba fulan-
Fevereiru ho loron ruanulu-resin-sia,
la’ós ruanulu-resin-ualu hanesan baibain.
Ez. Kada tinan dahaat ne’e tinan bisestu,
katak fulan-Fevereiru iha loron 29.
bisibisi, Verbu Ko’alia ba tilun ka ko’alia ho
lian ki’ik de’it atu ema ida de’it mak
bele rona, ema seluk labele rona fali.
bisikleta, Substantivu Meiutransporte ida
ne’ebé la iha motór, soi de’it roda rua no
pedál sorisorin ba ema hean hodi la’o.
biskate, Substantivu Serbisu loronsorin de’it.
biskoit
biskoit mós biskoitu, Substantivu Hahán
ki’ik midar, halo ho trigu, mantolun no
masinmidar ka masin, hanesan bolu
toos. Sin. bolaxa
bisole: haree buisole
bispu, Substantivu Amlulik ida ne’ebé Amu-
Papa ka patriarka foti ba episkopadu,
atu uku dioseze ida. Sin. ambispu
bisturí, Substantivu Babahat ki’ik ida ne’ebé
sirurjiaun uza bainhira hala’o operasaun.
biti, Substantivu Lulun ne’ebé ema nahe iha
rai ka hadak leten hodi tuur ka toba bá.
bixa, Substantivu Hahalok nadodon ka
forma tuituir malu, ida tuir ida nia kotuk
bainhira hein ka atu simu buat ruma.
Ez. Ema sira ne’ebé halo bixa iha banku
nia oin halerik tanba kleur lahalimar.
bixu, Substantivu Animál ki’ikoan ne’ebé
dolar iha rai. Sin. ular
bizantinu ~ bizantina, f. Adjetivu Konstan-
tinopla (Bizánsiu) nian; konaba Impériu
Romanu Lorosa’e, ne’ebé tahan hosikedas
sékulu da-4 lK to’o sékulu da-15. Ez.
Sarani ortodoksu no greku-katóliku sira
selebra misa tuir ritu bizantinu, la’ós
tuir ritu romanu hanesan iha rai- Timór.
bizavón, Substantivu 1. Ita-nia aman sira-nia
avón. 2. Avón sira-nia inanaman, ka
ema sira ne’ebé moris tempu uluk liu
no husik hela nia istória hosi dalas ba
dalas. Sin. bei’ala
blasfémia, Substantivu Hatete aat Maromak
ka santu, ka temi leet buat ne’ebé santu
ka lulik. Ez. Temi Ita Na’i Jezús Kristu Nia
naran hodi hato’o ita-nia hakfodak ka hirus
ne’e blasfémia no hahalok aat lahalimar.
blindajen, Adjetivu Besi-asu tahan ida
ne’ebé taka ba karreta atu satan kilatfuan.
blindadu ~ blindada, f. Adjetivu
bloku, Substantivu 1. Fatuk kuadradu ne’ebé
ema halo hosi simentu, raihenek no
fatuk-rahun atubele uza hodi halo kon-
strusaun sira. Sin. tijolu 2. Kualkér
buat ida ne’ebé iha lidun haat. 3. Aliansa
ka grupu polítiku.
60 bo’e
bluza, Substantivu Faru lotuk feto nian, ho
botaun iha gola.
boatu, Substantivu Lia ida ne’ebé ema lori
kona-ba ema seluk nia hahalok ka situa-
saun ne’ebé foin mosu. Sin. lia-anin,
rumór, iis Ez. Ema balu hatete katak
milísia sira tama ona iha Maliana, tiru
ema mate barak, maibé ne’e boatu de’it;
lalika rona.
bobar, Verbu 1. Hale’u fila-fila. Ez. Labarik
sira kaer lensu ida bobar iha liman ka
halo hale’u liman. 2. Ko’alia laloos
maibé buka atu tau ema seluk ba susar.
Ez. Ema bobar malu tan hadau malu
to’os. 3. Hatete lia bosok ka falsu. Sin.
lohi Ez. Ema ne’e bobar nia maluk to’o
tama kadeia.
bobardór mós bobarteen, Substantivu 1.
Ema ne’ebé la ko’alia loloos maibé
bosok atu fó susar ba ema seluk. 2.
Labarik ne’ebé la’o bá-mai maibé la bá
loos uma ka eskola.
bobok, Adjetivu Bobon ka atenbook nian.
Sin. pulmonár
bobon, Substantivu Organ kaduak ida iha
hirus-matan laran ne’ebé ema no balada
sira presiza atubele dada iis. Sin. aten-
book, pulmaun
Bobonaru, (rai-) Substantivu Vila no distritu
ida iha zona loromonu Timór Lorosa’e
nian ho populasaun ne’ebé makdalek
bunak no kemak.
boboot, Adjetivu Ne’ebé boot liu baibain,
boot lahalimar. Sin. enorme Ez. Bainhira
ita bá merkadu hola fehuk ka tomate
baibain ita hili sira boboot. Substantivu
Ema importante ka naranboot.
bobu, Substantivu 1. Ema ida halo jestu
kómiku oioin hodi halo ema sira hamnasa,
nu’udar nia serbisu baibain nian. Sin.
pallasu 2. (figuradu) Ema ida ne’ebé
halo an lahó dignidade. 3. Máskara ida
ne’ebé ema hatais iha karnavál.
bo’e, Verbu (Klamar) duni hodi hata’uk. Ez.
Matebian sira bele bo’e ema aat sira.
boek
boek, Substantivu Balada krustáseu ki’ik
ida ne’ebé horik iha bee laran, hela iha
fatukkuak, liuliu iha mota no tasi.
boi, Verbu Doko bá-mai; dudu ba oin dudu
ba kotuk.
boiala mós boiboi, Substantivu Hariinhalimar
ida ho tuurfatin kesi ba korrente naruk
rua ne’ebé labarik sira tuur bá hodi doko
bá doko no tun-sa’e fila-fila. Sin. baloisu
boikota, Verbu Hakotu hodi lakohi iha re-
lasaun ida ho ema, grupu ka empreza
ruma nu’udar forma protestu nian. Ez.
Populasaun boikota ona loja ne’ebá tanba
ema hotu baruk ho lojana’in ne’ebé
sempre fa’an karu no lakohi hatún folin,
maski kliente barakliu ema kiak rabat rai.
boikotajen, Substantivu
boina, Substantivu Xapeu oin ida ne’ebé
mamar no la iha tahan. Ez. Militár balu
hatais boina mean.
bokar, Adjetivu Ne’ebé iha isin boot.
bokon, Adjetivu Ne’ebé bee ka been ruma
kona. Ez. Fase faru bokon, hafoin habai
ba loron atu maran lailais.
bokse, Substantivu (Ema-mane na’in-rua)
tuku malu iha ringe ka rede laran hanesan
futu manu. Baibain boksista sira uza luvas
boot iha liman. Sin. tuku-malu
boksista mós bokseur, Substantivu Ema-
mane ne’ebé pratika desportu bokse.
Sin. tukudór
bokur, Adjetivu 1. Ne’ebé nia isin boot no
mamar tanba soi mina barak. 2. Ne’ebé
buras ka fó fuan barak.
bola, Substantivu Objetu (liuliu halimar
nian) ne’ebé kabuar no bele duir bá-mai.
Sin. ai-kabuar Ez. Globu mundu nian
kabuar hanesan bola.
bolaxa, Substantivu Hahán ki’ik midar ka
meer, halo ho trigu, mantolun no ma-
sin-midar ka masin, hanesan bolu toos.
bolbu, Substantivu Ai-horis balu nia hun,
ho forma hanesan liis, ne’ebé moris iha
rai laran hodi dudu abut ba kraik no
kain ka tahan ba leten.
61 bomba
boleia, Substantivu Tula kolega ka ema
ruma ho saugati de’it iha karreta. Ez.
Kolega ne’ebá husu boleia ba Taibesi.
boletín, Substantivu 1. Informasaun liuliu
hakerek ne’ebé autoridade sira hato’o ba
públiku kona-ba lia ruma. Sin. relatóriu
Ez. Boletin-saúde ne’e dokumentu
ne’ebé hakerek informasaun kona-ba
ema ida nia moras oioin no babalik
ne’ebé sira bele hetan iha ospitál. 2.
Revista ida ne’ebé fó sai informasaun
oioin, liuliu semanasemana ka fulan-fulan.
Bolívia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Súl.
bolivianu ~ boliviana, f. Adjetivu Rai-
Bolívia nian. Substantivu Ema Bolívia.
bolla, Substantivu Bee-kafu’ak ida ne’ebé
sa’e hosi furin.
bolon, Substantivu Ahi ka bee musan ki’ik
tebes ne’ebé barak mak hamutuk iha
ár, dala barak ita haree hanesan abuabu
ka kalohan. Sin. suar
bolsa, Substantivu 1. Fatin halo hosi hena
ka kulit atu tau sasán. Sin. kohe 2.
Knalus ka saku kulit iha ema ka balada
nia isin nakonu ho bee, mós ida iha feto
nia isin ne’ebé hakohak bebé.
bolsa-estudu, Substantivu Tulun ne’ebé
ema, liuliu estudante sira, hetan hosi in-
stituisaun ruma atubele bá estuda iha
li’ur ka laran ho osan hosi instituisaun ne’e.
bolsu, Substantivu Faru ka kalsa nia parte
iha oin ka kotuk ne’ebé baibain ema tau
osan ka karteira.
bolu, Verbu 1. Fó sinál ho lian hodi halo
ema ne’ebé ita hakarak mai besik ita. 2.
Hasé ema ruma hodi dehan nia naran.
bolun, Substantivu
bolu, Substantivu Dose ne’ebé halo hosi
trigu, manteiga, mantolun, masin-midar,
ingrediente seluseluk, hafoin tunu iha
fornu.
bomba, Substantivu 1. Fuan ne’ebé nakonu
ho materiál esplozivu ho ema halo
atubele hafera ka harahun buat ruma.
bombardeiu
2. Aparellu ne’ebé ema uza atu hatama
ár ka xupa bee sai mai. Verbu 1. Hafera
ka harahun fatin ka ema ho esplozaun.
Sin. bombardeia 2. Ataka ema ruma
hodi baku ka tuku to’o dolar.
bombardeiu, Substantivu
bombadór, Substantivu Kriminozu ka terrorista
ida ne’ebé kuda ka hamonu bomba.
Bombaín, Substantivu Sidade boot iha rai-
Índia nia raat loromonu, la dook hosi Goa.
bombardeia, Verbu 1. Hafera ka harahun
fatin ka ema ho esplozaun. Sin. bomba
bombardeiru, (aviaun-) Substantivu Aviaun
oin ida ne’ebé hamonu bomba sira.
bombeiru, Substantivu Ema profisionál ne’ebé
hamate ahi bainhira ahi han uma ka ha
rai, bele mós bainhira mosu dezastre ruma.
bondia, Interjeisaun Espresaun ne’ebé ema
uza atu hasé malu iha dadeer. Sin. loron
di’ak
boné, Substantivu Xapeu mamar no tetuk
baibain ho tutun ne’ebé bubu uitoan.
boneka, Substantivu 1. Figura ema, animál
ka karreta nian, halo hosi ai ka plástiku
ne’ebé labarik sira uza atu halimar. Sin.
brinkedu Ez.Loja-na’in tau boneka iha
loja hanesan ezemplu ba maksosak
sira. 2. Figura feto-oan ka bebé nian
ne’ebé labarik-feto sira uza atu halimar.
3. (arti figuradu) Ema kbiit-laek ida
ne’ebé ema seluseluk aproveita liuliu iha
kontestu polítiku.
bones, Adjetivu Soe-lia nian. Sin. iróniku
Haree mós lia-bones
bonitu ~ bonita, f. Adjetivu (Ema) ne’ebé
nia oin furak. Sin. oin-di’ak
bonkar, Verbu Sobu hodi halo sabraut tiha;
kaer soe bá-mai ka halo namkari.
bonko, Adjetivu/ Substantivu (Ema) ne’ebé
kotuklaran kle’uk no bubu uitoan. Sin.
fusuk, korkunda
bonoite, Interjeisaun Espresaun ne’ebé
ema uza atu hasé malu bainhira to’o
oras kalan no mós atu despede ba toba.
Sin. kalan di’ak
62 boron
bonproveitu, Interjeisaun Kumprimentu
ne’ebé ema hato’o ba malu bainhira
hahú han hamutuk. Sin. tabe han!
book, Verbu 1. Muda buat ruma nia tatuur
ka pozisaun. Sin. haduka 2. Halo ema
ruma atu lakon pasiénsia. 3. Tuu-bosok
ka boluhalimar. Sin. goza Ez. Mane oan
sira book feto bainhira liu hosi sira-nia
oin. Nu’udar espresaun idiomátika
book an katak muda bá muda mai.
boot, Adjetivu 1. Ne’ebé nia tamañu la’ós
ki’ik. 2. Ne’ebé importante. 3. Ne’ebé
katuas ka soi autoridade.
bora,(ai-)Substantivu1.Ai-horisfuikida ne’ebé
fó fuan hanesan ananás. 2. Salurik ne’ebé
ema halo hodi homan aitahan bora nian.
borboleta, Substantivu Kutun ka insetu ho
liras boot no kór- oioion ne’ebé semo
bá-mai hosi aifunan ba seluk hodi buka
ai-han midar. Sin. kukulai, kopukopu
bordadu, Substantivu (Knaar halo) dezeñu
mafutar ka dekorativu ne’ebé feto sira
suku iha hena nia ninin.
bornál, Substantivu 1. Fatin suku ho hena atu
tau batar, foos, bua-malus ba mama ka sa-
sán seluseluk. 2. Mane nia roupa interiór.
Borneu, (rai-) Substantivu 1. Nusa boot nakfati
iha rai-Malaia, rai-Java no rai-Selebes
sira-nia leet, ne’ebé nakfahe ba zona
polítika tolu: rai-Sabá no rai-Saravake,
ne’ebé Repúblika Malázia mak ukun,
rai-Kalimantan,ne’ebéprovínsiaIndonézia
nian, no rai-Brunei. rai- Indonézia,
rai-Malázia no rai-Brunei mak ukun. 2.
Rai-kotun ne’e nia mahorik ida. Adje-
tivu Rai-Kalimantan, rai-Brunei, rai-
Sabá ka rai-Saravake nian.
boron, Verbu/Advérbiu 1. (Ho sistema) fa’an
merkadorias barak ba ema seluk, liuliu
kontratu-na’in ka lojana’in, atu fa’an fali.
Hola boron katak hola merkadorias ka
sasán barak kedas atu fa’an fali. 2. Fó
kontratu ba ema seluk atu hala’o serbisu
ruma ne’ebé ita labele ka lakohi halo.
Sin. subkontrata
borraxa
borraxa, Substantivu 1. Substánsia halo hosi
lateks ka aiborraxa nia been ne’ebé
mamar no bele dada naruk. 2. Objetu
ida halo hosi borraxa, n.e. borraxa bee-
manas. 3. Borraxa-tahan ne’ebé ita uza
atu apaga hakerek ho lapis iha surat-tahan.
borus, Verbu Sona ka tuu hodi halo kro’at
nia tutun mosu fali iha sorinbalun.
Haree borus katak bele si’ik kona-ba
ema ruma ka hatene buat barak kona-ba
kazu ruma.
bosan, Adjetivu Ne’ebé tuan no mihis ona
tanba ita kleur ona uza ka hatais.
bosok, Verbu Halo ema seluk fiar buat ruma
ne’ebé la loos, liuliu ho motivu aat. Sin.
lohi, butar, bobar, Adjetivu Ne’ebé la-
loos no mós aat. Sin. falsu
bosok-teen, Substantivu Ema ne’ebé toman
ko’alia bosok.
bosu, Verbu Han ka hemu to’o la sente hamlaha
ka hamrook tan. Ez. Asuliar sira han
to’o bosu, hafoin bá toba iha uma-to’os.
botánika, Substantivu Siénsia konaba ai-
horis sira.
botániku~botánika, f.Adjetivu Kona-ba botá-
nika. Substantivu Ema matenek botánika.
botarde, Interjeisaun Espresaun ne’ebé
ema uza atu hasé malu iha lokraik.
botas, Substantivu 1. Sapatu naruk ne’ebé
ema uza atu satan udan ka tahu. 2.
Sapatu ne’ebé militár sira uza.
botaun, Substantivu Musan ki’ik ne’ebé ema
uza atu prega faru ka kalsa. 2. Hanehan-
fatin ki’ik iha aparellu ka mákina nia
lolon ne’ebé ita hanehan atu hamoris
mekanizmu.
botaundepuñu, Substantivu Botaun rua
ne’ebé tutan malu hodi hametin faru-
liman nia fukun.
bote, Substantivu Raga oin ida ne’ebé ema
homan hosi tali-tahan ka au ne’ebé
baibain feto sira lori ka tara iha kotuk.
botir, Substantivu Fatin silíndriku ba tau
bee, tua no been sira seluk ne’ebé halo
hosi vidru, tahu ka kaleen.
63 Brazília
Botsuana, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha raiÁfrika nia balun súl.
botsuanu ~ botsuana, f. Adjetivu Rai-Bot
suana nian. Substantivu Ema Botsuana.
botubotu, Verbu 1. Ko’alia ho lian ki’ik.
Sin. bisibisi 2. Halerik ho lian ki’ik
de’it. Sin. murmura
bou, Verbu Tau hamutuk to’o barak iha fatin
ida de’it. Sin. habou, habutuk, akumula
Substantivu Sasán ne’ebé ita bou tiha
iha fatin ida. Sin. butuk
boulin, Substantivu Jogu ida iha ne’ebé
ema duir bola boot metan ida iha rai
hodi hakona ba botir mutin sira ne’ebé
hamriik-namkadak. Sin. lalolit
boun, Substantivu Liafuan ne’ebé alin uza
hodi haktemik ka hasé oanmane ida-
ne’ebé uluk iha uma-laran. Sin. maun;
liafuan-sorun: alin-mane; biin
boviajen, Interjeisaun Kumprimentu ida
hodi hato’o ba ema ida ne’ebé la’o ba rai
dook ita-nia esperansa atu nia bele soi
viajen di’ak. Sin. haree dalan! Ez. Ita sei
hasoru malu fali tinan oin: boviajen!
Bóznia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa sudeste.
bozníaku ~ bozníaka, f. Adjetivu Rai-Bóz-
nia nian. Substantivu Ema Bóznia.
bravu! ~ brava!, f. Interjeisaun Espresaun
ne’ebé ema uza atu hato’o aten-boot
ka gaba ema ida ba buat di’ak ne’ebé
ema ne’e halo. Sin. vale! Ez. Bainhira
jogadór ida hatama tiha golu, ema hotu
basa liman dehan bravu!
Brazil, (rai-) Substantivu Rain no estadu
boot liu hotu iha Amérika Súl ne’ebé
tempu uluk halo parte Portugál nia
impériu. Ninia lian ofisial portugés.
Rai- Brazíl ne’e membru CPLP
(Klibur Rain Sira ho Dalen Ofisiál
Portugés) ida.
brazileiru ~ brazileira, f. Adjetivu Rai-
Brazíl nian. Substantivu Ema Brazíl.
Brazília, Substantivu Sidadekapitál rai-
Brazíl nian.
Bretaña
Bretaña, (rai-) Substantivu Rain ida iha Europa
loromonu ne’ebé halo parte rai- Fransa
maibé soi nia kultura rasik.
Bretaña-Boot, (rai ~) Substantivu Nusa boot
ida iha Europa nordueste ne’ebé na fahe
ba nasaun haat, maka rai- Inglaterra,
rai- Kornualla, rai-Gales no rai-Eskósia.
bretaun, Adjetivu Rai-Bretaña nian. Sub-
stantivu 1. Ema Bretaña. 2. (lia-bre-
taun) Dalen séltiku rai-Bretaña nian.
breu, Substantivu Been metan kantál halo
hosi alkatraun ka terebentina ne’ebé
natoos bainhira malirin tiha no serve
atu taka kuak iha ai-kabelak, rólolon nst.
briga, Verbu/Substantivu Haksesuk to’o
baku malu.
brigada, Substantivu Ema-lubun ne’ebé
hala’o knaar ida de’it, liuliu iha kon-
testu militár.
brigadeiru, Substantivu 1. Ema ne’ebé hala’o
brigada ida. 2. Diviza militár iha jenerál
nia leten no iha koronél nia kraik.
brinda, Verbu Hasa’e kopu iha jantár ka festa
hodi hemu ba ema ruma nia rahun-di’ak.
brinde, Substantivu; Sin. hasa’e-kopu
brinkedu, Substantivu 1. Buat ba halimar
ne’ebé ema fó ba labarik. Sin. boneka,
ai-halimar 2. Buat ida ne’ebé la’ós ori-
jinál ka falsu.
brinku mós brinkus, Substantivu Buat ba
feto sira enfeita an ne’ebé baibain tau ka
tara iha tilun.
britániku ~ británika, f. Adjetivu Rai
Bretaña-Boot nian ka Reinu Naklibur
nian. Substantivu Ema rai Bretaña-Boot
nian ka Reinu Naklibur nian.
britas, Substantivu Fatuk-musan bokar iha
tasi-ibun ka ida ne’ebé mákina mak ha-
rahun. Adjetivu (Ema) ne’ebé karakteen
no susar hasai osan. Sin. teen-toos
bronkite, Substantivu Moras ida ne’ebé
mosu bainhira tubu sira be lori ár
ba aten-book naktiba ka sai netik
tanba nakonu ho karat, hodi hamosu
me’ar.
64 buat-karan
bronze, Substantivu Metál kinur malahuk ida
ne’ebé halo ho riti no kaleen. Sin. birak
Brunei, (rai-) Substantivu Rain ki’ik no sul-
tanatu ida iha rai- Borneu.
bruneínu ~ bruneína, f. Adjetivu Rai-Brunei
nian. Substantivu Ema Brunei.
brutu ~ bruta, f. Adjetivu 1. Ne’ebé ko’alia
ka halo an ho modun ka maneira ne’ebé
aat no lahó respeitu. 2. Ne’ebé halo
buat ruma ho hanoin-laek, la importa
kona-ba perigu ne’ebé iha ka efeitu aat.
Substantivu Ema beik, modun-aat no
violentu.
Bruxelas, Substantivu Sidadekapitál rai-
Béljika nian, no mós kapitál Klibur
Europa (Uniaun Europeia) ninian.
bua, Substantivu Fuan ne’ebé iha isin ne’ebé
ema baibain uza atu mama ho malus no
ahu hodi halo kabeen sai mean.
bua-hun, Substantivu Ai-horis hun ida ne’ebé
aas no fó bua barak. Naran-Botániku:
Areca
buan, Substantivu Ema, liuliu feto, ne’ebé
soi kbiit májiku no bele uza kbiit ne’e
ba di’ak ka aat.
buapala, Substantivu Musan toos no morin
ai-pala nian, ne’ebé uza hodi tempra
hahán no mós nu’udar ai-moruk. Sin.
nozmoskada
buat, Substantivu Ida ne’ebé ita bele haree,
rona, kaer ka hanoin bá ne’ebé la’ós
ema, balada ka ai-horis. Sin. objetu
buatamak mós buataman, Substantivu Es-
presaun ne’ebé ita uza atu temi mane
ruma ne’ebé ita la hatene nia naran ka
lakohi temi naran. Sin. tipu Ez. Buata-
mak ne’e intelijente lahalimar.
buatinak mós buatinan, Substantivu Espre-
saun ne’ebé uza atu temi feto ruma
ne’ebé ita la hatene nia naran ka lakohi
temi naran. Ez. Buatinak ne’e halai
hanesan rusa fuik.
buat-karan, Substantivu Buat ida ne’ebé ita
fó saugati ba ema seluk atu halo nia
haksolok. Sin. prezente
buat-moris
buat-moris, Substantivu Kualkér buat ida
ne’ebé moris no mate, n.e. ai-horis,
balada ka ema. Sin. kriatura
buat-siin, Adjetivu/Substantivu (Substánsia)
ne’ebé siin hanesan derokbeen ka tua-
siik. Sin. ásidu
buat-sou, Substantivu Substánia tonat no mate
ne’ebé forma fatuk nia lolon. Sin. minerál
bubrutu,AdjetivuNe’ebéoin-buiskahirus-teen.
bubu, Verbu/Adjetivu (Ne’ebé) sai boot tanba
kanek ka bainhira ár ka bee enxe. Ez.
Liutiha monu hosi bisikleta, ha’u-nia
ain tomak bubu.
bubuk1, Adjetivu Ne’ebé bubu.
bubuk2, Substantivu Kutun ka insetu hanesan
dihi maibé boot liu. Sin. babubur
bubun, Substantivu Buat ida ne’ebé bubu,
liuliu kulit. Sin. tumór
bubur, (ai-) Substantivu 1 Ai-horis hun hosi
espésieeukaliptu,hoai-tahanne’ebémorin
uitoan. Iha rai- Timór ita hetan ai
bubur-metan (= airuu) no ai buburmutin.
Budapeste, Substantivu Sidadekapitál rai-
Ungria nian.
budista, Adjetivu/Substantivu Ema ne’ebé
fiar no tuir hanorin relijiozu ne’ebé
Gautama Buda, ema Índia ida, fó iha
sékulu dalimak molok Kristu.
budizmu, Substantivu
budu mós budun, Substantivu Ai-tahan ka
ai-fuan ne’ebé ema konserva iha tua-siik
ka masin-been. Adjetivu (Isin) ne’ebé la
hariis ba tempu naruk hodi halo iis
ladi’ak. Ez. Ó keta budu ó-nia isin
hanesan ne’e tanba bele halo ó toba ladi’ak.
bufa, Verbu Kasu lia ba ema seluk; hatete sai.
bufa-na’in mós bufu ~ bufa, f. Substantivu
Ema ne’ebé buka atu fó informasaun
ba ema seluk kona-ba ema ruma. Sin.
informadór
buibere, Substantivu 1. Feto simples no
laeskola. 2. Liafuan ne’ebé ema uza
durante rezisténsia ba feto timór sira.
buis, Adjetivu 1. (Balada) ne’ebé la maus,
ne’ebé bele hakanek ema bainhira husik
65 bunak
hela de’it. Sin. fuik Ez. Fahi-fuik no
rusa ita konsidera hanesan balada buis.
2. (Ema) ne’ebé si’ak ka hirus-teen.
buisole, Substantivu Ai-meta ka aimoruk
aat ne’ebé ema fiar no uza atu halo aat
ema seluk. Sin. maninga
buituuk, Substantivu Feto ne’ebé ain-badak.
buka, Verbu 1. Haka’as an atu hetan, tenta
atu hetan. 2. Haka’as an atu hatene.
Buka lia katak bá book uluk ema hosi
hamosu diskórdia.
bukaliadór, Substantivu Ema ne’ebé nia maluk
sira tuur nonook, nia bá sadik, ko’alia
provoka ka inventa lia to’o istori malu.
Bukareste, Substantivu Sidadekapitál rai-
Roménia nian.
bulak, Adjetivu Ne’ebé lakon tiha ona ka-
pasidade atu hanoin normál, ne’ebé nia
kakutak moras. Ez. Koitadu ne’ebá
bulak onaL nia ko’alia naranaran, la’o
iha lurón tun-sa’e, hatais roupa fo’er no
naklees, la hariis.
buldozer, Substantivu Mákina forte tebetebes
hanesan karreta ho kanuru ida iha oin,
ne’ebé prepara terrenu ba harii uma ka
halo lurón, hodi book, foti no hatetuk
rai ka hafera uma aat sira. Sin. karreta-
maksouk
bulelu, Verbu. 1. Sente la iha forsa no la
hatene tuir an, hanesan atu monu ba
rai. Ez. Ema balu sente oinbulelu, bain-
hira sa’e karreta hodi la’o rai dook. 2.
Oin-halai ka haree rai la moos bainhira
hemu tua ka ai moruk lanu.
bulelun, Substantivu
Bulgária, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa sudeste.
búlgaru ~ búlgara, f. Adjetivu Rai-Bulgária
nian. Substantivu 1. Ema Bulgária. 2. (lia-
búlgaru) Dalen esláviku rai-Bulgária nian.
buli, Substantivu Fatin ida hanesan botir
lahó matan atu rai xá ka kafé ne’ebé foin
halo, ka tua.
bunak, (lia-) Substantivu Dalen papua distritu
Bobonaru nian.
buras
buras, Adjetivu 1. Ne’ebé nafunan no sai
boot bá-mai. Ez. Tau rai-metan ba ai ka
modo, tahan sira naklekar ba-mai.
2. Ne’ebé nia isin barak, fó fuan di’ak.
3. Ne’ebé barak no nunka mukit ka
falta. Sin. abundante
bure, Adjetivu Ho makerek ka pontu kór-
oioin.
burgés ~ burgeza, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé pertense ba klase média
iha sosiedade nia laran. Sin. klase-klarak
burit, Verbu Tuda sai, rega sai.
burgezia, Substantivu Klase sosiál ne’ebé
halibur ema profisionál no riku sira
ne’ebé la’ós liurai ka dato.
Burkina (rai-) mós Burkina Faso, Substantivu
Rain no estadu ida iha Áfrika Klarak.
burkinés ~ burkineza, f. Adjetivu Rai-Burkina
nian. Substantivu Ema Burkina.
burokrasia, Substantivu 1. Sistema admin-
istrativu ne’ebé hakohak funsionáriu no
eskritóriu barak. 2. Sistema-ukun
ne’ebé fó kbiit boot ba funsionáriu sira.
Ez. Susar ba prezidente ka liurai ukun
rain ida bainhira burokrasia mak soi
podér tomak; Alunu sira hakarak bá
estuda ba li’ur lailais, maibé burokrasia
la’o kleur no surat sira tenke liu hosi
funsionáriu barak nia asinatura.
burokrátiku ~ burokrátika, f. Adjetivu
burokrata, Substantivu Ema ne’ebé serbisu
iha burokrasia.
burokratiza, Verbu Halo atu sai hanesan
burokrasia ida.
burokratizasaun, Substantivu
burru, (kuda-) Substantivu 1. Balada hanesan
kuda maibé ki’ik liu, ho tilun-tahan
naruk. 2. Ema beik, estúpidu.
burun, Adjetivu Ne’ebé iha defeitu fíziku
ruma hanesan matan-aat, liman-kle’uk
ka ainkude’ik, liuliu hori ki’ik kedas.
Sin. aleijadu Verbu Hetan defeitu
fíziku ida.
Burundí, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik ida iha rai- Áfrika nia balun súl.
66 butuk
burundinés ~ burundineza, f. Adjetivu Rai-
Burundí nian. Substantivu Ema Burundí.
busa, Substantivu Balada maksusuk ain-haat
ho fulun mamar ne’ebé nameo. Iha espésie
boot, fuik no si’ak hanesan leaun no
tigre, no mós espésie umak ne’ebé ema
hakiak atubele duni no oho laho.
busa-aman, Substantivu Ida ne’ebé fó oan
ba busa-inan. busa-inan Substantivu Ida
ne’ebé hahoris busa-oan. busak Adjetivu
1. Kona-ba busa, busa nian. 2. Hanesan
busa. Sin. felinu
busakau, Substantivu Kutun ida hosi família
araknídeu sira-nian ho ain pár haat
baibain taka ho fulun no glándula balu
ne’ebé hali’ur venenu no been ida hodi
harii nia dain ka uma. Sin. labadain
busa-oan, Substantivu Busa-inan no aman
sira-nia oan.
búsola, Substantivu Instrumentu ho oin
hanesan relójiu no daun magnétiku ida
ne’ebé hatudu norte loloos ka norte
magnétiku.
butanu, Substantivu Gás ida ne’ebé bele sunu
lakan maka’as no uza nu’udar karburante.
butar, Verbu Halo ema seluk fiar buat ruma
ne’ebé la loos, liuliu ho motivu aat. Sin.
lohi, bosok
Butaun, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik ida iha raiÁzia Súl, iha rai-Índia no
rai-Tibete sira-nia leet.
butanés ~ butaneza, f. Adjetivu Rai-Butaun
nian. Substantivu Ema Butaun.
butonés ~ butoneza, f. Adjetivu Rai-Butón
nian. Substantivu Ema Butón.
buti, Verbu Tau liman rua hale’u buat ida
hodi hanehan ka kumu. Sin. aperta
buti-liman, Substantivu Enfeite ida ne’ebé
buti ema nia liman. Sin. kelu, pulseira
Butón, (rai-) Substantivu Illa naruk iha rai-
Selebes nia rohan sudeste.
butuk, Substantivu Sasán barak loos ne’ebé
tau hamutuk iha fatin ida de’it. Sin.
bou Ez. Iha koto butuk ida iha meza
ne’ebá. Verbu Ema ka buat barak hamu
da’an
tuk iha fatin ida. Sin. nabutuk, nabou
Ez. Keta bá butuk hamutuk iha kuartu
ne’ebé, fatin la iha.
Dd
da’an, Verbu Te’in ho bee barak atu
hamamar hahán toos atubele han. Ez.
da’an na’an,da’an fehuk, da’an ai-farina.
daak: haree ai-daak
dada, Verbu Halo buat hakbesik mai, liuliu
ho forsa isin nian.
dada’an, Substantivu Hahalok da’an nian.
dadadak, Substantivu 1. Hahalok dada nian.
2. Forsa ida ne’ebé dada. Sin. atrasaun
dada’et, Substantivu Hahalok da’et nian.
Sin. kontájiu
dadakak, Substantivu Hahalok daka nian.
Sin. hahein, guarda
dadalak, Substantivu 1. Bee-dalan. 2. Mota-oan.
dadalek, Substantivu 1. Hahalok dale ka ko’alia
nian. 2. Maneira ko’alia, oinsá mak ita
uza dalen ka lian ida. Sin. linguajen
dadaran, Substantivu Hahalok daran nian.
dadeer, Substantivu 1. Hahalok deer nian.
2. Tempu loron nian hosi rai-naroman
to’o meiudia.
dadehan, Substantivu Hahalok dehan nian.
dadinuk, Substantivu Hahalok ka atitude
dinu nian.
dadobakasa, Substantivu Kutun boot ida
kór-matak ho isin lotuk no ain rua
oin nian naruk tebetebes. Sin. louva-
deus Naran-sientífiku: Mantis
dadodok, Substantivu 1. Hahalok dodok
nian. 2. Kualidade dodok.
dadois, Substantivu Hahalok dois nian.
dadokok, Substantivu Hahalok doko nian.
67 dahaat
buu, Substantivu Substantivu Foos kahur ho
nuusantan ne’ebé te’in iha ai-tali tahan
nia laran. Sin. katupa
dadolar, Substantivu Hahalok dolar nian.
dadoor, Substantivu Kualidade door.
dadolik mós dadolin, Substantivu Ai-knan-
anuk ka poezia tuan ka tradisionál.
dadu, Substantivu Kubu ki’ik ida, ho númeru
iha nia sorin neen ida-idak, ne’ebé ema
uza hodi joga.
dadu’a, (lia-) Substantivu Dialetu Ataúru nian
ne’ebé emar Ilimanu no Beheda ko’alia.
daduduk, Substantivu Hahalok dudu nian.
dadukur, Substantivu Hahalok dukur nian.
dadulas, Substantivu Hahalok dulas nian.
dadulur, 1. Hahalok dulur nian. 2. Hahalok ka
atitude dulur nian. Sin. babeluk, amizade
dadur, Substantivu 1. Fatin metin ida atu rai
ema ida, liuliu ema aat ka kriminozu
ida, atu nia la bele halai tiha; kastigu-fatin.
Sin. kadeia, prizaun 2. Ema ne’ebé hela
iha dadur laran (ema dadur). Verbu
Hatama ba dadur (= hadadur), selae
hela iha dadur laran. Ez. Mane ne’e dadur
hela tanba oho feto ida.
da’et, Verbu (Moras) kona ema ka balada. Ez.
Iha rai-Timór manasdenge da’et bá-mai.
dada’et, Substantivu; Sin. kontaminasaun
dagadá, Substantivu/Adjetivu Naran ne’ebé
ema dalenmakasae sira fó ba povu
fataluku no ba sira-nia lian. Sin. fataluku
dahaat, Adjetivu Mahirak Ba dala haat: ida
be mai haat iha nadodon ka lubun ida.
Ez. Ha’u foin lee autór ne’e nia livru
dahaat: furak tebetebes!
dahaatnuluk
dahaatnuluk, Adjetivu Mahirak Ba dala
haatnulu: ida be haatnulu iha nadodon
ka lubun ida.
dahikus, Adjetivu Mahirak Ne’ebé ida ikus
liu iha kadoek ka série ida. Liafuan-sorun:
dahuluk
dahituk, Adjetivu Mahirak Ba dala hitu:
ida be hitu iha nadodon ka lubun ida.
Ez. Estrema Unsaun ne’e sakramentu
dahituk.
dahitunuluk, Adjetivu Mahirak Ba dala
hitunulu: ida be hitu iha nadodon ka
lubun ida. Ez. Ha’u-nia avón sira foin
selebra sira-nia aniversáriu dahitunuluk
kaben nian.
dahuluk, Adjetivu Mahirak Ne’ebé ida uluk
iha kadoek ka série ida. Sin. primeiru;
Liafuan-sorun: dahikus
dai, Substantivu Hena ida halo ho lahan
barak soru namka’it ba malu no mós
leet barak. Sin. rede
daia, Substantivu Feto ida ne’ebé tulun feto
seluk ne’ebé atu tuur ahi. Sin. parteira
daka, Verbu Hein hodi tau matan ba. Sin.
guarda
dala, Substantivu Tempu ida ka liu. Ez. Sira
pinta uma dala rua.
dalan, Substantivu 1. Fatin hodi la’o, la’o-
fatin. 2. Estrada, lurón. 3. Maneira,
modu atu halo buat ruma.
dalan-inan, Substantivu Dalan ka estrada
boot ne’ebé hatutan vila rua.
dalan-ninin, Substantivu Ninin dalan nian,
dalan nia sorin. Sin. estrada-ninin
dalan-sorin, Substantivu Sorin dalan nian,
dalan nia sorin. Sin. estrada-sorin
dalan-sorun, Substantivu Fatin ida ne’ebé
dalan rua tutan malu.
dalan-tesik, Substantivu Dalan ida badak
liu dalan baibain nian, ne’ebé ema sira
tuir atu to’o lailais iha fatin ruma. Sin.
dalan-korta, dalanterik
dalas, Substantivu 1. Balun ida ne’ebé latan
iha balun seluk nia leten. Sin. kamada
Ez. Praia ne’e rai-henek dalas ida iha
68 daneenuluk
tasi-ibun nia leten; Iha rain malirin
hanesan Inglaterra ema barak hatais
kazaku ho bibifulan dalas mahar iha
laran; Hada fatuk dalas rua atu tahan
rai. 2. Jerasaun, oanlubun. Ez. Timoroan
sira defende sira-nia rain doben dalas ba
dalas, otas ba otas.
dale, Verbu Ko’alia, hatete.
dalen, Substantivu Maneira ko’alia ne’ebé
pertense ba povu ida, no povu seluseluk
baibain la komprende. Sin. lian, língua
Ez. Lia-tetun ne’e dalen riku ida, ho
liafuan mai hosi dalen oioin.
dalen-ruak, Adjetivu Ne’ebé uza dalen rua.
Sin. bilinge
dalimak, Adjetivu Mahirak Ba dala lima:
ida be mai lima iha nadodon ka lubun
ida. Ez. Ha’u vota ba kandidatu dali-
mak ne’e.
dalimanuluk, Adjetivu Mahirak Ba dala
limanulu: ida be mai dalimanulu iha
nadodon ka lubun ida. Ez. Rai-Hawa’i
ne’e Estadu Naklibur Sira-nia estadu
dalimanuluk.
daltóniku, daltonizmu: haree delek-kór
damasku, Substantivu Ai-fuan raiseluk ida,
ki’ik, kórsabraka klaru (kórdamasku)
ho musan boot iha laran, hanesan
ameixa. Damasku sira moris iha ai-
damaskeira. Ez. Ema Austrália sira gosta
tebetebes marmelada damasku nian.
dame, Substantivu Buat ho ema hotu-hotu
hakmatek hela; kalma; funu la iha. Sin.
pás Ez. Ita ema husu ba Maromak haruka
dame mai ita-nia rain.
damer, Substantivu Masa ne’ebé ema uza
atu hakonu kuak iha didin ka taka ba
karreta nia isinlolon ne’ebé nakbetok.
Sin. betume
daneen, Adjetivu Mahirak Ba dala neen: ida
be mai neen iha nadodon ka lubun ida.
Ez. Mateus ne’e sira-nia oan daneen.
daneenuluk, Adjetivu Mahirak Ba dala
neenulu: ida be mai neenulu iha nadodon
ka lubun ida.
dansa
dansa, Verbu Book an tuir múzika, liuliu iha
festa. Sin. bidu Substantivu Hahalok
dansa ka bidu nian; bidu oin ida.
dansarinu ~ dansarina, f. Substantivu Ema
ida ne’ebé dansa nu’udar profisaun. Sin.
makbidur (-mane, - feto)
danu, Substantivu Hahalok ka efeitu halo
aat. Sin. estragu, hahaat Ez. Okupasan
Indonézia nian hakiak danu barak iha
ita-nia rain.
Dao, (rai-) Substantivu Rai-kotun ki’ikoan
ida, nakfati besik rai-Rote nia rohan;
ne’e Timór nia balun ikus liu hotu iha
loromonu. Ema Dao horiuluk mai hosi
rai- Savu, iha loromonu bá.
dapur, Substantivu Kuartu iha ne’ebé ema
sira rai, te’in no prepara hahán. Sin.
te’in-fatin
daran, Verbu Tau ka hatuur ho kuidadu,
hodi hatún buat ida nia rohan rua iha
rai ka kabelak leten.
daruak, Adjetivu Mahirak Ba dala rua: ida
be mai rua iha nadodon ka lubun ida.
Sin. segundu Ez. Ita Na’i Jezús Kristu
ne’e ema daruak Santísima Trindade nian.
daruanuluk, Adjetivu Mahirak Ba dala
ruanulu: ida be mai ruanulu iha nadodon
ka lubun ida. Ez. Sékulu daruanuluk
foin ramata; sékulu daruanulu-resin-
idak foin hahú ona.
dasa, Verbu Dada ka dudu ho ai-saar ka ai-knaar
sasán iha rai hela, liuliu rai-rahun ka fo’er.
dasin, Substantivu Besi ida atu tetu sasán.
Sin. balansa
data, Substantivu Loloos loron ida. Ez.
Data ohin loron sia fulan-Setembru
nian; Sira muda data enkontru nian ba
fulan-Fevereiru. Verbu Hakerek data
iha surat ka dokumentu seluk. Ez. Surat
ne’e ha’u seidauk data.
datilografa, Verbu Hakerek ho mákina hakerek
nian ka komputadór.
datilógrafu ~ datilógrafa, Substantivu Ema
ida ne’ebé hakerek ho mákina hakerek
nian ka komputadór.
69 dedikasaun
datilografia, Substantivu Hakerek ho mákina
hakerek nian ka komputadór. Ez. Ha’u-nia
biin hasai kursu datolografia nian
atubele hetan serbisu nu’udar sekretária.
dato, Substantivu Ema boot iha sosiedade
tradisionál, maibé la boot hanesan
liurai. Sin. nobre, fidalgu
datok, Adjetivu
dato-laken, Substantivu Komunidade ema dato
sira-nian. Sin. aristokrasia, nobreza
datoluk, Adjetivu Mahirak Ba dala toluk:
ida be mai tolu iha nadodon ka lubun
ida. Sin. terseiru Ez. Espíritu Santu ne’e
ema datoluk Santísima Trindade nian.
datolunuluk, Adjetivu Mahirak Ba dala
tolunulu: ida be mai tolunulu iha nadodon
ka lubun ida. Ez. Iha Nia tinan datol-
unuluk mak Ita Na’i hahú Nia misaun
iha rai.
daudaun mós daudauk, Advérbiu/Matadak
verbál Oras ne’e de’it.
daun, Substantivu Besi ki’ik, naruk no mihis
loos atu suku selae sona ho ai-moruk.
daun-kuak, Substantivu Kuak daun nian,
daun nia kuak
dawan, (lia-dawan) Substantivu Dalen aus-
tronézikuidane’ebéemaTimórLoromonu
barakliu ko’alia; liabaikenu (dalen rai-
Oekusi nian) ne’e liadawan nia dialetu ida.
debun mós debu, Substantivu Bee-lihun ida,
liuliu boot no lian maibé ladún kle’an.
dedál, Substantivu Besi hanesan xapeu ki’ik
ida halo ho metál ka plástiku ne’ebé ema
tau iha limafuan bainhira suku daudaun,
atu daun labele sona nia.
dedeté mós DDT, Substantivu Ai-moruk
duni susuk be forte loos.
dedika, Verbu 1. Fó ita-nia tempu ka jeitu
ba hahalok ruma. Sin. haklulik Ez.
Ha’u-nia tiun kleur ona dedika an ba
knaar ne’e. 2. Fó-hatene katak knaar
ida ita halo ba ema ida ne’ebé ita hadomi
tebetebes. Ez. André dedika nia livru
foun ba nia inan.
dedikasaun, Substantivu
dedikadu ~ dedikada
dedikadu ~ dedikada, f. Adjetivu
dedikatória, Substantivu Dedikasaun hakerek,
liuliu iha livru laran. Sin. lia-hakluluk
deer, Verbu Fó sai naroman. Sin. nabilan
defeitu, Substantivu Ema ka buat ida nia aat
naturál ida. Sin. kamerik Ez. Komputadór
ne’e iha defeitu barak; Maria bele iha
defeitu barak, maibé nia la karak-teen
hanesan nia biin.
defeituozu ~ defeituoza, f. Adjetivu
defende, Verbu Hamahan ka proteje hosi aat
ka perigu. Sin. sori
defensivu ~ defensiva, f. Adjetivu/Substantivu
Ne’ebé defende. Sin. maksorik
defensór ~ defensora, f. Substantivu Ema
ne’ebé defende. Sin. maksorik
defeza, Substantivu Hahalok defende nian.
Sin. sasorik
dehan, Verbu Loke ibun hodi halo ema seluk
rona ita-nia liafuan; hato’o ba ema seluk
ita-nia hanoin ka informasaun ruma
hodi uza liafuan. Sin. hatete, ha’ak, katak
de’it, Advérbiu Liafuan ida atu hatudu buat
ida, la’ós fali buat rua ka liu, ka buat
seluk. Sin. só Ez. Ha’u sosa kaneta ida de’it.
dékada, Substantivu Tinan sanulu hamutuk.
Ez. Iha dékada 70 nian susar no funu
boot iha rai-Timór.
deklara, Verbu Hatete sai ba ema hotu-hotu.
Sin. haklorek Ez. Iha tinan 1975 Fretilín
deklara Timór Lorosa’e nia independénsia.
deklarasaun, Substantivu; Sin. haklorek
dekreta, Verbu Hasai no hametin ukun-fuan
ka lei ruma atu ema bele moris no halo
tuir. Sin. haruka Ez. Governu dekreta
katak sidadaun sira bele iha pasaporte
ida de’it.
dekretu, Substantivu Orden hosi governu.
Sin. ukun-fuan
delek mós matandelek, Adjetivu La bele haree.
delek-kór, Adjetivu/Substantivu La bele haree
kór sira. Sin. daltóniku ~ daltónika f.
(adj.), daltonizmu (subst.)
delikadu ~ delikada, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
mihis ka fraku. Sin. lotuk 2. Modun-di’ak,
70 depende
haraikan, nonook. Ez. Ema hotuhotu
gosta foin-sa’e ne’e tanba delikadu no
haraik an. Liafuan-sorun: indelikadu
delikadeza, Substantivu; Sin. lalotuk
delinkuénsia, Substantivu Ema delinkuente
nia hahalok.
delinkuente, Substantivu Ema ida ne’ebé
halo delitu, ema ida ne’ebé lakohi halo
tuir lei. Sin. malandru
delitu, Substantivu Sala aat liu ne’ebé ema
ruma halo ho intensaun. Sin. krime Ez.
Abortu, katak oho oan seidauk moris,
ne’e delitu boot.
demais, Advérbiu Númeru boot liu presiza
ka boot liu ita hakarak. Sin. resik, resikliu
Ez. Estudante sira ko’alia demais; di’ak
liu sira rona atubele aprende.
demokrasia, Substantivu 1. Ukun ida ne’ebé
husik ema sira hili governu ida-ne’ebé
sira hakarak tuir votasaun. 2. Ukun ida
ne’ebé fó leet ba ema sira atu dehan sai
sira-nia hanoin kona-ba polítika.
demokrátiku ~ demokrátika, f. Adjetivu
demokratiza Verbu Halo sai demokrátiku.
demokratizasaun, Substantivu
demonstrasaun, Substantivu Hahalok hatudu
nian, liuliu hatudu oinsá mak besi ka
mákina ruma funsiona. Sin. hatudun
demonstrativu ~ demonstrativa, f. Adjetivu
Ne’ebé hatudu. Sin. matuduk
dentál, Adjetivu Nehan nian. Sin. nehak
dentista, Substantivu Médiku ka doutór ida
ne’ebé bali ema sira-nia nehan moras.
Sin. doutór-nehan
departamentu, Substantivu Instituisaun ka
loja nia balun ida. Sin. katesik Ez.
Universidade ida iha departamentu bar-
ak, hanorin materia oioin.
departamentál, Adjetivu
depende, Verbu 1. Kesi hela ho buat seluk;
iha ligasaun ho buat seluk. Sin. hakno’a
Ez. Loke eskola foun ne’e depende hosi
lisensa governu nian. 2. Tenke kesi hela
ho buat seluk atubele moris tuir. Ez.
Timór Lorosa’e nia futuru depende hosi
depois
Timoroan sira-nia esforsu no sakrifísiu.
dependénsia Substantivu; Sin. hakno’an
depois, Advérbiu Tempu ne’ebé tuir. Sin.
hafoin, liutiha, tuirfalimai
deporta, Verbu Duni sai hosi rain. Sin. halemo
Ez. Governu atu deporta malae hotu-
hotu ne’ebé la iha vistu.
deportasaun, Substantivu ; Sin. halemon
deportadu ~ deportada, f. Substantivu Ema
ida ne’ebé governu deporta ba rain
seluk. Ez. Iha tempu Portugál nia ukun,
malae-mutin balu ne’ebé hela iha Timór
ne’e deportadu.
depozita, Verbu Tau iha fatin ruma; hatama
Ez. Ó depozita osan hira iha banku?
depózitu, Substantivu
depresaun, Substantivu 1. Bainhira ema ruma
laran-kraik todan, la bele mós halo
buat ida tan sente hanesan ne’e. 2. Fatin
ida ne’ebé ár nia presaun kraik hela,
nune’e udan bele tau. 3. Fatin kraik iha
rai, hanesan kuak, maibé luan no klarek.
Sin. kabetok
depresivu ~ depresiva, f. Adjetivu
deprime, Verbu 1. Haraik. 2. Halo laran-kraik.
Ez. Rahunaat bele deprime ema sira,
halo sira mós sai bulak.
deprimente, Adjetivu Ne’ebé halo ema sai
laran-kraik.
deprimidu ~ deprimida, f. Adjetivu Ne’ebé
sofre depresaun.
deputadu ~ deputada, f. Substantivu Parla-
mentu ka asembleia lejizlativa nia
membru ida.
dere, Verbu Tuku ho limanhumur.
dermatolojia, Substantivu Matenek kona-
ba kulit.
dermatolojista, Substantivu Médiku ida ne’ebé
bali ema sirania kulit moras.
derok, Substantivu Ai-fuan kinur ida ho
been siin.
derok-been,SubstantivuAi-fuanderokniabeen.
derok-hun, Substantivu Ai-hun ne’ebé fó
fuan derok.
derok-lotuk: haree sabraka-lotuk
71 deskoñesidu ~ deskoñesida
derok-masin, Substantivu Derok oin ida ho
kulit modok.
derrapa, Verbu Namdoras iha rai leten bain-
hira lakon tiha kontrole. Ez. Karreta
naha nian derrapa sai hosi estrada. Sin.
patina
derrepente, Advérbiu Mosu ema ida la hein.
Sin. tekitekir
desente, Adjetivu Ne’ebé tuir moralidade,
hakribi hahalok aat. Ez. Ema desente
sira la na’ok, la tolok mós ema seluk.
Liafuan-sorun: indesente
desénsia, Substantivu
desfavór, Substantivu 1. Sai hosi ema ruma
nia favór; 2. Atitude la hatudu favór,
tanba la gosta ka hakribi. Ez. Ema sira
dehan katak ministru ne’e lakon nia
kargu tan prezidente nia desfavór.
desfavoravel, Adjetivu 1. Ne’ebé la hatudu
favór, ne’ebé la hali’is bá. 2. ne’ebé
hanetik ka hasusar buat seluk. Ez. Anal-
fabetizmu ne’e desfavoravel ba progresu
sosiál iha itania rain.
deside, Verbu Tesi lia, halo desizaun. Sin.
hakotu Ez. Ami seidauk deside se atu sosa
kamioneta ka lae.
desizaun, Substantivu; Sin. lia-kotu, hakotun
deskafeinadu ~ deskafeinada f. Adjetivu
Ne’ebé droga kafeína la iha. Ez. Ema
balu gosta liu hemu kafé deskafeinadu
iha kalan, tanba kafeína bele halo sira
la dukur.
deskansa, Verbu Hakmatek, para la’o ka serbisu.
deskansu, Substantivu
deskarga, Substantivu Eletrisidade nia kbiit
maka’as no tekitekir nian. Ez. Eletrisista
mate tiha bainhira simu deskarga hosi
fiu namkotu ne’e.
deskobre, Verbu Hetan kedas. Ez. Ema ró
sira ne’ebé sira hosi rai-Portugál iha sékulu
dasanulu-resinlimak deskobre rain foun
oioin; Sientista idane’ebé maka deskobre
eletrisidade?
deskobrimentu, Substantivu
deskoñesidu ~ deskoñesida f. Adjetivu
deskonfiadu ~ deskonfiada
Ne’ebé ema ida la koñese, ne’ebé ema
ida la hatene. Substantivu Ema-foun Ez.
Nia simu karta ida hosi deskoñesidu ida.
deskonfiadu ~ deskonfiada, f. Adjetivu
Ladún fiar-metin ba ema seluk. Ez. Ita-
nia populasaun deskonfiadu hela ho mil-
itár indonéziu sira tan sira-nia hahalok
aat iha ita-nia rain.
deskonfiansa, Substantivu
deskonfortavel, Adjetivu La konfortavel, la’ós
fatin di’ak atu hela bá. Ez. Ami la gosta
hela iha otél ne’e tanba tobafatin sira
deskonfortavel.Liafuan-Soruk:konfortavel
deskonfortu, Substantivu
deskonjela, Verbu Hasai hosi jeleira buat
ruma toos hela tan malirin liu atu nia
bele namamar fali ka nabeen iha li’ur.
Ez. Tenke deskonjela boek sira molok
atu te’in tiha.
deskonjeladu ~ deskonjelada, f. Adjetivu
deskontu, Substantivu Hamenus folin dala
ida. Ez. Lojana’in ne’e fó ami deskontu
porsentu lima.
deskreve, Verbu Haktuir loloos ema ka buat
nia feitiu sira. Ez. Livru furak ne’e
deskreve balada sira ne’ebé moris iha rai-
Austrália; Polísia husu nia atu deskreve
emamane ne’ebé ataka nia iha lurón.
deskrisaun, Substantivu
deskulpa, Verbu Lakohi du’un, fó perdua ba.
Substantivu Hahalok lakohi du’un nian,
perdua. Ez. Ha’u husu deskulpa tanba
inkomoda Ita- Boot.
despede, Verbu Kumprimenta ema ruma
ne’ebé atu bá ona; hatete adeus. Ez.
Ha’u ohin bá aeroportu atu despede
ha’u-nia kolega.
despedida, Substantivu
desperdisa, Verbu Fakar ka halakon leet buat
ruma. Sin. hakfakar
desperdísiu, Substantivu Hahalok hakfakar
nian. Sin. hakfakar
despertadór, Substantivu Mákina ki’ik ida
ne’ebé lian kedas atu fanun ema dukur
hela. Sin. (oras-) makfanun
72 detidu ~ detida
desportivu ~ desportiva, f. Adjetivu 1.
Kona-ba desportu. 2. Ema ne’ebé hali’is
ba desportu. Ez. Ha’u-nia maun Fernandu
ne’e ema desportivu liu.
desportu, Substantivu Jogu ida hanesan
tebe-bola, tenis no seluseluk tan.
despreza, Verbu La hadomi, la respeita. Sin.
hakribi Ez. Ema hotu-hotu despreza ema
ne’e tanba na’ok-teen.
desterra, Verbu Obriga ema ruma atu bá
hela iha raiseluk; la husik nia fila ba nia
rain rasik. Ez. Horiuluk governu portugés
desterra ema sira ne’ebé funu hasoru nia
mai rai-Timór.
desterru, Substantivu
destinatáriu ~ destinatária, f. Substantivu
Ema ne’ebé (atu) simu karta ida, ninia
naran no diresaun mosu iha envelope
karta nian. Sin. maksimuk; Liafuan-
Soruk: remetente
destinu, Substantivu 1. To’o-fatin. Ez. Bali
mak aviaun ne’ebá nia destinu. 2. Ema
ka buat nia rahun di’ak ka aat. Ez. Ita
hanoin kona-ba ita-nia labarik sira-nia
destinu.
destrui, Verbu Sobu hotu, harahun.
destruisaun, Substantivu
destruidór ~ destruidora, f. mós destrutivu ~
destrutiva, Adjetivu/Substantivu (Ema
ka buat) ne’ebé destrui. Sin. maksobuk
detalle, Substantivu 1. Informasaun ida
konaba buat ka ema. Ez. Ami seidauk
bele fó detalle kona-ba desgrasa ne’e. 2.
Buat nia feitiu ka elementu ida. Ez.
Ha’u laran-rua konaba detalle ida iha
sirania relatóriu.
detalladu ~ detallada, f. Adjetivu
detein, Verbu Taka netik iha fatin ruma, la
husik sai. Sin. hasohan
detetive, Substantivu Ema polísia ida ne’ebé
buka hatene sé mak halo krime ida.
Detetive sira la hatais farda hanesan
polísia baibain.
detidu ~ detida, f. Substantivu 1. Ema ida
ne’ebé dadur hela, sei hein hatán iha
de’ut
tribunál. 2. Ema ne’ebé autoridade sira
la husik sai ba uma li’ur tan razaun seg-
uransa nian. Sin. ema sohan
de’ut, Verbu 1. Kumu ho liman fila-fila. 2.
Buti halo rahun. Ez. Main de’ut masa
hodi halo paun; Mane-oan na’in-rua
de’ut malu iha ema hotu-hotu nia oin.
deve, Verbu Tenke selu; seidauk selu tiha.
Ez. Nia deve dolar atus ba nia kolega.
devér, Substantivu Ida ne’ebé ema ruma
tenke halo. Ez. Ita ema nia devér ida
ne’e selu ema sira ne’ebé serbisu mai ita.
deverdekaza, Substantivu Estudu (liuliu lee
no hakerek) ne’ebé alunu sira tenke
halo iha uma loroloron bainhira sai tiha
hosi eskola.
dezafia, Verbu Hakarak koko ema ida ka
buat ruma. Sin. sadik, hataru Ez. Soldadu
sira tiru ba ema na’in-tolu ne’ebé dezafia
sira-nia orden.
dezafiu, Substantivu 1. Hahalok sadik nian.
Sin. Sasadik 2. Tarefa ne’ebé parese
susar atu halo. Ez. Hanorin jerasaun
foun ne’e dezafiu boot ba ita-nia governu.
dezagrada, Verbu Halo ema ladún kontente
Ez. Labarik nakar-teen nia hahalok de-
zagrada madre sira.
dezagradu, Substantivu Ez. Nia la kumpri-
menta ha’u hodi hatudu ninia dezagradu.
dezagradavel, Adjetivu Ne’ebé ita ladún gosta;
ladún di’ak. Ez. Haloos estudante sira-
nia ezame sira ne’e knaar dezagradavel
ba mestre sira.
dezanima, Verbu Halo ema lakon neon. Ez.
Mateus dezanima hela tanba la liu ezame.
dezánimu, Substantivu
dezanimadór ~ dezanimadora, f. Adjetivu
Ne’ebé halo ema lakon neon. Ez. Prob-
lema ne’e dezanimadór tebetebes ba
profesór sira.
dezaparesidu ~ dezaparesida, f. Substantivu
Ema ida ne’ebé lakon tiha iha rain
ne’ebé polísia ka tropa hadau ema sira
ne’ebé barani atu kritika governu. Sin.
ema muli Ez. Ambispu sei selebra
73 dezenvolve
misa ida ba dezaparesidu hotu-hotu
Timór Lorosa’e nian.
dezaprova, Verbu 1. La fó aprovasaun, la fó
lisensa Ez. Komité dezaprova tiha ona
ami-nia planu. 2. Kritika tanba ita la
gosta ka la simu. Ez. Ha’u dezaprova
sirania hahalok.
dezaprovasaun, Substantivu
dezarma, Verbu Hasai ema nia tarak, kro’at
ka kilat.
dezarmadu ~ dezarmada, f. Adjetivu
dezarmamentu, Substantivu
dezarraska mós dezenraska, Verbu Sai hosi
susar ka problema ruma; konsege halo
buat ida ne’ebé uluk susar. Liafuan-
sorun: arraska
dezastre, Substantivu Buat aat liu ne’ebé mosu
kedas. Sin. azár, asidente, dezgrasa
dezastrozu ~ dezastroza, f. Adjetivu
dezekilibradu ~ dezekilibrada, f. Adjetivu
1. Ekilíbriu la iha Sin. tato’an-laek 2.
Ne’ebé hanoin ka halo an la tuir razaun.
Ez. Tan feto ne’e nia hahalok dezekilibradu,
ema balu hanoin katak nia bulak.
Dezembru, (fulan- Dezembru) Substantivu
Fulan dasanulu-resin-ruak tinan nian;
fulan-Natál.
dezempregadu ~ dezempregada, f. Adjetivu/
Substantivu (Ema) ne’ebé empregu ka
serbisu la iha.
dezempregu, Substantivu Ez. Iha ita-nia
rain dezempregu ne’e problema sosiál
boot liu hotu.
dezeña, Verbu 1. Tui ho lapis hodi halo ilas
ka imajen. 2. Halo planu ba buat ida.
Ez. Arkitetu portugés ida mak dezeña
embaixadór nia uma. dezeñu Substan-
tivu; Sin. hatuin
dezentope, Verbu Loke buat ida, liuliu
kanu, ne’ebé tiba hela.
dezenraska: haree dezarraska
dezenvolve, Verbu 1. (intranzitivu) Moris
nabokar to’o boot ka tasak. Sin. ma’e
2. (tranzitivu) Halo sai boot ka tasak,
liuliu planu, projetu ka indústria. Sin.
dezenvolvimentu
hama’e Ez. Planu atu dezenvolve turizmu
iha ita-nia rain seidauk metin.
dezenvolvimentu, Substantivu; Sin. hama’en
dezerda, Verbu Hasai liman-rohan na’in ka
erdeiru hosi ema nia testamentu. Ez.
Katuas ne’e dezerda nia oan ikus tanba
nia hamoe tiha familia.
dezerdasaun, Substantivu
dezespera, Verbu Lakon neon.
dezesperadu ~ dezesperada, f. Adjetivu
dezesperu, Substantivu; Sin. laran-tun
dezgostu, Substantivu Baruk hela ho buat
ruma. Sin. Dezagradu Ez. Ha’u sente
dezgostu boot bainhira rona konaba ema
aat ne’e nia hahalok.
deziguál, Adjetivu La iguál; la hanesan,
liuliu kona-ba ema nia direitu sira. Sin.
lafetuk
dezigualdade, Substantivu Ez. Iha país ho
dezigualdade sosiál boot, iha de’it ema
riku no ema kiak.
dezigualdade, Substantivu
dezilude, Verbu Halo ita-nia laran nakraik,
liuliu bainhira ita la konsege buat ruma
ne’ebé ita kleur ona hein.
deziluzaun, Substantivu
dezinfeta, Verbu Hamoos ho aimoruk forte
ida ne’ebé oho mikróbiu.
dezinfetante, Substantivu Ai-moruk hodi
dezinfeta. Ez. Di’ak liu ita rega dezinfetante
iha kuartu ne’e atu moras ida labele da’et.
dezintegra an, Verbu Naksobu hotu, nara-
hun hotu.
dezintegrasaun, Substantivu Ez. Seidauk
Konsulta Populár governu indonéziu
ta’uk katak Timór Lorosa’e nia independ-
énsia bele lori ba dezintegrasaun Repúb-
lika Indonézia nian.
dezleál, Adjetivu La fiar-metin. Ez. Sekretáriu
dezleál ne’e trai fali nia patraun maski
ema ne’e larandi’ak ho nia.
dezlealdade, Substantivu
dezliga, Verbu Tau telefone fali ba nia fatin
atu tesi ligasaun. Ez. Keta dezliga! Main
atu ko’alia ho ó!
74 dezorganizadu ~ dezorganizada
dezloka, Verbu Book hosi fatin ida ba fatin
seluk. Sin. duka Ez. Jenerál haruka ami
dezloka tropa sira ba fronteira.
dezlokamentu, Substantivu; Sin. dakukak
dezmilitariza, Verbu Hasai tropa sira hosi
rain ida, liuliu bainhira iha tropa demais.
Ez. Iha Okupasaun nia laran susar barak
tanba governu indonéziu lakohi dez-
militariza Timór Lorosa’e.
dezmilitarizasaun, Substantivu
dezmoraliza, Verbu Halo ema lakon aten-
boot, ne’ebé dezmoraliza. Ez. Iha funu
laran ita-nia funu-balun sira buka atu
dezmoralizaitahotranzmisaun-rádiuoioin.
dezmoralizadu~ dezmoralizada, Adjetivu
dezmoralizadór~dezmoralizadora,f.Adjetivu
Ne’ebé halo ema lakon aten-boot. Ez.
Ko’alia nafatin konaba moras no mate ne’e
dezmoralizadór tebetebes ba populasaun.
deznutrisaun, Substantivu Moras tan ema
nia ai-han la to’o, ka aat. Sin. hahán-
mukit, subnutrisaun Ez. Iha rain barak
labarik sira terus deznutrisaun.
dezobedese, Verbu Lakohi halo tuir ema
ruma nia hakaran ka orden. Ez. Adaun
no Eva dezobedese Maromak hodi han
ai-fuan ne’ebé Nia bandu nanis.
dezobediente, Adjetivu
dezobediénsia, Substantivu
dezodorizante, Substantivu Ai-morin ne’ebé
ema sira kose ka rega ba nia kulit atu
labele iis. Ez. Ema barak kose dezodori-
zante iha kalilin.
dezordeiru ~ dezordeira, f. Substantivu Ema
hahalok aat liu, estraga ema seluk nia
pás. Sin. bandidu, lafaek rai-maran,
malandru
dezorden, Substantivu Buat hotuhotu sai
hosi nia fatin, buat hotu sabraut. Sin.
runguranga, porkaria
dezorganizadu ~ dezorganizada, f. Adjetivu
Orden la iha, runguranga hela. Ez.
Tanba partidu polítiku ne’e dezorganizadu
hela, ninia kandidatu sira la manán kadeira
ida iha eleisaun.
dezrespeitozu ~ dezrespeitoza
dezrespeitozu ~ dezrespeitoza, f. Adjetivu
Ne’ebé la hatudu respeitu, la haraik an. Sin.
respeitu-laek Ez. Iha rain riku barak ema
foin-sa’e sira dezrespeitozu ho katuas sira.
dezrespeitu, Substantivu
dezvaloriza, Verbu Taka matan ba buat ka
ema ida nia folin. Sin. hakribi, hebai
Ez. Ita sei satan influénsia hosi raiseluk
ne’ebé buka atu dezvaloriza povu Timór
nia lisan sira. Liafuan-sorun: valoriza,
hafolin
dezvalorizasaun, Substantivu
dezvalorizadu ~ dezvalorizada, f. Adjetivu
dezvantajen, Substantivu Buat ida ne’ebé
hamosu susar ruma. Ez. La soi karreta
iha Timór ne’e dezvantajen boot ba ema
sira ne’ebe atu la’o rai.
dezvantajozu ~ dezvantajoza, Adjetivu
dezvia, Verbu 1. Halo atu bees, halo atu sai
hosi nia dalan baibain nian. Sin. habees,
habedok 2. Na’ok fundus ka osan boot
hodi hadalan fali ba fatin seluk. Sin.
habedok
dezviu,Substantivu Buat ida ne’ebé Substantivu
Hahalok dezvia nian.
diabetes, Substantivu Moras ida ne’ebé mosu
bainhira ema nia raan iha masin-midar
resikliu. Sin. mii-midar
diabétiku ~ diabétika, f. Adjetivu
diabiñu, Substantivu 1. Diabu ki’ikoan. Sin.
diabu-oan 2. Labarik nakar-teen.
diabu, Substantivu Anju ka espíritu aat
ne’ebé hasoru Maromak Nia hakaran
no buka nafatin atu dada ema sira ba
aat no ikusliu ba infernu rohan-laek.
Sin. demóniu, malaikat
diabóliku ~ diabólika, f. Adjetivu
diagnostika, Verbu 1. Fihir didi’ak ema nia
isin atu hatene moras idane’ebé maka
kona nia. 2. Hanoin didi’ak konaba
susar ruma atubele hatene nia hun.
diagnoze, Substantivu
diagnóstiku ~ diagnóstika, f. Adjetivu
diagrama, Substantivu Hatuin ka dezeñu ida ne’e-
bé hatudu ka esplika kona-ba buat ruma.
75 difikuldade
di’ak, Adjetivu 1. Ne’ebé ita gosta. 2. Metin,
forte. 3. Util, serve.
diákonu, Substantivu Seminarista ne’ebé
simu tiha diakonatu.
diakonatu, Substantivu Hakat ba saserdósiu
ne’ebé fó ba ema-mane ida podér atu
sarani, atu lee evanjellu no haklaken;
maski nune’e diákonu seidauk bele selebra
misa ka fó-konfesa ema sira.
dialetu, Substantivu Lian ne’ebé ko’alia iha
zona ida, la’ós dalen ketak, maibé
hanesan daleninan nia oan ida. Ez.
Timór Lorosa’e iha dialetu tolunulu ka
liu, maibé dalen sanuluresin- neen de’it.
dialetál, Adjetivu
diálogu, Substantivu Ema na’in-rua ka ema-
lubun rua sirania ko’alia ho malu, liuliu
iha livru ka filme
diamante, Substantivu Fatuk murak ida,
toos tebetebes no lakan, halo ho karbonu
puru. Sin. fatuk-lakan
diáriu, Substantivu 1. Livru iha ne’ebé ema
hakerek buat sira ne’ebé nia halo tiha
ona iha loron ida nia laran. 2. Jornál
ne’ebé mosu loroloron.
didi’ak mós di’ak-di’ak, Adjetivu, Advérbiu
1. Di’ak loos, di’ak tebetebes. 2. halo
didi’ak, kompletamente.
didin, Substantivu Hariin ka estrutura ida,
halo ho fatuk ka bloku barak, ne’ebé
fahe uma ba kuartu oioin. Sin. parede
Verbu Halo didin, tau didin ba. Ez. Ami
didin uma ne’e ho hae.
didin-lolon, Substantivu Didin nia lolon.
dieta, Substantivu 1. Ai-han hotu ne’ebé
ema ida han loroloron. 2. Programa
kona-ba han uitoan de’it ne’ebé ema
bokur halo tuir bainhira hakarak sai
krekas. Verbu Halo dieta. Ez. Tan ha’u
dieta, ha’u la bele han bolu ka rebusadu.
diferente, Adjetivu La hanesan, oinseluk,
oin-ketak.
diferensa, Substantivu
difikuldade, Substantivu Buat ne’ebé difisil.
Sin. susar
difisil
difisil, Substantivu 1. Toos atu halo, la fasil.
Sin. susar 2. Ulun-toos, lakohi halo tuir
ema seluk nia hakaran.
difteria, Substantivu Moras ida ne’ebé kona
kakoroklaran, hamosu me’artasak barak.
dignidade, Substantivu 1. Lala’ok ka kom-
portamentu ne’ebé neineik, kalma no
sériu. Sin. Oin-moos 2. Respeitu ne’ebé
ema ida sente ba nia an.
dignu ~ digna, f. Adjetivu 1. Ne’ebé komporta
an ho dignidade, hanesan dato. Sin.
nobre, datok 2. Ne’ebé so’i ka merese.
Sin. so’ik, meresedór ~ meresedora f.
dígrafu, Substantivu Sinál ka tadak-hakerek
ne’ebé reprezenta son ida de’it ho símbolu
rua, hanesan ll iha lia-tetun ka lh iha
lia-portugés.
dihi, Substantivu Insetu si’ak ida ho makerek
kinur no metan iha nia isinlolon; bele
tata no halo aat ema sira.
dijere, Verbu 1. Dulas hahán iha kabun
laran. 2. Estuda no hanoin kona-ba
buat ruma foun (liuliu surat ka artigu)
atubele kompriende di’ak liu. Ez. Ha’u
lee tiha ona artigu ne’e, maibé ha’u sei-
dauk dijere tiha.
dijestaun, Substantivu
dijestiva ~ dijestiva, f. Adjetivu
dika, Substantivu Liafuan ka buat ne’ebé
halo ita bele kompriende konaba buat
ruma, liuliu bainhira ita si’ik hela. Sin.
indísiu, pista Ez. Se sira la fó dika ida,
susar duni atu si’ik.
dikin, Substantivu Ai nia balun ki’ik no mihis
ida ne’ebé foin hahú moris hosi ai nia
fini, kain ka sanak.
dikur, Substantivu Pontu toos rua ne’ebé
moris sai hosi animal balu nia ulun
(liuliu karau, bibi no rusa).
dila: haree ai-dila
dilema, Substantivu Problema difisil ida
ne’ebé hatudu solusaun rua de’it, ita la
hatene atu hili ida-ne’ebé loos tanba so-
lusaun rua hotu bele aat.
Dili,Substantivu Sidade ne’ebéTimór Lorosa’e
76 diplomasia
nia kapitál, horikedas tinan 1769. Ez.
Iha tinan 1769 Portugés sira muda rai-
Timór nia kapitál hosi Lifau ba Dili.
dilijénsia, Substantivu 1. Favór ka servisu
buka informasaun kona-ba buat ruma.
Sin. peskiza, haknokar 2. Knaar atu
hetan ka konsege buat ruma ne’ebé pre-
siza. 3. Hahalok badinas.
Diloor, Substantivu Suku iha zona tasi-mane
Timór nian.
diman, Substantivu Kro’at hanesan daun
boot no naruk ida ne’ebé uza iha funu.
Dinamarka, (rai-) Substantivu Nasaun ida
iha parte norte kontinente Europa nian.
dinamarkés ~ dinamarkeza f. Adjetivu Rai-
Dinamarka nian. Substantivu Ema, ma-
horik ka lian rai-Dinamarka nian.
dinamita, Verbu Halo rebenta ho dinamite
Ez. Militár sira dinamita tiha uma ne’ebá.
dinamite, Substantivu Substánsia ida ne’ebé
bele rebenta hodi halo esplozaun boot,
bele diretora mós sobu hotu sasán
ne’ebé besik hela.
dinosauru, Substantivu Animál ida ne’ebé
moris iha rai tinan rihun ba rihun liubá,
hanesan lafaek boboot.
dinu, Verbu La gosta, lakohi ema ka buat ida.
Sin. odi, hakribi
dioseze, Substantivu Kreda nia provínsia ida
ne’ebé ambispu ida ukun. Ez. Timór
Lorosa’e ohin loron iha dioseze rua: Dili
nian no Baukau nian.
diosezanu ~ diosezana, f. Adjetivu
diploma,SubstantivuSuratne’ebéuniversidade
ka koléjiu ida fó ba estudante ida hodi
hatudu katak nia tuir tiha ona to’o rohan
kursu ida.
diplomadu ~ diplomada, f. Substantivu Ema
ne’ebé manán tiha ona diploma.
diplomasia, Substantivu 1. Jeitu ba hala’o
relasaun entre nasaun rua; diplomata
nia knaar. 2. Jeitu ba trata ho ema sira
hodi la ofende ka hahirus sira. Ez. Di-
plomasia ne’e jeitu susar atu domina
tanba ema diplomata la bele hatudu nia
diplomátiku ~ diplomátika
sentimentu bainhira trata daudaun ho
ema seluk.
diplomátiku ~ diplomátika, f. Adjetivu
diplomata, Substantivu 1. Badain diplomasia
nian, liuliu ema ida ne’ebé serbisu iha
embaixada ka konsuladu. 2. (makribik)
Ema ne’ebé halo an hanesan nia di’ak
no matenek liu ema seluk.
direitu, Substantivu 1. Buat ne’ebé lei husik
ita halo ka soi. Ez. Iha demokrasia, boot
hotu-hotu iha direitu ba vota. 2. Hanorin
kona-ba lei. Ez. André halo kursu
direitu iha universidade atubele sai
advogadu.
diresaun, Substantivu 1. Fatin ne’ebé ita la’o
hasoru bá. Sin. halolon Ez. Sira bá dir-
esaun ne’ebé? 2. Diretór nia kargu ka
serbisu. Sin. hahesik 3. Orden ka hanorin
kona-ba halo buat ruma. Sin. orientasaun
diretór ~ diretora, f. Substantivu Ema ne’ebé
hala’o knaar-lisuk ka empreza ida, liuliu
eskola,fábrikakarepartisaun. Sin.mahesik
diretu ~ direta, f. Adjetivu Ne’ebá bá fatin
ruma tuir dalan loos de’it, selae tuir dalan
badak liu hotu. Ez. Seidauk iha sasemok
diretu ba Sídnei hosi Dili: tenke troka
aviaun iha Darwin.
dirije, Verbu 1. Hala’o. Sin. hesi Ez. Sé mak
dirije fábrika ne’e? 2. Tau iha diresaun be
di’ak. Sin. halolo
disidente, Substantivu Ema ida ne’ebé hanoin
kona-ba buat importante ida la hanesan
governu, kreda ka ema barakliu. Ez.
Disidente sira ne’ebé lakohi atu ita-nia
povu ukun rasik an bá hela tiha ona iha
Indonézia.
disidénsia, Substantivu
disionáriu, Substantivu Livru hanesan ida-
ne’e, ne’ebé fó liafuan rihun-rahun iha
orden alfabétika, ho liafuan ida-idak nia
signifikadu.
diskete, Substantivu Plástikutahan kuadradu
ida ho fixeiru iha laran ne’ebé ema sira
hatama ba komputadór atubele loke fix-
eiru ne’e hodi haree iha ekrán.
77 disponivel
diskórdia, Substantivu Bainhira ema sira la
hatán malu ka istori malu.
diskoteka, Substantivu 1. Diskumúzika
kolesaun ida. 2. Loja ne’ebé fa’an disku-
múzika. 3. Lokál ka fatin ida ne’ebé
ema sira (liuliu foin-sa’e) bá atu rona
múzika sai hosi disku, dansa no hemu.
diskretu ~ diskreta, f. Adjetivu (Ema) ne’ebé
kuidadu hodi ko’alia ho ema seluk,
tanba ta’uk dehan sai buat ruma ne’ebé
bele book ka halo nia hirus. Sin. ta’es-lia
diskrisaun, Substantivu
diskrimina, Verbu 1. Haketak buat ida hosi
buat seluseluk. 2. Trata ema ida la hanesan
ema seluk, liuliu tuir motivu injustu.
Ez. Iha rain balu governu diskrimina
hasoru ema ne’ebé nia rasa, lian ka
relijiaun la hanesan ema barakliu.
diskriminasaun, Substantivu
diskriminatóriu ~ diskriminatória, f. Adjetivu
disku, Substantivu 1. Tahan ida iha ne’ebé
múzika, imajen ka hakerek grava tiha
ona. 2. Tahan kabuar no todan ida
ne’ebé ema sira tiha nu’udar desportu.
3. Tahan kabuar iha telefone tuan nia
oin ho kuak ba númeru ida-idak ne’ebé
ita marka hodi dere arame.
disku-kompaktu, Substantivu Besi-tahan
kabuar ida iha ne’ebé múzika, hakerek
ka imajen grava tiha ona. Sin. sedé
disku-toos, Substantivu Fatin iha komputadór
nia laran hodi rai fixeiru hotuhotu.
diskursu, Substantivu Ko’alia iha ema barak
niaoinkona-baliarumane’ebéimportante.
diskute, Verbu Ko’alia ka haksesuk kona-ba
buat ruma. Sin. tetu lia
diskusaun, Substantivu; Sin. soru-mutu
disparate, Substantivu Ko’alia mamuk ne’ebé
la fó sentidu ka importánsia ruma;
ko’alia naranaran de’it. Sin. lia-beik,
besteira
disponivel, Adjetivu 1. (Buat ka ema) ne’ebé
bele hetan lasusar. Sin. hola-belek 2.
(Ema) ne’ebé prontu atu simu ka tulun
ema seluseluk.
disponibilidade
disponibilidade, Substantivu
disputa, Substantivu/Verbu Haksesuk ka
briga boot.
distánsia, Substantivu Dook hira loos hosi
fatin ida. Sin. dadook Ez. Susar atu la’o
rai iha Austrália tan distánsia boot iha
sidade boot sira-nia leet.
distribui, Verbu Fahe ba ema oioin.
distribuisaun, Substantivu
distribuidór ~ distribuidora, f. Substantivu
1. Komersiante ne’ebé fahe sasán ba loja
barak atu fa’an. 2. (distribuidór) Mákina
ida ne’ebé fahe sasán ki’ik oioin (rebu-
sadu, sigarru, osan no seluseluk tan)
bainhira ema ida hatama doit ida ka
kartaun. 4. (distribuidora) Sosiedade
komersiál divertida ida ne’ebé fahe sasán
ba loja barak atu fa’an.
distritu, Substantivu Nasaun nia balun ida
ne’ebé mós zona administrativa governu
nian. Ez. Rai Timór Lorosa’e hakohak
distritu barak: ida iha loromonu liubá
ne’e Oekusi nian; ida iha lorosa’e liubá
ne’e Lospalos nian.
distritál, Adjetivu
distúrbiu, Substantivu Runguranga no tarutu
boot ne’ebé ema halo atu halakon
dame. Sin. habuur Ez. Molok Konsulta
Populár hahú iha tinan 1999 iha distúrbiu
barak iha Dili no vila oioin.
ditadór ~ ditadora, f. Substantivu Ukun-na’in
ida ne’ebé soi podér tomak iha nia rain,
no baibain hanehan populasaun. Ez.
Ditadór sira hakribi ema sira ne’ebé luta
tan demokrasia.
ditadu, Substantivu 1. Testu ne’ebé ema ida
lee neineik ho lian boot atu ema seluk
bele hakerek. Ez. Mestre fó beibeik
ditadu ba klase atu alunu sira bele
aprende ortografia loloos. 2. Liafuan
balu ne’ebé hatete baibain kona-ba ita
ema nia vida. Sin. provérbiu, kadehan
Ez. “Lalika konvida asu horon ruin”
ne’e ditadu Timór nian.
ditadura, Substantivu Ditadór nia ukun.
78 dixiplinadu ~ dixiplinada
ditongu, Substantivu Son ida ne’ebé hakohak
vogál rua iha liafuan balu mai hosi lia-
portugés, hanesan ei iha liafuan jeitu ka
ou iha liafuan roupa.
diuk baibain tilun-diuk, Adjetivu (ema) ne’ebé
la bele rona selae rona aat.
diván, Substantivu Kadeira-baruk naruk oin
ida ho fatin ba ema na’in-rua ka tolu, ne’ebé
baibain uza iha saladevizita. Sin. sofá
diversidade, Substantivu 1. Kualidade ka feisaun
oioin hamutuk. 2. Kualidade lahanesan.
diverte, Verbu Halo ema kontente no ham-
nasa; habosok.
divertimentu, diversaun, Substantivu
divertidu ~ divertida, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
diverte. 2. Kómiku.
divide, Verbu Fahe ba balun rua ka liu
divizaun, Substantivu
divindade,Substantivu 1. Kualidade maromak
nian; 2. maromak ida.
divinu ~ divina, f. Adjetivu 1. Maromak
nian, kona-ba Naromak; 2. Mai hosi
Maromak. Ez. Kreda Katólika ne’e divinu
tanba Maromak, la’ós ema de’it, maka harii.
divizivel, Adjetivu Ne’ebé ita bele fahe. Sin.
fahe-belek Liafuan-sorun: indivizivel
divizibilidade, Substantivu
divorsia, Verbu (kaben-na’in rua) soe malu
divórsiuSubstantivu; Sin. soemalu Ez. Divórsiu
ne’e problema sosiál boot tanba halo labarik
barak terus.
divorsiadu ~ diviorsiada, f. Adjetivu Ema
ne’ebé soe malu ona ho nia kaben.
dixiplina, Substantivu 1. Hahalok tuir regra
oioin. Ez. Povu Timór hatudu dixiplina
boot bainhira bá hili-vota iha eleisaun.
2. Jeitu hodi komporta an ka serbisu
ho orden no badinas. Ez. Labarik sira
presiza domin no kariñu, maibé mós
dixiplina. 3. Kursu-estudu iha eskola
ka universidade. Sin. matéria Verbu Fó-
kastigu ema ne’ebé la halo tuir regra sira
ka hahalokaat.
dixiplinadu ~ dixiplinada, f. Adjetivu Ne’ebé
hatudu ka tuir dixiplina.
dizenteria
dizenteria,Substantivu Moras hali’ur bee-boot
ho raan no been iha laran. Sin. teeraan,
modan
doben, Adjetivu Ne’ebé ita hadomi tebetebes.
Ez. Timór ita-nia rain doben.
dobra, Verbu Muda filme ida hodi troka
diálogu ne’ebé iha ho diálogu foun iha
lian seluk. Ez. Presiza dobra filme
japonés ne’e ba lia-tetun atu públiku
bele komprende.
dobradu ~ dobrada, f. Adjetivu Ez. Ó gosta
liu filme raiseluk ho subtítulu ka dobradu?
dobrajen, Substantivu
dobradisa, Substantivu Besi ida ho tahan rua
no eixu ida ne’ebé tutan odamatan ka
janela ba kuadru.
dodok, Verbu 1. Naksobu no narahun tan
aat tiha ona (liuliu hahán, ai no mate-isin).
2. Mamar tebetebes.
dogma, Substantivu Hanoin ka hanorin
ne’ebé ema ka instituisaun ruma (liuliu
Kreda) hatún ho nia autoridade rasik ba
ema sira. Ez. Doutrina kona-ba Santísima
Trindade ne’e dogma fiar sarani nian,
katak ema ne’ebé la fiar bá la’ós sarani
tuir loos.
dogmátiku ~ dogmátika, f. Adjetivu
dohan, Substantivu Uat forte ida ne’ebé tutan
samenkamúskulubaruin.Sin.samen-talin
dohan-musan, Substantivu Bubuk ida iha
kalilin laran ka kelenleet.
dois, Verbu Iis aat ne’ebé ita horon bainhira
hahán, ai ka isin-mate dodok ona, no
mós bainhira animál ka ema nia isin
fo’er hela.
doit, Substantivu Osan-besi ida.
doko, Verbu Book buat ruma bá-mai ka tun-
sa’e ho beran.
dokumentáriu, Substantivu Filme ka pro-
grama-televizaun kona-ba ema ka akon-
tesimentu ruma.
dokumentu, Substantivu Surat ida ne’ebé fó
sasin ka testemuñu kona-ba buat
ruma.
dokumenta, Verbu
79 domíniu
dolar1, Verbu Dada an ba oin rabat rai. Ez.
Lafaek no samea ne’e animál rua ne’ebé
la’o dolar.
dolar2, Substantivu Osan rain dalen-inglés
oioin nia osan (hanesan Singapura,
Estadus Naklibur Sira, Kanadá, Aus-
trália, Zelándia Foun). Daudaun ne’e
osan amerikanu uza iha Timór Lorosa’e
mós to’o oras ne’ebé ita hetan ita-nia
osan rasik. Ez. Dolar ida hakohak sén-
timu atus ida.
dolen, Substantivu Been kantál iha ruin laran.
doméstiku ~ doméstika, f. Adjetivu 1. Uma
nian. Sin. umak 2. Ita-nia nasaun nian,
la’ós nasaun seluk nian. Ez. Sasemok
doméstiku de’it sai hosi aeroportu ki’ik
ne’e; ema sira ne’ebé atu sa’e sasemok
internasionál tenke bá Komoro.
domin, Substantivu Hakarak no gostatebetebes
buat ka ema ruma. Sin. hadomin Ez.
Inan nia domin ba nia oan forte liu
domin umanu hotu-hotu.
domina, Verbu 1. Ukun tomak buat ka ema
ruma. Ez. Hosi tinan 1976 to’o 1999 In-
donézia mak domina ita-nia rain. 2.
Hatene didi’ak jeitu ida ka lian ida. Ez.
Malae ne’e domina ona lia-tetun, maibé
nia seidauk domina liaportugés.
domíniu, Substantivu
domingu mós lorondomingu, Substantivu
1. Loron uluk semana nian. 2. (dialetál)
loron hitu, semana.
Domingu-Páskua mós Páskua, Substantivu
Domingu iha ne’ebé sarani sira selebra
Ita Na’i Jezús Kristu Nia moris-hikas.
Domingu-Ramus, Substantivu Domingu
dahikus Kuarezma nian; loron dahuluk
Semana Santa nian.
Domínika, (rai-) Substantivu Rai-kotun no
mós nasaun ida iha Tasi-Antillas.
dominikense, Adjetivu Rai-Domínika nian.
Substantivu Ema ka mahorik rai-Domí-
nika nian.
domíniu, Substantivu 1. Ukun. 2. Jeitu ka
matenek.
don
don, Substantivu Jeitu ne’ebé Maromak fó ba
ema ida ba halo buat ruma. Sin. talentu
Don, Substantivu/Títulu Tratamentu ba
liurai, dato ka ambispu; liufuan ne’e
mai hosi títulu portugés Dom. Ez. Don
Mateus, Don Boaventura.
Dona, Substantivu/Títulu Tratamentu ba
na’ifeto kaben ida, ita tau iha naran-
sarani nia oin. Ez. Dona Maria, Dona Ana
dona: haree ai-dona
dook, Advérbiu/Adjetivu La besik, (fatin)
ne’ebé presiza tempu barak atu to’o bá.
doon, Substantivu Períodu ida bainhira
lakon família uma-laran ida, sira ne’ebé
sei moris hatais hena metan hodi ha
noin beibeik matebian ne’e. Sin. lutu
door, Advérbiu/Adjetivu Ne’ebé fo’er
tebetebes.
doos, Substantivu Fatin atu tau sasán oioin
iha laran. Sin. kaixa
doras, Adjetivu 1. Ne’ebé namdoras. 2. (Li
afuan) ne’ebé nia vogál dadan ka prin-
sipál mosu iha sílaba rabat ida be ikus
nian (sílaba antepenúltima). Sin.
proparoksítonu Ez. Médiku, válidu,
elétriku, agríkola, polítika hotu-hotu
liafuan doras.
dormitóriu, Substantivu Kuartu boot ho
kama barak iha koléjiu, semináriu ka
ospitál. Sin. kehan-toba
dose, Substantivu 1. Hahán ida halo ho farina,
manutolun, manteiga no masin-midar,
hanesan paun midar. 2. Kualkér rebu-
sadu ida.
dosente, Substantivu Ema ne’ebé hanorin iha
eskola ka universidade. Sin. profesór,
manorin
dosié, Substantivu Dokumentu lubun ida
kona-ba lia ida de’it. Sin. pasta
dotik: haree ai-dotik
doutór ~ doutora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé simu tiha ona diploma aas liu
hotu iha fakuldade universidade nian.
2. Ema badain bali ema moras. Sin.
médiku/médika
80 dukadu
doutoradu ~ doutorada, f. Adjetivu/Sub-
stantivu (Ema) ne’ebé halo tiha ona
doutoramentu.
doutoramentu, Substantivu Diploma aas liu
hotu ne’ebé estudante ida bele simu iha
universidade.
doutrina, Substantivu 1. Hanorin ida, liuliu
kona-ba relijiaun, filozofia ka polítika.
2. Aula kona-ba fiar sarani, liuliu ba
labarik sira.
doze, Substantivu Ai-moruk hira loos ema
moras presiza hemu iha dala ida atubele
hetan isindi’ak. Ez. Ai-moruk ne’e Ita
sei hemu doze lima iha loron ida.
drama, Substantivu 1. Istória ida ne’ebé ema
ruma hakerek atu ema sira bele repre-
zenta iha teatru. Sin. pesa-teatru 2.
Pesa-teatru kona-ba buat sériu, la’ós
atu halo ema sira hamnasa de’it.
Liafuan-sorun: komédia 3. Situasaun
grave ida. Ez. Drama boot ida mosu
horisehik bainhira malandru na’in-rua
tama ba banku ko kilat.
dramátiku ~ dramátika, Adjetivu
dramaturgu ~ dramaturga, f. Substantivu
Ema ne’ebé hakerek drama.
droga, Substantivu 1. Ai-moruk atu hamate
ka satan moras. 2. Ai-moruk todan
ne’ebé ema balu hemu, fuma ka sona
ba an atubele sente kontente ka isin-lais
liu. Droga barak liu perigozu tebetebes,
governu no polísia mós bandu. Verbu
Fó droga. Ez. Atubele opera karauaman
ne’e, veterináriu droga uluk tiha.
drogadu ~ drogada, f. Substantivu Ema ida
ne’ebé kona vísiu droga nian; katak tan
depende droga ona sai bulak se la kon-
sege hetan droga liután beibeik.
dudu, Verbu Book buat ruma ba oin.
duir, Verbu Book buat kabuar ruma tuir rai
ba oin, ba kotuk selae ba sorin.
duka, Verbu Book an. dukan, dadukak
Substantivu; Sin. movimentu
dukadu, Substantivu Zona ne’ebé duka ida
mak ukun.
duke ~ dukeza
duke ~ dukeza, f. Substantivu Dato iha rain
balu Europa Loromonu nian.
duké, Advérbiu Liafuan ida ne’ebé ita uza
hodi kompara hahalok rua. Ez. Ha’u
gosta liu hela iha Likisá duké iha Dili.
dukur, Verbu Deskansa hodi taka matan to’o
lakon konxiénsia, liuliu hodi latan. Sin.
toba
dulas, Verbu Halo buat ruma atu fila beibeik.
Ez. Main tau modo iha sanan, dulas
hotu-hotu ho kanuru boot.
dulur, Verbu 1. Sai maluk ba. Sin. hakmaluk
Ez. Di’ak liu imi la dulur ho labarik nakar
ne’e tanba nia bele dada imi ba aat. 2.
Konta ema nia vida, lori lia. Substantivu
1. Maluk, belun. 2. Hahalok dulur nian.
Sin. dadulur
duni, Verbu Dudu ba oin selae ba li’ur ho
kbiit. Ez. Ha’u duni asu fo’er ne’e ba li’ur.
duni, Advérbiu Tuir loloos. Ez. Buat ne’ebé
sira konta foun duni.
dunitán, Prepozisaun Atu tulun ema ruma,
selae atu halo buat ruma mosu mai. Ez.
Nia halo sakrifísiu barak dunitán nia
familia.
duplu ~ dupla, f. Adjetivu Ho dalas ka balun
rua hanesan de’it. Sin. kaduak Ez. Kilat
ne’e iha kanu duplu.
durante, Prepozisaun Iha tempu ruma nia
laran. Sin. natoon Ez. Durante Funu
Mundiál Daruak Japonés sira okupa
rai-Timór besik tomak.
durubasa, Substantivu Ema ida ne’ebé ko’alia
dalen rua, badain atu tradús liafuan ba
lian seluk bainhira ema sira ne’ebé
81 dúzia
hasoru malu sira-nia lian lahanesan.
Sin. intérprete Ez. Ema foin-sa’e sira
ne’ebé estuda dalen sira bele hetan serbisu
nu’udar durubasa. Verbu Halo knaar
durubasa nian.
duruhui, Substantivu 1. Ema fuik horiuluk
nian ne’ebé han ema seluk nia na’an
(kriminozu ka funu-balun ne’ebé oho
tiha) nu’udar lisan. Sin. kanibál, an-
tropófagu Ez. Molok atu sai sarani, ema
Batak sira no mós ema rai-Fijí nian
duruhui. 2. Ema fuik ne’ebé mosu iha
ai-knanoik, hata’uk ita tanba nia lemo
rai, buka daudaun ema seluk atu han.
duu, Verbu Dehan, lahó prova metin, katak
ema ida halo sala ka hahalok aat ruma;
fó sala. Sin. akuza
daduuk, Substantivu; Sin. akuzasaun mak-
duuk Adjetivu; Sin. akuzatóriu
duun, Adjetivu Ne’ebé ema duu ka akuza
tiha ona. Sin. akuzadu
du’ut, Substantivu Ai badak no mihis ne’ebé
moris hodi taka rai.
du’ut-morin, Substantivu Ai oioin be morin
(hanesan ruku, salsa, agriaun) ne’ebé ita
ema uza atu fukar ka enfeita hahán.
duvida, Verbu Laran-rua hela. Ez. Keta duvida
atu husu ha’u-nia tulun.
dúvida, Substantivu Ez. Diretór dehan sai
nia dúvida sira kona-ba faktu balu iha
relatóriu ne’e.
dúzia, Substantivu Buat sanuluresin- rua
hamutuk. Ez. Mana bá loja hodi sosa
manu-tolun dúzia ida.
 82
Ee
é, Substantivu Letra E nia naran.
EANS, Abreviatura = Emiratu Arabi Nak-
libur Sira
edifísiu, Substantivu Fatin ka uma ida ne’ebé
ema uza hanesan serbisu-fatin ka hela-
fatin. Sin. uma, hariin
Edimburgu, Substantivu Sidadekapitál rai-
Eskósia nian.
edisaun, Substantivu 1. Manuskritu ida
ne’ebé ema fila tiha ona ba livru. 2.
Livru ida nia ezemplár hotu-hotu
ne’ebé imprime tiha iha dala ida.
edita, Verbu 1. Fila manuskritu ida ba livru.
Ez. Molok Ita-Boot imprime testu ne’e,
tenke fó ba ema ne’ebé iha kapasidade
atu edita testu ne’e tomak. 2. Imprime
livru hodi halekar ba públiku. Sin. publika
editór ~ editora, f. Substantivu Ema ne’ebé
edita livru.
editoriál, Adjetivu Kona-ba edisaun. Sub-
stantivu Artigu iha jornál ne’ebé hatudu
diretór nia hanoin kona-ba buat ruma.
editu, Substantivu Ukun-fuan ne’ebé governu
fó sai. Sin. dekretu
éditu, Substantivu Orden ida ne’ebé tribunál
fó sai liuhosi anúnsiu hakerek. Nota:
Keta konfunde liafuan rua éditu no editu.
edonista, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
interese ba prazér no divertimentu de’it.
edonizmu, Substantivu
eduka, Verbu 1. Hanorin modundi’ak ba ema
ruma, liuliu ba labarik. 2. Hasa’e ema
ida nia matenek kona-ba dixiplina ruma.
edukadu ~ edukada, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
matenek tanba simu tiha ona edukasaun.
2. Ne’ebé modun di’ak, delikadu,
haraik an.
edukasaun, Substantivu 1. Hanorin no estudu
hamutuk. 2. Modun-di’ak, delikadeza.
Ez. Edukasaun importante ba nasaun
nia dezenvolvimentu.
edukasionál, Adjetivu Kona-ba edukasaun,
edukasaun nian.
edukativu ~ edukativa, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
hanorin buat util. 2. Kona-ba edukasaun.
Sin. edukasionál
eepa! Interjeisaun Espresaun ida ne’ebé ema
baibain uza atu hatudu laran-hakfodak
tanba haluha ka rona buat ruma ba dala
uluk. Ez. Eepa! Loloos ha’u hasoru malu
ho nia ohin dadeer.
efeitu, Substantivu Letra F nia naran.
efeitu, Substantivu 1. Mudansa ka reasaun
ne’ebé buat ruma hamosu. Ez. Fuma
sigarru bele fó efeitu aat ba ita-nia saúde.
2. Impresaun jerál ne’ebé ema ka buat
ruma hamosu. Ez. Prinseza nia vizita
halo efeitu boot iha distritu tomak.
efikás, Adjetivu 1. Ne’ebé halo ka fó efeitu.
2. Ne’ebé to’o ka hetan rezultadu ne’ebé
loloos. 2. Ne’ebé iha kapasidade atu
hala’o buat ruma ho didi’ak la presiza
lakon tempu no enerjia. Ez. Ita-nia na-
saun presiza governu ne’ebé matenek,
badinas no efikás.
efikásia, Substantivu
egoísta, Adjetivu Ne’ebé hanoin, tau matan
ka fó interese liu ba nia an duké ba ema
seluk. Ez. Ema ne’ebé egoísta sei la hetan
maluk barak.
egoízmu, Substantivu
eh, Konjunsaun Liafuan tetunterik nian
ne’ebé Ita dala balu hetan iha testu reli-
jiozu ho arti hanesan ka.
ehas, Substantivu Insetu ki’ik ne’ebé halai
iha rai leten no ema hakribi tanba moris
iha fatin fo’er. Sin. barata
ei! Interjeisaun Liafuan ne’ebé ita dehan sai
eis-
atu bolu ema ruma nia atensaun maibé
ho ton maka’as uitoan. Ez. Ei! Labarik
sira, keta halimar iha dalan.
eis-, Prefiksu Uluk nian, n.e. eis-prezidente,
eisministru
eixu, Substantivu Besi-riin ne’ebé tutan roda
rua iha karreta.
ejípsiu ~ ejípsia, f. Adjetivu Rai-Ejitu nian.
Substantivu Ema Ejitu.
Ejitu, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika Nordeste ho kultura ne’ebé
tuan lahalimar.
eker, Substantivu Kontas halo hosi ahu-ruin.
Sin. morteen
ekilibradu ~ ekilibrada, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
nakto’an, iha ekilíbriu, la atu monu ona.
2. (Ema) ne’ebé hanoin ka komporta an
ho juizu. Sin. hanoin-normál
ekilíbriu, Substantivu 1. Kondisaun bainhira
buat ida hamriik hela, la monu ida. Sin.
tato’an. 2. Hanoin sentidu hodi sukat
buat hotu-hotu hanesan.
ekipa, Substantivu 1. Jogadór lubun ida. 2.
Badain lubun ida ne’ebé hala’o knaar
ruma. Verbu Fó buat hotu ne’ebé presiza
atubele halo knaar ruma. Ez. Atu sira
bele buka rósobun iha tasi-kidun ne’ebé
kle’an, governu ekipa polísia ho roupa
luku nian.
ekivalente, Adjetivu Hanesan de’it kona-ba
folin, valór ka tamañu. Substantivu
Buat ne’ebé nia valór ka uzu hanesan
buat ida seluk nian.
ekivalénsia, Substantivu
eklipse, Substantivu 1. Mamosuk ka fenómenu
iha lalehan bainhira fulan ka fitun liu
hosi Rai, Loro ka fitun seluk nia oin,
no iha momentu ne’e duni hanetik fitun
nia naroman tomak. Eklipse loro nian
ita bolu naran mós loromate, fulan-ka-
lobas ka fulan-naraan. 2. Situasaun
bainhira buat ida taka ka subar buat seluk.
ekolojia, Substantivu Relasaun entre buat
moris sira no sira-nia ambiente ka horik-
fatin. 2. Estudu kona-ba relasaun ne’e.
83 elástiku ~ elástika
ekolójiku ~ ekolójika, f. Substantivu
ekolojista, Substantivu Ema matenek ekolojia.
ekonomia, Substantivu 1. Sistema kona-ba
halo no fa’an sasán atu halo osan. 2.
Estudu kona-ba sistema ne’e. 3. Poupa
osan hodi gasta uitoan de’it. 4. Osan
ne’ebé Ita poupa tiha ona.
ekonómiku~ekonómika,f.Adjetivu1.Kona-ba
ekonomia, ekonomia nian. 2. Ne’ebé
gasta uitoan no hali’is ba poupa osan.
ekonomista, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé
estuda ekonomia. 2. Matenek-na’in
ekonomia.
ekoturizmu, Substantivu Turizmu ne’ebé,
maski indústria, buka atu la estraga rain
ida nia meiu-ambiente.
ekrán, Substantivu Kabelak mutin ka malahuk
vertikál tetuk ida ne’ebé uza atu hamosu
imajen ho televizaun ka komputadór. Ez.
Ekrán televizaun nian iha tamañu oioin,
balu polegada 1.5, 1.5 no balu boot liu.
ekságonu, Substantivu Forma ida ho lidun
neen. Sin. lidunneen
eksagonál, Adjetivu
ektare, Substantivu Sasukat ida kona-ba rai
ka to’os ne’ebé vale are sanulu.
ekuadór, Substantivu 1. Liña imajinária ida
hale’u mundu, iha klaran loloos entre
Polu Norte no Polu Súl. 2. (rai-Ekuadór)
Rain no estadu iha parte norueste
Amérika Súl nian.
ekuatorianu ~ ekuatoriana, f. Adjetivu Rai-
Ekuadór nian. Substantivu Ema Ekuadór.
ekumenista, Substantivu Ema ida ne’ebé
tuir ekumenizmu.
ekumenizmu, Substantivu Movimentu ka
filozofia ne’ebé buka atu halibur kreda
sarani hotu-hotu.
ekuméniku ~ ekuménika, f. Adjetivu
elástiku ~ elástika, f. Adjetivu Ne’ebé bele
naklolo sai naruk, badak ka belar. Sub-
stantivu (elástiku) Materiál hosi borraxa
ne’ebé bele sai naruk, badak ka belar
bainhira dada tiha, hafoin bele fila ba
nia forma foufoun nian.
ele
ele, Substantivu Letra L nia naran.
elefante, Substantivu Animál maksusuk
rai-maran nian ne’ebé boot liu hotu, ho
ain haat, inurkain naruk, nehan rua
naruk hanesan dikur no tilun-tahan
belar boot. Elefante sira moris iha rai-
Áfrika nia balun, rai-Índia, rai- Birmá-
nia no rai- Tailándia. Sin. odas
elefantíaze, (moras-) Substantivu Moras ida
ne’ebé halo ema nia ain bubu sai boot
liu ain normál. Sin. ainpotis, ain-motur
elegánsia, Substantivu Iha kondisaun ka
karakterístiku elegante, furak ka bele
dada/atria ema seluk nia atensaun.
elegante, Adjetivu 1. (Roupa ka objetu-arte)
ne’ebé lotuk ka furak. 2. (Ema) ne’ebé
hatais ho gostu. Ez. Ema hotu gosta feto
ka mane ne’ebé elegante. 3. (Estilu)
ne’ebé furak tanba hatudu gostu di’ak.
Sin. kalotuk
elegánsia, Substantivu
eleisaun, Substantivu Hahalok ema halibur
malu hodi vota ba ema ida atu reprezenta
sira iha komisaun, konsellu ka governu.
eleitór ~ eleitora, Substantivu Ema ne’ebé
eleje ka hili liuhosi votasaun. Sin. mahilik,
votante
eleitoradu, Adjetivu Eleitór hotu-hotu. Sin.
mahilik-laken
eleitorál, Adjetivu Kona-ba eleisaun. Sin.
mahilik
eleje, Verbu Hili liuhosi votasaun. Ez. Ema
hotu-hotu iha direitu atu eleje ninia repre-
zentante ba Asembleia Repúblika nian.
elementu, Substantivu 1. Buat ida nia baluk
ki’ik ida. 2. Isin-balun ka membru. 3.
Horik-fatin ka ambiente naturál.
elementár, Adjetivu 1. Báziku, fundamentál,
hun na’in. 2. Ne’ebé foin hahú. Ez. Atu
aprende liainglés didi’ak, Ita tenke liuhosi
klase elementár.
elenku, Substantivu Lista ho autór hotu-hotu
ne’ebé mosu iha pesa-teatru nia laran.
Ez. Iha filme nia rohan, ita haree elenku.
elétriku ~ elétrika, f. Adjetivu Ne’ebé hamosu
84 elipse
ka uza eletrisidade. Substantivu
(elétriku) Autokarru oin ida ne’ebé la’o
iha karríl leten iha lurón; nia kakuluk
kesi ba fiu elétriku ne’ebé tabelen iha
leten. Ez. Sidade Lizboa iha elétriku barak
atu tula ema sira, maibé Dili seidauk iha.
elétriku-fatin, Substantivu Kuak ne’ebé ita
tuu fiu eletrisidade nian bá atu korrente
bele la’o tuir. Sin. tomada
eletrisidade, Substantivu Enerjia ne’ebé
mosu bainhira delak partikula sira dada
malu no duni malu filafila hodi halo
forsa maka’as ne’ebé fó naroman no
manas, no mós hala’o mákina sira.
eletrisista, Substantivu Badain ida ne’ebé
monta no hadi’a sasán elétriku, liuliu
ahi elétriku.
eletrokuta, Verbu Oho ho sasulik elétriku.
eletrokusaun, Substantivu
eletróniku ~ eletrónika, Adjetivu (Mákina)
ne’ebé iha laran tranzistór ne’ebé kontrola
sasulik elétriku. Substantivu (eletrónika)
Siénsia no teknolokia kona-ba sirkuitu
no aparellu eletróniku sira.
elevadór, Substantivu Mákina ida hanesan
kaixa tutan metin ho tali-besi boot
ne’ebé serve atu tula ema no sasán tun-sa’e
iha uma aas ho andár barak. Ez. Tanba
kole lahalimar, ami hili atu uza elevadór
sa’e ba andár leten.
elikópteru, Substantivu Aviaun oin ida ho
élise ka tahan nakdulas envezde liras; tahan
nakdulas sira-ne’e husik elikópteru sa’e
loos ba leten la’ós sa’e hali’is hanesan
aviaun ho liras.
elimina, Verbu 1. Hasai tiha hosi fatin ida.
Sin. hali’ur 2. Duni sai hosi fatin ida.
3. Halakon tiha atu la bele iha tan. Sin.
halakon
eliminasaun, Substantivu
eliminatória, Substantivu Prova iha desportu
ida atu hasai kompetidór fraku sira hodi
hili sira ne’ebé maka forte liu ba kom-
petisaun ikus nian.
elipse, Substantivu 1. Forma ovál regulár ida,
elíptiku ~ elíptika
hanesan le’un sírkulu haree hosi lidun
ida. 2. Parte klauza ka fraze ida ne’ebé
bele halakon tiha tanba lahó parte ne’e
mós ita bele komprende nia nafatin ka
si’ik ida ne’ebé tuir. Elipse ne’e ita rep-
rezenta ho pontu tolu ka liu tuir malu
(...) Ez. Malandru ne’e deside atu na’ok
banku. Loron ida, nia tama banku ne’e
ho kilat...
elíptiku ~ elíptika, f. Adjetivu
élise, Substantivu Mekanizmu ida ho tahan
tolu ka liu ne’ebé nakdulas hodi haduni
aviaun ka ró. Sin. madunik
élite, Substantivu Sira ne’ebé jeitu, matenek
ka riku liu ema seluseluk.
elle, Substantivu Letra LL nia naran. Sin.
ele-kaduak
Elsalvadór, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Klarak. Sin. rai- Salvadór
Elsínkia, Substantivu Sidadekapitál rai-Fin-
lándia nian.
ema, Substantivu Mane, feto ka labarik.
ema-lubun, Substantivu Grupu boot ka ema
barak halibur malu hela. Ez. Ema-lubun
prepara hela atu halo manifestasaun
hasoru violénsia doméstika.
emar, Substantivu 1. (tetun-terik) Ema sira.
(Horiuluk iha lia-tetun Substantivu
balu marka forma plurál ho sufiksu -r,
n.e., besi ~ besir ‘besi sira’, asu ~ asur
‘asu sira’). 2. Ema sira ne’ebé atu serbí
ema seluk ka kriadu. 3. Ema sira ne’ebé
tuir ema seluk, hanesan fiar ka haree
ema ne’e hanesan matadalan ba sira.
embaixada, Substantivu 1. Embaixadór no
nia pesoál sira-nia servisufatin. 2. Em-
baixadór nia uma ka hela-fatin.
embaixadór ~ embaixadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé reprezenta nia governu iha
rain seluk ida. Ez. Embaixadór dahuluk
RDTL nian ba Repúblika Indonézia
mak Sr. Alindo Marçal.
embalajen, Substantivu Falun mahar ne’ebé
taka buat ida be ita haruka tuir korreiu.
emblema, Substantivu 1. Ilas ka imajen sim-
85 emigrante
bóliku. 2.Tadak besi ka plástiku ne’ebé ema
sira tau iha sira-nia hatais atu identifika an.
emblemátiku ~ emblemátika, f. Adjetivu
emboot,Substantivu 1.Na’i-ulunkaulun-boot.
2. Ema ne’ebé ukun provínsia ka kolónia
ida. Sin. governadór
embora, Konjunsaun Liafuan ne’ebé hatama
orasaun temi kona-ba situasaun ne’ebé
la hanesan ita hanoin ka hein. Sin.
maski, biar, mézmuke. Interjeisaun Sai
hosi ne’e!
emboskada, Substantivu Subar an hodi hein
ema ruma atubele ataka nia bainhira
liu. Sin. asuterin Ez. Gerrilleiru sira halo
emboskada ba inimigu sira ne’ebé hakarak
liu hosi dalan ne’e.
embraiajen mós embriajen, Substantivu Pedál
iha karreta laran ne’ebé kondutór samaha-
nehan atu muda mudansa karreta nian.
embriaun, Substantivu Ema ka animál ne’ebé
foin hetan forma moris badadaun iha
inan nia oan-fatin. Sin. laloir
embrionáriu ~ embrionária, f. Adjetivu
eme, Substantivu Letra M nia naran.
emerjénsia, Substantivu Situasaun grave ka
manas lahalimar ne’ebé haka’as ita
atu hetan dalan hodi rezolve ka hadi’a
tiha lailais, liuliu salva ema ruma iha
perigu hela. Sin. krize Ez. Bainhira
Timór hetan independénsia, faze emer-
jénsia boot liu mak oinsá atubele fó ai-han
ba populasaun tomak ne’ebé barak liu
matehamlaha.
emigra, Verbu Husik Ita-nia rain atu bá hela
metin iha rain seluk. Liafuan-sorun:
imigra, solat
emigrasaun, Substantivu
emigradu ~ emigrada, f. Adjetivu Ema ne’ebé
kleur ona husik nia rai-inan hodi bá
hela metin iha rain seluk.
emigrante, Substantivu Ema ne’ebé husik
hela nia rain atu bá hela metin iha rain
seluk.Liafuan-sorun:imigrante,maksolat
Ez. Emigrante timoroan sira barak liu
hela iha rai-Portugál no Austrália.
emír
emír, Substantivu Emboot, xefe ka mahukun
árabe.
emiratense, Adjetivu Mahorik Emiratu Arabi
Naklibur Sira nian Substantivu Mahorik
Emiratu Arabi Naklibur Sira nian
emiratu, Substantivu Estadu ki’ik ne’ebé emír
ida mak ukun.
Emiratu Arabi Naklibur Sira, Substantivu
Rain no estadu iha rai-Arábia nia sorin
lorosa’e, iha Tasi-Sikun Pérsia nia ninin.
emisaun, Substantivu Programa ka anúnsiu
ne’ebé mosu ka fó sai iha rádiu ka
televizaun.
emisfériu, Substantivu 1. Esfera nia balun. Sin.
esfera-balun 2. Globu ka planeta- Rai
nia balun ida tuir fafahek ka divizaun
halo ho liña ekuadór ka meridianu
ninian. Ez. Rai-Timór no rai- Austrália
nakfati iha Emisfériu Súl; rai- Portugál
no rai-Makau nakfati fali iha Emisfériu
Norte. 3. Ida hosi kakutak nia balun rua.
emisfériku ~ emisférika, Adjetivu
emisora, Substantivu Fatin ne’ebé emite ka
fó sai programa rádiu ka televizaun nian.
emite, Verbu Tatoli liafuan (no imajen)
liuhosi ár atu makronak-rádiu no mak-
tekek-televizaun sira bele kapta ka simu.
emorrajia, Substantivu Raan suli sai barak
hosi uat. Sin. raan-sulin
emorroidas, Substantivu Moras konaba uat
sira iha kidun laran bubu no kadavés
naraan. Sin. kidunmean
emosaun, Substantivu 1. Laran tuku-tuku,
book an. 2. Sentimentu maka’as, hanesan
domin ka ta’uk. Ez. Ema ne’ebé haree
filme triste ida to’o tanis, ida-ne’e katak
nia tuir filme ne’e ho nia emosaun tomak.
emosionál, Adjetivu 1. Kona-ba emosaun,
emosaun nian. Ez. Labarik ne’e iha
problema emosionál oioin, tan ne’e mak
nia nakar beibeik. 2. Ho emosaun, ho
sentimentu maka’as. Ez. Kole leet halo
protestu emosionál bainhira boot sira
lakohi rona.
emosionante, Adjetivu Ne’ebé halo itania fuan
86 empreza
tuku-tuku. Ez. Jogu horisehik nian emo-
siante lahalimar.
emotivu ~ emotiva, f. Adjetivu Ne’ebé halo
ema atu sente emosaun maka’as. Ez.
Jornál ne’e hakerek beibeik artigu emo-
tivu atu halo ema sira sente hirus.
empada, Substantivu Na’an, modo ka ai-fuan
te’in iha masa laran.
empate, Substantivu/Verbu (Hetan) rezultadu
hanesan de’it iha jogu ruma. Ekipa rua
empate malu katak ema ida la manán.
empeña, Verbu Halo promesa ida ho laran-
hakmatek; fó an ba knaar ka kauza ruma.
empeñu, Substantivu
empeñadu ~ empeñada, Adjetivu
empíriku ~ empírika, f. Adjetivu La’ós bazeia
ba teoria maibé ba esperiénsia ka realidade
be iha. Ez. Dadus empíriku ne’e im-
portante bainhira hakerek kona-ba
siénsia naturál.
empirizmu, Substantivu
emprega, Verbu 1. Fó knaar ka serbisu ba
ema ruma. Ez. Kompañia ne’e emprega
ema timoroan barak duké ema li’ur. 2.
Uza buat ida hodi halo serbisu ruma.
empregradu ~ empregada, f. Adjetivu Ema
ne’ebé simu serbisu husi ema, institui-
saun, organizasaun ka fatin ruma. Sub-
stantivu Ema ne’ebé hala’o serbisu ne’ebé
patraun fó ba nia atu halo.
empregu, Substantivu 1. Knaar ka serbisu
baibain nian atu manán moris. Li-
afuan-sorun: dezempregu 2. Dalan ka
modu hodi uza buat ruma.
empresta, Verbu Husu buat ruma hosi ema
seluk ho promesa atu fó ka selu filafali
bainhira bele. Ez. Livru ne’ebé ita empresta
hosi biblioteka tenke fó filafali tanba
nia loron to’o ona. Substantivu Buat
ne’ebé ema empresta. Sin. empréstimu
empreza, Substantivu 1. Fila-liman ida, liuliu
loja. 2. Kompañia ka sosiedade komersiál.
3. Projetu ka knaar ruma ne’ebé presiza
jeitu ka matenek, selae envolve risku ka
difikuldade. Ez. Timór presiza empreza
emprezariál
nasionál barak atubele halakon deze-
mpregu.
emprezariál, Adjetivu
emprezáriu ~ emprezária, f. Substantivu
Ema ne’ebé hala’o empreza komersiál ida.
enderesa, Verbu Hato’o ba fatin ida loloos
ne’ebé ema ruma hela ka serbisu bá. Ez.
Karta ba ha’u-nia kolega ne’e la to’o tanba
ha’u enderesa sala.
enderesu, Substantivu 1. Fatin ne’ebé Ita
hakarak atu lia-tatoli, karta ka sasán to’o
bá. Sin. diresaun Ez. Ha’u atu hakerek
ha’u-nia enderesu iha billete ne’e. 2. Fatin
ne’e nia naran, ne’ebé hakerek iha envelope
ka pakote molok atu haruka bá. 3. Ema
nia hela-fatin. Sin. morada
Endoensas, Substantivu Serimónia sira Se-
mana Santa nian, liuliu iha Kinta Santa.
enejigeó mós NGO, Substantivu Akrónimu
ne’ebé reprezenta espresaun lia-inglés
nian Non-Government Organization,
katak Organizasaun La’ós Governu
Nian; mós OLGN
enerjia, Substantivu 1. Kbiit maka’as hosi
ahi, bee, anin ka ema nia isin ka klamar.
Ez. Jogadór sira tenke deskansa atu
hetan enerjia ba jogu tuirmai. 2. Forsa
hosi eletrisidade ka bee ne’ebé hala’o
mákina ida.
enérjiku ~ enérjika, f. Substantivu Ne’ebé
iha enerjia barak. Sin. isinlais
enfatiza, Verbu Fó énfaze ka importánsia
boot ba buat ruma. Sin. halosu, friza2
énfaze, Substantivu 1. Maneirako’alia ne’ebé
ezajeradu, hodi hasa’e lian no uza liafuan
boot. 2. Importánsia boot ne’ebé ita fó
ba buat ruma hodi ko’alia. Sin. halosun
enfátiku ~ enfátika, f. Adjetivu
enfeita, Verbu Tau ai-funan, dezeñu, imajen,
hena, tais ka dekorasaun seluk atu fatin
ka ema ruma bele sai furak liután. Sin.
hafunan, hafutar Ez. Sira enfeita tenda
ho ai-funan mesak furak de’it atu halo
bainaka sira haksolok.
enfeite, Substantivu 1. Hahalok enfeita nian.
87 engrenajen
2. Buat ne’ebé enfeita. Sin. hafutar, de-
korasaun, ornamentu
enfermaria, Substantivu Edifísiu ka fatin
ne’ebé ema uza no serbisu bá atu kura
moras ka kanek ne’ebé la’ós todan; fatin
atu fó tulun-dahuluk molok lori ba ospitál.
enfermeiru ~ enfermeira, f. Substantivu Ema
ne’ebé serbisu iha enfermaria ka ospitál
hodi bali ema moras sira.
enfín, Advérbiu Liafuan ne’ebé ita uza hodi
hato’o itania konkluzaun ka hanoin
ikus nian konaba situasaun ka lia ruma.
Ez. Enfín, nia halo buat ne’e mai ha’u
tan laranmoras de’it!
enfoke, Substantivu Nu’un ka maneira atu
hakbesik ba lia ka problema ruma. (Li-
afuan ne’e han malu ho anglisizmu ap-
proach ne’ebé ema balu uza ona). Ez. Sr.
André nia enfoke ba asuntu ne’e inter-
esante loos.
enfrenta, Verbu La’o hasoru. Ez. Hetan tiha
independénsia,Timór enfrenta susar barak,
maski nune’e povu labele hakiduk.
engajadu ~ engajada, Adjetivu Ne’ebé iha
engajamentu ba kauza ruma. Sin. kom-
prometidu Ez. Ita hotu engajadu ba
programa edukasionál ne’ebé governu
foin hasemo.
engajamentu, Substantivu Interese boot no
laran-metin ba kauza ka projetu ruma.
Sin. kompromisu
engoma, Verbu Tau goma ba hena ka hatais
atu halo sai metin; hametin ho goma.
engomadura, Substantivu
engomadu ~ engomada, f. Adjetivu Ne’ebé
metin hela tanba goma.
engrasadu ~ engrasada, f. Adjetivu Ne’ebé
halo ita hamnasa. Sin. kómiku. Ez.
Filme ne’e engrasadu tebes hodi halo
ema hotu hamnasa.
engraxa, VerbuTau graxa hodi halo sai nabilan,
liuliu sapatu. Sin. halakan
engrenajen, Substantivu Mekanizmu ida
karreta ka motosikleta nian ne’ebé haboot
no hamenus roda sira-nia kbiit; la bele
enjeñaria
hapara fali roda hanesan travaun.
enjeñaria, Substantivu Matenek ka siénsia
kona-ba halo dezeña ba halo mákina
boot oioin, no mós planu ba halo es-
trada no ponte.
enjeñeiru ~ enjeñeira, f. Substantivu Mate-
nek na’in enjeñaria.
enkaderna, Verbu Habit no hametin surat-
tahan butuk ida ho goma, selae suku
hamutuk atu sai hanesan livru ida.
Sin. sohe Ez. Estudante universitáriu
tenke enkaderna sira-nia teze molok entrega
ba biblioteka.
enkadernasaun, Substantivu; Sin. sasohek
enkadernadu ~ enkadernada, f. Adjetivu
enkadernadór ~ enkadernadóra, f. Substan-
tivu Ema ne’ebé enkaderna livru sira.
Sin. maksohek-livru
enkanta, Verbu Dada ema nia fuan ka halo
nia fuan monu tan buat ka ema ruma
nia furak. Sin. habanit
enkantadór ~ enkantadora, f. Adjetivu 1.
Ne’ebé enkanta ka dada ema nia fuan.
Sin. mabanit, faxinante 2. Ne’ebé furak
atu mate, hanesan iha mehi de’it.
enkantu, Substantivu Kualidade bele atrai
ka bele dadatanba furak. Sin. habanit,
faxíniu
enkarna, Verbu 1. (Halo atu klamar) hetan
isin. Ez. Maromak enkarna katak nia
nakfilak ba ema atu soi ita ema hosi sala
Adaun no Eva ninian. 2. Fó forma ma-
teriál ba.
enkarnasaun, Substantivu
enkarregadu ~ enkarregada, f. Adjetivu
Ne’ebé iha kargu, devér; ne’ebé simu
responsabiliade ba buat ruma. Substantivu
Ema ne’ebé kaer knaar ida. Ez. Sr. Alves
mak enkarregadu ba projetu ne’e.
enklave, Substantivu Rai ka territóriu nasaun
ida nian ne’ebé rai independente, nasaun
ka estadu ketak ida nia territóriu hale’u
nia. Ez. Repúblika Timor-Leste soi en-
klave ida iha Timór Loromonu, maka
rai- Oekusi.
88 entaun
enkontru, Substantivu 1. Haliburmalu atu
bele tetu lia, diskute no halo desizaun.
2. Hasoru-malu ho ema seluk dala ida.
Ez. Ami hanoin-hetan ami-nia enkon-
tru ho Señór Embaixadór.
enkoraja, Verbu Fó aten-boot ka aten-barani
ba ema ruma atubele bá oin. Sin. anima
Ez. Ha’u hakarak enkoraja estudante
sira atu estuda no serbisu maka’as, tanba
nune’e de’it mak sira bele hetan susesu.
enkorajamentu, Substantivu
enkuantu, Konjunsaun 1. Iha oras ne’ebé;
(akontesimentu seluk la’o daudaun) Ez.
Ami hamoos hariisfatin enkuantu nia
hamoos dapur. 2. Tuir razaun ne’ebé. Sin.
tan, komu, falisá Ez. Enkuantu ita la
gosta lee, di’ak liu ita la tama universidade.
enorme,AdjetivuNe’ebébootlahalimar; ne’ebé
nia tamañu ka sasukat ne’ebé naruk ka
boot liu. Sin. boboot, sukatlabelek
ensaiu, Substantivu 1. Prátika ka preparasaun
ba buat ne’ebé atu hato’o iha oinmai,
liuliu pesateatru ka konsertu. 2. Prova,
liuliu siéntifiku. 3. Hakerek badak ida
kona-ba lia ka asuntu ruma, liuliu atu
ema hato’o nia opiniaun rasik.
ENSAN, Abreviatura = Estadu Naklibur
Sira Amérika Nian
ensena, Verbu Hesi ka dirije atividade palku
nian; tau iha sena pesateatru ka konsertu.
ensenasaun, Substantivu
ensenadór ~ ensenadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé ensena pesa-teatru ka konsertu.
ensiklopédia, Substantivu Livru klibur ida
ne’ebé fó-hatene kona-ba asuntu oin-
oin basuk.
ensiklopédiku ~ ensiklopédika, f. Adjetivu
ensinu, Substantivu Hahalok hanorin nian
iha instituisaun hanesan eskola, koléjiu
ka universidade. Sin. hanorin formál
entaun, Advérbiu Liafuan ne’ebé ita uza hodi
refere ba buat ne’ebé foin hatete daudaun.
Sin. ne’eduni, nune’e, tan ne’e, ne’ebe,
portantu Ez. Bebé dukur ona, entaun
hatoba nia iha kama.
entomólogu ~ entomóloga
entomólogu ~ entomóloga f. Substantivu
Ema matenek entomolojia.
entomolojia, Substantivu Sanak siénsia zo-
olojia nian ne’ebé estuda kutun ka in-
setu sira.
entomolójiku ~ entomolójika, f. Adjetivu
entrada, Substantivu 1. Tama-fatin. 2. Selun
ida seluk. Sin. sinál, depózitu 3. Nota
ne’ebé fó loloos bainhira atu hahú
hananu. Ez. Bainhira entrada sala,
múzika tomak sei sala. 4. Pratu ida uluk
iha jantár boot ida, ne’ebé serbí bain
hira bainaka sira han tiha kaidani.
entre, Prepozisaun Iha buat rua nia leet. Ez.
Ita presiza hala’o rekonsiliasaun entre
Timór no Indonézia.
entrega, Verbu Fó, lolo ba. Sin. saran Ez.
Nasaun Naklibur Sira entrega podér ba
Repúblika Demokrátika Timor-Leste
iha loron 20 fulan-Maiu 2002. Substan-
tivu Hahalok entrega nian. Sin. sasaran
entretantu, Advérbiu Bainhira buat ida
akontese hela. Ez. Ana foti sobremeza,
entretantu Mena halo kafé.
entrevista, Substantivu 1. Hahalok entrevista
nian. 2. Enkontru ida iha ne’ebé patraun
ka xefe ida husu ba ema Mahusuk ka
rekente ida pergunta barak atu hatene
loloos se nia serve ba servisu ka kargu
ne’ebé nia hakarak. Verbu Husu oioin
ba ema ida, halo pergunta oioin kona-
ba asuntu partikulár ida. Ez. Jornalista
sira buka atu entrevista ami-nia xefe.
entrevistadór ~ entrevistadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé entrevista ema seluk.
entrevistadu ~ entrevistada, f. Adjetivu Ema
ne’ebé patra un, maknokar ka jornalista
ida entrevista.
Entrudu, SubstantivuTempumolokKuarezma
hahú, loron tolu uluk-ba Loron- Kuarta
Kadesan Nian (Kuarta Sinzas Nian),
ne’ebé katóliku sira selebra ho festa no
halimar oioin. Sin. Karnavál
entuziasta, Adjetivu Ne’ebé haksolok tebetebes
halo buat ruma; ne’ebé iha hakarak
89 epena
maka’as. Sin. laran-manas Ez. Foin-sa’e
sira entuziasta tebes konaba konsertu
ne’ebé kantadór ambonés ne’e atu fó
iha Manatutu. Substantivu Ema ne’ebé
gosta liu knaar ruma ka atividade ruma
liuliu desportu, arte ka múzika.
entuziazmu, Substantivu Laran-manas liu ba
buat ka atividade ruma.
envelope, Substantivu Surat nia fatin halo ho
surattahan hikas ne’ebé uza atu haruka
karta ka dokumentu liuhosi korrreiu.
envés, Advérbiu Envezde halo nune’e. Ez.
Ha’u haruka labarik sira fila ba uma;
envés sira bá pasiar iha tasiibun.
envezde, Prepozisaun Iha (buat ka ema ida)
nia fatin; hodi troka buat seluk. Ez. Ha’u
la hatene tansá mak nia hemu susubeen
envezde kafé moruk ne’ebé nia mamá
prepara tiha ona.
envolve, Verbu 1. Presiza, ezije. Ez. Sai médiku
envolve estudu barak. 2. Halo buat ka
ema ruma tama ba lia; halo ema atu tama
klaran. Sin. haklahat Ez. Tan sira envolve
ha’u iha prosesu ne’e, ha’u mós tenke
hatán iha tribunál.
envolvimentu, Substantivu
enxada, Substantivu Besi to’os nian ho ai
naruk no besi-tahan ki’ik kuadradu
hanesan tilun. Besi ne’e ita uza hodi ha-
moos du’ut fuik no fila rai. Sin. badi
enxakeka, Substantivu Ulun-moras todan
ida ne’ebé halo ema sente mós bulelu,
no susar loos atu hamate.
enxofre, Substantivu Substánsia kór-kinur
ida ne’ebé fó sai iis maka’as no aat loos
bainhira ita sunu tiha. Sin. baliran
enxovál, Substantivu Roupa no sasán util
oioin ne’ebé família prepara hodi fó ba
noiva atu kaben ona, selae ba bebé
ne’ebé atu moris.
epatite, Substantivu Moras ida ne’ebé kona
aten, halo nia bubu. Sin. morasaten
epena, Advérbiu Liafuan ne’ebé ita uza atu
espresa laran-triste kona-ba buat ruma
ladi’ak ne’ebé mosu ka situasaun susar.
epidemia
Sin. kepena Ez. Epena nia la bele hetan
serbisu, tanba nia ema jeitu no badinas
lahalimar. Interjeisaun Triste duni!
epidemia, Substantivu Moras aat ida ne’ebé
mosu kedas iha zona ka rain ida, naklekar
lailais hodi da’et ba ema rihun ba rihun.
Sin. horas Ez. Moras-denge sai epidemia
boot ida iha Timór, liuliu iha tempu udan.
Epifania, Substantivu Festa ne’ebé ema
sarani sira selebra iha loron 6 fulan-
Janeiru nian hodi hanoin fali liurai
na’intolu husi lorosa’e ne’ebé bá vizita
kosokoan Jezús iha Belein. Festa ne’e
halo parte siklu litúrjiku Natál nian.
épiku ~ épika f. Adjetivu 1. Ne’ebé haktuir
ho dadolin ka versu, no mós ho estilu
furak no kafutar, konaba asua’in ida nia
hahalok sira. 2. (Hahalok) ne’ebé barani
ka kmanek, hanesan asuai’in ninian. Ez.
Mundu tomak foti matan ba povu
Timór nia luta épika atu ukun rasikan.
episkopadu, Substantivu Kargu ambispu
nian ne’ebé fó ba amlulik ida liuhosi
ritu konsagrasaun.
episkopál, Adjetivu Bisbu nian, ambispu nian.
epístola, Substantivu 1. Surat ka karta, liuliu
sira ne’ebé Saun Paulu no nia apóstulu-
maluk hakerek ba saranilubun oioin
bainhira Ita Na’i Jezús Kristu lakleur
ona sa’e ba lalehan. 2. Iha misa tradisionál,
leitura (baibain hosi Testamentu Foun)
ne’ebé ita rona molok amlulik ka diákonu
lee evanjellu bolu mós naran epístola.
epistolár, Adjetivu Kona-ba karta ka surat.
epizódiu, Substantivu 1. Mamosuk ka akon-
tesimentu ida. Sin. insidente 2. Programa
ida de’it iha istória ida ne’ebé hato’o
liuhosi rádiu ka televizaun hosi parte
ida ba parte seluk; epizódiu sira-nia
kontinuasaun tutan beibeik hosi loron
ida ba loron seluk to’o istória hotu.
époka, Substantivu Bain ka tempu naruk
uitoan. Sin. períodu, otas Ez. Iha époka
koloniál, Portugál ukun rain oioin iha
Ázia hanesan Goa, Makau, Malaka,
90 Ermera
Ambon no Flores, aleinde Timór.
epopeia, Substantivu Poema épiku.
eptágonu, Substantivu Forma ida ho lidun hitu.
Sin. lidunhituk
eptagonál, Adjetivu
eransa, Substantivu Osan, sasán, propriedade
ka buat seluk ne’ebé ema erda hosi ema
seluk, baibain aman, inan ka parente,
ne’ebé mate. Sin. liman-rohan
erbisida, Adjetivu Ne’ebé hamate du’ut-alin.
Substantivu Ai-moruk hodi hamate
du’ut-alin.
erbívoru ~ erbívora, Adjetivu Ne’ebé baibain
han du’ut. Substantivu Animál ida
ne’ebé baibain han du’it, ka han du’ut
de’it. Sin. mahán-du’ut
erda, Verbu Simu osan ka rikusoin hosi ema
ne’ebé mate tiha ona, baibain ita-nia
aman, inan ka parente seluk. Sin. simu
rohan-liman. Ez. Labarik ne’e erda tiha
dolar rihun tolu hosi nia avó ne’ebé
mate loron hirak liubá iha Austrália.
ereditáriu ~ ereditária, f. Adjetivu Ne’ebé
amaninan halolo ba oan sira, hosi dalas
ba dalas. Ez. Moras ne’e ereditáriu tanba
pasa hosi aman ka inan ba labarik ida.
ereje, Substantivu Ema ida ne’ebé hali’is ba
fiar bosok kona-ba relijiaun.
eremita, Substantivu Ema ida ne’ebé horik
mesamesak, liuliu atu reza no halo sasidak
ka meditasaun.
eremitériu, Substantivu Eremita nia hela-fatin.
erezia, Substantivu Fiar bosok kona-ba reli-
jiaun. Ez. Ema ida ne’ebé simu erezia
lakon nia komuñaun ho kreda Katóliku.
erétiku ~ erétika, f. Adjetivu 1. Kona-ba
ereje ka erezia; 2. (Hanoin) ne’ebé nega
hanorin Kreda nian.
eritreu ~ eritreia, f. Adjetivu Rai-Eritreia
nian. Substantivu Ema Eritreia.
Eritreia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika Nordeste.
Eriván, Substantivu Sidadekapitál rai-Arm
nia nian.
Ermera, Substantivu Suku no subdistritu ida
érnia
iha parte loromonu nian ne’ebé iha kafé
barak.
érnia, Substantivu Bubuk ida iha kabun nia
oin ne’ebé mosu bainhira teemutin balun
ida sai kedas hosi nia fatin. Sin. babonuk
eroi ~ eroína, f. Substantivu Ema ne’ebé iha
aten-barani hodi defende ema seluk ka
nia nasaun ka halo di’ak buat ruma iha
funu ka susar boot nia laran. Sin. asua’in
Ez. Timór iha eroi barak maibé balu de’it
mak ema hatene nia naran.
eroiku ~ eroika, f. Adjetivu
eroína, Substantivu Feto ne’ebé asua’in. Sin.
asua’infeto
eroína, Substantivu Droga maka’as no perigozu
loos ne’ebé halo hosi morfina.
eroízmu, Substantivu Hahalok eroi nian.
erótiku ~ erótika, f. Adjetivu Kona-ba domin
fíziku.
erotizmu, Substantivu
erozaun, Substantivu Aat ne’ebé anin ka bee,
iha tempu naruk liu nia laran, hodi kose
fatuk beibeik to’o hamenus nia kabelak,
ka halo railolon sira monu. Sin. sasodak
Ez. Iha tempu udan, mosu erozaun iha
parte barak hodi hakotu dalan no
komunikasaun.
erozivu ~ eroziva, f. Adjetivu Ne’ebé hamosu
erozaun. Sin. maksodak
erre, Substantivu Letra R nia naran.
erre-kaduak, Substantivu Letra RR nia naran.
erudisaun, Substantivu Matenek-boot kona-
ba dixiplina ruma.
eruditu ~ erudita, f. Adjetivu Ne’ebé hatene
barak no kle’an tanba halo tiha ona
estudu barak, liuliu iha universidade.
Sin. eskola-boot, matenekboot
ervilla, Substantivu Ai-horis hanbelek ida
hanesan aitunis ne’ebé fó kakun ho musan
ki’ik latar ida iha laran.
ese, Substantivu Letra S nia naran.
esénsia, Substantivu 1. Buat ida nia hun, parte
importante liu. Ez. Problema ida-ne’e
nia esénsia mak ema tenke rona malu
atu la bele mosu konfuzaun. 2. Mina
91 eskandalozu ~ eskandaloza
hosi ai-fuan ka modo, ne’ebé uza atu
hafurak hahán ka atu halo mina-morin
ka aimoruk.
esensiál, Adjetivu 1. Hun nian. Sin. báziku,
fundamentál 2. Ne’ebé presiza tebes duni.
Ez. Bee esensiál ba ita ema nia moris.
esfera, Substantivu 1. Forma ka hahe’uk
jeométriku hanesan bola, ne’ebé nia
pontu li’ur hotuhotu dook hanesan hosi
nia klaran. 2. Espasu ka leet luan iha la-
lehan, ne’ebé ema sira haree hanesan
le’un ka sírkulu boot ida. 3. Área ba
atividade ruma. Ez. Madre Júlia kleur
ona serbisu iha esfera katekeze nian.
esfériku ~ esférika, f. Adjetivu
esforsu, Substantivu 1. Kbiit isin ka neon nian
ne’ebé presiza atu halo buat ruma, liuliu
buat susar. 2. Hahalok tenta atu halo
buat ruma. Ez. Ha’u-nia esforsu atu
nani to’o iha rohan ne’ebá halo ha’u
kole lahalimar.
eskada, Substantivu 1. Besi ho airiin rua
naruk ho ai-riin ki’ik barak tutan sira
atu ema bele sa’e ba umakakuluk ka ai-
leten. Sin. odan 2. Sama-fatin hada
malu, halo hosi fatuk, bloku ka simentu
ne’ebé ema sama hodi sa’e ba leten.
eskadaria, Substantivu Eskada-lubun rua ka
liu hamutuk, ho teten ka patamár ne’ebé
tutan sira.
eskada-teten, Substantivu Sama-fatin iha
eskada-lubun nia leten iha odamatan
nia oin ka serve ba ema ne’ebé sa’e ka
tun deskansa bá. Sin. patamár
eskala, Substantivu 1. Nivel ka sasukat atu
sukat sasán nia boot. 2. Fatin ida iha
ne’ebé ró-ahi ka aviaun para tempu uitoan.
eskandaliza, Verbu Halo ka hamosu situasaun
ida ne’ebé halo ema hakfodak no lakon
morál, liuliu bainhira ema boot hamoe
komunidade ho hahalok aat ne’ebé ema
ida la hein.
eskandalozu ~ eskandaloza, f. Adjetivu
Ne’ebé eskandaliza ka fó eskándalu. Ez.
Korrupsaun iha ministériu sira buat es-
eskándalu
kandalozu tebetebes.
eskándalu, Substantivu 1. Hahalok imorál
ruma ne’ebé eskandaliza ema. Ez. Mosu
eskándalu boot ida iha serbisu-fatin
tanba xefe ne’ebé na’ok osan barak, hafoin
sai hosi rain. 2. Hirus ka lakon-neon
ne’ebé ema sente tan eskándalu ruma.
Eskandinávia, (rai-) Substantivu Zona iha
Europa Norte ne’ebé hakohak rai-Suésia,
rai-Noruega, rai- Dinamarka, illa rai-
Izlándia no Nusar Faroé.
eskandinavu ~ eskandinava, f. Adjetivu
Rai-Eskandinávia nian. Substantivu
Ema Eskandinávia.
eskaniñu, Substantivu Armáriu ki’ikoan
dalas ida, la iha matan iha ne’ebé em-
pregadu sira bá foti sira-nia korreiu ka
rekadu oioin.
eskape, Substantivu Kuak iha kanu ne’ebé
halo gás sai hosi karreta, motosikleta ka
kamioneta nia motór.
eskasu ~ eskasa, f. Adjetivu Ne’ebé ita kuran
tanba la iha barak. Sin. mukit
eskasés, Substantivu; Sin. mamukit
eskeletu, Substantivu 1. Ema ka balada ida
nia ruin hotu hamutuk, ne’ebé taka ho
na’an bainhira moris. 2. Ema ka balada
mate nia ruin-lubun ne’ebé no ketak
tiha hosi isin maibé seidauk naksobu.
Sin. ruinmaran, mate-ruin
eskelétiku ~ eskelétika, f. Adjetivu
eskema, Substantivu Planu hakerek ba projetu
ruma. Sin. ezbosu
eskemátiku ~ eskemátika, f. Adjetivu
Ne’ebé hanesan eskema de’it, seidauk
kompletu.
eskerda, Substantivu Grupu polítiku ‘karuk’
nian ne’ebé buka atu muda sosiedade
lailais, hebai no hakribi mós kostume
tuan sira; grupu progresista. Ez. Partidu
progresista hetan naran ‘eskerda’ ba dala
uluk durante Revolusaun Franseza,
bainhira deputadu progresista sira tuur
iha sorin karuk Asembleia Nasionál nian,
no konservadór sira tuur iha sorin kuana.
92 eskluzivu
eskerdista, Adjetivu (Ema) ne’ebé tuir ka
hali’is ba eskerda iha polítika. Sin. pro-
gresista
eskí, Substantivu 1. Ai, besi ka plástiku riin
rua naruk ne’ebé kesi hela ho botas atu
ema bele la’o namdoras iha neve leten.
2. Desportu halai ho eskí nian.
eskia, Verbu 1. Halai-namdoras ho eskí. 2.
Pratika desportu eskí nian.
eskiadór ~ eskiadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé eskia.
eskilu, Substantivu Balada mahohik ki’ik
rai- Europa no rai-Amérika Norte nian,
ne’ebé hela iha ai-leten, hanesan meda
Timór, maibé isin-lais.
eskimó, Substantivu/Adjetivu 1. (Kona-ba)
ema kahorik ka rai-na’in rai- Gronelándia
nian no rai-Kanadá no rai- Alaska parte
norte nian, ne’ebé horik iha zona malirin
lahalimar besik Polu Norte no harii uma
ho jelu. Sin. inuit 2. (lia-eskimó) Povu
eskimó ka inuit nia dalen.
eskina, Substantivu Lurón nia sikun.
eskizitu ~ eskizita, f. Adjetivu Ne’ebé la halo
an hanesan ema normál; la baibain nian
konaba han, hatais ka ko’alia.
eskizitise, Substantivu
esklarese, Verbu Fó-hatene ka hato’o kona-ba
buat ida ne’ebé Ita seidauk komprende.
Sin. haklake, esplika Ez. Polítiku sira
tenke esklarese ba povu tanbasá mak
sira halakon jogu manu-futu.
esklaresimentu, Substantivu; Sin. haklaken,
esplikasaun
eskleroze, Substantivu Kondisaun médika
kona-ba tesidu sira isin nian sai toos.
Eskleroze múltipla ne’e moras todan
ida ne’ebé estraga ema nia sistema ner-
vozu sentrál.
esklui, Verbu Hasai ba li’ur, la hatama. Ez.
Treinadór esklui tiha Ameu hosi ekipa
tanba nia fuma la para.
eskluzaun, Substantivu
eskluzivu, Adjetivu 1. Ne’ebé esklui. 2.
(Klube ka klibur) ne’ebé ba ema espe-
eskluzividade
sífiku, hanesan ba mane de’it no feto la
bele tama ka kontráriu. Ez. Festa ne’e
eskluzivu tanba veteranu sira de’it maka
bele tama.
eskluzividade, Substantivu
eskoadoiru, Substantivu Kanu ka beedalan
ne’ebé husik bee fo’er suli sai hosi pia,
bañeira ka valeta. Sin. suli-fatin
eskola, Substantivu Instituisaun ne’ebé ema
bá atu buka matenek, liuliu matenek
elementár. Verbu Halo estudu formál,
hetan edukasaun. Adjetivu Ne’ebé hetan
tiha ona edukasaun formál.
eskola-boot, Adjetivu Ne’ebé hetan edukasaun
dalan leten nian. Substantivu Edukasaun
dalan leten nian, baibain iha universidade.
eskolante, Substantivu 1. Ema ne’ebé eskola
ka tuir prosesu edukasaun nian. Sin.
alunu 2. Ema ne’ebé fiar ba ema ida
hodi tuir nia hanesan matadalan ida.
Sin. dixípulu Ez. Ema buka Jezús ho
Nia eskolante sira atu oho.
eskolár, Adjetivu 1. Eskola nian. 2. Kona-ba
eskola no nia prosesu sira. Ez. Estudante
sira tenke selu kaixa eskolár atubele
kontinua sira-nia estudu.
eskolaridade, Substantivu Tempu ka períodu
tomak aprende nian iha eskola. Ez. Iha
rai-Portugál eskolaridade obriga tahan
tinan sia, tahan fali tinan sanulu-resinida
iha rai-Austrália.
eskolariza, Verbu Hala’o edukasaun ba ema,
liuliu labarik, iha eskola laran.
eskolarizadu ~ eskolarizada, f. Adjetivu
eskolarizasaun, Substantivu
eskolta, Verbu Akompaña ka hamaluk ema
ruma hodi hein ka proteje nia. Sin. ha-
soman Ez. Polísia eskolta bainaka sira-ne’e
to’o Lospalos. Substantivu 1. Hahalok
akompaña ka hamaluk nian. Sin. haso-
man 2. Ema ida ne’ebé hamaluk ema
seluk, baibain hodi hein ka proteje nia.
Sin. masoman
eskomuñaun, Substantivu Hahalok esko-
munga nian.
93 eskuadra
eskomunga, Verbu Hamonu kastigu kreda
nian ne’ebé bandu ema atu simu sakra-
mentu sira; tau ema ruma ba li’ur uni-
dade ka komuñaun kreda nian.
eskomungadu ~ eskomungada, f. Adjetivu/
Substantivu
eskopu, Substantivu Ida ne’ebé Ita hakarak
atu to’o bá ka hetan. Sin. objetivu, alvu
eskova, Substantivu Objetu ki’ik ida liuliu
hosi plástiku ne’ebé uza atu kose no ha-
moos fo’er.
eskova-nehan, Substantivu Objetu ida hosi
plástiku ne’ebé Ita uza atu kose fo’er sira
iha nehan leet atubele sai moos fali,
liuliu bainhira han hotu tiha. Ez. Hamoos
nehan dala rua loroloron importante
atubele hadook moras ular-nehan ka kárie.
eskravatura, Substantivu Komérsiu kona-ba
sosa no fa;an ema sira nu’udar atan. Ez.
Maski Kreda Katólika kondena tiha es-
kravatura, Portugés sira hala’o komérsiu
aat ne’e to’o sékulu dasanulu-resin-siak.
eskravidaun, Substantivu Kondisaun halo
ema sai atan, trata nia hanesan atan ka
obriga nia atu serbisu maka’as ba patraun
ida lahó direitu ida atu hetan selun ka
liberdade. Sin. hahatan
eskrita, Substantivu Buat ida ne’ebé hakerek
ka imprime tiha ona. Sin. hakerek
eskritór ~ eskritora, f. Substantivu Ema
ne’ebé hakerek livru ka testu ruma. Sin.
hakerekna’in
eskritóriu, Substantivu Fatin ne’ebé ema uza
atu hala’o servisu ida. Sin. serbisu-fatin
Ez. Primeiru Ministru nia eskritóriu iha
Palásiu Governu nian.
eskritura, Substantivu 1. Hakerek ne’ebé
di’ak, legál, iha kbiit lei nian. 2. Hakerek
ne’ebé lulik hanesan Sagrada Eskritura.
eskrúpulu, Substantivu Atitude halo buat
hotu ho kuidadu boot tanba ta’uk sala.
Ez. Ema ulun-aat lahó eskrúpulu de’it
maka bele na’ok kiak sira.
eskrupulozu ~ eskrupuloza, f. Adjetivu
eskuadra, Substantivu Ema sira ne’ebé serbisu
eskudu
hamutuk hodi hala’o ró-ahi ka hasemo
aviaun. Ez. Eskuadra ró-ahi funu hosi
Amérika oras ne’e iha hela dalan ba rai-
Irake.
eskudu, Substantivu Osan tradisionál rai-
Portugál nian ne’ebé euro maka troka
iha tinan 2002. Eskudu ne’e uza mós
iha rai-Timór uluk-ba tinan 1976.
eskultór ~ eskultora, f. Substantivu Ema
ne’ebé bahat ka halo estátua hosi fatuk,
ai ka tahu. Sin. makbahat
eskultura, Substantivu 1. Atividade bahat
estátua estátua hosi fatuk, ai ka tahu.
Sin. babahat 2. Estátua ida ne’ebé ema
ruma bahat. Sin. kabahat
eskursaun, Substantivu Viajen badak ida,
baibain iha loron ida nia laran; la’o hali-
mar buka anin. Ez. Depois serbisu tiha
loron tomak, ami halo eskursaun ba Aileu.
eskursionista, Substantivu Ema ne’ebé halo
eskursaun.
eskuteiru ~ eskuteira, f. Substantivu Labarik
ka joven ne’ebé hola parte iha movimentu
eskutizmu nian.
eskutizmu, Substantivu Organizasaun inter-
nasionál ida ne’ebé halibur labarik no
foin-sa’e sira hodi hanorin ba sira valór
di’ak no jeitu prátiku oioin, dala barak
liuhosi eskursaun ba foho.
eslavu ~ eslava, f. Substantivu/Adjetivu
(Konaba) povu oioin iha Europa
Lorosa’e ne’ebé ko’alia dalen ne’ebé
pertense ba grupu esláviku, maka Rusu,
Ukranianu, Bielorusu, Polaku, Sorábiu,
Xeku, Eslovaku, Eslovenu, Kroata,
Sérviu, Masedóniu no Búlgaru sira.
esláviku ~ eslávika, f. Adjetivu
Eslovákia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa Klarak.
eslovaku ~ eslovaka, f. Adjetivu Rai-Eslovákia
nian. Substantivu 1. Ema Eslovákia. 2.
(lia-eslovaku) Dalen rai-Eslovákia nian.
Eslovénia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa Klarak-Súl.
eslovaku ~ eslovaka, f. Adjetivu Rai-Eslovénia
94 esperiente
nian. Substantivu 1. Ema Eslovénia. 2.
(lia-eslovenu) Dalen rai-Eslovénia nian.
España, (rai-) Substantivu Rai no estadu ida
iha Europa loromonu ne’ebé iha rai-ketan
ho Portugál. Ninia povu maioria ko’alia
lia-españól maski iha mós liakatalaun,
galegu.
españól ~ española, f. Adjetivu 1. Rai-España
nian. Substantivu 1. Ema España. 2.
(lia-españól) Dalen rai-España nian.
Sin. lia-kastellanu
española, Adjetivu Ne’ebé kona-ba españól.
espargete, Substantivu Tipu hahán hosi rai-
Itália hanesan xaumí pedasuk naruk mihis.
espargu, Substantivu Planta leguminoza ida
ho forma hanesan diman ki’ik ne’ebé
ema bele da’an hodi han.
espasu, Substantivu Fatin mamuk atu tama
bea, selae atu ka hatama buat ruma bá.
Ez. Sei iha espasu natoon ba ema ida.
espedisaun, Substantivu Viajen ne’ebee ema
prepara ba objetivu espesiál ruma, liuliu
atu haloesplorasaun. Ez. Espedisaun ba
Polu- Norte atu estuda konaba rai nia
klima hato’o risku oioin tanba jelu ne’ebé
sei mahar no anin boot.
espera, Verbu Hein hodi hakarak tebetebes
atu buat ruma mosu. Sin. tamein
esperansa, Substantivu Ez. Iha tinan 1975
timoroan sira iha esperansa katak rai-
Timór sei hetan independénsia loron
ida, no ikusmai hetan duni.
esperiénsia, Substantivu 1. Liafuan jerál ba
buat hotu ne’ebé Ita halo tiha ona ka
akontese tiha ona ba ita. 2. Knaar ka
atividade iha tempu balu nia laran. Ez.
Ninia esperiénsia nu’udar gerrilleiru tulun
nia atu sai membru FFDTL. 3. Kokon
ka teste sientífiku ne’ebé ema halo ho
intensaun atu hetan, deskobre ka inventa
buat ruma. Sin. esperimentu
esperiente, Adjetivu Ne’ebé hetan ka iha es-
periénsia ona. Ez. Atubele harii ponte
foun presiza hetan enjeñeiru ida ne’ebé
esperiente tebetebes.
esperimentál
esperimentál, Adjetivu 1. Kona-ba esperi-
mentu. 2. Nu’udar esperimentu.
esperimentu, Substantivu Kokon ka teste
sientífiku ne’ebé ema halo ho intensaun
atu hetan, deskobre ka inventa buat
ruma. Ez. Farmaséutiku sira halo espe-
rimentu barak ho ai-moruk foun ida
molok fa’an ba públiku.
espertu ~ esperta, f. Adjetivu Ne’ebé iha ka-
pasidade atu hanoin lailais no ho matenek.
Sin. ulun-mamar
espesiál, Adjetivu Ne’ebé la’ós baibain nian,
normál ka naranaran de’it. Ez. Jaime iha
talentu espesiál ba desportu.
espesialista, Substantivu Ema ne’ebé mate-
nek-boot no iha esperiénsia luan iha
área sientífika ruma. Sin. peritu Ez. Ita
presiza médiku espesialista sira atu ajuda
kura moras oioin iha Timór.
espésie, Substantivu Laken ka grupu naturál,
liuliu kona-ba ai-horis balada ka ema.
Ez. Ita-nia rain iha aifunan no manu-
fuik espésie basuk.
espesífiku ~ espesífika, f. Adjetivu Loloos
kona-ba buat ida. Liafuan-sorun: jerál
espetakulár, Adjetivu Ne’ebé halo impresaun
maka’as bainhira ita hateke bá. Ez. Rai-
ilas iha zona Ilimanu espetakulár tebetebes.
espetákulu, Substantivu 1. Lala’ok ida ne’ebé
atór ka kantadór ida hatudu ba públiku,
liuliu pesateatru ka konsertu. 2.
Fenómenu naturál ne’ebé halo impre-
saun maka’as ba ema sira ne’ebé
hateke bá.
espiaun, Substantivu Ema ne’ebé haruka ba
fatin ida atu rekolle ka foti subasubar
informasaun kona-ba ema, klibur, tropa
ka nasaun ida. Sin. mauhu Ez. Povu
Timór tomak tenke serbisu hamutuk
atu labele fó fatin ba espiaun sira tama.
espinafre, Substantivu Modo espésie ida
hanesan kankun, ho tahan matak
ne’ebé belar. Sin. kankunmalae
espingarda, Substantivu Kilat ne’ebé iha kanu
naruk atu uza liuliu hodi tiru balada sira.
95 esplozaun
Ez. Atubele bá kasa iha foho presiza es-
pingarda di’ak.
espionajen, Substantivu Hahalokespiaunnian.
espíritu, Substantivu 1. Parte hosi ita ema
ne’ebé la’ós fíziku ka isin nian, namka’it
fali ho Ita- Boot nia hanoin no sentimentu
laran nian. Sin. klamar 2. Kriatura ne’ebé
soi klamar de’it, la soi isin. Sin. huun
Espíritu Santu, Substantivu Pesoa datoluk
SantísimaTrindade nian. Sin. HuunLulik
espirituál, Adjetivu Kona-ba espíritu; espíritu
nian.
espiritualidade, Substantivu
esplika, Verbu Hato’o ho momoos no neineik
atu ema bele komprende didi’ak. Sin.
haklake, esklarese
esplikasaun, Substantivu; Sin. haklaken, es-
klaresimentu
esplikativu ~ esplikativa, f. Adjetivu Ne’ebé
esplika. Sin. maklakek
esplísitu ~ esplísita, f. Adjetivu Ne’ebé klaru,
momoos, la halo laranruak. Ez. Instrusaun
ne’e esplísitu tebes, halo ema hatene saida
mak sira tenke halo.
esplisités, Substantivu
esplora, Verbu 1. La’o hale’u fatin ka rai ruma
hodi deskobre ka bukahatene kona-ba
buat ruma. Ez. Prezidente sei bá li’ur
atu esplora to’ok rarosan ho nasaun
sira ne’ebé prontu atu tulun ita-nia rain.
2. Aproveita, baibain ho intensaun aat,
ema nia sasán, rikusoin ka serbisu.
Ez. Ema aat ne’e sai riku hodi esplora
kiak sira. 3. Uza ka emprega rekursu
naturál ida hanesan besi ka ai. Ez. Governu
atu planu foun atu esplora aikameli
nu’udar indústria nasionál.
esplorasaun, Substantivu
esploradór ~ esploradora, f. Adjetivu Ne’ebé
aproveita ka esplora (ho motivu aat).
Substantivu Ema ne’ebé esplora.
esploratóriu ~ esploratória, f. Adjetivu
Ne’ebé esplora ka la’o hale’u hodi buka.
esplozaun, Substantivu Enerjia ne’ebé nakfera
ka violentu no derrepente, rebenta
esplozivu ~ esploziva
hanesan bomba ida. Sin. haferan
esplozivu ~ esploziva, f. Adjetivu 1. Iha
kapasidade atu nakfera. 2. Ne’ebé rebenta
derrepente hodi halo tarutu maka’as.
Substantivu Substánsia ka ida ne’ebé
ema monta ka halo atu nakfera ka re-
benta. Ez. Terrorista sira ne’ebé lori es-
plozivu polísia konsege kaer tiha.
espoleta, Substantivu 1. Instrumentu ida iha
fixa elétrika nia laran ho fiu ne’ebé bele
nabeen bainhira ligasaun ruma sala, ha-
kotu korrente eletrisidade nian. 2. Tali
naruk ida kesi ba tipu bomba simples
ida ne’ebé ema halakan atubele soe hodi
hafera buat ruma.
esponja, Substantivu 1. Animál tasi nian ho
forma hanesan ai-funan, ne’ebé belit ba
fatuk iha bee okos. Sin. meti-funan 2.
Substánsia kmaan halo hosi borraxa
ne’ebé bele xupa bele no serve ba ema
uza atu fase ka hamoos buat ruma.
espontáneu ~ espontánea, f. Adjetivu Ne’ebé
la mosu ka la halo ho hanoin uluk;
ne’ebé mosu, ka ita halo, derrepente
de’it. 2. (Ema) ne’ebé neonlataka,
ko’alia lailais no la subar nia hanoin. Ez.
Manifestasaun boot iha Dili horisehik
hahú nu’udar reasaun espontánea ba
governu nia anúnsiu kona-ba hasa’e im-
postu sira.
esporádiku ~ esporádika, f. Adjetivu Ne’ebé
la mosu ka akontese beibeik. Sin. raru,
kirik
esporta, Verbu Haruka sasán ba li’ur hodi
fa’an iha nasaun seluk. Liafuan-sorun:
importa
esportadór ~ esportadora, f. Adjetivu /Sub-
stantivu (Ema) ne’ebé esporta.
esportasaun, Substantivu 1. Hahalok esporta
sasán. 2. Sasán ka produtu ne’ebé ema
esporta.
espozidór ~ espozidora, f. Substantivu Ema
ida, liuliu artista, ne’ebé hato’o nia obra
sira ba públiku iha espozisaun ida.
espozisaun, Substantivu Festa ida atu hato’o
96 estádiu
ba públiku produsaun artístika, industriál
ka agríkola.
espresa, Verbu Hato’o ba ema seluk ita-nia
hanoin, planu ka buat ruma ne’ebé ita
sente. Sin. esprime Ez. Lola espresa nia
sentimentu ba nia maluk sira kona-ba
nia noivu Atoi.
espresaun, Substantivu 1. Hahalok espresa
nian. 2. Grupu-liafuan ho arti idiomátiku,
n.e. ‘fa’an matan’ = hateke de’it, la fó
tulun ida.
espresivu ~ espresiva, f. Adjetivu Ne’ebé espresa
didi’ak nia sentimentu sira.
espresividade, Substantivu
espresu ~ espresa, f. Adjetivu 1. (Liafuan)
ne’ebé ita hato’o ba ema seluk ho momoos
atu labele laran-rua. 2. Lailais liu, tanba
urjente. Ez. Ita sei haruka pakote ne’e
ho espresu atu kolega iha Baukau belesimu
tiha aban.
esprime, Verbu Hato’o ba ema seluk ita-nia
hanoin, planu ka buat ruma ne’ebé ita
sente. Sin. espresa
estabelese, Verbu 1. Harii ka hahú organi-
zasaun ka sistema ruma. 2. Buka-hatene
loloos; prova katak buat ruma loos. Ez.
Tenke estabelese sistema selu propina
nian iha eskola sira ne’ebé governu loke.
estabelesimentu, Substantivu 1. Hahalok
estabelese nian. 2. Hariin, organizaasaun
ka empreza ne’ebé ema estabelese.
estabilidade, Substantivu Kondisaun estavel
ka metin. Ez. Bainhira dezempregu
boot no povu terus, estabilidade rai-
Timór nian sei iha perigu.
estabiliza, Verbu Halo atu metin nafatin;
fó estabilidade nafatin. Ez. Banku Nasionál
presiza estabiliza lailais situasaun manas
daudaun nian kona-ba inflasaun.
estadia, Substantivu Tempu badak ida ne’ebé
ita hela iha fatin ruma. Sin. hahelak Ez.
Bispu nia estadia iha Roma lato’o loron rua.
estádiu, Substantivu Fatin boot no luan ida
ne’ebé ema uza atu joga ka halo ativi-
dade desportu seluseluk iha laran. Ez.
estadu
Estádiu Munisipál Dili oras ne’e nia kon-
disaun ladi’ak atubele simu adeptu barak.
estadu, Substantivu 1.Buat ka ema ruma
oinsá de’it, nia lale’uk ka kondisaun
oinsá loos. Ez. Ami hakfodak bainhira
ami haree estadu uma nian. 2. Rain ka
nasaun ho nia governu rasik. Ez. Sin-
gapura estadu ki’ik ida iha Ázia Sudeste.
3. Provínsia ho nia governu ka parla-
mentu rasik. Ez. Rai-Austrália nakfahe ba
estadu neen no territóriu rua. Adjetivu
Ko’us ka isin-rua hela.
Estadu Naklibur Sira (Amérika Nian) mós
ENSAN, Substantivu Nasaun ida iha
kontinente Amérika ne’ebé iha estadu
50 no territoriu balu tan; rain ida-ne’e
maka soi kbiit ekonómiku no polítiku
ne’ebé maka’as liu hotu iha mundu ohin
nian.Sin.EstadusUnidus(AmérikaNian)
estadunidense, Adjetivu Kona-ba Estadu
Naklibur Sira Amérika Nian. Sinón-
imu populár: amerikanu
estafeta, Substantivu Ema ida ne’ebé lori hodi
entrega lia-tatoli, liuliu iha kontestu
militár. Sin. manu-ain
estajiáriu ~ estajiária, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo estájiu.
estájiu, Substantivu Lala’ok koko nian ba ema
ne’ebé seidauk sai membru permanente
hosi empreza ka instituisaun ida. Ez. Atu
sai pesoál iha kompañia ida, imi presiza
tuir estájiu durante fulan tolu nia laran.
estalaktite, Substantivu Fatuk-ahu riin naruk
no toos ida ne’ebé tabele hosi raifatuk
nia kakuluklaran. Sin. huta
estaleiru, Substantivu Ofisina boot ida iha
tasi-ibun hodi halo ró-ahi.
estante, Substantivu Armáriu nakloke hane-
san iha biblioteka ne’ebé ema uza atu
tau livru bá.
estasaun, Substantivu 1. Fatin ida ne’ebé
ema hein atu sa’e komboiu ka autokarru.
2. Kompañia rádiu ka televizaun nian.
Sin. emisora 3. Para-fatin atu sidak no
reza iha viasakra. 4. Períodu tinan nian
97 estavel
ho nia karakterístika klimátika rasik,
n.e, manas, malirin ka natoon. Ez. Tasi-feto
rai-Timór nian iha estasaun rua de’it,
maka bailoro no udan-boot; zona tasi-
mane nian soi ida tan, maka rai-loor, no
Portugál (hanesan Europa tomak) nia
estasaun haat, maka primavera, veraun,
outonu no invernu.
estasiona, Verbu Para karreta, motór ka
komboiu iha ninia fatin ka fatin seluk.
Ez. Bainhira Ita bá Lesidere, di’ak liu
estasiona karreta iha banku ANZ nia sorin.
estasionamentu, Substantivu 1. Hahalok
estasiona karreta nian. 2. Para-fatin ba
karreta ka motosikleta. Ez. Dili seidauk
iha estasionamentu be di’ak tanba kar-
reta sira para arbiru de’it.
estatál, Adjetivu Ne’ebé pertense ba estadu;
estadu nian. Liafuan-sorun: privadu
estátika, Substantivu Tarutu ne’ebé hanetik
ka estraga programa rádiu nian, ne’ebé
eletrisidade iha ár mak hamosu.
estatístika, Substantivu Faktu sira ne’ebé
hetan liuhosi analiza dadus hirak ne’ebé
iha no hato’o ho sifra ka númeru sira.
estatístiku ~ estatístika, f. Adjetivu Ez. Faktu
estatístiku hatudu katak iha tinan
2.000, timoroan sira 60% seidauk
hatene lee no hakerek..
estátua, Substantivu Kabahat ka eskultura
kona-ba ema ka animál ida.
estatueta, Substantivu Estátua ki’ikoan.
estatutu, Substantivu 1. Lei ka regulamentu
ofisiál kona-ba organizasaun ka klibur
ida nia lala’ok. Ez. Bainhira instituisaun
ida nia estatutu seidauk loos, pesoál sira
serbisu lahó laran. 2. Ema ka buat nia
fatin iha sosiedade ka ierarkia. Ez. Lia-tetun
ohin soi estatutu nu’udar dalen ofisiál
iha Timór Lorosa’e, maibé seidauk iha
Timór Loromonu.
estavel, Adjetivu Ne’ebé tuur iha nia fatin
loloos, la nakdoko. Sin. metin Ez. Situ-
asaun iha Timór oras ne’e estavel liu
duké tinan 2000.
estenógrafu ~ estenógrafa
estenógrafu ~ estenógrafa, f. Substantivu Ema
matenek estenografia.
estenografia, Substantivu Sistema hodi
hakerek lailais, liuhosi tadak, sinál no
abreviatura oioin, liafuan sira ne’ebé
ema seluk ko’alia daudaun.
estereótipu, Substantivu Ideia ka konseitu ida
ne’ebé ladún loos maibé ema barakliu
fiar bá. Ez. Tuir estereótipu ema eskosés
hotu-hotu karakteen no ema polaku
hotu-hotu lanu-teen.
estereotipadu ~ estereotipada, f. Adjetivu
esteriliza, Verbu 1. Halo buat ruma sai moos
didi’ak, hodi halakon mikróbiu no fo’er
hotu-hotu ne’ebé iha. 2. Hala’o trata-
mentu médiku ba feto ka balada-inan
atu la bele halo oan tan. Sin. hakiuk
esterilizasaun, Substantivu
esteriór, Adjetivu Li’ur nian. Liafuan-sorun:
interiór, laran. Substantivu Parte li’ur nian.
esteroide, Substantivu Ai-moruk katetek ka
kompostu, artifisiál ka naturál, ne’ebé
halo hosi esteról no serve atu habokar
ema moras ka fraku nia múskulu sira.
Ez. Klibur desportivu barak bandu
atleta sira atu uza esteroide tanba droga
ne’e bele estraga sira-nia isin.
estetoskópiu, Substantivu Instrumentu ida
ne’ebé doutór uza atu rona pasiente
sirania fuan no nia tuku; instrumentu
ne’e hanesan sanak rua tau ba tilun no
talin naruk ida ne’ebé tau ba pasiente
nia kabun ka fuan atu koko.
estigma, Substantivu 1. Tadak ka marka iha
ema nia kulit; horiuluk iha rain balu
ukun-na’in sira haruka fó marka ne’e ba
kriminozu no atan sira ho besi manas
ida, atu hamoe ka identifika sira. 2.
Fama aat ka naranfo’er kona-ba buat
ruma. 3. Tadak sira ne’ebé mosu iha
santu no santa ruma nia isin, hodi rep-
rezenta kanek sira ne’ebé besi-kusan
sira halo iha Ita Na’i Jezús Kristu Nia
futar liman, ain no sorin bainhira ema
hedi Nia ba krús.
98 estorsivu ~ estorsiva
estigmatizadu ~ estigmatizada, f. Adjetivu/
Substantivu
estilístika, Substantivu Estudu ka hanorin
kona-ba estilu literáriu, katak oinsá atu
hakerek ho estilu ne’ebé furak no elegante.
estilu, Substantivu 1. Ema nia jeitu ka maneira
ida hodi hatais, ko’alia, hakerek, hananu
ka halo arte ruma. Ez. Ha’u gosta te-
betebes artista finlandés ne’e nia estilu.
estilístiku ~ estilístika, f. Adjetivu
estilu, Substantivu Ema nia jeitu ka Serimónia
tradisionál iha lisan animista ne’ebé
komunidade hala’o bainhira ema ruma
mate, hodi oho balada ida, liuliu karau,
nu’udar sakrifísiu ba matebian. Sin.
mutun, ukur
estimula, Verbu Book ka loke ema nia sentidu,
memória ka neon. Sin. hakdeet Ez. Atu
estimula labarik sira-nia kakutak, di’ak
liu fó livru oioin ba sira lee.
estimulante, Adjetivu Ne’ebé estimula.
estímulu, Substantivu 1. Hahalok estimula
nian. Sin. hakdeet 2. Buat ne’ebé estimula.
estofa, Verbu Hakonu sofá ka kadeira-baruk
ho estofu.
estofadór, Substantivu Ema ne’ebé hadi’a
sofá no kadeirabaruk sira hodi tau estofu.
estofu, Substantivu Materiáltahan mahar no
mamar, baibain kabas ka borraxa,
ne’ebé uza atu hakonu xumasu, sofá ka
kadeira-baruk.
Estokolmu, Substantivu Sidadekapitál rai-
Suésia nian.
estómagu, Substantivu Orgaun iha ema no
balada nia laran ne’ebé simu hodi dulas
ai-han ne’ebé tolan. Sin. kabun-laran
Estónia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa Nordeste.
estóniu ~ estónia, f. Adjetivu Rai-Estónia
nian. Substantivu 1. Ema Estónia. 2.
(lia-estóniu) Dalen rai-Estónia nian.
estorsaun, Substantivu Hahalok kriminál hodi
buka atu hetan osan liuhosi ameasa,
forsa, violénsia ka xantajen.
estorsivu ~ estorsiva, f. Adjetivu
estorsionáriu ~ estorsionária
estorsionáriu ~ estorsionária, f. Substantivu
Ema ida ne’ebé halo estorsaun.
estra, Adjetivu Liután ida baibain, presiza ka
espera duni.
estrada, Substantivu 1. Fatin ne’ebé iha kota,
vila ka knua sira ho uma iha sorisorin.
Sin. lurón 2. Dalan ne’ebé boot no luan
iha sidade ka entre sidade sira. Sin.
dalan-inan
estradu, Substantivu Estrutura loos ne’ebé
ema hamriik bá bainhira hato’o diskursu
ka hananu ba ema-lubun boot. Sin.
tribuna
estraga, Verbu 1. Halo sai aat tiha; buka atu
sobu. Sin. hahaat ‘Estraga feto’ katak
violenta ka ataka nia ho seksuál.
estragu, Substantivu 1. Hahalok estraga nian.
2. Rezultadu hosi estraga. Ez. Se imi
halo aat ema nia sasán, imi tenke selu
fali ba estragu sira ne’ebé imi hamosu.
estranjeiru ~ estranjeira, f. Adjetivu/Sub-
stantivu (Ema) hosi rai-li’ur. Sin. malae,
raiseluk
estraordinárias mós oras estraordinárias,
Substantivu Serbisu liu oras baibain. Ez.
Atubele ramata knaar ne’e lailais, ha’u
tenke halo estraordinárias loroloron.
estraordináriu ~ estraordinária, f. Adjetivu
Labaibain liu, seluk liu kedas. Ez.
Akontesimentu estraordináriu ida bainhira
futebolista ida hatama golu lima iha
jogu ida.
estratéjia, Substantivu Planu ho detalle barak
atu hetan buat ruma ne’ebé ita hakarak
ka kuran, liuliu iha funu laran. Sin. kneras.
Ez. Gerrilleiru sira prepara estratéjia ida
atu halo emboskada ba funu-balun.
estratéjiku ~ estratéjika, f. Adjetivu Ez. Presiza
planu estratéjiku ida be di’ak atu dezenvolve
ekonomia rai-Timór nian.
estravagante, Adjetivu 1. (Ema) ne’ebé gosta
fakar osan atu hetan sasán di’ak ne’ebé
nia la presiza. 2. (Buat) ne’ebé furak
maibé karu loos no ita afinál la presiza.
3. Ezajeradu, ne’ebé liu sasukat baibain
99 estrika
nian. Ez. Hahalok estravagante mak
banhira ema nia vensimentu ki’ik maibé
festa semana-semana.
estravagánsia, Substantivu
estreia, Substantivu 1. Dala dahuluk ne’ebé
ita halo ka uza buat ruma. 2. Dala dahuluk
ne’ebé pesa-teatru, filme, atór ka jogadór
mosu ba públiku. Ez. Futebolista Cristiano
Ronalado halo nia estreia ho Klube Man-
chester United iha époka 2003/2004 nian.
estrela-sinema, Substantivu Atór ka atrís ne’ebé
mosu iha filme barak hodi hetan naran-
boot. Sin. fitunsinema Ez. Matebian Bruce
Lee ne’e estrela-sinema xinés ida ne’ebé
mosu iha filme barak kona-ba konfú.
estremista, Substantivu 1. (Ema) ne’ebé
ezajera hodi hali’isa ba hanoin ka hahalok
estremu ka fanátiku. 2. Ema ne’ebé
sempre halo reasaun maka’as no hali’is
ba violénsia kontra lei ka sosiedade. Ez.
Ema ne’ebé hakarak atu estraga estabi-
lidade no pás iha povu nia leet ita bele
konsidera nu’udar estremista.
estremizmu, Substantivu
estremu ~ estrema, f. Adjetivu Ne’ebé maka’as
ka manas liu, ne’ebé iha intensidade
boot tebes. Ez. Buatamak ne’ebá membru
hosi partidu direita estrema nian. 2.
Ne’ebé ezajera. Sin. ezajeradu Substantivu
Sasukat aas liu hotu; pontu dook liu
hotu. Ez. Ema hanoin-normál sees hosi
estremu sira bainhira nia tetu lia ruma.
estremidade, Substantivu
estresante, Adjetivu (Situasaun) ne’ebé halo
ita sente nervus no laran-todan.
estrese, Substantivu Laran-susar no nervus
ne’ebé ita sente tan situasaun todan ka
tensaun maka’as. Ez. Ema ne’ebé serbisu
barak mós estrese boot.
estrika, Substantivu Instrumentu ne’ebé ema
uza atu halo kabeer roupa ka hatais, balu
uza ahianar no balu fali uza ka simu
manas hosi besi ho korrente eletrisidade
nian.Sin.besi-estrikaVerbu1.Halokabeer
hatais hodi dada no hanehan estrika ba
estrofe
hatais nia leten. Ez. Keta haluha estrika
tiha ha’u-nia roupa molok ahi mate. 2.
Sama ka xoke. Ez. Ohin dadeer autokarru
ida estrika tiha motór metan ida iha
Palásiu nia oin.
estrofe, Substantivu Liña haat ka neen ham-
utuk iha poezia ida nia laran. Sin. dadolin
estrondu mós estrundu, Adjetivu Ne’ebé
halo lian maka’as. Substantivu Lian ida
ne’ebé maka’as, hanesan parede monu
ka bomba nakfera. Sin. tarutu. Ez. Keta
halo estrondu tanba iha enkontru im-
portante iha sorin.
estrutura, Substantivu 1. Maneira ka oinsá
buat ruma ema harii, halo ka organiza.
2. Uma ka edifísiu ida ne’ebé ema harii
tiha ona. Sin. hariin Verbu Fó estrutura
ba, harii.
estruturál, Adjetivu
estuda, Verbu Gasta tempu hodi aprende
kona-ba buat ruma partikulár. Ez. Ha’u-
nia maun estuda maka’as lia inglés atu
bele tama universidade iha rai- Austrália.
estudante, Substantivu Ema ne’ebé estuda.
estudantíl, Adjetivu Kona-ba estudante sira.
Ez. Universidade hotuhotu iha ninia or-
ganizasaun estudantíl atu reitór no pro-
fesór sira bele rona estudante sira-nia
aspirasaun sira.
estúdiu, Substantivu 1. Artista nia serbisu-
fatin. 2. Fatin ida atu grava múzika ka
halo filme.
estudu, Substantivu 1. Hahalok estuda nian.
Ez. Nia estudu sira sei remata tinan
oinmai bainhira nia kompleta ninia teze.
2. Livru ka artigu ida ne’ebé ema hakerek
liu tiha estuda barak kona-ba asuntu
ruma. Ez. Profesór Alves halo publika
tiha ona interesante ida kona-ba kontratu
ai-kameli nian iha otas koloniál.
estufa, Substantivu Bangasál ka klobor, halo
hosi vidru, ne’ebé serve, liuliu iha rain
sira ho klima malirin, atu kultiva aihoris
oioin ne’ebé presiza loro-naroman barak.
etapa, Substantivu Faze ka tempu ida de’it iha
100 eukaliptu
buat ruma nia lala’ok ka dezenvolvi-
mentu. Ez. Iha etapa dahuluk ita sei pre-
para fatin; iha etapa tuirmai ita harii uma.
eternidade, Substantivu Kondisaun la iha
rohan nian ka kontinua ba nafatin nian.
Ez. Mate tiha, ita ema sei tama ba eter-
nidade hodi hetan rekompensa ka kas-
tigu konforme ita-nia hahalok iha rai.
eternu ~ eterna, f. Adjetivu Ne’ebé la iha
rohan. Sin. rohan-laek Ez. Maromak
Nia domin ne’e eternu.
eteroseksuál, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé sente hakaran fíziku ba seksu be
kontráriu ka lahanesan, porezemplu
mane ne’ebé hakarak feto no kontráriu.
Liafuan-sorun: omoseksuál
eteroseksualidade, Substantivu
étika, Adjetivu 1. Siénsia moralidade nian.
2. Regra sira ne’ebé ema profisionál sira
halo tuir.
étiku ~ étika, f. Adjetivu
etíope, Adjetivu Rai-Etiópia nian. Substantivu
Ema Etiópia.
Etiópia, (rai-) Substantivu Rai ka estadu ida
iha Áfrika Nordeste.
etnia, Substantivu Povu ida ho nia dalen,
lisan no kultura rasik, maski la’ós nasaun
independente ida. Sin. grupu étniku Ez.
Timór Lorosa’e iha etnia oioin maibé
sira hotu forma nasaun ida de’it.
étniku ~ étnika, f. Adjetivu
etnoséntriku ~ etnoséntrika, f. Adjetivu
Ne’ebé hali’is ba ema nia etnia ka povu
rasik, tetu buat hotu hosi nia povu nia
pontudevista.
etnosentrizmu, Substantivu
etu, Substantivu Hahán hosi foos ne’ebé
te’in tiha ona.
eufemizmu, Substantivu Ko’alia ka espresaun
ida ne’ebé uza liafuan di’ak ka pozitivu
hodi refere ba buat ida ne’ebé aat ka
ladún di’ak.
eufemístiku ~ eufemístika, f. Adjetivu
eukaliptu, Substantivu Ai-hun aas ne’ebé
nia tahan serve ba hal;o ai-moruk no
Eukaristia 101
mina. Iha eukaliptu espésie barak iha rai-
Timór no rai-Austrália. Sin. ai-bubur
Eukaristia, Substantivu Sakramentu Kreda
Katólika nian iha ne’ebé nakfilak ba Jezús
Kristu Nia futar isin no raan. Sin. Santa
Komuñaun
eukarístiku ~ eukarístika, f. Adjetivu
euro, Substantivu Osan ofisiál Uniaun Eu-
ropeia (Klibur-Europa) nian.
Europa, (rai-) Substantivu Kontinente boot
ho nasaun barabarak, tutan ba konti-
nente Ázia iha sorin lorosa’e, ne’ebé Tasi
Mediterráneu mak haketak hosi konti-
nente Áfrika.
europeu ~ europeia, f. Adjetivu Europa
nian. Ez. Komisaun Europeia nia sede
iha Bruxelas. Substantivu 1. Ema Europa.
Sin. malaemutin Ez. Europeu sira mosu
mai iha rai-Timór ba dala uluk iha
sékulu dasanaluluresin-neen nia hun.
Euskadi, (rai-) Substantivu Povu basku nia
rain-inan, ne’ebé nakfati iha Foho-
Pireneus nia sorin rua, territóriu nak-
fahe ba rai-España no rai- Fransa.
eutanázia, Substantivu Oho, tan motivu
sadi’a ka kasian nian, ema ida ne’ebé
moras todan no parese ona katak la bele
hetan isin-di’ak filafali. Kreda Katólika
hanorin katak hahalok ida-ne’e sempre
krime boot, no governu barakliu trata
doutór ka ema ne’ebé hala’o ka enkoraja
eutanázia ne’e nu’udar kriminozu.
evanjéliku ~ evanjélika, f. Adjetivu 1. Evan-
jellu nian. 2. (Fiar ka kreda) ne’ebé
bazeia ba Evanjellu maibé la rekoñese
autoridade Kreda Katólika ka Kreda
Ortodoksa ninian. Sin. protestante
evanjelista, Substantivu Ema ne’ebé hakerek
evanjellu, autór evanjellu nian.
evanjeliza, Verbu 1. Hanorin kona-ba Evan-
jellu. 2. Konverte ba fiar sarani.
evanjelizasaun, Substantivu
evanjellu, Substantivu 1. Livru ihaTestamentu
Foun ne’ebé haktuir kona-ba Jezús
Kristu Nia moris no hanorin sira. Iha
exelénsia
evanjellu haat, maka Saun Mateus,
Saun Markus, Saun Lukas no Saun
Juaun ninian. 2. (Evanjellu) Hanorin
relijiozu, liuliu kona-ba Ita Na’i Jezús
Kristu no fiar sarani.
evapora, Verbu Hasai suar ka gás, liuliu bee
ne’ebé ema nono hela ka bee-udan
ne’ebé loro nia manas hamaran hela.
Sin. nasuar
evaporasaun, Substantivu
eventu, Substantivu Buat ne’ebé mosu ka
akontese. Sin. akontesimentu, mamosuk
eventuál, Adjetivu Ne’ebé bele akontese.
Sin. belek, posivel
eventualmente, Advérbiu
Evereste, (Foho-) Substantivu Foho ida
ne’ebé nia tutun aas liu hotu iha kadoek
Himalaia ne’ebé haketak rai-Nepál no
rai-Tibete. Ez. Mane neozelandés ida,
naran Sir Edmund Hillary, mak ema
dahuluk ne’ebé sa’e ba Foho-Evereste
nia tutun, iha tinan 1953.
evidente, Adjetivu 1. Ne’ebé mosu ba ema hotu;
ne’ebé ema hotu bele haree. Sin. malo-
rek 2. Lasusar atu haree ka komprende.
evidénsia, Advérbiu
evita, Substantivu 1. Sees hosi (buat ka ema
ruma). Ez. Ita tenke evita fuma tanba
bele halo ita moras tan nikotina ne’ebé
iha sigarru. 2. Hadook ka sees hosi
(buat aat). Sin. hasees Ez. Ema katuas
sira bele hasees moras barak hodi halo
eserzísiu fíziku ruma loron-loron, pore-
zemplu bá pasiar.
evitasaun, Substantivu; Sin. sasees
evitavel, Adjetivu Ne’ebé sei bele sees hosi ka
hasees. Sin. hasees-belek Ez. Moras-
kankru evitavel se ita la fuma sigarru.
evolui, Verbu Nakfila ka muda an neineik
hodi sai forma seluk ida. Ez. Lia-latín
evolui iha tinan rihun ida nia laran hodi
nakfila ba liaportugés.
evolusaun, Substantivu
exelénsia, Substantivu 1. Kualidade exelente
ka kapás liu. 2. Títulu ne’ebé ita fó ba
exelente 102
ema importante. Ez. Exelénsia Sr. Prezi-
dente sei hato’o liafuan ruma ba estu-
dante sira.
exelente, Adjetivu Ne’ebé di’ak tebetebes ka
kmanek, liuliu kona-ba kualidade. Sin.
kmanek-ba’in Ez. Nia estuda maka’as,
nia rezultadu mós exelente hodi halo
aman-inan haksolok liu.
exesaun, Substantivu Ema ka buat ruma
ne’ebé la inklui iha hahesuk ka regra
jerál ruma. Ez. Ema hotu tenke selu
taxa, maibé alfándega sei fó exesaun ba
diplomata sira.
exesionál, Adjetivu
exetu, Prepozisaun 1. La inklui, la sura
hotu, la kona. 2. Maibé la’ós... Ez. Ema
hotu selu taxa exetu diplomata sira.
Ez., Abreviatura = ezemplu
ezajera, Verbu 1. Trata ka haree buat ruma
di’ak, aat ka boot liu duké realidade ha-
tudu, liuliu bainhira ko’alia ka hakerek.
Sin. haboot resik 2. (Ema) ne’ebé ha-
noin sabraut tanba la tetu ka sukat
nu’udar presiza.
ezajeru, Substantivu Ez. Ha’u la fiar Ameu
tanba buat ne’ebé nia dehan ezajeru de’it.
ezajeradu ~ ezajerada, Adjetivu
ezame, Substantivu 1. Hahalok ezamina nian.
Sin. lalehat 2. Prova ba estudante sira
iha eskola ka universidade.
ezamina, Verbu Fihir kleur buat ka ema ida
atu tetu nia kualidade. Sin. lehat
ezaminadór ~ ezaminadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé ezamina. Sin. maklehat
ezaminandu ~ ezaminanda, f. Substantivu
Ema ne’ebé atu tuir ezame.
ezatidaun, Substantivu Kondisaun loloos
nian. Sin. loloos. Ez. Bainhira membru
polísia nian ida aprende tiru alvu, ezati-
daun importante liu atu hili nia sai polí-
sia espesiál.
ezatu ~ ezata, f. Adjetivu Ne’ebé loos liu, la
iha sala ida. Sin. loloos
ezatamente, Advérbiu
ezaustaun, Verbu 1. Hahalok ka kondisaun
ezgrima
nahas nian. Sin. nanahas 2. Kondisaun
kole todan nian.
ezbosu, Substantivu 1. Hatuin ka dezeñu
dahuluk ba knaar ka projetu ruma. 2.
Planu jerál ba projetu foun.
ezekuta, Verbu 1. Hala’o buat ne’ebé ulun-
boot haruta ita atu halo. Ez. Ezekuta
governadór nia orden sira maka papél
polísia nian. 2. Oho ema ida ne’ebé simu
kastigu-mate hosi tribunál.
ezekusaun, Substantivu
ezekutivu ~ ezekutiva, f. Adjetivu Ne’ebé
ezekuta ka hala’o. Substantivu Ema ne’ebé
hesi ka dirije empreza boot ida ho pat-
raun ka properietáriu nia naran.
ezemplár, Substantivu 1. Modelu atu halo
tuir. Sin. banati 2. Kópia ka reprodu-
saun hosi obra orijinál ida, liuliu livru.
Ez. Estudante finalista presiza hatama
teze ezemplár lima ba Universidade Na-
cional. Adjetivu Ne’ebé hanesan ezemplu
ba ema hotu tuir; kapás, kmanek.
ezemplu, Substantivu 1. Buat ka ema ida
ne’ebé reprezenta grupu tomak; membru
típiku hosi grupu. 2. Modelu atu halo
tuir. Sin. banati Espresaun nu’udar
ezemplu ita atu fó ezemplu kona-ba
buat ruma ne’ebé Ita ko’alia ka temi bá
atu halo ideia ida klaru liu.
ezerse, Verbu 1. Pratika ka hala’o profisaun
ruma. 2. Hala’o direitu no devér ne’ebé
iha. Ez. Sidadaun tomak ezerse nia direitu
polítiku hodi tuir eleisaun.
ezersísiu, Substantivu 1. Haka’as an ka esforsu
partikulár ida atubele dezenvolve ka-
pasidade ruma. Ez. Hanesan atleta sira
halo ezersísiu fíziku barak hodi habokar
sirania isin, estudante sira tenke halo
ezersísiu mentál oioin atu loke sira-nia
neon no haburas sira-nia kakutak. 2.
Programa-treinu ba isin-lolon.
ezérsitu, Substantivu Forsa militár estadu
ka nasaun ida nian. Sin. tropa-laken Ez.
F-FDTL mak ezérsitu RDTL nian.
ezgrima, Substantivu Desportu hakfaik
ezgrimista 103
malu ka funu ho surik nian.
ezgrimista, Substantivu Ema ne’ebé halo de-
sportu ezgrima.
ezije, Verbu Husu maka’as atu ema bele tuir
ita-nia hakarak ka atu ita bele hetan
buat ne’ebé ita husu. Sin. sisi Ez. Estu-
dante sira ezije atu reitór-universidade
hatún propina.
ezijente, Adjetivu Ne’ebé ezije. Sin. mak-
sisik, sisidór (pejorativu)
ezijénsia, Substantivu 1.Hahalok ezije nian.
Sin. sasisik 2. Buat ne’ebé ema ezije. Ez.
Oras ne’e reitoria sei tetu hela estudante
sirania ezijénsia.
ezila, Verbu Duni sai (ema) hosi nia rain
hodi obriga nia atu horik iha rain seluk.
Sin. desterra Ez. Iha otas koloniál, gov-
ernu portugés ezila disidente polítiku
barak mai Timór.
eziladu ~ ezilada, f. Adjetivu/ Substantivu
(Ema) ne’ebé hetan kastigu ezíliu nian.
ezíliu, Substantivu Kastigu konaba duni sai
(ema) hosi nia rain hodi obriga nia atu
horik iha rain seluk. Sin. desterru
eziste, Verbu Iha duni, sai ona realidade,
la’ós mehi de’it. Ez. Ita ema hatene
liuhosi ita-nia konxiénsia no fiar katak
Maromak eziste.
ezisténsia, Substantivu
ezistente, Adjetivu
ezita, Verbu Hanoin ka hakarak ne’ebé atu
halo ka la halo. Sin. laran-rua, tataba
Ez. Estudante sira keta ezita husu nia
mestre bainhira sira la hatene iha klase.
ezitasaun,Substantivu;Sin.tataban,laran-rua
ezitante, Substantivu; Sin. tatabak, laran-ruak
ézitu, Substantivu Rezultadu ka fuan di’ak
hosi buat ne’ebé ita halo. Sin. susesu
ezotizmu
ezmeralda, Substantivu Fatuk-murak kór-
matak nabilan.
ezmola, Substantivu Saugati ka osan ne’ebé
ema laran-luak fó ba ema kiak, selae ba
kreda. Ez. Aman-inan hanorin labarik
sira atu fó ezmola bainhira sira sei ki’ik.
Verbu Fó ezmola (ba).
ezmola-na’in, Substantivu Ema ne’ebé husu
ezmola.
ézodu, Substantivu 1. Hahalok ema bara-
barak ka populasaun tomak sai tiha hosi
nia rain, baibain tan susar boot ruma.
2. (Ézodu) Livru iha Testamentu Tuan
Bíblia nian ne’ebé haktuir kona-ba povu
Izraél sai hosi rai-Ejitu. Ez. Ézodu boot
ida ba Kupaun bainhira militár indonéziu
sira hata’uk Timoroan sira liutiha inde-
pendentista sira manán tiha referendu
iha fulan-Setembru tinan 1999.
ezófagu, Substantivu Talin iha kakorok laran
ne’ebé lori hahán ne’ebé ita tolan tun ba
kabunlaran. Sin. kakoroktalin, tatolan
ezorsista, Substantivu 1. Na’i-lulik ne’ebé hala’o
ezorsizmu. 2. (Iha Kreda Katólika tradi-
sionál) orden menór sira ida, ne’ebé
seminarista simu molok sai subdiákonu.
ezorsizmu, Substantivu Kana’ar ka serimónia
Kreda Katólika ne’ebé amlulik ida, hetan
tiha lisensa hosi ambispu, reza atu duni
sai diabu hosi ema ida nia isin.
ezótiku ~ ezótika, f. Adjetivu Ne’ebé oioin
no la hanesan baibain, liuliu buat furak
hosi tasi-balun. Ez. Se vizita jardín zo-
olójiku iha kapitál, ita bele haree balada
ezótiku oioin hanesan elefante, jirafa,
babirusa no kangurú.
ezotizmu, Substantivu
 104
Ff
faak, Adjetivu/ Substantivu (Ema) ne’ebé
ladún aprende tanba susar atu kom-
prende. Sin. beik Ez. Labarik ne’e faak
nafatin maski ha’u hanorin nia filafila.
fa’an, Verbu Fó buat ruma hodi simu fali
osan; husik ema ida simu buat ruma
ne’ebé nia selu ho osan. Fa’an matan
katak lakon tempu hodi haree buat
ne’ebé akontese, ka liu bá liu mai atu
halo haksolok de’it.
fabrika, Verbu Prodús ka halo sasán ho
mákina ruma. Ez. Kompañia Uma-
Roofing fabrika zinku ba uma-kakuluk.
fábrika, Substantivu 1. Uma ka uma-lubun
iha ne’ebé ema sira halo sasán barak atu
fa’an. 2. Hahalok fabrika ka halo buat
ruma. Ez. Governu tenke loke fábrika
semente iha Timór atu nune’e nia folin
bele baratu.
fabrikante, Substantivu Ema ne’ebé fabrika
ka prodús sasán, liuliu iha fábrika.
fadista, Substantivu Ema ida ne’ebé kanta
fadu. Sin. mananuk-fadu
fadu, Substantivu Kantiga triste ida ne’ebé
ema portugés sira gosta hananu ho
gitarra. Iha fadu oin rua: Lizboa nian no
Koímbra nian.
fafa’an, Substantivu Hahalok ka atividade
fa’an nian.
fafahek, Substantivu Hahalok fahe nian.
fafanik, Substantivu Hahalok ka moras fani
beibeik.
fafasek, Substantivu Hahalok fase nian.
fafekit, Substantivu Hahalok fekit nian.
fafiruk, Substantivu Tali-matan kesi ba ai
badak ida ne’ebé serve atu firu ka tuda
fatuk, liuliu atu oho manu-fuik. Sin.
tali-firun
fafo’at, Substantivu Tali ne’ebé nia rohan iha
fukun no baibain ema uza atu kaer ka
kesi balada. Sin. lasu
fafokek, Substantivu Hahalok foke nian.
faforek, Substantivu Hahalok fore nian.
fafu’ik, Substantivu 1. Hahalok toka kafu’i ka
flauta. 2. Flauta tradisionál hosi au ne’ebé
baibain bibiatan sira huu. Sin. kafu’i
fafulu, Substantivu Au ne’ebé lotuk maibé
toos; au naruk ne’ebé ema uza nu’udar
kilat atubele hatama nia oan tuir kuak
hodi huu bainhira kasa balada.
fafurak, Substantivu 1. Kualidade furak. Sin.
beleza 2. Gostu, sente (ai-han nian).
faha, Verbu Ko’us iha liman laran ka iha hitin.
Sin. hako’us.
fahe, Verbu 1. Haketak tiha buat ida ba parte
rua ka liu. Ez. Jezús fahe paun no tua ba
Nia eskolante sira bainhira han-kalan
ikus nian. 2. Hadook tiha ema ka ani-
mál ne’ebé baibain hamutuk iha grupu
ka família. Ez. Funu maka fahe Timoroan
sira hodi halo balun hela iha nasaun seluk.
fahi, Substantivu Balada maksusuk ain- haat,
ikun nakdulas ne’ebé nia isin fó mina
barak; balada ne’ebé baibain Timoroan
sira hakiak.
fahi-aman, Substantivu Fahi ho seksu aman.
fahi-inan, Substantivu 1. Fahi ho seksu inan.
2. (kolokiál) Feto ne’ebé imorál. Sin.
fetoaat
fahi-luhan, Substantivu Fatin ne’ebé ema uza
atu hakiak fahi ka tau fahi.
fahi-mina mós minafahi, Substantivu Mina
ne’ebé mai hosi na’an-fahi.
fahi-oan, Substantivu Fahi nia oan, bele
aman ka inan.
faho, Verbu Hamoos rai hodi fokit du’ut.
Sin. hafaho
fai, Verbu 1. Tidin ho ai ka besi ida atu halo
fai-malu 105
sai rahun ka toos. Ez. Feto sira fai hare
hodi hananu. 2. Hatama buat ida ne’ebé
nia tutun kro’at ba kuak ka buat mamar
ida. Sin. sona Ez. Nia kadi tiha tudik
ne’e, hafoin fai ba karau ne’e nia kabun.
fai-malu, Substantivu 1. Hahalok fai malu
nian, katak buat rua fai oin hasoru malu.
Sin. xoke Ez. Fai-malu entre karreta rua
horisehik halo ema na’in-rua mate iha
fatin. 2. Buat kro’at rua ne’ebé ema kaer
hodi fai hasoru malu, porezemplu tudik
ka diman.
faixa, Substantivu 1. Rai, parte ka pedasuk ida
ne’ebé naruk. Sin. foit 2. Hena ida ne’ebé
ema kesi hale’u kabun ka isin. 3. Hena
ne’ebé ita uza atu liga hale’u ruin sira
ne’ebé naksalak. Sin. ligadura
fakar, Verbu Husik been ka líkidu monu ka
suli ba rai, porezemplu bee, tinta, raan nst.
Fakar osan katak gasta osan arbiru de’it.
faks mós faksímile, Substantivu Mákina ida
ne’ebé ema uza ho liña no númeru
hanesan telefone nian atu simu no
haruka dokumentu ida hosi ka ba fatin
seluk; baibain dokumentu ne’ebé tama
sei imprime iha surat-tahan ne’ebé tau
iha mákina ne’e nia laran.
faksaun, Substantivu Ema-lubun ho motivu
polítiku ruma. Ez. Faksaun komunista
iha partidu sosialista nia laran buka atu
halo governu hakbesik liu ba rai-Xina.
faktu, Substantivu Informasaun ne’ebé loloos
de’it; buat ida ne’ebé mosu tiha duni,
katak tuir realidade. Ez. Baleia moris
iha tasi ne’e faktu ida, la’ós istória bosok ida.
fakuldade, Substantivu 1. Kbiit ka jeitu atu
halo, sente ka hanoin. Ez. Ferik sira lakon
fakuldade razaun nian, sai filafali hanesan
kosok-oan. 2. Katesik ka seksaun iha
universidade nia laran ne’ebé espesializa
iha aprende ka hanorin ruma, no nakfahe
ba departamentu oioin. Ez. Governu
hanoin atu loke fakuldade-medisina iha
Universidade Nasionál. 3. Pesoál ne’ebé
hanorin iha universidade ruma. Ez.
falsáriu ~ falsária
Fakuldade sira sei hala’o enkontru ida
kona-ba metodolojia hanorin nian.
fakultativu, Adjetivu Ne’ebé bele hili. Sin.
hili-belek; Liafuan sorun obrigatóriu,
hili-labelek Ez. Matéria ‘Morál no Étika’
sei trata nu’udar obrigatóriu maibé
Polítika no Matemátika nu’udar fakul-
tativu de’it.
falabaratizmu, Substantivu Hahalok ema
falabaratu nian; halo beibeik promesa
mamuk.
falabaratu mós ko’alia-baratu, Substantivu
Ema ne’ebé ko’alia de’it, promete barak
maibé la halo buat ida.
falénsia, Substantivu Kondisaun bainhira
ema ka komérsiu ida osanlaek, la bele
fila liman ona. Sin. bankarrota
fali, Advérbiu 1. Dala ida tan. Ez. “Ha’u sei
harii fali uma ne’e iha loron tolu”, Jezús
dehan. 2. Fila bá; fila mai. Ez. Kristu
sei mai fali iha loron ikus. 3. Pelukon-
tráriu, maibé: ita uza liafuan ne’e hodi
temi kona-ba hahalok ruma ne’ebé ita
la hein ka halo ita hakfodak. Ez. Mateus
sempre husu osan, maibé nia fakar fali
osan tomak ne’ebé nia simu.
falidu ~ falida, f. Adjetivu Ne’ebé osan-laek
hela tan falénsia (tan bankarrota).
falisá, Konjunsaun Tan, tanba, enkuantu,
komu. Ez. Falisá nia la iha pasaporte,
nia la bele halo viajen ba rai-li’ur.
Falkland (Nusar-, rai-) mós Falklándia,
Substantivu Nusa-lubun ki’ik ida iha
Tasi Atlántiku Súl, besik rai- Arjentina.
Sin. Malvinas
falklandés ~ falklandeza, f. Adjetivu Rai-
Falkland nian. Substantivu Ema rai-
Falkland.
falla, Verbu La hetan susesu, la konsege. Sin.
suri Ez. Jogadór Jarde falla penaltu ida
bainhira ekipa Sporting joga hasoru
Benfica.
falsáriu ~ falsária, f. Substantivu Ema ne’ebé
halo dokumentu, osan, pintura nst. mesak
falsu de’it.
falsifika
falsifika, Verbu Halo sai falsu. Sin. hafalsu
falsifikasaun, Substantivu
falsu, Adjetivu La’ós loos, laloos, bosok.
falsidade, Substantivu
falsifika, Verbu
falta, Verbu Kuran, la iha. Sin. mukit Ez.
Ami falta matéria kona-ba rezisténsia
hosi tinan 1975 to’o 1999. Substantivu
1. Kondisaun kuran ka la iha. Sin.
mukit Ez. Tanba falta ai-han, labarik
sira moras no mate. 2. (Kondisaun) la
mosu. Ez. Estudante ne’ebé iha falta barak
la bele tuir ezame. 3. Sala ne’ebé hala’o
iha atividade ruma. Sin. haktulak Ez.
Tanba falta ne’ebé guardarede halo, árbitru
fó penaltu ida.
faluk, Adjetivu Ne’ebé la’en ka feen mate
hela tiha. Feto-faluk katak feto ka feen
ida ne’ebé mak nia la’en mate hela nia.
falun, Substantivu Pakote ka buat ida ne’ebé
tau iha kaixa eh plástiku nia laran. Verbu
Taka buat ruma ho surat-tahan, plástiku
ka hena. Ez. Keta haluha falun tiha
prenda ne’e molok bá festa.
falur, (manu-) Substantivu Manu-fuik espésie
ida ne’ebé iha fulun malahuk. Sin.
pombu
família, Substantivu 1. Grupu hosi ema ne’ebé
iha fafutuk ka relasaun raan hanesan
aman-inan no oan sira. 2. Ema sira
ne’ebé sei iha relasaun raan ho ita maski
la’ós hosi aman-inan ida, maibé sei
parente.
familiár, Adjetivu Kona-ba família, família
nian. Ez. Tan ne’e problema familiár,
ema lalika mete hotu. Substantivu Maluk;
ida ne’ebé sei iha relasaun raan ka
parentesku.
fanátiku ~ fanátika, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé maka’as liu iha ninia apoiu
ba kauza ida, to’o hakribi ema seluseluk
ne’ebé la hanoin hanesan. 2. Entuziazmu
ka laran-manas ezajeradu ba atividade
partikulár ruma.
fanatizmu, Substantivu Hahalok ka atitude
106 faról
ema fanátiku ninian. Ez. Fanatizmu ba
relijiaun ne’ebé ita tuir bele hamosu
fundamentalizmu.
fani, Verbu Hasai anin ka ár hosi inus laha-
karak no derrepente de’it, baibain mós
ho tarutu maka’as.
fanin, Substantivu Fani dala ida.
fantástiku ~ fantástika, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
halo ema susar atu fiar tanba mehi ka
imajináriu de’it. 2. Ne’ebé di’ak tebes
no fó solok boot. Ez. Jogu horisehik
fantástiku duni tanba jogadór mesak
di’ak no matenek. 3. Ne’ebé estrema-
mente boot iha kuantidade ka forma.
Ez. Nia saláriu fulafulan fantástiku
tebes tanba nia bele sosa-kotu karreta ida.
fantazia, Substantivu Istória ka situasaun ida
ne’ebé mosu hanesan mehi iha ema ida
nia imajinasaun. Ez. Ninia fantazia halo
nia ida-idak hamnasa hanesan ema
bulak.
fanun, Verbu 1. Halo ema hadeer tiha, liuliu
book ka bolu atu hadeer. 2. Halo hamriik
ka hamoris buat ida ne’ebé toba ka
matek hela.
farda, Substantivu Roupa ka hatais ne’ebé
hanesan de’it iha grupu, instituisaun ka
organizasaun ida nia laran, porezemplu
farda militár nian. Sin. uniforme
fariña, Substantivu Uut hosi trigu nia isin,
ne’ebé serve atu halo paun.
farmaséutiku ~ farmaséutika, f. Adjetivu
Kona-ba farmásia, farmásia nian; kona-ba
ai-moruk komersiál. Substantivu Ema
ne’ebé prepara ka fa’an aimoruk, liuliu
ai-moruk komersiál.
farmásia, Substantivu 1. Knaar prepara ai-
moruk, liuliu ai-moruk komersiál. 2.
Fatin iha ne’ebé ema fa’an ai-moruk.
faról, Substantivu Uma kabuar no aas hanesan
torre iha tasi-ibun ne’ebé iha ahi-oan
iha nia tutun atubele hatudu dalan ka
fó sinál ba ró ne’ebé atu tama iha ponte-
kais. Bairru ida Dili nian, iha tasi-ibun,
iha mós naran Faról.
farolín
farolín, Substantivu Ahi-oan karreta nian,
liuliu ahioan travaun nian, iha karreta
kotuk.
farrapu, Substantivu 1. Hena aat ida ne’ebé
uza atu hamoos ka kose sasán. Sin.
hena-aat 2. Roupa aat ne’ebé ema kiak
ida hatais.
faru, Substantivu Hatais ne’ebé ema uza atu
taka isinlolon parte leten nian. Sin. kamiza
faru-liman, Substantivu Parte ida hosi hena-
hatais ka kamiza ne’ebé taka liman.
faru-manas, Substantivu Roupa mahar parte
isin leten nian ne’ebé hatais liuliu atu
tahan malirin. fase Verbu 1. Hamoos
buat ruma ho hena no sabaun, xampó,
nst. 2. Hamoos isin ho sabaun no bee.
fafasek, Substantivu
fasen, Substantivu Hahalok fase dala ida.
Adjetivu Ne’ebé ema fase tiha ona.
fasil, Adjetivu Ne’ebé hala’o lasusar; ne’ebé
ema bele halo lasusar.
fasilidade, Substantivu Uma, ekipamentu ka
servisu ruma ne’ebé fó ba ita atu hala’o
atividade partikulár ida.
fasilita, Verbu 1. Halo sai fasil, loke dalan ba
atividade ruma. Sin. habele Ez. Osan ne’e
hosi rai- Japaun sei fasilita aminia pro-
grama foun. 2. Fó ka prepara buat ruma
atu ema bele hala’o atividade partikulár
ida. Sin. hafó Ez. Governu fasilita eskola
sira ho biblioteka di’ak ida atu estudante
sira bele lee.
fasilitasaun, Substantivu
fatál, Adjetivu 1. Ne’ebé halo ema mate,
liuliu asidente. 2. Ne’ebé iha rezultadu
aat, ne’ebé fó rahun-aat. Ez. Nia halo
sala fatál ida tanba hamonu avansadu
ekipa adversáriu nian iha área penaltu.
fatalidade, Substantivu Mate ne’ebé akontese
tanba asidente ka violénsia ruma.
fatalista, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
fiar ba rahun ka sorte de’it, la fiar ka
ladún fiar katak Na’i Maromak mak
ukun no hala’o ita-ema nia moris.
fatalizmu, Substantivu
107 Fatumean
fataluku, (lia-) Substantivu Lian ida hosi sira
haat dalen papua sira (hamutuk ho
makasae, makalero, bunak) ne’ebé ema
sira ko’alia iha rai- Lospalos.
Fátima, Substantivu Fatin peregrinasaun iha
rai- Portugál iha ne’ebé Ita Na’i-Feto
Maria Santísima mosu tiha ba labarik
na’in-tolu iha tinan 1917. Ita baibain fó
ba Maromak Nia Inan títulu Ita- Na’i
Feto Fátima Nian ka Nossa Senhora de
Fátima (ho liaportugés).
fatin, Substantivu 1. Rai, área, leet ka hariin
ruma. 2. Tatuur ka pozisaun ida ne’ebé
buat ka buat ruma hela. 3. Kadeira
ne’ebé fó ba ema ida, liuliu iha teatru,
sinema, sala ka uma-kreda. 4. Ema nia
tatuur ka pozisaun iha instituisaun
ruma nia laran.
fatór, Substantivu 1. Buat ne’ebé bele hamosu
situasaun ida; buat ne’ebé bele hamkona
ka afeta rezultadu ida. Ez. Rai-rahun
mak fatór boot ida ba ema moras mehar.
2. Termu ida-ida multiplikasaun nian
(iha matemátika)
fatu-makaku, Substantivu Hena-tahan mesak
ida ne’ebé ema hatais atu proteje nia
ropa sira seluk bainhira serbisu; baibain
hatais iha roupa sira seluk nia leten.
fatu-pár, Substantivu Hatais ne’ebé faru ho
kalsa ka saia pár.
fatudebañu, Substantivu Roupa laran nian
ne’ebé feto sira hatais hanesan kalsa
badak bainhira hariis. Sin. fatu-hariis
fatuk, Substantivu Isin toos no mahar ne’ebé iha
rai no bele uza ba harii uma no sasán seluk.
fatuk-biru, Substantivu Fatuk kórazúl naku-
kun ida (sulfatu riti nian) ne’ebé ema
sira uza hodi halo birun.
fatuk-inan, Substantivu 1. Fatuk boot mesak
ida. 2. Fatuk ida uluk ne’ebé ema hatuur
iha rai bainhira hahú harii uma ida.
fatuk-kuak, Substantivu Kuak boot iha rai-
lolon ka iha rai okos.
Fatumean, Substantivu Subdistritu ida iha
distritu Suai.
fatura
fatura, Substantivu 1. Nota konaba valór ka
folin hosi sasán sira ne’ebé ita fa’an ka
sosa. 2. Surat ne’ebé obriga ema atu selu
buat ruma ne’ebé foin sosa. Verbu Halo
nota kona-ba sasán ne’ebé ita fa’an.
fau, (ai-) Substantivu Ai-hun badak ne’ebé
fó ai-fuan boot. Naran-Botániku:
Hibiscus, tiliaceus
fauna, Substantivu Balada ka animál hotu-
hotu ne’ebé moris iha rejiaun ida ka iha
otas ida. Sin. balada-libur
favór, Substantivu 1. Buat ne’ebé ita halo atu
tulun ema seluk, hahalok maktulun. Ez.
Bele halo favór ida foti hela pasta ne’e?
2. Atitude hali’is ba ema ruma, ka ba
buat ruma.
favoravel, Adjetivu Ne’ebé bele tulun ka fó
kadi’ak ka benefísiu ho dalan ruma. Ez.
Prezidente nia prezensa sai favoravel
tebes tanba bele halo ema hotu hakmatek.
favorese, Verbu 1. Trata ho favór. 2. Fó
preferénsia ba ema ka buat ida; gosta
liu ka trata di’ak liu ema ka buat seluk.
Sin. hali’is ba Ez. Sira favorese serbisug-
rupu atubele hotu lailais.
favoritizmu, Substantivu Hahalok hali’is ba
ema ida ho modu injustu. Ez. Andreia
hananu furak liu maibé Marta mak
manán prémiu tan favoritizmu.
favoritu ~ favorita, f. Adjetivu/Substantivu
1. Ema ka buat ne’ebé Ita gosta liu. 2.
Animál ka ema ne’ebé ita espera atu
manán iha halai-taru ka kompetisaun
ida. Ez. Tinan ida-ne’e ekipa Portugál
nian maka favoritu iha Kopa Europa.
faxina, Verbu Manán ema nia atensaun, in-
terese ka domin ho ita-nia kualidade
ruma, n.e. isin-furak, intelijénsia,
ko’alia kómiku nst. Sin. habanit, enkanta
faxinante, Adjetivu 1. Ne’ebé enkanta ka
dada ema nia fuan. Sin. mabanit,
enkantadór 2. Ne’ebé furak atumate,
hanesan iha mehi de’it.
faxíniu, Substantivu Hahalok habanit nian.
Sin. habanit, enkantu
108 fehuk
faxista, Adjetivu Kona-ba faxizmu, faxizmu
nian. Substantivu Ema ne’ebé tuir ka
fiar ba faxizmu.
faxizmu, Substantivu 1. Rejime polítiku, na-
sionalista no autoritáriu ne’ebé Benito
Mussolini mak harii iha Itália (1922-
1945). 2. Kualkér rejime polítiku ne’ebé
nasionalista no autoritáriu demais.
faze, Substantivu Hakat ka períodu partikulár
ida iha buat ida nia dezenvolvimentu.
Ez. Bainhira Timoroan sira manán tiha
iha referendu 1999, faze tuirmai mak
halo konstituisaun no forma governu
tranzitóriu.
fazenda, Substantivu 1. Natar ka plantasaun
luan no boot. Sin. prédiu 2. Hena.
febre, Substantivu Moras ne’ebé organizmu
ruma hamosu hodi halo temperatura
isin nian atu sa’e no pulsu atu la’o lais
liu. Sin. isinmanas, isin-malirin
febredufenu mós febredusfenus, Substan-
tivu Moras alérjiku ne’ebé halo ema fani
beibeik.
federál, Adjetivu Kona-ba sistema polítiku
ida ho governu sentrál ne’ebé kontrola
estadu sira grupu ida, maibé estadu
ida-idak soi nia podér no autoridade
rasik. Ez. Estadu Naklibur Sira Amérika
Nian tuir sistema governu federál ho estadu
hamutuk limanulu.
federalizmu, Substantivu
federalista, Adjetivu/Substantivu
federasaun, Substantivu Aliansa entre povu
rua ka liu. Sin. klibur, asosiasaun
Federasaun Rusa, Substantivu Hahidak
polítiku ida, ne’ebé hakohak rai-Rúsia
tomak hamutuk ho rejiaun autónomu
oioin Europa no Ázia nian ho popula-
saun la’ós rusu.
feen, Substantivu Feto ne’ebé mane ida kaben
ho ka hola nu’udar nia kaben.
fehan, Substantivu Rai-tetuk luan. Ita fó mós
naran própriu Fehan ba zona tasi-mane
iha rai- Timór Lorosa’e.
fehuk, Substantivu 1. Modo ida ho isin mutin,
fehuk-midar
mean ka malahuk ne’ebé moris iha rai
laran. 2. (kolokiál) Ema ne’ebé beik ka
la hatene buat ida.
fehuk-midar, Substantivu Fehuk ne’ebé nia
isin midar; baibain ema da’an ka sona
ho mina.
fehuk-ropa, Substantivu Fehuk ida ho isin
mutin ne’ebé horiuluk moris de’it iha
rai-Amérika Súl maibé ohin loron kultiva
iha mundu tomak.
feitu, Adjetivu Ne’ebé prontu ona atu uza
kedas. Nu’udar ezemplu roupa ne’ebé
feitu katak roupa ne’ebé fábrika halo
atu ema bele hatais; la presiza suku.
fekit, Verbu 1. Uza liman-fuan hodi buti hafoin
husik, hanesan fekit berlindus musan.
2. Uza liman-fuan sira atu kose ba viola
hodi halo tarutu. 3. Fuan tuku hanesan
bainhira ita hakfodak ka ta’uk. 4. (mós
Substantivu) Uza ai-moruk ka ai-abut
hafoin harohan ho intensaun halo aat
ema ruma.
felizmente, Advérbiu Ho sorte; tan sorte.
Ez. Felizmente nia mosu bainhira ha’u
susar atu hadi’a karreta aat idane’e.
feltru, Substantivu Hena mahar ida ne’ebé
halo hodi buti hamutuk kabas-lahan
badak barak.
femininu ~ feminina, f. Adjetivu Kona-ba
feto, feto nian. Sin. inak, fetok. Lia-
fuan-sorun: amak, manek
fenómenu, Substantivu Buat ne’ebé iha ka
mosu, liuliu buat ne’ebé foun ka seluk
liu haree hosi pontudevista sientífiku;
nu’udar ezemplu rai-nakdoko, tasi-nak-
doko (tsunami), fitun-suar ka movi-
mentu sosiál foun.
fenomenál, Adjetivu
fera, Verbu 1. Fahe ho kbiit buat ida tomak
ba parte rua ka liu, hanesan mantolun,
nst. 2. Estraga maka’as. 3. Hasai feto-
raan ida nia virjindade.
feriadu, Substantivu Deskansu hosi knaar
oioin ba ema hotu. Ez. Feriadu Páskua
nian sei hahú iha fulan-Abríl. Feriadu
109 feto-faluk
boot katak feriadu ne’ebé lori tempu
naruk.
férias, Substantivu Tempu livre hosi atividade
sira baibain nian tuir oráriu serbisu-
fatin ka eskola nian ruma. Ez. Estudante
sira sei hala’o férias tanba sira remata
ona ezame finál.
ferik, Adjetivu Feto ne’ebé sai otas tanba
moris kleur ona, baibain fuuk bele mutin
no kulit namkurut ona.
fermentu, Substantivu Tipu kulat ida ne’ebé
uza atu kahur ho trigu hodi halo paun
ka dose, selae atu halo serveja.
fermentu-rahun, Substantivu Kulat-uut atu
halo paun, dose ka serveja.
ferramenta, Substantivu Instrumentu ka
besi ba arte ka ofísiu ruma.
ferrujen, Adjetivu/Substantivu Substánsia
tarak kameak ne’ebé mosu iha besi ka
besi-asu ne’ebé bee ka oksijéniu mak
kona. Sin. besi-meak
fertil, Adjetivu 1. Ne’ebé bele fó fuan ka oan
barak. Sin. bokur; Liafuan-sorun: kiuk
2. (Feto) ne’ebé hahoris oan barak. Sub-
stantivu fertilidade
fertiliza, Verbu Halo sai fertil. Sin. habokur
fertilizante, Adjetivu 1. Ai-moruk kímiku
ne’ebé bele halo rai sai fertil. 2. Rai-
metan, estrume.
festa, Substantivu Halibur-malu ka loron es-
pesiál atu selebra buat di’ak ruma.
festa-na’in, Substantivu Ema ne’ebé halo
festa hodi konvida ema seluk atu
hanhemu, liulu iha nia uma rasik.
festivál, Substantivu Festa públika ho espe-
tákulu oioin, liuliu hananu nian.
feto, Substantivu Ema ne’ebé pertense ba
seksu idane’ebé bele ko’us hodi iha oan.
Liafuan-sorun: mane
feto-aat, Substantivu Feto ida ne’ebé hala’o
relasaun seksuál ho mane ne’ebé la’ós
nia kaben. Sin. feto-bikan, fetomanas,
feto-nona
feto-bikan: haree fetoaat
feto-faluk, Substantivu Feto ka feen ne’ebé
feto-foun 110
nia la’en mate hela tiha. Ez. Feto-faluk
barak tenke hetan tulun hosi governu
tanba sira-nia la’en mate durante rez-
isténsia nu’udar asua’in.
feto-foun, Substantivu Oan-mane nia feen.
Liafuan-sorun: banin-feto
fetok, Adjetivu 1. Feto nian, kona-ba feto,
ne’ebé pertense ba seksu ida ne’ebé bele
iha oan. Sin. inak 2. (Mane) ne’ebé halo
an hanesan feto.
feto-kait, Substantivu Feto ida ne’ebé mane
ida hadomi no hala’o relasaun seksuál
ho nia, maibé la’ós nia feen. Sin. amante,
fetonona, kamarua, kait
feto-klosan, Substantivu Feto ne’ebé seidauk
kaben. Sin. feto-raan
feto-lurón, Substantivu Feto ne’ebé simu
osan hodi entrega nia an ba mane sira
nu’udar objetu seksuál. Sin. prostituta
feto-manas: haree fetoaat
feton, Substantivu Mane ida nia alin-feto ka
prima.
feto-nona, Substantivu 1. Feto ida ne’ebé
mane ida hadomi no hala’o relasaun
seksuál ho nia, maibé la’ós nia feen.
Sin. amante, kamarua, feto-kait, kait 2.
Feto ne’ebé simu osan hodi entrega nia
an ba mane sira nu’udar objetu seksuál.
Sin. feto-lurón, prostituta
feto-oan, Substantivu Feto ne’ebé tinan na-
toon hela ka sei ki’ik. Ez. Feto-oan
na’in-rua simu no tara ai-funan ba liurai
nia kakorok.
feto-raan, Substantivu Feto ne’ebé sei klosan
no seidauk kaben. Sin. virjen Ez. Feto-
raan no maneklosan barak mak gosta
bá festa.
feto uma-laran, Substantivu Feto ne’ebé ser-
bisu ba umakain ka família ida.
fetosaa, Substantivu Família feto nian ka noiva
nian. Ez. Fetosaa sira lori fahi bainhira
bá mate-uma hosi família mane nian.
Fevereiru, (fulan-) Substantivu Fulan daruak
tinan nian ne’ebé tuir Janeiru no uluk-
ba Marsu.
fibra
fexu-eklér, Substantivu Korrente ne’ebé suku
hamutuk ho hena, kulit ka plástiku ne’ebé
baibain ema tau iha faru, kalsa ka botas.
fiadór, Substantivu Ema ka grupu ida ne’ebé
fó apoiu liuliu osan ka matéria ruma
atu ida ne’ebé hetan tulun ne’e bele uza
hodi avansa ba oin.
fiambre, Substantivu Na’an-fahi ne’ebé
baibain hasai hosi fahi nia kelen.
fiansa, Substantivu Osan ne’ebé ema duun
ka akuzadu (ka nia família ka kolega)
selu ba tribunál atu lalika dadur to’o nia
prosesu hahú. Sin. osanhametin
fiar, Verbu 1. Hanoin katak buat ruma loos
duni. Ez. Ha’u fiar Kristu nu’udar ha’u-
nia maksoin. 2. Hanoin katak buat
ne’ebé ema ruma dehan ne’e loos. Ez.
Ami ladún fiar buat ne’ebé sira dehan.
Substantivu 1. Hanoin metin kona-ba
buat ruma, liuliu katak buat ne’e loos.
2. Prinsípiu sira ne’ebé forma sistema
relijiaun ka moralidade nian. 3. Hahalok
rona no halo tuir buat ne’ebé ema ida
dehan ka haruka.
fiar-laek, Adjetivu/Substantivu 1. (Ne’ebé) la
iha fiar. 2. (Ne’ebé) la tuir relijiaun ida.
Ez. Bainhira komunista sira ukun rai-
Rúsia, ema barak maka fiar-laek.
fiar-fraku, Adjetivu/Substantivu (Kualidade
ema) ne’ebé beik uitoan tanba fiar buat
hotu ne’ebé ema seluk dehan, maski
bele laloos. Sin. krédulu
fiar-metin, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
hakru’uk hodi halo tuir buat ne’ebé ema
ida haruka atu halo; ne’ebé depende ba
ema seluk.
fiar-na’in, Adjetivu Ne’ebé iha fiar. Substan-
tivu Ema ne’ebé fiar sistema relijiaun ida.
fibra, Substantivu 1. Lahan mihis iha ai nia
laran (n.e. tali-metan) selae iha fulun
laran, ne’ebé uza atu halo henahatais
no sasán seluseluk. 2. Parte hosi planta
ida ne’ebé ita bele han maibé la bele di-
jere fibra ne’e tulun ai-han atu liu lailais
hosi kabun-laran no teeoan.
fibradevidru
fibradevidru, Substantivu Vidru ne’ebé toos
no tahan hasoru nakfera.
figu, Substantivu Ai-fuan mamar no midar ho
isinkór-rozane’ebénakonuhomusanki’ik.
figura, Substantivu 1. Isin-lolon nia ilas,
imajen ka forma li’ur nian; 2. Ema ka
buat nia feisaun ka karakterístika sira.
Sin. personalidade; 3. Ema importante.
Sin. personalidade; 4. Símbolu ka sinál.
Sin. tadak; 5. Dezeñu ka ilustrasaun.
Sin. hatuin
figuraun, Substantivu 1. Ema importante ka
naranboot; 2. (pejorativu) ema boot
ne’ebé gosta loko an.
fihir, Verbu 1. Haree didi’ak. Sin. lehat,
ezamina 2. Hili depoizde haree didi’ak.
Ez. Povu tenke fihir didi’ak sé mak bele
sai sira-nia ulun-boot. 3. Hateke maran
ba ema ka buat ida.
fiksaun, Substantivu Istória konaba ema ka
akontesimentu ida ne’ebé imajináriu
de’it.
fiktivu ~ fiktiva, f. Adjetivu
fila, Verbu 1. Muda diresaun, hala’o ba sorin,
ba leten, ba kraik nst. 2. Kedok (hahán
ruma) iha taxu laran atu labele motuk
ka maran tiha. 3. La’o fali ba fatin uluk
nian. buat belak ida hosi kraik ba
fila, Substantivu Liña, latar. Ez. Sira forma
iha fila rua.
filafali, Advérbiu Dala ida tan. Sin. filahikas
Ez. Ami halo filafali uma ne’e tanba nia
kondisaun ladún di’ak ona.
filan, Substantivu Hahalok fila dala ida. Ad-
jetivu Ne’ebé ema fila tiha ona.
Filipinas, (rai-) Substantivu Nusa-lubun no
nasaun ida iha Ázia Sudeste.
filipinu ~ filipina, f. Adjetivu Rai-Filipinas
nian, kona-ba rai- Filipinas. Lia-filipinu
ne’e naran ne’ebé governu Filipinas fó
ba liatagalu. Substantivu Ema Filipinas.
Fillu, Substantivu Oan-Mane, hodi refere
de’it ba Jezús Kristu nu’udar Maromak
Nia Oan. Ez. Hodi Padre, hodi Fillu,
hodi Espíritu Santu Sira naran.
111 finanseiru ~ finanseira
filma, Verbu Hasai filme ho kámara ka mákina
filme nian. Ez. Turista sira gosta filma
serimónia oioin ne’ebé sira tuir iha rai-
Timór.
filme, Substantivu Imajen moris tuituir malu
ne’ebé hatudu iha televizaun ka sinema,
hodi hato’o istória ka dokumentáriu. Ez.
Tinan-tinan governu hatudu filme ida
kona-ba Masakre Santa Krús ne’ebé ako-
ntese iha loron 12 fulan- Novembru 1991.
filozofia, Substantivu 1. Matenek kona-ba
prinsípiu jerál sira iha ita ema nia ha-
noin. Filozofia ne’e matenek naturál
ema sira-nian, la’ós matenek sobre-
naturál ne’ebé Maromak de’it mak
haraik ba ita ema. 2. Prinsípiu sira
konaba moris ne’ebé ema ida halo tuir.
Ez. Seminarista sira estuda filozofia iha
semináiru.
filózofu ~ filózofa, f. Substantivu 1. Ema
peritu iha área filozofia. Ez. Ema matenek
sira konsidera Sókrates nu’udar filózofu
boot ida. 2. Ema ne’ebé hanoin ho kle’an
kona-ba mundu no moris.
filtra, Verbu Halo been, substánsia seluk,
naroman ka son ida liu hosi filtru.
filtru, Substantivu Instrumentu ida hanesan
tata’es ne’ebé husik substánsia balu liu,
no ta’es fali substánsia seluseluk. Sin.
kata’es Ez. Karreta balun iha filtru
atubele filtra mina ne’ebé enxe ba tanke
karreta nian.
finál, Adjetivu Ikus nian. Sin. dahikus Ez.
Ezame finál sei hala’o iha fulan-Maiu.
Substantivu 1. Atu be dahikus iha rep-
rezentasaun teatru nian. 2. (desportu)
Jogu dahikus.
finansa, Substantivu 1. Osan ne’ebé uza hodi
halo ka selu buat ida. 2. Knaar ka atividade
habarak osan nian, liuhosi empresta no
investimentu.
finanseiru ~ finanseira, f. Adjetivu Finansas
nian, kona-ba osan. Substantivu Ema
ida ne’ebé matenek finansas no mós
hatene habarak osan.
finansia
finansia, Verbu Fó osan ba knaar ka projetu
ruma. Ez. Governu Japonés maka sei fin-
ansia reabilitasaun uma Fakuldade-En-
jeñaria nian.
fini, Substantivu Musan ka parte ida hosi
planta ida ne’ebé uza hodi kuda ai-horis
foun ida. Ez. Ita presiza buka batar-musan
di’ak nu’udar fini atu kuda iha tempu udan.
finje, Verbu Habosok hodi halo hanesan
buat ruma loos ka tebes bainhira buat
ne’e afinál la nune’e. Sin. hakfudik. Ez.
Tan kolega ne’e baruk-teen, nia finje
moras atu bele deskansa iha uma.
Finlándia, (rai-) Substantivu Rain ida iha
Europa Norte.
finlandés ~ finlandeza, f. Adjetivu Rai-Fin-
lándia nian; hosi rai- Finlándia. Sub-
stantivu Ema Finlándia.
finta, Substantivu Hahalok ida atu habosok
de’it. Sin. lohin, lalohik, babutar Verbu
Habosok, liuliu atu halo ema susar tuir
ita. Ez. Maradona jogadór ida ne’ebé
finta maka’as tanba ne’e susar atu ema
hadau bola hosi nia ain.
firaku, Substantivu Ema hosi parte lorosa’e
Timór nian, makdalek fataluku, makasae
ka kawaimina (kairui, waima’a, midiki,
naueti). Liafuan ne’e mai hosi espresaun
makasae fi raku ‘ita maluk’.
fiskál, Adjetivu 1. Fisku nian, kona-ba fisku.
2. Kona-ba finansas, finansas nian. Sin.
finanseiru Ez. Ita-nia tinan fiskál hahú
iha fulan-Jullu. Substantivu Supervizór
ka ofisiál alfándega nian.
fiskaliza, Verbu Hala’o funsaun fiskál nian;
superviziona ka halo inspesaun. Ez.
Governu mak fiskaliza ekonomia rai-
Timór nian.
fisku, Substantivu Parte hosi administrasaun
públika ne’ebé kobra impostu sira hosi
populasaun.
fisur, Substantivu Musan bubu ne’ebé mosu
iha kulit, nakonu ho raan-mutin bain-
hira tasak.
fita, Substantivu Hena ka surat-tahan ne’ebé
112 fízika
uza atu hametin ka nu’udar dekorasaun.
Halo fita katak dada lia ka hamaus ema
ruma ho intensaun atu atrai ema ne’e.
fita-kola, Substantivu Plástikutahan mihis ho
goma ne’ebé ema uza atu hametin buat
ruma selae atu tutan surattahan ruma.
fita métrika, Substantivu Fita ida ne’ebé ema
uza atu sukat sasán nia naruk, liuliu hena
no mobília. Ez. Ha’u-nia amá uza fita
métrika atu sukat aminia roupa bain-
hira nia suku.
fitar, Substantivu Kanek-fatin ne’ebé iha isin.
fitun, Substantivu 1. Bola ahi boboot ne’ebé
fó naroman no ita bele haree iha lale-
hankalan. Loromatan ne’ebé ita haree
iha lalehan-loron afinál fitun ida. 2 .
Forma ida ho pontu lima, hanesan fitun
nabilan. 3. Atór, múziku ka jogadór
di’ak ida ho naran-boot. Sin. estrela Ez.
Carmen Miranda, atrís ida ne’ebé moris
iha Portugál no hela kleur iha rai-Brazíl,
sai mós fitun-sinema iha Hollywood.
fitun-libur, Substantivu Fitun lubun ida ka
liu ne’ebé astrónomu sira tada. Sin.
konstelasaun
fiu, Substantivu Tali mihis ida, dala barak
hosi arame ka plástiku. Fiu elétriku uza
atu korrente eletrisidade nian bele liu.
fivela, Substantivu Besi ida ne’ebé hametin
iha tali ka futu-kabun nia rohan.
fixa, Substantivu 1. Forma ida atu ita bele
prenxe. Sin. formuláriu, surat 2. Kartaun.
fixeiru, Substantivu 1. Gaveta ka kaixa ne’ebé
ema uza atu rai fixa sira. 2. Dokumentu
ida ne’ebé haruka liuhosi surat ka kor-
reiu eletróniku.
fíziku ~ fízika, f. Adjetivu Kona-ba isin ka
buat materiál ne’ebé ita bele kaer. Ez.
Ema tenke halo ezersísiu fíziku tanba
ida-ne’e importante ba saúde. Substan-
tivu Ema nia isinlolon. Ez. Filipe nia
fíziku kapás loos, hanesan atleta ninian.
fízika, Substantivu Estudu sientífiku kona-ba
flamenga forsa naturál sira, porezemplu
manas, naroman, son no eletrisidade.
flamengu ~ flamenga
flamengu ~ flamenga, f. Adjetivu Rai-Flandres
nian, kona-ba rai- Flandres. Substantivu
Ema Flandres.
flamingu, (manu-) Substantivu Manu ain-
naruk ida rai-Áfrika nian, hanesan mal-
iboo, ho fulun kórroza no mutin.
Flandres, (rai-) Substantivu Rai-Béljika nia
parte norte, ho populasaun ne’ebé
ko’alia lia-olandés.
flanela, Substantivu Henaalgodaun mahar
oin ida, hanesan bibifulun.
flauta, Substantivu Instrumentu muzikál
anin nian, halo hosi besi-asu, ne’ebé ema
kaer iha parte sorisorin no tau iha ibun
hodi huu. Sin. kafu’i-malae
fláx, Substantivu Naroman lais ne’ebé mákina
fotográfika halo molok atu hasai retratu.
fleksivel, Adjetivu Ne’ebé fasil atu adapta ba
situasaun ka kondisaun foun ida. Ez. Ita
tenke fleksivel, selae susar atu komprende
ema seluk.
fleksibilidade, Substantivu
flora, Substantivu Konjuntu planta ka ai-
horis sira ne’ebé moris iha rairohan ka
rejiaun ida. Sin. ai-funan libur
florál, Adjetivu Ai-funan nian, kona-ba ai-
funan. Sin. funak
floreanu ~ floreana, f. Adjetivu Rai-Flores
nian, kona-ba rai-Flores. Substantivu
Ema Flores. Ez. Floreanu sira barakliu
katóliku no sira-nia rain horiuluk Por-
tugés sira mak ukun, hanesan rai- Timór.
Flores, (rai-) Substantivu Illa ida Repúblika
Indonézia nian horik entre rai- Sum-
bawa no rai- Timór.
florikultura, Substantivu Serbisu ka indústria
kuda no kultiva ai-funan atu fa’an.
florista, Substantivu 1. Ema ne’ebé kuda no
fa’an ai-funan. 2. Loja ne’ebé fa’an aifunan.
fó, Verbu 1. Lolo ka entrega buat ida ba ema
seluk. 2. Baku ho liman ka arma ruma.
3. Husik, fó lisensa.
fó-agradese, Verbu Hato’o obrigadu ka
agradesimentu. Sin. fó neon Ez. Estu-
dante sira fó-agradese mestre ne’ebé ha-
113 fó-haree
norin sira ba tinan sanulu ona.
fo’at, Verbu Kesi ho tali hanesan lasu hodi
halo metin.
fó-bandu, Verbu Hanetik atu labele halo ka
uza. Sin. bandu Ez. Governu fó-bandu
kriminozu sira atu tama rai-Timór.
fó-empresta, Verbu Fó ba ema ida buat ida
ne’ebé nia bele uza maibé tenke fó filafali
iha loron ida. Ez. Banku fó-empresta
osan ba komersiante sira ne’ebé hakarak
loke kioske.
fo’er, Adjetivu 1. Ne’ebé la moos tanba iha
marka, hanesan taho, rairahun, nst. Sin.
door Ez. Molok han etu, ita tenke fase
ita-nia liman ne’ebé fo’er. Liafuan-
sorun: moos 2. (Hahalok ka atitude)
ne’ebé la’ós di’ak, laiha onestidade. Sin.
imorál Ez. Keta hili sira ne’ebé fo’er ba
governu tanba korrupsaun bele sai buras.
Substantivu Buat ne’ebé la moos no la
di’ak ba ema nia saúde.
fogaun, Substantivu Aparellu dapur nian
ne’ebé ita uza hodi te’in, la’o ho eletrisi-
dade, mina-rai ka gás.
fogetaun, Substantivu Veíkulu boboot ida ho
forma hanesan tubu ho tutun meik
ne’ebé gás manas hasemo hodi tuda sa’e
ba lalehan.
fogete, Substantivu Ahi artifisiál ida hanesan
painxón ne’ebé ema tiru no baibain nak-
fera iha lalehan. Fogete bele uza nu’usar
sinál, no mós iha festa. Fogetefesta sira
halo naroman furak ho kór oioin.
fó-han, Verbu 1. Lolo ka fornese ai-han atu
ema ka balada sira bele han. Ez. Governu
tenke fó-han populasaun tanba foos la
to’o. 2. Hatama ai-han ba ema seluk nia
ibun laran, liuliu labarik ki’ik ka ema-
moras. Ez. Inan sira tenke fó-han sira-
nia bebé ho ai-han ne’ebé di’ak.
fó-hanoin, Verbu Boot ka sadik ema ida nia
memória atu nia bele hanoin-hetan. Ez.
Kór-metan fó-hanoinlutu.
fó-haree, Verbu Hatudu ba ema barak ka
públiku. Ez. Feira Luzófona fóharee
fó-hariis
livru oioin hosi nasaun dalen-portugés sira.
fó-hariis, Verbu Fase ema ida nia isin tomak
ho bee atubele sai moos, liuliu bebé no
labarik sira. Ez. Inan sira fó-hariis sira-
nia bebé ho bee morna.
fó-hatene, Verbu Hato’o ka informa atu ema
seluk bele hatene mós. Ez. Governu
fó-hatene populasaun atu keta soe fo’er
iha mota laran.
fó-hemu, Verbu 1. Lolo ka fornese bee ba
ema ka balada. Ez. Bibi-atan ne’ebé
di’ak maka ida ne’ebé buka bee-matan
atu fóhemu nia balada sira. 2. Fó tua
ka hemun alkóliku ne’ebé bele halo ema
ida sai lanu. Ez. Keta fó-hemu demais
tiu Xiku tanba nia bele sai lanu.
foho, Substantivu 1. Rai ka laletek ida ne’ebé
aas liu. Ez. Foho ne’ebé aas liu hotu
iha Timór Lorosa’e maka Ramelau. 2.
Zona ne’ebé li’ur no dook hosi sidade,
zona rurál. Sin. interiór, ailaran Ez.
Modo sira baratu liu iha foho duké iha
sidade.
Foho- Prefiksu Liafuan matadak ne’ebé
forma foho ida nia naran, hamriik
uluik-ba Substantivu epítetu ida, n.e.
Foho- Ramelau, Foho-Evereste. Bain-
hira ita haktemik foho-kadoek ida, ita
uza fali prefiksu Fohor-
foho-kadoek, Substantivu Foho barak rabat
malu hodi forma latar ka liña ida.
foho-leet, Substantivu Rai-tetuk kloot ka
luan iha foho rua nia leet; baibain iha
mota ka mota-oan ne’ebé suli iha klaran.
fohor, Substantivu Plurál tuan hosi Substantivu
foho, katak ‘foho sira’.
Fohor- Prefiksu Liafuan matadak ne’ebé
forma fohokadoek ida nia naran, hamriik
uluk-ba Substantivu epítetu ida, n.e.
Fohor- Pireneus, Fohor-Alpes, Foho-Andes.
Fohoreen, Substantivu Zona no subdistritu
besik Suai iha parte loromonu rai-
Timór Lorosa’e nian.
foho-tutun, Substantivu Fatin aas liu iha
foho ida nia leten.
114 fó-laran
fohorai, Substantivu Samea ida ne’ebé bele
oho balada sira seluk ho maneira bobar
ka le’u nia isin hadulas balada ne’ebé nia
oho to’o balada ne’e la bele dada iis hodi
mate.
foin, Advérbiu Tempu uitoan de’it liubá,
seidauk kleur. Ez. Ami foin ko’alia ho
ema ne’ebé uluk halo mobiliáriu ba
ami-nia oan sira.
foin-sa’e, Substantivu Ema tinan natoon
hela, ne’ebé seidauk kaben. Sin. joven,
adolexente Ez. Foin-sa’e sira barak mak
gosta liu festa duké serbisu.
foit, Substantivu Hena-hafunan naruk ida,
dala barak ho ilas ka dezeñu. Sin. listra
foka1, Verbu Halo sai foku, fó atensaun
maka’as ba buat ka ema ruma.
foka2, Substantivu Balada maksusuk ida
hanesan asu fulun-laek ne’ebé gosta luku
tasi no horik iha rai sira ho klima malirin.
fokar, Substantivu Bubu-oan ho been ne’ebé
mosu iha isin tanba ahi han ka manas.
Verbu Sai bubu ho been. Sin. nakfokar
foke1, Verbu (Loro-matan ka aihun ne’ebé
anin huu) tun, hakru’uk ka be’ok ba rai.
foke2, Substantivu Bero-liman ki’ik ho forma
diman nian.
fokit, Verbu 1. Hasai buat ida hosi nia fatin
ho beran. Ez. Nia fokit ai-kaixote ne’ebé
jardiñeiru sira kuda iha jardín laran. 2.
Sai ka arranka. Ez. Ami fokit tuku ualu
hosi Aileu no to’o iha Same tuku sanulu
kalan.
fó-konfesa, Verbu (Amlulik) rona ema sarani
hatete sai nia sala sira iha sakramentu
peniténsia nian, hafoin fó absolvisaun.
foku, Substantivu Pontu ka sentru prinsipál
ne’ebé ema hotu haree. Ez. Masakre
Santa Cruz sai foku ba matekektelevi-
zaun iha mundu tomak.
fó-laran, Adjetivu Ne’ebé fiar, tuir ka hakru’uk
ho laran tomak. Ez. Na’i hahi’i kriadu
ne’e tanba ema fó-laran tebetebes. Sub-
stantivu Hahalok hakru’uk no fiar ho
laran tomak. Ez. Fó-laran no fó-neon
fó-liman
ba funu importante tebes atu kontinua
rezisténsia.
fó-liman, Substantivu 1. Hahalok fó liman
ba malu. Sin. tulun, ajuda 2. Hadame-
malu ka rekonsiliasaun.
folin, Substantivu Osan hira loos mak ita
tenke selu atu sosa ka hola buat ida.
Sin. presu Ez. Kafé nia folin tun tanba
kafé musan barak liu. Verbu Vale osan
hira loos, kusta hira loos. Ez. Xapeu
ne’e folin hira, sentavu 50 ka 60?
folin-aas, Adjetivu Presu ne’ebé boot, halo
ema susar atu sosa. Sin. karu, karun Ez.
Ohin loron mina-rai folin-aas tanba
ema barak mak hakarak sosa hodi te’in.
folin-boot, Adjetivu 1. Ne’ebé nia valór di’ak.
Ez. Monumentu antigu sira folin-boot
tebes tanba sira hatudu istória rain nian.
2. Ne’ebé presu aas ka karun. Sin. folin
-aas Ez. Billete aviaun nian sai folin-
boot tanba ema barak mak halo viajen.
folin-kmaan mós folinkraik, Adjetivu
Ne’ebé iha folin natoon de’it ka la
karun. Sin. baratu
folin-laek, Adjetivu 1. Ne’ebé la vale buat ida,
la iha valór, la serve. Ez. Mákina ida-
ne’e folinlaek tanba la la’o. 2. (Ema)
ne’ebé la iha dignidade tanba laranfo’er.
Ez. Na’ok-teen sira sai folin-laek tanba
sira-nia hahalok la di’ak.
folin-todan, Adjetivu Karun tebes. Sin.
folin-aas Ez. Povu barak terus tanba foos
sai folintodan hodi halo ema sosa la bele.
folklore, Substantivu Povu ida nia ai-knanoik
no fiar tradisionál hotu-hotu. Ez. Istória
Bee-MatanLoihunuhalopartefolkoreTimór.
folletu, Substantivu Surat-tahan imprime ho
liafuan balun atu influensia ema nia ha-
noin, hahalok ka atitude. Ez. Durante
kampaña polítika, organizadór sira fahe
folletu ba partisipante sira.
fó-malisan, Verbu Haraik rahun-aat ba ema
ida atu nia nia bele hetan susar. Ez.
Inan-aman sira fómalisan ba sira-nia
oan ne’ebé lakohi simu sira.
115 foradelei
fó-mimu, Verbu/Substantivu (Hahalok) ha-
kiak sala labarik hodi fó buat hotu ne’ebé
nia ne’e hakarak, halo nia sai maña
tanba ita tuir de’it nia hakarak. Ez. Keta
fó-mimu oan sira tanba sira bele sai
baruk-teen bainhira sira boot.
fonema, Substantivu Unidade-son báziku iha
dalen ida, ne’ebé hamutuk forma liafuaun
ida. Hodi rekoñese fonema sira ita bele
haketak ka distinge liafuan ida hosi li-
afuan seluk. Ez. Letra ‘s’ ho ‘x’ fonema
rua ketak iha liafuan sira ‘sá’ no ‘xá’.
fonémiku ~ fonémika, f. Adjetivu Fonema
nian, kona-ba fonema. Liafuan-sorun:
fonétiku Ez. Sistema-ortografia lia-tetun
nian tuir prinsípiu fonémiku la’ós fonétiku.
fó-neon, Adjetivu Ne’ebé hato’o agradesi-
mentu ho laran. Sin. agradesidu, gratu
Substantivu Hahalok hato’o agradesi-
mentu ho laran.
fones-rona, Substantivu Aparellu ne’ebé uza
hodi tau ba tilun atubele rona mesak
kasete, sedé ka filme, selae atu rona ho
di’ak.
fonétika, Substantivu Siénsia konaba son
sira ne’ebé ita rona iha lian ema nian.
fonétiku ~ fonétika, f. Adjetivu Kona-ba ka
tuir son liafuan sira-nian.
fonolojia, Substantivu Siénsia konaba son
elementár sira ne’ebé forma dalen ida.
Ez. Estudante sira aprende fonolojia
hanesan dixiplina ida iha Departamentu
Lia- Portugés.
fonte, Substantivu 1. Beematan. 2. Kualkér hun
ida, liuliu hun informasaun nian (lia-
hun). Ez. Molok publika nia notísia,
jornalista sira presiza husu ideia hosi
fonte oioin atu konfirma nia opiniaun.
foos, Substantivu Musan mutin ka mean
ne’ebé hasai hosi hare.
foradelei, Substantivu/Adjetivu (Ema ida)
ne’ebé sosiedade konsidera nu’udar
kriminozu tanba la tuir lei. Ez. Governu
indonéziu uluk konsidera fretilín sira
nu’udar foradelei.
fore
fore, Substantivu Musan ne’ebé midar ho
mina barak iha nia kulit. Verbu Loke
hodi dulas.
fore-mungu, Substantivu Musan kórmatak
ne’ebé baibain ema uza hodi halo modo
ka sopa. Naran-Botániku: Phaseolus
aureus
fore-rai, Substantivu Musan ki’ikoan sira
ne’ebé iha kulit krutuk no moris iha rai
laran.
fore-tali, Substantivu Fore ne’ebé nia musan
moris iha nia talin naruk. Dala barak liu
ema uza atu halo modo.
fore-xikote, Substantivu Tipu fore ida ne’ebé
nia musan hela iha talin naruk. Baibain
ema uza atu halo modo
forma, Substantivu Buat ida nia kamosuk
ka aparénsia li’ur nian, nia lolon ka
feisaun oinsá loos. Ez. Forma ekrán
komputadór nian hanesan televizaun
ida. Verbu 1. Halo tuir ilas, banati ka
modelu ida. Ez. Oleiru forma tiha xikra
furak ida ho tahu. 2. Harii, halibur.
formadu ~ formada, f. Substantivu Ema ida
ne’ebé hetan ona sertidaun ofisiál ida
katak nia remata estudu universitáriu
sira. Ez. António ne’e formadu ida hosi
universidade rai-Mosambike.
formál, Adjetivu 1. Tuir forma. 2. Tuir hahalok
be loloos no sériu, la hanesan baibain.
Ez. Di’ak liu Ita tau gravata tanba
enkontru ne’e formál. 3. Ofisiál, governu
nian. Ez. Sei iha enkontru formál ida
entre Primeiru-Ministru ho Prezidente
atu ko’alia kona-ba oinsá rezolve kazu
korrupsaun iha governu nia laran.
formandu ~ formanda, f. Substantivu Es-
tudante ida ne’ebé seidauk halo hotu
nia estudu sira.
formasaun, Substantivu 1. Hahalok forma
ka halo buat ruma. 2. Dalan ka métodu
partikulár atu forma buat ida. 3. Dalan
hodi fó matenek, jeitu no esperiénsia
ne’ebé ema ida presiza atubele hala’o
serbisu partikulár ida. Ez. Mestre sira
116 fornese
sei hetan formasaun hanorin liatetun
nian molok sira bá kampu.
formata, Verbu 1. Prepara tuir formatu ida.
Ez. Bainhira edita tiha testu ne’e, eskritór
sei formata nia testu tomak atubele im-
prime. 2. (komputadór) Prepara diskete
ida atu uza, ne’ebé apaga fixeiru sira seluk.
formatasaun, Substantivu
formatu, Substantivu Maneira arranja ka ap-
rezenta dokumentu ka testu ida.
formatura, Substantivu 1. Hamriik ka tuur
tuir orden iha serimónia ida, liuliu
serimónia militár. Ez. Iha formatura
ne’e, komandante sira sei hamriik iha
oin klaran loloos. 2. Ramata estudu
universitáriu sira. 3. Serimónia fó diploma
ba estudante sira ne’ebé foin hetan for-
masaun iha universidade.
Formoza, (rai-) Substantivu Nusa boot ida
iha besik rai-Xina ne’ebé nia kapitál
Taipé. Maski nia estadu independende
ho nia governu rasik, Repúblika Populár
Xina konsidera nia nu’udar provínsia
klebak ka rebelde ida. Sin. Taiwán
formozanu ~ formozana, f. Adjetivu Rai-
Formoza nian, kona-ba rai- Formoza.
Substantivu Ema Formoza. Sin. taiwanés
~ taiwaneza
fórmula, Substantivu 1. Letra, númeru ka
símbolu grupu ida ne’ebé reprezenta
regra matemátika ka sientífika. 2. Lista
ka reseita ne’ebé fó-hatene kuantidade
hira loos hosi substánsia oioin ne’ebé bele
hamosu substánsia ida seluk, bainhira
kahur tiha hamutuk, liuliu iha kímika.
formuláriu, Substantivu 1. Fórmula lubun
ida. 2. Dokumentu surattahan ida ne’ebé
ema presiza prenxe atu halo buat ida.
Ez. Estudante sira ne’ebé hakarak tuir
atividade ida, presiza prenxe formuláriu.
fornese, Verbu Haraik buat ruma atu ema
ne’ebé simu tiha bele uza bainhira presiza.
Sin. hafó. Ez. Departamentu Agrikultura
sei fornese fini ba sira ne’ebé hakarak
kuda batar.
fornesimentu
fornesimentu, Substantivu
fornesedór ~ fornesedora, f. Substantivu
fornu, Substantivu Fatin ne’ebé ema uza atu
te’in aihan bá, liuliu tunu dose, ikan,
nst. Sin. ahi-matan. Ez. Keta haluha tau
ahi ba fornu atu paun bele tasak lailais.
forru, Substantivu Hena ida tan ne’ebé ema
suku iha bolsa, kazaku ka saku laran
hodi halo metin hena, atu kabas la sai
ka la lees. Sin. knabir. Ez. Tenke tau
forru ba neras sira selae sira naklees
lailais. Verbu Tau forru. Sin. hanabir
forsa, Substantivu 1. Kbiit naturál. Ez. Ita
ema bele hamosu enerjia ho forsa
múskulu sira-nian, selae hosi forsa loro,
ahi, anin ka bee nian. 2. Podér ne’ebé
iha. 3. Ema-lubun ho kbiit ka autoridade
hosi governu ka ezérsitu, liuliu atu hala’o
knaar espesiál ruma. Ez. Governu atu
haruka forsa militár ida atu ronda zona-
fronteira.
fortaleza, Substantivu Hariin ka uma ida ho
baki aas no mahar ne’ebé ema harii atu
satan atake hosi inimigu. Sin. kota.
forte, Adjetivu/Advérbiu 1. Ne’ebé soi forsa
fíziku ka morál. Sin. maka’as Ez. Bok-
sista ne’e nia tuku forte duni hodi halo
nia inimigu monu. Tua-sabu ne’e forte
tebetebes tanba bainhira ha’u horon,
halo ha’u lanu. 2. Metin tebetebes, la
tohar. Ez. Ai-kabelak ne’ebá sei la tohar
tanba forte. 2. Ne’ebé bele tahan kleur
ka aguenta tratamentutodan. Ez. Labarik
ne’e forte tebes tanba maski ema baku
no tebe nia maibé nia la tanis. 3. Ne’ebé
aten-barani, la lakon neon. Ez. Nia forte
duni maski foufoun nia atu lakon
salasala.
fose, Substantivu Ai naruk no mihis ida
ne’ebé baibain ema uza atu hean bero.
Verbu Hean bero ho fose (baibain ida
de’it).
fosfatu, Substantivu Masin ne’ebé sai hosi
ásidu fosfóriku.
fó-soku, Verbu Tuku ho liman-fuan ne’ebé
117 fotokopia
kumu hamutuk. Ez. Boksista ida fó-
soku maka’as hodi halo nia adversáriu
monu ba rai.
fó-susu, Verbu/Substantivu (Hahalok) fó su-
subeen hosi inan nia susun ba bebé atu
susu. Ez. Inan sira tenke fósusu nafatin
sira-nia oan to’o fulan sanulu-resin rua.
fotan, Substantivu Du’ut boot ida ne’ebé fó
fulin ho musan ne’ebé serve atu fó-han
balada sira. Sin. tora. Naran-Botániku:
Setaria italica
fó-terus, Verbu/Substantivu (Hahalok) halo
terus nian. Sin. haterus Ez. Oan sira
keta fó-terus inan-aman sira tanba sira
ferik no katuas ona.
foti, Verbu 1. Hi’it ka hasa’e. Ez. Ha’u foti
livru ne’e hodi tau iha meza leten. Foti
telefone katak kaer hodi see ba tilun atu
ko’alia. Foti matan ba katak hatudu ad-
mirasaun ba ema ida tanba buat ida ne’e
nia iha ka halo. 2. Hahi’i, gaba. 3. Fó ka
hatudu interese atu tulun.
foti-an, Adjetivu Ne’ebé halo an ka iha ar-
rogánsia. Sin. arrogante Ez. Nia sai foti-an
tanba de’it ema iha nia sorisorin la eskola
boot. Substantivu Hahalok fotian nian.
Sin. arrogánsia.
foti-matan, Substantivu Atitude foti matan
ka admira nian. Sin. admirasaun
foti-oin, Adjetivu/Substantivu Ne’ebé sente
kontente tan buat ida ne’ebé nia iha ka
hetan. Sin. fotiulun, orgullu Ez. Ha’u
sente foti-oin ba prémiu ne’ebé ha’u hetan.
fotografa, Verbu Hasai ema ida nia retratu
ho mákinafotografia.
fotografia mós fotu, (kolokiál) Substantivu
Ilas iha surattahan ne’ebé fotógrafu ida
hasai ho mákina no dezenvolve hodi
fase pelíkula.
fotógrafu ~ fotógrafa, f. Substantivu Ema
ne’ebé iha serbisu ka pasatempu atu hasai
fotografia.
fotokopia, Verbu Halo ka habarak doku-
mentu ida nia kópia liuhosi mákinafo-
tokópia eletróniku ka fotográfiku.
fotokópia
fotokópia, Substantivu Dokumentu ida nia
kópia, halo ho fotokopiadora.
fotokopiadora, Substantivu Mákina ne’ebé
halo fotokópia liuhosi prosesu fotográ-
fiku. Sin. mákina-fotokópia
fotu: haree fotografia
fó-tulun, Verbu Tulun ka ajuda ema ruma
hodi halo kmaan nia moris. Ez. Ami mai
atu fó-tulun imi.
foun, Adjetivu Ne’ebé foin mosu, halo, ka
hetan. Ez. Sira iha informasaun foun
ida atu hato’o ba ita.
foufoun, Advérbiu Hosi hun kedas; bainhira
hahú. Ez. Bainhira ami sura foufoun
osan ne’e la to’o atu selu ema hotu. Ad-
jetivu Uluk ka hun nian. Sin. orijinál
frade, Substantivu Amlulik ka irmaun ne’ebé
pertense ba orden relijioza ida ne’ebé fó
an ba haklaken evanjellu no halo misio-
nasaun iha fatin oioin, la hela iha
fransiskana, mosteiru de’it hanesan monje.
Ez. Frade dominikanu sira maka lori
fiar sarani no kultura portugeza mai rai-
Timór sékulu lima liubá.
frade-libur, Substantivu Orden relijioza ba
frade sira.
frakeza, Substantivu 1. Hahalok kuran kbiit,
ka forsa la to’o. 2. Buat ne’ebé ladún
di’ak iha buat ka ema nia laran. Sin. de-
feitu, kamerik Ez. Ita hotu iha frakeza
ruma, tanba ne’e normál ba ita ema atu
halo sala.
fraku, Adjetivu Ne’ebé la iha kbiit, ka nia
forsa la to’o. Ez. Avó sira bainhira ferik-
katuas ona, sira sai fraku.
fraldas mós fralda, Substantivu Hena ka
surat-tahan mahar ida ne’ebé bobar
hale’u bebé nia kidun atubele tahan fo’er.
frambueza, Substantivu Ai-fuan mean mamar
ki’ikoan ida ne’ebé moris iha ailaran.
franja, Substantivu 1 Fuuk ne’ebé tabele iha
reen-toos. 2 Dekorasaun iha hena ka
objetu sira seluk nia ninin.
frankamente, Advérbiu Atu dehan loloos
(espresaun ida ne’ebé ita baibain uza
118 fraze
hodi fó sai ita-nia hanoin konaba buat
ruma). Ez. Frankamente ha’u la konkorda
ho sira-nia planu foun ne’e.
franku, Adjetivu Ne’ebé ko’alia la taka. Ez.
Krítiku sira ema ne’ebé franku tanba sira
ko’alia lasubar.
franku-kanadianu ~ franku-kanadiana, f.
Adjetivu/Substantivu (Kona-ba) ema
dalenfransés rai-Kanadá nian. Ema
frankukanadianu barakliu horik iha
provínsia Kebeke no Eskósia Foun (rai-
Akádia).
Fransa, (rai-) Substantivu Rain boot ida iha
Europa Loromonu ho kapitál París.
fransés ~ franseza, f. Adjetivu Rai-Fransa
nian, kona-ba rai-Fransa. Substantivu
Ema Fransa.
fransiskanu ~ fransiskana, f. Adjetivu (Kreda
Katólika) Kona-ba frade-libur ka orden
Saun Fransisku hosi Asís nian ne’ebé fó
an liu ba moris kiak. Substantivu Mem-
bru orden Saun Fransisku hosi Asís nian.
frasaun, Substantivu 1. Iha aritmétika, parte
ida de’it hosi hahirak ka kuantidade to-
mak. 2. Hahirak ka kuantidade ki’ikoan
hosi naran buat ida. Sin. kotun.
fraternidade, Substantivu 1. Fafutuk ka re-
lasaun entre maunalin sira. 2. Relasaun
entre grupu rua ka liu. Ez. Timoroan
tenke hametin fraternidade nu’udar
hakat ida ba unidade nasionál. 3. Domin
ba ema seluseluk.
fraternu, Adjetivu Maun-alin nian, kona-ba
maun-alin. Sin. maun-alik
fratura, Substantivu Tohar ka nakfera ida
ne’ebé akontese ba buat ruma, liuliu
ruin. Sin. tatohar. Ez. Nia tenke bá hasai
raiu-xís atubele hatene se iha fratura ruma
bainhira monu.
fraze, Substantivu 1. Liafuan lubun ida
ne’ebé bele hamriik mesak no nakfahe
ba orasaun ida ka liu. Ez. Atu hakerek
di’ak, ema tenke hatene oinsá forma
fraze ida. 2. Modu partikulár atu hato’o
hanoin ida. Sin. espresaun
Frei 119
Frei, Substantivu Títulu ba frade ka irmaun,
n.e. Frei Matias, Frei Jaime.
frente, Substantivu 1. Klibur hosi partidu ka
grupu polítiku rua ka liu ne’ebé hakarak
luta hamutuk ba objetivu ida de’it. 2.
Zona ne’ebé fahe ármasa rua ho tem-
peratura ka umidade lahanesan.
fresku ~ freska, f. Adjetivu 1. Ne’ebé malirin
uitoan. Sin. namata Ez. Ár fresku halo
ita hetan isin-di’ak. 2. Di’ak tanba sei
matak ka foin halo. Liafuan-sorun:
miis, siin Ez. Bolu ne’e sei fresku. Sub-
stantivu 1. Ár ka tempu ne’ebé fresku.
2. Modu pinta nian ho kór oioin,
baibain iha argamasa be sei bokon nia
leten.
freskura, Substantivu
Fretilín, (akrónimu ba naran portugés
Frente Revolucionária de Timor Leste In-
dependente) Substantivu 1. Partidu ida
ne’ebé mosu iha tinan 1974 hodi luta
kontra kolonializmu. 2. (nu’udar Sub-
stantivu komún: fretilín) Ema Fretilín.
freun, Substantivu Tali ne’ebé kesi hale’u
kuda nia kakorok no ibun atu kavaleiru
bele kontrola bainhira kuda ne’e la’o ka
halai.
friksaun, Substantivu 1. Forsa ne’ebé hapara
sasan hosi movimentu livre bainhira
sira kose malu. Sin. kakosek 2. Hak-
sesuk-malu ka laiha lia-ida entre ema
ne’ebé envolve iha kazu ruma. Ez. Bain-
hira friksaun mosu iha partidu ida nia
laran, bele fahe nia apoiante sira.
friza1, Substantivu/Verbu (Fó) penteadu ida
ne’ebé hela metin maski ita fase fuuk
depois. Sin. permanente (subst.)
friza2, Verbu Fó énfaze ka importánsia boot
ba buat ruma. Sin. halosu, enfatiza
froñas, Substantivu Hena ne’ebé ita uza atu
taka xumasu. Sin. kluniknuan
fronteira, Substantivu Liña ida ne’ebé fahe
zona ka nasaun rua. Sin. raiketan. Ez.
Polísia sira kontrola fronteira atu sasán
ilegál sira la bele tama Timór Lorosa’e.
fuan-tuku
frota, Substantivu 1. Ró sira ne’ebé hamutuk
sai armada ida. Sin. rólubun. Ez. Bain-
hira funu INTEFET tama Timór iha
tinan 1999, governu Australinu haruka
frota ida atu kontrola tasimane no tasi-
feto. 2. Empreza komersiál nia ró sira,
karreta sira ka kamiaun sira.
frustra, Verbu 1. Hanetik ema ida hosi buat
ne’ebé nia hakarak no halo nia neon-sala;
halo atu berleki Sin. habekan Ez. Tem-
pu-udan ne’e frustra adeptu sira barak
tanba sira la konsege haree jogu. 2. Halo
atu la bele akontese.
frustradu ~ frustrada, f. Adjetivu Kondisaun
ema ida nian hodi sente neon-sala tanba
buat ne’ebé hanetik ka prevene nia hosi
nia hakarak. Ez. Durante okupasaun,
joven barak mak sai frustradu tanba la
iha liberdade.
frustrante, Adjetivu Ne’ebé halo neon-sala
tanba hanetik ka prevene buat ida atu
akontese. Sin. mabekan Ez. Frustrante
tebetebes ba estudante sira bainhira sira
la pasa ezame, maski estuda maka’as
nanis.
frustrasaun, Substantivu Hahalok sente
neon-sala tanba iha buat ida ne’ebé
hanetik ita-nia hakarak. Sin. habekan,
berlekin Ez. Dezempregu iha Timór sai
hanesan frustrasaun boot ida ba nasaun.
fruteiru ~ fruteira, f. Substantivu Mane
ne’ebé fa’an ai-fuan sira. Sin. makfa’an
ai-fuan
fuan, Substantivu 1. Ida ne’ebé ema ka buat
ida hamosu, baibain tuir lala’ok ka
prosesu naturál. 2. (ai-fuan) Parte
hanbelek ne’ebé ai ida halo, mosu iha
aisanak nia rohan, ho fini iha laran. 3.
Organ ema nian besik hirus-matan
ne’ebé bomba raan ba isin tomak. 4.
Parte ne’ebé klaran ka hun ba buat ida.
fuan-tuku mós fuantukun, Substantivu 1.
Fuan nia baku ne’ebé bele lais ka nei-
neik hanesan baibain. 2. Sente laran-
nakali, ka laran-manas.
fuhuk 120
fuhuk, Substantivu Insetu ki’ikoan ne’ebé
estraga no han ai-han sira hanesan batar,
foos, nst. Adjetivu Ne’ebé sai dodok no
aat tanba insetu han tiha.
fui, Verbu Tranzitivu 1. Tau bee ka buat
been ida ba botir, kaleen, jerikán, nst.
Sin. salin Ez. André sai lanu laoras
de’it tanba nia fui tua barak ba nia
kopu. 2. Habokon ho buat ne’ebé been,
porezemplu rega aifunan iha vazu.
fu’i, Verbu Intranzitivu 1. Halo tarutu ho
apitu, kafu’i ka flauta. 2. Hotar, uza li-
afuan fo’er.
fulana, Substantivu Kafu’i. Sin. aifu’i
fuik, Adjetivu Ne’ebé la hakmatek ka susar
atubele kontrola tanba la maus. Li-
afuan-sorun: maus
Fuiloro, Substantivu Vila ida besik Lospalos
iha distritu Lautein.
fukar, Verbu Hamorin ho buat sira hanesan
masin, pimenta, du’ut-morin, liis, nst.
ne’ebé tau ba hahán atubele halo morin,
midar ka iha gostu. Sin. tempra
fukun, Substantivu 1. Tali ka fita nia rohan,
kesi hamutuk atu hametin buat ruma.
2. Parte hosi ita-nia liman ka ain ho
ruin rua hasoru malu. Ez. Nia tuku ha’u
ho nia liman-fukun. 3. Parte hosi ai
ne’ebé sanak atu moris bá.
fulafulan mós fulanfulan, Advérbiu Kada
fulan Adjetivu Ne’ebé akontese fulan ida
dala ida. Ez. Nia fulafulan bá simu osan
iha banku.
fulan, Substantivu 1. Satélite ka isin-lolon
boboot kabuar ida ne’ebé nakdulas
hale’u planeta ida, liuliu ida ne’ebé na-
kdulas hale’u Rai. 2. Tempu ne’ebé fulan
lori hodi nakdulas hale’u planeta Rai,
bele loron 31, 30, 29 ka 28. 3. Raan
ne’ebé fulanfulan suli sai hosi feto nia
oan-fatin, no baibain halo nia sente
laran-sa’e. Ne’e sinál katak feto ne’e bele
iha oan. Sin. fulan-sona, menstruasaun
fulan-naroman, Substantivu Naroman ne’ebé
mai hosi fulan, liuliu bainhira nia na-
fundamentál
konu tomak. Ez. Ema barak gosta tuur
iha tasi-ibun bainhira fulan-naroman to’o.
fulan-nurak, Substantivu Fulan ne’ebé foin
hahú atu mosu iha lalehan; seidauk fu-
lanbalun.
fulan-sona, Substantivu Períodu ne’ebé feto
adultu sira hetan sira-nia fulan ka men-
struasaun.
fulan-tomak, Substantivu Fulan ne’ebé na-
konu hodi halo naroman maka’as.
fulanu ~ fulana, f. Substantivu (pejorativu)
Naran jerál ida ne’ebé ita bele fó ba ema
ida bainhira ita la hatene nia naran
loloos, mós bainhira ita lakohi fó sai
ema ne’e nia naran. Ez. La importa sa-
ida loos mak fulanu hateten.
fulun, Substantivu Fuuk ne’ebé moris iha
ema ka balada sira-nia isin.
fuma, Verbu/Substantivu (Hahalok) hatama
tabaku-lulun ba ibun hodi husik nia
suar sai hosi ibun ka inus. Ez. Fuma
ne’e ábitu ida ne’ebé bele estraga saúde.
fumadór ~ fumadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé fuma beibeik ka lapara.
funak, Adjetivu 1. Ai-funan nian, kona-ba
ai-funan. 2. Ho kór ka hafunan barak.
Sin. reborebon.
funan, Substantivu (ai-funan) Parte furak no
dala barak morin hosi aihoris ne’ebé
moris iha kain nia tutun ka iha ai-sanak
nia rohan. Aifunan ne’e halo ho pétala
(funan-tahan) iha parte li’ur, estame
(funan-utin) no pístilu (tolun-fatin) iha
laran. 2. Produtu; haree mós osan-fu-
nan Adjetivu Ne’ebé kulapur taka ona.
funda, Verbu Harii ka estabelese grupu, or-
ganizasaun ka instituisaun ida. Ez. Kli-
bur RENETIL funda iha tinan 1980 resin
liubá atu halibur estudante timoroan
sira hodi hasoru invazaun indonézia.
fundadór ~ fundadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé harii grupu, organizasaun ka in-
stituisaun ida. Ez. Don Bosco mak fun-
dadór orden saleziana nian.
fundamentál, Adjetivu Importante tanba buat
fundasaun
ruma nia hun. Sin. báziku, esensiál Ez.
Labarik sira mós iha direitu funda-
mentál hanesan moris, saúde di’ak, nst.
fundasaun, Substantivu 1. Buat ida nia hun.
2. Hahalok funda ka harii nian. Sin.
hariin 3. Organizasaun ne’ebé ema sira
harii ba objetivu partikulár ida. Ez.
Fundasaun Alola harii iha tinan 2003.
fundus, Substantivu Hahirak ka kuantidade
osan ne’ebé ema sira rekolle atu uza ba
objetivu ida. Ez. Bainhira rai-hamlaha,
governu sei hasai fundus espesiál ida atu
tulun nia povu.
funerál, Substantivu Serimónia atu hakoi
ema ne’ebé mate (iha tradisaun sarani),
ka sunu nia isin (iha tradisaun la’ós
sarani). Ez. Funerál ba soldadu sira
ne’ebé mate iha funu sei hahú ho for-
matura militár.
funeráriu ~ funerária, f. Adjetivu
fungu, Substantivu Ai-horis ida hanesan
tutukeu lahó tahan ka funan ne’ebé
hetan ai-han hodi belit ka tabele ba ai ka
organizmu seluk ne’ebé mate ona ka sei
moris. Sin. kulat
funíl, Substantivu Tubu nakloke hanesan
kuhus ka kone ida, halo hosi plástiku,
kaleen ka ai ne’ebé uza atu fui tuir buat
ne’ebé been, porezemplu bee, mina, nst.
funsaun, Substantivu 1. Knaar ofisiál. Ez.
Funsionáriu governu nian tenke hatene
sirania funsaun atubele hala’o serbisu
loroloron nian. 2. Buat ida nia uzu ka
lala’ok baibain nian. Ez. Fuan nia fun-
saun mak atu bomba raan ba isin tomak.
funsiona, Verbu La’o ba oin. Ez. Atu tribunál
funsiona didi’ak, juís no defensór sira
tenke hatene lei loloos.
funsionáriu ~ funsionária, f. Substantivu
Empregadu públiku; ema ne’ebé serbisu
ba governu. Ez. Funsionáriu sira tenke
tama serbisu hahú tuku 08:00 to’o tuku
17:00.
funu, Substantivu 1. Baku-malu entre nasaun,
estadu ka grupu sira, liuliu bainhira uza
121 futebolista
kilat no ema barak maka mate no terus.
2. Kompetisaun entre ema ka grupu atu
manán buat ida maski la envolve kilat.
funu-balun, Substantivu Ema ne’ebé ita-nia
inimigu iha funu laran. Ez. Jezús dehan:
“Hadomi imi-nia funubalun sira.”
funuk, Adjetivu Funu nian, konaba funu.
Sin. marsiál
funu-maluk, Substantivu 1. Soldadu ne’ebé
ita-nia maluk iha funu. Sin. kamarada
2. (dialetál = funubalun) Ema ne’ebé
itania inimigu iha funu laran.
furak, Adjetivu 1. Ne’ebé sente di’ak, midar
ka iha gostu, porezemplu hahán. 2. (Ema)
ne’ebé oin di’ak ka bonita/bonitu.
3. Ne’ebé di’ak, hakmatek ka kalma,
porezemplu situasaun ka tempu. Sub-
stantivu 1. Hahán nia sente ka gostu.
Sin. fafurak, beleza 2. Karakter ka sasuuk
furak Ez. Feto ne’e nia furak halo mane
barak mak hakarak hola nia.
furin, Substantivu Musamusan ka bee-kafu’ak
iha líkidu ida nia leten, porezemplu
bainhira loke kaleen serveja nian, furin
sei mosu maka’as ka tuda sai. Sin. dahan
furriél, Substantivu Ema-mane ne’ebé to’o
ona ba postu militár ida ne’ebé iha
grausarjentu nia kraik.
fusin, Substantivu Organ iha ema no balada
nia isin ne’ebé halo substánsia kímika
ba isin atu uza, ka ajuda atu halakon
produtu fo’er sira iha isin laran (n.e. ko-
sarbeen, susubeen). Sin. glándula
fusik, Adjetivu; Sin. glandulár
fusuk, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
kotuk-laran kle’uk no bubu uitoan. Sin.
bonko
futar, Substantivu 1. Liafuan onorífiku ida
ne’ebé uza hodi refere ba parte ida iha
liurai ka ema boot nia isin. Ez. Ita-Boot
nia futar liman. 2. Buat-hafunan. Sin.
ornamentu, dekorasaun
futeból, Substantivu Jogu tebebola nian.
futebolista, Substantivu Ema ne’ebé hatene
no joga futeból, mós nu’udar profisaun.
futi
futi, Substantivu Isin kabuar ki’ikoan ida
ne’ebé moris iha ema ida nia oin ka
liman tanba kona virus ruma. Sin.
manu-raan
futu, Verbu Kesi-hale’u, kesihadulas. Ez.
Soldadu sira futu tiha ema dadur ne’e ho
tali naruk ida. Futu lia katak kombina
subasubar ho ema seluk atu halo buat
ruma be aat. Ez. Júdas futu lia ho emaaat
sira atu bá kaer Jezús.
futu-kabun, Substantivu Talin belar ida hosi
kulit ka hena ne’ebé ema uza atu tahan
kalsa ka saia hodi kesi hale’u kanotak.
Sin. sintu
futu-laran, Substantivu Hena mutin mihis
ne’ebé ema kesi hale’u parte isin ne’ebé
kanek. Sin. ligadura.
futu-lia, Substantivu Planu segredu ne’ebé
ema ka grupu ida halo. Sin. konspira-
saun Ez. Ha’u konsidera futulia no
atake subasubar hanesan hahalok ema
ta’uk-teen nian.
futu-manu, Substantivu Jogu iha ne’ebé ema
soran manu hodi futu.
futun, Substantivu Buat sira ne’ebé kesi
hamutuk ho tali ka borraxa, porezemplu
fehuktahan, lakeru-dikin, nst.
futuru, Adjetivu Ne’ebé seidauk mosu ka
Gg
gaba, Verbu 1. Hana’i ema ida tanba buat
di’ak ne’ebé nia halo. Sin. hahi’i Ez.
Bainhira André hatama tiha golu, ema
hotu gaba nia. 2. Ko’alia furak hodi
ezajera kona-ba ema ida nia kualidade
di’ak sira atu hasolok ka hamaus nia.
Sin. foti Ez. Soldadu ne’e gaba loos
ninia kapitaun iha jenerál nia oin.
122 gaba-an
akontese, depoizde tempu daudaun
ne’e. Substantivu 1. Tempu atu mai,
períodu depoizde prezente. Sin. aban-
bainrua 2. Ema sira ne’ebé ita hein atu
loron ruma bele leba responsabilidade
ba buat ruma. Ez. Joven sira mak futuru
nasaun ne’e nian.
futus, Substantivu/Verbu Imprime dezeñu
sira iha hena nia leten ho métodu tradi-
sionál pinta nian.
fuuk, Substantivu Fulun ne’ebé moris iha
ulun-fatuk leten.
fuuk-dalis: haree fuuksasin
fuuk-mean, Adjetivu Fuuk ne’ebé kórmean.
Sin. fuuk-balanda.
fuuk-mulatuk, Adjetivu Fuuk ne’ebé nak-
dulas ki’ikoan.
fuuk-sasin, Substantivu Fuuk naruk ne’ebé
kesi tiha ona. Sin. fuuk-dalis
fuza, Substantivu Nota muzikál ne’ebé vale
semínima kaualuk ida ka semikolxeia
balun ida. Nia tadak maka ne’e:
fuzivel, Substantivu Fiu metáliku ne’ebé ap-
lika ba sirkuitu elétriku atu teri netik ka
interrompe sirkuitu ne’e bainhira inten-
sidade korrente nian sai maka’as demais.
gaba an, Verbu Ko’alia hodi foti nia an. Ez.
Malandru ne’e gaba an, hafoin tuku
tiha nia maluk ida seluk to’o inus raan.
gaba-an mós gabasola, Adjetivu Ne’ebé gosta
foti an ka hahi’i an. Ez. Ha’u la gosta
ema ne’ebé gabasola tanba dala barakliu
sira bosokteen. Substantivu Hahalok
foti an nian.
Gabaun 123
Gabaun, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika Klarak.
gabonés ~ gaboneza, Adjetivu Rai-Gabaun
nian. Substantivu Ema Gabaun.
gabardina, Substantivu Kazaku ida ne’ebé
ema hatais atu proteje ka satan nia an
hosi udan.
gaéliku, Substantivu (lia-gaéliku) Dalen
séltiku ne’ebé iha variedade rua, rai-
Eskósia nian no rai- Irlanda nian. Adje-
tivu Lia-gaéliku nian.
gaiola, Substantivu Fatin ki’ik ida halo hosi
rede, kaixa ka au ne’ebé uza atu rai manu
ka animál fuik iha laran, hanesan
loriku, kakatua, lakateu, laku, nst.
gaita mós gaitadeboka, Substantivu Instru-
mentumúzika ida ne’ebé uza iis ibun
atu halo tarutu ka toka Sin. gaitadeboka
galáksia, Substantivu Konstelasaun ka fitun-
lubun barak hakrobuk hamutuk. Sin.
fitun-libur
galaun, Substantivu 1. Hena pedasuk ida
ne’ebé uza atu halo dekorasaun ba kor-
tina, nst. 2. Faixa hena funan ne’ebé uza
nu’udar sinál ba ema nia postu iha sis-
tema militár.
galegu ~ galega, Adjetivu Rai-Galiza nian.
Substantivu 1. Ema Galiza. 2. (lia-galegu)
Dalen rai-Galiza nian, ne’ebé lia-portugés
nia variedade ida.
Gales, (rai-) Substantivu Rain ida iha Reinu
Naklibur Bretaña Boot nia parte lorom-
onuk.
galés ~ galeza, Adjetivu Rai-Gales nian.
Substantivu 1. Ema Gales. 2. (lia-galés)
Dalen séltiku rai-Gales nian.
Gália, (rai-) Substantivu Rejiaun tuan iha
rai-Europa ne’ebé nia área maizumenus
han malu ho rai-Fransa no rai-Béljika
ohin nian. Iha otas antigu Gália nasaun
séltika ida, maibé hafoin, tanba funu
oioin, sai parte impériu romanu nian,
no lia-latín mós tama.
Galileia, (rai-) Substantivu Rejiaun iha parte
norte rai- Palestina nian, iha ne’ebé Na’i
ganxu
Jezús moris no la’o haklake Nia hanorin.
galileu ~ galileia, f. Adjetivu Rai-Galileia
nian. Substantivu Ema Galileia.
galisizmu, Substantivu Liafuan ka espresaun
ida ne’ebé nia hun iha lia-fransés, n.e.
biberón, balansé, glasé, xapeu, xantajen.
Galiza, (rai-) Substantivu Rejiaun ida iha Es-
paña norueste, besik rai-Portugál ho lian
no kultura hanesan Portugál nian.
galolen, Substantivu 1. (liagalolen) Dalen ida
ne’ebé mahorik sira Manatutu, Lakloo
no Laleia nian ko’alia. 2. Makdalek lia-
galolen nian. Sin. lo’ok
galoxa, Substantivu Sapatu halo hosi borraxa
ne’ebé ema hatais bainhira udan tau atu
ain sira labele bokon.
gama, Substantivu 1. Sasán latar ka série ida.
Ez. Loja ne’ebá fa’an sapatu gama boot.
2. Leet entre nota aas liu no nota kraik
liu hotu ne’ebé kantadór nia lian ka in-
strumentu muzikál bele to’o bá.
gama, (ikan-) Substantivu Ikan-tasi espésie
ida ne’ebé boot no si’ak tebes, ho nehan
kro’at. Sin. tubaraun, uu
Gámbia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika Loromonu.
gambianu ~ gambiana, Adjetivu Rai-Gámbia
nian. Substantivu Ema Gámbia.
Gana, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika Loromonu.
ganés ~ ganeza, Adjetivu Rai-Gana nian.
Substantivu Ema Gana.
ganga, Substantivu Hena forte ida ne’ebé uza
hodi halo kalsa-serbisu no roupa seluk
ne’ebé tuir moda.
Ganjes, (Mota-) Substantivu Mota naruk
tebes ida ne’ebé hahú iha Foho-Hima-
laia no suli liuhosi rai- Bangladexe no
rai- Índia.
gangrena, Substantivu Kanek iha isin. Sin.
fafolok.
gansu, Substantivu Manu-gansu, manu ida
ne’ebé hanesan rade ho kakorok naruk.
ganxu, Substantivu Metál ka plástiku naruk
pedasuk ida ho tutun kle’uk ida ne’ebé
garajen
uza atu ka’it sasán ka buat ruma. Sin. kail
garajen, Substantivu 1. Fatin ida ne’ebé
baibain ema uza atu hapara no rai sira-nia
karreta ka motór iha laran. 2. Ofisina
hodi hadi’a karreta sira.
garajista, Substantivu Ema ne’ebé hala’o
ofisina-garajen ka serbisu iha laran.
garante, Verbu Fó promesa ka lialoos atu
halo buat ruma.
garantia, Substantivu Promesa ka lia-loos
atu halo buat ruma. Sin. kompromisu
garfu, Substantivu Besi ki’ik ho lolon naruk
no tutun tarak tolu ne’ebé ema uza atu
sukit ai-han bainhira han, selae atu sukit
fo’er. Sin. aisasukuk, ai-suku
gargón, Substantivu Sanan, bele elétriku ka
la’ós, ne’ebé ema uza atu nono bee.
garnél mós granél, Adjetivu Hahirak ka
kuantidade barak hosi merkadoria ruma
ne’ebé fábrika baibain fa’an ba loja-
na’in. Sin. boron Advérbiu Ho boron de’it.
garoupa, (ikan-) Substantivu Ikan-tasi espésie
ida ne’ebé nia isin gostun tebes bainhira
tunu ka da’an. Naran-sientífiku: Plec-
topomus maculatus
garotu, Substantivu 1. Hemun ida halo hosi
susubeen manas kahur ho kafé. 2. Laba-
rik-oan, bele mós ida nakar uitoan.
garraiu ~ garraia, f. Substantivu Ema ines-
periente ka kauk ida.
garridu ~ garrida, f. Adjetivu Ne’ebé la ha-
tudu respeitu maibé ho maneira halo
haksolok tanba afinál ema simpátiku.
gás, Substantivu Ár ka anin oin ida, baibain
ho iis maka’as, ne’ebé ema sunu nu’udar
enerjia atu hamanas no te’in.
gás-luun mós gásmatabeen, Substantivu
Gás ne’ebé halo hamoras matan no ha-
mosu matabeen. Ez. Polísia tiru ho gás-
matabeen ba sira ne’ebé tuda fatuk.
gasta, Verbu Uza osan hodi selu buat ruma.
gastadór, Substantivu Ema ida ne’ebé fakar
osan.
gastrenterite, (moras-) Substantivu Moras
ida ne’ebé inflamasaun ka bubu simul-
124 Giana Franseza
táneu iha tesidu mukozu estómagu no
tee-oan nian.
gástriku ~ gástrika, f. Adjetivu Kona-ba es-
tómagu ka kabun laran.
gastronomia, Substantivu Matenek kona-ba
hahán no tate’in di’ak.
gastronómiku ~ gastronómika, f. Adjetivu
gastrónomu ~ gastrónoma, f. Substantivu
1. Ema matenek gastronomia. 2. (arti
figuradu) Ema ida ne’ebé gosta te-
betebes hahán ne’ebé di’ak ka lotuk.
gastu, Substantivu Osan ne’ebé gasta hodi
selu buat ruma.
gatillu, Substantivu Pesa ki’ikoan iha kilat
hanesan xave ne’ebé ita buti ka dada atu
tiru ka halo kilat tarutu. Sin. karleti
gaveta, Substantivu Kaixa tetuk ida ne’ebé
parte hosi armáriu ka meza; ema bele
loke ka dudu tama atu tau sasán iha laran.
gaze, Substantivu Hena mihis no transparente.
gazeia, Substantivu Oho ho gás.
gazela, Substantivu Animál afrikanu no aziá-
tiku ida ne’ebé atu hanesan bibi-rusa.
gazeta, Substantivu Jornál ka revista ida.
gazolina, Substantivu Líkidu ida hanesan
mina-rai ne’ebé ita uza atu halo karreta
ka motór la’o. Sinónimu Populár:
mina
gerrilleiru ~ gerrilleira, f. Substantivu Ema
ka fununa’in ne’ebé baibain halo em-
boskada ba nia funu-balun; dala barak-
liu gerrilleiru sira uza arma kmaan,
hanesan kilat ka bomba iha sira-nia atake.
giadór, Substantivu Besi-riin kle’uk ida, tutan
ba motór nia oin, ne’ebé ema kaer atu
hafila ka muda diresaun; volante bisik-
leta ka motór nian.
Giana, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Amérika Súl ho lia-inglés nu’udar
dalen ofisiál.
gianés ~ gianeza, Adjetivu Rai-Giana nian.
Substantivu Ema Giana.
Giana Franseza, (rai-) Substantivu Rain no
estadu ida iha Amérika Súl ho lia-fransés
nu’udar dalen ofisiál.
gianés fransés ~ gianés franseza
gianés fransés ~ gianés franseza, Adjetivu
Rai-Giana Franseza nian. Substantivu
Ema Giana Franseza nian.
giaun, Substantivu Testu ne’ebé ema presiza
sani ka halo tuir bainhira halo filmajen,
drama, teatru, nst.
gillotina, Substantivu 1. Aparellu ida ho
tahan kro’at ne’ebé uza atu tesi ema
kondenadu ida nia ulun. 2. Instrumentu
ida ho tahan kro’at ne’ebé uza atu tesi
surattahan.
gindaste, Substantivu Mákina aas loos ne’ebé
bele muda ka foti sasán todan. Sin. grua
Giné (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika Loromonu ho liafransés
nu’udar dalen ofisiál.
gineense, Adjetivu Rai-Giné nian. Substan-
tivu Ema Giné.
Giné-Bisau (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha raiÁfrika Loromonu ne’ebé uluk
kolónia Portugés sira-nian; oras ne’e nia
mós membru CPLP (klibur nasaun sira
ho dalen ofisiál portugés) nian ida.
gineense, Adjetivu Rai-Giné-Bisau nian.
Substantivu Ema Giné- Bisau.
Giné Ekuatoriál (rai-) Substantivu Rain no
estadu ida iha Áfrika Klarak ho lia-es-
pañol nu’udar dalen ofisiál.
gineense, Adjetivu Rai-Giné Ekuatoriál nian.
Substantivu Ema Giné Ekuatoriál.
Giné Foun (rai-) Substantivu Rain boot ida
iha Tasi-Boot Pasífiku nia ninin ne’ebé
nakfahe ba zona polítika rua, maka
Papua-Giné Foun iha lorosa’e (estadu
independente ida) no provínsia Papua
Repúblika Indonézia nian. Povu Timór
nia bei’ala barak horiuluk mai hosi rai-
Giné Foun no linguista sira klasifika
lian bunak, makasae, makalero no fatu-
luku nu’udar dalen papua. Sin. rai-Papua
gitarra, Substantivu 1. Instrumentu-múzika
rai-Portugál nian, ho tali ne’ebé ema kebit
atu halo tarutu. 2. Tipu viola ida ne’ebé
múziku liga ba eletrisidade atubele
toka; viola elétrika.
125 glória
gitarrista, Substantivu Múziku ida ne’ebé
toka gitarra.
gixé, Substantivu Janela ki’ikoan ida ne’ebé
ema hamriik iha nia kotuk hodi fa’an
billete ka fó informasaun iha teatru,
estádiu, estasaun-komboiu, aeroportu, nst.
glándula, Substantivu Organ iha ema no
balada nia isin ne’ebé halo substánsia
kímika ba isin atu uza, ka ajuda atu ha-
lakon produtu fo’er sira iha isin laran
(n.e. kosarbeen, susubeen). Sin. fusin
glandulár, Adjetivu; Sin. fusik
glasé, Substantivu Dalas mihis halo ho
masin-midar nst. ne’ebé ita tau iha bolu
ka biskoitu nia leten.
glasiál, Adjetivu Ne’ebé malirin to’o nahisi
sai jelu.
glasiár, Substantivu Jelu mota ida ne’ebé
mosu iha foho aas no book an neineik
tebes ba kraik.
glaukoma (moras-) Substantivu Moras todan
iha matan-fuan laran ne’ebé dala ruma
halo ema sai matan-delek.
Glenu, Substantivu 1. Mota ida iha parte
loromonuk Timór Lorosa’e nian. 2. Vila
ida iha Ermera nia kraik, besik Mota-
Glenu.
globál, Adjetivu Iha rai-klaran tomak; ba
rai-klaran tomak; mundu tomak nian.
globaliza, Verbu Dezenvolve ka haburas iha
rai-klaran tomak.
globalizasaun, Substantivu
globalizadu ~ globalizada, f. Adjetivu
globu, Substantivu 1. Forma kabuar hanesan
bola. 2. Modelu kabuar ida ne’ebé rep-
rezenta planeta Rai.
glóbulu, Substantivu Sélula ki’ik ida iha raan
laran.
glória, Substantivu Hahi’in ka louvór no
fama boot ne’ebé ema simu tan susesu
ruma, selae tan nia hahalok ka kuali
dade kmanek ida. Ez. Se atleta ida manán
medalla iha Jogu- Olímpiku sira, nia
nasaun mós sei hetan naran no glória;
Iha misa ita ema fó glória ba Na’i Maromak.
gloriozu ~ glorioza 126
gloriozu ~ glorioza, f. Adjetivu
glosáriu, Substantivu Lista alfabétika ho
liafuan tékniku ka espesializadu sira
ne’ebé mosu iha testu ka livru ida, ham-
utuk ho sira-nia signifikadu.
gloza, Substantivu Esplikasaun ka tradusaun
ida konaba liafuan ida tékniku ka espe-
sialisadu iha testu ida.
Goa (rai-) Substantivu Rejiaun ida iha rai-
Índia parte sudueste ne’ebé uluk Por-
tugés sira mak ukun.
goés ~ goeza, f. Adjetivu Goa nian. Substan-
tivu Ema Goa. Ez. Iha Goés barak ho
raan portugés maibé ladún barak ona
sira ne’ebé ko’alia portugés.
goiabas, Substantivu Ai-hun espésie ida ne’ebé
fó fuan boot midar ho musamusan ki’ik
iha nia laran.
gola, Substantivu Parte hosi faru hale’u ka-
korok ne’ebé baibain ita hikar fila. Ez.
Padre balu bandu joven sira ne’ebé la
hatais faru ho gola atu bá misa.
golfe, Substantivu Desportu oin ida iha
ne’ebé jogana’in sira baku bola ki’ikoan
ba dook ho aitonka ida ho kasinar atu
hatama bola ne’e ba rai-kuak ki’ikoan
nia laran.
golfista, Substantivu Ema ida ne’ebé joga
golfe.
golpedestadu mós golpe, Substantivu Rev-
olusaun ida kontra ukun-na’in sira atu
hamonu sirania governu; golpe bele mai
hosi ema sivíl maibé baibain militár sira
mak halo. Ez. Golpedestadu iha rai-
Portugál iha loron 25 fulan-Abríl 1975
loke dalan ba kolónia portugeza sira
ukun rasik an.
golu, Substantivu Pontu ne’ebé ekipa ka
grupu ida manán bainhira hatama bola
iha adversáriu nia baliza. Ez. Brazíl
manán Alemaña ho golu rua iha finál
Kopa Mundiál 2002 nian.
goma, Substantivu Substánsia been ka bokon
ne’ebé ema uza atu kola surat-tahan.
Sin. ritan
grade
gorila (leki-) Substantivu 1. Lekirauk boot
no maka’as liu. 2. (arti figuradu) Mane
isin-boot no muskulozu ida ne’ebé hein
ema importante ka hasai ema bukali-
adór hosi bár, klube nst.
gorjeta, Substantivu Osan resik ne’ebé ita
fó ba ema seluk tan serbisu ruma
ne’ebé nia halo ba ita. Sin. selu-kole Ez.
Iha Amérika baibain bainaka fó gorjeta
ba ema sira ne’ebé serbí bainaka ne’e iha
restaurante, hi’it nia sasán iha otél ka
tula iha taksi.
gosta, Verbu Hatudu laranhakarak ba buat
ida. Sin. hakarak Ez. Ha’u-nia feen gos-
ta han haas bainhira nia isin-rua.
gostu mós gostun, Adjetivu Ne’ebé furak,
di’ak ka midar. Ez. Kulu-tunu ne’e gostun
loos. Substantivu 1. Hahalok gosta buat
ruma. Ez. Jaime nia gostu ho nia alin
ninian lahanesan. 2. Hahán nia furak,
di’ak ka midar. Sin. sabór Ez. Goiabas
nia gostu la hanesan ho saburaka nian.
governa, Verbu Ukun fatin, instituisaun ka
rain ho nia infraestrutura tomak.
governadór ~ governadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé hetan hosi governu nasionál
autoridade atu ukun iha provínsia ida.
Sin. emboot
governu, Substantivu 1. Knaar ukun rain ka
instituisaun ida. 2. Ema-lubun ne’ebé
ukun rain ka instituisaun ida. Ez. Gov-
ernu Timór nian tenke halakon korrup-
saun no nepotizmu.
governamentál, Adjetivu
goza, Verbu 1. Haksolok ho situasaun ne’ebé
iha, hanesan moris, festa ka konsertu.
Ez. Joven sira goza sirania moris hodi
hemu tua to’o lanu. 2. Halo kómiku ba
ema seluk atu halo pouka nia. Ez. Paul
sai hirus tiha tanba Ameu goza nia de
mais. 3. Aproveita, hetan kadi’ak ka
benefísiu hosi. Ez. Ha’u-nia avó-feto
giza saúde di’ak.
gozu, Substantivu
grade, Substantivu 1. Besi-riin sira ne’ebé
graduadu ~ graduada
taka janela ida atu ema la bele tama ka
sai. 2. Kaixa ne’ebé uza hodi haloot no
tula botir barak.
graduadu ~ graduada, f. Adjetivu/Substan-
tivu (Ema) ne’ebé hetan tiha ona grau
militár ka akadémiku.
graduál, Adjetivu Akontese ka mosu neineik
ba períodu naruk ida. Ez. Abui moras
todan, oras ne’e nia atu di’ak ona maibé
graduál tanba presiza konsulta no hemu
ai-moruk beibeik ba fulan hirak nia laran.
graduasaun, Substantivu Kondidsaun sai
graduadu nian.
grafia, Substantivu 1. Orden hakerek liafuan
ida ho letra sira ne’ebé loloos. 2. Modu
hakerek nian. Ez. Liafuan portugés
‘acção’ iha grafia ‘ação’ iha rai-Brazíl.
gráfiku ~ gráfika, f. Adjetivu 1. Kona-ba
hakerek. 2. Ne’ebé deskreve didi’ak,
hanesan ilas ka imajen. Substantivu
(gráfiku) Kuadru ka diagrama ne’ebé
hato’o informasaun kona-ba númeru ka
sifra sira; reprezentasaun gráfika.
grama, Substantivu Unidade ka kahidak
métriku ne’ebé vale karihun ida hosi
kilograma ida.
gramátiku ~ gramátika, f. Substantivu 1.
Ema matenek gramátika. 2. Ema ne’ebé
hakerek kona-ba lian ida nia regra
gramatikál sira. 3. (gramátika) Regra
sira kona-ba dalen ida nia estrutura.
gramatikál, Adjetivu
grampu, Substantivu Besi ida ne’ebé habit
buat ida hodi kaer metin.
granada, Substantivu Bomba ki’ikoan ida
ne’ebé iha esplozivu ka gásmatabeen
ne’ebé ema bele tuda ka tiru sai.
Granada (rai-) Substantivu Rai-kotun no
estadu ki’ik ida iha Tasi-Antillas.
granadinu ~ granadina, f. Adjetivu Rai-
Granada nian. Substantivu Ema Granada.
granitu, Substantivu Fatuk isintoos oin ida
ne’ebé serve atu halo konstrusaun no
dalan.
grasa, Substantivu 1. Ema ka Maromak nia
127 gravata
favór. 2. Tulun hosi Maromak. 3. Kuali-
dade furak ka maneira elegante iha jestu
ka movimentu ida. Ez. Feto-oan sira
dansa ho grasa. 4. Hahalok ne’ebé
hatudu laran-di’ak, laran-haksolok no
la hakanek ema. Ez. Labarik ne’e iha
grasa tanba nia halo ema barak lara
nhaksolok. 5. Karakter kómiku, kapasi-
dade atu halo ema sira hamnasa.
grasiozu ~ grasioza, f. Adjetivu
grasas, Substantivu Obrigadu, agradesimentu.
Ez. Grasas ba Maromak ema ida la mate
iha dezastre ne’ebá.
grasasadeus! Interjeisaun 1. Grasa ba
Maromak! 2. Espresaun ne’ebé ita
hato’o bainhira ema ruma fani.
gratu ~ grata, f. Adjetivu Ne’ebé sente
agradesidu ka fó neon. gratidaun Sub-
stantivu Ez. Bainhira estudante sira re-
mata sira-nia estudu, sira fó prezente
ida ba mestre atu hatudu sira-nia gratidaun.
gratis, Adjetivu Ne’ebé saugati de’it ka lalika
selu. Sin gratuitu ~ gratuita f., sau-
gati, laselu Ez. Hosi tinan 2000 to’o
2002, Ospitál Nasionál fó tratamentu
gratis ba pasiente hotu.
gratuitu haree gratis
grau, Substantivu 1. Kahidak ka unidade
sasukat nian ba temperatura, sikun,
lonjitude ka latitude. Baibain hakerek
ho sinál ° depois númeru, n.e. 360° 2.
Nivel ka hakat iha eskala ida. 3. Títulu
ka kualifikasaun ne’ebé akademia ka
universidade haraik ba nia estudante
ne’ebé ramata kursu.
grava, Verbu Hatama múzika, lian ka infor-
masaun iha kasete ka sedé ruma atu ita
bele rona filafali ka refere bá iha loron
seluk.
gravasaun, Substantivu
gravadór, Substantivu Aparellu eletróniku
ida ho kasete ka sedé iha laran ne’ebé ita
bele uza atu grava múzika ka lian.
gravata, Substantivu Hena naruk pedasuk
ida ne’ebé emamane sira uza atu kesi
grave 128
iha gola nia okos ho fukun ida; iha kul-
tura balu ema hatais gravata liuliu iha
situasaun ne’ebé formál.
grave, Adjetivu Ne’ebé sériu ka todan, n.e.
moras ka situasaun urjente ruma. Ez.
Labarik ne’ebé horisehik hetan dezastre,
oras ne’e nia kondisaun grave hela.
gravidade, Substantivu 1. Situasaun ne’ebé
sériu ka todan. 2. (fízika) Kbiit ne’ebé
dada buat hotu ba kraik, n.e. bainhira
fui bee iha kopu laran, bee tun ba okos
tanba gravidade dada tiha.
gravura, Substantivu 1. Dezeñu ka pintura
ida ne’ebé ema ko’a iha kabelak sólidu
ida, hanesan iha ai ka simentu bokon.
2. Ilustrasaun ida ne’ebé serve atu hato’o
hanoin ida ho momoos.
graxa, Substantivu Substánsia bokon kór
oioin ne’ebé ema uza atu halakan sasán
halo hosi kulit, n.e. sapatu, futukabun,
pasta, nst. Verbu Tau ka kose substánsia
ne’e ba sapatu, futu-kabun, nst. Ez. Keta
haluha graxa lai papá nia sapatu molok
nia hatais ba festa.
gregu ~ grega, f. Adjetivu Rai-Grésia nian.
Substantivu 1. Ema Grésia. 2. (lia-
gregu) Dalen rai- Grésia nian.
greku-katóliku ~ greku-katólika, f. Adje-
tivu/Substantivu (Ema) ne’ebé pertense
ba kreda ortodoksa ida iha Europa Loro-
sa’e ka Lorosa’e Klarak ne’ebé naklibur
ho Kreda Romana; katóliku orientál
greku-romanu ~ greku-romana, f. Adjetivu
Ne’ebé pertense ba Gregu no Romanu
sira, n.e. estiluarkitetura. Luta greku-
romana katak stilu luta ka ribamalu nian
iha ne’ebé lutadór sira bele kaer adver-
sáriu nia isin iha nia knotak leten de’it.
Grésia (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Europa Sudeste ho kultura tuan te-
betebes.
greve, Substantivu Hahalok para lisuk serbisu
tanba patraun empreza nian ka governu
la simu serbisu-na’in sira-nia hahusuk
ka ezijénsia. Ez. Traballadór sira iha
guadalupinu ~ guadalupina
kompañia Kafé Timór sei hala’o greve
ida tanba patraun seidauk hasa’e sira-
nia saláriu iha tinan lima nia laran.
grevista, Substantivu Ema ida ne’ebé halo
greve.
grilu, Substantivu Insetu ki’ik ida ne’ebé
halo lian maka’as liuliu bainhira rai-na-
karas no mós iha kalan. Sin. kela Ez.
Tempu uluk Timoroan, liuliu Xinés
timoroan balu, gosta futu grilu.
gripe, Substantivu Moras isinmanas ida
ne’ebé bele da’et lailais, liuliu iha tempu
malirin.
Gronelándia (rai-) Substantivu Nusa boot
tebes ida ne’ebé territóriu autónomu
rai-Dinamarka nian no nakfati iha Tasi-
Boot Ártiku iha rai-Kánada nia sorin
nordeste
gronelandés ~ gronelandeza f. Adjetivu
Rai-Gronelándia nian. Substantivu Ema
Gronelándia.
groseiru ~ groseira f. Adjetivu Ne’ebé la ha-
tudu respeitu. Sin. maledukadu ~
maledukada f., brutu ~ bruta f.
groseria, Substantivu Hahalok ne’ebé la ha-
tudu respeitu ba ema seluk.
grotesku ~ groteska, f. Adjetivu Ne’ebé haree
ka parese absurdu, anormál ka kómiku.
grou, (manu-) Substantivu Manu ain-aas
hanesan maliboo, ho knoruk no ibun-
tutun naruk ne’ebé hela besik mota ka
beedalan seluk.
grua, Substantivu Mákina aas loos ne’ebé
bele hi’it hodi haduka sasán todan. Sin.
gindaste
grupu, Substantivu Lubun ida hamutuk.
Sin. lubuk Ez. Ami haree ema grupu
boot ida baku malu iha tasi-ibun.
Guadalupe (rai-) Substantivu Rai-kotun
ki’ik ida iha Tasi- Antillas ne’ebé rai-
Fransa sei ukun nu’udar departamentu
tasi-balun nian.
guadalupinu ~ guadalupina, f. Adjetivu
Rai-Guadalupe nian. Substantivu Ema
Guadalupe.
Guame
Guame (rai-) Substantivu Nusa ki’ik ida ne’ebé
territóriu autónomu Estadu Naklibur
Sira Amérika Nian no nakfati iha Tasi-
Boot Pasífiku Norte.
guamés ~ guameza, f. Adjetivu Rai-Guame
nian. Substantivu Ema Guame.
guarda, Substantivu Ema ne’ebé proteje
fatin ida ka matan-moris atu buat ruma
la akontese ba ema ka buat ne’ebé nia
hein. Sin. mahein, makdakak Ez. Es-
kritóriu sira presiza guarda, liuliu iha
oras kalan nian. Verbu Tau matan ka
hein. Ez. Ema-seguransa sira tenke
guarda didi’ak propriedade governu nian.
guardafatu, Substantivu Armáriu aas ida
ne’ebé atu tara hatais sira iha laran.
guardakosta, Substantivu Ema ne’ebé nia
serbisu mak tau matan ba ema seluk,
liuliu ema importante ida. Sinónimu
kolokiál: gorila
guardakosteira, Substantivu Ró-motór
armadu ida ka lubun ida ne’ebé ronda
tasi hale’u rain ida atu hanetik kontra-
bandu. Sin. ró-ronda
guardalousa, Substantivu Armáriu ne’ebé
ita uza atu rai lousa iha laran.
guardanapu, Substantivu Hena ka surat-
tahan ne’ebé uza iha meza atu hamoos
ema nia ibun ka liman bainhira han hela;
serve mós atu satan aihan restu ne’ebé
monu atu labele hafo’er itania roupa.
Hh
há, Substantivu Letra H nia naran. Sin. agá
haas, Substantivu Ai-hun aas ida ne’ebé fó
fuan kinur, midar loos no been barak.
Naran-Botániku: Mangifera indica
haat, Numerál Númeru idane’ebé tuir tolu
129 haatnulu
guardarede, Substantivu Ema ne’ebé hein
baliza iha futeból atu ekipa sorun la bele
hatama golu.
guardasól, Substantivu 1. Sombrelu ida
ne’ebé ema lori atu satan loro-manas.
Sin. sombriña, guardaxuva 2. Xapeu ida
ne’ebé ema hatais atu satan loro-manas.
Sin. xapeuloro
guarda-tránzitu, Substantivu Ema ne’ebé tau
matan ba movimentu tránzitu nian atu
la bele akontese asidente ruma; polísia
mak baibain hala’o knaar ne’e.
guardaxuva, Substantivu 1. Aparellu ida
ne’ebé bele hikar no uza atu satan udan.
Timoroan sira uluk soi guardaxuva
tradisionál ho naran ‘salurik’ ne’ebé
halo hosi aikadiru ka tali-tahan. Sin.
sombrelu, salurik 2. Sombrelu ida
ne’ebé ema uza atu satan loro nia manas.
Sin. sombriña
guarnisaun, Substantivu 1. Soldadulubun
ida ne’ebé hela iha fatin ka sidade ida
atu tau matan ba fatin ne’e. 2. Soldadu
sira-nia hela-fatin. Sin. kuartél
Guatemala (rai-) Substantivu Rai no estadu
ida iha Amérika Klarak.
guatemalteku ~ guatemalteka, f. Adjetivu
Rai-Guatemala nian. Substantivu Ema
Guatemala.
guturál, Adjetivu Kakorok nian, tatolan
nian, liuliu lian ka tarutu.
no uluk-ba lima, hakerek ka marka ho
sinál 4 (algarizmu indu-árabe) ka IV
(algarizmu romanu).
haatnulu, Numerál Númeru idane’ebé tuir
tolunuluresin- sia no uluk-ba haatnu-
hababan
lu-resin-ida, hakerek ka marka ho sinál
40 (algarizmu indu-árabe) ka XL (al-
garizmu romanu). Ez. Nia oras ne’e
tinan haatnulu ona.
hababan, Verbu Tau baban, taka kuak iha
hena ho henarohan ida. Substantivu
Hahalok hababan nian.
habadak, Verbu Halo sai badak. Ez. Atu
habadak diskursu ne’e, ha’u sei hato’o
de’it pontu importante sira. Substantivu
Hahalok ka efeitu habadak nian. Sin.
abreviatura
habai, Verbu Tau iha loron atu sai manas ka
maran. Ez. Turista sira gosta habai an
iha tasi-ibun.
habain, Substantivu Hahalok habain nian.
habali, Verbu 1. Bali ka trata tomak hotu
moras ruma. 2. (arti figuradu) Rezolve
(problema ida) ho tratamentu natoon
ruma. Sin. remedeia
habali-belek, Adjetivu Ne’ebé ita bele habali.
Sin. remediavel
habalin, Substantivu Hahalok, dalan ka fuan
habali nian. Sin. remédiu
habalu, Verbu Fahe ba parte rua ketaketak.
Ez. Sira habalu tiha paun ne’e molok fó
ba labarik sira.
habalun, Substantivu Hahalok habalu nian.
habanati, Verbu Prepara, forma ka halo tuir
banati. Sin. modela
habandu, Verbu Bandu nu’udar lei ofisiál,
bandu iha rain tomak. Sin. proskreve
habandun, Substantivu Hahalok habandu
nian. Sin. proskrisaun Adjetivu Ne’ebé
governu ka autoridade ruma habandu
tiha ona.
habanit, Verbu Manán ema nia atensaun,
interese ka domin ho ita-nia kualidade
ruma, n.e. isin-furak, intelijénsia, ko’alia
kómiku nst. Sin. enkanta, faxina Sub-
stantivu Hahalok habanit nian. Sin.
enkantu, faxíniu
habarak, Verbu Halo sai barak. Sin. multiplika
Substantivu Hahalok nian. Sin. multip-
likasaun
130 habele
habarani, Verbu Fó aten-barani, neon-boot,
motivasaun ka korajen ba ema ida. Ez.
Ita tenke habarani labarik sira atu hato’o
hahusuk kona-ba buat sira ne’ebé susar.
habaruk, Verbu Halo sai baruk. Ez. Feriadu
barak bele habaruk ema. Substantivu
Hahalok habaruk nian.
habasar, Verbu Hamriik ka hela ema barak
rabat malu hanesan iha basar ka merkadu.
Ez. Sira la’o-habasar iha lurón.
habasuk, Verbu Halo sai basuk ka barabarak.
Substantivu Hahalok habasuk nian.
habatak, Verbu Hadalan bee tama ba batak
ida. Substantivu Hahalok habatak nian.
habau, Verbu 1. Halo sai dodok. 2. Halo sai
aat liu, halo piór. Sin. piora
habaun, Substantivu Hahalok habau nian.
Sin. (2) piora
habedok, Verbu 1. Halo atu bedok, halo atu
sai hosi nia dalan baibain nian. Sin.
habees 2. Na’ok fundus ka osan boot
hodi hadalan fali ba fatin seluk. Sin.
dezvia Substantivu Hahalok habedok
nian. Sin. (1) habees; (2) dezviu
habee mós habeen, Verbu Halo sai nabeen.
habeer, Verbu Halo sai kabeer ka nabilan,
porezemplu kose rai ho lilin ka hamoos
sapatu. Substantivu Hahalok habeer nian.
habeik, Verbu 1. Halo sai beik. 2. Halo ka
trata hanesan beik. Ez. Keta habeik
labarik sira tanba hahalok ne’e bele
hamoe sira. Substantivu Hahalok ha-
beik nian.
habekan, Verbu 1. Halo sai bekan ka mamuk.
Sin. hamamuk 2. (arti figuradu) Halo
atu la konsege, halo atu la hetan susesu
ka rezultadu di’ak. Sin. frustra Substan-
tivu Hahalok habekan nian. Sin. (1)
hamamuk; (2) frustrasaun
habelak, Verbu Halo sai belak ka kabelak.
Substantivu Hahalok habelak nian.
habelar, Verbu Halo sai belar. Substantivu
Hahalok habelar nian.
habele, Verbu 1. Halo posivel. Sin. posibilita
2. Halo atu ema ida hetan abilidade ka
habelen
kapasidade hodi halo buat ruma. Sin.
kapasita, abilita Ez. Edukasaun habele
joven sira atu hetan serbisu di’ak.
habelen, Substantivu Hahalok habele nian.
habelit, Verbu Halo atu belit, halo sai belit.
Substantivu Hahalok habelit nian.
habelu, Verbu Halo sai belun. Ez. Nia gosta
habelu ema ne’ebé nia foin hasoru.
habesik, Verbu Halo sai besik; halo atu hak-
besik, fó leet atubele hakbesik. Ez. Ita
tenke habesik meza ne’e ba ida seluk atu
labele iha espasu barak. habetek mós
habetik Verbu 1. Halo sai betek. 2. (arti
figuradu: habetek neon) Halo bilán, halo
atu sente konfuzaun. Sin. konfunde
Substantivu Hahalok habetek nian. Sin.
(2) konfuzaun
habiban, Verbu Halo atu biban, fó leet ka
oportunidade ba. Sin. haleet Ez. Isin-kole
habiban sala barak.
habidu, Verbu Habosok ema ida hodi halo
nia halo tuir ita-nia planu aat ruma,
hanesan halo boneka ida dansa. Sin.
manipula Ez. Iha tinan 1999 governu
indonéziu habidu Timoroan barak atu
halo sira apoia kauza autonomia nian.
habidun, Substantivu Hahalok habetek nian.
Sin. manipulasaun
habiit, Verbu 1. Fó kbiit ka forsa. Ez. Vitamina
sira habiit ema nia isin hodi fó enerjia.
2. Fó kbiit ka autoridade atu halo buat
ruma. Ez. Governu habiit fiskál sira atu
prende ema sira ne’ebé buka atu hatama
droga ilegál mai ita-nia rain. Substantivu
Hahalok habiit nian.
habit, Substantivu 1. Buat ne’ebé ita uza atu
hametin sasán hanesan roupa ka surat-
tahan. 2. Sipu espésie ida ne’ebé bele
loke no taka an. Verbu 1. Hanehan to’o
hametin. 2. Hametin sasán hanesan
roupa ka surat-tahan ba buat ida.
habokar, Verbu Halo sai bokar. Substantivu
Hahalok habokar nian. habokon mós
haboko Verbu Halo sai bokon. Ez.
Molok kose meza, di’ak liu haboko lai
131 habuar
hena iha bee. Substantivu (habokon)
Hahalok habokon nian.
habokur, Verbu 1. Halo sai bokur. 2.Halo
(rai) sai bokur hodi tau estrume. Sin.
fertiliza Substantivu Hahalok habokur
nian. Sin. (2) fertilizasaun
habook, Verbu Halo atu book an ka duka,
hamosu dadukak ka movimentu. Sin.
ativa, motiva Substantivu Hahalok ha-
book nian. Sin. ativasaun, motivasaun
haboot, Verbu Halo sai boot. Sin. aumenta
Substantivu 1. Hahalok haboot nian. 2.
Efeitu haboot nian. Sin. aumentu
habosan, Verbu 1. Halo sai bosan. 2. Hatais
to’o bosan ka sai tuan tiha. Ez. Sira ha-
bosan roupa ne’e tanba sira hatais
beibeik hodi halimar iha udan-been.
Substantivu Hahalok habosan nian.
habosok, Verbu 1. Halo sai bosok. Sin.
hafalsu 2. Hato’o lia-bosok. Sin. bosok
3. Hateten laloos hodi dezvia atensaun.
4. Hamaus labarik ho liafuan mamar
hodi halo dukur. Ez. Aman-inan sira
baibain habosok sira-nia oan atu toba
sedu. Substantivu Hahalok habosok
nian.
habou, Verbu Tau ka hada hamutuk sai aas
tiha, halo sai bou ida. Ez. Sira habou
fatuk iha dalan atu ema bele sosa.
habou, Substantivu Hahalok habou nian.
Sin. akumulasaun
habuan, Verbu 1. Uza liafuan hodi hamulak
atu buat aat ruma akontese ba ema ida.
Ez. Feto ne’e buan duni tanba nia hakarak
habuan katuas ne’ebé la gosta nia. 2.
(arti figuradu) Halo ema atu hanoin
nafatin kona-ba buat ruma to’o sai
bulak. Sin. obseka Substantivu Hahalok
habuan nian. Sin. (2) obsesaun Ez.
Buatamak ne’e nia hanoin kona-ba sai
riku no naran-boot sai hanesan habuan
ida. Adjetivu Ne’ebé ema ruma ka buat
ruma habuan tiha ona. Sin. (2) obsekadu
habuar, Verbu Halo sai kabuar. Substantivu
Hahalok habuar nian.
habubu
habubu, Verbu 1. Halo sai bubu. Ez. Nia mak
habubu ha’u-nia ulun tanba tuku maka’as
liu. 2. Haboot hodi huu ba laran ka
hatama ár.
habubu-belek, Adjetivu Ne’ebé ita bele
habubu. Sin. insuflavel Ez. Kama borraxa
idane’e habubu-belek hanesan balaun.
habubun, Substantivu Hahalok habubu nian.
habulak, Verbu Halo sai bulak. Substantivu
Hahalok halo bulak nian.
habun (lia-) Substantivu Dalen austronéziku
ida, atu hanesan lia-tetun maibé ho
arkaízmu balu, ne’ebé ema ko’alia iha
rai-Kribas no Bariki.
haburas, Verbu 1. Halo sai buras. Ez. Udan
ne’ebé monu loroloron haburas rai ne’e.
2. (arti figuradu) Halo sai riku. Sin. hariku
3. (arti figuradu) Halo atu la’o ba oin
ka sai di’ak liu. Sin. dezenvolve Substan-
tivu Hahalok haburas nian. Sin. (3)
dezenvolvimentu
habuur, Verbu Book halo lahakmatek. Sin.
hakmerak 2. (arti figuradu) inkomoda
Substantivu Hahalok habuur nian. Sin.
distúrbiu, hakmerak
hada, Verbu Tau buat ida iha buat seluk ida
nia leten halodidi’ak to’o aas. Ez. Sira
hada fatuk hale’u sira-nia kintál.
hadadi, Verbu 1. Rai osan hodi la fakar ka
gasta. Sin. poupa 2. Rai ka tau matan ba
buat ruma ne’ebé ita gosta no lakohi
lakon.
hadadin, Substantivu Hahalok hadadi nian.
Sin. (1) poupansa
hada’et, Verbu Halo atu (moras) da’et. Sin.
tranzmite Ez. Lalar no susuk hada’et
moras barak.
hadak, Substantivu Fatin kabelak hosi au ho
ain haat ne’ebé baibain ema uza atu
tuur ka toba iha leten; dalaruma mós
uza atu habai ka tau sasán iha leten.
hadalan, Verbu Haruka ka halo la’o tuir dalan.
Sin. kanaliza Substantivu Hahalok
hadalan nian. Sin. kanalizasaun
hadame, Verbu 1. Fó dame ka pás. 2. Halo
132 hadera
atu simu malu filafali.
hadamen, Substantivu Hahalok hadame nian.
hadaran, Verbu 1. Daran ho kuidadu, tau
ka hatuur iha fatin loloos. 2. Halo atu
sai natoon ba buat ruma. Sin. adapta
Ez. Ita bele hadaran livru inglés ne’e ba
eskola Timór hodi tradús ba liatetun.
Substantivu Hahalok hadaran nian. Sin.
(2) adaptasaun
hadat, Substantivu Lei lisan nian, lei tradi-
sionál.
hadata, Verbu Tau data, liuliu iha dokumentui
ida. Sin. data
hadatan, Substantivu Hahalok hadata nian.
Sin. datasaun
hadato, Verbu Foti ba dato. Sin. nobilita
hadatok, Verbu Halo sai datok, halo sai
hanesan dato.
hadaton, Substantivu Hahalok hadato nian.
Sin. nobilitasaun
hadau, Verbu 1. Hasai tiha hosi ema ida
buat ne’ebé ninian. 2. Kaer hodi hela ho
buat ne’ebé la’ós ita nian. Sin. okupa Ez.
Durante funu ema barak hadau ema se-
luk nia uma no rikusoin sira seluk.
hadan, Adjetivu Ne’ebé ita hada tiha ona.
Substantivu 1. Hada dala ida. 2. Buat
ne’ebé ita hada tiha ona.
hadaun, Substantivu Hahalok hadau nian.
Sin. okupasaun, sekuestru
hadedar, Verbu 1. Halo nakdedar. 2. Halo ta’uk
ladi’ak. Sin. terroriza Substantivu Ha-
halok hadedar nian.
hadeer, Verbu 1. Loke matan depoizde
deskansa ka toba tiha. 2. Sai hosi toba-
fatin ka kuartu depoizde toba tiha.
hadele mós hadelek Verbu 1. Halo matan
sai delek ba nafatin, halo atu la bele haree
ona. Ez. Iha moras balu ne’ebé bele
hadelek ema. 2. Halo matan sai aat ba
tempu balu de’it. Ez. Ahi ne’ebé lakan
maka’as bele hadelek ha’u. Substantivu
(hadelek) Hahalok hadelek nian.
hadeni,VerbuFóorden.Sin.haruka,komanda
hadera, Verbu Hasai buat ruma ne’ebé ita
hadera-an
soi ka presiza, liuliu hahán ka bee. Sin.
priva. Hadera an katak la han ka hemu,
baibain tan motivu relijiozu ka médiku
ruma.
hadera-an, Adjetivu Ne’ebé hadera an, ne’ebé
la han ka la hemu. Substantivu Hahalok
la han ka la hemu nian. Sin. abstinénsia;
jejún Ez. Ema barak halo hadera-an
nu’udar preparasaun ba Páskua.
haderan, Substantivu Hahalok hadera nian.
Sin. privasaun
hadesan, Verbu 1. Sunu tomak hotu hodi
halo sai ahikadesan de’it. 2. Sunu isin-mate
envezde hakoi iha rai. Ez. Budista sira
hadesan ema mate; sarani sira hakoi fali.
Substantivu Hahalok hadesan nian. Sin.
insinerasaun, kremasaun
hadesi, Verbu 1. (Buat todan) tuur ka latan iha
leten. 2. Hanehan, mós ho sentidu morál.
Sin. oprime
hadesin, Substantivu Hahalok hadesi nian.
Sin. (2) opresaun
hadi’a, Verbu 1. Halo sai prontu. Sin. pre-
para, haprontu Ez. Ema sei hadi’a fatin
ne’e atu simu bainaka hosi rai-li’ur. 2.
Halo buat ne’ebé aat sai di’ak filafali.
Sin. repara, haso’i Ez. Ha’u buka ema
atu hadi’a ami-nia televizaun.
hadi’ak, Verbu Halo sai di’ak liu duké
baibain. Ez. Populasaun tomak tenke
serbisu hamutuk atu hadi’a ita-nia rain
ne’ebé daudaun ne’e iha problema bar-
ak. Substantivu Hahalok hadi’ak nian.
hadi’an1, Verbu 1. Halo sai di’an. 2. (hadi’an
rai) Hamoos no kuda rai. Sin. kultiva
Substantivu Hahalok hadi’an nian. Sin.
(1) hamaus; (2) kultivasaun
hadi’an2, Substantivu Hahalok hadi’a nian.
Sin. reparasaun, haso’in
hadiu, Verbu Hateke metimetin ba ema ka
buat ida. Sin. fihir
hadiun, Substantivu Hahalok hadiu nian.
Sin. fafihir
hadole, Verbu 1. Halo atu la’o ba oin, hadook
bá; haruka bá. 2. (hadole lia) Haruka
133 haduu
mensajen, tatoli lia. Sin. komunika
hadolen, Substantivu 1. Hahalok hadole
nian. 2. Hahalok hadole lia nian. Sin.
komunikasaun
hadomi, Verbu Sente domin ba ema ka buat
ida. Ez. Atu la iha funu, ita ema tenke
hadomi malu.
hadomin, Substantivu Hahalok hadomi
nian. Sin. domin
hadook, Verbu Tau iha fatin ne’ebé dook;
haruka ba fatin dook. Liafuan-sorun:
habesik Ez. Kuidadu ho botir ne’e, di’ak
liu hadook tiha hosi labarik sira. Sub-
stantivu Hahalok hadook nian.
hadoor, Verbu 1. Halo sai door ka fo’er. 2.
Hafo’er meiuambiente, liuliu bee ka ár.
Sin. polui Substantivu Hahalok hadoor
nian. Sin. poluisaun
hadudu, Verbu 1. Dudu ba oin. 2. Book ema
ida atu halo buat ruma. Ez. Ha’u ta’uk
ko’alia iha sorumutu ne’e, maibé ha’u-
nia kolega hadudu ha’u atu hato’o ha’u-
nia opiniaun. 3. Halo atu la’o ba oin.
Sin. avansa, promove 4. Buka atu halo
ema simu buat ruma ne’ebé ita gosta ka
hakarak fa’an. Sin. promove
hadudun, Substantivu Hahalok hadudu nian.
Sin. (3,4) promosaun
haduka, Verbu Haseluk ka muda ba fatin
seluk. Sin. dezloka
hadukan, Substantivu Hahalok haduka
nian. Sin. dezlokamentu, dezlokasaun
hadulas, Verbu 1. Halo hodi la’o hale’u buat
ida. 2. Taka fatin hotu atu ema la bele
sai ka la husik sai. Ez. Polísia hadulas
tiha uma ne’ebé na’ok-teen ne’e hela bá.
Substantivu Hahalok hadulas nian.
Advérbiu/prepozisaun Ho movimentu
le’uk ka sirkulár. Sin. hale’u Ez. Sira duni
na’ok-teen ne’e hadulas foho.
haduni, Verbu Duni ba oin.
hadunin, Substantivu Hahalok haduni nian.
Sin. propulsaun
haduu, Verbu Duu ka akuza lahó prova metin
ida. Sin. alega
haduun 134
haduun, Substantivu Hahalok hadulas nian.
Sin. alegasaun
hae, Substantivu Du’ut espésie ida ne’ebé
aas, ho tahan toos ne’ebé baibain ema
uza atu taka no didin uma.
ha’e, Matadak Kontrastivu (iha tetun-terik
tasi-mane nian) Ne’e ida ne’ebé. Sin.
maka, mak Ez. Sira ha’e rona ha’u = Sira
maka rona ha’u.
hafahe, Verbu 1. Tau ketaketak tiha. Ez.
Funu tinan 1975 hafahe ema barak. 2.
Fahe sasán hodi fó ba ema ida-idak buat
ne’ebé ninian. Sin. distribui 3. Hatama
ba grupu ka kategoria oioin. Sin. klasifika
hafahen, Substantivu Hahalok hafahe nian.
Sin. (2) distribuisaun; (3) klasifikasaun
hafalsu, Verbu Halo sai falsu. Sin. falsifika
hafalsun, Substantivu Hahalok hafalsu nian.
Sin. falsifikasaun
hafanun, Verbu 1. Fanun ka book atu hamosu
reasaun ruma. Sin. estimula 2. (arti
figuradu) Halo sai buras. Sin. haburas
Substantivu Hahalok hafanun nian. Sin.
(1) estímulu
hafee mós hafeen, Verbu Hola feto ida sai
hanesan feen maibé la tuir prosesu ha-
folinfeto ka barlake. Substantivu (ha-
feen) Hahalok hafee nian.
hafera, Verbu Halo sai nakfera ka rebenta
buat ida ne’ebé tomak.
haferan, Substantivu Hahalok hafera nian.
hafetu, Verbu Tebe ka halimar ho ain. Ez. Ami
futu manu rua atu sira bele hafetu malu.
hafetu-malu, Substantivu Jogu tebemalu
entre manu ne’ebé ema futu no buka
tebe kona ida seluk nia oin.
hafiar, Verbu Halo atu fiar, hamaus ema
ne’ebé la fiar. Sin. konvense Ez. Mestre
hafiar ha’u katak ha’u bele pasa ezame
ne’e se ha’u estuda maka’as. Substantivu
Hahalok ka efeitu hafiar nian. Sin. kon-
viksaun
hafila, Verbu 1. Halo atu fila, haruka fila ba
fatin dahuluk nian, porezemplu surat
ne’ebé la to’o ka enderesu laloos. 2. Dulas
hafoun
hodi fila. Ez. Mane ira hafila tiha karreta
ne’ebé monu atu kondutór bele sai.
hafilan, Substantivu Hahalok hafila nian.
hafó, Verbu Fó ka haruka ba fatin ida buat
ne’ebé ema presiza, n.e. aihan, materiál
atu harii uma nst. Sin. fornese
hafoin, Advérbiu Iha tempu ne’ebé tuir,
liutiha ne’e. Sin. tuirmai Ez. Ha’u sei
asina surat importante ne’e, hafoin ha’u
dehan ba imi saida mak imi tenke halo.
hafoli mós hafolin, Verbu 1. Hakotu folin.
Ez. Lalika hafolin resik sasán sira-ne’e
tanba ema sei la bele sosa. 2. Hakotu
folin ba feto ne’ebé ita atu hola. Ez.
Hafoli feto molok atu hola nia ne’e lisan
tradisionál povu Timór nian. Substan-
tivu (hafolin) Hahalok hafoli nian.
hadasin, Verbu 1. Tau iha dasin atu tetu.
2. Husu ka bukahatene buat ida nia
folin loloos. Sin. avalia Substantivu Ha-
halok hadasin nian. Sin. avaliasaun
hafakar: haree fakar
hafodak, Verbu Halo atu hakfodak. Sin.haridak
hafón, Substantivu 1. Hahalok hafó nian. 2.
Buat ne’ebé ita hafó. Sin. fornesimentu
haforsa mós haforte, Verbu Halo sai forte.
Sin. hametin Ez. Ita sei haforsa ita-nia
unidade atubele harii dame no justisa.
haforu, Verbu Husik atu sai hosi kakesik,
hadadur, obrigasaun ka kanetik ruma,
kore tiha hosi buat ida ne’ebé kaer hela
ita, halo sai livre. Sin. liberta Ez. Tim-
oroan mak haforu sira-nia an rasik hosi
kolonialista sira. libertasaun Substan-
tivu; Sin. haforun
haforun, Substantivu Hahalok haforu nian.
Sin. libertasaun
hafoti, Verbu Foti ka hi’it ba leten.
hafoun, Verbu 1. Halo foun filafali buat ida.
2. Hadi’a buat ne’ebé tuan ka aat ona.
3. Halo filafali. Sin. haktenik, repete Ez.
Governu rua ne’e foin hafoun sira-nia
akordu atu hasees konflitu no funu.
Substantivu Hahalok hafoun nian. Sin.
(1,2) renovasaun
hafreun
hafreun, Verbu 1. Tau freun. 2. (arti figuradu)
Hanetik ka hapara. Substantivu Hahalok
hafreun nian.
hafuda, Verbu Fó ba ema fuda ka aluga. Sin.
fó-aluga
hafudan, Substantivu Hahalok hafuda nian.
hafuhu, Verbu 1. Haree subasubar atu
hatene loloos saida mak akontese. Ez.
Inimigu sira haruka sira-nia ema atu
hafuhu ami-nia atividade sira; Iha rain
balu polísia hafuhu ema sira-nia telefone
iha uma. 2. Subar hodi haree hosi fatin
ida. Ez. Labarik sira hafuhu turista sira
ne’ebé hariis hela iha pixina.
hafuhun, Substantivu Hahalok hafuhu nian.
Sin. espionajen
hafuik mós hafui, Verbu Halo sai fuik. Ez.
Asu sira ne’ebé hafuik an no hela iha
ailaran sai si’ak lahalimar.
hafukun mós hafuku, Verbu Prepara ka halo
fukun, nu’udar ezemplu iha tali, fiu ka
kabas. Substantivu (hafukun) Hahalok
hafukun nian.
hafunan, Verbu Tau buat ne’ebé funafunan
atu sai furak liután. Sin. hafutar, dekora
Ez. Bainhira ema riku sira prenda, sira
hafunan kadeli ho murak. Substantivu
Hahalok hafunan nian. Sin. hafutar,
dekorasaun
hafutar, Verbu 1. Halo sai nobre ka liuraik.
Sin. nobilita Ez. Harohan ho laranmoos
hafutar ita ema nia klamar. 2. Tau buat
ne’ebé funafunan atu sai furak liután.
Sin. hafunan, dekora 3. Hamoos hodi
la iha tan fo’er. Substantivu Hahalok
hafutar nian. Sin. (2) dekorasaun
hahaas, Verbu Halo aas ka foti atu sai aas tiha.
Substantivu Hahalok hahaas nian.
hahaat, Verbu Halo aat. Sin. estraga Substan-
tivu Hahalok hahaat nian. Sin. halo-aat,
estragu
hahabut, Verbu Tau abut; kuda hosi abut
kedas. Ez.. Reza loroloron hahabut grasa
no matebek iha ita ema nia klaran. Sub-
stantivu Hahalok hahabut nian.
135 haheker
hahaek, Verbu/Substantivu (Hahalok) ham-
nasa ho lian maka’as no naruk. Ez. La-
barik toman-aat ne’ebá hahaek beibeik.
hahakat, Substantivu Hahalok hakat nian.
hahalas, Verbu Kuda ai-hun, alas ka ai-laran
iha rai ida ne’ebé maran no ai la iha ka
ladún iha. Sin. arboriza Substantivu Ha-
halok hahalas nian. Sin. arborizasaun
hahalik, Verbu Halo sai halik. Sin. komplika
Substantivu 1. Hahalok hahalik nian.
Sin. komplikasaun 2. Kualidade halik.
Sin. kompleksidade
hahalok, Substantivu 1. Buat ne’ebé ita halo.
Sin. asaun Ez. Ó-nia hahalok ne’e sei
hamosu problema barak. 2. Oinsá mak
ita halo an. Sin. komportamentu Ez.
Labarik sira ne’ebé iha hahalok di’ak
mak sira ne’ebé hakarak rona aman-inan.
hahalok-aat, Adjetivu Ne’ebé iha hahalok la
di’ak ka la tuir moris baibain nian.
Ez. Pesoál ne’ebé hahalok-aat la serve
atu hetan promosaun. Substantivu Ka-
rakter ka komportamentu aat. hahalok-
di’ak Adjetivu Ne’ebé iha hahalok di’ak
ka tuir moris baibain nian. Substantivu
Karakter ka komportamentu di’ak.
hahán, Substantivu Buat sira ne’ebé ema,
animál ka buat-moris bele han atu hetan
nafatin isindi’ak no la mate. Sin. ai-han,
alimentu Ez. Ita-nia maluk barak mak
terus tanba hahán la iha.
hahanak, Substantivu Hahalok hana nian.
hahata, Verbu Halo atu sai atan; hasai ema
nia faforuk ka liberdade. Ez.. Diabu
buka nafatin atu hahata ita ema hodi
dada ita ba aat.
hahatan, Substantivu 1. Hahalok hahata nian.
2. Estadu ka kondisaun. Sin. eskravidaun
hahean, Substantivu Hahalok hean nian.
hahein, Substantivu Hahalok ka tempu hein
nian.
haheker, Verbu 1. Tuu musan ka kontas ba
tali hodi halo eker ka morteen. 2. (arti
figuradu) Tau hamutuk buat oioin tuir
orden be di’ak; atu forma tatomak ida.
hahelak
Sin. kompoin Substantivu Hahalok
haheker nian. Sin. kompozisaun
hahelak, Substantivu Hahalok ka tempu
hela nian. Sin. estadia
hahelik, Substantivu Hahalok heli nian.
hahemuk, Substantivu 1. Hahalok hemu
nian. 2. Líkidu ne’ebé ita hemu. Sin.
hemun, bebida
hahesik, Substantivu Hahalok hesi nian.
Sin. diresaun
hahesuk, Substantivu Hahalok hesuk nian.
Sin. afirmasaun, deklarasaun
hahetok, Substantivu Hahalok hetok nian.
Sin. persisténsia
hahe’uk, Verbu 1. Halo atu he’uk ka hale’uk
an. 2. Fó forma ba. Ez.. Artista hahe’uk
figura lafaek nian ho jesu. Substantivu
1. Hahalok he’uk nian. 2. Hahalok
hahe’uk nian.
hahida, Verbu 1. Halo sai ida de’it. Sin. unifika
Ez. Hahida partidu barak iha governu
ida nia laran bele ajuda rezolve tensaun
polítika. 2. Hatama knananuk ida ba
ai-knanoik ida ne’ebé ema haktuir hela.
Sin. hahidar
hahidak, Substantivu Kondisaun sai ka hela
ida de’it, la ketaketak ona. Sin. unidade
Ez. Timór hetan independénsia tanba
hahidak ne’ebé maka’as liu.
hahidan, Substantivu Hahalok hahida nian.
Sin. (1) unifikasaun
hahidar: haree hahida
hahi’i, Verbu Ko’alia di’ak konaba ema ida
hodi foti nia. Sin. gaba, louva Ez. Ita
presiza hatene hahi’i ema bainhira sira
halo buat di’ak.
hahi’i-bosok, Verbu/Substantivu (Hahalok)
gaba ho laran-makerek.
hahi’in, Substantivu Hahalok hahi’i nian.
Sin. louvór. Hahi’in Divinu ne’e orasaun
sira ne’ebé amlulik sira tenke reza
loroloron aleinde santa misa, nakfahe ba
matinas, laudes, vésperas, kompletas nst.
hahikar, Substantivu Hahalok hikar nian.
hahikuk, Substantivu Hahalok hiku nian.
136 hahotas
hahilas, Verbu 1. Halo buat ida ka ema ida nia
ilas ka imajen. 2. Haree to’ok, n.e. iha
mehi. Sin. imajina Substantivu Hahalok
hahilas nian. Sin. (2) imajinasaun
hahilik, Substantivu Hahalok hili nian. Sin.
eleisaun
hahira, Verbu Hatudu ka kalkula hira. Sin.
kuantifika
hahirak, Substantivu Sasán ka ema hira loos.
Sin. kuantidade
hahirus, Verbu Halo atu sai hirus.
hahoa mós hahoan, Verbu Hahoris balada
oan ida. Substantivu (hahoan) Hahalok
hahoa nian.
hahobok, Verbu Halo atu hobok ka ansi.
hahodik, Substantivu Hahalok hodi nian.
Sin. lalorik
hahoek, Substantivu Hahalok hoe nian. Sin.
tateek
hahohok, Substantivu Hahalok oho nian.
Sin. asasíniu
hahoin, Verbu 1. Dudu ba oin; halo atu la’o
ba oin. Sin. avansa 2. Hato’o ideia ka
planu ruma. Sin. propoin, sujere Ez.
Nia hahoin atu ami hamaluk nia ba
estádiu. Substantivu Hanoin ida ne’ebé
ita hahoin. Sin. proposta, sujestaun
haho’ir, Substantivu Hahalok ho’ir nian.
Sin. salvasaun
hahois, Verbu 1. Sisi matak buat ruma ne’ebé
ita hakarak. 2. Aproveita ema seluk atu
hetan buat ruma ne’ebé ita kaan. Sin.
esplora Substantivu Hahalok hahois nian.
Sin. estorsaun
hahokos, Verbu Hela ka nakfati iha okos.
hahokuk, Substantivu Hahalok hoku nian.
haholak, Substantivu Hahalok hola nian.
hahoman, Substantivu Hahalok homan nian.
hahopuk, Substantivu Hahalok hopu nian.
Sin. galope
hahoris, Verbu 1. Tuur ahi ba ema ka balada.
2. Hamosu ka kria. Substantivu Ha-
halok hahoris nian.
hahotas, Verbu Haketak fatin ka tempu ho
leet ida. Sin. haleet Substantivu Hahalok
hahú
ka efeitu hahotas nian. Sin. intervalu
hahú, Verbu Hala’o parte dahuluk, halo ba-
dadaun. Sin. komesa Ez. Sira foin hahú
harii kapela foun ida iha tasiibun.
hahuhik, Substantivu Hahalok hihi nian.
Sin. rekrutamentu
hahukun, Verbu Hamonu kastigu ba ema
ida krime ne’ebé nia halo. Sin. kondena
Substantivu Hahalok hahukun nian. Sin.
kondenasaun
hahún, Verbu Hatuur buat nia hun, komesa
harii ka tau baze. Sin. funda Substantivu
Hahalok hahún nian. Sin. fundasaun
hahurat, Verbu 1. Si’ik hodi fihir urat. 2.
(arti luan) Si’ik konaba lia ruma, ka
konaba futuru. Sin. profetiza Substan-
tivu Hahalok hahurat nian. Sin. pro-
fesia, sasi’ik
hahusar, Verbu Halibur-haloot iha fatin ida
de’it. Sin. konsentra Substantivu Ha-
halok hahusar nian. Sin. konsentrasaun
hahusik, Substantivu Hahalok husik nian.
hahusuk, Substantivu 1. Hahalok husu nian.
2. Liafuan husu nian. Sin. lia-husu, per-
gunta 3. Buat ne’ebé ita hato’o ho in-
tensaun atu hetan fali nia hatán. Sin.
pedidu Ez. Ami iha hahusuk balu atu
hato’o ba diretór kona-ba asuntu oioin.
hai, Substantivu Ikan espésie ida ho isin mihis
no belar no ikun naruk no moruk. Sin.
ikan-pari. Naran-sientífiku: Dasyatis
Haití (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Tasi- Antillas.
haitianu ~ haitiana, f. Adjetivu Rai-Haití
nian. Substantivu Ema Haití.
haka’as, Verbu 1. Uza forsa hodi hametin
uat sira atu hala’o atividade ida. 2. Uza
forsa morál ka podér atu halo ema ida
halo buat ruma. Sin. obriga Ez. Sol-
dadu sira haka’as ami atu fó hahán ba
sira maski ami hamlaha. Haka’as an
katak halo esforsu. Substantivu Hahalok
haka’as nian. Sin. obrigasaun
hakaat, Verbu 1. Hatete aat, dehan aat. 2.
Tolok ho liafuan aat. Substantivu Ha-
137 hakarak-haree
halok hakaat nian. Sin. (1) kalúnia, ha-
teteaat
hakahik, Verbu Hanetik ka hapara ho li-
afuan. Sin. bandu Substantivu Hahalok
hakahik nian. Sin. bandun
haka’ik: haree haka’it
hakail, Verbu 1. Ka’it ho kail. 2. Soe kail ba
tasi ka bee-lihun ho iska atu ikan bele
han. Ez. Sira gosta hakail ikan iha tasi.
Substantivu Hahalok hakail nian.
hakait, Verbu Hola nu’udar kamarua ka
feto-kait. Substantivu Hahalok hakait
nian. Sin. konkubinatu
haka’it mós haka’ik, Verbu 1. Bobar ka hale’u
fila-fila to’o metin. 2. Ka’it didi’ak, halo
korrente. 3. Hatama ba fafutuk ka rela-
saun ho. Sin. relasiona Ez. Favór ida
haka’it tiha tali nia rohan ba pregu ne’e.
hakalma, Verbu Halo sai kalma, halo hak-
matek. Sin. hamatek
hakalman, Substantivu Hahalok hakalma ni-
an. Adjetivu Ne’ebé ita hakalma tiha ona.
hakane mós hakanek, Verbu 1. Hamosu
kanek, halo aat fíziku ruma. Ez. Kui-
dadu! Ó bele hakanek an ho botir ne’ebá.
2. (arti figuradu) Halo atu sente laran-
kanek. Sin. ofende Substantivu
(hakanek) Hahalok hakanek nian. Sin.
(2) ofensa
hakarak, Verbu Hatudu laranprontu, laletak
ka interese ba buat ruma, ka atu halo
buat ruma. Ez. Ita hakarak serbisu ham-
utuk atu hametin kooperasaun. Sub-
stantivu 1. Hahalok hakarak nian. 2.
Buat ne’ebé ita hakarak. Sin. hakaran
hakarak-hatene, Adjetivu Ne’ebé iha hakarak
maka’as atu hatene kona-ba buat ida.
Sin. kuriozu Ez. Ema hakarak-hatene
de’it mak bele sai matenek. Substantivu
Hakarak maka’as atu hatene buat ida.
Sin. kuriozidade
hakarak-haree, Verbu Ne’ebé hakarak
maka’as atu haree buat ida. Sin. kuriozu
Substantivu Hakarak maka’as atu haree
buat ida. Sin. kuriozu
hakaran
hakaran, Substantivu 1. Sentimentu ka kbiit
hakaran nian. Ez. Ita ema sei hakru’uk
ba Na’i Maromak Nia hakaran. 2. Buat
ne’ebé ita hakarak akontese. Hakaran
foruk katak faforuk ka liberdade ne’ebé
Maromak fó ba ita ema atu hili buat
ne’ebé ita hakarak, maski bele buat aat.
Sin. livre-arbítriu
hakat, Verbu Foti ain hodi la’o ba oin. Ez.
Nia hakat dala lima atubele to’o iha meza
ne’ebá. Substantivu 1. Hakat dala ida. 2.
(arti figuradu) Buat ne’ebé ema ida hola
atu hala’o buat ida. Sin. pasu Ez. Iha
hakat tolu bainhira te’in etu: 1. hili foos;
2. fase foos no 3. tau foos ba sanan.
hakbasar, Verbu 1. Fa’an iha fatin barak
liuhosi sistema komersiál modernu. Sin.
komersializa Ez. Ami atu habasar
produtu foun ne’e iha rai-Austrália. 2.
(arti negativu) Halo ema ida atu fó an
ba ema seluk aproveita, liuliu ho dalan
seksuál. Sin. prostituta Ez. Iha tempu
funu nian feto balu hakbasar an atubele
manán moris. Substantivu Hahalok ka
atividade habasar nian. Sin. (2) komer-
sializasaun
hakbata, Verbu Fó nu’udar bata ka rasaun.
Sin. rasiona
hakbatan, Substantivu Hahalok hakbata
nian. Liafuan-sorun: rasionamentu
hakbaur, Verbu Halo sai kabaur. Sin. ibridiza
Substantivu Hahalok hakbaur nian. Li-
afuansorun: ibridizasaun
hakbesik, Verbu 1. Hakat ba besik. 2. Mai
besik. Ez. Nia hakbesik ami atu rona
ami-nia ko’alia. Substantivu Hahalok
hakbesik nian.
hakbiban, Verbu 1. Uza hodi hetan kadi’ak
ka vantajen hosi buat ruma; hasai pro-
veitu; lukra ho buat ruma. Sin. aproveita
Ez. Di’ak liu imi hakbiban tempu livre
hotu-hotu ba estuda. 2. (ho sentidu
negativu) Hetan vantajen ka lukru hosi
ema seluk nia esforsu ka serbisu atu ita
lalika haka’as an. Sin. esplora Substan-
138 hakerek-na’in
tivu Hahalok hakbiban nian.
hakbokon, Verbu Habokon uitoan de’it.
Substantivu Hahalok hakbokon nian.
hakbones, Verbu 1. Soe lia. 2. Ko’alia ho ironia.
Sin. ironiza Substantivu Hahalok hak-
biban nian.
hakbuan, Verbu Halo an hanesan ema buan.
Substantivu Hahalok hakbuan nian.
hakdaek, Verbu Halo sai kadaek ka tuir fatin.
Sin. arruma Substantivu Hahalok hak-
daek nian. Liafuan-sorun: arrumasaun
hakdalan, Verbu Tuir dalan ba to’ofatin, halo
viajen; lemo rai. Sin. viaja Substantivu
Hahalok hakdalan nian. Liafuan-sorun:
viajen
hakdalan-lulik, Substantivu Hakdalan ka
viajen ba fatin santu ida atu harohan ka
halo peniténsia. Liafuan-sorun: peregri-
nasaun Ez. Tinan kotuk ami halo hakda-
lan-lulik ida ba Fátima iha rai-Portugál.
hakdauk, Verbu Tama ho beran ba fatin
ruma hodi estraga ka na’ok sasán. Sub-
stantivu Hahalok hakdauk nian. Sin.
inkursaun
hakdook mós hakdoo, Verbu 1. Sees an ba
dook. 2. Dada an fila hodi halo distánsia
ida hosi ema seluk ka buat ida. Substan-
tivu Hahalok hakdook nian.
hakerek, Verbu Kaer lapis, lapizeira ka kaneta,
selae uza mákina hakerek nian hanesan
komputadór hodi tui ka marka letra sira
iha surat-tahan, ekrán ka buat ida nia
leten. Ez. Jornalista sira hakerek buat
barak kona-ba problema Kleet Timór
nian. Substantivu 1. Tuin ka risku ne’ebé
reprezenta letra oioin ne’ebé ema halo
iha surat-tahan ka buat ida nia leten
atubele fó arti ka sentidu ida. 2. Infor-
masaun ruma ne’ebé ita hato’o liuhosi
hakerek, n.e. surat, lista, artigu, livru nst.
hakerek-na’in, Substantivu 1. Ema ne’ebé
hakerek. 2. Ema ne’ebé hili hakerek
nu’udar nia moris ka profisaun. Sin. es-
kritór 3. Ema ne’ebé hakerek tiha ona
livru ida ka oioin. Sin. autór
haketak 139
haketak mós haketa, Verbu 1. Tau sees hosi
malu, tau ketaketak tiha. 2. Hafahe tiha.
3. Hadook kosok-oan hosi susun bainhira
bele han ona. Ez. Inan barak haketa
sira-nia oan bainhira to’o fulan neen.
Substantivu Hahalok ka estadu haketatk
nian. Sin. separasaun
haketan, Substantivu Hahalok ka estadu
haketak nian. Sin. haketak, separasaun
hakfakar, Verbu Fakar ka halakon leet buat
ruma. Liafuan-sorun: desperdisa Sub-
stantivu Hahalok hakfakar nian. Sin.
desperdísiu
hakfiar, Verbu 1. Fó ka tau fiar iha ema ida.
Sin. konfia Ez. Ha’u hakfiar knaar ne’e
ba ó atu hala’o durante ha’u-nia viajen
ba rai-li’ur. 2. Sente laran-metin (ba).
Sin. konfia Ez. Ami hakfiar advogadu
ne’e tanba ema laranmoos. Substan-
tivu Hahalok hakfiar nian. Sin. konfi-
ansa, laran-metin
hakfihir, Verbu Haree filafali buat ruma
ne’ebé halo ka hakerek tiha ona atu
nune’e la bele iha sala; hadi’a filafali
atu sai loos liu. Sin. haree fali, haree-
lehat, revee Substantivu Hahalok hakfi-
hir nian. Sin. revizaun
hakfodak, Verbu 1. Haksoit uitoan ka hetan
xoke ki’ik tan buat ida ne’ebé mosu der-
repente de’it. Sin. hakridak 2. Sente
laran-lafiar tanba eventu ida, loke ibun
hela tan buat foun ka labaibain ruma.
Sin. admira Ez. Nia hakfodak tanba
haree karreta xoke motór ida. Substan-
tivu Hahalok hakfodak nian. Sin. (1)
xoke; (2) admirasaun
hakfo’er, Verbu Halo aat ka estraga buat ida
ne’ebé moos ka santu. Sin. profana Ez.
Ema sira ne’ebé hakfo’er fatin lulik
hanesan uma-kreda ka rate so’i kastigu
boot lahalimar. Substantivu Hahalok
hakfo’er nian. Sin. profanasaun
hakfoli mós hakfolik, Verbu Bobar hena
liuliu tais-mane hale’u knotak to’o
kelen-hun, hafoin hikar kruzada hosi
hakilar
kelen-leet. Ez. Tempu uluk avón sira
gosta liu hakfoli maibé agora ema gosta
liu hatais roupa. Substantivu Hahalok
hakfoli nian.
hakfoun, Verbu Hatama buat ka elementu
foun ruma, haseluk ka muda sasán tuan
ka baibain nian. Sin. inova Ez. Ambispu
suspende tiha ona amlulik ida ne’ebé
hatama hakfoun oioin ba liturjia lahó
lisensa hosi Roma. Substantivu Hahalok
hakfoun nian. Sin. inovasaun
hakfudik, Verbu Halo an hanesan la hatene,
la haree ka la sente tiha. Sin. finje. Ez.
Sira lalika hakfudik katak sira moras
tanba ha’u hatene sira lakohi serbisu.
Substantivu Hahalok ka efeitu hakfudik
nian. Sin. fiksaun
hakfu’ik, Verbu/Substantivu (Halo) lian hosi
ibun-tutun ne’ebé halo kloot hodi husik
anin sai, nu’udar ezemplu bainhira bolu
animál ka ema ida. Ez. Hakfu’ik ema
ne’e hahalok ladi’ak ida.
hakiak, Verbu 1. Tau matan hodi haree to’o
boot ba hanesan ita-nia oan ka na’in
rasik. Ez. Família Soares ne’e hakiak
Duarte bainhira nia sei ki’ik hela. 2. Tau
matan ba balada sira ne’ebé iha uma
hosi sira moris to’o boot. Substantivu
Hahalok hakiak nian.
hakiduk, Verbu 1. Hakat ba kotuk. 2. Dada
an. Sin. retira Ez. Forsa inimigu nian
hakiduk tiha tanba la hatene atu bá loos
ne’ebé iha ai-laran fuik. Substantivu Ha-
halok hakiduk nian. Sin. (2) retirada
haki’ik, Verbu 1. Halo sai ki’ik tiha. Ez. Sira
haki’ik tiha livru ne’e nia tamañu. 2.
Halo sai menus. Sin. hamenus, diminui
Ez. Keta haki’ik nia hakarak atu kontra
adversáriu ne’ebé iha isin bokar. Sub-
stantivu Hahalok haki’ik nian. Sin. (2)
hamenus, diminuisaun
hakilar, Verbu/Substantivu (Hasai) lian
maka’as hodi bolu atu ema bele rona.
Ez. Nia hakilar tanba haree lafaek toba
hela iha dalan klaran.
hakiuk 140
hakiuk, Verbu Halo sai kiuk ka la bele ko’us;
la bele iha jerasaun. Sin. esteriliza Subs-
tantivu Hahalok hakiuk nian. Sin. es-
terilizasaun
haklaan, Verbu La’o tasi, halo viajen ho ró.
Ez. Malae-mutin sira haklaan mai Timór
iha sékulu da-16 hodi aikameli. Substan-
tivu 1. Hahalok haklaan nian. 2. Viajen
ho ró. Sin. kruzeiru
haklaek, Verbu Dehan lae, heli lia. Sin. nega
Ez. Ministru haklaek katak governu atu
hasai taxa ne’e. Substantivu Hahalok
haklaek nian. Sin. negasaun
haklahat, Verbu Halo buat ka ema ruma
tama ba asuntu; halo ema atu tama
klaran. Sin. envolve, implika Ez. Tan
sira haklahat ha’u iha prosesu ne’e, ha’u
mós tenke hatán iha tribunál. Substan-
tivu Hahalok haklahat nian. Sin. envol-
vimentu, implikasaun
haklake, Verbu 1. Hato’o ho momoos no
neineik atu ema bele komprende didi’ak.
Sin.esplika,esklarese2.Hato’oesplikasaun
kona-ba evanjellu ka lia-loos relijiozu ba
ema fiar la tuir, liuliu iha uma-kreda.
Sin. prega2 Ez. Malae-mutin sira mai
Timór tinan 450 liubá atu haklake fiar
sarani.
haklaken, Substantivu 1. Hahalok haklake
nian. Sin. esplikasaun, esklaresimentu
2. Hahalok haklake kona-ba fiar. Sin.
pregasaun 3. Liafuan sira ka testu haklake
relijiozu nian. Sin. sermaun, omilia
haklalin, Verbu Troka malu. Substantivu
Hahalok haklalin nian.
haklamar, Verbu Hanoin kle’an kona-ba
buat ruma. Sin. medita Substantivu Ha-
halok haklamar nian. Sin. meditasaun
haklaran, Verbu Tama klaran. Substantivu
Hahalok tama klaran nian. Sin. tamak-
laran, mediasaun
haklatar, Verbu Tau iha orden, halatar ka
hakadak tuir orden ka lójika. Sin. arranja,
organiza Substantivu Hahalok haklatar
nian. Sin. (2) arranju, organizasaun
haklulik
haklees, Verbu Lees tun-sa’e, lees tomak hotu.
Ez. Lafaek si’ak ne’ebá haklees tiha ema
ida ne’ebé bá hariis besik nia horik-fa-
tin. Substantivu Hahalok haklees nian.
hakleet, Verbu Hela ka nakfati iha fatin rua
ka iha okaziaun rua nia leet.
haklerek, Verbu Husik hela, husik mesa-
mesak. Sin. abandona Substantivu Ha-
halok haklerek nian. Sin. abandonu
haklete, Verbu 1. Hela ka nakfati iha leten.
2. Sa’e ba leten.
hakle’u, Verbu 1. Hale’uk an. 2. (arti figu-
radu) La bele serbisu ona tanba isin-
fraku ka moras.
hakle’uk, Verbu 1. La’o hale’u. 2. Halo kle’uk.
Sin. hale’uk 3. (Feto) sente moras bain-
hira atu tuur ahi. Substantivu Hahalok
ka estadu hakle’u nian.
hakle’un, Substantivu Hahalok ka estadu
hakle’u nian.
haklibur, Verbu Halibur malu, mai hamutuk
iha fatin ida. Substantivu Hahalok hak-
lolok nian.
haklisuk, Verbu Halo ka serbisu lisuk. Sub-
stantivu Hahalok haklisuk nian. Sin.
parseria
hakli’ur, Verbu Hela ka nakfati iha li’ur.
haklolok, Verbu Fó lia loos, fó esperansa, fó
fiar katak sei halo tuir loloos duni. Sin.
promete, garante Substantivu Hahalok
haklolok nian. Sin. promesa, garantia
hakloot, Verbu Halo sai kloot. Substantivu
Hahalok hakloot nian.
haklorek, Verbu Hesuk ka dehan sai, la buka
atu taka ka subar. Sin. deklara, profesa
Ez. Ami-nia kolega foin haklorek katak
nia lakohi sai kandidatu ba eleisaun.
Substantivu Hahalok haklorek nian. Sin.
deklarasaun, profisaun
haklubuk, Verbu Halo aat ka estraga hodi
lubu ka tesi sai isin-balun ida. Sin. mutila
Substantivu Hahalok haklubuk nian.
Sin. mutilasaun
haklulik, Verbu Fó tomak ba. Sin. dedika
Ez. Ambispu haklulik tiha kapela foun
hakmaan 141
ne’e ba Santa Katarina; Sarani sira hak-
lulik lorondomingu ba harohan no
deskansa. Substantivu Hahalok haklulik
nian. Sin. dedikasaun
hakmaan, Verbu 1. Sente isinkmaan depoizde
moras. 2. Simu atu halo buat ruma. Ez.
Ha’u hakmaan atu la’o ho imi. 3. Halo sai
kmaan. Sin. hamaan Substantivu Ha-
halok hakmaan nian.
hakmahan mós hakmaha, Verbu Hela ka
deskansa ka hela ba tempu badak de’it
bainhira halo viajen ka halai hosi perigu
ruma. Substantivu 1. Hahalok hakmahan
nian. 2. Fatin hakmahan nian. Sin. hak-
mahanfatin, azilu
hakmahan-fatin, Substantivu Fatin hakma-
han nian. Sin. azilu
hakmaluk, Verbu Sai maluk ba. Sin. dulur
Ez. Di’ak liu imi la hakmaluk ho labarik
nakar ne’e tanba nia bele dada imi ba
aat. Substantivu Hahalok hakmaluk nian.
Sin. dadulur, asosiasaun
hakmatek, Verbu 1. Hela metin ho kalma ka
iha dame, la book an. 2. Hela nonook;
la halo kauza. Ez. Maski situasaun aat,
sira hakmatek hela. Adjetivu Ne’ebé
hakmatek. Sin. kalma, sosegadu Sub-
stantivu 1. Hahalok hakmatek nian.
Sin. kalma 2. Estadu hakmatek nian.
Sin. kalma, dame, pás
hakmeak, Verbu Halo sai kór-meak ka
kameak. Sin. hameak
hakmerak, Verbu 1. Halo sai kmerak, book
halo lahakmatek. Sin. habuur 2. (arti
figuradu) inkomoda Substantivu Haha-
lok hakmerak nian. Sin. distúrbiu,
habuur
hakmulik, Verbu La hatama ka la inklui.
Sin. omite Ez. Komisaun hakmulik tiha
Simaun nia naran iha lista, tanba ne’e
nia hirus loos. Substantivu Hahalok hak-
mulik nian. Sin. omisaun
hakmumu mós hakmumuk, Verbu Fase
ibun ka kakorok ho bee ka líkidu ne’ebé
tau iha ibun laran no halo tarutu hanesan
hakoin
bee nafurin maibé la tolan. Substantivu
Hahalok hakmumu nian.
hakmutis, Verbu Halo sai kamutis. Substan-
tivu Hahalok hakmutis nian.
haknasak, Verbu Halo knasak; halo ema
kontente no hamnasa. Sin. diverte
Substantivu Hahalok ka atividade hak-
nasak nian. Sin. divertimentu
hakne’ak mós hakne’an, Substantivu Ha-
halok hakne’ak nian. Verbu Tuku tuur
ka silu ain hodi hatuur isinlolon to’o
ain-tuur kona rai. Substantivu Hahalok
hakne’ak nian.
haknesan, Verbu Halo sai hanesan. Sin.
asimila Ez. Iha tempu koloniál Portugés
sira haka’as an atu haknesan kultura
Timór ba sira-nia kultura. Substantivu
Hahalok ka programa haknesan nian.
Sin. asimilasaun
hakno’a, Verbu 1. Sadere ba. 2. (arti figuradu)
Kesi hela ba buat ruma ka ema ruma
tanba la bele hamriik mesak. Sin. de-
pende Ez. Ami hakno’a ba apoiu gov-
ernu nian atubele hala’o ami-nia projetu.
hakno’ak, Adjetivu Ne’ebé hakno’a. Sin.
dependente
hakno’an, Substantivu Hahalok hakno’a
nian. Sin. (2) dependénsia
hakno’an-laek, Substantivu Kualidade laha-
kno’ak. Sin. independénsia
haknoik, Verbu Fó konsellu. Sin. akonsella
Substantivu Konsellu.
hako’ak: haree hakohak
hakohak, Verbu/Substantivu (Hahalok) tau
liman hale’u ema ida hodi kaer nia rabat
ba itania isin. Sin. hafula Ez. Labarik
ne’ebá atu monu: lailais, hakohak nia
metimetin!
hakoi, Verbu 1. Tau mate-isin iha rai-kuak,
hafoin taka ho rai. Sin. taman Ez. Sira
hakoi tiha sirania aman iha Baukau. 2.
Subar buat ida iha rai laran. Ez. Sira hakoi
osan-mean atu inimigu la bele foti.
hakoin, Substantivu Hahalok hakoi nian.
Sin. hakoi-mate, enterru Adjetivu
hakole
Ne’ebé ema hakoi tiha ona.
hakole, Verbu 1. Halo sai kole. Ez. Se ó haruka
ema ne’e sobu filafali tenda ne’e, ó sei ha-
kole de’it nia. 2. Book to’o hirus ka la bele
deskansa. Sin. xateia
hakolen, Substantivu Hahalok hakole nian.
hakonu, Verbu Halo sai nakonu. Sin. enxe
hakonun, Substantivu Hahalok hakonu nian.
hakore, Verbu Halo atu namkore, halo atu
la metin ona. Sin. relaxa Ez. Bainhira
sosiedade hakore dixiplina, ema barak
fila ba aat.
hakoren, Substantivu Hahalok hakore nian.
Liafuan-sorun: relaxamentu
hakotu, Verbu 1. Hapara ka teri netik buat
ida ne’ebé la’o daudaun. Ez. Funu hakotu
ami-nia relasaun ho kolega indonéziu
sira. 2. Selu hotu, nu’udar ezemplu
konta, tusan, nst. 3. Kotu lia, halo de-
sizaun. Sin. deside Ez. Sira hakotu atu
fila ba sira-nia rain.
hakotun, Substantivu 1. Hahalok hakotu
nian. 2. Lia ne’ebé ita hakotu tiha ona.
Sin. desizaun, lia-kotun
hakribi mós hakribit, Verbu La gosta ka odi
maka’as tanba fo’er, dois, laran-dodok
nst. Ez. Doutór sira la hakribit ema-
moras maski kanek maka’as no fo’er.
Substantivu (hakribit) Hahalok ka atitude
hakribi nian.
hakribin, Substantivu Hahalok hakribi nian.
hakridak, Verbu Haksoit uitoan ka hetan
xoke ki’ik tan buat ida ne’ebé mosu
derrepente de’it. Sin. hakfodak Substan-
tivu Hahalok hakridak nian.
hakro’at, Verbu Halo sai kro’at. Sin. haro’at
Substantivu Hahalok hakro’at nian.
hakrobuk, Verbu Halibur malu barak hamu-
tuk, sai krobuk. Ez. Uvas-fuan moris
hakrobuk. Substantivu Hahalok hakro-
buk nian.
hakru’uk, Verbu Silu ita-nia isinlolon tanba
atu hi’it buat ida ka la’o iha buat badak
ida nia okos. Ez. Ema aas tenke hakru’uk
bainhira tama uma atu nia ulun la kona
142 haktanis
odamatan-kain. Substantivu Hahalok
hakru’uk nian.
haksahik, Verbu 1. Hetan sahin ka balun
ida. 2. Fahe lisuk. Substantivu Hahalok
haksahik nian.
haksalak, Verbu 1. Haree sala, komprende
sala. Sin. konfunde 2. Halo ain ka lima-
nruin sai naksalak. Sin. dezloka Sub-
stantivu Hahalok haksalak nian. Sin. (1)
konfuzaun; (2) dezlokamentu
haksesudór, Adjetivu Ne’ebé haksesuk lailais
ka hamosu haksesuk. Ez. Ema ne’ebé
haksesudór sei la hetan maluk barak.
Substantivu Ema ne’ebé gosta haksesuk.
haksesuk, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok)
tetu lia kona-ba buat ruma. Sin. diskute
2. Diskute la para no buka atu manán
ka buka loos de’it. Sin. halolon lia
haksi’ak, Verbu 1. Hato’o liafuan ho maka’as
no hirus, liuliu ba ema ida ne’ebé halo
sala ka aat ruma. 2. Hakilar hodi si’ak.
Sin. tarata Substantivu Hahalok haksi’ak
nian.
haksoit, Verbu/Substantivu (Hahalok) hi’it
ain hodi dudu an ba oin la kona rai.
Ez. Taibere haksoit atu ku’u haas maibé
la konsege.
haksolok, Adjetivu 1. Ne’ebé nakonu ho
solok. Sin. ksolok 2. Ne’ebé sente satis-
feitu. Sin. kontente Verbu Sente solok
ka satisfasaun. Ez. Labarik sira haksolok
tanba hetan prezente Natál nian hosi
amaninan. Substantivu Hahalok hak-
solok nian.
haksumik, Verbu Subar an, lakohi hatudu
oin. Ez. Estudante balu haksumi an atu
mestre la bolu sira ba kuadru. Substan-
tivu Hahalok haksumik nian. Sin.
sasubar
haktamak, Verbu Tama klaran ka mete
bainhira ita la halo parte iha buat ida.
Ez. Bertu haktamak de’it maski prob-
lema ne’e la’ós ninian. Substantivu Ha
halok haktamak nian. Sin. interferénsia
haktanis, Verbu Sente tan situasaun ladún
haktebes
di’ak ka aat ruma. Sin. lamenta Substan-
tivu Hahalok haktanisnian. Sin. lamentu
haktebes, Verbu 1. Hatebes didi’ak. 2. Hak-
lake ka esplika ho momoos liafuan ida
nia arti ka buat ida nia limite sira. Sin.
define Ez. Sé mak bele haktebes liafuan
ne’e nia arti? Substantivu Hahalok hak-
tebes nian. Sin. definisaun
haktenik, Verbu Dehan ka halo filafali tan.
Sin. repete Ez. Favór ida bele haktenik
númeru ne’e atu ha’u bele hakerek
tiha. Substantivu Hahalok haktenik nian.
Sin. repetisaun Advérbiu Halo filafali
de’it ka repete. Ez. Nia husu haktenik
tanba nia susar atu komprende esplika-
saun ne’e.
hakterus, Verbu Tahan ho, pasiénsia ho,
aguenta. Sin. tolera Adjetivu Ne’ebé
hakterus ka aguenta. Sin. pasiente Sub-
stantivu Hahalok hakterus nian. Sin.
pasiénsia, tolerasaun
haktolan, Verbu (Substánsia ida) simu been
ruma hanesan hemu ka susu tiha. Sin.
absorve 2. (arti figuradu) Simu ka tolan
influénsia ruma. Substantivu Hahalok
haktolan nian. Sin. absorsaun
haktuas, Verbu (Katuas, juis nst.) tuur iha
oin hodi tesi lia ruma ka tuir serimónia.
Sin. prezide Ez. Juis ida-ne’ebé mak
haktuas iha prosesu ne’e? Substantivu
Hahalok haktuas nian. Sin. prezidénsia
haktuir, Verbu Hato’o halo tuir buat ne’ebé
ita rona ka ema ruma dehan. Sin. konta
Ez. Sira haktuir buat ne’ebé xefe hatete
tiha ba sira. Substantivu Hahalok hak-
tuir nian. Prepozisaun Hodi halo tuir.
Sin. konforme
haktulak, Verbu Sai tiha ba fatin ruma hodi
hela dook ba tempu balu. Adjetivu Ne’ebé
haktulak. Sin. auzente Substantivu Ha-
halok ka estadu haktulak nian. Sin.
auzénsia
hakusuk, Verbu 1. Husu didi’ak. 2. Husu-
litik hodi buka informasaun ka loke lia-
loos. Sin. interroga Ez. Polísia seidauk
143 hala’on
hakusuk sasin-na’in sira. Substantivu
Hahalok hakusuk nian. Sin. interro-
gatóriu
halai, Verbu 1. Hakat lailais no maka’as. 2.
Sees ka hakdook lailais hosi fatin ruma.
Sin. teku 3. (arti figuradu) Sees hosi re-
sponsabilidade ida. Ez. Nia halai hosi
uma tanba nia apá baku nia loroloron.
halain, Substantivu 1. Hahalok halai nian.
2. Distánsia ka diresaun halai nian. Sin.
kursu
halais, Verbu Halo atu lailais, halo sai lais.
Sin. aselera Ez. Imi tenke halais iminia
serbisu tanba oras atu besik to’o ona.
Substantivu Hahalok halais nian. Sin.
aselerasaun
halai-taru, Substantivu/Verbu (Halai iha)
kompetisaun ida atu determina sé mak
lais liu. Ez. Ema gosta hala’i-taru kuda
iha rai-Suai.
halakon, Verbu 1. Halo atu lakon ka la iha
ona. 2. Halo atu sai mohu. Ez. Ami ha-
lakon nehek ho ai-moruk atu la bele
hobur masin-midar. 3. Hasai ka kasu
(ukun-fuan ka lei). Sin. abole 4. Halo aat
tiha. Sin. estraga 5. Soe leet buat ida ne’ebé
serve ka folinboot. Sin. hakfakar,
desperdisa
6. La aproveita didi’ak, porezemplu
tempu ka oportunidade ida. Substan-
tivu Hahalok ka efeitu halakon nian.
halanu, Verbu 1. Halo sai lanu tanba hemu tua.
2. Halo sai lanu tanba hemu ai-moruk.
halanun, Substantivu Hahalok ka efeitu ha-
lanu nian. Sin. (2) intoksikasaun
hala’o, Verbu 1. La’o tuir. Ez. Asua’in sira
hala’o liurai ne’e. 2. Halo buat ruma atu
la’o ka funsiona. Ez. Sé mak hala’o pro-
jetu ne’e? 3. Halo atu la’o ba oin ka halo
progresu. Sin. promove, avansa Ez. Hala’o
povu nia kadia’k maka governu nia knaar
mahuluk. 4. Husik tempu liu hodi halo
buat ruma. Ez. Sarani sira hala’o kuarezma
hodi hadera an no halo peniténsia.
hala’on, Substantivu Hahalok hala’o nian.
halarek
Sin. (2) ezekusaun, realizasaun; (3)
promosaun
halarek, Verbu 1. Halo sai klarek. 2. Ke’e sai
balun ida. 3. (arti figuradu) Hasai balun
ida. Ez. Ho dolar atus rua ne’e ami bele
halarek ami-nia tusan. Substantivu Ha-
halok halarek nian.
halatar, Verbu Tau iha latar ka liña. Sin.
hakadak Substantivu Hahalok halatar
nian. Sin. hakadak
haleet, Verbu 1. Haketak fatin ka tempu ho
leet ida. 2. Rezerva ka husik hela tempu
ruma. Ez. Ó tenke haleet hela loron ida
atubele serbisu iha uma. 3. Fó leet ka
oportunidade ba. Sin. habiban Substan-
tivu Hahalok haleet nian.
halekar, Verbu 1. Husik nakloke, n.e. biti ka
kolxaun ida. 2. Kari ba fatifatin. 3.
Hato’o avizu, anúnsiu, programa ka
atividade ida ba fatifatin. Substantivu
Hahalok halekar nian. Sin. (3) difuzaun
halele, Verbu 1. Halo atu namlele. 2. Duni sai.
halelen, Substantivu Hahalok halele nian.
halelir, Verbu Hatudu laran-susar no hanoin
ba susar ne’ebé akontese, porezemplu
mate. Sin. lamenta, haktanis Substant-
ivu Hahalok halelir nian. Sin. lamentu
halena, Verbu Fila hodi hatoba ka hatuur lolo-
os fali, nu’udar ezemplu kopu, liman, nst.
haleno, Verbu Hatudu buat ida, hanesan iha
lalenok. Sin. reflete Ez. Uma-lulik haleno
itania kultura no fiar loloos.
halenon, Substantivu Hahalok haleno nian.
Sin. reflesaun
halerik, Verbu/Substantivu (Hahalok) dada
iis hodi hatudu laran-baruk atu hala’o
buat ida. 2. (Hahalok) hato’o itania
laran-baruk, dehan katak ita la kontente.
Ez. Ema ne’ebé halerik demais sei susar
atu serbisu hamutuk iha grupu.
halerikdór, Substantivu Ema ne’ebé halerik
lailais ka beibeik.
haletak, Verbu Halo atu hanoin ka hakarak
hatene konaba buat ruma. Sin. interesa,
preokupa
144 halik
hale’u, Verbu 1. Bá, mai ka hela iha sorin
hotu-hotu. 2. Halo le’un ka sírkulu ida
atu buat ruma hela iha laran ka la bele
sai, taka iha sorisorin hotu. Ez. Milísia
sira hale’u uma-kreda no buka atu oho
refujiadu sira. Advérbiu Ho movimentu
le’uk ka sirkulár. Sin. hale’u prepozi-
saun Iha sorisorin hotu. Ez. Labarik sira
hananu hale’u meza.
hale’un, Substantivu 1. Hahalok hale’u nian.
2. Fatin hotu-hotu ne’ebé haleur Verbu
1. Halo sai kleur. 2. Dada oras atubele
kleur tan. Ez. Bainhira ekipa ida nia
pontu liu ona, jogadór sira buka haleur
hodi pasa bola iha de’it sirania área.
Substantivu Hahalok haleur nian. Sin.
atrazu
hali, Verbu 1. Dulas hale’u. 2. Dulas bainhira
homan buat ida hosi akadiru, tali-tahan,
nst. Substantivu Ai-hun tahan ki’ik ne’ebé
dala barak liu iha hun boot no abut
tabele iha nia hun ka sanak sira. Ema
balu han hali nia dikin ne’ebé bele halo
mós ba modo. Naran-Botániku: Ficus
benjamina
halibur, Verbu Lori hodi tau ka rai hamutuk.
Ez. Pároku halibur sarani sira atubele
kumprimentu ambispu. Substantivu
Hahalok halibur nian. Sin. reuniaun
halihu mós halihun, Verbu Halo atu nalihun.
Substantivu (halihun) Hahalok halihu
nian.
hali’is, Verbu 1. Sadere ka tun ba sorin ida;
hamriik kle’uk ka loloos. Sin. nakli’is
Ez. Tanba rai ne’e hali’is maka’as, karreta
ne’ebé liu bele baku-fila. 2. Hakbesik
baibain ba hahalok ruma. Ez. Mestre
ne’e hali’is ba tarata alunu sira bainhira
sira la komprende. Substantivu Hahalok
ka kondisaun hali’is nian. Sin. inklina-
saun, tendénsia, nakli’is
halik, Adjetivu 1. Ne’ebé ita hali tiha ona. 2.
Ne’ebé susar atu komprende ka trata
tanba iha elementu ka aspetu barak.
Sin. kompleksu, komplikadu
halimar 145
halimar, Verbu 1. Hala’o atividade ne’ebé
la’ós sériu maibé atu haksolok de’it;
hala’o pasatempu ida. 2. Hala’o desportu
ruma. Sin. joga 3. Hela no la halo buat
ida sériu. Ez. Tempu uluk, feto sira halimar
de’it iha uma maibé agora sira mós bele
sai funsionáriu iha fatin barak. Substan-
tivu Hahalok halimar nian. Sin. (2,3) jogu
haliras, Verbu Fó hanoin ka ideia ba ema atu
halo buat foun ruma, liuliu obra artístika.
Sin. inspira Ez. Rai-ilas furak rai- Timór
haliras artista barak. Substantivu Ha-
halok hamehi nian. Sin. inspirasaun
haliri, Verbu 1. = halirin 2. Halo atu sente
kómodu. 3. Halo festa hodi hanoin hikas
okaziaun espesiál ruma ne’ebé akontese
tempu uluk. Sin. selebra, festeja
halirin, Verbu Halo sai malirin ka fresku.
Substantivu 1. Hahalok halirin nian. 2. Ha-
halok haliri nian. Sin. festa, selebrasaun
hali’ur, Verbu 1. Hasai ba li’ur. Sin. elimina
Ez. Sira hali’ur ema na’in-haat hosi
kandidatu na’in-hitu ne’ebé sei simu
bolsaestudu. 2. Soe fo’er ne’ebé iha ka-
bun laran liuhosi kidun. Sin. tee Sub-
stantivu Hahalok hali’ur nian. Sin.
eliminasaun
halo, Verbu 1. Hala’o ka hamosu buat ida. 2.
Harii estrutura ida, n.e. ponte, uma,
nst. 3. Hotu (tempu ruma). Ez. Lakleur
halo tinan ida ba ita-nia independénsia.
halo-aat, Adjetivu Ne’ebé halo ka hamosu
aat. Substantivu Hahalok halo aat ka
estraga nian. Sin. hahaat
halodidi’ak, Advérbiu Ho modu didi’ak. Ez.
Botir vidru ne’e, favór Ita falun dididi’ak.
haloke, Verbu 1. Loke buat ida ne’ebé kleur
ona taka ka subar hela. Sin. deskobre 2.
Fó sai informasaun ida ne’ebé kleur ona
subar. Sin. revela
haloken, Substantivu Hahalok haloke nian
ka buat ne’ebé ita haloke. Sin. deskoberta;
revelasaun Livru Haloken Nian (ka
Apokalipse) ne’e livru dahikus iha Bíblia
nia naran.
haluan
haloko, Verbu Fó sai no halekar informasaun
kona-ba buat ida nia kualidade di’ak ka
folin boot. Sin. promove halokon Sub-
stantivu; Sin. promosaun
halolo, Verbu 1. Tau loos, lolo ba oin. 2.
Hato’o, halo atu ema simu. 3. (arti
figuradu) Fó ka husik ba jerasaun ka
dalas foun. Ez. Ita hadomi lisan sira
ne’ebé bei’ala sira halolo mai ita.
halolon1, Substantivu 1. Hahalok halolo
nian. 2. Fatin ne’ebé ita halolo buat
ruma bá. Sin. diresaun Ez. Sira halai ba
halolon tasi ka foho nian?
halolon2, Verbu (halolon lia) Buka lia, hak-
sesuk malu ho. Substantivu Hahalok
halolon nian.
halonu’usá, Advérbiu Liafuan ida ne’ebé ita
uza hodi husu esplikasaun ka maneira.
Sin. oinsá Ez. Halonu’usá mak ó bele
halai hosi inimigu sira-ne’e?
haloos, Verbu 1. Dada loloos, n.e. tali ida.
2. Hadi’a buat ida ne’ebé sala ka la loos.
Sin. korrije, haso’i Ez. Sira haloos tiha
ona ezbosu ne’ebé ami atu hatama aban.
Substantivu Hahalok haloos nian. Sin.
(2) korresaun, haso’in
haloot, Verbu 1. Halo sai kloot tiha. Sin.
hakloot 2. Rai ka tau halodidi’ak, po-
rezemplu roupa ka sasán. 3. Prepara sasán
atu lori hodi hatama ba pasta, mala nst.
Substantivu Hahalok haloot nian.
halorek, Verbu Halo atu sai klaru ka malorek,
hatudu ho momoos, la subar; hasai dúvida
ka laranrua. Sin. klarifika Ez. Ami husu
ba ministra atu klarifika uitoan situasaun
halik ne’e. Substantivu Hahalok halorek
nian. Sin. klarifikasaun
halosu, Verbu 1. Halo atu naklosu sai. 2. (arti
figuradu) Fó énfaze ka importánsia boot
ba buat ruma. Sin. enfatiza, friza2
halosun, Substantivu Hahalok haklalir nian.
Sin. (2) énfaze
halo-tinan, Substantivu Selebrasaun ba
tinan. Sin. aniversáriu
haluan mós haluak, Verbu Halo sai luan tiha.
haluha 146
Ez. Soldadu japonés sira mak ajuda ha-
luan dalan iha zona rai-klaran nian.
Substantivu Hahalok haluan nian.
haluha, Verbu La hanoin-hetan buat ida ka
ida ne’ebé akontese. Ez. Keta haluha
hatama roupa iha uma bainhira udan
atu sira la bokon.
haluli, Verbu 1. Hato’o katak ema la bele
halo buat ruma. Sin. bandu, hakahik
Ez. Sira haluli ema ne’ebé hakarak ba
halo to’os iha ai-laran. 2. La han ka
hemu tan motivu relijiozu. Ez. Iha
kuarezma ita haluli na’an. 3. Bandu hodi
la hakbesik mai ita, hapara fafutuk ka
relasaun ho. Ez. Família Ornai no Belo
haluli malu tanba hirus malu kleur ona.
halulik, Verbu Halo sai lulik. Sin. santifika
Substantivu Hahalok halulik nian. Sin.
santifikasaun
halulin, Substantivu Hahalok haluli nian.
Sin. proibisaun, tabú
hamaan, Verbu 1. Halo sai kmaan. 2. Hi’it
hodi adora. Ez. Sarani sira hamaan Na’i
Maromak iha prosisaun.
hama’e, Verbu Halo atu ma’e ka sai boot. Sin.
haburas, dezenvolve Ez. Governu iha
planu atu hama’e indústria foun oioin
iha rai-Baukau.
hama’en, Substantivu Hahalok ka efeitu
hama’e nian. Sin. dezenvolvimentu
hamahan, Verbu 1. Fó mahon, taka ho mahon
hodi satan manas ka naroman. fatin
mahon hodi hela bá. 2. Fó fatin ba ema
hela ka deskansa bá. Sin. aloja Substan-
tivu Hahalok hamahan nian.
hamaluk, Verbu La’o ho, la’o tuir. Sin. akom-
paña Substantivu Hahalok hamaluk nian
hamamar, Verbu 1. Halo sai mamar. 2. Halo
sai hakmatek bainhira ema ida nervozu
ka hirus hela. 3. Halo sai ladún forte ka
maka’as. Ez. Di’ak liu Ita hamamar artigu
ne’e atu labele ofende ema ida. Substan-
tivu Hahalok hamamar nian.
hamamuk, Verbu 1. Halo mamuk tiha, hasai
buat nia isin. Ez. Ami hamamuk kaixa
hameak
ne’e tanba sei rai livru sira iha laran.
2. Husik hela-fatin. Ez. Governu husu atu
populasaun hamamuk tiha uma sira ne’ebá.
Substantivu Hahalok hamamuk nian.
hamanas, Verbu 1. Halo sai manas. Ez. Sira
hamanas bee atu fó-hariis bebé. 2. (arti
figuradu) Halo atu situasaun sai sériu ka
grave. Ez. Militár sira-nia hahalok ha-
manas situasaun iha vila ne’ebá. Sub-
stantivu Hahalok hamanas nian.
hamaran mós hamara, Verbu Halo sai maran.
Substantivu Hahalok hamaran nian.
hamatak mós hamata Verbu 1. Halo sai
matak. Ez. Udan hamatak rai iha fulan-
Dezembru. 2. (hamatak) Ko’alia laloos
atu ema seluk bele fiar hodi tuir. Hamatak
lia katak lohi ema hodi la kumpre
promesa ida ne’ebé ita halo tiha ona.
hamate, Verbu 1. Halo mate. 2. Hapara
mákina ida ne’ebé la’o. 3. Halakon (ahi).
Ez. Bombeiru sira fui bee hodi hamate
ahi-lakan iha to’os ne’ebá.
hamatek, Verbu 1. Halo sai hakmatek tiha.
Sin. hakalma Ez. Xefe ida tenke hatene
hamatek ninia pesoál ne’ebé sai nervozu.
2. Halo sai nonook tiha. Substantivu
Hahalok hamatek nian.
hamaten, Substantivu Hahalok hamate nian.
hamaus, Verbu 1. Halo sai maus. Ez. Ha’u-nia
maluk hatene hamaus balada fuik sira.
2. Uza liman hodi kose ka saar ba ema
ida nia isin ho neineik no ho afeisaun.
Sin. hameak 3. Habosok atubele hak-
matek ka toba, liuliu labarik. 4. Fó li-
afuan midar ba ema atu halo nia tuir
ita-nia hakarak no fiar katak buat ne’ebé
ita dehan ne’e loos. Sin. persuade Sub-
stantivu Hahalok hamaus nian. Sin. (4)
persuazaun
hamea: haree hamean
hameak1, Verbu Hamaus hodi liman kose ka
saar ba isinlolon liuliu ba labarik sira. Sin.
hamaus Ez. Aman-inan sira gosta ha-
meak bebé sira atu bele toba lailais. Sub-
stantivu Hahalok hameak nian.
hameak
hameak2, Verbu 1. Hamosu besimeak, taka
ho besimeak. Ez. Anin-tasi bele hameak
besi. 2. Halo sai kór-meak ka kameak.
Sin. hakmeak Substantivu Hahalok ha-
meak nian.
hamean mós hamea, Verbu Halo sai mean.
Hamean liman katak hala’o violénsia
hodi oho. Substantivu (hamean) Hahalok
hamean nian.
hameer, Verbu Halo sai meer hodi tau masin.
Substantivu Hahalok hameer nian.
hamehi, Verbu Haree to’ok buat ruma. Sin.
imajina
hamehin, Substantivu 1. Hahalok hamehi
nian. Sin. imajinasaun 2. Buat ne’ebé ita
hamehi ka imajina maibé la eziste. Sin.
iluzaun
hameik, Verbu Halo sai meik ka tutun kro’at.
Ez. Estudante sira hameik sira-nia lapis
atubele dezeña didi’ak. Substantivu Ha-
halok hameik nian.
hameke, Verbu 1. Hateke ba, fihir didi’ak. 2.
Kontrola ka tau matan ba sira ne’ebé
serbisu iha fatin ruma. Sin. superviziona
hameken, Substantivu Hahalok hameke nian.
Sin. supervizaun
hameno, Verbu 1. Husu ka fó instrusaun ba
ema atu halo buat ruma mai ita. 2. Fó
konsellu di’ak ka importante ida ba ema
ruma. Sin. rekomenda Ez. Doutór hameno
nia atu han barak. 3. Tatoli liafuan ka
liamenon kona-ba lia importante ruma.
Ez. Favór ida hameno Maria atu ko’alia
ho Laura tanba lia ne’e urjente uitoan.
4. Haruka tuir, liuliu sasán. Sin. enko-
menda Ez. Ha’u-nia biin hameno sapatu
hosi Austrália. 5. Husu atu prepara ka
lori mai ita buat ida ne’ebé ita presiza.
Sin. rezerva Ez. Ami hameno kuartu ida
iha otél ba ema na’in-tolu; Ita hameno
tiha ona taksi ka seidauk?
hamenon, Substantivu Hahalok hameno
nian. Sin. (2) rekomendasaun; (4)
enkomenda; (5) rezerva
hamenus, Verbu Halo sai menus, uitoan ka
147 hamnasa
kuran. Sin. redús Ez. Tanba ita serbisu
oras 50 semana ida, di’ak liu ita hamenus
ba oras 40 de’it. Substantivu Hahalok
hameno nian. Sin. redusaun
hamerak, Verbu Halo sai merak. Ez. Susar
atu buka buat ida iha bee-lihun ne’ebé
labarik sira hariis bá no hamerak tiha.
Substantivu Hahalok hamerak nian.
hametan, Verbu Halo sai metan. Substantivu
Hahalok hametan nian.
hametin mós hameti, Verbu 1. Halo sai metin.
2. Halo atu hamriik loloos. Ez. Ita tenke
hametin unidade nasionál atubele al-
kansa ho dezenvolvimentu. Substantivu
(hametin) Hahalok hametin nian.
hamidar, Verbu 1. Halo sai midar. Ez. Ita
hamidar hahán hodi tau masin-midar.
2. Halo atu iha gostu, n.e. ai-han ne’ebé
presiza masin no buat selu tan. Substan-
tivu Hahalok hamidar nian.
hamihis, Verbu 1. Halo sai mihis. 2. Halo sai
fraku ka lakon forsa. Ez. Invazór sira la
konsege hamihis aminia morál atu funu
hasoru sira. 3. Halo sai kabeer, nu’udar
ezemplu ai ka besi ne’ebé ema tuku.
Substantivu Hahalok hamihis nian.
hamiis, Verbu 1. Halo gostu lakon. 2. Hame-
nus buat aat ruma (n.e. venenu ka májika)
nia forsa. Substantivu Hahalok hamiis
nian.
hamkadak, Verbu Hala’o ka haloos tuir regra
ka banati. Sin. regula Substantivu Ha-
halok hamkadak nian. Sin. regulasaun
hamkona, Verbu Kona buat ida ka ema ida
hodi halo nia sai seluk uitoan ka muda
nia hahalok. Sin. influensia, afeta
hamkonan, Substantivu Hahalok hamkona
nian. Sin. influénsia
hamlaha, Verbu La iha ai-han, kuran hahán.
Substantivu Hakarak atu han. Ez. Pop-
ulasaun mate barak iha tinan 1975
tanba hamlaha.
hamnasa, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok)
halo tarutu ne’ebé hatudu laranhak-
solok ka kontente ho liafuan ka buat
hamnasadór
kómiku ruma. 2. (Hahalok) hatudu oin
midar, maibé la halo tarutu ida. Ez. Sira
hamnasa tanba sira manán iha jogu ne’e.
hamnasadór, Substantivu/Adjetivu (Ema)
ne’ebé hamnasa beibeik ka gosta ham-
nasa. Sin. komikudór
hamoe, Verbu 1. Halo ema ida hetan ka
sente moe. Ez. Estudante sira-nia hahalok
aat iha públiku hamoe mestre sira. 2.
Goza atu halo ema moe. 3. Hasai ema
ida nia dignidade, hatún ho laran-aat,
halo trosa ka zombaria. Sin. umilla Ez.
Soldadu romanu sira hamoe Jezús hodi
tau aitarak ba Nia ulun.
hamoen, Substantivu Hahalok hamoe nian.
Sin. (3) umillasaun
hamolik mós hamoli, Verbu 1. Halo sai
molik. 2. Hamoos fatin ida hodi hasai
buat sira ne’ebé iha laran. Ez. To’os-
na’in sira sei hamolik rai ne’ebá molok
kuda batar. Substantivu (hamolik) Ha-
halok hamolik nian.
hamonu, Verbu 1. Halo atu monu. Ez. Keta
hamonu botir ne’e tanba bele nakfera.
2. Fó kastigu ka penál legál ba ema ida.
Ez. Tribunál bele hamonu kastigu-mate
ba ema liman-raan.
hamonun, Substantivu Hahalok hamonu nian.
hamonu-oan, Substantivu Hahahlok hamonu
oan ne’ebé seidauk moris no mate iha
kaukau ka oan-fatin tan moras ka asi-
denteruma.SinónimuSientífiku:Abortu
Naturál
hamoos, Verbu 1. Halo sai moos, hasai fo’er.
2. Fase ka kose sai moos. 3. Lere to’os
atu hodi kuda ai-horis. Substantivu Ha-
halok hamoos nian.
hamoos-ain, Substantivu Biti ki’ik ida ne’ebé
ita baibain hatuur iha odamatan oin ba
ema kose sirania ain-tanen ka sapatu bá
atu labele hafo’er uma bainhira tama.
hamoos-na’in, Substantivu Ema ne’ebé
hamoos.
hamoras, Verbu Halo sai moras.
hamore, Verbu Halo atu lakon kór ka forsa
148 hamriik
neineikneineik; halo kór atu more ka
mohu.
hamoren, Substantivu Hahalok hamore nian.
hamorin, Verbu Halo sai morin. Ez. Feto
sira gosta tau mina-morin atu hamorin
sira-nia isin-lolon. Substantivu Hahalok
hamorin nian.
hamoris, Verbu 1. Halo moris, n.e. ahi,
mákina, nst. 2. Halo atu lais. Ez. Ami
hamoris jogu atu halo ekipa adversáriu
sai kole. 3. Halo haksolok ka rame. Ez.
Múzika ne’ebé di’ak bele hamoris festa.
hamoruk mós hamoru, Verbu 1. Halo sai
moruk. 2. Tau venenu. Sin. hamorun
3. Halo bee ka ár sai fo’er hotu. Sin.
polui, hadoor Substantivu (hamoruk)
Hahalok hamorin nian.
hamorun, Verbu 1. Halo sai morun, tau
venenu. Sin. haraso 2. Hahaat ka estraga
ho venenu. Substantivu Hahalok hamorun
nian. Sin. intoksikasaun
hamosu, Verbu 1. Halo atu mosu. 2. Hato’o
ka hatudu buat foun ruma. Sin. kauza,
kria Ez. Ema balu hakarak hamosu
konflitu atu hanetik progresu sosiál. 3.
Halo liuhosi hakat oioin. Sin. prodús,
realiza 4. Halo liuhosi hakat oioin, ha-
foin habarak tiha atubele hafahe ka
fa’an. Sin. prodús 5. Imprime jornál ka
livru atu hafahe ka fa’an ba públiku.
Sin. publika
hamosun, Substantivu Hahalok hamosu
nian. Sin. (2) kriasaun; (3) produsaun,
realizasaun; (4) produsaun; (5) publi
kasaun
hamout, Verbu Halo atu tun ba bee okos to’o
motakidun ka tasi-kidun. Ez. Malandru
sira hamout vítima mate-isin iha mota
atu ema la bele hatene katak sira mak
oho. Substantivu Hahalok hamout nian.
hamriik, Verbu 1. Husik ain rua iha rai ho
pozisaun loloos; hela riik. Ez. Sira hamriik
iha baki leten atu haree saida mak akontese
iha kampu laran. 2. Prepara an atu halo
lisuk. Ez. Povu hamriik tomak atu man-
hamrook 149
ifesta hasoru governu nia hahalok aat.
Substantivu Hahalok ka pozisaun ham-
riik nian.
hamrook, Verbu/Substantivu (Kondisaun)
sente hakarak atu hemu.
hamseru, Verbu Halo tarutu maka’as tanba
ár hosi estómagu sai ho forsa liuhosi
kakorok-talin. Sin. arrota Ez. Ema balun
hamseru depoizde han tiha, ne’ebé kul-
tura balu konsidera malkriadu.
hamserun, Substantivu Hahalok hamseru
nian; hamseru dala ida. Sin. arrotu
hamsuhu, Verbu Dada iis lailais no maka’as
liuhosi ibun. Ez. Atleta sira hamsuhu
tanba sira foin halai kilómetru sanulu.
hamsuhun, Substantivu Hahalok hamsuhu
nian.
hamta’uk, Verbu 1. Ta’uk uitoan ka hakfodak
ho ema ka buat ida ne’ebé boot, forte ka
di’ak liu ita. Ez. Ita ema hamta’uk Maro-
mak tanba nia mak halo buat hotu. 2.
Hatudu respeitu ka konsiderasaun ba
ema ida ka buat ida. Sin. respeita, hana’i
Ez. Povu tomak hamta’uk liurai ne’e.
Substantivu Hahalok hamta’uk nian. Sin.
(2) respeitu, hana’in
hamulak, Verbu 1. Hato’o liafuan lulik ba
bei’ala sira atu haraik rahun-di’ak ka
tulun ba ita. Ez. Iha tempu uluk, molok
bá funu, katuas sira hamulak atu ema la
hetan susar. 2. Husu Na’i Maromak Nia
tulun. Sin. harohan, reza Substantivu
Hahalok ka liafuan hamulak nian. Sin.
(2) harohan, orasaun
hamutin, Verbu 1. Halo sai mutin. 2. Pinta
ho tinta mutin. 3. Halo sai kamutis tanba
tau iha loron ka fase beibeik. Substan-
tivu Hahalok hamutin nian.
hamutuk, Verbu Halibur malu. Advérbiu
Sai ida de’it ka la ketaketak. Ez. Refuji-
adu sira hotu sulan hamutuk iha uma
kreda.
han, Verbu 1. Tau ai-han iha ibun, hafoin
nata no tolan. 2. Bele ko’a. Ez. Tudik
ne’e la han maski kadi tiha ona.
haneruk
hana, Verbu 1. Tuda kasoek ka misil ho
arma. Sin. tiru 2. Tiru rama-isin ho rama.
hanahas, Verbu Halo atu nahas, han ka uza
tomak. Sin. konsume Substantivu Ha-
halok hanahas nian. Sin. konsumu
hana’i, Verbu 1. Hasé ema ida ne’ebé boot
ka Maromak nu’udar ‘na’i’. 2. Serbí ema
ida hanesan nia ita-nia na’in. 3. Hatudu
respeitu ba. Sin. hamta’uk, respeita
hana’in, Substantivu Hahalok hana’i nian.
Sin. respeitu, onra
hanaran, Verbu Fó naran ba. Ez. Ami hana-
ran ami-nia oan-mane Natalísiu tanba
moris iha tempu Natál nian. Substan-
tivu Hahalok hanaran nian.
hanaruk, Verbu Halo sai naruk. Liafuan-
sorun: habadak Ez. Ita tenke hanaruk
tan saia ne’e tanba nia badak liu. Sub-
stantivu Hahalok hanaruk nian.
han-dadeer, Substantivu Ai-han ne’ebé ita
han iha dadeer. Sin. matabixu
handór, Adjetivu Ne’ebé gosta han barak.
Substantivu 1. Ema ne’ebé han barak. 2.
Ema ne’ebé hakarak han di’ak de’it.
hanehan mós haneha, Verbu 1. Uza buat
ida atu tau ba buat seluk nia leten hodi
halo todan. Ez. Atu halo mákina la’o
tenke hanehan botaun ki’ik ida-ne’e.
2. Halo opresaun ba ema, grupu ka
nasaun ida hodi hasai nia liberdade. Sin.
oprime, persege Ez. Rain riku sira lalika
hanehan nasaun ki’ik sira ho tusan.
Substantivu (hanehan) Hahalok hanehan
nian. Sin. opresaun, persegisaun
hanek, Substantivu 1. Bikan halo hosi ai.
2. Serimónia animista nian ne’ebé
matebian nia bikan falun tiha ho biti
hamutuk ho sasán seluseluk matebian
nian, hafoin soe tiha.
haneras, Verbu Falun iha hena ka neras, liuliu
kosok-oan ka labarik sira. Substantivu
Hahalok haneras nian.
haneruk, Verbu Hamanas isin hodi tuur ka
hamriik besik ahi. Ez. Iha rai-malirin,
ema barak gosta haneruk ahi iha dadeer-
han-fatin
saan. Substantivu Hahalok haneruk nian.
han-fatin, Substantivu 1. Fatin ida hodi tau
ai-han ba balada sira. 2. Kuartu ne’ebé
ema uza atu han bá. Sin. kehan-han Ez.
Han-fatin atuhodi han, la’ós atuhodi
toba.
hani, Verbu 1. Kesi ho tali nia rohan. 2. (Meda)
bobar ikun hale’u ai-sanak. Substantivu
Sula ka lasu oin ida, halo ho tali ida,
ne’ebé ema uza atu kaer manu-fuik.
hanini, Verbu Halo sai meik ka tutun kro’at.
Sin. hameik, hakro’at
haninin, Substantivu Hahalok hanini nian.
haninu, Verbu 1. Hateke ba sorinsorin, hodi
haree saida mak akontese. 2. Hateke ba
buat ruma ka ema ruma iha tempu balu
nia laran. Sin. observa
haninun, Substantivu Hahalok haninu nian.
Sin. (2) observasaun
han-kalan, Substantivu Han iha tempu kalan.
Sin. jantár
han-meiudia, Substantivu Hahán meiudia
nian. Sin. almosu
hanoin, Verbu 1. Uza kakutak hodi tetu ideia
ka problema ida. 2. Iha hareen ka opini-
aun kona-ba buat ruma. Ez. Ha’u gosta
proposta ne’e, maibé Ita-Boot hanoin
oinsá loos? 3. Sente laran-susar ba ema
ida. Sin. sadi’a 4. Iha ideia kona-ba ema
ka buat ida ne’ebé iha ka akontese tempu
uluk. Sin. hanoin-hetan
hanoin-hetan, Verbu Konsege hanoin buat
ne’ebé mosu ka akontese tiha ona; ha-
noin fali buat ne’ebé akontese iha tempu
uluk. Ez. Katuas balu sei hanoin-hetan
oinsá Japonés sira hamonu bomba iha
Dili.
hanoin-hi’as mós hanoin-hikas, Verbu 1.
Sente laran-kraik kona-ba buat aat ruma
ne’ebé ita halo tiha ona. 2. Hakarak atu
fila ba dalan loos liutiha sala. Sin. arre-
pende
hanoin-kloot, Adjetivu/Substantivu (Men-
talidade) ne’ebé baibain haree buat sira
hosi aspetu ka parte ida de’it. Sin. neon-
150 harahun
taka Ez. Ema ne’e hanoinkloot hela, no
kritika buat hotu ne’ebé nia bele la
komprende.
hanoin-laek, Adjetivu Ne’ebé la hanoin
molok halo buat ruma no tan ne’e sala
beibeik. Sin. beik
hanoin-luan, Adjetivu/Substantivu (Men-
talidade) ne’ebé baibain haree buat sira
hosi aspetu ka parte hotu-hotu.
hanook, Verbu Halo sai nonook, bandu atu
ko’alia. Ez. Aman-inan sira iha tendénsia
atu hanook labarik sira bainhira labarik
sira husu. Substantivu Hahalok hanook
nian.
hanorin, Verbu Halolon ka hato’o matenek,
informasaun ka jeitu ida. Ez. Mestre
ne’ebé hanorin ami lia-inglés ne’e ema
neozelandés. Substantivu 1. Hahalok
hanorin nian. 2. Hanoin ne’ebé fó ka
hato’o ba ema ida nu’udar matenek.
Sin. doutrina
hanurak, Verbu 1. Halo sai nurak. 2. Halo
sai hanesan foun fali. Substantivu Ha-
halok hanurak nian.
hanu’usá: haree halonu’usá
hapara, Verbu 1. Halo atu para, halo hamriik
metin iha fatin, halo atu la bele book
an tan. Ez. Na’ok-teen sira hapara karreta
hodi tau ai-hun boot ida iha dalan. 2.
Halo atu labele akontese tan. Ez. Ita
tenke hapara violénsia doméstika tanba
ne’e hahalok aat.
haprontu, Verbu Halo sai prontu. Sin. pre-
para, hadi’a
haprontun, Substantivu Hahalok ka efeitu ha-
prontun nian. Sin. reparasaun, hadi’an
haraan, Verbu 1. Halo raan sai ka suli. 2.
Lees kulit. Sin. hakanek Haraan matan
katak la toba kalan tomak.
harabat, Verbu Tau besik malu ka rabat malu.
Ez. Favór harabat tiha meza ne’e ba didin.
Substantivu Hahalok harabat nian.
harahun mós harahu, Verbu Halo sai rahun
ka ba pedasuk. Ez. Nia harahun botir
ne’e hodi kaer no tuda ba fatuk. Sub-
haraik
stantivu (harahun) Hahalok harahun
nian.
haraik, Verbu 1. Hatún ba rai; halo atu
hakru’uk. Haraik an katak komporta an
hodi hatudu respeitu ba ema seluk. Ez.
Joven ne’e haraik an maski nia hosi
família boot no riku. 2. Fó bainhira la
iha obrigasaun ida au fó (baibain refere
ba Maromak, ema boot, governu nst.).
Ez. Maromak haraik nia grasa ba ema
ne’ebé serbisu leet ba kiak sira; Governu
Xinés haraik osan ba governu Timór
nian hamutuk dolar millaun sanulu.
haraik-an, Adjetivu Ne’ebé haraik an. Sin.
umilde; Liafuan-sorun: foti-an Subs-
tantivu Hahalok ne’ebé hatudu respeitu.
Sin. umildade Ez. Haraik-an ne’e kara-
kterístika ida ne’ebé polítiku no ukun-
na’in sira tenke iha.
harame, Verbu 1. Halo sai rame. Ez. Klosan
sira mak bele harame festa ida tanba
sira iha enerjia atu dansa lapara. 2. Halo
sai moris, fó enerjia. Sin. hamoris
haramen, Substantivu Hahalok harame nian.
haraso, Verbu Fó morun ka venenu atu halo
moras ka oho. Sin. fó-venenu
harason, Substantivu Hahalok haraso nian.
Sin. intoksikasaun
hare, Substantivu Du’ut espésie ida ne’ebé fó
musan ki’ik ho isin mutin, no baibain
ema fai ka dulas atubele hetan nia
isin ne’ebé te’in ba etu ka sasoro. Ez. Ita
ema kuda hare iha natar tanba ai-horis
ne’e presiza bee atubele moris. Naran
botániku: Oryza sativa
haree, Verbu 1. Hetan ka hatene hodi uza
ita-nia matan. Sin. haree-hetan 2. Iha
opiniaun partikulár ida buat ida. Sin.
konsidera Ez. Timoroan sira haree lia-
portugés, lia-inglés no lia-malaiu nu’udar
dalen tolu ne’ebé serve tebetebes. 3. Tau
matan ba. Sin. lidu 4. Hadasin ka tetun
didi’ak buat ida nia valór. Sin. lehat,
ezamina 5. Hanoin to’ok konaba buat
ruma. Sin. haree to’ok, hamehi, imajina
151 hare-fatin
Substantivu (mós hareen) Hanoin, ideia
ka portudevista ema ka grupu ida nian.
Ez. Tuir ami-nia haree, baku-malu no
sokar-lia ne’e bele hanetik unidade.
haree-badak, Adjetivu 1. Ne’ebé tan nia matan
aat uitoan haree salabu buat sira ne’ebé
la besik. Sin. kalabu, míope; Liafuan-
sorun: haree-dook, prezbita 2. (arti fig-
uradu) Ne’ebé la tetu buat sira ne’ebé
bele mosu abanbainrua ka la halo pre-
vizaun. Substantivu Kondisaun, nakli’is
ka atitude ne’ebé haree-badak.
haree-borus, Adjetivu 1. (Ema) ne’ebé bele
haree to’o borus. 2. (Ema) ne’ebé bele
haree ka si’ik buat sira ne’ebé la mosu.
Sin. klarividente 3. (Buat) ne’ebé tan
mihis, ita bele haree buat ne’ebé hela
iha nia kotuk. Sin. transparente Sub-
stantivu Hahalok haree borus nian; ba-
belek ka kapasidade atu haree borus.
haree-dook, Adjetivu 1. Ne’ebé tan nia matan
aat uitoan haree salabu buat sira ne’ebé
besik, haree momoos fali buat sira ne’ebé
dook hela. Sin. prezbita; Liafuan-so-
run: haree-badak, míope 2. (arti fig-
uradu) Ne’ebé bele haree ka tetu didi’ak
buat sira ne’ebé bele akontese ohin
no aban-bainrua. Substantivu Kondisaun,
nakli’is ka atitude ne’ebé haree-dook.
Ez. Rejeita tusan hosi nasaun seluk sai
ona estratéjia haree-dook ida atu hasees
jerasaun ikus hosi susar no todan.
haree-hetan, Verbu 1. Haree tiha buat ida
hosi dook. Ez. Ha’u haree-hetan rófunu
ida iha tasi klaran. 2. Haree derrepente
bainhira ita espera atu hetan. Ez. Bain-
hira ha’u bá merkadu, ha’u hareehetan
Laura la’o hela ho ema seluk.
hareen, Substantivu 1. Hahalok haree nian.
Sin. vizaun 2. Oinsá mak ita haree ka
konsidera lia ruma. Sin. opiniaun, per-
spetiva Ez. Tuir komisaun nia hareen,
ema ne’e sei la bele sai membru polísia nian.
hare-fatin, Substantivu Fatin atu rai hare.
Sin. hoka
harekas
harekas, Verbu Halo sai krekas. Sin. hakrekas
haridak, Verbu Halo atu hakridak. Sin.
hakfodak
harii, Verbu 1. Halo sai riik, halo atu hamriik.
2. Halo hodi tetek baluk ida-idak. Ez.
Ema Lospalos ida mak harii uma ne’ebá.
3. Hamosu instituisaun ka organizasaun
ruma. Ez. Governu atu harii ministériu
foun ida.
hariin, Substantivu 1. Hahalok ka knaar
harii nian. Sin. konstrusaun 2. Buat
ne’ebé ita harii. Sin. estrutura, edifísiu
hariku, Verbu Halo sai riku. Sin. hasoik Ez.
Keta na’ok atu hariku ó-nia an.
harikun, Substantivu 1. Hahalok hariku nian.
Sin. hasoik 2. Efeitu hariku nian. Ez.
Edukasaaun di’ak ida lori harikun barak
ba ema nia neon no klamar.
haro’at, Verbu Halo sai kro’at. Sin. hakro’at
Substantivu Hahalok haro’at nian.
haroe, Verbu 1. Halo sai kroek ka dodok.
2. Halo atu sai larandodok. Sin. kor-
rompe Substantivu Hahalok haroe nian.
Sin. (2) korrupsaun
harohan, Verbu 1. Ko’alia ba Maromak hodi
hato’o agradesimentu no hana’i Nia. Sin.
reza 2. Ko’alia ba Maromak atu perdua ka
kasu sala ne’ebé ita iha. 3. Husu Maromak
atu haraik Nia tulun ka grasa. Ez. Sarani
sira sei harohan kala- kalan molok toba.
Substantivu Hahalok harohan nian.
haroma, Verbu Halo naroman ka foka buat
ida atu ita bele haree momoos.
haroman, Substantivu Hahalok haroma nian.
haroo, Verbu 1. Fó ka tau bee atu hemu. 2.
Husik bee bá ka habokon atubele moris
nafatin. Sin. irriga
haroon, Substantivu Hahalok haroo nian.
Sin. irrigasaun
haruka, Verbu 1. Hato’o buat ida ba ema seluk
atu lori ba ema ruma. 2. Hato’o buat ida
ba ema seluk atu halo, fó orden atu hala’o.
Sin. komanda, hadeni Ez. Sira haruka
ami hamoos fatin ne’e atu halo kampu
futeból nian.
152 hasala
harukan, Substantivu Hahalok haruka nian.
Sin. (2) orden, komandu, lia-hadeni
haruka-na’in Substantivu Ema ne’ebé
haruka. Sin. (2) komandante, madenik
hasaan, Verbu Lori ka hi’it iha kabaas leten.
Ez. Keta obriga labarik sira hasaan foos
tanba sira bele hetan moras. Substantivu
Hahalok hasaan nian.
hasa’e, Verbu 1. Foti hodi halo sa’e. Ez. Sira
hasa’e kopu ba kompetisaun ne’ebé sira
manán. 2. Fó ho respeitu. Sin. oferese
Ez. Ami hasa’e buatkaran ne’e ba Ita-
Boot nu’udar sinál ami-nia domin ba
Ita. Hasa’e an katak mate. Hasa’e lia katak
ko’alia ba ema boot ka importante. Ez.
Ha’u-ata hasa’e lia ba Ita-Boot nu’udar
liurai Tasi-Mane nian.
hasa’e-kopu, Substantivu Hahalok ka seri-
mónia foti kopu hamutuk hodi hakona
malu bainhira selebra buat ida ka hato’o
parabéns, porezemplu manán kompeti-
saun ka hetan promosaun, nst. Ez. Iha
serimónia hasa’ekopu ne’e, ema hotu
haksolok tanba vitória ne’ebé sira hetan.
hasa’en, Substantivu Hahalok hasa’e nian.
hasahún mós hasanhun Substantivu
Parte oin nian ne’ebé iha ibun-tutun
kraik nia okos. Ba mane sira balu, parte
ne’ebé fulun moris bá.
hasai, Verbu 1. Foti ka dada tiha hosi nia
fatin ka na’in. 2. Muda ka book ba fatin
seluk. Sin. hadook 3. Dada tiha hosi nia
fatin ka na’in. 4. Kolu hosi isin. Ez. La-
barik sira hasai roupa molok atu hariis
iha mota.
hasain, Substantivu Hahalok hasai nian.
hasala, Verbu 1. Halo ho sala maibé lahó in-
tensaun. Ez. Ami atraza tanba hasala
dalan. 2. Rekoñese sala. Ez. Ha’u hasala
tiha ó ba nia tanba imi-nia oin atu
hanesan de’it. 3. Tau ka hatuur troka
malu; tau iha halolon kontráriu ka dir-
esaun sorun. Ez. Presiza hasala ai-riin
rua ne’e. 4. La han malu ho, la konkorda
ho. Sin. la han malu ho Ez. Tan sasin-
hasalak
na’in sira hasala lia, juis la hatene sé mak
dehan lia-loos. 5. Tau ema hasoru ka
kontra malu. 6. = hasalak
hasalak, Verbu 1. Fó sala ba, halo salak. Sin.
fó-sala 2. Duu ka akuza ema ba buat
ida. 3. Kondena hodi fó kastigu. 4. Fó
salan ka multa ba ema ida.
hasalan1, Substantivu Hahalok hasala nian.
hasalan2, Verbu Fó salan ka multa ba ema ida.
hasan, Substantivu Parte sorisorin hosi ema
nia oin iha matan nia okos. Ba mane
sira balu, iha fulun ne’ebé moris bá.
hasan-hun: haree hasahún
hasan-toos, Adjetivu (Ema) ne’ebé hetan
susar atu ko’alia sai. Sin. kokok, gagu
Substantivu Kondisaun hasan-toos nian.
hasara, Verbu 1. Halo tuir ema seluk nia
hahalok ka ko’alia. Sin. imita Ez. Mestre
husu estudante sira atu hasara nia hodi
temi liafuan ida iha lia-inglés. 2. Goza
ema ida hodi halo tuir nia hahalok ka
ko’alia. 3. Goza ema ida hodi halo nia
sai hanesan beik. Ez. Soldadu romanu
sira hasara Jezús hodi hakerek iha krús:
“Jezús Nazaré Judeu sira-nia liurai”.
hasarahun, Substantivu Fulun ne’ebé moris
iha hasan.
hasaran, Substantivu Hahalok hasara nian.
Sin. (1) imitasaun
hasé, Verbu 1. Husu sé mak mai ka iha ona.
2. Hato’o liafuan ba ema ruma. 3. Bolu
ema seluk ho liafuan di’ak hodi hatudu
ita-nia laranmaluk ka respeitu. Sin.
kumprimenta, hatabe
hasees, Verbu 1. Halo atu sees, tau ba dook.
Sin. hadook 2. Halakon ka hamohu
tiha. Substantivu Hahalok hasees nian.
hase’i, Verbu 1. Halo pouku ema ida mona-ba
nia defeitu ruma. 2. Hato’o liafuan
negativu kona-ba. Sin. kritika hase’in
Substantivu; Sin. krítika
haseluk, Verbu Halo sai oin-seluk, halo atu
naseluk. Sin. muda Ez. Povu halerik
bainhira malae sira buka atu haseluk
ita-nia lisan tuan sira. Substantivu Ha-
153 hasubar
halok haseluk nian. Sin. mudansa
hasemo, Verbu 1. Halo atu semo, n.e. papa-
gaiu, aviaun, nst. 2. Husik hodi tuda sai
ba leten, n.e. vaivein, fogete, fogetaun
nst. Sin. lansa Ez. Amerikanu sira hasemo
sira-nia fogetaun hosi rai- Florida. 3. Hahú
atividade ka empreza foun ida.
hasemo-livru, Substantivu Serimónia hodi
hato’o ba públiku ba dala uluk livru
foun ida. Sin. lansamentulivru
hasemon, Substantivu Hahalok hasemo nian.
Sin. (2,3) lansamentu
hasera, Verbu 1. Sera didi’ak, sera ho kuidadu.
2. Tau nu’udar remédiu ka sasukat
ne’ebé serve. Sin. aplika Ez. Ita bele
hasera prinsípiu ne’e ba problema sira
ne’ebé ita seidauk rezolve.
haseran, Substantivu Hahalok hasera nian.
Sin. aplikasaun
hasirin, Verbu Tulun hodi satan perigu. Sin.
proteje Substantivu Hahalok hasirin nian.
Sin. protesaun
hasobu, Verbu Halo atu naksobu; halakon.
Sin. estraga hasobun Substantivu Ha-
halok hasobu nian. Sin. estragu
haso’i, Verbu 1. Troka sala ida ho liafuan ka
buat ne’ebé loos. Sin. emenda 2. Haloos
sala. Sin. korrije
hasoik, Verbu Halo atu soi, halo atu sai soik
ka riku. Sin. hariku Ez. Keta na’ok atu
hasoik ó-nia an. Substantivu Hahalok
hasoik nian. Sin. harikun
haso’in, Substantivu Hahalok ka efeitu haso’i
nian. Sin. (1) emenda; (2) korresaun
hasolok, Verbu Halo haksolok ka lori solok
mai. Ez. Nia apá hasolok nia hodi halo
festa bainhira nia halo tinan 17.
hasoru, Verbu 1. Hetan malu. Ez. Ami hasoru
ami-nia prima Adelina iha merkadu. 2.
Haree malu halo tuir planu ruma. Ez.
Ita sei hasoru malu aban de’it. 3. Kontra
malu ho. Sin. sakar Ez. Ha’u-nia klube
sei hasoru ó-nian iha loronsábadu.
hasubar, Verbu Muda aparénsia atu ema la
koñese ka la bele hatene. Sin. disfarsa
hasusar
Ez. Ita sei hasubar an bainhira tun ba
kota atu inimigu la kaer ita. Substan-
tivu Hahalok ka modu hasubar nian.
Sin. disfarse
hasusar, Verbu Halo sai susar, hamosu di-
fikuldade. Ez. Keta hasusar ita-nia
aman-inan hodi husu liu fali sira-nia
posibilidade. Substantivu Hahalok hasu-
sar nian.
hatabe, Verbu Dehan ‘tabe’ ba, hato’o kumpri-
mentu ba. Sin. kumprimenta
hataben, Substantivu Hahalok hatabe nian.
Sin. kumprimentu
hatada, Verbu Fó-hatene ka fó sai kona-ba
buat ruma. Sin. aviza Ez. Universidade
hatada ba alunu sira atu partisipa iha
limpeza jerál. hatadak mós hatadan
Verbu Tui ka hakerek iha buat ida nia
lolon atu katak la hanesan ho buat seluk;
tau tadak, marka la sinál bá. Sin. marka
Ez. Nia hatadak an hodi hatais hanesan
liurai ida. Substantivu Hahalok hatadak
nian.
hatadu, Verbu 1. Halo atu tadu ka mosu. 2. Fó
sai ba públiku haree ka lee. Sin. publika
hatadun, Substantivu 1. Hahalok hatadu
nian. 2. Testu ka livru ida ne’ebé ema
hatadu tiha ona. Sin. publikasaun,
edisaun
hatais, Verbu Tau (roupa, sapatu ka xapeu)
ba isin-lolon. Substantivu 1. Hahalok
hatais ka tau roupa nian. 2. Hena ne’ebé
ita uza atu falun ita-nia isin. Sin. roupa
hatami, Verbu Halo atu tami filafali, fó-ha-
noin, hafoun memória.
hatamin, Substantivu Hahalok hatami nian.
Sin. lembrete
hataru, Verbu Sadik em atu taru malu ho ita.
hatarun, Substantivu Hahalok hataru nian.
Sin. kompetisaun, tarumalu
hatasak mós hatasa, Verbu 1. Halo sai tasak
ka te’in sai tasak, nu’udar ezemplu aihan
ka bee ne’ebé ita nono. 2. Rai ai-fuan
sira ne’ebé sei mangál to’o nia tasak. 3.
Baku ema to’o ema ne’e ta’uk ka hetan
154 hateten
moras. Hatasa rai katak halai natar ho
karau sira atu hamamar molok kuda hare.
hatau, Verbu Tau kanetik ka obstákulu ba,
la husik atu mosu ka halo. Sin. prevene,
hanetik
hata’uk, Verbu Halo atu ta’uk. Sin. intimida
Ez. Soldadu sira hata’uk povu hodi tiru
ba leten. Substantivu Hahalok hata’uk
nian. Sin. intimidasaun
hataun, Substantivu Hahalok hatau nian.
Sin. prevensaun, hanetik
hatebes, Verbu Hatudu katak tebes duni,
hato’o serteza. Sin. garante Substantivu
Hahalok hatebes nian. Sin. garantia
hateke, Verbu Haree ho atensaun ba foku ida.
Ez. Turista japonés sira hateke hela ba
lafaek ho hakfodak tanba seidauk haree
balada hanesan ne’e. Substantivu = hateken
hateken, Substantivu 1. Hahalok hateke nian.
2. Maneira hodi haree asuntu ruma.
Sin. pontudevista, perspetiva Ez. Ha’u
foin hato’o ba ministru ha’u-nia hate-
ken kona-ba problema ne’e.
hatene, Verbu 1. Haree ona iha ita-nia neon,
nune’e lalika husu, lota ka aprende.
Sin. tada Ez. Nia hasubar an tanba ne’e
ema barak la hatene nia sé loos. 2. Iha
matenek ka koñesimentu. Sin. koñese
hatenu, Verbu (Asu) halo lian hodi hakilar
bainhira rona, haree ka hetan buat ida
ne’ebé seluk. Sin. nado’u Ez. Iha kalan,
bainhira asu sira hatenu, ita tenke kui-
dadu an tanba dalaruma na’ok-teen.
Substantivu Lian ne’ebé asu sira fó sai
liuliu bainhira rona ka hetan buat ida.
hatete, Verbu Fó sai liafuan hodi komunika.
Sin. dehan Ez. Nia hatete katak nia sei
halo maibé ikusmai nia la halo ida.
hatete-aat, Substantivu 1. Ko’alia ne’ebé
negativu ka fó todan. Sin. krítika 2.
Koa’lia ne’ebé hafo’er ema seluk nia
naran. Sin. kalúnia
hateten, Substantivu Liafuan sira ne’ebé ita
hato’o sai hosi ibun. Sin. dadalek, ko’alia
Verbu = hatete
hatetedór 155
hatetedór, Adjetivu/Substantivu 1. (Ema)
ne’ebé ko’alia barak. 2. Ema ne’ebé gosta
ko’alia kona-ba ema seluk nia parte aat.
hatiran, Verbu La simu ka lakohi (buat ka
ema ruma). Sin. hebai, rejeita Substantivu
Hahalok hatiran nian. Sin. hebain, re-
jeisaun
hatoba, Verbu Hatuur iha kama ka biti atu
deskansa ka toba. Ez. Sira hatoba bebé
iha uma laran atu loronmanas la bele kona.
hatomak, Verbu Halo tomak hotu. Sin.
kompleta Ez. Ami sei hatomak tiha
serbisu dapur nian molok bá toba. Sub-
stantivu Hahalok hatomak nian. Sin.
kompletamentu
hatoman, Verbu Halo sai toman tiha ho buat
ida, porezemplu ambiente, vida, nst. Ez.
Bainhira ita tama iha kultura foun ida,
ita tenke hatoman an atu la hetan susar.
hato’o, Verbu 1. Halo atu to’o bá ka to’o mai.
Sin. haruka, tatoli 2. Fó, lolo ka oferese
ho modu formál. Sin. aprezenta Ez. Ha’u
hato’o ha’u-nia kumprimentus ba ó-nia
família tomak. 3. Fó-hatene hodi ko’alia.
Sin. dehan, hatete Ez. Patraun hato’o
mai ha’u katak nia atu bá Maubara.
hato’on, Substantivu Hahalok hato’o nian.
Sin. (2) aprezentasaun
hatoos, Verbu 1. Halo sai toos. 2. Halo sai
metin didi’ak. Substantivu Hahalok
hatoos nian.
Hatubuiliku, Substantivu Suku no subdistritu
besik Foho- Ramelau.
hatuda, Verbu Baku malu ho, funu hasoru.
Sin. luta hatudan Substantivu; Sin. luta
Hatubuiliku, Substantivu Suku no sub-
distritu
hatudu, Verbu Halo atu ema bele haree-hetan,
tau iha matan oin. Ez. Mestre sira tenke
hatudu ezemplu di’ak ba estudante sira.
hatudu-dalan, Substantivu Ida ne’ebé hatu-
du, loke ka lori ema seluk tuir dalan ida.
hatudun, Substantivu 1. Hahalok hatudu
nian. 2. Buat ne’ebé ita hatudu. 3. So-
rumutu atu hatudu buat importante,
hebai
ka oinsá atu uza instrumentu ka pro-
grama ruma. Sin. demonstrasaun
Hatulia, Substantivu Subdistritu iha parte
zona Ermera nian.
hatún, Verbu 1. Halo atu tun. 2. Tau iha rai
leten. 3. Sobu hotu. Sin. hamonu 4.
Oho. 5. Hatete aat, kritika ho maka’as.
Substantivu Hahalok hatún nian.
hatutan, Verbu 1. Halo buat rua atu tutan
malu. 2. Hato’o hodi tau tan ka aumenta.
Ez. Ha’u hatutan tiha dokumentu rua
ba ha’unia korreiu eletróniku. 3. Halolon
hosi aman ka inan ba oan sira. 4. Liga
atubele ko’alia ka haruka informasaun
ida. 5. Hato’o informasaun tan. Sub-
stantivu Hahalok hatutan nian.
hatuur, Verbu 1. Halo atu tuur. 2. Tau iha
rai leten ka iha kabelak ruma nia leten.
3. Tau nu’udar banati ka regra. Substan-
tivu Hahalok hatuur nian.
ha’u, Pronome Liafuan ne’ebé ema uza atu
refere ba nia an rasik. Ez. Mateus dehan:
“Ha’u mak bá hola billetesira.”
ha’u-nia, Pronome Maksoik Ne’ebé ha’u
mak soi. Ez. Ha’unia livru kór-mean.
ha’u-nian, Pronome Maksoik Ne’ebé ha’u
mak soi. Maklalin ka variante ne’e
hanesan ho ha’u-nia, maibé tuir Sub-
stantivu ida-ne’ebé nia refere bá. Ez.
Livru kór-mean ne’ebá ha’u-nian.
Hawa’i (rai-) Substantivu Nusa-lubun ida
iha Tasi-Boot Pasífiku Norte ne’ebé
Estadu Naklibur Amérika Nian mak
ukun horikedas 1898, ho estatutu estadu
nian hori tinan 1959.
hawa’ianu ~ hawa’iana, f. Adjetivu Rai-
Hawa’i nian. Substantivu 1. Ema Hawa’i.
2. (lia-hawa’ianu) Dalen polinéziku rai-
Hawa’i nian.
hean, Verbu Uza ai ho rohan belar ne’ebé
ke’e bee atu bero bele la’o.
hebai, Verbu 1. Lakohi simu, hadook ho
hakribit. Sin. tiran 2. Haree nu’udar
folinlaek. Ez. Keta hebai ema seluk
tanba de’it kiak.
hebain 156
hebain, Substantivu Hahalok hebai nian.
Sin. hatiran
he’e, Advérbiu Loos duni. Sin. sin
hei! Interjeisaun Liafuan ne’ebé ita uza atu
hasé ka bolu.
hein, Verbu 1. Husik tempu liu to’o buat ida
akontese. Ez. Nia sai baruk tanba hein
to’o kalan maibé ema ida la mosu. 2.
Tau matan ba buat ida. Sin. daka Ez.
Favór hein didi’ak uma ne’e bainhira
ha’u bá rai-li’ur. 3. Hanoin hodi hakarak
tebetebes atu buat ida bele akontese.
Sin. espera Ez. Ha’u hein katak nia sei
fila mai loron ida.
hela, Verbu 1. Tuur, latan ka hamriik iha fatin
ida. Ez. Karreta ne’e sei hela iha ofisina
to’o mekániku sira bele hadi’a hotu.
Hela ho katak rai ba ita-nia an. Ez. Ó
bele hela ho livru ne’e basta la fó ba ema
seluk. 2. Okupa fatin ida. Sin. nakfati
Ez. Eskola São José hela besik Semináriu
Balide. Liafuan hela ita uza mós hodi
husu ho haraik-an ba ema halo buat
ruma. Ez. Loke hela lai odamatan ne’e
tanba ha’u lori sasán todan iha liman.
heli, Verbu Taka buat ida atu ema seluk la bele
hetan ka haree. Sin. subar Heli lia katak
nega, ka la hato’o sai informasaun.
hemu, Verbu Hatama been ba ibun hodi to-
lan. Substantivu = hemun hemudór Subs-
tantivu Ema ne’ebé toman hemu tuama-
nas demais to’o la bele para ona. Sin.
lanu-teen,maklanuk,tua-teen,alkóliku
hemun, Substantivu Been ka buat ne’ebé ita
baibain kahur hodi fui ba ibun, bee,
tua, susubeen, limonada, nst.
hemu-raan, Substantivu Serimónia tuir lisan
Timór nian iha ne’ebé ema hemu raan
hodi halo juramentu ida.
hena, Substantivu Substánsia halo hosi kabas
ka algodaun ne’ebé ita uza atu suku
roupa ka hatais. Sin. tesidu
hena-aat, Substantivu 1. Hena aat ida ne’ebé
uza atu hamoos ka kose sasán. Sin. far-
rapu
hikar
hena-ninin mós henarohan, Substantivu
Hena nia ninin ne’ebé baibain hikar no
suku metin tiha atu la husik hena naklees.
héndiplast, SubstantivuTipu adezivu ida ne’e-
bé baibain ema uza atu taka kanek ki’ik.
Hera, Substantivu Aldeia ida, pertense ba Dili,
ne’ebé nakfati entre Dili ho Metinaru.
hesi, Verbu 1. Duni balada sira ba oin. Ez.
Mautersa duni bibi sira sai hosi luhan,
hafoin hesi tiha ba motaninin. 2. Duni
ausiliar sira, haka’as sira halo sirania
knaar. 3. (arti luan) Hala’o knaar ruma;
fó orden ba traballadór sira. Sin. dirije
Ez. Sr. André Lopes mak hesi projetu
ne’e; nia mak mahesik ka diretór.
hesuk, Verbu 1. Hato’o liafuan. 2. Fó sai lia-
loos ka informasaun ne’ebé importante,
halo afirmasaun. Sin. afirma, deklara
heti, Verbu Futu ka kesi metin.
hetik, Adjetivu 1. Ne’ebé kesi ka futu metin.
2. Ne’ebé metin tebetebes.
hetin, Substantivu 1. Heti dala ida. 2. Tali
atu heti.
hetok, Verbu Kontinua halo nafatin de’it.
Sin. persiste Ez. Sira hetok hakilar maski
polísia bandu atu la halo nune’e. Advér-
biu Liután de’it. Ez. Hetok di’ak liu.
he’uk, Verbu Halo kurva, hale’uk an.
hi’as: haree hikas
hiban, Substantivu Baki halo hosi rai ne’ebé
ema harii hale’u natar ida atu bee la bele
suli sai.
hi’it, Verbu Foti hosi leten ka foti ho tali.’
Ez. Ó hi’it lai ka’ut ne’e molok ba halimar
bola. Espresaun hi’it an ita tutan ba
Verbu mai ka bá bainhira ita hakarak
hatudu respeitu. Ez. Ami haksolok tebe-
tebes se Ita-Boot hi’it an mai tuir ser-
imónia ne’e.
hikar, Verbu 1. Lulun parte ida de’it. Ez.
Favór hikar lai biti ida-ne’e atu ha’u lori
ba to’os. 2. Dulas hodi suku nia rohan.
Ez. Nia hikar hena nia ninin atu suku
hodi hametin. Substantivu Parte ne’ebé
ita lulun.
hikas
hikas mós hi’as, Verbu 1. Bá fali; mai fali.
2. Sai di’ak filafali liuliu bainhira hetan
tiha moras ka oinhalai. Advérbiu Hodi
bá fali; hodi mai fali. Ez. Tanba nia
osan hotu ona, foin-sa’e ne’e fila hikas
ba nia aman nia uma.
hiku, Verbu (Karau, bibi nst.) tuku ho dikur.
hili, Verbu 1. Hakru’uk atu kaer hodi foti
hosi rai. 2. Fihir buat ka ema rua kabarak
hodi kaer ida de’it.
hili-vota, Verbu Halo votasaun, tau fatuk.
Sin. vota Ez. Ita hili-vota ba independénsia
iha loron 30 fulan-Agostu 1999. Sub-
stantivu Hahalok hilivota nian. Sin.
votasaun
Himalaia (Foho-) Substantivu Foho-kadoek
naruk ida iha rai-Índia no rai-Tibete
nia leet. Nia tutun aas liu hotu maka
Foho-Evereste iha rai-Nepál.
hindi (lia-) Substantivu Dalen ofisiál rai-Índia
nian; lian indu-europeu ida ne’ebé var-
iedade liaindustaní nian.
hira, Advérbiu/Pronome Liafuan ne’ebé ita uza
atu husu kona-ba númeru ka kuantidade
hosi buat ida. Ez. Osan hira mak sira
atu selu?
hirak, Adjetivu Balu de’it, ladún barak. Ez.
Sira triste hela tanba sira-nia avó-feto
mate loron hirak de’it molok Natál.
hirak-ne’e, Adjetivu Sira ne’ebé ita foin temi
bá. Ez. Livru hirak-ne’e imi bele hola iha
papelaria.
hirik, Substantivu 1. Fibra ka uat boot klarak
iha aitahan. 2. Fibra ka uat boot klarak
tali-tahan nian ne’ebé ema uza atu halo
tali-kloran.
hirin, Verbu Halo ár la’o ka halo anin huu.
hirus, Verbu Sente laran-nakali tan buat aat
ruma. Substantivu Sentimentu hirus
nian. Sin. laranhirus
hirus-kaek mós hirusruin, Substantivu Ruin
oin isinlolon nian iha-ne’ebé tuur
knosen-ruin.
hirus-laek, Adjetivu 1. Ne’ebé la sente hirus.
2. Ne’ebé la hirus lailais, ne’ebé la ner-
157 hodi
vozu. Sin. pasiente Substantivu Kuali-
dade hirus-laek.
hirus-matan, Substantivu Parte oin hosi ita-
nia isin-lolon entre kabaas no kabun.
Sin. karas
hirus-ruin: haree hiruskaek
hirus-teen, Adjetivu/ Substantivu Ne’ebé
hirus lailais.
hitin, Substantivu Área kabelak ka tetuk
ne’ebé forma hosi ita-nia kelen liuliu
bainhira ita tuur. Ez. Labarik sira gosta
tuur iha sira-nia inan nia hitin.
hitunulu, Numerál Númeru ida tuir neenu-
lu-resin-sia no uluk-ba hitunulu-resinida,
hakerek ka marka ho sinál 70 (algarizmu
indu-árabe) ka LXX (algarizmu romanu).
ho, Prepozisaun Hela hamutuk. Ez. André
serbisu ho nia primu Matias. Konjun-
saun Inklui mós, sura hotu. Sin. no,
i Ez. André ho Matias serbisu hamutuk.
Nota: Iha tetun-prasa ema barakliu
uza prepozisaun ho nu’udar konjun-
saun, ho arti ‘no’. Tetun ofisiál haketak
fali liafuan rua ne’e. Iha tetun ofisiál
presiza hakerek: André no Matias serbisu
hamutuk (maski ita baibain dehan ‘ho’
ka ‘i’ hodi ko’alia).
hoban, Verbu Tau kleur iha bee ka been atu
halo mamar, halakon fo’er ka halakon
bokur.
hobok, Verbu/Substantivu (Hahalok) bá
lailais ka mai lailais tanba presiza ka
ema seluk haka’as ita. Sin. ansi
hobun: haree hobur
hobur, Verbu Barabarak mai hamutuk hodi
taka fatin ka buat ida de’it. Ez. Ema
hobur iha merkadu tanba buatamak ida
fa’an relójiu baratu.
hodi, Verbu 1. Kaer foti ka leba ba fatin
ruma. Sin. lori 2. Kaer ka aplika atu
halo ka hala’o buat ruma. Sin. uza, utiliza,
emprega 3. Halo tempu atu liu. Sin.
gasta, pasa Ez. Nia hodi de’it loron
ida iha Dili. Konjunsaun Liafuan ida
ne’ebé ita uza atu tutan orasaun rua iha
hoe
fraze ida. Ez. Ami sosa sapatu hodi la’o;
Sira tama ba kuartu hodi bolu ha’u-nia
naran. Prepozisaun Ho meiu. Sin. liuhosi
Ez. Hodi liafuan seluk, ha’u hakarak
hato’o ba imi katak lalika hamosu tan
konflitu.
hoe, Verbu Soe fo’er ne’ebé iha kabun laran
liuhosi kidun. Sin. tee
ho’ir, Verbu Hasai hosi perigu. Sin. salva
hois, Verbu 1. Buti atu hasai been ka hama-
ran. 2. Hasai susubeen hosi karau-inan
hodi buti nia susun.
hoka, Substantivu Fatin ka karón boot atu
rai hare. Sin. hare-fatin
hoku, Verbu 1. Toba loos ho kabun ba rai.
2. Husik isin tun ba bee ka tahu laran,
liuliu balada sira hanesan karau, nst. 3.
Monu tan hetan tuku ka dudu hosi ema
ka buat ida.
hola, Verbu 1. Konsege kaer ka simu. 2. Fó
osan atubele hetan. Sin. sosa
homan, Verbu Hatama tahan idaida ba tahan
sira be latan ona (nuu-tahan, tali-tahan,
akadirutahan, kabas, nst.) Ez. Molok
loron 2 fulan- Novembru, ema homan
katupa atu te’in fó-han matebian sira.
Honkóng (rai-) Substantivu Territóriu ki’ik
iha iha rai- Xina nia raat sudeste besik
rai-Makau, ne’ebé rai- Inglaterra mak
ukun hosi tinan 1841 to’o tinan 1997.
honkongés ~ honkongeza, f. Adjetivu Rai-
Honkóng nian. Substantivu Ema Ho-
nkóng.
hopu, Verbu Halai maka’as no lais ne’ebé
halo ain haat la kona rai, liuliu kuda sira.
horas, Substantivu Moras aat ida ne’ebé mosu
kedas iha zona ka rain ida, naklekar
lailais hodi da’et ba ema rihun ba rihun.
Sin. epidemia
hori1, Prepozisaun Liafuan ida ne’ebé hak-
temik tempu bainhira hahalok ruma
hahú. Sin. hosikedas Ez. Ami hela iha
Dili hori tinan 1985. Nota: Iha tetun
so’ik prepozisaun hori haktemik tempu;
hosi (husi) refere fali ba fatin, n.e. Sira hein
158 hotar
hori domingu ~ Sira mai hosi eskola.
hori2, Verbu Bandu an atu halo buat ruma.
Matadak Verbál Keta, labele
horibainhira, Advérbiu Liafuan ne’ebé ita
uza hodi husu kona-ba tempu uluk. Ez.
Horibainhira mak sira muda ba Austrália?
horikedas, Prepozisaun Hahú kedas hosi,
hosi foufoun kedas. Ez. Horikedas sékulu
da- 16 fiar sarani naklekar iha rai-Timór.
horiohin, Advérbiu 1. Ohin maibé molok
oras ne’e. 2. Foin ne’e. Ez. Horiohin ita
sei la hirus malu tan.
horisehik, Advérbiu 1. Loron molok ohin.
2. (arti figuradu) Tempu uluk.
horok, Substantivu 1. Liafuan lulik katuir
ida ne’ebé ema uza hodi hamulak ba ai,
balada ka buat seluk. 2. Objetu ida
ne’ebé tara ba ai, balada ka buat ida
hanesan lulik ne’ebé bandu ema atu foti
ka book. Verbu Hamulak ka tau objetu
lulik ida ba buat ida ne’ebé ita bandu
atu ema foti ka book.
horon, Verbu Sente liuhosi inus. Ez. Di’ak
liu horon uluk molok sosa mina-morin ida.
horuk, Substantivu Horun nian. Sin. biliár
horun, Substantivu Been moruk kór-matak
ne’ebé iha aten.
hosi mós husi, Prepozisaun 1. Liafuan ida
ne’ebé ita uza atu hatete buat ida nia
hun ka pontu hahú nian. Ez. Nia mai
hosi rai- Vikeke. 2. Ida ne’ebé ita uza
atu halo. Ez. Roupa sira barak mak halo
hosi kabas. 3. La’o liu, hakat liu (fatin
ida.) Ez. Sira liu hosi Baukau hodi bá
Lospalos. 4. Halo movimentu hosi
sorin to’o sorin balu fali. Ez. Ami la’o
hosi ai-laran atubele to’o iha postu tuan.
hosikedas, Prepozisaun Hosi tempu ida kedas.
Sin. hori Ez. Hosikedas tempu okupa-
saun, ema seidauk hadi’a fali jardín ne’e.
hosu, Verbu Hasai iis hosi kidun.
hosun, Substantivu Hosu dala ida.
hotar, Verbu 1. Hato’o liafuan todan ka lulik
atu ema ida bele hetan susar. 2. Hatete
liafuan aat. Sin. tolok, insulta Ez. Keta
hothotu
hotar ema tanba bele halo nia hetan
susar. Substantivu Liafuan lulik ka todan
ne’ebé ema hato’o ba ema seluk ho in-
tensaun ladi’ak.
hothotu: haree hotuhotu
hotu, Verbu To’o rohan ona. Sin. ramata
Adjetivu Ne’ebé la esklui ema ka buat
ida. Advérbiu 1. Inklui ida-ne’e mós. 2.
Hodi halo tomak. Sin. kompletamente
hotu-hotu mós hothotu, Adjetivu Ne’ebé
hakohak, inklui ka sura ema hotu ka
buat hotu.
hotutiha, Advérbiu Bainhira hotu. Sin. hafoin,
depois Ez. Hotutiha, ita sei han hamutuk.
hu’an, Verbu1.Bakumaka’as.2.Bakuhoxikote.
hudi, Substantivu 1. Ai-horis tinan-badak
ne’ebé fó fuan ho isin mutin midar. 2.
Hudi-hun nia fuan. Iha variedade oioin,
balunaruk kle’uk, balun kuaze kabuar.
Naran-Botániku: Musa Ez. Molok sona
hudi ho mina ita kahur tiha ho trigu.
hudi-mean, Substantivu Husi espésie ida
ne’ebé nia kulit mean.
hudi-sasuit, Substantivu Hudi talin ida ne’ebé
hakrobuk ka moris hamutuk iha sanak
ki’ik ida tabele hosi sanak boot.
hudi-tambaga, Substantivu Hudi espésie ida
ne’ebé kulit kórmatak maibé isin midar
bainhira tasak.
huhi, Verbu 1. Bolu ema tama ba tropa. Sin.
rekruta, mobiliza 2. (tetun-terik) Hili.
hu’in, Substantivu (kabobir) Organ seksuál
feto nian ne’ebé liga ho úteru ka oan-
fatin. Sin. vajina
hulan, Verbu Hi’it iha kabaas leten; baibain
ema na’in-rua mak hala’o. Ez. Sira hulan
kaixaun ba rate.
humur, Verbu 1. Buti ka kumu hamutuk, liu-
liu liman. Ez. Nia humur liman tanba
nia hirus hela. 2. Buti iha liman laran.
humur-isin, Substantivu Ida ne’ebé nakonu
iha liman laran tomak. Ez. Malae ne’ebá
fó rebusadu humur-isin ida ba labarik sira.
hun, Substantivu 1. Ida ne’ebé iha parte okos
liu. Sin. baze Ez. Ita tenke fila ba prob-
159 husu-empresta
lema ne’e nia hun atubele rezolve nia.
2. Tempu ka pontu hahú nian. Sin.
komesu Ez. Sira subar iha foho hori
funu nia hun. 3. Buat ka fatin hahú
nian. Sin. hun-fatin, orijen Ez. Lia-latín
maka liaportugés nia hun. 4. Parte tomak
ai-horis ida nian. Ez. Sira subar iha hu-
dihun atu ema la haree sira.
hun-fatin, Substantivu Fatin hahú nian. Sin.
orijen
huru, Verbu Lulun sai kabuar, halo sai bola ida,
nu’udar ezemplu surat-tahan, kabas, nst.
hurulele, Verbu 1. Baku ka hu’an lapara. 2.
Hamonu kasoek ka misil barak. Ez.
Aviaun indonéziu sira hurulele foho-
lolon ho bomba atus ba atus.
hurun, Substantivu Buat ida ne’ebé kabuar
tanba falun ka lulun hamutuk. Sin. bola
husar, Substantivu Kuak ki’ik iha ne’ebé hela
iha bebé nia kabun-belar nia hun liutiha
parteira ka doutór tesi talin umbilikál.
husar-talin, Substantivu Talin isin nian
ne’ebé tutan ka’anfuan ka kaukau ba
ka’an iha inan nia knotak laran. Sin.
talin umbilikál
husi: haree hosi
husik, Verbu 1. Hakdook hodi halo ema ida
ka buat ida hela mesamesak. 2. Fó dalan
ka lisensa ba hahalok ruma. 3. Rai iha
kondisaun partikulár ida, la muda ka
haseluk. Ez. Zé husik nia fuuk naruk. 4.
Soe ka tuda arma. Sin. hana, tiru
husikedas: haree hosikedas
husu, Verbu 1. Hasé ka ko’alia ho ema ida
hodi buka informasaun ruma. 2. Hato’o
ba ema seluk kona-ba buat ruma ne’ebé
ita hakarak atu sira fó ka halo. 3. Hein
hodi hakarak tebetebes atu buat ruma
mosu. Sin. espera, tamein Ez. Ha’u
husu sira bele hala’o viajen di’ak ida.
husu-empresta, Verbu/Substantivu (Hahalok)
husu ba ema fó buat ida mai ita, hodi
promete katak ita ikusmai sei selu filafali
ba ema ne’e. Ez. Ema balu gosta husu-
empresta osan ba ema seluk.
husu-harohan 160
husu-harohan, Verbu Hato’o ba Maromak
ho laran tomak harohan ida atubele
hetan grasa ka tulun. Ez. Ita husu-ha-
rohan ba Na’i Maromak atu haraik
dame ba rai-Timór.
husu-na’in, Substantivu Ema ne’ebé husu.
Sin. mahusuk, rekerente
huta, Substantivu Fatuk-ahu riin naruk no
toos ida ne’ebé tabele hosi raifatuk nia
kakuluklaran. Sin. estalaktite
Ii
i, Konjunsaun Inklui mós, sura hotu. Sin.
no Ez. Nia asina surat i fó ba sekretária.
Nota: Liafuan idane’e ita uza de’it bainira
ko’alia (forma kolokiál). Hodi hakerek
tetun ofisiál ita sempre troka nia ho
Konjunsaun so’ik no ka hodi, n.e. Nia
asina surat no/hodi fó ba sekretária.
í, Substantivu Naran letra I nian.
iaun, Substantivu Átomu ka molékula lubun
ida ho karga pozitiva (katiaun) ka negativa
(aniaun).
ibériku ~ ibérika, f. Adjetivu Hosi rai-Ibéria
(España no Portugál antigu), Ibéria nian.
ibernasaun, Substantivu Toba-dukur kleur
loos, ne’ebé balada ka ular balu hala’o
iha invernu ka tempu malirin.
iberna, Verbu
Iberofonia, Substantivu Rain hotuhotu iha
munduraiklaran ne’ebé ko’alia lia-españól
ka lia-portugés.
iberófonu ~ iberófona, Adjetivu/Substantivu
Ez. Iha Ázia no Oseánia Timór Lorosa’e,
Malaka, Goa, Filipinas, no Guame maka
rain iberófonu sira.
ibridiza, Verbu Halo sai íbridu. Sin. hakbaur
ibridizasaun, Substantivu; Sin. hakbaur
ibun-kro’at
huu, Verbu 1. Fó sai ka hamosu anin. Sin.
suut 2. Hasai anin hosi ibun. Ez. Labarik
sira gosta huu lilin bainhira sira halo
tinan.
huun, Substantivu 1. Huu dala ida. 2. Kriatura
ne’ebé soi klamar de’it, la soi isin. Sin.
espíritu
Huun Lulik, Substantivu Espíritu ida ne’ebé
pesoa datoluk Tatoluk Lulik ka Santa
Trindade nian. Sin. Espíritu Santu
íbridu ~ íbrida, f. Adjetivu (Ai-horis ka
balada) ne’ebé hakiak hosi tipu ai-horis
ka balada oioin, la’ós oin ida de’it. Sin.
kabaur Ez. Tetun ne’e lian íbridu ida ho
hun rua, austronéziku no latinu. Sub-
stantivu Buat saida de’it ne’ebé kahur
tiha ona hosi buat seluk ne’ebé la hanesan.
ibuibun mós ibun-ibun, Verbu Ko’alia lapara
ba ema ida tan sala ka buat ruma ne’ebé
ema ne’e halo. Ez. Filipe nia amá ibuibun
dadeer de’it tanba nia lakohi saar uma.
ibun, Substantivu Parte ulun nian ne’ebé iha
nehan, nanál no kabeen, funsiona nu’udar
fatin atu hasai lian, dada iis, han ka nata
no tolan.
ibun-beek, Adjetivu Ne’ebé ko’alia barak.
Sin. regadór
ibun-boot, Adjetivu 1. Ne’ebé ko’alia la sukat.
2. Ne’ebé la hatene rai segredu. 3. Ne’ebé
gosta tarata ema ka konta ema seluk nia
moris.
ibun-kabeer, Adjetivu Ne’ebé ko’alia furak
ka di’ak ba ema ne’ebé rona, liuliu hodi
buka oin.
ibun-kro’at, Adjetivu 1. Ne’ebé ko’alia
maibé la sukat to’o hakanek ema nia
ibun-midar 161
laran. Sin. ibun-kateri 2. Ne’ebé gosta
hatete aat ema. 3. Ne’ebé hakarak halo
buat aat akontese ba ema ne’ebé nia
ko’alia bá.
ibun-midar, Adjetivu 1. Ne’ebé ko’alia di’ak,
furak no halo ema haksolok bainhira
rona. 2. Ne’ebé lakohi atu hakanek ema
nia laran. 3. Ne’ebé hasé lais.
ibun-rahun mós iburahun, Substantivu Fulun
ne’ebé moris iha kulit iha ibun tutun no
iha inus okos.
ibun-toos, Adjetivu Ne’ebé ko’alia sai susar
ka ko’alia kotu-kotu ho haka’as an. Sin.
kokok Substantivu Kondisaun ko’alia sai
susar ka kotu-kotu.
ida, Numeral Númeru dahuluk, hakerek ho
sinál 1. Markadór Mesak, la’ós rua ka
liu. Ez. karau ida
idade, Substantivu 1. Tempu nia naruk ka
kleur ne’ebé han malu ho ema ida nia
moris. Sin. otas 2. Kualidade sai tuan.
3. Tempu ka períodu istóriku, n.e. Otas
Fatuk Nian, Otas Klarak, Otas Koloniál,
Otas Modernu.
ida-ida, Pronome Kada ema ida ka mesak
la’ós rua-rua. Ez. Halo favór tama idaida.
ida-idak, Adjetivu Kada ema ida iha grupu
ida ne’ebé ita haree hanesan mesak. Ez.
Kandidatu ida-idak sei bá rejistu atubele
hetan kartaun.
idalaka (lia-) Substantivu Naran atu temi
ba lia-idaté, liaisní, no lia-lakalei ne’ebé
ema ko’alia iha zona sentrál Timór
Lorosa’e nian. Lia- Lolein, ne’ebé ko’alia
iha knua Lakoto, besik Dare, mós lia-
idalaka nia dialetu ida.
ida-ne’e, Adjetivu/Pronome Ita uza “ida-ne’e”
bainhira ko’alia kona-ba ema ka buat
sira ne’ebé ita refere bá ka ita bele haree.
Ez. Ida-ne’e ha’u-nia eskola.
ida-ne’ebá, Adjetivu/ Pronome Ita uza “ida-
ne’ebá” bainhira ko’alia kona-ba ema ka
buat sira ne’ebé ita refere bá, hatene ka
ita haree tiha. Ez. Ami presiza ema ida
ne’ebá atubele tulun ami hadi’a uma ne’e.
ideolojia
ida-ne’ebé, Pronome Mahusuk Liafuan ida
ne’ebé ita uza hodi hatudu saida ka sé
loos bainhira iha buat ka ema oioin.
Sin. ne’ebé Ez. Feto ida-ne’ebé maka
prezidente nia prima? Ida-ne’ebé mak
ó gosta liu: rona rádiu ka haree televi-
zaun? Pronome, Maka’it Liafuan ida
ne’ebé ita uza hodi hatudu saida ka sé
loos mak ita temi bá. Plurál: sira-ne’ebé
Ez. Imi sei agradese mestre ida-ne’ebé
tulun imi. Romanse idane’ebé ha’u foin
lee furak tebes.
idaté (lia-) Substantivu Dialetu idaté pertense
ba lia-idalaka ne’ebé ema ko’alia iha zona
sentrálTimór Lorosa’e, hale’u vila Laklubar.
ideál, Adjetivu (Buat ka ema) di’ak liu hotu
ne’ebé ita bele hetan atu hatán ba ne-
sesidade ka situasaun ruma. Ez. Umakain
ideál maka ida ne’ebé feen-la’en no oan
sira hadomi malu to’o mate. Substan-
tivu Aspirasaun ka esperansa ne’ebé aas
no di’ak liu.
idealista, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
hali’is ba idealizmu.
idealizmu, Substantivu 1. Hahalok buka
beibeik ida ne’ebé ideál. 2. Doutrina
filozófika ne’ebé nega buat sirania reali-
dade individuál no konsidera ema nia
hanoin nu’udar hun ba matenek tomak
ne’ebé iha.
ideia, Substantivu 1. Ema ida nia hanoin
partikulár ida. Ez. Ana iha ideia barak
kona-ba asuntu ne’e. 2. Planu ida ne’ebé
ita halo iha neon laran, liuliu atu rezolve
problema ruma.
identifika, Verbu Hatudu hodi fó sai ema ka
buat ida nia naran. Ez. Polísia seidauk
identifika feto ne’ebé mate iha asidente ne’e.
identifikasaun, Substantivu
idéntiku ~ idéntika, f. Adjetivu Ne’ebé
hanesan loloos de’it. Ez. Situasaun run-
guranga iha fulan- Setembru 1999 idé-
ntiku ho invazaun 1974.
ideolojia, Substantivu Ema ka grupu nia
filozofia ka hanoin baibain nian, liuliu
ideolójiku ~ ideolójika
kona-ba polítika. Ez. Indonéziu sira ho-
riuluk kedas tuir ideolojia Pancasila.
ideolójiku ~ ideolójika, f. Substantivu
idiota, Substantivu Ema ne’ebé nia intelijénsia
la avansa, no baibain hanoin no halo an
ho beik. Sin. beik-teen Adjetivu beik
idratu-karbonu Substantivu Substánsia
iha ai-han hanesan masin-midar no
paun ne’ebé fó enerjia.
idráuliku ~ idráulika, f. Adjetivu Ne’ebé
la’o ho bee ka been ruma ne’ebé simu
presaun. Ez. Karreta idráulika sira fasil
liu atu lori duké karreta seluk.
idreletrisidade, Substantivu Forsa elétrika
ne’ebé prodús liuhosi bee nia tuda ka
turu tun ba turbina ida nia laran.
idrelétriku ~ idrelétrika, f. Adjetivu
Iemen (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha kontinente Ázia Loromonu, iha rai-
Arábia nia sorin sudueste.
iemenita, Adjetivu Hosi rai-Iemen; Iemen
nian. Substantivu Ema Iemen.
ierarkia, Substantivu Sistema ukun nian iha
ne’ebé podér ki’ik tuir ida be iha nia
leten kedas no seluseluk tan. Ez. Iha
ierarkia Kreda nian, Santu Padre mak
kaer podér aas liu hotu.
ierárkiku ~ ierárkika, f. Adjetivu
ifen, Substantivu Tadak ka marka ne’ebé
hatudu ho sinál (-), baibain mosu iha
lia-tetun hodi forma ka tutan liafuan
rua ne’ebé hamutuk lori konseitu ka arti
ida de’it. Ez. Ita hetan ifen iha liafuan
“fó-hatene” ne’ebé signifika hato’o ka
informa.
ignisaun, Substantivu 1. Parte hosi motór
ida (liuliu motór-karreta nian) ne’ebé
hamanas atubele traballa no la’o. 2.
Bainhira motór ida hahú traballa.
ignora, Verbu Lakohi haree; finje la haree;
taka matan ba.
ignoránsia, Substantivu 1. Hahalok la hatene
kona-ba buat ida. 2. Hahalok lakohi iha
interese. Ez. Tanba ninia ignoránsia, nia
sei la ramata ninia serbisu to’o loron ikus.
162 ijiene
ignorante, Adjetivu
iguál, Adjetivu 1. Hanesan de’it. Sin. fetuk
2. Ho estatutu ka direitu hanesan.
igualdade, Substantivu 1. Buat hotuhotu
hanesan de’it, la iha diferensa ida. Sin.
fafetuk 2. Estatutu ka direitu hanesan.
Ez. Igualdade entre feto no mane mak
oras ne’e sai asuntu boot iha itania
sosiedade.
iha, Prepozisaun Liafuan ida ne’ebé hatudu
buat ka ema ida iha ne’ebé loos, selae
bainhira mak buat ruma mosu. Ez.
Labarik hotu tenke hela iha laran bainhira
udan tau. Verbu Soi buat ida. Ez. Sira
iha osan barak tanba serbisu di’ak. iha
ne’e mós iha-ne’e Advérbiu Iha fatin
besik ha’u; iha fatin besik ita; iha fatin
besik ami. Ez. Halo favór hakerek iha
ne’e. Markus, mai iha ne’e! iha ne’ebá
mós ihane’ebá Advérbiu Iha fatin besik
nia; iha fatin besik sira; iha fatin dook
hosi ne’e. Ez. Sira sei bá iha ne’ebá tanba
xefe bolu sira.
iha ne’ebé mós ihane’ebé, Advérbiu Liafuan
ne’ebé uza hosi husu kona-ba fatin
ne’ebé ema ka buat ruma iha bá. Ez.
Ha’u-nia xapeu iha ne’ebé?
iis, Substantivu 1. Anin ka ár ne’ebé ita
hatama ba ita-nia aten-book no husik
sai fali bainhira ita dada iis. 2. Anin ka
ár dois ne’ebé sai hosi buat ida, ema ka
balada nia isin ka hosi buat seluk. 3. Lia
ida ne’ebé ema lori kona-ba ema seluk
nia hahalok ka situasaun ne’ebé foin mosu.
Sin. lia-anin, boatu Ez. Iha iis katak nia
manán osan boot maibé la fó sai ba ema
ida. Verbu Fó sai iha ár substánsia morin
ka dois ne’ebé ema seluk bele horon. Ez.
Sira na’in-rua iis hanesan de’it.
iis-kotu, Substantivu Iis dahikus ne’ebé ema
ida dada molok mate.
iis-laek, Adjetivu 1. Ne’ebé la bele dada iis. 2.
Ne’ebé la hasai iis ne’ebé morin ka dois.
ijiene, Substantivu Prátika loroloron nian
hodi fase beibeik ita-nia isin no husik
ijiéniku ~ ijiénika
ita-nia sorisorin moos, liuliu atu hapara
moras ne’ebé la’o ka da’et bá-mai. Ez.
Ita-nia ijiene folin tebes tanba bainhira
nia moos ita sei la hetan moras ida.
ijiéniku ~ ijiénika, f. Adjetivu
ikan, Substantivu 1. Animál ne’ebé nani iha
bee ka tasi laran, ne’ebé ema sira kaer
hodi han. 2. Na’an-ikan.
ikan-daun, Substantivu Ikan-tasi espésie ida
ho ibun naruk no kro’ak hanesan daun.
Naran-sientífiku: Platybelone platyura.
ikan-fafulu, Substantivu Ikan-tasi espésie ida
ho isin naruk no lotuk hanesan fafulu.
ikan-fulan, Substantivu Ikan-tasi espésie ida
ho kórmutin nabilan hanesan fulan.
ikan-gama, Substantivu Ikan-tasi espésie ida
naruk no forte tebes ho nehan kro’at.
Ikan-gama ne’e balu si’ak tebetebes no
bele ataka hodi han ema. Sin. ikan-
karan, tubaraun, iu
ikan-klaken, Substantivu Ikan lubun ida
ne’ebé nani hamutuk, hotu-hotu hosi
espésie ida de’it.
ikan-kulu, Substantivu Ikan-tasi espésie ida
ho isin kabuar no tarak.
ikan-lele, Substantivu Ikan-mota espésie ida
ho isin hanesan fulun moris iha ulun ka
ibun-tutun ne’ebé iis tahu. Sin. lanunu
ikan-liras, Substantivu Estrutura mihis no
belar ki’ikoan iha ikan nia isin, ne’ebé
nia uza hodi nani. Sin. ikan-dadinis.
ikan-matan, Substantivu Kanek ne’ebé
hanesan fisur iha kulit, liuliu iha liman-
kukun nia sorin.
ikan-murak, Substantivu Ikan espésie ida
ho kór hanesan osan-mean ne’ebé ema
sira gosta rai iha uma, iha tanke vidru
ka akuáriu laran. Sin. ikan-dourada
ikan-pari, Substantivu Ikan-tasi espésie ida
ne’ebé belar boot no iha ikun naruk; nia
ataka nia inimigu hodi baku ho nia ikun.
Sin. hai
ikan-pilas, Substantivu Balada-tasi hosi filu
selenteradu sira-nian, ho isin mamar no
moos. Ikanpilas ne’e baibain namlele
163 iliomar
iha bee leten, no tata nia etun ho nia
tentákulu moruk. Sin. anin-teen
ikan-ruin, Substantivu Ruin ikan nian.
ikan-tolun, Substantivu Ikan nia tolun
ki’ikoan sira.
íkone, Substantivu 1. Imajen ida ne’ebé lulik
tanba hatudu Kristu, Ita Na’i- Feto,
santu ka santa ida. Íkone sira hafutar
liuliu kreda orientál sira, ortodoksu no
katóliku hotu. 2. (informátika) Dezeñu
ki’ikoan iha ekran komputadór nian
ne’ebé fó informasaun ruma, ka ita bele
fekit bá hodi loke.
ikuikus, Adjetivu I. Ne’ebé ikus nian, ka rohan
kedas nian. Sin. finál 2. Iha tempu foin
daudaun nian. Sin. resente Ez. Iha tempu
ikuikus ita la haree ona ema kabala tais.
ikun, Substantivu 1. Balada nia isin-balun
kotuk nian ne’ebé naruk. 2. Ida ne’ebé
iha kotuk. Adjetivu Ne’ebé ki’ik ka ikus
liu, porezemplu alin ka feton ida.
ikus, Adjetivu/Advérbiu Ne’ebé rohan ka
hotu nian. Sin. finál Substantivu Parte
finál. Sin. rohan
ikusliu, Advérbiu Ida ne’ebé hotu nian ka
rohan nian. Ez. Ikusliu ami hakarak
hato’o ami-nia obrigadu ba imi hotu nia
atensaun. Sin. ikusmai
ilegál, Adjetivu Ne’ebé la tuir lei ka prosesu
ne’ebé loos, no baibain halo subasubar
de’it. Ez. Polísia sei prende hotu sasán
ilegál sira ne’ebé hatama subasubar mai
Timór.
ilegalidade, Substantivu
ilejítimu ~ ilejítima, f. Adjetivu Ne’ebé la
lejítimu ka la tuir dalan loloos. Ez. Ita-
nia governu mós konsidera golpedes-
tadu iha rai-Giné ilejítimu.
Ilimanu (Foho-) Substantivu Foho ne’ebé
tama ba zona rai- Manatutu nian besik
Subaun Ki’ik no Subaun Boot. Ema Ili-
manu ko’alia dialetu dadu’a.
Iliomar, Substantivu Subdistritu ne’ebé
tama ba zona rai-Lospalos; nia popula-
saun parte boot liu ko’alia liamakalero.
ilísitu ~ ilísita 164
ilísitu ~ ilísita, f. Adjetivu Ne’ebé ilegál ka
laloos.
illa, Substantivu Rai ne’ebé ketak hosi rai
sira seluk no tasi mak hale’u tomak. Sin.
nusa, rai-kotun Ez. Illa rua Ataúru no
Jako pertense ba rai- Timór.
ilójiku ~ ilójika, f. Adjetivu Ne’ebé la tuir
razaun, ka la iha lójiku.
ilojizmu, Substantivu
iluminasaun, Substantivu 1. Ahi-oan kór
oioin ne’ebé ita tau iha fatin ida atu en-
feita, porezemplu iha Natál. Sin. ahi-
festa 2. Matenek foun konaba asuntu
ida ne’ebé uluk ita ladún komprende.
ilustra, Verbu 1. Prepara imajen’ ba livru ida.
imediata, 2. Halo imajen atu ajuda esplika
buat ida. Sin. hahilas Ez. Fotografia ida-
ne’e ilustra ami-nia serbisu loroloron nian.
2. Haklaken ka esplika ho klaru ka mo-
moos atu ema seluk bele komprende.
ilustrasaun, Substantivu
ilustradu ~ ilustrada, f. Adjetivu
imajen, Substantivu 1. Dezeñu ema, balada
ka buat ida nian. Sin. ilas 2. Aparénsia
ne’ebé ema ka organizasaun ida hatudu
ba públiku. Ez. Nasaun ne’ebé la respeita
direitu umanu bele estraga nia imajen
iha mundu.
imajina, Verbu 1. Forma ideia ka hanoin ida
iha ulun kona-ba buat ruma. Sin. haree
to’ok, hakmehik 2. Hanoin kona-ba
buat ida ne’ebé seidauk eziste ka mosu.
Ez. Susar atu imajina knaar todan ne’ebé
pioneiru sira hulan hodi harii ita-nia
nasaun.
imajináriu ~ imajinária, f. Adjetivu Ne’ebé
eziste iha de’it ita-nia hanoin, la’ós iha
realidade; ne’ebé ita mehi de’it. Sin. mehik
imakuladu ~ imakulada, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
moos tomak hotu tanba la iha noda ida.
Sin. nodalaek 2. Ne’ebé la iha sala ida.
Imakulada Konseisaun ka Nanaran
Noda-Laek ne’e doutrina Kreda Katólika
nian kona-ba Santa Ana ko’us tiha Mar-
ia Santísima lahó sala orijinál.
imi-nia
Imalaia: haree Himalaia
iman, Substantivu Besi pedasuk ida ho forsa
magnétika ne’ebé bele dada besi seluk,
halo atu belit ka ka’it ba nia.
imaturidade, Substantivu Kualidade ne’ebé
seidauk dezenvolve hotu no la tasak,
refere liuliu ba ema. Liafuan-sorun:
maturidade Ez. Imaturidade ne’ebé pesoál
membru balu iha bele hanetik xefe atu
fó responsabilidade boot ba sira hodi
hala’o knaar loroloron nian.
imediatu ~ imediata, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
tenke hala’o kedas no la bele hein tan.
Sin. kedak Ez. Subdistritu barak susar
ai-han tanba udan, tanba ne’e ajuda
tenkesér imediata. 2. Ne’ebé tempu, es-
pasuno relasaun rabat ka besik hela.
imediatamente, Advérbiu Halo lailais kedas,
la hein minutu ida. Ez. Bainhira ema
na’ok nia sasán, Sr. Markus imediata-
mente bá fóhatene polísia.
imensu ~ imensa, f. Adjetivu Ne’ebé nia
tamañu ka kuantidade boot tebes. Sin.
sukat-laek, sukatlabelek Ez. Espasu
ne’ebé hale’i ita-nia planeta Rai imensu.
imi, Pronome Emak Liafuan ida ne’ebé hak-
temik ema lubun ida ne’ebé ita ko’alia
bá ka hakerek bá. Pronome Maksoik
Forma badak ba imi-nia, n.e. imi oan
= imi-nia oan
imigra, Verbu Muda hodi hela metin no
kleur ka ba nafatin iha rain seluk. Sin.
solat Ez. Timoroan barak imigra ba Por-
tugál bainhira invazaun hahú. imigras-
aun Substantivu; Sin. sasolat
imigrante, Substantivu Ema ne’ebé husik
hela nia rain hodi bá horik metin iha
rain seluk. Sin. maksolat
iminente, Substantivu Ne’ebé atu akontese
ona, hanesan tabelen hela iha ita-nia
leten. Sin. tatahek Ez. Ami ta’uk katak
funu iminente ona.
imi-nia, Adjetivu Maksoik Liafuan hodi
refere ba buat ne’ebé pertense ka rela-
siona ho ema lubun ida ne’ebé ita
imi-nian
ko’alia ka hakerek bá. Pronome ne’e tuur
uluk-ba Substantivu, n.e. Imi-nia uma.
imi-nian, Pronome Maksoik Maklalin ka
variante ba imi-nia ne’ebé baibain tuir
Substantivu ida-ne’ebé nia refere bá. Ez.
Se uma ne’e iminian, imi tenke apre-
zenta nia dokumentu sira.
imita, Verbu 1. Hasara. Ez. Kakae no loriku
gosta imita ema sira-nia lian. 2. Halo
buat ida filafali hodi kopia ka reprodús
nia karakterístika sira. Ez. Hodi prepara
programa ne’e ba televizaun, ami imita
filme fransés ida ne’ebé sai tinan balu
liubá. 3. Halo tuir de’it. Ez. Di’ak bainhira
labarik sarani sira imita santu sira-nia
ezemplu di’ak.
imitasaun, Substantivu; Sin. hasaran
imitadór ~ imitadora, f. Substantivu Ida
ne’ebé gosta hasara, kopia ka halo tuir
ema seluk ka buat ida. Sin. masarak
imobiliária, Substantivu Empreza ida ne’ebé
fa’an propriedade no uma sira.
imobiliáriu ~ imobiliária, f. Adjetivu Ko-
na-ba imobiliária. Ajente imobiliáriu
ne’e ema ida ne’ebé fa’an ema seluk nia
uma ka rai, hodi simu kiuani ka komisaun
ba nia servisu.
imorál, Adjetivu Ne’ebé la iha moralidade;
ne’ebé nia hahalok baibain aat. Sin.
laran-fo’er Ez. Ulun-boot ne’ebé imorál
sei bele lori nasaun ida ba susar.
imoralidade, Substantivu
imovel, Adjetivu 1. Ne’ebé la book an ka
ne’ebé metin hela iha fatin de’it. 2.
Ne’ebé ita la bele muda tun-sa’e.
imobilidade, Substantivu
impaktu, Substantivu 1. Hahalok hosi objetu
ida kona ida seluk. Sin. xoke 2. Efeitu
maka’as ba situasaun ka ema ida. Ez.
Impaktu hosi ai-han nia folin aas maka
povu hamlaha no terus.
impar, Adjetivu (Númeru) ne’ebé laiha pár.
Sin. kliik
imparsiál, Adjetivu Ne’ebé la hali’is ba ema,
grupu ka hanoin ida de’it. Ez. Obser
165 implementa
vadór internasionál sira tenke imparsiál
iha votasaun ba independénsia.
imparsialidade, Substantivu
impasiénsia, Substantivu Kualidade laiha
pasiénsia. Sin. hakterus-laek Ez. Impasi-
énsia bele hamosu problema barak.
impasiente, Adjetivu
impedidu ~ impedida, f. Adjetivu (Liña tel-
efone) ne’ebé ita la bele uza tanba ema
seluk uza daudaun.
impedimentu, Substantivu Buat-netik, buat
ne’ebé hanetik. Sin. kanetik, obstákulu
imperadór ~ imperadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé ukun impériu ida.
imperativu ~ imperativa, f. Adjetivu Ne’ebé
urjente tebes ka importante. Adjetivu/
Substantivu Iha gramátika, forma Verbu
nian ne’ebé ita uza atu hato’o orden ka
haruka halo buat ruma. Advérbiu bá
maka tadak imparativu nian iha lia-
tetun, n.e. hakerek bá! Sin. madenik
imperfeitu ~ imperfeita, f. Adjetivu Ne’ebé
la perfeitu. Sin. laperfeitu
imperializmu, Substantivu Sistema governu
nian ne’ebé buka atu harii impériu ida
hodi halekar nia podér. Ez. Povu Timór
kontra kolonializmu no imperializmu
tanba ne’e sistema be ladi’ak.
imperalista, Adjetivu
impériu, Substantivu 1. Reinu boot tebetebes,
ne’ebé baibain mosu bainhira nasaun
ida invade hodi ukun nasaun seluseluk.
Ez. Impériu romanu horiuluk ukun rai-
Europa parte boot no rain seluseluk
hale’u Tasi- Mediterráneu. 2. Kualkér
ukun boboot no luan, inklui mós emp-
reza komersiál.
impesoál, Adjetivu Ne’ebé la foka ema ida
de’it, halo ita sente katak indivíduu no
nia sentimentu sira ladún importa.
impesoalidade, Substantivu
implementa, Substantivu Hala’o planu, orden
ka lei ida. Ez. Governu hatama tiha ona
dekretu ida kona-ba dalen ofisiál; oras
ne’e presiza implementa dekretu ne’e.
implementasaun
implementasaun, Substantivu
implika, Verbu 1. Sujere, fóentende. 2. Envo-
lve, presiza. Sin. haklahat Ez. Hala’o pro-
jetu hanesan ne’e implika matenek boot
no serbisu todan. Espresaun implika ho
ema katak buka lia ho ema ruma.
implikante, Adjetivu Ne’ebé gosta buka lia
ho ema seluk. Sin. bukaliadór
implísitu ~ implísita, f. Adjetivu Ne’ebé ita
bele hetan iha laran, maski la mosu iha
li’ur. Ez. Linguista sira hato’o katak lia-
portugés implísitu iha lia-tetun, tanba ale-
inde liafuan empresta barabarak, estrutura
basuk lia-tetun nian tuir banati portugés.
impoin, Verbu Obriga atu simu buat ruma,
liuliu programa ka polítika ida. Sin.
hamonu
importa, Verbu 1. Hameno sasán hosi tasi-
balun atubele fa’an iha rai-laran. 2. Iha
importánsia. 3. Sente ka hanoin katak
buat ruma importante.
importadu ~ importada, f. Adjetivu (Objetu
ka sasán) ne’ebé ema importa ka hameno
hosi tasibalun.
importadór ~ importadora, f. Substantivu/
Adjetivu Ne’ebé hatama sasán hosi tasi-
balun hodi fa’an.
importante, Adjetivu 1. Ne’ebé iha impor-
tánsia ka presiza. Ez. Bee maka kom-
ponente ne’ebé importante ba ita ema
nia isin. 2. Ne’ebé soi influénsia ka
podér barak; ne’ebé ita tenke fó valór
bá. Ez. Prezidente-repúblika no Ambispu
Dili ema na’in-rua ne’ebé importante.
3. Boot ka barak. Ez. Elementu portugés
iha lia-tetun importante liu elementu
malaiu.
importánsia, Substantivu
importasaun, Substantivu 1. Hahalok ka
serbisu importa sasán. 2. Buat ka pro-
dutu importadu.
imposivel, Adjetivu Ne’ebé la bele akontese
ka la bele hala’o. Sin. labelek Ez. Maski
iha filme ita haree ema semo, iha reali-
dade ida-ne’e imposivel.
166 impresu
imposibilidade, Substantivu
impostu, Substantivu Osan ne’ebé ema
tenke selu ba governu atu nia bele
haraik servisu ba públiku, porezemplu
saúde, edukasaun, bee, eletrisidade nst.
impotente, Substantivu 1. Ne’ebé kuran
kbiit ka forsa. Sin. kbiit-laek 2. Mane
ida ne’ebé la bele hala’o relasaun seksuál,
liuliu tan moras ruma.
impoténsia, Substantivu
impozisaun, Substantivu Hahalok ka rezul-
tadu impoin nian.
imprensa, Substantivu 1. Fatin ida atu im-
prime livru ka dokumentu sira. Sin.
tipografia, gráfika Ez. Timór presiza
imprensa nasionál ida atubele imprime
dokumentu governu nian. 2. Klibur ka
sosiedade komersiál ne’ebé publika jornál.
3. Indústriajornalizmu; jornalista sira.
Ez. Maski governu foin fó sai dekretu
kona-ba liatetun, imprensa hanetik hela
lia-tetun nia progresu hodi imprime
jornál oioin ho ortografia sabraut.
impresaun, Substantivu 1. Buat ida ne’ebé
ita imprime. Sin. hatuin 2. Tadak ka
marka hosi buat ida ne’ebé hanehan.
Sin. hanehanfatin 3. Ema nia hanoin ka
opiniaun kona-ba buat foun ida. Ez.
Ha’u hato’o tiha ona ba kolega sira ha’u-
nia impresaun sira kona-ba programa foun.
impresionante, Adjetivu Ne’ebé atrai ita ka
halo ita admira tanba boot, barak, kapás
ka aat liu. Ez. Jogu ne’ebé impresionante
sei dada adeptu barak ba kampu atu asiste.
impresizu ~ impresiza, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
la kona loloos. Sin. lakonak 2. Ne’ebé
ladún klaru ka sabraut uitoan.
impresora, Substantivu Mákina ne’ebé ita
uza atu imprime dokumentu ida.
impresora-leizer, Substantivu Impresora
ne’ebé uza leizer atu imprime doku-
mentu ho kualidade kapás.
impresu, Substantivu 1. Surattahan ne’ebé
iha informasaun kona-ba asuntu par-
tikular ida. 2. Fixa ka formuláriu ida
imprime 167
ne’ebé imprime ba ema sira prenxe.
imprime, Verbu Reprodús letra ka númeru
sira iha surattahan ida ho dalan me-
kániku. Sin. hatui Ez. Molok asina, ita
presiza imprime lai.
inabitada, dokumentu ne’e iha surat-tahan
ho kabesallu organizasaun nian.
improvavel, Adjetivu Ne’ebé dala barakliu
sei la akontese.
improbabilidade, Substantivu
improviza, Verbu 1. Halo buat ida lahó
planu uluk, no uza de’it matéria sira
ne’ebé iha. 2. Bainhira múziku ka atór
sira improviza, sira inventa derrepente
de’it múzika ka liafuan sira bainhira sira
hananu ka halimar daudaun.
improvizadu ~ improvizada, f. Adjetivu
improvizasaun, Substantivu
impulsivu ~ impulsiva, f. Adjetivu Ne’ebé
tuir impulsu. Liafuan-sorun: kuidadu,
matan-moris
impulsu, Substantivu Sentimentu maka’as
ida ne’ebé mai derrepente de’it hodi
dada ita atu halo buat ruma.
impuru, Substantivu Ne’ebé lamoos ka fo’er,
liuliu ho sentidu morál. Sin. door
impureza, Substantivu
imune, Adjetivu 1. Ne’ebé hetan protesaun
hasoru buat ida, porezemplu moras ida.
2. Livre; dala balu mós uza ba protesaun
hasoru akuzasaun ida. Sin. foruk
imunidade, Substantivu 1. Protesaun hasoru
ka sees hosi moras ida. Ez. Bainhira ita-
nia imunidade di’ak, ita sei la hetan mo-
ras sira ne’ebé da’et. 2. Priviléjiu hetan
protesaun hasoru buat sira ne’ebé loloos
tenke hakru’uk, tuir ka submete bá. Sin.
haforun Ez. Diplomata sira hetan imu-
nidade tanba ne’e polísia la bele kaer
sira hodi fó kastigu.
imuniza, Verbu Halo ema ida hetan imunidade
hodi sees hosi moras ida, liuliu liuhosi
sona vasina.
imunizasaun, Substantivu
inabitadu ~ inabitada, f. Adjetivu Ne’ebé la
inaugurasaun
iha ema ida horik ka hela bá. Sin.
mahorik-laek Ez. Tempu uluk governu
rain balu nian soe kriminozu iha nusa
inabitadu atu sira bele terus iha ne’ebá
to’o mate.
inadmisivel, Adjetivu Ne’ebé sei la bele simu
tanba aat ka laserve. Sin. simulabelek
Ez. Baku-malu ne’e sei inadmisivel iha
eskola ne’ebé hanorin matenek no domin.
inan, Substantivu 1. Feto ne’ebé ko’us oan
iha knotak to’o tuur-ahi; hafoin fó-susu
no tau matan ba nia to’o nia boot. Sin.
main 2. Balada ida-ne’ebé hahoris oan
no fó-susu ba nia.
inan-aman, Substantivu Ita-nia inan no
aman. Ez. Ami-nia inan-aman hadomi
no fó ezemplu di’ak mai ami.
inan-boot, Substantivu Inan nia biin ka tia
ne’ebé boot, uluk-ba inan. Sin. amá-boot
inan-hakiak, Substantivu Feto ne’ebé hakiak
ita no haree ita hanesan nia oan.
inanimadu ~ inanimada, f. Adjetivu Ne’ebé
la moris hanesan balada ka animál. Sin.
moris-laek Ez. Fatuk mak ezemplu ba
objetu inanimadu.
inan-ki’ik, Substantivu Feto ne’ebé la kaben
legalmente ho ita-nia aman ka ida ne’ebé
sai aman nia feen-ki’ik.
inan-ko’us, Substantivu Ita-nia inan loloos,
feto ida-ne’ebé ko’us ita. Sin. inan-susu
inan-sarani, Substantivu Feto ne’ebé sai
testemuña ka sasin bainhira ita simu
sakramentu batizmu nian.
inan-susu, Substantivu Ita-nia inan loloos,
feto ida-ne’ebé fó-susu ita. Sin. inan-ko’us
inativu, Adjetivu 1. Ne’ebé la halo asaun
ida. 2. Ne’ebé hakmatek hela. 3. Ne’ebé
reforma tiha hosi serbisu ida tanba katuas
ka ferik ona. Sin. reformadu
inasaun, Substantivu
inaugura, Verbu Loke ka hatudu ba dala
uluk ba públiku atu haree ka uza. Ez.
Prezidente inaugura Sentru Ba Forma
Profesór Sira iha Baukau.
inaugurasaun, Substantivu
indefensivel
indefensivel, Adjetivu Ne’ebé la bele defende.
Sin. sorilabelek, defendelabelek
indefensibilidade, Substantivu
indefinidu ~ indefinida, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
tempu atu remata nian la define loloos
ka la hatene loos bainhira mak atu remata.
2. Ne’ebé ita la hatene nia rohan. Ez.
Ami-nia kolega sei hela iha rai-Portugál
ba tempu indefinidu.
indelikadeza, Substantivu Hahalok ka ma-
neira ne’ebé la hatudu respeitu; Hahalok
ne’ebé hatudu brutu. Ez. Restaurante
ne’ebé nia pesoál sira hatudu indelikadeza
bele lakon nia kliente sira.
indelikadu ~ indelikada, f. Adjetivu; Sin.
karutas
indemniza, Substantivu Selu fali osan ba ema
ne’ebé hetan dezastre ruma. Sin. balas
indemnizasaun, Substantivu; Sin. babalas
independente, Adjetivu 1. Ne’ebé la presiza
ema seluk nia tulun ka apoiu. Sin. hak-
no’an-laek 2. Ne’ebé hela mesamesak ka
ketak, la iha buat ida ka ema ida ema mak
kontrola ka ukun nia. Sin. lahakno’ak
independénsia, Substantivu; Sin. hakno’an-
laek
independentista, Adjetivu/Substantivu (Ema
ka partidu polítiku) ne’ebé hali’is ba
independénsia.
indeskritivel, Adjetivu Ne’ebé susar atu
deskreve ka hato’o ho liafuan sira, po-
rezemplu akontesimentu ruma ka espe-
riénsia ida. Sin. deskreve-labelek
indestrutivel, Adjetivu Ne’ebé sei la bele sobu
ka la naksobu. Sin. sobulabelek Ez.
Ami-niarelasaun ne’e indestrutivel tanba
ami iha konfiansa no fiar malu.
indeterminadu ~ indeterminada, f. Adjetivu
Ne’ebé la determina loloos bainhira. Ez.
Prezidente kansela tiha nia vizita ba
Lospalos no data foun ba vizita ne’e sei
indeterminadu.
Índia (rai-) Substantivu Rain no estadu boot
ida iha Ázia iha Pakistaun no Bangla-
dexe nia leet.
168 índise
indianu ~ indiana, f. Adjetivu Rai-Índia
nian; kona-ba rai-Índia. Substantivu
Ema Índia, Índia-oan.
indiferente, Adjetivu Ne’ebé ladún liga ka
importa konaba buat ruma. Sin. neon-
malirin
indiferensa, Substantivu
indíjena, Adjetivu Ne’ebé rai-na’in kedas. Sin.
kahorik Substantivu Ema ka mahorik
loloos iha fatin ida, la’ós malae. Sin. ema
rai-na’in, ema kahorik, nativu Ez.
Aboríjene sira mak indíjena sira rai-
Austrália nian.
indijestaun, Substantivu Moras ne’ebé ema
sente depoizde tolan tiha ai-han ruma
ne’ebé susar atu dulas ka dijere. Sin.
laransa’e, laran-beik
indijestu ~ indijesta, f. Adjetivu (Hahán)
ne’ebé la bele dulas ka dijere; ne’ebé
susar atu dijere. Sin. dulaslabelek
indika, Verbu 1. Hatudu ka aponta ba dir-
esaun ida. 2. Fó-hatene.
indikasaun, Substantivu
indikativu, Adjetivu Ne’ebé hatudu ka indika.
Sin. matuduk Substantivu 1. (Iha gra-
mátika lia-portugés nian) modu verbál
ne’ebé hatudu hahalok reál, ne’ebé
akontese duni. Liafuan-sorun: konjun-
tivu 2. Númeru rain ka zona nian,
ne’ebé ita marka uluk hodi halo tele-
fonema ida. Ez. 390 mak indikativu
Timor-Leste nian.
Índiku (Tasi-Boot) Substantivu Tasi ne’ebé
iha Ázia parte súl, entre Áfrika no Aus-
trália, nia luan maizumenus kuadradu
kilómetru 73.441.000. Sin. Oseanu
Índiku
indireta, Substantivu Hanoin, hahalok ka
sujestaun ne’ebé ita la hato’o loloos
de’it. Sin. soelia
indiretu ~ indireta, f. Adjetivu Ne’ebé to’o
la tuir dalan ka liña loos. Sin. kabedok
índise, Substantivu 1. Lista alfabétiku iha
livru ida nia kotuk ne’ebé refere ba buat
sira ne’ebé hakerek iha livru ne’e nia
indiskretu ~ indiskreta 169
laran. 2. Buat ida ne’ebé hatudu. Sin.
indikadór, katuduk
indiskretu ~ indiskreta, f. Adjetivu Ne’ebé
la delikadu liuliu kona-ba rai segredu ka
buat sira ne’ebé privadu. Sin. ibun-boot
indiskrisaun, Substantivu Falta diskrisaun;
hahalok indiskretu.
indispensavel, Adjetivu Buat ne’ebé ita la
bele la’o ba oin se nia la iha. Sin. hak-
mulik-labelek
indispostu ~ indisposta, f. Adjetivu 1.
Ne’ebé inkomodadu. 2. Ne’ebé sente
isinbaruk
indispozisaun, Substantivu
indistingivel, Adjetivu Ne’ebé susar atu dis-
tinge, hatadak ka haketak hosi buat ka
ema seluseluk. Sin. hatadak-labelek
indistintu ~ indistinta, f. Adjetivu Ne’ebé
ladún klaru, susar atu haree ka lee tanba
moos. Sin. salabu
índiu ~ índia, f. Adjetivu Kona-ba rai-na’in
ka mahorik dahuluk kontinente Amérika
nian. Substantivu Ema kahorik ka rai-
na’in rai- Amérika nian.
individuál, Adjetivu Ne’ebé mesamesak, re-
lasiona ho ema ka buat partikulár ida loos.
individualista, Adjetivu Kona-ba individu-
alizmu. Substantivu Ema ne’ebé hali’is
ba individualizmu. Ez. Hahalok indi-
vidualista sei la la’o iha rai-Timór, ne’ebé
respeita serbisu-lisuk.
individualizmu, Substantivu 1. Hanoin ka
atitude ne’ebé fó importánsia ba ema
ida-idak de’it, la’ós ba grupu ka komu-
nidade 2. Teoria ne’ebé haree liu ba direitu
individuál duké sosiál.
indivíduu ~ indivídua, f. Substantivu Ema
ida, haree ketak hosi grupu. Ez. Regu-
lamentu idane’e di’ak ba grupu, ladún
di’ak fali ba indivíduu.
individualidade, Substantivu
indivizivel, Adjetivu Ne’ebé ita la bele fahe.
Sin. fahe-labelek
indivizibilidade, Substantivu
indixiplina, Substantivu Falta dixiplina. Ez.
indústria
Membru polísia ne’e tenke sai hosi nia s
erbisu tan indixiplina.
indixiplinadu ~ indixiplinada, f. Adjetivu
Ne’ebé la iha dixiplina. Ez. Pesoál ne’ebé
indixiplinadu bele estraga progresu em-
preza nian.
Indonézia (rai-) Substantivu Estadu boboot
iha Ázia Sudeste ne’ebé okupa Nusa-
Lubun Malaiu nia parte boot liu, no uluk
ba tinan 1945 kolónia rai-Olanda nian.
indonéziu ~ indonézia, Adjetivu Kona-ba
rai- Indonézia; rai- Indonézia nian. Sub-
stantivu 1. Ema Indonézia, Indonézia-
oan. 2 Lia Indonézia nian, Indonézia-
lian. Ez. Lia-indonéziu ne’e dalen ofisiál
Repúblika Indonézia nian.
indonezizmu, Substantivu Liafuan ka espre-
saun ida ne’ebé mai hosi lia-indonéziu,
ka hasara liaindonéziu. Ez. Liafuan
‘desa’ ne’ebé ema balu sei uza hodi hak-
temik knua ne’e indonezizmu.
indú, Adjetivu Ne’ebé tuir induizmu; indu-
izmu nian. Substantivu Ema ida ne’ebé
fiar iha induízmu.
induizmu, Substantivu Relijiaun raiÍndia
nian ne’ebé iha maromak barak no halo
ema sira fiar katak sira sei hetan moris
seluk depoizde mate hodi nakfila ba ema
seluk ka balada ida.
industaní, Adjetivu Rai-Industaun nian;
kona-ba rai- Industaun. Substantivu 1.
Ema Índia, Índia-oan. 2. (lia-industaní)
Dalen indu-europeu ida ne’ebé ko’alia
iha rai- Industaun, no nakfahe ba vari-
ante rua, maka lia-hindi (lian ofisiál
iha rai-Índia) no liaurdú (lian ofisiál iha
rai-Pakistaun).
Industaun (rai-) Substantivu Rejiaun luan
iha parte norte raiÍndia nian, ne’ebé ha-
kohak mós rai- Pakistaun balun ida.
indústria, Substantivu 1. Serbisu halo pro-
dutu barak, liuliu iha fábrika laran. Ez.
Indústria mina-morin iha Timór bele
la’o di’ak tanba ai-kameli barak. 2. Ha-
halok badinas.
industriál 170
industriál, Adjetivu
industrializadu ~ industrializada, f. Adje-
tivu Ne’ebé iha ona indústria barak no
mós teknolojia moderna.
industrializa, Verbu
industrializasaun, Substantivu
inéditu ~ inédita, f. Adjetivu Ne’ebé ema
seidauk edita ka publika.
inefikás, Adjetivu Ne’ebé ladún fó fuan ka
rezultadu; ne’ebé ladún avansa. Sin. la-
saradak Liafuan-sorun: efikás Ez. Na-
saun ne’ebé ki’ik maibé iha ministru
barak bele inefikás.
inesperiente, Adjetivu Ne’ebé la iha espe-
riénsia; ne’ebé ladún iha esperiénsia.
Sin. kauk Ez. Tanba André ema inespe-
riente iha hanorin, governu la simu nia
atu sai mestre.
inesperiénsia, Substantivu
inevitavel, Adjetivu Ne’ebé atu akontese
duni no ita la bele hanetik ona ka sees
hosi. Sin. haseeslabelek Ez. Iha tinan
1998 ami hatene katak Timór nia inde-
pendénsia ne’e inevitavel ona, maski ema
barak la hanoin nune’e.
inezatu ~ inezata, f. Adjetivu Ne’ebé la lolo-
os ka la korretu. Sin. lapresizu, lakonak
inezatidaun, Substantivu
infalivel, Adjetivu Ne’ebé la bele sala. Sin.
sala-labelek; Liafuan-sorun: falivel,
sala-belek Ez. Konsíliu Vatikanu Dahuluk
hanorin katak Amu-Papa infalivel bainhira
nia haklaken dogma ka hanorin impor-
tante ida kona-ba fiar ka moralidade
tanba iha momentu ne’e Espíritu Santu
mak tulun nia, maibé nia bele sala bain-
hira halo desizaun ka lei baibain nian,
hanesan ema seluk.
infalibilidade, Substantivu
infánsia, Substantivu 1. Períodu dahuluk
moris ema nian. Sin. babarik 2. Tinan
sira dahuluk bainhira buat ida hahú.
infantíl, Adjetivu 1. Labarik nian; kona-ba
labarik. Ez. Moras infantíl oioin da;et
bá-mai iha ita-nia rain. 2. Hanesan la-
inflamasaun
barik. Sin. kabarik Ez. Mane-oan ne’e
hakole ema hotu ho nia komportamentu
infantíl.
infantilidade, Substantivu
infartu, Substantivu Kondisaun médiku
ne’ebé sériu bainhira fuan tuku la hanesan
baibain ka para tomak hotu. Ez. Ema
balu mate tanba infartu kona molok
sira konsege lori ba ospitál.
inferiór, Adjetivu 1. Ne’ebé kraik liu. Sin. ma-
hokos 2. La di’ak hanesan buat ida seluk.
inferioridade, Substantivu Kompleksuinfe-
rioridade katak ema ida sente nia ema
folin-laek no ema seluk di’ak liu nia.
infertil, Adjetivu 1. Ne’ebé rai-isin la iha no
ai-horis ne’ebé moris iha leten ladún
barak. 2. (Feto ka baladainan) ne’ebé la
bele hahoris oan. Sin. kiuk
infertilidade, Substantivu; Sin. kakiuk
infesaun, Substantivu Moras ne’ebé mosu ba-
inhira buat fo’er ka mikróbiu kona isin.
infesiozu ~ infesioza, f. Adjetivu (Moras)
ne’ebé bele da’et hosi ema ida ba ema
seluk. Sin. makda’et
infiltra, Verbu 1. Penetra ka tama hanesan
liuhosi makta’es ka filtru ida. Sin. hak-
lurit 2. Tama subasubar ba fatin ka
grupu ida ne’ebé konsidera nu’udar in-
imigu; bele mós ho intensaun atu estraga.
Ez. Molok invazaun iha 1975, ajente
sekretu indonézia nian infiltra ba partidu
sira balun nia leet.
infiltrasaun, Substantivu
infiltradór ~ infiltradora, f. Substantivu
Ema ne’ebé infiltra. Sin. maklurit
infinitu ~ infinita, f. Adjetivu Ne’ebé la iha
rohan. Sin. rohan-laek
infinitivu, Substantivu Iha gramátika no
lia-portugés nian, forma-hun Verbu
nian, ho sufiksu -ar, -er ka -ir (n.e. cantar,
vender, partir).
inflamadu ~ inflamada, f. Adjetivu Ne’ebé
mean no bubu, baibain tan infesaun ida.
inflama, Verbu
inflamasaun, Substantivu
inflamavel
inflamavel, Adjetivu Ne’ebé fasil atu ahi han.
inflamabilidade, Substantivu
inflasaun, Substantivu Bainhira folin sasán
no serbisu sira sa’e iha nasaun ida nia
laran.
inflavel, Adjetivu Ne’ebé bele enxe ho gás,
nu’udar ezemplu gás éliu, hodi halo sai
boot ka bubu. Sin. habubu-belek
infleksivel, Adjetivu Ne’ebé metin no sei la
bele muda, altera ka sobu. Sin. be’ok-
labelek
infleksibilidade, Substantivu
influensia, Verbu Kona buat ida ka ema ida
hodi halo nia sai seluk uitoan ka muda
nia hahalok. Sin. hamkona
influénsia, Substantivu Hahalok influensia
nian. Sin. hamkonan
influente, Adjetivu Ne’ebé influensia ka
hamkona.
informa, Verbu Hato’o informasaun ba ema
seluk. Sin. fó-hatene, hatada.
informadór ~ informadora, f. Substantivu
Ema ida ne’ebé feo informasaun. Sin.
informante, matadak
informál, Adjetivu Ne’ebé baibain de’it, la
hanesan iha festa ka serimónia. Sin. la-
formál; Liafuan-sorun: formál Ez.
Bainhira ema bá basar, hatais informál
maibé hatais formál bainhira bá festa.
informasaun, Substantivu Matenek, dadus,
fatu ka realidade ne’ebé iha atu hato’o
ba ema seluk.
informátiku ~ informátika, f. Adjetivu Ne’ebé
kona-ba komputadór. Substantivu (in
formátika) Siénsia kona-ba komputadór.
informativu ~ informativa, f. Adjetivu
Ne’ebé fó informasaun barak.
informatiza, Verbu Organiza informasaun
ho komputadór.
informatizasaun, Substantivu
infraestrutura, Substantivu Sasán sira ne’ebé
ema harii atubele uza hodi hala’o ativi-
dade ka servisu oioin iha railaran, nu’udar
ezemplu uma, ponte, telekomunika-
saun, nst.
171 inisiativa
infraestruturál, Adjetivu
infrasaun, Substantivu Violasaun ka hahalok
hasoru regra ka lei ida. Sin. haraun
infundadu ~ infundada, f. Adjetivu (Hanoin
ka akuzasaun) ne’ebé ita la bele simu tan-
ba la iha prova metin ida. Sin. hun-laek
Inglaterra (rai-) Substantivu Rain ida iha
Europa Norueste, nakfati iha nusa boot
Bretaña no halo parte Reinu Naklibur.
inglés ~ ingleza, f. Adjetivu Rai-Inglaterra
nian; kona-ba rai- Inglaterra. Substan-
tivu 1. Ema Inglaterra. 2. (lia-inglés)
Lian Inglaterra no Bretaña Boot nian,
ne’ebé ingrata ko’alia mós iha rai- Ir-
landa, Estadu Naklibur Sira Amérika
Nian, Kanadá, Áfrika Súl, Índia, Pakis-
taun, Austrália, Zelándia Foun no ohin
loron uza iha mundu tomak nu’udar
dalen internasionál.
ingratu ~ ingrata, f. Adjetivu Ne’ebé la ha-
tene agradese ka fó obrigadu ba benefí-
siuka kadi’ak sira ne’ebé simu. Sin.
maupagadór
ingratidaun, Substantivu
inibidu ~ inibida, f. Adjetivu Ne’ebé susar
atu relaxa no la konsege hatudu nia sen-
timentu ka emosaun ba ema seluk.
inibisaun, Substantivu
inimigu ~ inimiga, f. Substantivu Ema ne’ebé
sai funu-balun ba ita tan hirus ka laran
moras. Liafuan-sorun: belun, amigu
Adjetivu Ne’ebé halo an hanesan inimigu.
inisiais, Substantivu Letra-boot sira ne’ebé
hahú kada liafuan iha ita-nia naran.
Ez. TL maka naran Timor-Leste no
Timór Lorosa’e nia inisiais.
inisiál, Adjetivu Ne’ebé hahú. Sin. uluk Sub-
stantivu Letra dahuluk ne’ebé hahú
naran ka liafuan sira seluk.
inisiativa, Substantivu Abilidade atu hakotu
ida ne’ebé ita presiza hala’o, no hala’o
buat ida lahó konsulta no asisténsia
hosi ema seluk. Ez. Oan tenke iha inisiativa
atu serbisu hodi hetan osan, lalika hein
hosi aman-inan de’it.
inisia 172
inisia, Verbu Hahú ka loke. Ez. Nasaun Na-
klibur Sira mak inisia sorumutu entre
Timór ho Indonézia atu rezolve kazu
rai-ketan nian.
inísiu, Substantivu
injénuu ~ injénua, f. Adjetivu Ne’ebé fiar
lailais. Sin. fiar-fraku, fiar-teen
injenuidade, Substantivu
injesaun, Substantivu Hahalok hatama ai-
moruk been ka substánsia ba ema ka
balada nia isin liuhosi daun ho seringa
ne’ebé sona ba isin. Sin. sasonak, sonan
Ez. Ema balu hakarak liu injesaun duké
hemu aimorukmusan.
injeta, Verbu 1. Hatama substánsia ka ai-
moruk been ba isin ho seringa. Sin.
sona 2. Sama aselaradór ka travaun atu
koko se sira funsiona normál.
injúria, Substantivu Hahalok hato’o ka fó sai
liafuan maka’as hasoru ema ida ho tolok.
injustisa, Substantivu 1. Kondisaun la iha
justisa. Sin. justisa-laek 2. Kondisaun
trata ema la tuir loloos dalan. Ez. Se
ema ida la tama kadeia maski oho ema
seluk, ne’e injustisa boot ida.
injustu ~ injusta, f. Adjetivu Ne’ebé la iha
justisa. Sin. lajustu, justisalaek Ez.
Hahalok injustu sira mosu bainhira
ema la kumpre lei no orden.
inkapás, Adjetivu Ne’ebé la iha kapasidade
atu hala’o buat ruma. Sin. lajeitu
inkapasidade, Substantivu
inkéritu, Substantivu Peskiza ka investiga-
saun jurídika ida ne’ebé halo hodi buka-
hatene se ema ne’e iha informasaun
ruma ka ema ne’e envolve iha kazu
ruma ka lae. Sin. haknokar Ez. Polísia
sei halo inkéritu ba sivíl ne’ebé lori kilat.
inkilinu ~ inkilina, f. Substantivu Ema
ne’ebé selu ba uma, rai ka fatin ida
ne’ebé nia aluga ka uza. Sin. aluga-na’in
inklinasaun, Substantivu Tendénsia ba halo
buat ida. Sin. hali’is Ez. Ema balu iha
inklinasaun ba na’ok.
inklui, Verbu Tama mós ho ka sura mós ho.
inkondisionál
Sin. sura hotu, hakohak Ez. Ema barak
hakarak sa’e foho Ramelau, inklui ferik-
katuas sira ne’ebé sente an forte.
inkluzaun, Substantivu
inkluzivu ~ inkluziva, f. Adjetivu Ne’ebé
sura mós, inklui mós. Ez. Otél nia folin
kalan ida $25 inkluzivu taxa no mata-
bixu. 2. Ne’ebé hali’is ba inklui buat
ruma. Sin. makohak. Ez. Programa foun
ne’e inkluzivu, tanba feto sira hotu bele
hola parte, la’ós mane de’it.
inkoerente, Adjetivu Ne’ebé sabraut, la tuir
fatin ka la iha lójika. Ez. Ema ne’e nia
argumentasaun hotu inkoerente.
inkoerénsia, Substantivu
inkómodu ~ inkómoda, f. Adjetivu Ne’ebé
la kómodu, la halo ita sente avontade.
Ez. Kaben-na’in foun sira sente inkó-
modu ho moris umakain nian.
inkomoda, Verbu Hamosu ka kauza inkó-
modu. Ez. Bebé sira dala barak inkomoda
sira-nia inanaman tanba sira tanis fila-
fila iha kalan-boot.
inkómodu, Substantivu
inkomparavel, Adjetivu 1. Ne’ebé sei la bele
kompara ho buat sira seluk. Sin. tane-
san-labelek 2. Ne’ebé kapás loos tanba
mesak de’it. Ez. Kreda nia kontribuisaun
ba independénsia ne’e inkomparavel.
inkompetente, Adjetivu Ne’ebé la iha kom-
peténsia atu hala’o buat ida. Sin. kalauk
Ez. Governu lakohi ema ne’ebé inkom-
petente atu sai funsionáriu públiku.
inkompeténsia, Substantivu
inkompletu ~ inkompleta, f. Adjetivu
Ne’ebé la kompletu ka la’ós tomak
tanba buat ruma seidauk halo ka sei
kuran hela. Ez. Dokumentu ba pasaporte
ne’e inkompletu tanba sei kuran sertidaun
batizmu nian.
inkomprensivel mós inkompriensivel,
Adjetivu Ne’ebé ita la bele komprende.
Sin. komprende-labelek
inkondisionál, Adjetivu Laiha kondisaun.
Substantivu Ema ida ne’ebé gosta tebetebes
inkonstante
artista ka desportista ruma. Sin. adeptu
inkonstante, Adjetivu 1. Ne’ebé muda nafa-
tin, la metin ida. Sin. kadasak 2. (Ema)
ne’ebé muda hanoin lailais.
inkonstitusionál, Adjetivu Ne’ebé la tuir
konstituisaun, hasoru konstituisaun.
Ez. Golpe atu hamonu governu demo-
krátiku sei konsidera inkonstitusionál.
inkontestavel, Adjetivu Ne’ebé sei la bele
nega ka hasoru.
inkontestabilidade, Substantivu
inkonxiente, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha konx-
iénsia. 2. Ne’ebé lakon tiha ona sentidu.
inkonxiénsia, Substantivu
inkorrijivel, Adjetivu Ne’ebé sei la bele korrije
tan. Sin. haloos-labelek Ez. Labarik ida-
ne’e inkorrijivel tanba maski ami fó-
kastigu beibeik, nia fó ulun.
inkorrijibilidade, Substantivu
inkorruptivel, Adjetivu 1. (Buat) ne’ebé la
bele dodok. Sin. dodok-labelek 2. (Ema)
ne’ebé la sai korruptu, maski ema seluk
babeur nia. Sin. harotok-labelek Ez. Ita-
nia nasaun presiza funsionáriu barak
ne’ebé laran-moos no inkorruptivel.
inkorruptibilidade, Substantivu
inkorruptu ~ inkorrupta, f. Adjetivu (Buat)
ne’ebé la dodok. Sin. ladodok
inkrédulu ~ inkrédula, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
la bele fiar. 2. Ne’ebé lakohi fiar. Sin.
fiar-laek
inkredulidade, Substantivu
inkultu ~ inkulta, f. Adjetivu 1. (Rai, to’os)
ne’ebé ema ida la fila; (natar) ne’ebé
ema ida la halai. 2. (Ema) ne’ebé la iha
kultura, la fó valór ba arte, múzika no
literatura.
inkursaun, Substantivu Hahalok tama ho
beran ba fatin ruma hodi estraga ka na’o
sasán. Sin. hakdauk
inofensivu ~ inofensiva, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
la ofende ka hatún ema seluk. Sin. had-
e’irlabelek Ez. Maski nia nervozu, maibé
nia afinál ema inofensivu. 2. Ne’ebé la
halo aat. Ez. Teki ne’e balada inofensivu.
173 insensivel
inokula, Verbu Fó vasina liuhosi sona ka
injesaun. Sin. hasona
inokulasaun, Substantivu
inoportunu ~ inoportuna, f. Adjetivu Ne’ebé
li’ur hosi tempu ka okaziaun be natoon;
ne’ebé la kona loos. Sin. lakonak
inoportunidade, Substantivu
inosente, Adjetivu Ne’ebé la iha sala ka kulpa.
Sin. salalaek
inoportunidade, Substantivu
inova, Verbu Hatama buat ka elementu
foun ruma, haseluk ka muda sasán tuan
ka baibain nian. Sin. hakfoun
inovadór ~ inovadora, f. Adjetivu Ne’ebé
bele hafoun ka hamosu hanoin ka buat
foun ida. Sin. makfoun Substantivu
Ema ne’ebé iha jeitu atu hamosu buat
foun ida.
inovasaun, Substantivu 1. Hahalok hafoun
ka hamosu buat foun ida. Sin. hakfoun
2. Buat, prátika ka kostume foun.
inova, Verbu; Sin. hakfoun
insatisfatóriu ~ insatisfatória, f. Adjetivu 1.
Ne’ebé la fó satisfasaun. 2. Ne’ebé la
natoon ka la to’o.
insatisfeitu ~ insatisfeita, f. Adjetivu Ne’ebé
la iha satisfasaun, la kontente ho buat
ka situasaun ida.
insatisfasaun, Substantivu
inseguru ~ insegura, f. Adjetivu Ne’ebé la-
metin ka laiha seguransa. Ez. Iha fatin
balu, ema sente inseguru liuliu kalan
tanba eletrisidade la iha.
inseguransa, Substantivu
inséndiu, Substantivu 1. Ahi ne’ebé halo de-
struisaun boot ka maka’as ba uma ka
fatin ida. Sin. ahi-sunu 2. Ahi han foho
ka ailaran ho maka’as.
insensatu ~ insensata, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
lahó razaun ida; susar atu ema seluk
bele simu. Ez. Hahalok insensatu bain-
hira ema lakohi selu eletrisidade no bee.
2. Ne’ebé beik.
insensivel, Adjetivu 1. La sente buat ida iha
nia isin. Sin. kulit-mahar 2. Ne’ebé la
insensibilidade 174
iha sensibilidade, la hanoin kona-ba
ema seluk. Sin. laran-metan
insensibilidade, Substantivu
insensa, Verbu Hamorin altár, santuáriu ka
umakreda ho insensu-suar bainhira se-
lebra santa misa ka vésperas.
insensu, Substantivu Ai-rahun morin ne’ebé
sunu iha maksuas ka turíbulu laran iha
uma-kreda no fó suar hodi fó onra ba
Na’i Maromak durante liturjia. Sin.
kiar-been morin
insentivu, Substantivu Ida ne’ebé fó korajen
ba ita atu halo buat ida. Ez. Amá sosa
bisikleta mai ha’u nu’udar insentivu ba
ha’u bele badinas liután bá eskola.
insentiva, Verbu; Sin. haliras
inseparavel, Adjetivu 1. Ne’ebé ita la bele
haketak. Sin. haketak-labelek 2. (Belun)
ne’ebé gosta malu tebetebes. Ez. Maria
no Filomena belun inseparavel.
inseparabilidade, Substantivu
insertu ~ inserta, f. Adjetivu Ne’ebé la iha
serteza ka la hatene loloos; sei laran-rua
hela. Sin. latebes
inserteza, Verbu
insetívoru ~ insetívora, f. Adjetivu/Substan-
tivu (Animál) ne’ebé han insetu sira.
Sin. mahánkutun Ez. Manduku no teki
balada insetívoru.
insetu, Substantivu Animál ki’ik sira ne’ebé
dolar, haksoit ka semo, n.e. nehek,
lala’ek, lalar, susuk nst. Sin. kutun
insidente, Substantivu Buat ladi’ak ne’ebé
akontese, kazu susar ka aat.
insignifikante, Adjetivu 1. Ne’ebé la impor-
tante ka la fó sentidu ida. 2. Ne’ebé la
hatudu rezultadu di’ak ka folin di’ak ida.
insignifikánsia, Verbu
insineradór, Substantivu Bidón atu sunu
fo’er. Sin. bidón-sunu, madesan
insinerasaun, Substantivu Hahalok sunu to-
mak hotu nian. Sin. hadesan, kremasaun
insinseru ~ insinsera, Adjetivu Ne’ebé la iha
sinseridade, nu’udar ezemplu hatudu
sentimentu ne’ebé la’ós tuir loloos buat
inspiradu ~ inspirada
ne’ebé nia sente ka bosok hela. Sin. lasi-
nseru, laranmakerek, nanál-sanak
insinseridade, Substantivu Ez. Insinseridade
halo ema sira susar atu fiar malu.
insiste, Verbu Husu ka rekomenda ho maka’as
atu hala’o buat ida. Sin. litik Ez. Gov-
ernu insiste ba na’in sira hatama sirania
balada ba luhan.
insisténsia, Substantivu; Sin. lalitik
insistente, Adjetivu; Sin. maklitik
inskreve, Verbu 1. Hakerek ka halo letra iha
objetu ida nia leten, nu’udar ezemplu iha
fatuk ka ai nia leten. 2. Tau naran, nu’u-
dar ezemplu ba kursu iha universidade.
inskrisaun, Substantivu
insólitu ~ insólita, f. Adjetivu Ne’ebé la
baibain akontese ka eskizitu uitoan.
insoluvel, Adjetivu 1. (Ai-moruk ka ai-han)
ne’ebé la nabeen bainhira ita tau tiha
iha bee. 2. (Problema) ne’ebé ita la kon-
sege rezolve.
insolubilidade, Substantivu
insónia, Substantivu Moras ne’ebé halo ema
susar atu dukur. Sin. moras dukur-laek
inspesiona, Verbu Fihir ka ezamina atu
hatene loloos konaba buat ida. Sin. le-
hat Ez. Xefe polísia nian sei inspesiona
nia membru sira atu buka-hatene se sira
serbisu tuir orden sira ne’ebé nia halolo
ba sira ida-idak.
inspesaun, Substantivu; Sin. lalehat
inspetór ~ inspetora, f. Substantivu Ema
ne’ebé inspesiona. Sin. maklehat
inspira, Verbu 1. Fó hanoin ka ideia ba ema;
fó esperansa no laranmanas foun. Sin.
hamehi Ez. Feto bonita ida mak inspira
poeta foin-sa’e ne’e atu hakerek poezia
furak ida kona-ba domin. 2. Halo buat
ida mosu hodi fó laran-manas ba ema
ida; fó impulsu ba buat ruma. Sin. ha-
liras Ez. Asuain sira-nia sakrífisiu inspira
tebetebes povu nia luta ba ukun rasik-an.
inspirasaun, Substantivu; Sin. hamehin,
haliras
inspiradu ~ inspirada, f. Adjetivu
inspiradór ~ inspiradora
inspiradór ~ inspiradora, Adjetivu Ne’ebé
inspira ka fó inspirasaun; ne’ebé hamehi
ka haliras. Sin. mamehik, maliras Ez.
Diretora foun ne’e fó ezemplu inspi-
radór ba kolega sira.
instavel, Substantivu Ne’ebé lametin, liuliu
kona-ba seguransa no emosaun. Ez.
Bainhira situasaun ne’e instavel, dezen-
volvimentu sei hasoru dezafiu barak.
instabilidade, Substantivu
instala, Verbu Monta ka tau ekipamentu ida
iha fatin foun ida, no halo nia prontu ba
ema atu uza. Ez. Atu komunika ho fatin
seluk liuhosi korreiu eletróniku, ita presiza
instala liña-telefone hodi liga ba kom-
putadór.
instalasaun, Substantivu
instaladór~instadora,SubstantivuEma ne’ebé
instala ekipamentu iha fatin foun ida.
instante, Substantivu Momentu ida de’it.
instantáneu ~ instantánea, f. Adjetivu
Ne’ebé akontese kedas no la demora.
instaura, Verbu Harii no hametin sistema,
instituisaun ka organizasaun ida. Sin.
estabelese, institui Ez. Timor-Leste ins-
taura ninia tribunál rekursu nian iha
tinan 2003.
instintu, Substantivu Hali’is ka tendénsia
naturál atu hala’o buat ida.
instintivu ~ instintiva, f. Adjetivu
institui, Verbu Harii ka estabelese. Sin.
hanuda Ez. Governu sei institui sistema
ida ne’ebé di’ak atu kontrola rendimentu
nasaun nian.
instituisaun, Substantivu 1. Hahalok institui
nian. Sin. hanudan 2. Organizasaun
boot no importante ida, nu’udar ezemplu
universidade ka banku. 3. Fatin hanesan
ospitál ba ema moras mentál, labarik ka
prizaun iha ne’ebé ema bele tau matan
ba sira.
institusionál, Adjetivu
institusionaliza, Verbu Organiza nu’udar
instituisaun; halo ka rekoñese tiha tuir
sistema ka lei ne’ebé iha.
175 insulta
institutu, Substantivu Organizasaun ida
ne’ebé hala’o knaar partikulár ida. Ez.
Institutu Nasionál Linguístika Nian, ho
nia sede iha Dili, mak organizasaun ofi-
siál ne’ebé dezenvolve dalen kahorik sira
iha Repúblika Demokrátika Timor-Leste.
instruidu ~ instruida, f. Adjetivu Ne’ebé
eskolaboot, matenek-boot.
instrumentaliza, Verbu Uza ka aproveita
nu’udar instrumentu ba planu ka polí-
tika ruma.
instrumentalizasaun, Substantivu
instrumentu, Substantivu 1. Sasán ka besi-
badain ne’ebé ema uza atu halo buat
ida. 2. Objetu hanesan pianu, viola,
klarinete nst. ne’ebé ema uza atu toka.
Ez. Povu Timór soi instrumentu muz-
ikál oioin, nu’udar ezemplu kafu’i, tihar,
tala, babadook, lakadou, kakeit no naka.
instrumentál, Adjetivu
instrusaun Substantivu 1. Orden, komandu.
Sin. hadenin 2. Edukasaun, eskolaboot.
instrutór ~ instrutora, f. Substantivu Ema
ne’ebé hanorin ka fó instrusaun atu ema
seluk aprende ka tuir.
insubordinadu ~ insubordinada, f. Adjetivu
Ne’ebé la’ós subordinadu ka lakohi fó
ulun ba dixiplina. Sin. klebak
insubordinasaun, Substantivu
insufisiente, Adjetivu 1. Ne’ebé la to’o. Sin.
lafetak, lasaas 2. Ne’ebé la iha kom-
peténsia natoon.
insufisiénsia, Substantivu
insuflavel, Adjetivu Ne’ebé ita bele habubu.
Sin. habububelek Ez. Kama borraxa ida
ne’e insuflavel hanesan balaun.
insulár, Adjetivu Nusa ka illa nian; kona-ba
nusa ka illa. Sin. nusak
insulina, Substantivu Substánsia ne’ebé
kontrola nivel masin-midar nian iha
raan. Nu’udar ezemplu, ema ne’ebé
sofre diabetes la iha insulina natoon ka
la bele uza nia ho efisiente.
insulta, Verbu Ofende ema hodi hatudu
dezrespeitu, hatete aat ka tarata lajustu.
insultante
Sin. tolok Ez. Malandru ne’ebá insulta
katuas sira ne’ebé hakilar nia bainhira
nia buka atu na’ok bisikleta ida.
insultante, Adjetivu; Sin. maktolok
insultu, Substantivu Liafuan ka hahalok ho
dezrespeitu ne’ebé ofende ema ida. Sin.
lia-tolok; tatolok
intaktu ~ intakta, f. Adjetivu Ne’ebé ho
kondisaun tomak hela, kompletu ka la
hetan estragu ida.
integra, Verbu Sai parte ka tama hodi perte-
nse ba grupu, organizasaun ka nasaun ida.
integrál, Adjetivu Ne’ebé sai ona parte im-
portante ba buat ida. Ez. Desportu ohin
loron parte integrál kurríkulueskola nian.
integrasaun, Substantivu Kondisaun ne’ebé
halo parte tomak iha buat ida, porezemplu
organizasaun, nasaun, nst. Ez. Prosesu
integrasaun Timor-Leste ba Indonézia
iha 1975 la tuir povu nia hakarak.
integrasionista, djetivu 1. Ne’ebé hakarak
ka hali’is liu ba integrasaun. 2. (istóriku)
Ne’ebé hakarak tuir ka sai parte Indo-
nézia nian. Substantivu Ema ida ne’ebé
hali’is liu ba integrasaun.
integrasionizmu, Substantivu Fiar ba inte-
grasaun.
integridade, Substantivu 1. Kualidade tomak.
Sin. tatomak 2. Laran-moos, onestidade.
íntegru ~ íntegra, f. Adjetivu
integrista, Substantivu/Adjetivu 1. (Ema)
ne’ebé fiar iha relijiaun ida nia hun
loloos. Sin. fundamentalista 2. Ema
fanátiku ne’ebé hakribi ema hotu ne’ebé
la fahe lisuk nia fiar. Ez. Integrista sira
dalaruma gosta uza violénsia bainhira
ema la tuir sira-nia hakarak.
integrizmu, Substantivu
intelektu, Substantivu Intelektu mak abilidade
atu hatene no komprende hanoin no
informasaun sira.
intelektuál, Adjetivu/Substantivu (Kona-ba)
ema ne’ebé soi kapasidade atu hanoin
kona-ba ideia susar ka komplikadu sira.
Ez. Ita presiza intelektuál barak atubele
176 interiór
kontribui sira-nia matenek ba dezen-
volvimentu nasionál.
intelijente, Substantivu (Ne’ebé) iha kapasi-
dade atu komprende no aprende buat
ida ho di’ak no lailais. Sin. matenek,
ulun-mamar
intelijénsia, Substantivu
intensaun, Substantivu Hanoin, ideia ka
planu kona-ba buat ida ne’ebé ita haka-
rak halo. Sin. sasinar
intensionál, Adjetivu Ne’ebé halo ho inten-
saun, planu ka hakarak.
intensivu ~ intensiva, f. Adjetivu Ne’ebé
presiza esforsu boot iha tempu badak
nia laran.
intensu ~ intensa, f. Adjetivu Ne’ebé ho forsa
ka kbiit boot tebes. Ez. Funu ne’e sai in-
tensu no kauza destruisaun iha fatin barak.
intensidade, Substantivu
intensifika, Verbu
interesa, Verbu Halo ita hakarak atu hatene
barak liután kona-ba buat ruma. Sin.
haletak Ez. Livru ne’e interesa ha’u tanba
ha’u buka informasaun kona-ba ikan sira.
interesadu ~ interesada, f. Adjetivu Ne’ebé
iha interese ba buat ruma.
interesante, Adjetivu Ne’ebé dada ka atrai
ha’u-nia interese. Sin. kletak Ez. Istória
ne’e interesante tebes tanba ko’alia kona-
ba tempu bainhira ha’u seidauk moris.
interese, Substantivu Buat ne’ebé dada
ita-nia atensaun tanba furak ka serve.
Sin. laletak Verbu Sente interese kona-
ba buat ruma. Sin. letak
interfere, Verbu 1. Mete ho buat ruma ka
tama klaran. Sin. haktamak, haklaur 2.
Hanetik.
interferénsia, Substantivu
interiór, Adjetivu/Substantivu (Konaba)
parte laran nian. Ez. Uma ne’e nia interiór
furak lahalimar.
Interjeisaun, Substantivu Liafuan ida ne’ebé
ema uza, baibain ho lian maka’as, hodi
espresa emosaun ruma hanesan hakfo-
dak, hirus ka ta’uk, n.e. Amudeus! ha
interkámbiu
luha rai! ne’e ka? Ez. Amudeus! Labarik
ne’e mane-klosan tiha ona.
interkámbiu, Substantivu Hahalok ka asaun
atu troka malu. Nu’udar ezemplu, estu-
dante hosi universidade A hala’o estájiu
iha universidade B ne’ebé nia estudante
mós hala’o atividade ruma iha univer-
sidade A.
interkontinentál, Adjetivu 1. Ne’ebé hela
iha kontinente sira-nia leet. 2. Ne’ebé
la’o entre kontinente sira.
internadu ~ internada, f. Substantivu Ema
ne’ebé koloka iha fatin ida ba tempu
naruk ka natoon de’it, nu’udar ezemplu
iha koléjiu ka kampukonsentrasaun.
internasionál, Adjetivu Ne’ebé entre nasaun
rua ka liu.
internatu, Substantivu 1. Eskola iha ne’ebé
alunu sira horik bá, la fila loroloron
ba uma bainhira aula sira hotu. 2.
Períodu-formasaun ba médiku ka doutór
foun sira, ne’ebé sira hala’o iha ospitál iha.
internét, Substantivu Rede globál komputa-
dór nian ne’ebé fó informasaun oioin
no fasilidade komunikasaun nian.
internu ~ interna, f. Adjetivu Laran nian.
Sin. larak Substantivu 1. Alunu ne’ebé
horik iha eskola laran. 2. Médiku ne’ebé
hala’o nia internatu iha ospitál ida.
interpreta, Verbu 1. Fó loloos sentidu ka
arti hosi buat ida, nu’udar ezemplu
fraze, orasaun ka konstrusaun ida. 2.
Fila ka tradús liafuan no fraze idaidak
iha lian ida ba lian seluk, atu ema ne’ebé
la hatene lian dahuluk ne’e bele kom-
prende. Sin. durubasa, fila lia
interpretasaun, Substantivu
intérprete, Substantivu Ema ne’ebé interpreta
liuliu hosi lian ida ba lian seluk. Sin. du-
rubasa, fila-lia na’in Ez. Durante tempu
Nasaun Naklibur Sira nian iha Timór
Lorosa’e, joven barak sai intérprete atu
manán osan.
interroga, Verbu Husu barak konaba buat
ida atubele hatene kazu ida. Sin. husu-
177 intoksikasaun
litik, hakusuk Ez. Polísia sei interroga
hela ema ne’e tanba nia la iha doku-
mentu ofisiál ruma.
interrogasaun,
interrogatóriu, Substantivu; Sin. hakusuk
interrogadór ~ interrogadora, Substantivu
Ema ne’ebé hala’o interrogatóriu ida.
interrompe, Verbu 1. Hapara ka hanetik
derrepente. 2. Hapara ka atrapalla ema
ne’ebé ko’alia hela. Ez. Tanba alunu ne’e
interrompe beibeik, mestre la konsege
esplika konseitu ne’e.
interrupsaun, Substantivu
interruptór, Substantivu Botaun ida, baibain
iha parede, ne’ebé ita fila hodi loke ahi.
intersesaun, Substantivu Tama klaran hodi
tulun. Ez. Sarani sira reza beibeik ba Maro-
mak liuhosi santu sira-nia intersesaun.
intervalu, Substantivu 1. Distánsia entre
buat rua. Sin. leet 2. Tempu badak entre
atitividade rua, liuliu atubele deskansa.
Sin. hahotas Ez. Kursu ne’e sei to’o tuku
10, hafoin iha intervalu minutu 15 no
hahú fali tuku 10:15.
intestinu, Substantivu Tubu naruk iha ema
no balada sira-nia kabun laran ne’ebé
lori hahán hosi estómagu hodi prepara
atu hali’ur tiha. Intestinu ne’e nakfahe
ba laran-metan no laran-mutin (ka tee-
oan).
intimidasaun, Substantivu Hahalok hata’uk
nian. Sin. hakdedar, hata’uk Ez. Iha
tinan 1999 povu Timór ta’uk atu bá
vota tanba milísia sira hala’o intimida-
saun, katak sé mak vota sei mate.
intimida, Verbu
íntimu ~ íntima, f. Adjetivu 1. Ne’ebé iha
itania klamar laran. Ez. Maromak de’it
mak hatene ita-ema nia hanoin íntimu.
2. Ne’ebé besik liu iha relasaun. Ez. Belun
íntimu sira tenke ajuda malu bainhira
ida monu ba susar.
intimidade, Substantivu
intoksikasaun, Substantivu Hahalok fó
venenu nian. Sin. harason
intoleránsia
intoleránsia, Substantivu Hahalok la tolera
ema, moris, fiar ka buat ida. Ez. Intol-
eránsia mosu tanba ema barak hanoin
kloot.
intolerante, Adjetivu
intriga, Substantivu Planu subasubar ne’ebé
ema ka grupu ruma hala’o ho hanoin
atu fó susar, halo aat ka hala’o hahalok
ilegál ida. Sin. futu-lia
intrigante, Substantivu Ema ida ne’ebé gosta
intriga. Sin. futuliadór
introdús, Verbu 1. Hatama. 2. Hatada ba
dala uluk.
introdutóriu ~ introdutória, f. Adjetivu
introdusaun, Substantivu 1. Hahalok hatama
nian. 2. Liafuan balu ka memsajen ba
lee-na’in sira ne’ebé imprime iha livru
nia hun, lia maklokek. Ez. Livru ne’e
nia introdusaun hato’o informasaun
kona-ba oinsá hahú hakerek.
intruzu ~ intruza, f. Substantivu Ema ne’ebé
tama ba fatin ida, liuliu edifísiu ida, ho
intensaun kriminál. Ez. Ami telefona ba
polísia tanba haree intruzu ida foin
tama ba ami-nia eskritóriu.
inu, Substantivu Ai-knananuk ka kantigu
hodi hahi’i buat ka ema ruma.
inundasaun, Substantivu Bee ne’ebé sa’e
maka’as no suli ba fatin-fatin hodi halo
ema bele mout. Sin. bee-taka, bee-sa’e,
saserek, rai-nabeen, lalubur
inur mós inur-kain, Substantivu Parte inus
ka ibun balada nian ne’ebé naklosu ba
oin. Rai-inur katak rai ne’ebé nia rohan
naruk tama ba tasi laran.
inus, Substantivu Parte oin nian iha ibun le-
ten entre matan rua ne’ebé naklosu ba
oin, iha kuak rua atu hodi dada no hasai
iis, nune’e mós hodi hois fo’er iha inus
laran.
inus-kuak, Substantivu Kuak rua inus nian
atuhodi dada no hasai iis, no mós hodi
hasai fo’er.
inus-metin, Substantivu Moras ida ne’ebé
ema hetan tanba infesaun iha knalus ka
178 investiga
membrana inus nian halo kakorok sai
manas hodi halo inus-been suli no fani.
invade, Verbu Tama ho beran ka violénsia.
Sin. haklurit
inválidu ~ inválida, f. Adjetivu Ne’ebé la iha
vigór ka kbiit legál, nune’e la serve atu
uza. Substantivu Ema ne’ebé tanba
tinan-tuan ona ka moras sei la bele tan
hala’o serbisu ida. Ez. Golu ne’e inválidu
tanba nia hatama ho liman.
invazaun, Substantivu Hahalok tama iha
fatin ida ho beran ka violénsia. Ez.
Komunidade internasionál no Kreda
kondena invazaun ne’ebé rain boot balu
halo ba rain ki’ik sira.
invazór ~ invazora, f. Substantivu Ida ne’ebé
hala’o invazaun.
inventa, Verbu Hamosu planu, instrumentu
ka mákina foun ida.
invensaun, Substantivu 1. Hahalok inventa
nian. 2. Buat ida ne’ebé ema inventa.
inventáriu, Substantivu Lista no relatóriu
kona-ba ema ka empreza iha nia sasán.
inventiva, Substantivu Jeitu atu inventa.
inventór ~ inventora, f. Substantivu Ema
ne’ebé inventa buat ida.
invernu, Substantivu Estasaun malirin entre
outonu ho primavera iha rain sira ne’ebé
iha klima temperadu, n.e. Portugál,
Austrália parte súl, Kanadá, Japaun nst.
inversu ~ inversa, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
hatuur tiha ona iha sentidu hasoru
naturál. 2. Sorun iha pozisaun, dire-
saun, orden no efeitu. Sin. kontráriu,
maksakar Substantivu Buat ida ne’ebé
sai sorun ba buat seluk ida.
investe, Verbu 1. Tau osan iha projetu finan-
seiru ka propriedade ida ho esperansa
atu hetan lukru. 2. Fó pose ho kargu ka
dignidade ida. Ez. Governu sei fó opor-
tunidade ba komersiante rai-li’ur nian
atu investe iha Timór.
investiga, Verbu Buka-hatene konaba kazu
ida ho dalan sistemátiku no formál atu-
bele hetan lia-loos. Sin. haknokar Ez.
investigasaun
Polísia sei investiga hela ema balu atu
hatene loloos sé mak hahú distúrbiu ne’e.
investigasaun, Substantivu
investigadór ~ investigadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé investiga ka halo investiga-
saun. Sin. maknokar
investimentu, Substantivu Hahalok ka efeitu
investe nian.
invizivel, Adjetivu Ne’ebé ema la bele haree-
hetan tanba la mosu ka subar hela. Sin.
haree-labelek
invizibilidade, Substantivu
invoka, Verbu 1. Bolu Maromak ka ema
ruma nia tulun. Sin. hamulak, tota lia
2. Orasaun badak ida hanesan hamulak.
invokasaun, Substantivu
involuntáriu ~ involuntária, f. Adjetivu 1.
Ne’ebé hala’o lahó hakarak, ka lahó
kontrole neon ka kakutak nian. 2.
Hala’o kontra ema ida nia hakarak.
invulneravel, Adjetivu Ne’ebé ita la bele hak-
anek ka halo aat. Sin. hakanek-labelek
invulnerabilidade, Substantivu
iodu, Substantivu Kristál metan ne’ebé serve
hodi prepara been kórvioleta ida ne’ebé
bele uza nu’udar ai-moruk antiséptiku.
iogurte, Substantivu Ai-han ida halo ho susu-
been-uut siin ho baktéria iha laran.
Iorke, Substantivu Sidade ida iha rai-Ingla-
terra nia balun norte.
Iorke Foun mós Novaiorke, Substantivu Si-
dade boboot ida nakfati iha Estadu Na-
klibur Sira Amérika Nian nia raat nordeste.
ipérbole, Substantivu Ko’alia ka espresaun
ne’ebé ezajera liu ka haboot resin faktu sira.
ipersensivel, (Bee-Lihun) Adjetivu 1. (Ema
ka isinbalun) ne’ebé sensivel liu. 2. (Ema)
ne’ebé sente laran-kanek lailais.
ipersensibilidade, Substantivu
ipnoze, Substantivu Tratamentu médiku hodi
hadukur ema nia kakutak.
ipnótiku ~ ipnótika, f. Adjetivu
ipnotiza, Verbu Hadukur ema liuhosi ipnoze.
Ez. Na’ok-teen balu ipnotiza ema molok
atu na’ok.
179 Irlanda
ipókrita, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
hakfudik ka finje kualidade di’ak ida
ne’ebé nia afinál la soi. Sin. laran-mak-
erek, falsu
ipokrizia, Substantivu 1. Hatudu virtude ka
hahalok di’ak ne’ebé loloos la iha. Ez.
Moris ne’e nakonu ho ipokrizia tanba
ema ko’alia oin ida no halo oin-seluk. 2.
Devosaun bosok ka falsu.
ipoteka, Substantivu Kontratu iha ne’ebé
ema peñora rikusoin ruma hanesan rai
ka uma hodi selu tusan.
ipóteze, Substantivu 1. Esplikasaun ida bazeia
ba evidénsia ne’ebé limitadu no ita tenke
hametin ho prova liután. 2. Buat ida
ne’ebé sei hanoin de’it, ne’ebé seidauk
mosu ka sai realidade. Sin. supozisaun
ipotétiku ~ ipotétika, f. Adjetivu
ípsilon, Substantivu Letra alfabetu gregu no
romanu ninian, hakerek ho tadak Y
(boot) ka y (ki’ik). Ípsilon la serve ba
hakerek lia-tetun, maibé uza fali hodi
hakerek lia-fataluku.
Irabere (Mota-) Substantivu Mota iha Watu-
karbau no Iliomar nia leet, ne’ebé suli
nafatin iha tempu bailoro.
Irake (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Ázia Loromonu. Nia naran uluk
Mezopotámia, katak ‘rain iha mota rua
nia leet’.
irakianu ~ irakiana, f. Adjetivu Rai-Irake
nian; kona-ba rai-Irake. Substantivu
Ema Irake.
Iralalaru (Bee-Lihun) Substantivu Bee-lihun
boot ida iha zona Lospalos besik Mehara.
iranianu ~ iraniana, f. Adjetivu Rai-Iraun
nian; kona-ba rai-Iraun. Sin. persa Sub-
stantivu Ema Iraun.
Iraun (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Ázia Loromonu. Pérsia maka nia
naran uluk.
Irlanda (rai-) Substantivu Rai-kotun ida rai-
Bretaña nia sorin loromonu nian. Repú-
blika Irlanda okupa rain nia nia parte
boot liu.
irlandés ~ irlandeza
irlandés ~ irlandeza, f. Adjetivu Rai-Irlanda
nian; kona-ba rai-Irlanda. Substantivu
1. Ema Irlanda. 2. (lia-irlandés) Dalen
Irlanda nian. Sin. liagaéliku
irmán, Substantivu Feto la kaben ne’ebé tama
kongregasaun ka orden monástika ida
Kreda Katólika ka Kreda Ortodoksa
nian hodi fó nia moris tomak ba hala’o
knaar sira ne’ebé nia superiora haraik
atu serbí Maromak no ema sira. Sin.
madre
irmaun, Substantivu 1. Mane la kaben ne’ebé
tama kongregasaun Kreda Katólika nian
hodi fó nia moris tomak ba hala’o knaar
sira ne’ebé nia superiór sira haraik atu
serbí Maromak no ema sira. Nia baibain
la simu ordenasaun na’i-lulik. 2. Semi-
narista.
ironia, Substantivu 1. Buat ida ne’ebé akon-
tese ho kontráriu ba buat ne’ebé ita
hakarak ka hein. 2. Ko’alia ho zombaria
no sarkazmu, hodi finje ita la hatene ka
simu buat ida ne’ebé ita loloos la gosta.
Sin. lia-bones, babones
iróniku ~ irónika, f. Adjetivu 1. Ironia nian;
ho ironia. 2. Ko’alia ka situasaun na-
konu ho ironia. 3. Kómiku tanba hatudu
ironia. Ez. Nia ema ne’ebé kontra vio-
lénsia maibé iróniku tebes tanba hosi
kotuk nia sadik ema hodi baku malu.
ironiza, Verbu Ko’alia ho ironia. Sin. hak-
bones
irrasionál, Adjetivu Ne’ebé hasoru razaun.
irreál, Adjetivu Ne’ebé la’ós realidade, mehi
de’it.
irrefutavel, Adjetivu Ne’ebé ita la bele nega;
tanba evidente ka momoos loos. Sin.
nega-labelek, hatiran-labelek
irregulár, Adjetivu Ne’ebé la tuir regra ka
norma baibain nian.
irregularidade, Substantivu
irrekonsiliavel, Adjetivu Ne’ebé ita la hadame.
Sin. hadame-labelek
irrelevante, Adjetivu Ne’ebé la’ós relevante,
ladún kona. Ez. Prova ida-ne’ebé advo-
180 isin-metak
gadu hato’o loloos irrelevante ba kazu
ne’e.
irrelevánsia, Substantivu
irremediavel, Adjetivu Ne’ebé ita la bele
remedeia ka haloos. Sin. habali-labelek,
haloos-labelerk
irremediabilidade, Substantivu
irreparavel, Adjetivu Ne’ebé ita la bele hadi’a.
Sin. hadi’a-labelek
irreparabilidade, Substantivu
irresponsavel, Adjetivu Ne’ebé hatudu ati-
tude responsavel. Sin. laresponsavel,
latesak Ez. Empregadu ne’e bele halo aat
projetu tomak ho nia hahalok irrespo-
nsavel.
irresponsabilidade, Substantivu
irrezistivel, Adjetivu Ne’ebé sei la bele reziste
ka susar atu kontrola. Sin. satanlabelek
irriga, Verbu Dada ka husik bee liuhosi kanu
ka beedalan ba fatin ida hodi halo ai-
horis moris ka buras. Sin. haroo
irrigasaun, Substantivu; Sin. haroon
isik, Adjetivu Isin nian; konaba isin. Sin. kor-
porál, korpóreu
isin, Substantivu 1. Ai-fuan no modo nia
na’an no kulit hamutuk. 2. Balada ka
ema nia na’an, kulit no ruin hamutuk.
3. Buat ida nia parte laran ka importante.
isin-balun, Substantivu Liman ka ain. Sin.
membru
isin-baruk, Adjetivu/Substantivu Sente isin
ladún di’ak, moras uitoan.
isin-di’ak, Adjetivu Ne’ebé la hetan moras
ruma ka goza saúde di’ak. Substantivu
Kondisaun la hetan moras nian, isin tomak
funsiona didi’ak. Sin. saúde
isin-fraku, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé) la
iha forsa, liuliu tanba moras ruma.
isin-lais, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé iha)
kapasidade atu hanoin ka halo buat ida
lailais liu.
isin-lolon, Substantivu Isin nia lolon.
isin-malirin, Substantivu Moras ne’ebé halo
ema sente malirin no nakdedar nafatin.
isin-metak mós isinmetan, Substantivu
isin-molik 181
Parte kulit nian ne’ebé sai azúl tanba
hetan tuku ruma. Sin. isin-lolon metan,
baku-fatin, isinazuladu
isin-molik, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
isin-lolon la taka ka nakloke tomak; la
hatais roupa ida. Sin. isin-tanan
isin-moras, Substantivu/Adjetivu (Kondis-
aun) la iha saúde ka lakon saúde nian;
sente isin-baruk loos.
isin-rua, Substantivu/Adjetivu (Kondisaun
bainhira feto) ko’us oan iha knotak
laran ba kurakuran fulan sia nia laran.
Sin. ho estadu hela
isin-tanan, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé) la
iha hatais ruma taka isin. Sin. isin-molik
isin-todan, Adjetivu Ne’ebé sente katak forsa
la iha atu hala’o atividade ka knaar ruma.
Sin. baruk
iska, Substantivu Ai-han uitoan ne’ebé ema
tau iha kail nia rohan ka iha lasu atubele
dada no kaer ikan ka animal seluk. Sin.
umpa
iskeiru, Substantivu Utensíliu ki’ik atu ha-
mosu ahi, bele enxe ho gás ka minarai.
isní (lia-) Substantivu Dialetu liaidalaka nian
ne’ebé ko’alia iha subdistritu Turiskai.
Ema Isní, katak makdalek lian ida-ne’e
nian.
ispániku ~ ispánika, f. Adjetivu Ne’ebé nia
hun iha rai-España.
ispanu-amerikanu ~ ispanu-amerikana, f.
Adjetivu/Substantivu (Konaba) ema
Amérika ne’ebé ko’alia españól ka nia
bizavón sira ema ispániku.
Istambúl, Substantivu Sidade boot ida iha
rai-Turkia. Konstantinopla maka nia
naran uluk nian.
isterektomia, Substantivu Operasaun sirúr-
jika kona-ba tesi sai feto nia oan-fatin
ka úteru.
isteria, Substantivu 1. Moras nervozu ne’ebé
hatudu konvulsaun ka bibimaten.
2. Kondisaun nervus no laran tuku-
tuku maka’as; pániku tan buat ida
ne’ebé halo ema sente ta’uk ka laran-
Itália
manas liu. Ez. Isteria kona foin-sa’e
fanátiku sira bainhira ditadór mosu kedas
iha sira-nia oin, halo sira hakilar no
tanis hanesan ema bulak.
istériku ~ istérika, f. Adjetivu Ez. Feto ne’e
sai istériku bainhira nia haree nia alin
mate tanba karreta xoke.
istmu, Substantivu Rai-dilan kloot no naruk
ida ne’ebé tutan península ida ba rai-
boot. Sin. raikain
istória, Substantivu 1. Ai-knanoik, liuliu
kona-ba ema nia moris. Sin. kontu,
aiknanoik Ez. Avón sira gosta konta
istória kona-ba bibi-atan ne’ebé badinas
no neonna’in. 2. Haktuir kona-ba moris
povu ka ema ida nian. Ez. Loron 20
fulan-Maiu sai parte istória Timor-Leste
nian ida tanba iha loron ne’e ita hetan
fali independénsia.
istoriadór ~ istoriadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé estuda no hakerek kona-ba
istória, liuliu nu’udar serbisu profisionál.
istóriku ~ istórika, f. Adjetivu 1. Istória nian,
kona-ba istória. 2. Ne’ebé iha importá-
nsia ba istória povu ka nasaun nian. Ez.
Loron 30 fulan- Setembru sai loron
istóriku ida ba povu Timor-Leste.
istori malu, Verbu Ko’alia aat no briga to’o
baku malu.
istori-malu, Substantivu
ita, Pronome Emak 1. Ó no ha’u hamutuk.
2. Imi no ami hamutuk.
Ita, Pronome Emak Onorífiku Liafuan ne’ebé
troka Pronome ó bainhira ita hakarak
hatudu respeitu ba ema ida. Pronome
ne’e ita sempre hakerek ho letra i boot.
Ita-Boot, Pronome Emak Onorífiku Liafuan
ne’ebé troka Pronome ó bainhira ita
hakarak hatudu respeitu boot ba ema
ida. Pronome ne’e ita sempre hakerek ho
letra i no b boot. Hodi hasé ema na’inrua
ka liu, ita dehan ka hakerek Ita-Boot
sira hodi troka Pronome imi.
Itália (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Europa Súl. Nia kapitál, Roma, ho-
italianu ~ italiana
riuluk sentru Impériu Romanu nian no
ohin sei sede Kreda Katólika nian.
italianu ~ italiana, f. Adjetivu Rai-Itália nian;
kona-ba rai-Índia. Substantivu 1. Ema Itá-
lia. 2. (lia-italianu) Dalen rai-Itália nian.
itáliku ~ itálika, f. Adjetivu Kona-ba Itália
antiga. Substantivu Estilu-hakerek hato-
ba ida hanesan tuirmai ne’e: hakerek
itáliku. Sin. letrahatoba
ita-nia, Pronome Maksoik Ne’ebé ita mak
soi. Ez. Ita-nia povu ko’alia dalen barak.
Ita-nia, Pronome Maksoik Ne’ebé Ita mak soi.
Ez. Ha’u atu karimba Itania pasaporte.
ita-nian, Pronome Maksoik Ne’ebé ita mak
soi. Maklalin ka variante ne’e hanesan
ho ita-nia, maibé tuir Substantivu ida-
ne’ebé nia refere bá. Ez. Ita la presiza
sira-nia osan; ita soi ita-nian.
Ita-nian, Pronome Maksoik Ne’ebé Ita mak
soi. Maklalin ka variante ne’e hanesan
ho Ita-nia, maibé tuir Substantivu ida-
ne’ebé nia refere bá. Ez. Kaneta ne’e Ita-
nian, Sr. Filipe?
itineráriu, Substantivu Oráriu kompletu
kona-ba viajen ida, ne’ebé temi fatin
hotu-hotu ne’ebé ita atu bá.
iupi, Substantivu Ema ida ne’ebé moris iha
família riku no sai boot ho mentali-
dade materialista no maromak-laek. Li-
afuan inglés ne’e (yuppie) refere beibeik
ba joven sira iha rain riku sira Mundu
Dahuluk nian. Ez. Timoroan sira la gosta
iupi portugés sira ne’ebé mai serbisu iha
Timór no lakohi aprende lia-tetun.
182 izraelita
izentu ~ izenta, f. Adjetivu Ne’ebé livre, katak
lei ka taxa, ka kastigu sei la kona. Sin.
foruk Ez. Korpu diplomátiku sira
baibain hatama sasán maibé sira izentu
hosi taxa importasaun nian.
izensaun, Substantivu; Sin. haforun
izlámiku ~ izlámika, f. Adjetivu Izlaun nian,
kona-ba fiar Izlaun.
izlandés ~ izlandeza, Adjetivu Rai-Izlándia
nian, kona-ba rai- Izlándia. Substan-
tivu 1. Ema Izlándia. 2. (lia-izlandés)
Dalen Izlándia nian.
Izlándia (rai-) Substantivu Rai-kotun boot
no estadu iha Tasi Nórdiku, nakfati iha
Europa nia sorin nordueste.
Izlaun, Substantivu Relijiaun ida, ohin loron
naklekar ba Ázia no Áfrika parte boot,
ne’ebé Maomé mak harii iha rai- Arábia
iha sékulu dahituk liutiha Kristu.
izoladu ~ izolada, f. Adjetivu Ne’ebé hela
ketak ka dook tiha hosi sira seluk. Sin.
haksiit
izolamentu, Substantivu
izola, Verbu 1. Haketak ka hadook tiha hosi
ema seluk. Ez. Prizaun balu izola tiha
prizoneiru sira ne’ebé si’ak no violentu.
2. Hadi’a materiál ruma atu manas, lian
ka eletrisidade la bele liu borus.
Izraél (rai-) Substantivu Estadu ida iha Loro-
sa’e Klarak ne’ebé okupa territóriu rai-
Palestina nian no povu judeu mak ukun.
izraelita, Adjetivu Izraél nian, konaba rai-
Izraél. Substantivu 1. Ema Izraél. 2. Ema
judeu (lalika sidadaun rai-Izraél nian).
 183
Jj
Jakarta, Substantivu Sidade boot iha rai-Java
Loromonu ne’ebé sai kapitál Indonézia
nian, sentru ba governu no komérsiu.
jaketa, Substantivu Faru mahar no naruk
ne’ebé bele uza atu tahan ema hosi ma-
lirin no mós anin.
Jaku, Substantivu Illa ki’ikoan ida pertense
ba no besik distritu Lospalos; rai ne’ebé
ema la horik bá maibé fatin ida ne’ebé
turista sira gosta vizita.
jambata, Substantivu Ai-lalete boot ne’ebé
uza atu hakat liu mota ka rai-olat. Sin.
ponte
jambua, Substantivu Ai-fuan ida hanesan
saburaka maibé boot liu ho laran mean
ka mutin bainhira nia tasak. Naran
Botániku: Citrus paradisi
Janeiru (fulan-) Substantivu Fulan dahuluk
ne’ebé hahú bainhira troka tinan tuan
ba tinan foun.
janela, Substantivu 1. Kuak kuadradu
didin-lolon uma nian ka iha karreta nia
lolon ne’ebé taka ho vidru-tahan, bele
loke atu simu anin, naroman ka ema
bele hateke tuir. 2. Iha komputadór,
janela katak fatin ho kuadradu ki’ikoan
iha lidun liman loos ne’ebé ema bele uza
atu taka nia programa.
jantár, Substantivu 1. Han kalan nian. 2.
Festa ki’ik ne’ebé hamutuk ho han-kalan.
Ez. Señór Antóniu konvida ema balu ba
halo jantár ho nia família tomak.
Japaun, (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Ázia Lorosa’e ne’ebé konsege okupa
Timór durante Funu Raiklaran Daruak
nian hosi tinan 1942-1945.
japonés ~ japoneza, f. Adjetivu Rai-Japaun
nian. Substantivu 1. Ema Japaun. 2.
(lia-japonés) Lian rai- Japaun nian.
jardín, Substantivu 1. Área rai iha uma sorin
ne’ebé iha ai-funan, ai-hun, no du’ut. 2.
Parke ki’ik ne’ebé ita hetan iha sidade.
Ez. Labarik sira halimar iha jardín Ita
Na’I-Feto Fátima nian.
jardín infantíl, Substantivu Fatin-halimar
ho eskola ba prepara labarik sira atu
tama eskola primáriu.
jardinajen, Substantivu 1. Serbisu hodi kuda
ai-funan no ai-hun oioin iha jardín laran.
2. Serbisu halo jardín nu’udar profisaun.
Sin. ortikultura
jardineiru ~ jardineira, f. Substantivu Ema
ne’ebé tau matan ka haree jardín hanesan
ninia serbisu baibain nian ka nu’udar
pasatempu.
jarra, Substantivu Fatin atu tau ai-funan.
Sin. vazu
jatu, Substantivu 1. Líkidumusan ne’ebé sai
tanba hetan presaun, hanesan mina-
morin kaleen ne’ebé ema rega ba isin-
lolon. 2. Mákina ne’ebé funsiona tanba
hamanas ár hafoin husik sai hosi jatu
ne’ebé maka’as tebes. 3. (aviaun-jatu)
Aviaun ka kasemok ne’ebé uza forsa
mákina jatu nian.
Java (rai-) Substantivu Rai-kotun boot ka
illa iha Indonézia ne’ebé nakfati iha rai-
Samatra no rai-Bali nia leet.
javanés ~ javaneza, f. Adjetivu Rai-Java
nian. Substantivu 1. Ema Java, Java-
oan. 2. (lia-javanés) Lian rai- Java nian.
jáz, Substantivu Estilu múzika populár ho
rítmu ne’ebé maka’as no envolve im-
provizasaun.
jeitu, Substantivu 1. Matenek no abilidade
ne’ebé ema iha atu hala’o buat ida. 2.
Tipu serbisu ka téknika ruma ne’ebé
presiza kursu ka matenek espesiál.
jejún
jejún, Substantivu Tempu durante ne’ebé
ema la han, liuliu tan motivu relijiozu
ka médiku. Ez. Molok atu Páskua, sa-
rani sira halo jejún iha sesta-feira sema-
nasemana.
jeladu ~ jelada, f. Adjetivu Malirin tanba
tau iha jeleira ka tau kahur ho jelu-
fatuk. Substantivu Sorvete ne’ebé ema
han hodi halo laran malirin. Ez. Di’ak
liu hemu bee jeladu bainhira loron
manas maka’as.
jeleira, Substantivu Kaixa malirin ne’ebé liga
ba eletrisidade atubele malirin nafatin
hodi uza ba rai ai-han ka hemu hanesan
ai-fuan, pudín, bee, na’an no buat se-
luseluk tan.
jelu, Substantivu Bee ne’ebé malirin to’o nahisi
hodi sai toos hanesan fatuk.
jelu-fatuk, Substantivu Bee ne’ebé ema rai ka
halo to’o malirin no toos hanesan fatuk.
jenerál, Substantivu Diviza iha militár nia
laran ne’ebé dala barakliu marka ho fitun.
jeneraliza, Verbu 1. Halo inferénsia jerál.
2. Ko’alia sala hodi la halo distinsaun
sira ne’ebé presiza. Ez. Bainhira ema ha-
tete katak rai-Timór tomak maran, ema
ne’e jeneraliza de’it, tanba loloos parte
barak iha rai-Timór mós matak no buras.
jeneralizasaun, Substantivu
jéneru, Substantivu Oin ka tipu ida. Sin.
espésie Ez. Iha rai-Timór iha aifuan
jéneru oioin, hanesan hudi, haas, aidila,
derok no seluseluk tan.
jéniu, Substantivu 1. Jeitu di’ak tebes ka
kapasidade iha buat ruma. 2. Ema
ne’ebé matenek, kreativu liu ka iha tal-
entu barak.
jéniu-aat, Adjetivu/ Substantivu Hirus-teen,
nervozu lailais bainhira ema la tuir nia
hakarak. Ez. Labarik ne’e iha jéniu-aat
hanesan nia avó-mane.
jéniu-di’ak, Adjetivu Ne’ebé nia hahalok
di’ak no hakmatek.
jenosídiu, Substantivu Buka oho povu tomak
ida. Ez. Ema sira ne’ebé pratika jenosídiu
184 jerániu
iha Bóznia sei lori ba tribunál interna-
sionál, maibé militár indonéziu sira
ne’ebé halo krime jenosídiu iha Timór
la hetan kastigu ida.
jentiu ~ jentia, f. Adjetivu/ Substantivu 1.
La’ós sarani, la tuir sarani nia hanorin
no hanoin, la iha fiar iha Kristu. 2. Ani-
mista, molok tama kristianizmu 3.
(Ema) la’ós judeu.
jenuinu ~ jenuina, f. Adjetivu Loos ka tebes,
tuir buat ne’ebé iha ka mosu, tuir reali-
dade loloos.
jeofízika, Substantivu Matenek ka siénsia
kona-ba rai nia karakterístika fízika sira.
jeógrafu ~ jeógrafa, f. Substantivu Ema
matenek kona-ba jeografia.
jeografia, Substantivu 1. Matenek ka siénsia
kona-ba rai nia belak, nia karakterístika
fízika sira, produsaun naturál, ema, di-
vizaun polítika, komérsiu no buat se-
luseluk tan.
jeográfiku ~ jeográfika, f. Adjetivu
jeolojia, Substantivu Matenek ka serbisu
kona-ba raiisin, nia estrutura, kompozi-
saun no nia mama’ek ka dezenvolvi-
mentu.
jeolójiku ~ jeolójika, f. Adjetivu
jeometria, Substantivu Matemátika nia
sanak ida ne’ebé estuda kona-ba rela-
saun pontu, liña, kurva, belak no se-
luseluk tan.
jeradór, Substantivu 1. Mákina ne’ebé de’it
mak bele fó sai gás, suar, eletrisidade no
seluseluk tan. 2. Mákina ida ne’ebé bele
fó enerjia ka eletrisidade no serve liuliu
bainhira ahi mate.
jerál, Adjetivu 1. Ne’ebé hakohak ka kona
parte hotu-hotu, la’ós balun de’it. Sin.
universál 2. Ordináriu, baibain nian. 3.
La’ós espesiál ka partikulár ida, la hali’is
ba ida de’it ka lokál. Substantivu Galeria
ka fatin aas iha teatru laran, hosi ne’ebé
ema sira hateke ba espetákulu.
jerániu (ai-) Substantivu Planta ida ne’ebé fó
ai-funan furak ho kór oioin. Ema sira
jerasaun
kuda beibeik aifunan jerániu ne’e iha
vazu laran.
jerasaun, Substantivu 1. Dezenvolvimentu
umakain nian hosi tempu uluk bei’ala
sira to’o oras ne’e daudaun. 2. Ema
lubun ho otas hanesan. Sin. dalas 3.
Otas hosi dalas ida ba dalas seluk. Ez.
Ema ne’ebé oho ema seluk, sei hetan
malisan hosi jerasaun ba jerasaun.
jerénsia, Substantivu Knaar jerente nian.
jerensiál, Adjetivu
jerente, Substantivu Ema ne’ebé hala’o emp-
reza ka komérsiu ida. Sin. mala’ok
jeriatria, Substantivu Sanak hosi medisina
ne’ebé konaba katuas no ferik sira no
sira-nia moras oinoin.
jeriátriku ~ jeriátrika, f. Adjetivu
jerikán, Substantivu Masa ka kaleen atu rai
mina-rai, bee, gazolina ka buat seluseluk
tan ne’ebé líkidu.
Jeruzalein, Substantivu Sidade boot iha rai-
Palestina, sentru antigu no naranboot
ba fiar judéu, sarani no musulmanu.
jestaun, Substantivu Knaar hala’o empreza
ida, liuliu empreza komersiál. Sin. hala’on
jestu, Substantivu Espresaun ne’ebé ema
hato’o liuhosi nia oin, isin ka liman
bainhira fó sai hanoin ka emosaun ho
intensaun halo maka’as ka espresa nia
hanoin ba ema seluk.
jestikula, Verbu; Sin. balmas, hakfikur
jesu, Substantivu Ligadura ne’ebé ema uza
atu bobar liman ka ain tohar, nakonu
ho simentu mutin ne’ebé sai toos atu
labele bokon bainhira bee kona. Ez.
Labarik ne’e ain tohar, tanba ne’e doutór
sira tau jesu ba nia ain atu labele book
an demais.
jezuita, Substantivu Membru Kompañia
Jezús nian, orden katólika ida ne’ebé
Inásiu de Loyola mak harii iha tinan
1534.
Jezús Kristu, Substantivu Maromak Nia
Oan no maksoin ema sira-nian. Sarani
sira, hodi hatudu respeitu boot, baibain
185 jíria
haktemik Nia ho títulu Ita Na’i Jezús
Kristu selae Ita Na’i de’it.
jigante, Substantivu Ema ne’ebé boot tebes
la hanesan baibain. Sin. ema kloe. Ez.
Bainhira Davíd funu hasoru Goliát,
hanesan mós nia funu hasoru jigante
ida, maibé to’oikus David mak manán.
jin, Substantivu Tua-manas inglés ida, halo
hosi trigu hamorin ho zimbru-musan.
jinasta, Substantivu Ema ida ne’ebé pratika
jinástika.
jinástika, Substantivu Kursu ezersísiu fíziku
nian ba dezenvolve isin, halo nia sai
toos no maka’as.
jináziu, Substantivu Fatin ka uma ne’ebé
ema uza ba jinástika ka desportu seluk.
jinekolojia, Substantivu Siénsia konaba moras
sira feto nian.
jinekolojista, Substantivu Médiku ka mate-
nek-na’in ne’ebé estuda ka halo investi-
gasaun kona-ba jinekolojia.
jipe, Substantivu Karreta ki’ik ida ne’ebé na-
kloke no iha roda haat, dala barak liu
militár sira mak uza tanba nia forte no
lailais maski la’o iha fatuk ka tahu nia
laran.
jipiñu, Substantivu Karreta ida ne’ebé boot
no aas liu karreta baibain nian. Ez. Kar-
reta governu nian ohin loron barakliu
jipiñu.
jirafa, Substantivu Animál maksusuk ka
mamíferu rai-Áfrika nian ne’ebé aas,
kakorok naruk no iha ain haat. Nia fulun
kinur, no taka ho pontu boot barak ho
kórmetan.
jirasól, Substantivu Ai-funan aas ne’ebé iha
funan-tahan boot no kinur; dala ruma
ema han nia musan bainhira tuan tiha
ona tanba midar hanesan fore-rai.
jíria, Substantivu Ko’alia ida ne’ebé grupu
oioin, porezemplu joven sira, militár sira
ka mariñeiru sira gosta uza, ho liafuan
espesiál ne’ebé ema seluseluk ladún
hatene. Sin. kalaun Ez. Iha joven sira-
nia jíria liafuan ‘manduku’ katak ‘noiva’.
jís 186
jís, Substantivu Fatuk mutin halo hosi ahu
ne’ebé dala barak uza iha eskola atu hake-
rek ba kuadru; iha mós jís ho kór oin-oin.
joallaria, Substantivu 1. Knaar ka arte halo
joia sira hosi fatuk-murak. 2. Fatuk-
murak ka joia oioin. 3. Loja ne’ebé fa’an
fatuk-murak oioin.
joalleiru ~ joalleira, f. Substantivu Ema
ne’ebé prepara ka fa’an fatukmurak ka
joallaria.
jogadór ~ jogadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé pratika desportu ka jogu ruma.
Ez. Jogadór-futeból hanesan futebolista
ka tebebola-na’in, no jogador-basketeból
hanesan basketebolista.
jogu, Substantivu Halimar ida.
joia, Substantivu Fatuk-murak ida ne’ebé
prepara tiha ona nu’udar enfeite.
jókei, Substantivu Ema ne’ebé halai kuda
iha kompetisaun halai-taru kuda.
jornál, Substantivu Publikasaun ida imprime
iha surattahan belar no naruk ne’ebé fó
sai nafatin lia-foun oioin, artíkulu no
mós publisidade. Ez. Ema ne’ebé lee
jornál loron-loron, sei hetan informa-
saun barak.
jornalista, Substantivu 1. Ema ne’ebé nia
serbisu, profisaun ka interese mak buka
informasaun atu fó sai liuhosi jornál.
2. Reporter ba rádiu ka televizaun. 3.
Ema ne’ebé hakerek nia diáriu.
jornalizmu, Substantivu Kona-ba serbisu
atu hakerek, edita no publika nian. Ez.
Jornalizmu durante okupasaun indo-
nézia nia kualidade aat lahalimar.
joven, Substantivu Ema ne’ebé la’ós tan ona
labarik maibé mós seidauk sai adultu.
Sin. foin-sa’e, adolexente
judaízmu, Substantivu Relijiaun povu judeu
nian, ne’ebé horiuluk mosu mai iha rai-
Palestina no sai fiar sarani nia hun.
judaiku ~ judaika, f. Adjetivu
judeu ~ judia, f. Substantivu/Adjetivu (Ema)
ne’ebé tuir judaízmu, ka pertense ba
povu ebreu. Ez. Ita Na’I Jezús Kristu
juradu ~ jurada
maksoin povu judeu nian no ita-nian mós.
judikatura, Substantivu Serbisu-fatin ba juis
ka tesi-lia na’in sira.
judisiál, Adjetivu 1. Kona-ba ka própriu ba
ukun judisiáriu ka administrasaun justisa
nian. Sin. legál 2. Kona-ba tribunál,
tribunál nian.
judoka, Substantivu Ema ne’ebé pratika ka
domina desportu judu.
judu, Substantivu Desportu japonés ida
ne’ebé nia forma mai hosi ju-jitsu. Iha
desportu ne’e jogadór sori an hosi mak-
sakar nia atake oioin.
juis, Substantivu Ema ne’ebé tesi lia, liuliu
iha tribunál. Sin. tesi-lia na’in
julga, Verbu Tesi lia. Ez. Problema ne’e sei
lori ba tribunál atu juis bele julga.
julgamentu, Substantivu Hakotun ka desi-
zaun ne’ebé halo ka hamonu ba ema
bainhira lia ida lori ba tribunál. Sin.
tesi-lia, lia-tesin
Jullu (fulan-) Substantivu Fulan dahituk
tinan nian, tuir fulan- Juñu no uluk-
fulan- Agostu.
júnior, Adjetivu 1. Klosan liu. Adjetivu/
Substantivu (Iha desportu) jogadór ho
tinan entre 16 no 19. Liafuan-sorun:
sénior
junta, Substantivu Ema-lubun ne’ebé hamutuk
atu halo desizaun kona-ba buat ruma.
Sin. komisaun
Juñu (fulan-) Substantivu Fulan daneen
tinan nian ne’ebé tuir fulan-Maiu no
uluk-ba fulan-Jullu.
jura, Verbu Hato’o liafuan ho fiar katak buat
ne’ebé hato’o ne’e loos no tebes. Bainhira
jura ema dala barak temi Maromak,
matebian ka ema lulik ruma nia naran
hanesan sasin ba buat ne’ebé nia hato’o.
jura-falsu, Substantivu Hahalok fó testemuñu
loloos ka tebes iha tribunál, maski lori
Maromak ka ema lulik ruma nia naran
nu’udar sasin.
juradu ~ jurada, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé jura tiha ona atu hakotu lia iha
juramentu
kazu ruma iha tribunál. 2. Ema ne’ebé
jura tiha ona fó sasin ba kazu iha tribunál.
juramentu, Substantivu Hahalok ema jura
nian hodi hasa’e lia ba Maromak, santu
ruma ka ema lulikna’in ruma nu’udar
sasin. Ez. Bainhira feto no mane kaben
iha igreja, sira rua halo juramentu atubele
hela hamutuk iha susar ka di’ak nia laran.
juri, Substantivu 1. Ema-lubun ida ne’ebé fihir
ka hili tiha ona tuir lei no halo juramentu
atu hala’o ka fó desizaun ba kazu ruma
iha tribunál. 2. Ema-lubun ne’ebé avalia
kandidatu sira iha ezame ruma, selae
mataruk ka konkorrente sira iha kom-
petisaun ruma.
jurídiku ~ jurídika, f. Adjetivu Kona-ba ju-
dikatura ka tribunál.
jurisprudénsia, Substantivu Siénsia konaba
lei no direitu sira.
jurista, Substantivu Ema peritu ka matenek
loos kona-ba lei.
jurus, Substantivu Osan ne’ebé ema hetan
nia funan bainhira tau ka depozita iha
banku ka fó-empresta ba ema seluk.
Sin. osan-funan
justifika, Verbu Haklaken ka esplika ho ra-
zaun tansá mak buat ruma loos ka ne-
sesáriu. Ez. Oinsá mak sira bele justifika
fakar osan barak nune’e bainhira ita-nia
orsamentu ki’ik de’it?
Kk
ka, Konjunsaun Liafuan ida ne’ebé hato’o
alternativa rua. Sin. eh, ou Ez. Halo ida-
ne’e ka ida ne’ebá ? Nota: Forma ka
di’ak liu eh (tetun-terik) no ou (luzizmu)
kaan, Verbu/Substantivu Hakarak liu duké
187 ka’an
justifikasaun, Substantivu
justisa, Substantivu 1. Hahalok trata ema
hanesan, katak la iha ema ida hetan
tratamentu di’ak ka aat liu ema seluk. 2.
Hahalok fó kastigu natoon ba ema
maksalak ka kriminozu. Ez. Sira ne’ebé
halo korrupsaun tenke lori ba tribunál
atu hetan justisa no kastigu.
justisa-na’in, Substantivu 1. Ema ne’ebé nia
serbisu ka responsabilidade mak halo
desizaun kona-ba kazu ida bazeia ba
informasaun sira ne’ebé nia hetan ka iha.
Sin. juis 2. Ema iha tribunál ne’ebé
hetan responsabilidade atu oinsá hala’o
ka aplika lei. Sin. jurista
justu ~ justa, f. Adjetivu Loloos tanba tuir
razaun ka justisa. Ez. Juis nia desizaun
justu loos tanba ema sira-ne’e merese
duni kastigu boot.
juveníl, Adjetivu 1. Foin-sa’e ka joven nian,
kona-ba foin-sa’e ka joven. 2. Ne’ebé
halo an hanesan joven ka foinsa’e. Ez.
Eskola tenke kria fatin-rekreiu ba nia
estudante sira atu labele monu ba nakar
ka hahalok juveníl aat, hanesan vandal-
izmu no baku-malu iha dalan bainhira
sai hosi eskola.
juventude, Substantivu 1. Foin-sa’e ka joven
nia otas. 2. Ema foin-sa’e sira konsidera
nu’udar grupu.
baibain. Ez. Feto isin-rua kaan han haas.
ka’an, Substantivu Feto nia la’en nia biin ka
alin-feto ka prima. Sin. kuñada
ka’an, Substantivu Organ ida iha inan nia
úteru ka oan-fatin ne’ebé fó-han ba
ka’an
kaukau, no sai ba li’ur bainhira bebé
moris mai. Sin. manemalun; feto-malun
ka’an, Adjetivu Ne’ebé to’os ka maka’as.
ka’an-fuan, Substantivu Ema ka balada iha
oan-fatin ka úteru ne’ebé seidauk moris
mai. Sin. kaukau
kaba, Verbu Kabeen sai ka turu.
kaban, Substantivu
kabaas, Substantivu Parte ita-nia isin nian
entre kakorok no liman-hun. Ez. Ami
baibain tula sasán ba ita-nia kabaas leten.
kabala, Substantivu Hatais ida ne’ebé mane
timór kesi hale’u sira-nia knotak, liuliu
bainhira bidu. Verbu Kesi hale’u knotak,
liuliu tais ka lipa.
kabaur, Adjetivu 1. Ne’ebé iha kór oioin
hanesan baur ka arkuiris. 2. (Ai-horis ka
balada) ne’ebé hakiak hosi tipu ai-horis
ka balada oioin, la’ós oin ida de’it. Sin.
íbridu
kabeen, Substantivu Been iha ibun laran
ne’ebé baibain tulun nata no tolan aihan.
kabeer, Adjetivu Ne’ebé la nakbetok. Li-
afuan-sorun: tarak, karutas Ez. Ai-
kabelak ne’e kabeer hanesan vidru.
kabelak, Adjetivu Ne’ebé belar, la kabuar.
Sin. tetuk Ez. Banku ne’e la kómodu tanba
ladún kabelak. Substantivu Parte ne’ebé
iha leten liu ne’ebé bele hatuur buat ida
bá, porezemplu meza ida nia kabelak,
nst. Sin. superfísie
kabelak-estrika, Substantivu Fatin estrika
nian hosi ai kabelak halo ho sorin luan,
sorin kloot hodi dudu kalsa ka faru ho
besiestrika iha leten.
kabelereiru ~ kabelereira, f. Substantivu
Ema ne’ebé tesi ema seluk nia fuuk
nu’udar nia serbisu baibain nian. Sin.
badain-fuuk
kaben, Verbu Hetan lisensa hosi kreda no
governu atu hela hamutuk hodi harii
uma-kain ida nu’udar feen-la’en. Substan-
tivu 1. Estadu, kondisaun ka sakramentu
kaben nian. 2. Ema ne’ebé kaben tiha
ona. Sin. la’en ~ feen
188 kabuk
kaben-na’in, Substantivu Mane ka feto
ne’ebé kaben tiha ona.
kaben-ruak, Substantivu Krime kaben fila-
fali bainhira ita sei kaben hela, katak
itania la’en ka feen seidauk mate. Sin.
bigamia
kabide, Substantivu Fatin tara roupa nian.
Ez. Tara faru sira-ne’e iha kabide atu
labele namkurut.
kabidu, Substantivu Klibur hosi amlulik sira
katedrál nian.
kabier, Substantivu Osan, rai ka sasán ne’ebé
ema ida bier ba ema seluk. Sin. legadu
kabina mós kabine, Substantivu 1. Fatin iha
loja ka tasi-ibun ne’ebé ema uza atu koko
ka troka hatais sira. 2. Fatin iha aviaun
nia oin ne’ebé própriu ba pilota sira.
kabina-telefone, Substantivu Fatin ki’ik ida
hanesan uma-oan ne’ebé iha telefone
atu ema bele uza hodi telefona.
kabobir, Adjetivu (Liafuan ka hahalok)
ne’ebé lafurak, ema baixu no modun-
aat de’it mak uza ka hala’o. Sin. grosu,
obxenu
kabograma, SubstantivuTelegrama ida ne’ebé
ema haruka liuhosi kabu iha tasi okos.
kaboot, Adjetivu Ne’ebé boot natoon no mós
importante. Sin. konsideravel, laki’ik
kabresi mós kabrestu Substantivu 1.
Sintu ka na’an-kulit ida hodi kaer metin
balada ida, baibain kuda ka karau. 2.
Termu populár ba: sutién.
kabu, Substantivu 1. Talin boot no mahar,
halo ho lahan metáliku no uza liuliu atu
kesi ró ka ba liña-telefone. 2. Postu mil-
itár idane’ebé aas liu postu prasa ka
soldadu-razu ninian.
kabuar, Adjetivu 1. Ne’ebé nia lolon hanesan
bola, ulun-fatuk, le’un ka sírkulu. 2.
Ne’ebé bokur no soi isin-di’ak. Ez. La-
barik ne’e kabuar loos.
kabubu mós kabubun, Substantivu Rai ne’ebé
bou, liuliu iha natar ninin atu satan bee.
kabuk, Adjetivu Ne’ebé hetan isin-rua (lia-
fuan ne’ebé ita baibain emprega ba
kabun
balada sira; ba ema ita uza fali isin-rua
ka ko’us. Ez. Asu-inan ne’ebé kabuk
hela, lakleur tan nia hahoris ona.
kabun, Substantivu Parte oin ema nia isin
nian ne’ebé hakohak estómagu, laran-
metan no hetan tee-oan.
kabun-belar, Substantivu Parte isin nian
ne’ebé hakohak kabun no organ sira
ne’ebé hale’u nia. Sin. abdomen
kabun-dulas, Substantivu Sente moras
maka’as iha kabun laran; sente talin-laran
atu kotu tanba han sala ka moras ruma.
kabun-laran, Substantivu Orgaun iha ema
no balada nia laran ne’ebé simu hodi
dulas ai-han ne’ebé tolan. Sin. estómagu
kabun-teek, Adjetivu Ne’ebé soi kabun boot
liu baibain tan han-hemu resik ka mo-
ras ruma.
kabura, Substantivu Ai-horis ne’ebé moris
iha besik bee no iha rai malirin. Espésie
balu ema ko’a hodi halo modo ba han.
kabu-ronda, Substantivu 1. Ulun-boot ronda
nian. 2. Ema ne’ebé tau matan ba buat
ruma atu ema labele book.
Kabuverde (rai-) Substantivu Nusa-lubun
no estadu dalen portugés ida besik rai-
Áfrika nia raat loromonu.
kabuverdianu ~ kabuverdiana, f. Adjetivu
Rai-Kabuverde nian. Substantivu Ema
Kabuverde.
kada, Adjetivu Ida-idak (NB: Liafuan ida-
ne’e sempre hamriik ulukba Substantivu
ne’ebé nia kualifika). Ez. Kada tinan ami
bá vizita ami-nia tiun iha Suai.
kadadak, Adjetivu Ne’ebé tuituir malu ka
tuir kedas ida fali iha latar ka liña ida..
kadastru, Substantivu 1. Rejistu públiku ba
rai ka rikusoin nia valór. 2. Fixeiru
ne’ebé polísia rai kona-ba ema krimi-
nozu ida nia hahalok no kastigu sira
ne’ebé nia hetan tiha ona.
kadavés, Advérbiu 1. Dala balu. Ez. Ha’u
kadavés bá reza tersu iha kapela ne’ebá.
2. Dala ruma, kala, karik. Ez. Kadavés
nia la mai ida, ita la’o uluk ona, keta hein.
189 kaduak
kadeia, Substantivu Dadur-fatin ba ema
ne’ebé halo sala ka kontra lei sira. Sin.
prizaun
kadeira-roda, Substantivu Kadeira ho roda,
la presiza foti bainhira hakarak muda,
dudu ka tuba ho ain kadeira halai ka
muda ona.
kadeli, Substantivu Sírkulu hosi metál osan-
mean ka osan-mutin ne’ebé ema tau iha
limanfuan.
kaderneta, Substantivu 1. Livru-oan ne’ebé
ema uza atu aponta buat balu bá bainhira
tuir aula. 2. Livru-oan ne’ebé uza atu
aponta estudante nia komportamentu.
kadesa mós kadesan, Substantivu Rahun ka
uut hosi buat ruma ne’ebé ai han. Sin.
ahikadesan, ahi-kudesan
kadiadu, Substantivu Besi-kalsu ki’ik ida
ne’ebé halo hosi metál ho forma U. Ez.
Bainhira sai ba li’ur tau kadiadu ba
odamatan, hafoin xave tiha.
kadi’ak, Substantivu Di’ak ne’ebé ema simu.
liuliu hosi ema seluk ne’ebé laran-luak
no tulun saugati. Sin. benefísiu
kadiuk, Substantivu Balada krustáseu tasi-
ibun ka mota-ibun nian ho liman-
kukun boot.
kadoek, Adjetivu/Advérbiu Ne’ebé tuituir
malu. Sin. nadodon. Substantivu Latar
ka liña halo hosi objetu barak nadodon.
Haree mós fohokadoek, nusa-kadoek
kadoo, Substantivu Instrumentu naruk na-
toon ho nehan barak ne’ebé ema uza
atu tesi ai ho maneira dada fila-fila. Iha
kadoo-besi no kadoomákina. Verbu Tesi
ai ho kadoo.
kadoo-liman, Substantivu Kadoo ki’ik. Sin.
kakorak
kadoor, Adjetivu (Hahalok ka liafuan) ne’ebé
fo’er no hakanek kostume ka moralidade
di’ak. Sin. obxenu Substantivu Kualidade
kadoor Sin. obxenidade
kaduak, Adjetivu Ne’ebé moris mai hamutuk
ka belit malu. Sin. duplu Haree mós
oan-kaduak
Kaduar 190
Kaduar, Substantivu Fitun-lubun no sinál
datoluk zodiáku nian.
kadunan, Substantivu 1. Liurai nia horik-fatin.
Sin. palásiu 2. (arti figuradu) Uma boot
no kapás, hanesan liurai ka ema riku nian.
kaebauk, Substantivu Enfeite osanmutin ho
forma fulanbalun nian ne’ebé Timoroan
sira tau iha reen-toos hodi bá bidu.
kaer, Verbu 1. Tau iha liman laran. 2. Rai iha
liman laran. 3. Hapara ema ka balada
atu la bele halai hosi ita. Ez. Polísia kaer
na’okteen sira iha kalan.. 4. Hala’o veíkulu
ka meiu transporte nian ida. Sin. lori
Ez. Nia kaer aviaun ba tinan lima ona.
kafé, Substantivu 1. (kafé-hun) Ai-horis ida
ne’ebé prodús musan hodi halo been
ne’ebé ema bele hemu. 2. Hemun meta-
nmalahuk ne’ebé moruk uitoan no bai-
bain kahur ho masin-midar atubele hemu.
kafeikultura, Substantivu Kuda kafé hodi
halo negósiu.
kafé-musan, Substantivu Kafé fuan ida,
ne’ebé ema lalar, hafoin harahun atubele
kahur ho bee nakali.
kafé-soos, Substantivu Kafé ne’ebé nia rahun
ema la uza ona depoizde ta’es tiha. Sin.
kafé-teen
kafeteira, Substantivu Vazu ka buli hodi pre-
para kafé. Ez. Foti kafeteira mai tau kafé.
kafeziñu, Substantivu Kafé forte iha xikra
ki’ikoan ida; baibain han hotu tiha tuir
kostume ka toman malae-mutin sira sei
hemu kafé ki’ikoan molok hamriik.
kafoli, Substantivu Hena ida ne’ebé mane
sira bobar hale’u knotak no sasán lulik.
kafu’ak, Substantivu Bubun ki’ikoan ida.
Ez. Sasoro ne’e iha kafu’ak barak ona
tanba bee la to’o.
kafunan, Substantivu Tipu kulat ka fungu
kór-matak ka malahuk ne’ebé mosu ai-
han tuan ka iha valeta bokon. Sin. ku-
lapur, utur
kaha, Substantivu Ai-nanik oin ida ho tahan
matak no fuan naruk natoon ne’ebé
ema bele han matak de’it. Sin. pepinu
kain
kahaat, Substantivu Ida hosi balun haat
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. kuartu
kahatus, Substantivu Ida hosi balun atus ida
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. sentézimu
kahe, Verbu Hatuur buat ida iha buat seluk
nia leten, ho sorisorin tabele hela.
kahituk, Substantivu Ida hosi balun hitu
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. sétimu kahoman Substantivu Buat
homan.
kahorik, Adjetivu Ne’ebé baibain moris ka
horik iha rain ida. Sin. rai-na’in,indíjena,
nativu Ez. Ai-fuan kahorik oioin moris
iha rai-Timór, hanesan hudi, haas no kulu.
kahur, Verbu 1. Tau hamutuk ka kedok ho
buat seluk hodi halo sai ida. Ez. Sira
kahur kafé ho susubeen hodi halo sai
midar liután. 2. Tama fali ba ema selu-
seluk nia leet. Ez. Iha ita-nia rain ema
metan no mutin kleur ona kahur malu
no hola malu.
kaidani, Substantivu Hahán ki’ik, liuliu na’an
ka ikan tunu, hodi han akompaña hemu
tua. Sin. petisku
Kaiena, Substantivu Sidadekapitál rai-Giana
Franseza nian.
kaikoli (ai-) Substantivu 1. Kabura boboot
ne’ebé moris hanesan ai-hun ho lolon
naruk. Naran-Botániku: Cyathea aus-
tralis 2. (Kaikoli) Bairru ida iha sidade
Dili nia laran besik merkadu tuan, iha
Balidi no Vilaverde nia leet.
kail, Substantivu Arame meik ne’ebé kle’uk
no iha ka’it atu lasu ikan iha bee ka tasi
laran. Verbu Lasu (ikan) ho kail. Sin.
hakail
kail-isin, Substantivu Ka’it meik iha kail nia
rohan.
kail-talin, Substantivu Fiu naruk ne’ebé ema
kesi kai isin bá, baibain halo hosi plás-
tiku toos.
kain, Substantivu Lolon mihis ida, liuliu ai-
funan ka ai-tahan nia lolon.
kain- 191
kain-, Matadak Markadór ne’ebé ita bai-
bain tau uluk-ba numerál bainhira Sub-
stantivu ida-ne’ebé nia tuir haktemik
objetu naruk ruma, n.e. rota kain tolu,
aisaar ka’in-lima, nst.
kainbatik: haree kambate
Kairu,SubstantivuSidadekapitálrai-Ejitunian.
kairui (lia-) Substantivu Dialetu ida hosi sira
haat ne’ebé forma dalen kawaimina;
ema ko’alia lian ne’e iha rejiaun konsellu
Manatutu nian iha parte klarak.
kait mós feto-kait, Substantivu Feto ne’ebé
sai namorada ba mane maibé la’ós nia
feen loloos. Sin. kamarua, amante
ka’it, Verbu Kaer lolon ida hosi ai, masa ka
besi hodi dada mai besik, porezemplu
haas, sabraka, nst. liuliu bainhira objetu
ne’e iha aas ka iha kraik liu. Substantivu
Tutun ka rohan meik ida ne’ebé serve
atu ka’it sasán.
kaixa, Substantivu 1. Fatin lidunhaat hosi ai
ka besi atu rai sasán iha laran. Sin. doos
2. Fatin ne’ebé ita baibain selu bá iha
loja laran hodi hetan resibu ba selun.
Sin. selu-fatin Ez. Bainhira ita bá sosa
sasán, tenke selu iha kaixa. 3. Ema
ne’ebé hein balkaun iha loja laran, hodi
simu osan no fó resibu. Kaixa postál ne’e
karta-fatin, surat-fatin iha uma-korreiu.
Sin. apartadu
kaixaforte, Substantivu Kaixa halo ho besi
hodi rai ka haloot sasán folin-boot sira
hanesan osan-mean, rikusoin sira uluk.
Sin. kofre
kaixa-korreiu, Substantivu Kaixa iha uma
nia oin ne’ebé karteiru loroloron tau
surat bá. Sin. kartafatin, surat-fatin
kaixa-rejistadora, Substantivu Mákina ida
ne’ebé loja-na’in rai osan no troku iha
laran; imprime no fó sai mós resibu ba
selun ida-idak.
kaixaun, Substantivu Ai-balun boot ba ha-
loot mate-isin.
kaixote, Substantivu Kaixa halo ho ai-kabelak.
kaixumba, Substantivu Balada nia dikur
kakeu
ne’ebé ho kuak boot ida iha nia rohan
hodi tau tabaku ba fuma.
kajú (ai-) Substantivu Ai-hun boot ida ne’ebé
fó nós ka musan ki’ik kle’uk no ema
bele han. Naran-Botániku: Anacardium
occidentale
kaka, Verbu Loke ho beran atu tau buat ruma
ba laran, liuliu freun ba kuda nia ibun.
kakae, Substantivu Manu-fuik espésie ida
ne’ebé bele hasara ema. Sin. kakatua
Naran-sientífiku: Kakatoe
kakahek, Substantivu Hahalok kahe nian.
kakahur, Substantivu 1. Hahalok kahur
nian. 2. Substánsia ida ne’ebé iha eleme-
ntu rua kahur malu. Sin. mistura
kaka’it, Substantivu Hahalok ka’it nian.
kakaluk, Substantivu 1. Manu nia kabun-
laran. 2. Birun ne’ebé ema kaer atubele
sees hosi susar.
kakamat, Substantivu 1. Hahalok kamat
nian. 2. (ai-kakamat) Ai-nanik espésie
ida ho tarak.
kakarut, Substantivu Hahalok karut nian.
kakasuk, Substantivu Hahalok kasu nian.
kakatua, Substantivu Manu-fuik espésie ida
ne’ebé bele hasara ema. Sin. kakae
Naran-sientífiku: Kakatoe
kakau, Substantivu Ai-horis ne’ebé nia musan
ema uza atu halo xokolate. Naran
Sientífiku: Theobroma cacao
kakebit, Substantivu Hahalok kebit nian.
kakedok, Substantivu Hahalok kedok nian.
kake’ek, Substantivu Hahalok ke’e nian.
kakehe, Substantivu Objetu ne’ebé uza atu
kehe oin bainhira rai manas, liuliu feto
sira. Sin. leke
kakehek, Substantivu Hahalok kehe nian.
kakein, Substantivu 1. Hahalok kein nian.
2. Liafuan sira ne’ebé ita hayto’o hodi
kein ka avizxa. Sin. avizu Ez. Di’ak liu
imi see tilun ba xefe nia kakein konaba
perigu boot ne’e.
kakesar, Substantivu Hahalok kesar nian.
Sin. keixa, reklamasaun
kakeu (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida
kaki
ho tahan lotuk hanesan kesak, ne’ebé
moris iha motaninin. Bainhira anin huu
nia tahan lian furak loos. Serve mós ba
sunu ka halo aimaran. Naran Botá-
niku: Casuarina equisetifolia
kaki, Substantivu Sasán dapur nian ne’ebé
baibain uza atu dulas. trigu, aifarina nst.
Sin. dadulas, peneira Verbu Dulas trigu,
aifarina nst.
kakí (hena-) Substantivu Hena kór kinur-
kameak ne’ebé ema baibain uza hodi
halo farda militár.
kakiak, Substantivu Kualidade kiak.
kakilik, Substantivu Hahalok kili nian.
kakiuk, Substantivu Kualidade kiuk. Sin.
esterilidade
kako’ak, Substantivu Hahalok ko’a nian.
kako’ak (manu-) Substantivu Manu-fuik
ki’ik ida, kór-malahuk no ulun fulun-
laek ne’ebé nia lian hanesan ko’a! ko’a!
Naran-sientífiku: Philemon timorensis
kakoet, Substantivu Hahalok koet nian.
kakoik, Substantivu Hahalok koi nian.
kakoir, Substantivu Hahalok koir nian.
kakoluk, Substantivu Hahalok kolu nian.
kakonak, Substantivu Hahalok kona nian.
kakorak, Substantivu Kadoo ki’ik. Sin. ka-
doo-liman Adjetivu Ne’ebé taratarak
hanesan kadoo ka lafaek nia ikun.
kakorok, Substantivu 1. (uzu loos) Parte
isin nian entre ita-nia oin no lakatruin,
ho ezófagu ka talin iha laran. Sin. gar-
ganta 2. (uzu populár) Kakorok no
knoruk hamutuk, parte entre ulun-
fatuk no isinlolon. Sin. kliak
kakorok-maran, Adjetivu/ Substantivu
kakorok-moras, Substantivu
kakorok-boka mós kakorok-bubu, Sub-
stantivu Bubun ne’ebé mosu iha kakorok
tanba glándula tiroide naboot
kakorok-fukun, Substantivu Fukun hanesan
ai-fuan metin iha kakorok-talin nia laran
ne’ebé mosu iha oan-mane sira-nia ka-
korok bainhira sira sai boot.
kakorok-kain, Substantivu Tubu iha itania
192 kaku’uk
kakorok laran ne’ebé husik ár tama no
sai hosi aten-book. Sin. trakeia
kakorok-talin, Substantivu 1.Tubu iha ita-nia
kakorok laran ne’ebé lori hahán tolan
hosi tatolan ba iha estómagu. Sin. ezófagu
2. (uzu populár) Tubu ne’ebé lori ár ba
ita-nia pulmaun bainhira dada iis. Sin.
bobon-talin
kakosek, Substantivu Hahalok kose nian.
kakosok, Substantivu Kualidade kosok.
kakotuk, Substantivu Hahalok kotu nian.
kako’us, Substantivu Hahalok ko’us nian.
kaktu, Substantivu Ai-horis mahar ne’ebé
moris iha rai-maran ka dezertu, baibain
iha tarak ne’ebé taka nia isin. Sin. kla-
tun, ai-reti
kakuluk, Substantivu Parte ida ne’ebé taka
uma ida nia leten ka tutun, baibain halo
hosi zinku, tali-tahan, nst.
kakumuk, Substantivu Hahalok kumu nian.
Sin. masajen
kakun, Substantivu Modo ka nuu nia kulit
li’ur.
kakuran, Substantivu 1. Hahalok kuran
nian. 2. Buat ne’ebee ita kuran. Sin.
nesesidade
kakuruk, Substantivu Hahalok kuru nian.
kakusak, Substantivu Hahalok kusa nian.
kakutak, Substantivu 1. Organ iha ema nia
ulun-fatuk laran ne’ebé kontrola nia isin
no habele ema atu hanoin no sente. 2.
(arti figuradu) Kapasidade atu hanoin
ho lójika. Sin. intelijénsia
kakuuk, Substantivu Manu maksorok ka
kasadór ne’ebé kasa iha kalan. Manu
ne’e nia matanfuan boot. Sin. lakuuk
kaku’uk, Substantivu 1. Hahalok ku’u nian.
2. (Ai-kaku’uk) Instrumentu ki’ik ida
ho hasan metál no kaer-fatin rua ne’ebé
serve ba ku’u hodi foti buat ki’ik sira
ne’ebé metin hela. Sin. ailaknabit, pinsa
kakuun, Substantivu Nuu nia kulit laran
ne’ebé toos.
kaku’uk, Substantivu Instrumentu boot ida
ho sanak rua ne’ebé badain-besi ema uza
kala
atu habit ka foti besi manas. Sin.
ailaknabit, ai-lakuuk
kala, Advérbiu 1. Bele mosu. Sin. dala ruma,
karik Ez. Bá haree nia kala mai ona. 2.
Kurakuran, maizumenus. Ez. Iha ne’e ba
ne’ebá kala kilómetru tolu.
kala (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebé boot no soi tahan lotuk. Sin. ai-turi
Naran-Botániku: Sesbania grandiflora
kalabousu, Substantivu 1. Kadeia iha rai
okos 2. kadeia iha portu polísia nian ka
iha kuartél. 3. (arti figuradu) Fatin bokon
no nakukun.
kalabu, Adjetivu 1. Ne’ebé nia kór nakukun.
2. Ne’ebé tan nia matan aat uitoan
haree salabu buat sira ne’ebé la besik.
Sin. haree-badak, míope; Liafuan-so-
run: hareedook, prezbita
kaladi, Substantivu 1. Tipu espésie ida. 2.
Naran-ruak ne’ebé haktemik ema zona
loromonu nian, liuliu mambae-oan sira.
kalakalan mós kalankalan, Substantivu Kalan
ida ba kalan seluk, kalan tuituir malu.
Ez. Ami kalakalan la toba tanba na’ok-
teen barak; Ami ronda kalan-kalan de’it.
kalamidade, Substantivu Eventu ne’ebé
kauza dezastre boot iha nasaun laran ka
rejiaun ida nia laran, ba ema barabarak.
Ez. Kalamidade hanesan rai-nakdoko
halo ema barak mate.
kalan, Substantivu Tempu ne’ebé loro tun
tiha ona hodi halo nakukun; la iha
naroman, haree rai la hetan.
kalan-kalan: haree kalakalan
kalatan, Adjetivu Ne’ebé nia pozisaun
hanesan latan hela. Sin. orizontál; Li-
afuan-sorun: vertikál, kriik
kalaun, Substantivu Maneira ko’alia informál
hodi uza liafuan baixu ka kómiku ne’ebé
ema sériu ka matenel baibain la uza.
Sin. jíria
kaldeira, Substantivu Xaleira boot.
kaldeirada, Substantivu Naan, liuliu na’an-
bibi, ne’ebé te’in kahur ho fehuk, to-
mate, senoura, liis no temperu oioin;
193 kalkuta
presiza mós tuamanas atu hamorin.
kaldu, Substantivu Hahán been, liuliu ba
ema-moras sira, ne’ebé baibain halo
hodi tau na’anmanu iha bee hamutuk
ho modo tahan, liis no temperu oioin,
hafoin husik kleur iha ahi leten to’o do-
dok. Sin. sopa
kaleen, Substantivu 1. Metál mihis ne’ebé
baibain uza atu rai ai-han iha laran selae
atu halo uma. 2. Resipiente ka fatin ida
halo hosi kaleen. Sin. lata
kalenan, Adjetivu Ne’ebé toba ho kotuk tun
ba kama ka biti. 2. (arti figuradu) Ne’ebé
baruk-teen, isinmamar
kalesi (ai-) Substantivu Ai-horis atu hanesan
aiamendueira ne’ebé moris iha rain
tropikál sira. Naran-Botániku: Termi-
nalia calappa
kalesi-malae, Substantivu Aiamendueira nia
musan han-belek, ne’ebé ema uza hodi
halo dose no rebusadu oioin. Sin.
améndua
kaligrafia, Substantivu 1. Arte konaba hakerek
ho letra di’ak no furak. 2. Ema ida nia
modun rasik hakerek ho liman. Sin.
letra Ez. Susar lee diretór nia kaligrafia
kaliks, Naran Vazu halo ho osan-mutin
osan-mean ka riti, ho forma hanesan
kopu boot ida ho ain, ne’ebé amlulik
uza hodi halulik tuauvas iha misa.
kalili, Naran Xapa ida ne’ebé baibain sol-
dadu kaer iha liman atu proteje nia hosi
atake ne’ebé uza kro’at.
kalilin, Substantivu Parte isin ne’ebé iha
liman-hun ka kabaas nia okos.
kalimak, Substantivu Ida hosi balun lima
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. kintu
kálise, Substantivu 1. Kopu ki’ik ho ain ka
lahó ain ne’ebé baibain ema uza atu tau
tua hodi hemu. 2. = kaliks
kalkuladora, Substantivu Mákina ba sura
númeru ne’ebé uza ba halo konta.
kalkula, Verbu 1. Sura númeru. 2. Tetu hodi
uza matemátika. Sin. bada, baberak
kálkulu 194
kálkulu, Substantivu; Sin. badan
kalkulista, Adjetivu Ne’ebé buka oin no
baibain iha motivu atu hetan kadi’ak
ruma ba nia an.
kalmante, Substantivu Ai-moruk ne’ebé halo
hakmatek moras no halo matan dukur.
kalma, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé) hak-
matek, nonook no la book an.
kalohan, Substantivu Bee-suar kafu’ak boot
ida hanesan abuabu merin loos ne’ebé
mutin ka malahok no namlele iha lalehan.
kaloria, Substantivu Unidade sasukat kona-
ba enerjia ne’ebé ai-han fó ba ema.
kalsa, Substantivu Hena pedasuk ida ne’ebé
taka isin hosi knotak ba kraik, hatama
ain rua ba parte rua ketaketak.
kalsaun, Substantivu Kalsa ainbadak.
kalsu, Substantivu Buat ida ne’ebé ita hatama
ka sokar ba fatin kloot ida. Sin. ai-seti,
aiselat
kalúnia, Substantivu Lia-bosok ne’ebé ema
ida hato’o kona-ba ema seluk atubele
hafo’er nia naran.
kalu, Substantivu Kulit ne’ebé mahar tiha
ona liuliu iha liman-fuan nia sorin. Sin.
kulit-mahar Adjetivu Ne’ebé nia kulit
mahar tiha ona Ez. Kuda nia kotuk kalu
ona, tula naha mós la kanek.
kama, Substantivu Fatin atu toba bá. Sin.
toba-fatin
kamada, Substantivu 1. Balun ida ne’ebé la-
tan iha balun seluk nia leten. Sin. dalas
kama-huur, Substantivu Kosok-oan nia toba-
fatin. Sin. bersu
kámara, Substantivu 1. Uma boot governu
nian ne’ebé hala’o knaar públiku oioin.
ba ema sira 2. Uma boot Kreda Kató-
lika nian ba padre sira atu deskansa
bá ka hela bá, bele mós hodi serbisu bá.
3. (siénsia) Fatin taka ne’ebé ár, naroman
ka bee la bele tama bá. 4. Mákina foto-
gráfika boot ne’ebé uza atu halo filme.
kamarada, Substantivu Ema ne’ebé ita-nia
maluk iha funu ka luta polítika.
kamarua mós kamrua, Substantivu Feto
kamiaun
ne’ebé sai namorada ba mane hodi hela
hamutuk no nia maski la’ós nia feen
loloos. Sin. fetokait, amante
kamat, Verbu 1. (Balada) ataka hodi koi ho
limankukun. 2. (Ema) kaer ra’ut ho
liman. Ez. Keta kamat hahán, suru ho
kanuru. Kamat malu katak lamas malu
ka baku malu ho liman.
kambate mós kambatik, kainbatik, Substa-
ntivu Hatais hanesan lipa ne’ebé baibain
iha kór ka modelu oioin no feto sira
mak hatais.
Kamberra, Substantivu Sidadekapitál rai-
Austrália nian.
kambista, Substantivu Ema ne’ebé halo ka
troka osan. Ez. Kambista maka bele troka
dolar hirak-ne’e ba rupia indonézia.
kámbiu, Substantivu Hahalok ka serbisu
troka osan nasaun ida nian ba fali osan
nasaun seluk ninian.
Kamboja (rai-) Substantivu Rain no estadu
iha Ázia Sudeste, halo parte rai-Indoxina.
kambojanu ~ kambojana, f. Adjetivu Rai-
Kamboja nian. Substantivu 1. Ema
Kamboja. 2. (lia-kambojanu) Dalen rai-
Kamboja nian.
kamedar, Substantivu Sulfatu kaduak hosi
alumíniu no potásiu. Sin. alumen Ez.
Ema baibain tau kamedar ba kanek
ki’ik atu hapara raan suli.
kameli (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebe nia ai morin tebetebes no folin-
boot. Ai-hun furak ne’e uluk moris
barak iha distritu Same, Lospalos,
Suai no Bobonaru. Sin. ai-morin
Naran-Botániku: Santalum
kamelu (kuda-) Substantivu Balada maksusuk
boot ida ho fulun mahar ne’ebé bele tahan
atu la’o iha rai-fuik maran la hemu bee
ba tempu naruk.
kamerik, Substantivu Ema ka buat ida nia
karakterístika aat ida. Sin. defeitu
kamerik-laek, Adjetivu Ne’ebé la iha defeitu
fíziku ka morál. Sin. perfeitu
kamiaun, Substantivu Kamioneta boot.
kamii
kamii (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebé soi kulit toos no fó fuan ida
ne’ebé fó mina ba halo lilin no tinta.
Sin. badut; Naran-Botániku: Aleurites
moluccana
kamillaun, Substantivu Ida hosi balun mil-
laun ida ne’ebé hamutuk forma lolon
ida de’it. Sin. milionézimu
kamiñudeferru, Substantivu Dalan ne’ebé
halo hosi besi atu komboiu ka karreta-
elétriku bele halai iha leten hosi fatin
ida ba fatin seluk. Sin. dalanbesi
kamioneta, Substantivu Karreta boot ba lori
ka tula naha todan.
kamiza, Substantivu 1. Hatais ne’ebé ema
tau iha isin-lolon nia balun leten. Sin.
faru 2. Hena ne’ebé iha vidru- petro-
máks nia laran ne’ebé bainhira sunu,
bele fó naroman.
kamiziña, Substantivu 1. Faru ki’ik ne’ebé
baibain bebé sira hatais. 2. Faru ki’ik
feto siranian ne’ebé bele hatais iha laran.
kamizola, Substantivu Kamiza ida ne’ebé la
iha botaun no ita hatais hodi halo ulun
liu hosi kuak iha leten.
kamomila (ai-) Substantivu Ai-horis ida
ne’ebé nia funan morin serve ba halo
xáhoman ne’ebé tulun dijestaun no halo
matan dukur.
kamoos, Adjetivu Ne’ebé moos tomak hotu,
la iha fo’er ida. Sin. puru
kamosuk, Substantivu Ida ne’ebé mosu iha
ita-nia oin, forma sensivel; buat ka ema
nia aspetu li’ur nian. Sin. aparénsia Ez.
Maski Mateus nia kamosuk kalma, nia
afinál ema nervozu- aat.
kampaíña, Substantivu 1. Sinu ki’ik ne’ebé
ema tau iha ka besik odamatan uma
nian atu bainaka sira bele toka envezde
dere odamatan. 2. Sinu ki’ik ne’ebé
baibain uza iha semináriu, konventu ka
dormitóriu atu toka hodi bolu ba reza,
han, toba, hadeer bainhira oras to’o.
Sin. sinu-oan
kampaña, Substantivu Atividade oioin ne’ebé
195 kanadianu ~ kanadiana
ema hala’o hamutuk atu to’o ba objetivu
ida ka hetan buat ida ne’ebé ita kaan,
liuliu iha kontestu polítiku. Ez. Partidu
sira prepara ona kampaña eleitorál foun.
kampaña mós kainpaña, Substantivu Hatais
hanesan lipa ne’ebé feto sira mak hatais.
kampara, Substantivu Sandálias ne’ebé nia hun
halo hosi ai.
kampiaun, Substantivu Atleta ne’ebé manán
halai-taru ida.
kampionatu, Substantivu
kampu, Substantivu 1. Rai luan no mamuk
ida. Sin. raiklees 2 Fatin ne’ebé ema uza
atu hala’o jogu ruma hanesan futeból,
basketból, nst. 3. Fatin iha li’ur sidade
ka vila; zona rurál. Sin. foho Ez. Ami
sei bá kampu atu halo entrevista ho povu
balu. 4. Fatin ne’ebé iha mina-matan.
Ez. Iha kampu mina-rai barak iha Irake.
kamria (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida
ne’ebé fó akar. Sin. rumbia
kamuda, Substantivu Manduku nia oan ne’ebé
sei ki’ik no metan, ho ikun naruk.
kamudi, Substantivu Ai-kabelak ka besi-ka-
belak ka roda iha ró-ikun nia okos ne’ebé
ema dulas ka fila atu hala’o ró tuir
ninia dalan.
kamuflajen, Substantivu (Soldadu) hasubar
an hodi hatais kór hanesan ho nia sori-
sorin. Ez. Militar sira halo kamuflajen
hodi pinta oin halo metan, taka sira-nia
akampamentu ho ai-tahan matak atu
funu-balun sira la bele haree-hetan ka
haree sala.
kamurak, Adjetivu Ne’ebé iha murak, hanesan
murak ka halo hosi murak. Sin. metáliku
kamutis, Adjetivu 1. Ne’ebé kór ladún iha.
2. Ne’ebé nia kór hanesan mutin ka
malahuk.
kana, Verbu Foti ain hodi tula iha fatin se-
luk. Sin. hakat
kanaban: haree knaban
Kanadá (rai-) Substantivu Rain no estadu
boot ida iha Amérika norte.
kanadianu ~ kanadiana, f. Adjetivu Rai-
kanahek
Kanadá nian. Substantivu Ema Kanadá.
Ez. Kanadianu sira ko’alia inglés ka fransés.
kanahek, Substantivu Rai nia luan ne’ebé ita
hateke bá ka sukat. Sin. área
kanál, Substantivu 1. Fatin hosi ne’ebé bee
liu. Sin. bee-dalan 3. Dalan iha isin ka
mákina nia laran ne’ebé hasuli been
ruma (n.e. raan ka matan-been) hosi
fatin ida ba fatin seluk. Sin. kaseik 4.
Dalan ba informasaun.
kanaliza, Verbu Haruka ka halo la’o tuir dalan
ida ka liuhosi kanu ida. Sin. hadalan
kanalizadór, Substantivu Badain beekanu
halo serbisu dada bee nian.
kanalizasaun, Substantivu 1. Hahalok hadalan
nian. Sin. hadalan 2. Sistema bee-kanu
nian iha uma laran. 3. Badain bee-kanu
nia ofísiu ka knaar.
káñamu, Substantivu Ai-horis espésie ida
ne’ebé nia fibra ne’ebé ema hasai hosi
ai-sanak ka lolon serve atu halo tali, su-
rat-tahan ka droga. Naran-Botániku:
Cannabis sativa
kanapé, Substantivu Tuur-fatin ne’ebé ita
baibain hetan iha saladevizita ne’ebé
naruk no mamar, taka ho hena ka kulit.
Sin. sofá
Kanárias (rai-, Nusar-) Substantivu Nusa-
lubun ida besik raat loromonu rai-Áfrika
nian ne’ebé rai-España mak ukun.
kanarinu ~ kanarina, f. Adjetivu /Substantivu
kanáriu (manu-) Substantivu Manu oin ida
ho kór-kinur ka modok, no lian furak
loos atu rona.
kañaun, Substantivu Kilat boot ida, bainhira
tuur iha roda rua leten, ne’ebé uza iha
funu hodi tiru musan besi ho forma
bola boot nian. Sin. pesa
kandelabru, Substantivu Kandieiru boot
ne’ebé tabele iha kakuluk-laran, halo ho
sanak no ahi-lakan fatin barabarak.
Kandelária, Substantivu Festa ne’ebé sarani
sira selebra iha loron 2 Fevereiru hodi
hanoin fali Ita Na’i- Feto Maria Santísima
tama ba templu liutiha tuur ahi hodi
196 kangurú
hato’o Meninu Jezús ba amlulik sira.
kandidata an, Verbu Hato’o an nu’udar
kandidatu. Ez. Sr. Francisco Xavier do
Amaral kandidata nia an ba prezidente
ba tinan 2001.
kandidatura, Substantivu
kandidatu ~ kandidata, f. Substantivu Ema
ne’ebé hatudu, liuhosi dalan formál
(rekerimentu ka ezame), nia vontade
atu sai membru ba klibur ruma selae atu
hetan diploma ruma.
kandieiru, Substantivu Lampu oin ida ne’ebé
ita sunu ho mina-rai.
kanedok mós knedok, Substantivu Kanuru
boot ida ne’ebé serve atu prepara hahán
ka suru sasorok ka sopa.
kaneen, Substantivu Ida hosi balun neen
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. sestu
kanek, Substantivu Isin ne’ebé kilat ka buat
meik no kro’at ruma mak sona ka ko’a.
Halo moras no bele hetan infesaun.
Verbu Hetan kanek.
kanek-fatin, Substantivu Tadak ka marka
ne’ebé hela iha isin bainhira buat ruma
ko’a ka sona tiha. Sin. fitar
kaneka, Substantivu Hemu-fatin boot ui-
toan, ho tilun.
kanek-folok, Substantivu Kanek dodok no
dois ona. Sin. gangrena
kanela (ai-) Substantivu Ai-hun ida ne’ebé
nia kulit fó tempra morin ida. Naran
Botániku: Cinnamomum
kaneta, Substantivu Kain besi ka plástiku
ida ne’ebé ema uza atu hakerek. Kaneta
tradisionál sira iha kanu ki’ik ida ba
hatama tinta no tutun meik.
kanetik, Substantivu Buat ida ne’ebé hanetik
ita atu la’o ba oin. Sin. buatnetik, ob-
stákulu
kánfora, Substantivu Ai-moruk ho forma
substánsia mutin kristál toos no morin
nian, ne’ebé ema baibain tau ba roupa
sira atu hadook katuma.
kangurú, Substantivu Balada marsupiál rai-
kanibál
Austrália nian, hanesan rusa, ho ain kotuk
rua boot ne’ebé nia uza hodi hasoit.
kanibál, Substantivu Ema fuik horiuluk
nian ne’ebé han ema seluk nia na’an
(kriminozu ka funu-balun ne’ebé oho
tiha) nu’udar lisan. Sin. duruhui, an-
tropófagu
kanibalizmu, Substantivu
kanipa, Substantivu Tua folinbaratu ne’ebé
baibain ema halo hodi kahur tua-manas,
bee no bani-been.
kanivete, Substantivu Tudik-oan ne’ebé nia
tahan bele silu halo badak no ema bele
lori iha bolsu.
kankru, Substantivu Moras todan kona-ba
sélula sira iha isin laran hamosu bubun
barak ne’ebé naburas no naklekar bá-mai.
Sin. baboraskle’an
kankun, Substantivu Modo matak ne’ebé
moris iha beelaran, hanesan espinafre.
Naran-Botániku: Ipomoea reptans
kanoniza, Verbu (Kreda) foti ema beatu ka
beata ida ba santu ka santa, hodi hatama
nia naran ba kalendáriu litúrjiku.
kanonizadu ~ kanonizada, f. Adjetivu
kanonizasaun, Substantivu
kanosianu ~ kanosiana, f. Substantivu
(kanosiana) Madre ida ne’ebé membru
ba kongregasaun nidane’ebé Maddalena
di Canossa (1774-1835) mak harii iha
rai-Itália no haruka misionária ba rain
barak, inklui Timór. Adjetivu Kona-ba
kongregasaun Maddalena di Canossa
nian.
kansela, Verbu Kasu ka halakon, liuliu iha
kontestu administrasaun nian.
kanselamentu, Substantivu
Kanser, Substantivu Konstelasaun ka fitun-
lubun zodiáku nian, ne’ebé ema repre-
zenta ho ilas kadiuk nian. Sin. Kadiuk
Trópiku Kanser Nian, liña haree-labe-
lek hale’u planeta Rai ne’ebé haketak
zona temperada norte nian hosi zona
tropikál. Liafuan-sorun: Trópiku Ka-
prikórniu Nian
197 kapa
kanserozu ~ kanseroza, f. Substantivu Ema
moras kankru.
kanta, Verbu Hamosu múzika ho lian, hodi
halo liafuan sira kona loos ho melodia.
Sin. hananu Ez. Loron-domingu koru
kanta ho lian kapás loos iha uma-kreda.
kantadór, Substantivu Ema ne’ebé kanta.
Sin. mananuk, kantór
kantarola, Verbu/Substantivu Hananu iha
ibun laran de’it.
Kantaun, Substantivu Sidade no provínsia
iha ra-Xina súl.
kantiga, Substantivu Poezia ne’ebé nakfahe
ba estrofe badak ne’ebé ema bele kanta.
Sin. knananuk
kántiku, Substantivu Knananuk ne’ebé ema
sira kanta hodi hahi’i Maromak ka santu
sira, liuliu iha uma-kreda.
kantonés ~ kantoneza, f. Adjetivu Rai-
Kantaun nian. Substantivu 1. Ema
Kantaun. 2. (lia-kantonés) Dialetu xinés
rai-Kantaun nian, ne’ebé ko’alia iha
zona tomak hale’u, inklui mós rai-Makau.
kantór ~ kantora, f. Substantivu Ema ne’ebé
hananu ka kanta. Sin. kantadór,mananuk
kantu, Substantivu 1. Parte entre didin rua
ne’ebé tutan no hasoru malu. Sin. lidun
2. (desportu) Parte rohan liu hosi baliza
nia sorin karuk ka loos.
kantu, Substantivu 1. Hahalok kanta ka
hananu nian. Sin. hananun 2. Knan-
anuk, kantiga ka kántiku.
kanu, Substantivu 1. Tubu baesi ka pleastiku
ne’ebé dada bee no husik bee halai tuir.
2. Bee-dalan be ema ke’e iha natar sira
hodi hatama bee ba natar.
kanuru, Substantivu Objetu ida ne’ebé ema
uza atu suru, kedok, serve ka han ai-han.
kaos, Substantivu Runguranga ne’ebé mosu
iha fatin ida; situasaun ordenlaek ne’ebé
hamosu sabraut. Ez. Mosu kaos iha si-
dade laran bainhira bomba ida rebenta
iha palásiu nia oin.
kaótiku ~ kaótika, f. Adjetivu
kapa, Substantivu 1. Roupa li’ur naruk no
kapa
luan ne’ebé taka isin tomak hodi satan
udan, anin ka malirin. 2. Papelaun ka
surattahan mahar ne’ebé baibain taka
parte oin no kotuk livru ida nian. Sin.
(livru-) fafalun
kapa, Substantivu Letra K nia naran. Sin. ká
kapa, Verbu Hasai tiha baladaaman nia organ-
reprodusaun atu labele fó oan. Sin. nali
kapan, Adjetivu Ne’ebé la bele fó oan tanba
ema hasai tiha ona ninia organreprodu-
saun. Sin. nalin
kapan, Substantivu Hena ne’ebé ita uza atu
taka xumasu. Sin. kluniknuan, froñas
kapás, Adjetivu Ne’ebé furak ka di’ak tebe-
tebes no kona loos ema nia laran. Sin.
kmanek
kapasete, Substantivu Objetu kabuar hane-
san xapeu maibé mahar no todan ne’ebé
taka ulun-fatuk tomak no baibain ema
uza atu taka ulun hodi hasatan ulun
hosi kanek todan bainhira hetan dezastre.
Ez. Kapasete funu nian taka soldadu nia
ulun ba satan kilat-musan bainhira
funu-balun tiru hasoru.
kapasidade, Substantivu 1. Kondisaun bele
halo buat ruma. Sin. babelek 2. Jeitu
atu halo buat ruma.
kapasita, Verbu Prepara ka tulun atubele
halo buat ruma. Sin. habele
kapasitadu ~ kapasitada, f. Adjetivu
kapasitasaun, Substantivu; Sin. habelen
kapatás, Substantivu Ema ne’ebé haree ka
tau matan ba ema serbisu-na’in sira
bainhira serbisu hela, liuliu iha to’os ka
fatinkonstrusaun ruma. Sin. makaer
kapela, Substantivu Uma-kreda ki’ik.
kapelania, Substantivu Kapelaun nia kargu.
kapelaun, Substantivu Amlulik ne’ebé nia
knaar baibain nian tulun ka serbí ema
grupu partikulár ida. Ez. Padre Mateus
kapelaun iha ospitál boot ida iha rai-
Portugál.
kapeliña, Substantivu Kapela ki’okoan.
kapitál, Adjetivu 1. Sidade ida ne’ebé sentru
governu nian iha rain ida, ho prezi-
198 kapta
dente, ministru sira no sira-nia pesoál
serbisu bá. 2. Fundus ne’ebé ema presiza
ba knaar ka projetu ruma. Sin. osan-hun,
osan-inan kapitalista, Substantivu, Ad-
jetivu
kapitalizmu, Substantivu 1. Sistema ka rejime
ekonómiku no sosiál iha ne’ebé meiupro-
dusaun sira ema privadu, la’ós governu,
mak kontrola, hodi soi mós liberdade
atu tau folin sira tuir sira-nia hakarak.
2. Governu ida ne’ebé haraik liberdade
ba kontratu-na’in sira atu sai riku hodi
dezenvolve ekonomia nasionál no mós
simu sira-nia influénsia iha kontestu
polítiku. kapitalista Substantivu, Adjetivu
kapitaun, Substantivu 1. Xefe militár ne’ebé
komanda kombatelubun ka kompañia
ida 2. Postu ierarkia militár nian ne’ebé
entre tanente no majór. 3. Ema ne’ebé
kaer ró ka aviaun, mariñeiru ka pilotu
sira-nia ulunboot.
kapítulu, Substantivu 1. Parte boot ida-idak
ne’ebé nakfahe iha livru ida hodi trata
lia ketaketak maibé kona malu. Ez.
Biblia Sagrada iha kapítulu barabarak.
2. Monje, padre ka madre sira-nia lalibur
hodi tetu hamutuk lia oioin.
kapó, Substantivu Karreta nia kakuluk.
kapó-oin,SubstantivuMotór-karretaniamatan.
kapote, Substantivu Hena mahar no boot
taka isin nian bainhira rai-malirin,
liuliu iha tempu raikalan. Sin. kobertór
kaprixu, Substantivu Hahalok beik, egoísta
no naran de’it. Sin. dadekur
kaprixozu ~ kaprixoza, f. Adjetivu ; Sin. dekur
kápsula, Substantivu 1.Fafalun metál ho
forma silíndrika ne’ebé hamahan buat
idane’ebé ita tau ba laran. 2. Fafalun
ki’ikoan halo hosi jelatina ne’ebé ai-
moruk rahun iha bá atu ema bele hemu.
Ez. Ai-moruk ne’e Ita tenke hemu káp-
sula rua loroloron.
kapta, Verbu Simu laloran ka sinál eletróniku
ne’ebé emisora rádiu ka televizaun nian
mak halekar.
kaptasaun 199
kaptasaun, Substantivu
kaputxinu, Substantivu Kafé oin ida ho
susubeen-furin iha leten.
kapuxu, Substantivu Xapeu ne’ebé taka ulun
to’o knoruk ka kabaas bainhira raima-
lirin maka’as.
karabina, Substantivu Kilat-ahi hanesan ho
kilat, maibé ki’ik.
karaíba, Adjetivu Tasi-Antillas ka Nusar-
Antillas nian. Substantivu Ema mahorik
ka rai-na’in Nusar- Antillas nian, membru
ba rasa índia.
karak, Verbu Hakarak tebes buat ne’ebé ita
iha to’o susar atu fó ka fahe ba ema seluk.
karakól, Substantivu Animál molusku ne’ebé
nia isin moris iha knuuk laran ida, dolar
iha rai ka belit iha fatuk sira; barakliu
moris iha rai malirin sira ka rai ne’ebé
iha bee. Sin. kudaku
karak-teen, Adjetivu Ne’ebé susar atu fó sai
nia sasán ka rikusoin ba ema seluk;
ne’ebé hakarak simu de’it maibé lakohi
fó. Sin. teen-toos
karakter, Substantivu Ema ka balada ida nia
natureza ka personalidade rasik, ida
ne’ebé habook ka motiva nia hahalok
sira. Ez. Ema ne’ebé hakilar tun-sa’e
bainhira hetan buat ruma ne’ebé nia la
gosta hatudu nia karakter hanesan ema
nervozu aat.
karakterístika, Substantivu Elementu ida
de’it ne’ebé halo diferensa entre ema,
animál ka sasán ho sira seluk. Sin. fei-
saun, feitiu
karamelu, Substantivu Rebusadu ka dose
ida ne’ebé halo hodi te’in masin-midar
to’o nabeen.
karan, Substantivu 1. Hahalok hakarak nian.
Sin. hakaran, dezeju 2. Buat ida ne’ebé
ita fó saugati ba ema seluk atu halo nia
haksolok. Sin. buatkaran, prezente
karas, Substantivu 1. Parte oin hosi ita-nia
isin-lolon entre kabaas ho kabun. Sin.
hirusmatan 2. Sasukat hosi ita-nia liman-
fuan nia rohan to’o hirus-matan nia klaran.
kardinál
karat, Substantivu Kabeen iha inus-kuak
no aten-book laran ne’ebé tasak, mahar
no kantál ona. Sin. me’ar-tasak, fleuma
karaté, Substantivu Desportu japonés ida
kona-ba defende an, hanesan hafetu.
karau, Substantivu Balada maksusuk ain-
haat ho dikur ne’ebé gosta toba iha bee
ka taho; baibain agrikultór timoroan
sira uza atu halai natar. Naran Zooló-
jiku: Bubalus bubalis
karau-baka, Substantivu Karau ne’ebé nia
isin ladún toos hanesan karautimur.
Sin. karau-malae; Naran Zoolójiku:
Bos taurus
karau-inan, Substantivu Karau ne’ebé hahoris
no fó-susu oan.
karauk, Adjetivu Karau nian. Sin. bovinu
karau-kulit, Substantivu Kulit karau nian
ne’ebé ita kurte atu hafila ba materiál
ida hodi halo sapatu, futu-kabun,
karteira nst. Sin. koiru
karau-malae: haree karau-baka
karau-oan, Substantivu Karau ne’ebé sei ki’ik
no sei susu inan nia susubeen.
karau-timur, Substantivu Karau raina’in
Timór nian ne’ebé kór-metan no
baibain ema uza atu halai natar.
karbúnkulu, Substantivu Fisur ne’ebé mosu
iha ema nia kakorok ka oin. Sin. baboras,
baborasdoku
karburadór, Substantivu Aparellu ida ida
karreta laran ne’ebé kahur karburante-
musan ho ár hodi hamoris motór no
halo motór la’o.
karburante, Substantivu Kombustivel ka
mina ida ne’ebé rebenta ho tarutu
atubele halo motór la’o.
kardeál, Substantivu Ambispu ho títulu aas
kleru katóliku nian ne’ebé Amu-Papa
hili atubele fó konsellu ba nia no tulun
nia ukun Kreda.
kardíaku ~ kardíaka, f. Adjetivu Organ
fuan nian. Ez. Ema sira ne’ebé sofre
moras kardíaku labele han bokur barak.
kardinál, Adjetivu 1. Ne’ebé iha importánsia
karea 200
boot. Sin. kapitál, mahuluk 2. (Númeru)
ne’ebé hatudu hahirak ka kuantidade la
tuir orden, nu’udar ezemplu 6, 34, 256
nst. Liafuan-sorun: ordinál
karea, Substantivu Kutun ka insetu ida hane-
san nehek ne’ebé kórmutin no han ai
halo fuhuk. Sin. mirain
kareka, Adjetivu Ne’ebé nia ulun la iha fuuk
moris bá. Sin. ulun-molik, temek
karga, Substantivu 1. Naha ne’ebé ró-ahi ida
tula. Sin. ró-nahan 2. Kbiit elétriku
ne’ebé lolon ida rai iha nia laran. 3.
Raratan ka atake ne’ebé tropa sira halo
ho beran boot.
kargu, Substantivu Ema ida nia tatuur, pozi-
saun ka responsabilidade rasik iha ser-
bisu-fatin. Ez. Prezidente atu hasai ema
ne’e hosi kargu ministru nian.
kari, Verbu 1. Soe bá-mai iha fatin ida, po-
rezemplu kari hare-musan iha natar.
Sin. lekar 2. Halekar hanoin ida ba ema
seluseluk.
karidade, Substantivu 1. Hakaran atu tulun
no fó di’ak ba ema seluk, liuliu ema kiak
ka sira ne’ebé terus. 2. Hanoin pozitivu
kona-ba ema seluk maski bele iha mo-
tivu ba kritika nia. 3. Klibur ka organi-
zasaun ida ne’ebé tulun ema kiak sira.
karitativu ~ karitativa, f. Adjetivu
karihun, Substantivu Ida hosi balun rihun
ida ne’ebé hamutuk forma lolon ida
de’it. Sin. milézimu
karik, Advérbiu Bele mosu. Sin. dala ruma,
kala Ez. Karik ha’u sei liu hosi nia uma
molok bá serbisu. Bainhira ita tau lia-
fuan ne’e iha orasaun nia kotuk liu,
nia arti hanesan Konjunsaun se: n.e. Ez.
Ó hakarak karik, ha’u konvida mós nia
(= Se ó hakarak, ha’u konvida mós nia).
karikatura, Substantivu Dezeñu ka hakerek
kómiku ida ne’ebé halo pouku ema ka
buat ruma ho ezajera nia karakterístika
sira, n.e. halo aat ema nia oin, fó fuuk
nakrakat, roupa naklees, oioin de’it.
karíl, Substantivu Hahán oin ida hanesan
karmelita
mollu ne’ebé halo hosi ikan ka naan-
manu, te’in hamutuk ho nuu-been no
temperu manas oioin hanesan ai-manas
boot, kinur, nst.
karimba, Verbu Tau karimbu.
karimbu, Substantivu Borraxatahan ida ne’ebé
ko’a halo kabuar ka kuadradu ho letra
oioin tuir instituisaun ruma nia logo-
tipu ne’ebé hatama ba tinta hodi hanehan
ba surattahan atu marka dokumentu
ida ho ofisiál. Ez. Asina hotu tau ka
hanehan karimbu bá.
kariñu, Substantivu Sentimentu ka hahalok
domin nian, liuliu ba ema seluk ne’ebé
ita gosta. Sin. laran-maluk, afeisaun Ez.
Maski presiza trata labarik sira ho kariñu,
hanorin dixiplina mós importante tebe-
tebes.
kariñozu ~ kariñoza, f. Adjetivu
karioka, Adjetivu Hosi Riudejaneiru, kona-ba
Riudejaneiru (sidade boot iha rai-Brazíl).
Substantivu Ema Riudejaneiru.
karitativu ~ karitativa, f. Adjetivu Ne’ebé
hatudu kaidade ka halo karidade ba
ema seluk.
karizma, Substantivu 1. Kbiit espesiál ne’ebé
Maromak haraik ba ema ruma, liuliu ba
santu. 2. Kapasidade naturál atu inspira
ema seluseluk hosi halo sira sente entuz-
iazmu no laran-manas. Ez. Ema barak
gosta prezidente foun tan nia karizma.
karizmátiku ~ karizmátika, f. Adjetivu
1. Ne’ebé soi karizma naturál. 2. Kona-ba
movimentu relijiozu ida, baibain bazeia
ba iluzaun ka habosok, ne’ebé halo ema
fiar-fraku hanoin katak Maromak fó ba
sira kbiit ka grasa ne’ebé Nia la haraik
ba ema seluk.
karleti, Substantivu Pesa ki’ikoan iha kilat
hanesan xave ne’ebé ita buti ka dada atu
tiru ka halo kilat tarutu. Sin. gatillu
karluni, Substantivu Buat mamar ne’ebé
ema uza atu tau ulun ba leten. Sin.
xumasu-ulun
karmelita, Substantivu/Adjetivu (Frade ka
karnavál
madre) ne’ebé pertense ba orden Karmu
ka Foho- Karmelu nian.
karnavál, Substantivu (Iha rain katóliku sira
de’it) loron tolu bainhira ema sira tau
máskara iha oin, no hatais kór oioin
hodi bá halo festa boot iha lurón atu
bele diverte molok tama Kuarezma no
hahú jejún. Sin. Entrudu
karnívoru ~ karnívora, f. Adjetivu/Substan-
tivu (Balada) ne’ebé han de’it na’an. Sin.
mahánna’an
karón mós karól, Substantivu Bornál ka
ka’ut boot ne’ebé halo hosi hena tarak,
plástiku ka ai-kulit hodi tau foos, mas-
inmidar, nst.
Kárpatus (Fohor-) Substantivu Foho-kadoek
ida iha rai-Europa lorosa’e.
karpátiku ~ karpátika, f. Adjetivu
karpintaria, Substantivu Karpinteiru nia
knaar ka ofísiu.
karpinteiru, Substantivu Ema ne’ebé harii
uma no halo mobiliáriu nu’udar nia
knaar baibain nian. Sin. badain-ai
karreira, Substantivu 1. Tipu karreta tomak
ida ne’ebé iha kadeira barabarak atu
ema tuur bainhira halo viajen; tempu
uluk uza hanesan meiu transporte impo-
rtante liu iha rai-Timór. 2. Tempu ne’ebé
ema ida fó ba kargu ka profisaun ida, no
mós knaar sira ne’ebé nia hala’o iha
tempu ne’e nia laran. Ez. Nia karreira
iha journalizmu sei fó leet ba nia atu sai
polítiku di’ak ida.
karreirista, Substantivu/Adjetivu (Ema)
ne’ebé ladún iha ideál ka prinsípiu
morál, buka de’it atu haburas nia karreira.
karreirizmu, Substantivu
karreta, Substantivu Veíkulu ka meiu trans-
porte nian ne’ebé soi roda haat ka neen
no mós volante atu ema bele dulas bá-
mai. Sin. automovel
karriña mós karriñu, Substantivu 1. Karreta
ki’ikoan jeralmente ho roda rua, ba laba-
rik ki’ikoan sira atu sa’e. Sin. karriña-
bebé 2. Karreta ki’ikoan ho roda rua
201 kartografia
ne’ebé uza atu tula sasán no dudu dura-
nte hala’o servisu konstrusaun nian ida.
karrosél, Substantivu Kuda ai lubun ida iha
plataforma nakdulas nia leten, ne’ebé
labarik sira sa’e nu’udar divertimentu.
karru, Substantivu 1. Veíkulu baibain hosi ai
ne’ebé balada mak dada. Sin. kuda-kar-
reta 2. Karreta blindada ida ne’ebé militár
sira uza iha funu laran. Sin. tanke
karruajen, Substantivu 1. Karreta roda-haat
ne’ebé kuda ka karau mak dada atu tula
ema sira. 2. Karreta komboiu nian,
ne’ebé la’o iha dalan besi. Sin. vagaun
karta, Substantivu 1. Surat ne’ebé ita prepara
hodi haruka mensajen ka informasaun
ba ema ruma. 2. Surat-tahan badak
lubun ida ne’ebé soi númeru ne’ebé ema
uza atu joga.
karta-kondusaun, Substantivu Surat ofisiál
ne’ebé ema ida simu nu’udar lisensa ba
kaer karreta.
kartás, Substantivu 1. Surattahan boot hak-
erek ida ne’ebé ema kaer iha liman, selae
taka ka prega iha didin-lolon, liuliu
nu’udar hahalok polítiku ka komersiál.
2. Ai-kabelak hodi hato’o avizu ruma.
kartaun, Substantivu Surat-tahan badak ida
ho hakerek ne’ebé hatudu ema ida nia
identidade, selae ema lori atubele hetan
asesu ba buat ida. Ez. Sira ne’ebé la lori
kartaun sei la bele tama ba biblioteka.
karteira, Substantivu 1. Fatin rai osan no
dokumentu ki’ik nian, baibain halo
hosi kulit, ne’ebé mane sira lori iha bolsu
kalsa ka kazaku nian. 2. Banku no meza
alunu sira-nian iha sala laran hodi hak-
erek ba leten.
karteiru ~ karteira, f. Substantivu Ema
ne’ebé lori bá-mai karta sira ne’ebé kor-
reius maka fahe ba populasaun.
kartilla, Substantivu 1. Livru ida hodi hanorin
labarik ka ema seluk atu lee. 2. Livru
katesizmu nian.
kartografia, Substantivu Matenek ka knaar
kona-ba halo mapa.
kartográfiku ~ kartográfika
kartográfiku ~ kartográfika, f. Adjetivu
kartógrafu ~ kartógrafa, f. Substantivu
Ema matenek kartografia.
kartolina, Substantivu Papelaun oin mihis
ne’ebé serve atu halo kartaun, livruka-
pan nst.
Kartún, Substantivu Sidadekapitál rai-Sudaun
nian.
kartuxu mós kartús, Substantivu Bala ka
kilatmusan nia fatin.
karu mós karun, Adjetivu Ne’ebé nia folin
todan ka aas. Sin. folintodan, folin-aas;
Liafuan-sorun: baratu
karuak, Adjetivu Ne’ebé nia orden ka impor-
tánsia tuir buat mahuluk ka prinsipál nia
orden ka importánsia. Sin. sekundáriu
karuanuluk, Substantivu Ida hosi balun ru-
anulu ne’ebé hamutuk forma lolon ida
de’it. Sin. vijézimu
karudu, Substantivu Ai-horis ki’ik ne’ebé
baibain ema uza hanesan temperu tanba
nia sente fresku uitoan. Sin. ortelaun,
kandolar
karuik, Substantivu Foho nia tutun. Sin.
foho-tutun
karuk, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba) parte
ida iha ita-nia sorin ne’ebé hasoru malu
ho liman loos. Liafuan-sorun: kuana
karut,Verbu1.Halokuakhodikoisai.2.(Nehek
ka animál seluk) halo kuak hodi han ai.
karuuk, Substantivu Ai-horis ki’ik ne’ebé fó
fuan hanbelek ne’ebé naruk natoon,
kabuar balun ho kulit kór nakukun.
Sin.berinjela;Naran-Botániku:Solanum
melongena
kasa, Substantivu/Verbu (Hahalok) buka
balada atu kaer no oho hodi han ka
fa’an. Sin. soro Ez. Ema gosta kasa
manu-fuik iha ai-laran.
kasadór, Substantivu Ema be lori asu no buat
kro’at ruma hanesan diman, nst. hodi bá
buka balada, liuliu balada fuik sira. Sin.
maksorok
kasamen, Adjetivu Ne’ebé iha samen boot
ka barak. Sin. muskulozu
202 kastaña
kasanuluk, Substantivu Ida hosi balun sanulu
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. désimu
kasarapu, Substantivu Moras ida ne’ebé kona
fatin lulik sira tanba fo’er ka hala’o rela-
saun seksuál iha kondisaun ne’ebé fo’er.
Sin. sífilis
kasarola, Substantivu Sanan ida lahó matan
ne’ebé ema uza ba te’in.
kasemok, Substantivu Veíkulu ne’ebé soi
motór, liras no ikun atubele semo ka halo
navegasaun nu’udar meiu ba transporte.
Sin. aviaun
kasete, Substantivu Objetu hosi plástiku
ne’ebé iha fita iha laran atu grava ka toka
filafali múzika ruma; uza mós atu hasai
filme ka loke filafali filme ruma.
kasiak, Substantivu Ida hosi balun sia ne’ebé
hamutuk forma lolon ida de’it. Sin. nonu
kasian, Adjetivu Ne’ebé sorte la iha. Sin.
koitadu Substantivu Sorte-aat, susar ka
problema. Sin. rahun-aatAdvérbiu Ne’ebé
mosu ka akontese laiha sorte. Sin. infeliz-
mente Ez. Nia estuda maka’as maibé
kasian nia la pasa ezame ne’e.
kasinar, Substantivu 1. Fatin loloos ne’ebé
ita hakarak kona bainhira sinar ka halo
pontaria molok tiru. Sin. alvu 2. Situa-
saun idane’ebé ita hakarak to’o bá, ka
buat ida-ne’ebé ita hakarak hetan. Sin.
objetivu, meta
kaskadu, Substantivu Moras ida kona-ba
kulit nakloke iha isin-lolon. Sin. abak.
kaskata, Substantivu Bee ne’ebé monu tun
hosi fatuk ka foho-lolon. Sin. beetisak,
bee-tudak
kasoek, Substantivu Buat ida ne’ebé ita soe,
hasemo ka hana. Sin. misil
kaspa, Substantivu Kulit mate iha ema nia
ulun-kulit ne’ebé nakloke iha fuuk
laran no halo ulun katar. Sin. kohu, alkari
Káspiu (Tasi-) Substantivu Tasi ida iha rai-
Ázia Klarak, besik rai-Rúsia ni rai-Iraun.
kastaña, Substantivu Ai-kastañeiru nia fuan
han-belek ne’ebé moris iha kakun toos
kastelu 203
nia laran. Adjetivu (kór-kastaña) Kórma-
lahuk mean, atu hanesan xokolate; kór
hanesan akar-been.
kastelu, Substantivu Uma boot horiuluk
nian ho didin fatuk aas no rai-kle’an
hale’u atu satan atake hosi inimigu sira.
Sin. kota, fortaleza
kastete, Substantivu Ai-tonka badak be polísia
sira kaer hodi halo kontrolu, atu uza ba
baku ema ka sori ema bainhira la la’o
tuir lei.
kastu ~ kasta, f. Adjetivu 1. Ne’ebé la halo
sala-fo’er ida, ne’ebé sees hosi relasaun
seksuál. 2. Ne’ebé moris ho kaben ida
de’it to’o mate.
kastidade, Substantivu
kastigu, Substantivu Terus ne’ebé ema ida
hetan ka simu tanba sala ne’ebé nia halo.
Verbu Halo ema ida terus ba sala ka
krime ne’ebé nia halo.
kastisál, Substantivu Lilin-oan nia fatin. Sin.
bidiin, lilinfatin
kasu, Verbu 1. Hasai tiha. 2. Halakon tiha.
3. Kore ka husik sai. Ez. Kasu tali husik
bibi bá han.
kasuada, Substantivu/Verbu Ko’alia ho
ibun-kro’at, hakanek ema ho liafuan;
halo pouku ho liafuan. Sin. zombaria,
sarkazmu Ez. Ha’u osan la iha maibé nia
halo finje husu hodi hamoe ha’u, hanesan
mós nia kasuada ha’u. Adjetivu Ne’ebé
nia ibun kro’at. Sin. sarkástiku
kasukat, Substantivu Ezemplu di’ak ida ba ita
tuir atu halo ka aprende buat ruma. Sin.
padraun, modelu
kata’es, Substantivu Instrumentu ida hanesan
tata’es ne’ebé husik substánsia balu liu, no
ta’es fali substánsia seluseluk. Sin. filtru
katak, Verbu 1. Hato’o informasaun ba ema
seluk. Sin. dehan, hatete 2. Reprezenta
ho liafuan, nia arti maka... Sin. signifika
Ez. Liafuan malaiu kucing signifika
‘busa’. Konjunsaun Liafuan ne’ebé ita
uza atu introdús orasaun ida.. Ez. Nia
dehan katak ita tenke bá.
kátedra
kataklizmu, Substantivu Dezastre boot laha-
limar, ne’ebé baibain hamosu pániku
no ta’uk. Sin. katástrofe
katakumba, Substantivu Fatuk-kuak iha rai
okos iha Roma ne’ebé horiuluk sarani
sira subar bá bainhira Impériu Romanu
hanehan hela sira. Ez. Iha martir barak
nia rate iha katakumba laran.
katalaun, Adjetivu Rai-Kataluña nian. Sub-
stantivu 1. Ema Kataluña. 2. (lia-kata-
laun) Dalen romániku rai-Kataluña
nian, ne’ebé atu hanesan lia-oksitaun.
kataloga, Verbu Halo katálogu.
katalogasaun, Substantivu
katalogadór ~ katalogadora, Substantivu
katálogu, Substantivu Sasán lista ida, n.e.
sasán iha loja ka muzeu nia laran, ka
livru iha biblioteka.
Kataluña (rai-) Substantivu Rain ida ho nia
balun boot liu iha rai-España nia raat
lorosa’e no balun ki’ik iha rai-Fransa.
katamik, Substantivu Buat ne’ebé ita rai hela
atubele fóhanoin nafatin kona-ba nia em
ne’ebé lakon ka mate ona, ka fatin
ne’ebé dook ona. Sin. rekordasaun,
lembransa
katana, Substantivu Instrumentu kro’at ida
be uza hodi taa ai, lere du’ut sira ka tesi
na’an-ruin. Sin. taa
katanek, Substantivu Buat ida ne’ebé tane
buat seluk. Sin. suporte
katar, Substantivu/Verbu (Isin ne’ebé) sente
makili tanba kosar ka tanba kutun
ruma ne’ebé tata hodi halo ita atu koi.
Katár (rai-) Substantivu Rain no estadu ki’ik
iha Lorosa’e Klarak, iha Tasi-Sikun Pér-
siku nia raat.
katarense, Adjetivu Rai-Katár nian. Substa-
ntivu Ema Katár.
katástrofe, Substantivu Dezastre boot laha-
limar, ne’ebé baibain hamosu pániku
no ta’uk.
katastrófiku ~ katastrófika, f. Adjetivu
kátedra, Substantivu 1. Profesór nia meza
iha aula laran. 2. Kargu ka funsaun
katedrátiku ~ katedrátika
kona-ba hala’o departamentu ida iha
universidade, profesór katedrátiku nia
kargu. 3. Amu-bispu nia tuurfatin ka
kadeira boot iha uma-kreda laran, besik
altár.
katedrátiku ~ katedrátika, f. Adjetivu
katedrál, Substantivu Uma-kreda mahuluk
dioseze ida nian.
kategoria, Substantivu Tau-kahe sasán ka
buat sira tuir karakterístika partikulár
ne’ebé hanesan. Ez. Ita sei fahe surat
sirane’e ba kategoria oioin, tuir sira-nia
importánsia.
kategóriku ~ kategórika, f. Adjetivu
kategoriza, Verbu
katekista, Substantivu Ema ne’ebé serbisu
iha parókia, ajuda padre sira hodi hanorin
doutrina, hala’o preparasaun ba misa,
doutrina, nst. Sin. manorin-katekizmu
katekiza, Substantivu Hanorin katesizmu ka
doutrina sarani ba (ema).
katekeze, Substantivu
katekizmu, Substantivu 1. Hanorin kona-ba
fiar sarani. 2. Livru ida ne’ebé hato’o
doutrina Kreda nian.
katekétiku ~ katekétika, f. Adjetivu
kateri, Substantivu Instrumentu ka besi kro’at
ida ho lolon rua belit malu ne’ebé uza
hodi tesi fuuk ka hena, nst.
katetek, Adjetivu/Substantivu (Buat) ne’ebé
soi parte oioin. Sin. kompostu; Liafu-
an-sorun: simples
kati mós katis, Substantivu Todan tuan ida
ne’ebé vale grama 620.
katimun (ai-) Substantivu Ai-kraik oin ida
ne’ebé nia kulit serve atu prepara aimoruk.
Naran-Botániku:Timonius sericus
Katmandú, Substantivu Sidadekapitál rai-
Nepál nian.
katodan, Substantivu Buat todan ne’ebé susar
atu tula ka aguenta.
katóliku ~ katólika, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
pertense ba mundu ka universu tomak.
Sin. universál 2. Kona-ba fiar no kreda
sarani idane’ebé Ita-Na’i Jezús Kristu
204 kaukazoide
mak harii, ho sede iha sidade Roma no
Amu-Papa nu’udar ulun-boot. Substa-
ntivu Ema ida ne’ebé membru ba Kreda
Katólika.
katolisizmu, Substantivu 1. Relijiaun kató-
lika. 2. Hanorin kona-ba fiar katóliku.
katoluk, Substantivu Ida hosi balun tolu
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. tersu
katomak, Adjetivu Ne’ebé halo hotu ona no
la kuran buat ida. Sin. kompletu Ez.
Livru ne’e hakohak Camões nia obra
katomak.
katuas, Substantivu 1. Ema mane ne’ebé soi
otas tuan ona, fuuk mutin hotu ona. 2.
Títulu ba aman ka tiun. 3. Ema ne’ebé
iha kargu boot ka xefe iha fatin ida.
katuas-oan, Substantivu 1. Mane otastuan
ho isin ki’ik no fraku. 2. (kolokiál) Títulu
ne’ebé feto ida bele fó ba nia la’en.
katuir, Substantivu Buat barak ne’ebé tuituir
malu. Sin. sekuénsia
katuma, Substantivu Kutun ne’ebé kaer iha
ema nia isin ka iha hena laran sira bain-
hira fo’er ka la fase. Sin. tuma
katupa, Substantivu Foos kahur ho nuu-
santan ne’ebé te’in iha ai-tali tahan nia
laran. Sin. buu
katutan, Substantivu Buat ida ne’ebé liga ka
tutan. Sin. koneksaun
kauá, Substantivu Manu-fuik espésie ida ho
fulun metan no lian maka’as. Sin.
manumetan
kauzativa, Verbu Halerik kona-ba buat sira
ne’ebé la importante.
kaualuk, Substantivu Ida hosi balun ualu
ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it.
Sin. oitavu
kauk, Adjetivu 1. Ne’ebé sei matak, seidauk
tasak. 2. Ne’ebé la iha esperiénsia, seidauk
soi jeitu ba knaar ruma. Sin. inesperiente
kaukau, Substantivu Ema ka balada iha oan-
fatin ka úteru ne’ebé seidauk moris mai.
Sin. ka’anfuan
kaukazoide, Substantivu/Adjetivu (Membru
Káukazu
ba) rasa ida ho kulit mutin ka morenu
ne’ebé horik iha rai-Europa tomak, rai-
Áfrika nia balun norte no rai-Ázia nia
balun loromonu. Ez. Portugés, Inglés,
Arabi no índiu sira pertense ba rasa kau-
kasoide.
Káukazu (Fohor-) Substantivu Foho-kadoek
ida ne’ebé haketak rai- Rúsia hosi Loro-
sa’e Klarak.
kaukáziku ~ kaukázika, f. Adjetivu
kausaun, Substantivu Osan balu ne’ebé ema
selu ba tribunál atu mahalok krime nian
bele livre to’o loron hala’o julgamentu
ka tesi-lia iha tribunál. Sin. fiansa
ka’ut, Substantivu Saku ne’ebé homan ho
tali-tahan. Ez. Agrikultór sira tau koto
iha ka’ut atu fa’an iha Dili
kautela, Substantivu 1. Kuidadu boot ne’ebé
iha hodi sees hosi buat aat ka perigu. Sin.
matanmoris 2. Billete-lotaria balun ida.
kauza, Substantivu Buat ka kondisaun ida
ne’ebé hamosu buta ka kondisaun seluk;
hahalok ruma nia hun. Sin. motivu.
Verbu Halo buat ruma atu mosu. Sin.
hamosu Ez. Hamlaha bele kauza insta-
bilidade iha railaran.
kauzativu ~ kauzativa, Adjetivu Kona-ba
Verbu ida ne’ebé ita hadada hosi Verbu
simples ka Adjetivu ida hodi tutan pre-
fiksu ha-, n.e. sa’e ~ hasa’e, naruk ~ naruk:
ha- ne’e prefiksu kauzativu no Verbu
hasa’e no hanaruk rua hotu kauzativu.
kavakiñu, Substantivu Tipu viola ki’ik ida.
kavalaria, Substantivu Forsa militár ida ne’ebé
uza kuda ka karretafunu.
kavaleiru, Naran Ema-mane ne’ebé sa’e
kuda. Sin. sa’edór Adjetivu (Mane)
ne’ebé soi aten-barani no hetan respeitu.
kavalete, Substantivu Hariin ida ho ai-riin
tolu ka haat ba pintór tau nia tela iha
leten bainhira hamriik hodi pinta.
kavalleiru, Substantivu 1. Ema-mane ne’ebé
edukadu, kortés, delikadu. 2. Ema-mane
ne’ebé dansa ho feto ida iha baile.
kawaimina (lia-) Substantivu Naran atu temi
205 kazula
ba dialetu kairui, waima’a, midiki, naueti
hamutuk. Dalen ne’e ema balu ko’alia
iha zona Vemase, Baukau, Venilale, Watu-
karbau no Watulari.
kaximbu, Substantivu Tubu toos ida ho kuak
boot iha nia rohan hodi tau tabaku ba
fuma.
kazadebañu, Substantivu 1. Fatin ne’ebé ema
tama atu hariis bá. Sin. hariisfatin. 2.
Kuartu atu soe bee boot no ki’ik. Sin.
sentina.
kazakistanés ~ kazakistaneza, f. Adjetivu
Rai-Kazakistaun nian. Substantivu Ema
Kazakistaun.
Kazakistaun (rai-) Substantivu Rain no estadu
boot iha Ázia Klarak.
kazaku, Substantivu 1. Faru boot ho liman
naruk ida ne’ebé ema sira hatais iha ka-
miza nia leten, liuliu iha rai-malirin. 2.
Faru formál ne’ebé ema-mane hatais ba
festa, kaben ka enkontru importante
ruma, baibain hamutuk ho kamiza furak
no gravata.
kazál, Substantivu Kaben-na’in pár ida.
kazamenteira, Substantivu Feto ida ne’ebé
buka feen ka la’en ba ema seluk ne’ebé
hakarak kaben.
kazamentu, Substantivu 1. Lisensa hosi kreda
no governu atu hela hamutuk hodi harii
uma-kain ida nu’udar feen-la’en. 2.
Festa kaben nian.
kazerna, Substantivu Uma ida ho toba-fatin
barak ba soldadu sira iha kuartél laran.
kazinu, Substantivu Uma ne’ebé ema sira bá
atu taru osan.
kazu, Substantivu 1. Buat ne’ebé mosu der-
repente ka bele mosu. Ez. Polísia baku
sivíl ida hanesan kazu boot ida ne’ebé
loloos labele akontese. 2. Ezemplu,
lale’uk ka sirkunstánsia partikulár ida.
kazula, Substantivu Faru naruk lahó liman
ne’ebé baibain amlulik sira hatais ba halo
misa. Kazula nia kór depende ba festa ka
estasaun litúrjika, n.e. kór-violeta iha
Adventu no Kuarezma. Sin. farumisa
kbahen
kbahen, Adjetivu Ne’ebé otastuan.Sin. bahen
kbiit, Substantivu 1. Kapasidade isin ka neon
nian atu halo buat ruma. 2. Forsa ne’ebé
lale’uk ka sirkunstánsia sira fó mai ita.
Sin. podér
kebit, Verbu Ku’u ho liman-fuan tutun.
kebramár, Substantivu Baki ida hodi satan
tasi-laloran.
kebranozes, Substantivu Instrumentu halo
ho besi ba habit no hafera nós ka aifuan
nia kakun ka kulit li’ur be toos, poreze-
mplu kamii, nst.
keda, Substantivu Kualidade, kbiit ka talentu
ida ne’ebé ema ida soi ba hala’o ativi-
dade knaar partikulár ida, hahú kedas
hosi nia morismai.
kedak, Adjetivu Kedas nian. Sin. imediatu
kedas mós kedan, Advérbiu Oras ne’e duni,
la demora tan. Sin. imediatamente Ez.
Ó mai kedas, keta hein tan, oras to’o ona.
kedo, Substantivu Balada anfíbiu ki’ik ne’ebé
soi matan boot, bele haksoit no moris
iha bee no rai-maran. Sin. manduku
kedok, Verbu Kaer knedok ida, kahur ka dulas
bá-mai iha sanan nia laran.
ke’e, Verbu 1. Halo rai sai kuak ho buat
kro’at ka meik ruma, hanesan aisuak,
kanuru suru-rai nst. 2. Hasai rai hosi
kuak ho ain (liuliu refere ba balada sira).
kehan, Substantivu 1. (Iha dialetu balu) Fatin
ho didin haat iha uma laran. Sin. kuartu
2. Kuartu boot no kapás ba públika ka
komunidade uza. Sin. sala
kehe, Verbu 1. Halo korrente ár malirin ho
dalan muda objetu belak ida tunsa’e. 2.
Sadik atu hala’o buat ruma.
Kei, (rai-, Nusar-) Substantivu Nusa-lubun
ki’ik ida iha rai-Timór nia sorin lorosa’e bá,
besik raat rai-Papua nian.
keiense. Adjetivu Rai-Kei nian. Substantivu
1. Ema Kei. 2. (lia-keiense) Dalen
Nusar-Kei nian.
keiju, Substantivu Susubeen nahisi ne’ebé
ema sira uza nu’udar ai-han.
kein, Verbu Fó-hatene nanis ka konaba per-
206 kesar
igu ruma. Sin. aviza Ez. Tiu André kein
tiha ami kona-ba lafaek boot ne’ebé sai
beibeik hosi kolan ne’ebá.
kela, Substantivu Insetu ida ne’ebé halo lian
iha tempu kalan baibain subar iha buat
seluk nia leet. Sin. grilu
kelembeli, Substantivu Balada maksusuk atu
hanesan lemur, maibé klehek uitoan,
ne’ebé nani iha tasi laran. Naran
Sientífiku: Dugong dugon
kelen (ain-) Substantivu Balun leten ain nian,
iha kiduntahan no ain-tuur nia leet.
Kelikai, Substantivu Postu administrativu
Baukau nian ida ne’ebé ko’alia makasae
no nakfati besik foho-Matebian.
kemak (lia-) Substantivu Lian austronéziku
ida ne’ebé ko’alia iha parte loromonu,
iha zona Maliana no Bobonaru nian.
Kénia (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika lorosa’e.
kenianu ~ keniana, f. Adjetivu Rai-Kénia
nian. Substantivu Ema Kénia.
kepena! Interjesaun Espresaun ida ne’ebé
ita uza bainhira ita rona kona-ba buat
ruma ne’ebé la kona ita-nia laran ka halo
itasentetristeuitoan.Sin.kasian!koitadu!
kerela, Substantivu Daduuk ka akuzasaun
kriminál ne’ebé ema lori ba tribunál
hasoru ema seluk. Sin. kakesar
kerelante, Substantivu Ema ida ne’ebé hato’o
kerela. Sin. kesar-na’in
kermese, Substantivu Festa parókia ka eskola
nian ho atividade barak hamutuk, n.e.
merkadu-oan, halaitaru, jogu, espozisaun
oioin nst.
kerozene, Substantivu Mina ida ho iis maka’as
ne’ebé ema sunu atu halo naroman ka
te’in. Sin. mina-rai
kesak, Substantivu 1. Uat ne’ebé fahe ai nia
tahan iha klaran loloos. 2. Kesak hosi au
ne’ebé ema uza atu tuu ba na’an hodi
halo sasate.
kesar, Verbu 1. Hatudu ita-nia laran-nakali
kona-ba buat ruma aat ne’ebé ita hetan
ka simu. Sin. halerik 2. Fó-hatene ba ofi-
kesadór
siál, polísia ka autoridade seluk kona-ba
ema ruma nia hahalok aat ida. Sin. rek-
lama (vi.) Ez. Ha’u kesar nia ba polísia
tanba nia na’ok hotu ha’u- nia nuu.
Substantivu Hahalok halerik nian ka
hato’o ema ida nuia hahalok aat ba auto-
ridade ka ema seluk. Sin. kakesar
kesardór mós kesarna’in, Substantivu Ema
ne’ebé kesar ka halerik konaba ema seluk.
kesi, Verbu 1. Futu metin ho tali. 2. Bandu
ema ida atu la hato’o buat ruma ba ema
seluk, porezemplu segredu ruma.
kesi-ibun, Verbu Hena-rohan ida hodi kesi
ibun metimetin, atu satan virus ka moras
ne’ebé bele da’et, selae atu halo ema ne’e
la bele ko’alia.
kestaun, Substantivu Asuntu ka problema ne’e-
bé presiza atu rezolve tiha ka hatán bá.
Sin. lia Ez. Kestaun ne’e difisil atu hatán.
kestiona, Verbu Husu-litik kona-ba buat ruma.
kestionáriu, Substantivu Pergunta lista ida
ne’ebé ita prenxe ka fó ba ema seluk
prenxe uza atu hetan informasaun balu
kona-ba lia ruma.
keta, Konjunsaun 1. Liafuan ida ne’ebé ita
uza bainhira la hatene loloos se buat
ruma atu mosu ka lae. Ez. Ha’u la ha-
tene keta nia la mai karik. Verbu Tau
ketaketak. Sin. haketak; Matadak Ver-
bál Liafuan ida ne’ebé bandu ka fó ko-
mandu negativu. Sin. labele Ez. Keta tanis!
ketahalobé, Konjunsaun 1. Atu buat ruma
labele mosu. Ez. Haree didi’ak labarik
ketahalobé nia monu. 2. Tanba buat
ruma bele mosu. Ez. Halo lailais keta-
halobé xefe hakilar imi.
ketan, Substantivu Liña ida ne’ebé ita la bele
hakat liu, ka bandu ema seluk atu hakat
liu. Sin. limite, kladik
kiak, Adjetivu Ne’ebé soi osan ka sasán ui-
toan de’it. Sin. lurun; Liafuan-sorun:
riku, soik
ki’ak (ai-) Substantivu Ai-lele espésie fuik
ida. Sin. aiklalorek; Naran-Botániku:
Gossampinus heptaphylla
207 kilómetru
kiar (ai-) Substantivu Ai-hun boot ida ne’ebé
fó fuan furak hanesan fore-rai, bele han
no halo dose. Naran-Botániku:Canar-
ium commune; Kiar-been morin ne’e na-
ran ne’ebé hakeekna’in balu fó ba insensu.
kibukibu, Substantivu Insetu ki’ikoan be semo
iha rai-kalan no nia kidun lakan-mate
ka piskapiska. Sin. pirilampu, kitilili
kidan, Substantivu Área rua iha ema nia isin
entre knotak no kelen-hun.
kidun, Substantivu 1. Parte hosi isin entre
kotuk-hun no ain-kelen ne’ebé hodi
tuur ba kadeira ka rai. 2. Sasán ruma nia
okos, n.e. botir-kidun, kaleen-kidun,
sanankidun, nst.
kidun-tahan, Substantivu Kidun nia isin
belar parte okos.
ki’ik, Adjetivu Ne’ebé nia tamañu la’ós boot.
ki’ikoan, Adjetivu Ne’ebé ki’ik tebetebes.
kikir, Substantivu Parte sorisorin ita-nia ulun
nian entre reen-toos no tilun.
kikir, Verbu (Balada ka manu) hisik nia isin
ka doko ulun, liuliu bainhira hariis tiha.
kikit, Substantivu Kulit mahar no maran
ne’ebé baibain ita hetan iha ikan ka lafaek.
Verbu Hasai ka koi ikan nia kulit.
kilat, Substantivu Instrumentu tiru nian
ne’ebé soe bala hodi kona ka oho balada
ka ema.
kilat-musan, Substantivu Musan liuliu hosi
xumbu ne’ebé hatama ba kilat atubele
tiru sai. Sin. bala
kilat-rahun, Substantivu Uut ida ne’ebé uza
iha kilat, kañaun no painxón atu halo
esplozaun ho tarutu maka’as.
kili, Verbu Hatama liman-fuan ba ema nia iha
kalilin ka tuu iha nia kabunmamar, book
halo nia hamnasa.
kilik = kirik
kilograma, Substantivu Unidade ho todan
hanesan ho grama 1000. Liafuan ida-ne’e
baibain ita habadak ba kg. Sin. kilu
(forma populár)
kilómetru, Substantivu Unidade dadook ka
distánsia nian hanesan ho metru 1000.
kímika 208
Liafuan ida-ne’e baibain ita habadak
ba km.
kímika, Substantivu Estudu sientífiku kona-ba
substánsia no oinsá mak sira muda bain-
hira kombina sira.
kímiku, Adjetivu Kímika nian, kona-ba
kímika. Substantivu Elementu ida ne’ebé
uza ka prodús iha kímika.
kinikini, Substantivu Sinu ki’ikoan ne’ebé
ema antigu sira tau iha sira-nia ain hodi
tebe ka bidu no to’o oras ne’e mós sei
uza nafatin iha festa tradisionál.
kinina, Substantivu Ai-moruk ida hodi hatún
isin-manas.
kininu, Substantivu Ai-moruk musan ba kura
moras. Sin. komprimidu
kinta (loron-) Substantivu Loron ne’ebé tuir
kedas sesta iha semana ida nia laran.
kintál, Substantivu 1. Fatin luan natoon iha
uma nia kotuk no sorisorin. 2. To’os ho
lutu hale’u.
kintu ~ kinta, f. Substantivu (kintu) Ida hosi
balun lima ne’ebé hamutuk forma lolon
ida de’it. Sin. kalimak Adjetivu Ba dala
lima. Sin. dalimak
kinur, Adjetivu Kór-modok, kór hanesan
mantolun nia isin-klaran. Sin. amarelu
Substantivu Ai-horis ida ne’ebé nia isin
iha rai laran hanesan ai-lia no baibain
uza hanesan temperu ida ba modo. Sin.
kunir; Naran-Botániku:Curcuma
longa.
kioske, Substantivu Kabine ki’ik iha lurón-
ninin hodi fa’an jorneal, sigarru, hahán
ki’ik nst.
kiran, Substantivu Kulit mihis tebetebes.
Sin. knalus, membrana
kiran-isin, Substantivu Kulit iha nehan sori-
sorin. Sin. niran, nehan-kulit
Kirgizistaun (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Ázia Klarak.
kirgizistanés ~ kirgizistaneza, f. Adjetivu
Rai-Kirgizistaun nian. Substantivu Ema
Kirgizistaun.
Kiribás (rai-) Substantivu Nusa-lubun no
klalees
estadu iha Tasi- Boot Pasífiku, halo parte
rai-Mikronézia.
kiribasense, Adjetivu Rai-Kiribás nian. Sub-
stantivu 1. Ema Kiribás. 2. (lia-kisarense)
Dalen rai-Kiribás nian.
kirik, Adjetivu Ne’ebé naleet liu. Sin. raru,
laburas
Kisar (rai-) Substantivu Nusa-oan ida besik
Lautein ne’ebé pertense ba provínsia in-
donézia Molukas.
kisarense, Adjetivu Rai-Kisar nian. Substan-
tivu 1. Ema Kisar. 2. (lia-kisarense)
Dalen rai-Kisar nian. Sin. liameher
kistu, Substantivu Tumór ka bubun ida iha
kulit ho been iha laran no dala balu mós
musan toos ida iha klaran. Sin. kurulau
kitilili mós kititili, Substantivu Insetu
ki’ikoan be semo iha rai-kalan no nia
kidun lakan-mate ka piskapiska. Sin.
pirilampu, kibukibu
Kitu, Substantivu Sidadekapitál rai-Ekuadór
nian.
kiuani, Substantivu Persentajen ne’ebé ema
ida ne’ebé fa’an buat ruma ba ema seluk
bele rai ba nia an bainhira simu selun.
Sin. komisaun
kiuk, Adjetivu (Feto ka mane) ne’ebé la bele
hetan oan tan defeitu isik ruma. Sin.
esteril
klaak, Adjetivu Ne’ebé ahi sei han hela, ne’ebé
seidauk mohu.
klabis, Substantivu Uma nia kuartu sorin
nian. Sin. varanda
kladik, Substantivu Ketan ka liña ida ne’ebé
ita la bele hakat liu, ka bandu ema seluk
atu hakat liu. Sin. limite
klaken, Substantivu 1. Ai ka balada lubun
ida. 2. (ema-klaken) Ema barak ne’ebé
horik no serbisu hamutuk iha fatin ida.
Sin. públiku, komunidade Adjetivu
Populasaun ka komunidade nian. Sin.
públiku
klalatak, Substantivu Ilas ka imajen ne’ebé
buat ida haleno ka reflete. Sin. reflesaun
klalees, SubstantivuTesidu bokur mutin ne’ebé
klamar
taka teeoan sira. Sin. tripas Ez. Ha’u
ladún gosta han klalees.
klamar, Substantivu 1. Ema nia parte ne’ebé
ita la hatee-hetan maibé fiar katak nia
kontinua moris bainhira nia isin mate
tiha ona. Sin. espíritu 2. Ema ida nia ha-
noin, karakter, ideia no sentimentu sira.
klandestinu ~ klandestina, f. Adjetivu
Ne’ebé hala’o subasubar atividade ruma
ne’ebé la tuir ukun-na’in sira-nia hanoin
no hakarak. Ez. Ha’u-nia maun boot
serbisu ba frenke klandestina iha oku-
pasaun indonézia nia laran.
klanuk, Adjetivu Ne’ebé sente atu lakon
sentidu.
klarak, Adjetivu Klaran nian. Sin. sentrál
klaran, Substantivu Fatin iha buat ka sorin
rua nia leet loloos. Sin. sentru Ez. Ema
na’in-tolu la’o forma ida mak iha klaran.
klatun, Substantivu Ai-horis mahar ne’ebé
moris iha rai-maran ka dezertu, baibain
iha tarak ne’ebé taka nia isin. Sin. kaktu,
ai-reti
klarek, Adjetivu (Bee) ne’ebé ladún kle’an.
Sin. badak
klarín, Substantivu Trombeta ki’ik no kabuar
ne’ebé soldadu sira toka.
klarinete, Substantivu Instrumentu muzikál
anin nian ho forma kanu naruk ida no
palleta ida de’it hodi huu, atu hanesan
oboé.
klarinetista, Substantivu Ema ne’ebé toka
klarinete. Sin. tokadór-klarinete, mak-
tokak-klarinete
klarividente, Substantivu Ema ida ho jeitu
naturál atu hareeborus no si’ik futuru.
klaru ~ klara, f. Adjetivu 1. (Been, kór)
ne’ebé moos to’o ita bele haree-borus.
Sin. momoos 2. Ne’ebé la susar atu
komprende, la halo ita laran-rua. Advérbiu
Tebes duni, konserteza. Ez. Klaru, ami
la bele husik nia ba tanba nia sei moras.
klaridade, Substantivu
klase, Substantivu 1. Grupu hosi tipu parti-
kulár ida. 2. Grupu hosi estudante ka
209 kleet
alunu sira. 3. Grupu hosi ema haree ba
aspetu kulturál, ekonómiku, sosiál, nst.
klase-dahuluk, Adjetivu Ne’ebé nia estatutu
aas liu hotu ka nia kualidade di’ak liu
hotu. Sin. primeiraklase
klase-daruak, Adjetivu Ne’ebé nia estatutu
ka nia kualidade iha fatin daruak de’it.
Sin. segunda-klase Ez. Durante okupa-
saun indonézia Timoroan sira hanesan
sidadaun klasedaruak iha sira-nia rain
rasik.
klasifika, Verbu Tau iha grupu ho karakte-
rístika hanesan, hatama ba kategoria.
Sin. tau-kahe Ez. Ita bele klasifika liafa-
taluku nu’udar dalen papua ida.
klasifikasaun, Substantivu
klásiku ~ klásika, f. Adjetivu 1. Ne’ebé bele
serve nu’udar banati tan nia fafurak no
kualidade aas. 2. (Dalen, literatura, arte
ka múzika) ne’ebé di’ak liu hotu tempu
uluk nian. Ez. Katuas balu gosta múzika
klásika.
klasisizmu, Substantivu
klata, Substantivu Ular au nian.
kláuzula, Substantivu Katesik ka seksaun
ida hosi dokumentu legál ruma.
klave, Substantivu 1. Nota muzikál lubun
ida, ho fafutuk ka relasaun ba malu, no
bazeia ba nota partikulár ida. 2. Sinál
muzikál ne’ebé ita tau iha pauta nia
hun hodi hatudu nota sira-nia grau aas
ka kraik oinsá loos. iha liña balu ne’ebé
serve atu determina pozisaun nota sira-
nian. Iha tadak rua hanesan ne’e, maka:
klavedesól no klavedefá
klavíkula, Substantivu Ruin iha lakat laran.
Sin. lakat-ruin
kle’an, Adjetivu Ne’ebé naruk tun liu ba okos
ka to’o kidun, porezemplu tasi, kolan, nst.
klees, Adjetivu (Rai) ne’ebé luan, nakloke,
ai-hun la iha ona.
kleet, Substantivu Espasu nakloke entre buat
rua nia leet, fatin naleet. Ez. Kleet Timór
nian ne’e tasi-luan ida ho mina no gás
ne’ebé ema bele esplora.
klehek 210
klehek, Adjetivu Ne’ebé isintodan no baruk-
teen.
klekat, Substantivu Balada anfíbiu ki’ik
ne’ebé soi matan boot, bele haksoit no
moris iha bee no rai-maran. Sin. man-
duku, kedo
klenan, Adjetivu/Advérbiu/Verbu Ne’ebé
nakfila hodi fó kotuk, ne’ebé haklenan.
Sin. naklenan
klérigu, Substantivu Ema-mane ida ne’ebé
membru ba kleru.
klerikál, Substantivu 1. Kleru nian, kona-ba
kleru. 2. Ne’ebé apoia kleru nia influén
sia iha polítika. Sin. klerikalista; Lia-
fuan-Sorun: antiklerikál
klerikalista, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
apoia kleru nia influénsia iha polítika.
klerikalizmu, Substantivu
kleru, Substantivu Klase ida ne’ebé amlulik,
monje, frade no bispu sira maka forma.
Sin. amlulik-libur
kletak, Adjetivu Ne’ebé dada ka atrai ha’u-nia
interese. Sin. interesante Ez. Informa-
saun foun ne’e kletak tebetebes.
kle’uk, Adjetivu 1. Ne’ebé la loos, iha kurva
ida ka liu. 2. Ne’ebé la iha onestidade
ka laranmoos. Sin. laran-fo’er Ez. Ha’u
susar atu fiar nia tanba nia kle’uk uitoan.
Substantivu Liña ne’ebé halo le’un ba
karuk no ba kuana. Sin. kurva
kle’un, Substantivu 1. Lulun kabuar ida.
Sin. rolu 2. Le’un ka sírkulu balun ida.
Sin. arku
kleur, Adjetivu 1. Ne’ebé lori tempu naruk
liu baibain, ne’ebé demora, atraza ka
dada oras. 2. Ne’ebé tinan tuan no naruk
ona. Advérbiu Iha tempu naruk nia
laran. Ez. Ha’u la haree sira kleur ona,
halo ha’u hanoin loos.
kliak mós klian, Substantivu Parte isin nian
ne’ebé tutan ulunfatuk ba kabaas; kakorok
no knoruk hamutuk.
klibur, Substantivu Grupu ema buka malu
ka halibur hamutuk iha fatin ida atu
hala’o atividade oioin ka atu proteje
klisuk
interese sira ne’ebé sira fahe lisuk. Sin.
sosiedade, organizasaun
kliduk, Adjetivu Ne’ebé nia parte li’ur ka-
buar. Sin. konveksu; Liafuan-sorun:
klu’ak, kónkavu
kliente, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé selu
ema profisionál ka kompañia ruma
atubele simu servisu ruma ne’ebé nia
presiza. Ez. Advogadu ne’e iha kliente
barak. 2. Ema ida ne’ebé baibain sosa
sasán ne’ebé loja ida fa’an.
klientela, Substantivu Ema profisionál,
empreza ka loja nia kliente hotu-hotu.
Sin. klientelibur
kliik, Adjetivu 1. Ne’ebé mesak de’it, la
hanesan buat ka ema seluseluk. 2.
(Númeru) ne’ebé ita la bele fahe ba rua,
hanesan 1, 3, 5, 7 nst. Sin. lakliik, pár
kliir, Verbu/Adjetivu (Matan) haree hadulas,
haree ba sorin-sorin.
kli’is, Adjetivu Ne’ebé hali’is ka nakli’is.
klima, Substantivu Kondisaun tempu nian
ba períodu naruk ne’ebé típiku ba área
ida. Ez. Rai-Timór nia klima baibain
manas, maibé rai-Finlándia nia klima
baibain malirin.
klimátiku ~ klimátika, f., klimatériku ~
klimatérika, f. Adjetivu
klimaks, Substantivu Pontu aas liu hotu iha
lala’ok ka prosesu ruma.
klíniku ~ kliníku, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé kura ema moras no fó reseita ba
ai-moruk. Sin. médiku,doutór2. (klínika)
Uma ne’ebé ema bá atu hetan tratame-
ntu médiku. Sin. postu klíniku Adjetivu
1. Kona-ba medisina ne’ebé baibain
pratika iha klínika laran. 2. Ne’ebé soi
jeitu atu halo diagnóstiku loloos.
klinun mós klinuk, Substantivu Baluk ka
pedasuk.
klipe, Substantivu 1. Objetu hosi metál ka
plástiku ne’ebé ita uza atu habit buat
rua hamutuk, liuliu surattahan.
klisuk, Adjetivu Ne’ebé ema barak ka ema
hotu fahe lisuk; ne’ebé pertense ba ema
klobor 211
barak ka ema hotu. Sin. komún
klobor, Substantivu Uma ki’ik ida ne’ebé
ema harii iha to’os laran nu’udar hak-
mahan-fatin bainhira halo to’os ka rai-
fatin. Sin. uma-to’os
kloe, Adjetivu Ne’ebé ain-naruk no isin-boot
liu duké baibain nian. Sin. jigante
kloor (ain-) Substantivu Parte ain nian ne’ebé
iha kotuk entre ain-tuur no ain-fukun.
kloot, Adjetivu Ne’ebé soi espasu ki’ik atu
buat ida susar tama bá. Ez. Nia faruk
ne’e kloot, tanba ne’e nia la bele hatais
tan ona.
kloran, Adjetivu Ne’ebé bobar an.
kloretu, Substantivu Ai-moruk hamutin ida
halo hosi kloru.
klorofila, Substantivu Pigmentu ka ai-been
kór-matak iha ai-horis sira ne’ebé presiza
ba fotosínteze atu akontese. Klorofila
ne’e absorve enerjia roman nian hosi
loronmatan.
klorofórmiu, Substantivu Been anestéziku
kór-laek ida ne’ebé halo ema lakon
sentidu.
kloru, Substantivu Gás todan no kór-modok
ho iis maka’as loos.
klosan, Adjetivu/ Substantivu (Ema) ne’ebé
sei foin-sa’e ka seidauk kaben. Ez. Mane
no feto klosan sira gosta bá festa iha
loron-sábadu.
klu’ak, Adjetivu Ne’ebé nia parte laran ka-
buar. Sin. kónkavu; Liafuan-sorun:
kliduk, konveksu Substantivu Rai ho
forma klu’ak. Sin. rainakbetok
klube, Substantivu Organizasaun ida ne’ebé
ema-lubun ida forma ho laletak ka
interese partikulár, atubele hasoru malu
beibeik hodi deskansa, diverte ka hala’o
atividade oioin hamutuk. Ez. Klube
futeból Benfica oras ne’e soi osan barak.
klulun, Substantivu Objetu ida ne’ebé lulun
an. Sin. rolu
kluni: haree karluni
klusin, Substantivu Kotuk nia parte leten
nian.
knasak
kluti, Substantivu Balada makdolar ain-haat
ida ho ikun. Sin. lafaek raimaran
klutis, Adjetivu 1. Ne’ebé la’o lailais. Sin. tekir,
rápidu 2. Ne’ebé serbisu todan. Sin.
badinas
klutuk, Substantivu Sasán lubun ida ne’ebé
ita halibur ka tau hamutuk. Sin. kolesaun
kmaan, Adjetivu 1. Ne’ebé ladún tetu. Li-
afuan-sorun: todan 2. Ne’ebé nia folin
la karu.
kmaha, Substantivu Ár malirin no bokon ui-
toan ne’ebé tun iha rai-nakaras iha rai-
foho.
kmaha-been: haree mahon-been
kmahan, Substantivu Fatin iha ne’ebé ema
ruma halai bá atu subar tan perigu ka
persegisaun. Sin. azilu, subar-fatin
kmanán, Substantivu Buat ne’ebé ita manán.
kmerak, Adjetivu 1. Ne’ebé merak tomak ho-
tu. 2. Ne’ebé la tuir ona fatin, sabraut hela.
knaar, Substantivu 1. Atividade ida ne’ebé
ema halo atu manán moris ka atu hetan
buat ruma ne’ebé kuran, n.e. prepara
hahán, halo to’os, roupa, uma nst. Sin.
serbisu 2. Serbisu ida ne’ebé ita hala’o
ba objetivu+ partkulár ruma. Sin. tarefa,
kneter; Verbu Hala’o serbisu ruma.
kna’ar, Substantivu Halibur-malu formál hodi
fó-hanoin kona-ba buat ruma ne’ebé
importante. Sin. serimónia, knaden
knaban, Substantivu 1. Tali-tahan ka aka-
diru-tahan homan ka kesi hanesan fatin
ida ba tau ai-fuan iha laran ka uza hodi
kuru bee. 2. Buat ida hosi plástiku ka
kaleen ne’ebé ema uza hodi kuru bee.
Sin. balde
knaden, Substantivu Halibur-malu formál
hodi fó-hanoin kona-ba buat ruma ne’ebé
importante. Sin. serimónia, kna’ar
knananuk, Substantivu Múzika ida ho lia-
fuan sira ne’ebé ema hananu tuir múzika,
melodia no ritmu. Sin. hananun, kantiga
knanoik (ai-) Substantivu Istória avon sira-
nian ne’ebé konta hosi ibun ba ibun.
knasak, Adjetivu (Ema) ne’ebé hamnasa
knata
beibeik, ne’ebé gosta hamnasa. Sin.
hamnasadór
knata, Substantivu Ai-balun kuak ne’ebé se-
rve ba balada sira-nia hemufatin. Sin. oro
knedok: haree kanedok
kne’in, Substantivu Rai-kabelak tetuk ida
iha fohololon.
kneras, Substantivu Movimentu matenek
ne’ebé ema ida halo atu muda situasaun
hodi fó vantajen ba nia an. Sin. mano-
bra, estratéjia
kneter, Substantivu Serbisu ida ne’ebé ita
hala’o ba objetivu partkulár ruma. Sin.
knaar, tarefa
knoruk, Substantivu Kakorok nia kotuk,
ulun nia kotuk.
knosen, Substantivu Isin nia sorin, entre
hirus-matan no kotuk. Sin. bahin
knosen-ruin, Substantivu Ruin kle’uk ne’ebé
tutan ruin-kotuk ba hirus-matan,
ne’ebé serve atu hamahan aten-book.
Sin. ruinsorin, kostela
knotak, Substantivu 1. Parte klarak ema nia
isin nian ne’ebé kloot uitoan iha kidan
nia leten. 2. (arti figuradu, eufemístiku)
Feto nia oan-fatin.
knua, Substantivu 1. Komunidade ki’ik ho
uma balu iha foho ka dook hosi sidade.
Sin. aldeia 2. (arti figuradu) Ema nia uma.
knuan, Substantivu Takan ba buat kro’at ha-
nesan tudik, katana ka surik ne’ebé halo
hosi karaukulit ka buat mahar sira seluk.
Ular-knuan katak ular nia hela-fatin.
knudak, Adjetivu Ne’ebé kaan hahán barak.
Sin. kaanteen
knuuk, Substantivu Manu-tolun fatin ka fatin
ba manu ka animál seluk natolu no luut
oan, halo hosi fo’er ka duut maran ne’ebé
animál lalin.
ko’a, Verbu Kaer tudik hodi hakotu buat ida
hosi nia hun ka haketak ba parte rua,
nu’udar ezemplu ko’a na’an, ko’a hare,
nst. Ko’a tua katak tesi nuu-funan atu
nia been bele turu ba au laran hafoin
sai tua-mutin.
212 kódigu
ko’alia mós kolia, Verbu 1. Dehan ka hatete
buat oioin ba ema seluk. Sin. kompara
lia Ez. Labarik sira lakohi ko’alia tanba
sira ta’uk. 2. Pratika dalen ida. Ez. Ha’u-nia
avó-feto gosta ko’alia portugés. Subs-
tantivu Konversa ka diskusaun ne’ebé
ema hato’o sai.
ko’alia-halimar, Verbu 1. Ko’alia hodi halo
kómiku ka grasa atu halo ema haksolok.
2. Ko’alia hodi goza maibé la’ós ho in-
tensaun atu halo ema ne’e hirus ka moe.
Ez. Keta hirus! Ha’u ko’alia-halimar de’it.
koalizasaun, Substantivu Klibur ka aliansa
ne’ebé partidu polítiku rua ka liu forma.
kobaia, Substantivu 1. Balada maktohik
ki’ik ho fulun mahar ne’ebé ema sira rai
iha uma no sientista sira uza iha espe-
riénsia biolójika. Naran-sientífiku:
Cavia 2. (arti figuradu) Balada ka ema
ne’ebé ema seluk uza atu halo esperiénsia
ka koko buat foun ruma. Ez. Ami la
simu bainhira joven balu sai kobaia ba
produtu tua foun tanba ida-ne’e ameasa
sira-nia saúde.
kobarde, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
la soi atenbarani atu halo buat susar
ruma ne’ebé nia loloos tenke halo,
ne’ebé halai hosi perigu. Sin. ta’uk-teen,
kidun-been
kobertór, Substantivu Hena-taka ba malirin,
ne’ebé ema sira uza bainhira toba kalan.
Sin. kapote
kobra, Verbu 1. Halibur osan atu uza ba
buat ida. 2. Husu osan ba servisu ruma,
liuliu ba transporte.
kobradór ~ kobradora, f. Substantivu Ema
ne’ebé kobra osan ba buat ida.
kodeína, Substantivu Ai-moruk uza ba halo
hamate moras isik no mós ba halo ema
nia neon hakmatek bainhira nervus
hela.
kódigu, Substantivu 1. Sistema troka letra
ka liafuan sira iha lia-tatoli ida ho letra
ka liafuan seluk atu ema ida la bele
komprende mensajen ne’e se la hatene
koellu 213
nanis sistema ne’e. 2. Ukun-fuan ka lei
klutuk ida.
koellu, Substantivu Balada ki’ikoan fulun na-
ruk ho tilun-tahan boot no naruk, inus
lotuk, no ain kotuk naruk liu ain oin.
Naran-sientífiku: Oryctolagus cuni-
culus.
koellu-aman, Substantivu
koellu-inan, Substantivu
koellu-oan, Substantivu
koentru, Substantivu Du’ut-morin espésie ida.
Naran-Botániku: Coriandrum sativum
koerambu, Substantivu Dose ida halo ho
forma fuuk nian.
koerente, Adjetivu (Hanoin ka liafuan)
ne’ebé kona loos no tuir lójika. Lia-
fuan-sorun: sabraut
koerénsia, Substantivu
koet, Verbu 1. Fó folin boot ba buat ida. Sin.
estima 2. Haree didi’ak buat ida ne’ebé
ita gosta no lakohi lakon. Sin. hadadi
koeziste, Verbu 1. Eziste iha tempu hanesan,
iha tempu ida de’it. 2. Fahe horik-fatin
ida de’it.
koezisténsia, Substantivu
kofre, Substantivu Fatin ida hanesan kaixa-
oan ida hosi besi ka kaleen mahar ne’ebé
iha xave no baibain ema uza atu rai osan
ka sasán folin-boot.
kohe, Substantivu 1. Fatin ba tau bua, malus
no ahu ba mama. Sin. kohemama
koitada, 2. Ka’ut ki’ik ne’ebé halo ho talin
hodi tau bukae bainhira halo viajen ruma.
kohen, Substantivu Kuak iha balada marsu-
piál inan nia kulit hanesan kohe, ne’ebé
nia oan hela bá to’o boot uitoan.
kohu, Substantivu Kulit mate iha ema nia
ulun-kulit ne’ebé nakloke iha fuuk laran
no halo ulun katar. Sin. kaspa, alkari
kohu, Verbu 1.Hamoos tomak hotu. 2. (arti
figuradu) Manán osan tomak iha jogu-
karta.
koi, Verbu Lori liman-kukun karut tun-sa’e.
Ez. Ema sira koi sira-nia kulit bainhira
susuk tata hodi halo isin katar.
koko
Koímbra, Substantivu Vila ida iha Portugál
klarak ho universidade tuan ida ne’ebé
soi naran-boot iha mundu tomak.
koinside, Verbu 1. Akontese hamutuk, mosu
iha tempu ida de’it. 2. Konkorda ka
kona malu.
koinsidénsia, Substantivu
koir, Verbu 1. Kose ho besi tarak hodi loke
ka hasai pedasukpedasuk. 2. Kose ho
navalla ka jilete hodi hasai ibunrahun
ka hasan-rahun.
koiraka, Substantivu Kalohan ne’ebé tetek
malu, todan no metan tanba iha bee
barak. Sin. kalohan-udan
koiru, Substantivu Kulit karau ka balada seluk
nian ne’ebé ita kurte atu hafila ba mate-
riál ida hodi halo sapatu, futukabun,
karteira nst. Sin. karau-kulit
kois, Verbu Namdoras. Advérbiu Besik atu.
Sin. kurakuran Ez. Ha’u monu kois
tanba sente oin-halai iha rai-ninin.
kois (samea-~) Substantivu Samea oin ida
ne’ebé nani iha bee.
koitadu ~ koitada, f. Adjetivu Ne’ebé la iha
sorte. Sin. kasian, rahun-aat Advérbiu
Ho sorte ne’ebé la iha. Sin. infelizmente
Ez. Sira hamlaha, koitadu ami la bele
tulun sira tanba ami mós la soi aihan.
Interjeisaun Espresaun ne’ebé ema uza
atu hato’o katak buat aat ida ne’ebé foin
akontese ka mosu. Sin. kepena! Ez.
Koitadu! Katuas ne’ebé foin mate ema
laran-murak duni.
kokaína, Substantivu Droga todan no ne’ebé
uza hodi hamate moras ka hakalma ema
nia neon.
kokeluxe (me’ar-) Substantivu Me’ar ida
ne’ebé maka’as loos no susar atu hapara.
koketél, Substantivu Hemun lanuk ida halo
hodi kahur malu tua-manas rua ka liu.
koko, Verbu 1. Halo esforsu atu hala’o buat
ida. Ez. Ha’u koko hodi halai to’o kiló-
metru rua. 2. Haree to’ok, halo teste ka
halo esperiénsia ba buat ida. Sin. espe-
rimenta Ez. Sira sei koko karreta ne’e
kokon
atu hatene se nia bele sa’e foho ka lae.
kokon, Substantivu
kokok, Adjetivu/Verbu (Ne’ebé) ko’alia ho
hasan-toos. Sin. gagu
kokoreek, Verbu/Substantivu 1. (Manu-aman)
halo lian maka’as bainhira rai atu naroma
ona. 2. (Arti figuradu) (Mane) la konsege
ka la iha ona kbiit atu halo buat ida./atu
gaba an no patarata. Ez. Nia la bele
kokoreek ona tanba nia la iha ona ema
ne’ebé apoia nia.
kokoteek, Verbu/Substantivu 1. (Manu-inan)
halo lian maka’as hosi, nu’udar ezemplu
bainhira atu natolu. 2. (Arti figuradu)
(Ema) gaba an hodi dehan katak bele
buat ruma ne’ebé tuir loloos la bele. Ez.
Nia kokoteek de’it; ha’u fiar nia sei la
manán iha jogu idane’e.
kola, Substantivu Been kantál ida ne’ebé bele
habelit sasán. Sin. goma, ritan Verbu
Halo belit malu ho goma. Sin. habelit
Ez. Hatama surat ne’e ba envelope laran,
hafoin kola tiha halo metin.
kolabora, Verbu 1. Serbisu hamutuk iha obra
ka tarefa ida, fó liman ba malu baibain
ho objetivu partikulár ida.
kolaboradora, Sin. serbisu lisuk, rosan 2.
(pejorativu) Tulun funu-balun hodi halo
serbisu ruma ba sira ka fó informasaun
oioin kona-ba ita-nia maluk sira.
kolaborasaun, Substantivu; Sin. rarosan
kolaboradór ~ kolaboradora, f. Substantivu
Ema ne’ebé kolabora ka serbisu lisuk.
Sin. makrosan
kolaborasionista, Substantivu Ema ne’ebé
serbisu hamutuk ho funu-balun.
kolaborasionizmu, Substantivu
kolan, Substantivu Rai-kuak luan ida ne’ebé
bee taka nafatin no iha tahu barak.
kolapsu, Substantivu Hahalok monu-nak-
sobu nian.
kolar, Substantivu 1. Moras ho isin musa-
musan ki’ik ne’ebé dala ruma mosu
hamutuk ho isinmanas, nia kanek-fatin
bele hamosu fitar. Sin. varíola
214 koloka
kole, Adjetivu Ne’ebé forsa ladún iha tan
sernisu ka atividade todan ruma. Verbu
Sente isin-fraku no lahó enerjia atu hala’o
atividade ida. Ez. Sira kole, tanba ne’e
sira toba dukur liu.
kolega, Substantivu 1. Ema ne’ebé ita serbisu
hamutuk ho nia. Sin. soman 2. (kolok-
iál) Belun, amigu.
kolejiál, Adjetivu
koléjiu, Substantivu 1. Eskola privada. Ez.
Koléjiu Fatumaka padre salezianu sira
mak harii. 2. Ema profisionál lubun ida.
kolen, Substantivu 1. Estadu ka kondisaun
sente kole nian. 2. Esforsu ne’ebé ema
ida halo hodi fó servisu ruma ba ema
seluk. Ez. Oinsá mak ami bele selu imi-nia
kolen? 3. Osan ne’ebé ema ida simu ba
serbisu ne’ebé nia halo. Sin. saláriu
kólera, Substantivu Moras todan ne’ebé
hamosu diarreia no muta, mosu tanba
ema tolan bee ka ai-han fo’er.
kolesaun, Substantivu 1. Hahalok tau hamu-
tuk ka rekolle sasán, nu’udar ezemplu
fotografia, selus antigu sira, nst. 2. Sasán
ne’ebé ita tau hamutuk ka rekolle. Sin.
lalutuk
kolesteról, Substantivu Substánsia ida iha
sélula sira isin nian ne’ebé bele sai barak
hodi hatoos artéria sira.
koleta, Substantivu 1. Osan ezmola nian
ne’ebé baibain ema fó iha igreja. 2. Im-
postu ne’ebé kontribuinte ida-idak tenke
selu ba governu.
kolete, Substantivu Faru ida ne’ebé faru-
liman la iha no mane sira hatais iha kamiza
no gravata leten no iha kazaku okos.
Kolete baibain halo parte fatu ida.
kolete-salvavida, Substantivu Kolete ida
ne’ebé ema hatais bainhira haksoit ka
monu ba tasi hosi ró atu labele mout.
Kolmera, Substantivu Bairru komersiál iha
parte loromonu sidade Dili nian.
koloka, Verbu Tau iha fatin ida ne’ebé serve,
liuliu ema iha serbisu-fatin. Sin. hatuur,
hadaran Ez. Diretór hakarak koloka
kolokasaun
ami-nia kolega iha repartisaun foun ne’e.
kolokasaun, Substantivu; Sin. hadaran
Kolómbia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Súl nia sorin norueste.
kolombianu ~ kolombiana, f. Adjetivu Rai-
Kolómbianian.SubstantivuEmaKolómbia.
kolónia, Substantivu 1. Grupu ema ne’ebé
bá horik hamutuk iha fatin ka rai dook
ruma. 2. Grupu hosi balada ka ai-horis
tipu ida ne’ebé moris hamutuk. 3. Rain
ida ne’ebé nasaun forte ida mak ukun
no kontrola, la’ós ema kahorik ka rai-
na’in sira. Ez. Timór uluk Portugál nia
kolónia ida.
koloniál, Adjetivu
koloniza, Verbu Halo sai kolónia.
kolonizasaun, Substantivu
kolonizasadór ~ kolonizadora, Adjetivu/
Substantivu
kolonializmu, Substantivu Doutrina kona-ba
rain forte ida ukun territóriu seluk ida
ho dalan polítiku no ekonómiku hodi
susu nia rikusoin no kontrola nia kultura.
Maski sistema-ukun ne’e bele fó kadi’ak
oioin ba kolónia ne’e, nia mahorik sira
la hetan direitu atu ukun rasik an tomak
hotu.
kolonu ~ kolona, f. Substantivu Ema ne’ebé
horik iha kolónia. Sin. maksolat Ez.
Maski Timór uluk Portugál nia kolónia,
kolonu portugés sira la mai barak mai
ita-nia rain; iha tempu okupasaun indo-
nézia nian fali, kolonu javanés sira
barak tebes.
kolu, Verbu Hasai roupa ka enfeite hosi ita-
nia isin.
kolxa, Substantivu Hena nahe iha kama leten.
kolxaun, Substantivu 1. Dalas hena mahar
ida, halo mamar ho manu-fulun, kabas
ka ai-lele sena ba laran, dala barak ho mola
mós, ne’ebé ema hatuur iha kama nia
kuadru hodi toba iha leten. 2. Biti mahar
ida ne’ebé uza iha jinástika atu atleta
sira labele hetan kanek bainhira monu rai.
kolxeia, Substantivu Nota muzikál ne’ebé
215 kombustivel
vale semínima balun ida. Nia tadak
maka ne’e:
kolxete, Substantivu Tadak ka sinál hakerek
nian ho forma [ ] ne’ebé ema uza atu
troka parénteze baibain nian ( ). Sin.
parénteze retu
Kom (rai-) Substantivu Vila ida iha tasi-ibun,
iha distritu Lautein.
komadre, Substantivu 1. Feto ne’ebé sai
testemuña ka sasin bainhira ita simu
sakramentu batizmu nian. Sin. inan-
sarani 2. Ema ida ne’ebé gosta konta
ema seluk ia vida.
komanda, Verbu Fó orden hodi obriga ema
seluk. Sin. hadeni
komandante, Substantivu Ema ne’ebé dirije
naran forsa militár ida. Sin. madenik
komandu, Substantivu Hahalok komandu
nian. Sin. hadenin
komandu-dook, Substantivu Aparellu hodi
hala’o ka kontrola mákina ida hosi dook.
komarka, Substantivu 1. Uma kastigu-fatin
ka kadeia mahuluk iha distritu ida, pri-
zaun distritál. 2. Distritu judisiál.
kombate, Substantivu 1. Hatudan ka luta,
baibain violentu, entre ema na’in-rua,
ka entre forsa militár rua. Sin. batalla 2.
Tuku-malu ka ribamalu jogu ida.
kombatente, Substantivu Ema ne’ebé hola
parte iha kombate. Sin. matudak
kombina, Verbu 1. Tau hamutuk. 2. Hatán
atu halo buat ruma, halo planu hamutuk.
kombinasaun, Substantivu
komboiu, Substantivu Meiu transporte nian
hanesan karreira tutan malu no nia roda
halai iha dalan besi nia leten. Ez. Rai-
Timór seidauk iha komboiu; sira ne’ebé
gosta sa’e komboiu tenke bá rai-Java ka
rai- Austrália.
kombustaun, Substantivu Ahi ne’ebé sunu
hodi hamosu enerjia.
kombustivel, Substantivu Substánsia hanesan
ai, anar ka mina ne’ebé ita sunu hodi
komédia 216
hamosu enerjia ka hala’o motór ida.
komédia, Substantivu Pesa-teatru ida ne’ebé
buka hasolok ema nia laran no halo sira
hamnasa hodi hatudu sena no jestu
kómiku oioin.
komediante, Substantivu Atór ka atrís ne’ebé
halo komédia iha teatru, filme ka tele-
vizaun.
komemora, Verbu Hanoin fali, liuhosi ser-
imónia ka festa ruma loron ida ne’ebé
liu tiha ona, akontesimentu kotukbá ka
ema ida ne’ebé mate tiha ona. Ez. Tina-
tinan iha fulan- Novembru ita hanoin-
hikas ita-nia matebian no juventude
atenbarani sira ne’ebé mate iha loron 12
fulan- Novembru.
komemorasaun, Verbu
komenta, Verbu 1. Hato’o esplikasaun ka
ita-nia opiniaun kona-ba asuntu ida. 2.
Dehan ka hateten buat ruma.
komentáriu, Substantivu 1. Hahalok komenta
nian. 2. Ida ne’ebé ita hato’o ba ema
seluk hodi komenta. Sin. observasaun
Ez. Ami atu ba señór deputadu halo
komentáriu uitoan konaba situasaun
agora nian.
komersiál, Adjetivu Kona-ba komérsiu.
komersializa, Verbu 1. Tau sasán iha merkadu
hodi fa’an ba públiku. Sin. hakbasar 2.
Halo atu sai hanesan komérsiu ida.
komersializadu ~ komersializada, f. Adjetivu
komersializasaun, Substantivu
komersiante, Substantivu Ema ida ne’ebé fó
an ba komérsiu, ema ne’ebé fa’an sasán
maka nia serbisu baibain nian. Sin.
kontratu-na’in
komérsiu, Substantivu Atividade kona-ba
fa’an no sosa sasán. Sin. kontratu
komesa, Verbu Hala’o parte dahuluk, halo
badadaun. Sin. hahú
komemorasaun, Verbu; Sin. hun
kometa, Substantivu Lolon boot ida halo
hosi fatuk no jelu ne’ebé semo iha espasu
hadulas loromatan hodi husik rahun
nabilan hanesan dalan iha nia kotuk.
Komoro
Sin. fitun-suar
kómiku ~ kómika, f. Adjetivu 1. Komédia
nian, kona-ba komédia. 2. Ne’ebé halo
ita hamnasa. Sin. nasak
komikudór, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé hali’is ba komédia, ne’ebé nia
hahalok baibain nian halo ema seluk
hamnasa.
komiñu (ai-) Substantivu Ai-horis ida ne’ebé
fó musan ki’ik metan be ema sira uza
nu’udar ai-fukar ka tempra. Naran
Botániku: Cuminum cyminum
komisáriu ~ komisária, f. Substantivu 1.
Ema ne’ebé hala’o komisaun ida. Sin.
delegadu 2. Ema ida ne’ebé hala’o
knaaradministrasaun importante ida iha
governu. 3. Administradór róahi nian.
komisaun, Substantivu 1. Ema-lubun ida
ne’ebé leba knaar atu trata asuntu ba
funsaun espesiál ida. 2. Haknokar ka
investigasaun ofisiál governu nian. 3.
Persentajen ne’ebé ema ida ne’ebé fa’an
buat ruma ba ema seluk bele rai ba nia
an bainhira simu selun. Sin. kiuani
komísiu, Substantivu Halibur-malu públiku
ba ema barak hodi ko’alia kamutuk
kona-ba lia importante ruma.
kómoda, Substantivu Mobiliáriu pesa ida
ho gaveta tetek malu ne’ebé serve atu
haloot roupa.
kómodu ~ kómoda, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
halo ita sente isin-kmaan. Sin. konfor-
tavel 2. Ne’ebé serve ba finalidade ruma.
Komores (rai-, Nusar- ) Substantivu Nusa-
lubun ki’ik no estadu ida rabat Áfrika
nia raat lorosa’e.
komorianu ~ komoriana, f. Adjetivu Rai-
Komores nian. Substantivu 1. Ema
Komores. 2. (lia-komorianu) Dalen rai-
Komores nian.
Komoro, Substantivu 1. Bairru iha parte
loromonu distritu Dili nian. Ez. Aero-
portu nasionál nakfati iha Komoro. 2.
(Mota-) Mota ida ne’ebé suli liuhosi
bairru Komoro, ho bee boot bainhira
komove 217
tempu udan, bailoro bee la iha.
komove, Verbu Book ema nia laran; halo
ema sente laran-kasian ka emosaun boot.
komovidu ~ komovida, f. Adjetivu
komovente, Adjetivu Ne’ebé komove.
kompaixaun, Substantivu Sentimentu lar-
an-kasian ba ema seluk ne’ebé hetan
susar ruma. Sin. sadi’an, piedade, rarohan
kompañia, Substantivu 1. Ema sira ne’ebé
hamaluk ita. 2. Klibur boot. 3. Empreza
komersiál ka fila-liman ne’ebé boot,
baibain ho sanak barak. Sin. sosiedade
kompara, Verbu Haree hamutuk buat ka
ema rua atubele hatene se hanesan ka
lae. Sin. tanesan; Kompara lia katak
ko’alia hamutuk, konversa.
komparasaun, Substantivu
komparativu ~ komparativa, f. Adjetivu
Ne’ebé bele halo komparasaun ho seluk.
Sin. tanesan Ez. Alunu sira halo estudu
komparativu hosi buat rua: análize no
métodu.
komparavel, Adjetivu Ne’ebé ita bele kom-
para ho seluk. Sin. tanesan-belek
kompasu, Substantivu 1. Instrumentu ida
ho besi-kain rua, ida kro’at, ida ho lapis
iha nia rohan, ne’ebé serve atu tui le’un
ka sírkulu. 2. Sasukat, liuliu ritmu
múzika nian.
kompativel, Adjetivu 1. Ne’ebé bele hatán
malu, bele la’o ka serbisu hamutuk. 2.
(Ema na’in-rua ka liu) ne’ebé ho hanoin
ida-idak nian, maibé fuan ida de’it.
kompatibilidade, Substantivu
kompensa, Verbu Selu fali, fó fali (buat
ne’ebé ita deve ba ema seluk). Sin. balas
kompensasaun, Substantivu Hahalok ka fuan
balas nian. Sin. babalas
kompete, Verbu 1.Hola parte iha halai-taru
ka konkursu ruma. Sin. taru malu 2.
Buka halo di’ak liu ema seluk. 3. Sai ita-
nia devér ka responsabilidade.
kompetisaun, Substantivu; Sin. taru-malu,
hatarun
kompetente, Adjetivu 1. Ne’ebé soi kapasidade
komportamentu
ba hala’o knaar ruma. 2. Ne’ebé soi kapa-
sidade ida ne’ebé lei mak haraik no tada.
kompeténsia, Substantivu
kompila, Verbu Tau hamutuk, prepara, liuliu
dokumentu ida. Sin. haktetek
kompilasaun, Substantivu
kompiladór ~ kompiladora, f. Substantivu
Ema ne’ebé kompila. Sin. maktetek
kompleksu ~ kompleksa, f. Adjetivu Ne’ebé
soi parte oin-seluseluk barak no susar
atu komprende ka rezolve. Sin. halik Ez.
Situasaun kompleksa nu’udar ita haree.
kompleksidade, Substantivu
komplementa, Verbu Tau ka tuur hamutuk
ho buat seluk; enfeita.
kompleta, Verbu Halo sai kompletu. Sin.
hatomak
kompletamentu, Substantivu
kompletamente, Advérbiu Tomak hotu.
kompletas, Substantivu Orasaun sira ne’ebé
amlulik no madre sira reza iha kalan
molok atu bá toba.
kompletu ~ kompleta, f. Adjetivu Ne’ebé la
falta buat ida, buat hotu iha. Sin. katomak
komplika, Verbu 1. Hasusar, halo sai difisil.
Sin. hahalik Ez. Lalika komplika povu
nia moris hodi hatama fali kultura rai-
li’ur nian. 2. Halo la komprende liu,
susar atu komprende.
komplikasaun, Substantivu
komplikadu, Adjetivu
kompoin, Verbu 1. Halo hariin ka estrutura
ida hodi tau hamutuk buat oioin tuir
orden be di’ak; tau parte oioin hamutuk
hanesan kontas eker ka morteen nian.
Sin. haheker 2. Hakerek tuir orden. Ez.
André kompoin poezia furak ida kona-
ba nia knua.
komponente, Substantivu Ida hosi parte sira
ne’ebé hamutuk hodi halo estrutura ka
buat tomak ida. Ez. Tan mákina ida-
ne’e iha komponente barabarak, susar
atu monta.
komportamentu, Substantivu 1. Ema nia
hahalok partikulár ida. 2. Ema nia ha-
kompostu ~ komposta
halok baibain nian. Sin. lala’ok
kompostu ~ komposta, f. Adjetivu Ne’ebé
soi parte oioin. Sin. katetek Substantivu
(kímika) Substánsia ida ne’ebé halo hosi
elementu oioin.
kompota, Substantivu Ai-fuan ne’ebé ema
hatasak hodi kahur ho masinmidar, ha-
foin tau iha kaleen. Sin. marmelada
kompozisaun, Substantivu Buat ne’ebé ita
kompoin ka hahalok kompoin nian.
Sin. haheker
kompozitór ~ kompozitora, f. Substantivu
Ema ne’ebé kompoin buat ruma, liuliu
múzika. Sin. maheker
kompras, Substantivu 1. Hahalok sosa nian.
Sin. sasosak 2. Sasán ne’ebé ita sosa. Sin.
sosan
komprende mós kompriende, Verbu Hatene
saida mak ema seluk hakarak hatene.
komprensaun mós kompriensaun, Substantivu
komprensivel mós kompriensivel, Substan-
tivu Ne’ebé komprende lailais ema seluk
nia problema.
komprimidu, Substantivu Ai-moruk musan.
kompromete, Verbu 1. Fó nu’udar garantia.
2. Tau iha perigu. Kompromete an ba
buat ruma katak fó an ba buat ruma ka
halo promesa aru halo buat ruma.
komprometedór ~ komprometedora, Ad-
jetivu Ne’ebé kompromete.
kompromisu, Substantivu 1. Promesa ka
obrigasaun ne’ebé ita tenke kumpre. 2.
Enkontru ka hasorumalu ne’ebé ita or-
ganiza nanis. Ez. Ha’u iha kompromisu
ida ho ha’u-nia belun sira atu vizita Ataúru.
komputadór, Substantivu Aparellu eletró-
niku ida ne’ebé bele halo kálkulu, rai
no hetan informasaun no mós serve atu
kompoin testu no programa oioin, mákina
ne’ebé serve ba halo knaar oioin informá-
tika nian. Ez. Di’ak liu Ita hatama dadus
sira-ne’e iha komputadór atu sira labele
lakon.
komputoriza, Verbu
komputorizasaun, Substantivu
218 komunizmu
komu, Konjunsaun Ho razaun ne’ebé...
Sin. tan, falisá Ez. Tan ó la gosta dansa,
di’ak liu ó la bá festa ne’e.
komún, Adjetivu 1. Ne’ebé ema barak ka
ema hotu fahe lisuk; ne’ebé pertense ba
ema barak ka ema hotu. Sin. klisuk 2.
(Buat ka ema) ne’ebé iha barabarak
hanesan nia; ne’ebé ita bele hetan iha fatin
hotu-hotu ka akontese beibeik. 3. Ne’ebé
ladún di’ak ka furak tanba baibain nian.
komuna, Substantivu 1. Distritu adminis-
trativu ki’ik iha rain balu. 2. Governu
komunista ida. 3. (jíria) Ema komunista.
komuñaun, Substantivu 1. Relasaun besik
liu entre ema na’in-rua ka ema-lubun
ruma, liuliu fafutuk espirituál. 2. Rela-
saun ka fafutuk entre kreda rua ne’ebé
halo tuir ulun-boot ida de’it. 3. (Santa
Komuñaun) Sakramentu eukaristia, iha
ne’ebé sarani sira simu óstia santa nu’udar
Kristu nia futar-isin no raan. Komuñaun
Dahuluk katak bainhira ema ida simu
tiha sakramentu eukaristia ba dala uluk.
komunga, Verbu Simu óstia santa sakra-
mentu eukaristia.
komungante, Substantivu Ema ne’ebé komu-
nga ka simu Santa Komuñaun.
komunidade, Substantivu 1. Ema hotuhotu
ne’ebé moris ka hela iha área partikulár
ida. Sin. klaken 2. Grupu partikulár ida
iha sosiedade ida nia laran. Ez. Komu
nidade xineza iha Timór ko’alia tetun
no mós lia-haká.
komunitáriu ~ komunitária, f. Adjetivu
komunika, Verbu Hato’o ka haruka mensa-
jen, informasaun ka ita-nia hanoin ba
ema seluk.
komunikasaun, Substantivu
komunikativu ~ komunikativa, f. Adjetivu
Ne’ebé komunika lailais ka lahó susar.
komunista, Adjetivu/Substantivu Ema ne’ebé
tuir ka fiar ba komunizmu. Sin. marksista
komunizmu, Substantivu Fiar polítiku ida
ne’ebé dehan katak serbisu-na’in sira
tenke kontrola sosiedade no baibain
kona
buka atu halakon kultura tradisionál no
mós relijiaun. Sin. marksizmu
kona, Verbu 1. Halo to’o ba buat ka ema,
baibain ho forsa. 2. Hetan sorte ruma.
3. To’o ba objetivu; tuir lójika. 4. Haseluk
ka muda ema ka buat nia kondisaun
baibain nian. Sin. hamkona, influensia
kona-ba, Prepozisaun Ne’ebé iha fafutak
ka relasaun ba..., relativu ba... Sin.
namka’it ho Ez. Livru ida-ne’e konaba
agrikultura.
kona-fatin, Substantivu Fatin loloos ne’ebé
ita hakarak kona bainhira sinar ka halo
pontaria molok tiru. Sin. alvu
konak, Adjetivu 1. Ne’ebé kona loos. Sin.
loloos, ezatu 2. Ne’ebé akontese iha
tempu natoon ka konveniente. Sin.
oportunu
koñake, Substantivu Tua-manas ida ne’ebé
malaemutin sira halo hosi tua-uvas.
kondadu, SubstantivuTerritóriu ne’ebé konde
ida mak ukun.
konde, Substantivu Dato malaemutin ne’ebé
ukun territóriu ida ho liurai boot nia
naran.
konde, Substantivu Ema feto nia fuuk babula
no kesi iha ulun kotuk ho ulusuku.
Verbu Kesi fuuk halo babula.
kondena, Verbu 1. Hamonu kastigu ba ema
ida krime ne’ebé nia halo. 2. Kritika ho
maka’as.
kondenasaun, Substantivu
kondenadu ~ kondenada, f. Substantivu
Maksalak ka sala-na’in ne’ebé dadur hela.
kondisaun, Substantivu 1. Estadu ne’ebé
ema ka buat ruma iha bá. 2. Lalitik ka
ezijénsia ne’ebé tenke halo tuir molok
buat seluk bele akontese. Ez. Ó bele tuir
ezame ho kondisaun katak ó nunka
falta liu dala haat.
kondisionál, Adjetivu
kondolénsia, Substantivu Sentimentu terus-
lisuk nian ne’ebé ita hato’o ba família
matebian nian bainhira ema ne’e foin
mate. Sin. sentidu-pézame
219 konferénsia
kondús, Verbu 1. Lori hosi fatin ida ba fatin
seluk. 2. Halo la’o ba oin. Sin. hala’o,
hesi; Kondús karreta katak kaer karreta.
kondusaun, Substantivu 1. Hahalok kondús
nian. 2. Prosesu iha ne’ebé manas la’o
liuhosi buat toos ka sólidu.
kondutór ~ kondutora, f. Substantivu 1.
Ema ne’ebé kondús. 2. Ema ne’ebé kaer
ka lori karreta. Sin. makaer-karreta,
xofér, motorista 3. (kondutór) Buat,
liuliu fiu ka besi, ne’ebé lori manas kor-
rente elétrika.
kone, Substantivu 1. Forma ka lolon dimen-
saun-toluk ho hun le’uk no tutun meik.
Sin. kuhus
kóniku ~ kónika, f. Adjetivu
kónegu, Substantivu Amlulik ida ne’ebé
membru ba kabidu katedrál nian.
koneksaun, Substantivu 1. Hahalok liga ka
tutan nian. Sin. ligasaun 2. Buat ida
ne’ebé liga ka tutan. Sin. katutan
koñese, Verbu Hatene buat ruma ka ema
ruma tanba ita uluk haree-hetan ka
rona tiha. Sin. tada
koñesimentu, Substantivu 1. Hahalok
koñese ka hatene nian. Ez. Ha’u halo
ida-ne’e ho koñesimentu xefe nian. 2.
Matenek ne’ebé ita iha kona-ba buat
ida. Ez. Atu sai polísia presiza iha
koñesimentu konaba lei no orden.
konfeitaria, Substantivu Loja ida ne’ebé
fa’an konfeitu ka bolu.
konfeiteiru ~ konfeiteira, f. Substantivu
Ema ne’ebé halo konfeitu ka bolu.
konfeitu, Substantivu 1. Bolu ki’ik ida. 2.
Rebusadu oin ida ne’ebé ema halo iha
rai-Portugál.
konferénsia, Substantivu 1. Sorumutu ne’ebé
kolega sira halo hodi trata lia ka prob-
lema ruma. 2. Sorumutu ho debate
oioin ne’ebé ema organiza hamutuk
iha fatin ida de’it. Sin. kongresu Ez.
Ita-nia prezidente bá tuir konferénsia
dame nian iha Bruxelas. 3. Diskursu
formál kona-ba tema sientífiku, artís-
konferénsia-imprensa 220
tiku, polítiku nst. ne’ebé ema ida hato’o
ba ema-lubun boot ida.
konferénsia-imprensa, Substantivu Diskursu
ida ne’ebé ema importante ida ka nia
portavós hato’o ba jornalista sira hodi
hatán ba sirania pergunta sira.
konfesa, Verbu 1. Hatete sai buat ne’ebé ita
hatene. 2. Hatete sai sala saida mak ita
halo. Ez. Ha’u konfesa ha’u-nia sala hotu.
3. Hatete sai ita-nia sala sira ba amlulik
iha sakramentu peniténsia nian.
konfisaun, Substantivu
konfesionáriu, Substantivu Fatin, liuliu
kuartu ki’koan, iha uma-kreda laran
ne’ebé ema sarani sira tama bá hodi
konfesa sira-nia sala ba amlulik ida.
konfesór, Substantivu 1. Amlulik ne’ebé fó
konfesa hodi kasu sala. 2. (mós konfe-
sora f.) Ema sarani ne’ebé la subar nia
fiar maski ema seluk ka governu bele
haterus nia tanba ne’e.
konfetis, Substantivu Surat-tahan pedak
kabuar ki’ikoan, ho kór oioin, ne’ebé
ema sira soe bá-mai iha festa sira, liuliu
iha kazamentu.
konfia, Verbu 1. Fó ka tau fiar iha ema ida.
2. Sente laranm-metin. Sin. hakfiar Ez.
Ha’u hafiar knaar ne’e ba ó atu hala’o
durante ha’u-nia viajen ba rai-li’ur.
konfiansa, Substantivu Hahalok fiar katak
ema ka buat ruma bele fó di’ak mai ita.
Sin. laran-metin, hakfiar Ez. Inan-aman
tenke iha konfiansa iha mestre sira katak
sira bele hanorin duni.
konfiante, Adjetivu Ne’ebé sente konfiansa.
Sin. laranmetin
konfiavel, Substantivu Ne’ebé ita bele fiar-
metin bá, ne’ebé so’i ka merese ita-nia
konfiansa.
konfiabilidade, Substantivu
konfirma, Verbu 1. Halo metin. Sin. hame-
tin. 2. Hato’o katak lia ruma loos duni
no ita bele fiar bá. 3. Fó sakramentu
krizma nian.
konfirmasaun, Substantivu
kongresu
konfirmandu ~ konfirmanda, f. Substan-
tivu Ema ne’ebé prepara an atu simu
sakramentu konfirmasaun nian.
konfisaun, Substantivu 1. Hahalok konfesa
nian. 2. Buat ne’ebe ita hatete sai. 3.
Seita sarani ka kreda ida-ne’ebé ema ida
pertense bá.
konfiska, Verbu Hadau ka hasai tuir lei.
konfiskasaun, Substantivu
konflitu, Substantivu Laran-hirus ne’ebé
mosu entre ema na’in rua ka grupu rua.
Sin. sorumalu
konforme, Prepozisaun/Konjunsaun Tuir
ida be ema dehan, nu’udar. Ez. Kon-
forme ha’u hatene, nia nunka hasai kursu
direitu bainhira nia bá Portugál.
konformista, Substantivu/Adjetivu (Ema)
ne’ebé baibain halo tuir ema seluseluk
nia hahalok no hanoin.
konformizmu, Substantivu
konfortavel, Adjetivu Ne’ebé fó konfortu.
Sin. kómodu
konfortu, Substantivu Buat ka liafuan ne’ebé
bele halo ita sente larankmaan uitoan
bainhira ita kole ka laran-todan hela.
Sin. solok
konfrade, Substantivu Mane ne’ebé membru
ba orden relijioza ne’ebé ita pertense bá.
Sin. frademaluk
konfraria, Substantivu Klibur leigu sira-nian
hodi hala’o atividade relijioza ruma.
konfunde, Verbu Halo sai bilán, la hatene
loos sai oinsá.
konfuzaun, Substantivu
konfuzu ~ konfuza, f. Adjetivu Ne’ebé bilán
hela tanba sente konfuzaun.
kongolés ~ kongoleza, f. Adjetivu Rai-Kongu
nian. Substantivu Ema Kongu.
kongregasaun, Substantivu 1. Ema sira ne’ebé
tuir serimónia iha uma-kreda. 2. Klibur
hosi amlulik ka madre sira iha Kreda
nia laran. Sin. orden Ez. Sira hakarak
tuir kongregasaun saleziana.
kongresu, Substantivu Sorumutu ho debate
oioin ne’ebé ema organiza hamutuk iha
Kongu
fatin ida de’it. Sin. konferénsia Ez. Kon-
gresu hotu ohin kona-ba moras-fuan nian.
Kongu (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika sudueste.
konjela, Verbu Tau hahán ka hemun ruma
ba konjeladór to’o sai isin hanesan fatuk
atu labele aat. Ez. Ha’u sei tau ikan ne’e
iha konjeladór atubele te’in tiha semana
oinmai.
konjelasaun, Substantivu
konjeladu ~ konjelada, Adjetivu
konjestiona, Substantivu Halo (raan, karas ka
tránzitu) sai barak liu to’o la bele suli ona.
konjestaun, Substantivu
konjestionadu ~ konjestionada, Adjetivu
konjuga, Verbu Hala’o Verbu portugés ka
latinu ida halo tuir regra gramatikál sira.
konjugasaun, Substantivu
konjugál, Adjetivu Kaben nian.
Konjunsaun, Substantivu Liafuan ida ne’ebé
tutan orasaun rua ka orasaun ida nia
balun rua, n.e. no, maibé, se, tanba, maski.
konjuntivu ~ konjuntiva, f. Substantivu/Ad-
jetivu Modu Verbu portugés nian ne’ebé
refere ba hahalok ne’ebé la’ós reál maibé
ita hanoin, hein, ta’uk ka haksolok bá.
konjuntu, Substantivu 1. Buat oioin hamu-
tuk. Sin. lubun, grupu 2. Hariin ka es-
trutura ida. Sin. tatomak 3. Múziku
lubun ida ne’ebé toka iha baile, festa-
kaben nst.
kónkavu ~ kónkava, f. Adjetivu Ne’ebé nia
parte li’ur kabuar. Sin. klu’ak; Liafuan-
sorun: kliduk, konveksu
konkista, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok)
manán buat di’ak ida (liuliu rai) liuhosi
funu. Ez. Malae-mutin sira uluk konkista
tiha rain barak hodi halo sai sira-nia
kolónia. 2. Manán buat ruma ne’ebé
baibain ladún fasil atu hetan, n.e. konk-
istadora domin, admirasaun, simpatia.
konkistadór ~ konkistadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé konkista.
konkludente, Adjetivu Ne’ebé lori ba kon-
kluzaun, ne’ebé fó prova metin. Sin.
221 konsagrasaun
konkluzivu
konklui, Verbu 1. Halo to’o ba fin; taka. Sin.
halo hotu, remata Ez. Ami konklui
ami-nia diskusaun ho orasaun badak ida.
2. To’o ba matenek metin liuhosi ha-
noin barak.
konkluzaun, Substantivu
konkluzivu ~ konkluziva, f. Adjetivu Ne’ebé
lori ba konkluzaun, ne’ebé fó prova metin.
Sin. konkludente
konkorda, Verbu 1. Simu hanoin ruma
ne’ebé ema seluk hato’o mai ita. 2. Ha-
kotu lia hodi hatán no tuir malu. Sin.
kombina; Liafuan-sorun: sala malu Ez.
Ha’u konkorda ho asuntu ne’e.
konkordánsia, Substantivu
konkordata, Substantivu Akordu ka liaida
entre estadu no kreda hodi hala’o asuntu
relijiozu sira iha nasaun laran.
konkretu ~ konkreta, f. Adjetivu Ne’ebé bele
haree no kaer ho liman. Sin. reál Ez.
Ami hakarak imi-nia hahalok konkretu
la’ós ko’alia de’it.
konkursu, Substantivu 1. Hahalok taru malu
nian. Sin. taru-malu, haktaruk, kompe-
tisaun Ez. Ami sei tuir konkursu hananu
nian atu hili sé mak sai kantór di’ak liu .
2. Hahalok hataru malu nian, liuliu iha
kontestu komersiál. Sin. hataru-malu
konlisensa, Interjeisaun Liafuan ne’ebé ita
uza hodi hatudu respeita bainhira atu
halo buat ruma, nu’udar ezemplu hakat
liu ema ka atu teri ema nia ko’alia. Ba
liafuan ne’e ema seluk baibain hatán:
halo favór!
konsagra, Verbu 1. Hadook buat ka ema ida
hosi uzu ka moris baibain nian hodi
hasa’e nia ba Maromak. Sin. halulik 2.
Fó ba knaar ka funsaun partikulár ida.
Sin. dedika, haklulik
konsagradu ~ konsagrada, f. Ez. Ita simu
óstia konsagrada bainhira ita bá komunga.
konsagrasaun, Verbu 1. Hahalok konsagra
nian. 2. Momentu iha misa laran bain-
hira amlulik reza orasaun idane’ebé halo
konsebe
paun nakfilak ba Ita Na’i Jezús Kristu
Nia futarIsin, no tua-uvas nakfilak ba
Ninia futar Raan.
konsebe, Verbu Hanoin to’ok. Sin. imajina
konsege, Verbu Bele to’o ka hetan duni buat
ne’ebé ita hakarak. Sin. biban. Ez. Paul
konsege remata nia estudu maski nia
ema mukit.
Konseisaun, (Imakulada ~) Substantivu Ha-
norin Kreda Katólika nian kona-ba Ita
Na’i-Feto Maria Santísima nia klamar
hetan tiha forma iha nia inan Santa Ana
nia isin laran laiha sala orijinál. Sin.
Nanaran Noda-Laek
konseitu, Substantivu Ideia ka hanoin abs-
tratu ka jerál ida. Ez. Konseitu kona-ba
eskola laselu bele rezolve problema anal-
fabetizmu nian.
konsekuénsia, Substantivu Fuan, rezultadu
ka efeitu hosi hahalok ka asaun ida. Ez.
Nia baruk-teen, nu’udar konsekuénsia
nia la pasa ezame.
konsekutivu ~ konsekutiva, f. Adjetivu
Ne’ebé tuir malu.
konselleiru ~ konselleira, f. Substantivu 1.
Ema ne’ebé fó konsellu. 2. Ema ne’ebé
nia serbisu baibain nian mak ajuda halo
hatene ka komprende ema seluk saida
mak atu halo. Ez. Ukun-na’in sira
presiza konselleiru di’ak atu sira bele ukun
loloos.
konsellu, Substantivu Hanoin matenek no
serve ne’ebé ita ba ema seluk atu tulun
nia halo desizaun di’ak ka rezolve prob-
lema ruma. Sin. haknoik Ez. Nia fó
konsellu ba nia belu atu haka’as an nafatin
maski tenke terus no susar.
konsellu, Substantivu Distritu administrativu
iha sistema-governu rai- Portugál nian
no nia eis-kolónia balu nian.
konselludegerra mós konsellu-funu, Sub-
stantivu Tribunál militár atu tesi lia
kona-ba hahalok ida ne’ebé konsidera
harau ka la’o hasoru lei militár ka viola
ema seluk nia direitu.
222 konsidera
konsensu, Substantivu Akordu ka liaida entre
ema barak.
konsentra, Verbu 1. Halibur-haloot iha fatin
ida ka de’it. Sin. hahusar 2. Fó hanoin
maka’as ba buat ruma. Ez. Nia konsentra
loos ba mestre nia esplikasaun atu la
lakon buat ida.
konsentrasaun, Substantivu; Sin. hahusar
konsentradu, Adjetivu
konsertu, Substantivu 1. Espetákulu muzikál
ne’ebé hato’o ba públiku. Ez. Konsertu
múzika populár hosi Austrália sei hala’o
iha loronsábadu kalan. 2. Kompozisaun
muzikál ba instrumentu ida ne’ebé
orkestra hamaluk. Ez. Kompozitór rusu
Pedru Txaikovski nia konsertu dahuluk
ba pianu kapás tebetebes.
konserva, Verbu 1. Rai atubele tahan ba
tempu naruk. Sin. mantein Ez. Konserva
ikan ho masin barak atu la aat lailais. 2.
Tau matan, liuliu ba buat istóriku sira
atu la sai aat ka lakon tiha.
konservasaun, Substantivu
konservadór ~ konservadora, f. Adjetivu
Ne’ebé konserva. Substantivu 1. Ema
ne’ebé ladún simu ideia foun no mu-
dansa sosiál; ema ne’ebé lakohi haseluk
ka muda buat sira. 2. Ema ne’ebé tau
matan muzeu, biblioteka ka galeriaarte.
konservadorizmu, Substantivu
konsesaun, Substantivu 1. Kondisaun bainhira
feto ka balada-inan ida hetan oan iha
oan-fatin. Sin. kako’us, nanaran 2. Ha-
noin to’ok konaba buat partikulár ida.
konsesaun, Substantivu 1. Buat ida ne’ebé
ita permite ka simu, maski ladún hakarak.
2. Lisensa ne’ebé governu ka kompañia
fó ba indivíduu ka grupu atu habele sira
hala’o atividade komersiál ruma.
konsesionáriu ~ konsesionária, f. Substan-
tivu Ema ka klibur komersiál ne’ebé
simu konsesaun hosi governu.
konsidera, Verbu 1. Haree ka trata ho aten-
saun tebetebes. 2. Hanoin didi’ak iha
buat ka liu ruma, reflete molok foti
konsiderasaun
desizaun ruma. Sin. tetu 3. Haree tuir
ita-nia opiniaun rasik. Ez. Ema barak
konsidera Xina-oan sira nu’udar nasaun
badinas loos. 4. Respeita ka foti matan
ba ema ida.
konsiderasaun, Substantivu
konsideravel, Adjetivu Ne’ebé boot natoon
no mós importante. Sin. kaboot, laki’ik
konsoante, Substantivu Son ka lian ne’ebé
atu ita lakar ka hatete sai presiza taka
ibun; letra sira hotu ne’ebé la’ós vogál.
Ez. Liafuan ‘batar’ hahú ho konsoante ‘b’.
konsonántiku ~ konsonántika, f. Adjetivu
konspiradór ~ konspiradora, f. Substantivu
Ema ne’ebé futu-lia ho ema seluk hasoru
kbiit públiku, estadu ka ema seluk ida.
konspirasaun, Substantivu Planu ne’ebé ema
rua ka liu halo ho subar hasoru kbiit
públiku, estadu, rejime, governante
sira. Sin. futu-lia
konspira, Verbu; Sin. futu lia
konstante, Adjetivu 1. Ne’ebé nafatin nian,
ne’ebé la para. Sin. lapara, nafatik 2.
(Ema) ne’ebé ita bele fiar bá tanba sériu
no la muda derrepente nia hanoin ka
komportamentu.
konstánsia, Substantivu
Konstantinopla, Substantivu Sidade-kapitál
Impériu Bizantinu ka Romanu Lorosa’ek
nian, ohin loron Istanbúl. Sin. Bizánsiu
konstelasaun, Substantivu Fitun lubun ida
ka liu ne’ebé astrónomu sira tada. Sin.
fitun-libur
konstitui, Verbu 1. (tranzitivu) Forma hodi
halibur elementu oioin. 2. (intranzitivu)
Sai hanesan. Ez. Analfabetizmu konstitui
problema boot iha rain kiak sira.
konstituisaun, Substantivu 1. Hahalok ka
rezultadu konstitui nian. 2. Ema ka
balada nia hariin ka estadu fíziku. 2.
Nasaun ida nia lei fundamentál sira,
ne’ebé governu halo tuir hodi ukun
rain. Sin. lei-inan Ez. Sidadaun hotu-
hotu iha obrigasaun hatene konstituisaun.
konstitusionál, Adjetivu
223 konsumizmu
konstrui, Verbu 1. Harii (uma ka estrutura
seluk). 2. Haheker ka kompoin.
konstrusaun, Substantivu 1. Maneira kon-
strui uma, ponte ka projetu ida. 2. Uma,
ponte ka projetu ida ne’ebé ema harii.
Sin. hariin
konstrutór ~ konstrutora, f. Substantivu
Ema ne’ebé konstrui ka hala’o serbisu
konstrusaun nian.
konsuada, Substantivu Jantár ne’ebé família
sira han hamutuk iha kalan molok Natál.
konsul ~ konsuleza, f. Substantivu Ema
ne’ebé reprezenta nasaun ida nia interese
sira iha rain seluk, iha sidade ne’ebé la
iha embaixada; embaixadór nia saseluk.
Ez. Timor-Leste iha embaixadór iha Ja-
karta ho nia konsul sira iha Kupan no Bali.
konsulár, Adjetivu
konsuladu, Adjetivu Fatin ne’ebé konsul
hala’o serbisu bá.
konsulta, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok)
husu oioin ba matenek-na’in ida kona-ba
asuntu ne’ebé ita ladún hatene. 2.
(Hahalok) buka informasaun atu hatene
buat ruma. 3. (Hahalok) aprezenta an
ba médiku ka enfermeiru hodi bukaha-
tene kona-ba moras loloos mak kona ita.
konsultadór ~ konsultadora, Substantivu
Ema matenek-na’in ne’ebé fó konsellu
ka opiniaun ba ema seluk kona-ba
asuntu ruma.
konsultadoria, Substantivu Ema konsul-
tadór nia knaar.
konsulta-fatin mós konsultóriu, Substan-
tivu Fatin ne’ebé ema moras bá hodi
konsulta médiku.
konsume, Verbu Uza, han ka hemu hotu
kedas buat ne’ebé iha. Sin. hanahas
konsumu, Adjetivu; Sin. hanahas
konsumidór ~ konsumidora, f. Substan-
tivu Ema ne’ebé konsume. Sin. manahas
Ez. Konsumidór eletrisidade nian tenke
hatene poupa atu la selu maka’as.
konsumizmu, Substantivu Hola hodi uzu
produtu komersiál sira ho modun eza-
konsumista
jeradu, katak to’o sosa sasán ne’ebé ita
afinál la presiza.
konsumista, Adjetivu/Substantivu
konsumu, Substantivu Hahalok konsume
nian. Sin. hanahas
konta, Verbu 1. Hatete tuir akontesimentu
ruma ne’ebé mosu tiha ona. Sin. haktuir
2. Sukat hira loos mak iha, baibain hodi
dehan sai númeru sira. Sin. sura 3.
(konta ho) Hein atu ema ida tulun ita.
Ez. Ha’u sei konta ho ónia tulun atubele
rezolve problema ne’e. Substantivu 1.
Baberak ka kálkulu matemátiku ida. 2.
Surat ne’ebé fóhatene osan hira mak ita
soi ka atu selu ba buat ida ne’ebé ita
foin hola ka sosa. 3. Atensaun ne’ebé
ita fó ba buat ka ema ruma. Sin. laliduk,
sentidu
kontabilidade, Substantivu Kontabilista nia
knaar.
kontabilista, Substantivu Ema ne’ebé prepara
ka haree fali konta finanseira sira.
kontadór ~ kontadora, f. Substantivu 1.
Ema ne’ebé konta istória. 2. (kontadór)
Aparellu ida ne’ebé sukat hahirak tempu,
volume ka korrente nian. Ez. Ami-nia
kontadór gás nian la funsiona, tan ne’e
mak iha sala iha konta ne’ebé ami foin
simu hosi governu.
kontajiozu ~ kontajioza, f. Adjetivu Ne’ebé
bele hada’et moras lailais ba ema seluk.
Sin. mada’et
kontájiu, Substantivu Moras ne’ebé da’et
bá-mai. Sin. horas
kontakilómetru, Substantivu Aparellu ne’ebé
rejista velosidade no númeru kilómetru
bainhira karreta halai.
kontakta, Verbu Tama ba komunikasaun ho
ema, tatoli lia ba ema.
kontaktu, Substantivu Komunikasaun ka
ligasaun entre ema ka buat rua.
kontamina, Verbu Hada’et moras tan buat
fo’er, materiál kímiku be perigozu ka
radiasaun mak kona.
kontaminasaun, Substantivu
224 kontinua
kontas, Substantivu (Ida hosi) vidru ka fatuk
musan sira ne’ebé hamutuk halo mor-
teen ka tersu.
kontein, Verbu Soi buat ruma iha laran. Sin.
hakohak Ez. Kaixa boot ne’e kontein
livru barak.
kontempla, Verbu Fó hanoin ba buat ida ho
tempu naruk. Sin. medita
kontemplasaun, Substantivu
kontemplativu ~ kontemplativu, f. Adjetivu
Ne’ebé kontempla.
kontemporáneu ~ kontemporánea, f. Ad-
jetivu 1. Ne’ebé mosu iha tempu hane-
san. 2. Ne’ebé mosu iha ita-nia tempu.
kontente, Adjetivu Ne’ebé sente laran-hak-
solok ka satisfasaun. Sin. ksolok
kontentór, Substantivu Fatin hosi besi hane-
san kaixa boot ne’ebé bele tau sasán iha
laran atubele haruka liuhosi rai, tasi ka
ho komboiu.
konterráneu ~ konterránea, f. Adjetivu/
Substantivu (Ema) ne’ebé moris ka horik
hamutuk ho ita iha itania rain. Sin.
kompatriota
kontesta, Verbu Sakar ka opoin lia ruma.
kontestasaun, Substantivu; Sin. sasakar
kontestu, Substantivu Buat hotu ne’ebé
hale’u buat, faktu ka mamosuk ida. Sin.
lale’uk
konteúdu, Substantivu Buat ne’ebé iha
laran. Sin. isin
kontinénsia, Substantivu 1. Hadera an hosi
relasaun seksuál. Sin. kastidade 2. Kum-
primentu militár hodi hasa’e liman loos
to’o kabaas no halolo liman-fuan nia ro-
han ba reen-toos. Ez. Bainhira koman-
dante liu, soldadu sira halo kontinénsia.
kontinente, Substantivu Rai ida ne’ebé luan
tebetebes no baibain hakohak nasaun
barak, hanesan Áfrika ka Ázia. Adjetivu
Ne’ebé hadera an hosi relasaun seksuál.
Sin. kastu
kontinentál, Adjetivu
kontinua, Verbu Bá oin, la para, bá nafatin.
Sin. tuir
kontinuasaun
kontinuasaun, Substantivu
kontínuu ~ kontínua, f. Adjetivu Ne’ebé
kontinua. Sin. nafatik, mahetok
kontra-ataka, Verbu Ataka fali.
kontra-atake, Substantivu
kontrabaixu, Substantivu Instrumentu tali
boot liu violonselu, ne’ebé ema hamriik
hodi toka.
kontrabandista, Substantivu Ema ne’ebé
halo kontrabandu.
kontrabandu, Substantivu Hahalok hakat
liu fronteira hodi hatama ba nasaun seluk
sasán ne’ebé ita la soi dokumentu ida no
la selu taxa bá, liuliu sasán bandu ka na’ok.
kontradís, Verbu Ko’alia la hanesan ho buat
ne’ebé hatete uluk ona, halo hahesuk so-
run. Ez. Ema ne’e sempre kontradís an:
ohin ko’alia hanesan ne’e, aban fali seluk.
kontradisaun, Substantivu
kontraditóriu ~ kontraditória, f. Adjetivu
kontráriu ~ kontrária, f. Adjetivu Ne’ebé
hasoru. Sin. sorun
kontrasta, Verbu 1. Tanesan ka kompara
buat rua ne’ebé la hanesan. Ez. Mestre
kontrasta ninia estudante nia hakerek
ho klase ida seluk. 2. Tau rabat malu
buat rua ne’ebé la hanesan ka sala malu.
kontraste, Substantivu
kontratu, Substantivu 1. Akordu legál entre
ema na’inrua ka grupu rua konaba lia
ruma, n.e. kaben, harii uma, fa’an sasán.
2. Atividade sosa no fa’an filafali hodi
hetan lukru. Sin. komérsiu
kontrata, Verbu
kontratu-na’in, Substantivu Ema ne’ebé
halo kontratu ka hala’o atividade kom-
ersiál ruma; sosa no fa’an filafali hodi
hetan lukru.
kontravein, Verbu Ne’ebé la’o hasoru ka harau.
kontravensaun, Substantivu; Sin. haraun
kontribui, Verbu Fó tulun ka buat ruma ba
knaar ka atividade ida ne’ebé ema seluk
mak hahú.
kontribuisaun mós kontributu, Substantivu
Ez. Timoroan hotu-hotu fó sira-nia
225 konvense
kontribuisaun iha funu ba ukun-rasik an.
kontribuinte, Substantivu 1. Ema ne’ebé
selu kontribuisaun ho osan. 2. Ema ne’e-
bé tinantinan selu impostu ba governu.
kontrola, Verbu 1. Halo ema seluk nia ha-
halok, atividade ka serbisu la’o tuir itania
hakarak. 2. Uza kbiit ka podér legál atu
hakladik ka limita atividade ruma. 3.
Haree filafali atubele hatene se buat
ruma vale ka lae, selae se loos ka lae.
kontrole, Substantivu
kontrovérsia, Substantivu Opiniaun no sen-
timentu maka’as no sala malu ne’ebé
mosu derrepente tan hahalok ruma. Ez.
Jornalista ne’e nia artigu ne’ebé ataka
governu hamosu kontrovérsia boot iha
nasaun tomak.
kontroversu ~ kontraversa, f. Adjetivu Ne’ebé
bele hamosu kontrovérsia.
kontu, Substantivu Istória badak konta hosi
ibun ba ibun ka hakerek, liuliu ida ba
labarik sira. Sin. ai-knanoik
konu, Adjetivu Forma tuan hosi liafuan na-
konu.
konvalexensa, Substantivu Tempu iha ne’ebé
ema moras hahú hetan isin-di’ak filafali,
maibé tan nia isin sei fraku hela, tenke
kontinua deskansa.
konvalexente, Substantivu Ema ne’ebé liu
hosi konvalexensa.
konveksu ~ konveksa, f. Adjetivu Ne’ebé
nia parte li’ur kabuar. Sin. kliduk; Li-
afuan-sorun: klu’ak, kónkavu
konveniente, Adjetivu Ne’ebé kona loos,
presta ka hatán ba ita-nia nesesidade
daudaun nian.
konveniénsia, Substantivu
konvein, Verbu
konvensaun, Substantivu 1. Akordu ka lia-ida
entre grupu oioin.
konvensionál, Adjetivu 2. Sorumutu ho de-
bate oioin ne’ebé ema organiza hamutuk
iha fatin ida de’it. Sin. konferénsia
konvense, Verbu Uza razaun metin ka argu-
mentu lójiku hodi halo ema seluk tuir
konventu 226
itania hanoin. Sin. hafiar
konventu, Substantivu Madre ka frade sira-
nia horikfatin.
konversa, Verbu/Substantivu (Hahalok)
ko’alia ho ema seluk kona-ba buat ruma.
Sin. kompara lia
konversaun, Substantivu 1. Hahalok konverte
nian. 2. Hahalok sai hosi relijiaun ida
hodi tama ba relijiaun seluk. 3. Muda
hosi estadu sala nian ba grasa, ba dalan
loos.
konverte, Verbu 1. Halo buat ida sai fali buat
seluk ka serve ba objetivu seluk. Sin.
hafila 2. Sai hosi fiar ka relijiaun ida
tama fali ba relijiaun seluk. Ez. Nia kon-
verte ba katolisizmu tanba nia hakarak
tuir Kristu Nia hanorin.
konvertidu ~ konvertida, f. Substantivu
Ema ne’ebé fila an ba tama relijiaun ida
tuir nia fiar loos.
konvida, Verbu Husu ema ruma bá fatin ida
atu tuir festa ka serimónia ruma. Sin. tene
konvidadu ~ konvidada, f. Substantivu
Ema ne’ebé ita konvida. Sin. bainaka
konviksaun, Substantivu Buat ida ne’ebé ita
fiar ho laran-metin, ne’ebé ita la laran-
rua kona-bá. Sin. hafiar
konvinsente, Adjetivu Ne’ebé iha kbiit atu
konvense ita, atu kooperativa halo ita
muda ita-nia hanoin. Ez. Investigadór
ne’ebá nia rezultadu peskiza nian kon-
vinsente tebetebes.
konvulsaun, Substantivu Doko an ho maka’as
tan moras ruma. n.e. bibi-maten.
konxiénsia, Substantivu 1. Estadu hadeer
nian, la dukur, nune’e bele hatene saida
mak akontese. Sin. sentidu 2. Fakuldade
ka kbiit neon nian ne’ebé halo ita hatene
hahalok ne’ebé mak di’ak no ne’ebé
mak aat; sentidu morál nia hun. 3. Sen-
tidu responsabilidade nian, ne’ebé dada
ita ba halo ita-nia devér.
konxiensializa, Verbu 1. Tulun ema forma
konxiénsia konaba buat imortante ruma
hodi fó prinsípiu morál no informasaun
kópia
oioin. Ez. Aman-inan tenke konxien-
sializa joven sira kona-ba hadook an
hosi droga.
konxiensuializasaun, Substantivu
konxiensiozu ~ konxiensioza, f. Adjetivu
Ne’ebé kuidadu tebes bainhira hala’o
knaar ida.
konxiente, Adjetivu 1. Ne’ebé hadeer, la
dukur ona, nune’e bele hatene saida
mak akontese. Sin. sentidu 2. Ne’ebé
hatene ona kona-ba buat partikulár ida,
la hali’is ba haluha. 3. Ne’ebé hali’is ba
halo nia devér. Sin. responsavel
koopera, Verbu Fó liman hodi tulun lisuk
iha programa ka atividade ruma, liuliu
ida ne’ebé grupu ida mak hala’o. Sin.
haklisuk Ez. To’os-na’in sira koopera iha
knaar boot harii eskola foun.
kooperasaun, Substantivu
kooperativu ~ kooperativa, f. Adjetivu
Ne’ebé koopera ka haklisuk; ne’ebé
tulun malu, fó liman ba malu. Sin.
maklisuk Ez. Serbisu kooperativu bele
tulun ita remata lalais knaar sira-ne’e
hotu. Substantivu (kooperativa) Kon-
tratu-na’in lubun ida ne’ebé tau hamutuk
sira-nia osaninan no rikusoin hodi
haburas sira ida-idak nia empreza.
koos, Substantivu Tahan ne’ebé taka ai-fu-
nan molok nakloke.
kopas, Substantivu Ida hosi símbolu haat
jogukarta nian, ho forma hanesan ema
nia fuan.
Kopeñaga, Substantivu Sidadekapitál rai-
Dinamarka nian.
kopia, Verbu 1. Hakerek ka dezeña fali tuir
banati ida. Sin. reprodús 2. Halo barak
liuhosi surat ka imajen hodi uza mákina
fotokopiadora. Ez. Halo favór kopia
konvite ne’e tahan sanulu. 2. Tuir loloos
ema seluk nia hahalok ka knaar baibain
hosi motivu nehativu (n.e. baruk-teen).
Sin. hasara
kópia, Substantivu Buat ne’ebé ita kopia,
baibain surat, pájina ka imajen. Nota:
kopiadór ~ kopiadora 227
Keta konfunde Substantivu kópia ho
Verbu kopia.
kopiadór ~ kopiadora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé kopia. 2. (kopiadora) Mákina
ne’ebé halo kópia.
kopirraite, Substantivu Direitu ne’ebé ma-
halok ka autór ida tau ba buat ne’ebé
nia hakerek, haheker, pinta, nst. ho
símbolu ©. Lei kopirraite bandu ema
seluk atu kopia ka imprime obra ida
lahó lisensa hosi autór.
kopta, Substantivu 1. Ema kahorik ka rai-
na’in rai- Ejitu nian, ne’ebé sei tuir fiar
sarani. 2. (lia-kopta) Dalen kopta sira-
nian, ne’ebé la ko’alia ona maibé sei iza
nu’udar lian litúrjiku. Adjetivu Kona-ba
ema kopta sira.
kopu, Substantivu Hemu-fatin, baibain halo
hosi vidru ka plástiku, ne’ebé ema uza
ba hemun malirin hanesan bee, limonada,
serveja, tua nst. Liafuan-sorun: xikra
Ez. Ha’u hemu bee kopu ida, tua kopu ida.
kopukopu, Substantivu Kutun ki’ik ho liras
kór-oioin hodi semo liuliu hosi aifunan
ida ba ai-funan seluk hodi susu aifunan
been be midar. Sin. kukulai, borboleta
kór, Substantivu Buat ida nia kamosuk ka
aparénsia ne’ebé naroman mak halo ita
haree iha nia isin, n.e. mutin, mean,
azúl, modok, kinur. Bainhira naroman
la iha, ita la bele haree kór ida. Ez. Ha’u
gosta kór-mean tanba hatudu atenbarani.
kora, Substantivu Paktu ka lia ne’ebé ema
na’in-rua tau bainhira sira hemu raan.
Sin. moruk, hemu-raan
kora, Verbu Utiliza kakorak hodi tesi ai.
korál1, Adjetivu Koru nian; konaba hananu
iha koru.
korál, Substantivu Kutun-tasi nia knuan ho
kór oioin ne’ebé natoos hodi sai hanesan
ruin. Sin. ahuruin
korante, Substantivu Ajente kímiku ka sub-
stánsia ne’ebé fó kór, liuliu ba hahán.
korderoza: haree kórroza
kore, Verbu 1. Husik tiha buat ne’ebé kesi
koronél
metin ho tali. Ez. Kore bibi hodi husik
tiha bá to’os laran. 2. Haketak buat
ne’ebé hamutuk hela, metin hela, kesi hela.
Koreia (rai-) Substantivu Rain ida iha Ázia
nordeste, ne’ebé ohin loron nakfahe ba
estadu rua, Koreia Norte no Koreia Súl.
koreanu ~ koreana, f. Adjetivu Rai-Koreia
nian. Substantivu 1. Ema Koreia. 2. (lia-
koreanu) Dalen rai-Koreia nian.
kore-metan, Substantivu Hahalok hasai
metan ka lutu ne’ebé tau ona ba tinan
ida depoizde ema ida mate, liuliu mem-
bru família nian ida. Ez. Matebian nia
koremetan ita dada ba tinan oin.
koreografia, Substantivu Arte kona-ba pla-
neia no hanorin dansa.
koreográfiku ~ koreográfika, f. Adjetivu
koreógrafu ~ koreógrafa, f. Substantivu
Ema matenek koreografia.
koretu, Substantivu Estradu ka fatin aas ba
konjuntu, banda ka orkestra toka múzika
iha leten.
korista, Substantivu Ema ne’ebé hananu iha
koru, membru koru nian.
kór-kafé mós kórkastañu, Substantivu Kór
akar-been nakukun, kór hanesan kafé.
korkora, Substantivu Ró-laan tradisionál.
korkunda, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
nia kotuk kle’uk. Sin. bonko, fusuk
kór-laranja, Substantivu/Adjetivu (Ho) kór
ne’ebé entre kinur no mean, hanesan
sabraka nia kulit. Sin. kór-sabraka
kormentadu ~ kormentada, f. Adjetivu
Ne’ebé isinmatek. Sin. paralizadu
korne-inglés, Substantivu Instrumentu
muzikál anin nian hanesan trombeta
maibé ho forma kabuar.
kornél mós kornel, Substantivu Títulu tuan
ba liurai ka dato Timór.
koroa, Substantivu Buat hafutar nian ne’ebé
ema tau iha ulun, liuliu liuraimane ka
liurai-feto. Sin. le’u-ulun Ez. Ilas furak
ne’e hatudu Ita Na’i Feto Maria ho koroa
osan-mean iha nia futar ulun.
koronél, Substantivu Ofisiál militár nian
korporál 228
ho diviza ne’ebé Diviza militár iha ten-
ente-koronél nia leten no iha brigadeiru
nia kraik. Ez. Komandante Lere Anan
Timór simu diviza nu’udar koronél iha
FFDTL.
korporál mós korpóreu, Adjetivu Isin nian,
kona-ba isin. Sin. isik Ez. Kastigu kor-
porál kadavés serve atu halo labarik
nakar sira halo tuir mestre maibé mós
lalika ezajera hodi uza naran de’it. Sub-
stantivu Hena mutin ida ne’ebé amlulik
tau iha altár hodi hatuur kálise no óstia
sagrada iha leten.
korpu, Substantivu Ema-lubun ka grupu
ki’ik ida ne’ebé serbisu hamutuk hodi
hala’o knaar espesiál ida.
Korpudedeus, Substantivu Festa Santísimu
Sakramentu nian, selebra ho misa no
prosisaun iha loronkinta depoizde oitava
Pentekostes nian.
korredór, Substantivu 1. Leet naruk no kloot
ne’ebé tutan kuartu sira ba malu iha uma
ida nia laran. 2. Leet naruk no kloot
ne’ebé fahe tuur-fatin sira iha uma-kreda,
aula-eskola, teatru, autokarru ka aviaun
nia laran. 3. Kuda-halai.
korreia, Substantivu Tiras borraxa, hena ka
plástiku ne’ebé uza iha mákina oioin.
korreia-ventuiña, Substantivu Talin iha kar-
reta laran ne’ebé nakdulas lailais hodi
halirin radiadór bainhira motór la’o.
korreiu, Substantivu 1. Servisu nasionál
kona-ba simu, hafahe no lori ba helafa-
tin ka serbisu-fatin surat no falun sira
ne’ebé ema sira haruka ba malu iha rai-
laran no mós ba ka hosi tasi-balun.
2. Surat no falun sira ne’ebé uma-kor-
reiu hato’o mai ita. Ez. Korreiu seidauk
to’o mai.
korreius, Substantivu Korreiu sanak ida, uma
korreiu nian. Sin. uma-korreiu Ez. Ha’u
bá korreius atu haruka karta ne’e ba
ha’u-nia alin-feto iha Kanadá.
korrente, Substantivu 1. Besi-talin halo hosi
arame roharohan ne’ebé le’u halo ka’it
korruptu ~ korrupta
malu. Sin. henu 2. Naran buat ida ne’ebé
suli-nadodon, n.e. forsa enerjia elétrika
nian ka forsa bee nian ne’ebé bele
hamout ema, liuliu iha tasi. Sin. sasulik
korresaun, Substantivu 1. Hahalok halo
loos buat ka hahalok ida ne’ebé sala.
Sin. haloos 2. Hahalok troka sala ida ho
liafuan ka buat ne’ebé loos. Sin. haso’in
korresponde, Verbu Iha relasaun ho, sai
hanesan ho, han malu ho. Ez. Uma ne’e
nia folin korresponde ho osan ne’e ka lae?
korrespondénsia, Substantivu 1. Hahalok
korresponde nian. Sin. malu-malu 2.
Hahalok haruka surat ba malu ka surat
ne’ebé hakerek atu haruka. Ez. Ha’u halo
korrespondénsia ho fetooan ida iha
Austrália. 3. Buat ne’ebé korresponde
ka han malu ho buat seluk, soi fafutuk
besik ho buat seluk. Ez. Iha korrespon-
dénsia entre matenek no modun-di’ak.
korrespondente, Adjetivu Ne’ebé korres-
ponde, ne’ebé han malu ho buat seluk.
Substantivu Ema ne’ebé hato’o repor-
tajen ruma iha revista, televizaun ka rádiu.
korretu ~ korreta, f. Adjetivu Ne’ebé loos, la
iha sala ida. Sin. so’ik, lasala
korrije, Verbu 1. Halo loos buat ka hahalok
ida ne’ebé sala. Sin. haloos 2. Troka sala
ida ho liafuan ka buat ne’ebé loos. Sin.
haso’i
korrimaun, Substantivu Besi-riin latar ida iha
eskada nia nian ne’ebé ema kaer hosi sa’e
ka tun atu labele monu. Sin. ai-kakokur
korrompe, Verbu Halo sai korruptu. Sin.
hakroek
kór-roxu, Adjetivu/Substantivu (Ho) kór
entre violeta no mean.
korruptivel, Adjetivu Ne’ebé bele sai kor-
ruptu. Sin. hakroekbelek
korruptu ~ korrupta, f. Adjetivu (Ema ka
hahalok) ne’ebé lahó onestidade no uza
sala podér ne’ebé iha atu hetan osan ka
kadi’ak ruma. Sin. laran-kroek Ez. Ul-
un-boot ne’ebé korruptu bele sai riku
derrepente de’it.
korrupsaun 229
korrupsaun, Substantivu
kór-roza mós korderoza, Substantivu/Adje-
tivu (Ho) kór ne’ebé mean kamutis
hanesan aifunan roza.
kór-saburaka mós kórsabraka, Substan-
tivu/Adjetivu (Ho) kór ne’ebé entre kinur
no mean, hanesan sabraka nia kulit.
Sin. kór-laranja
Kórsega (rai-) Substantivu Rai-kotun boot
ida iha Tasi Mediterráneu, rabat rai-Itália
maibé halo parte Repúblika Fransa.
korsu ~ korsa, f. Adjetivu Rai-Kórsega nian.
Substantivu 1. Ema Kórsega. 2. (lia-korsu)
Dialetu italianu rai-Kórsega nian.
korte, Substantivu 1. Liurai nia horik-fatin.
Sin. palásiu 2. Dato sira ne’ebé liurai nia
maktuir sira no baibain hela iha liurai
nia horik-fatin. Sin. lutu-hun
kortés ~ korteza, f. Adjetivu Ne’ebé hatudu
hahalok hanesan ema edukadu, modun-
di’ak, respeitozu, hahalok di’ak iha ema
hotu nia oin. Sin. sara-lia, delikadu
kortezia, Substantivu
kortina, Substantivu Hena tara iha janela ka
odamatan hodi satan netik loron no ema
labele haree tama ba laran.
kór-turkeza, Substantivu/Adjetivu (Ho) kór
azul naroman hanesan fatuk-turkeza.
koru, Substantivu Ema-lubun ida hananu
hamutuk ho son ida de’it ka barak.
kosar, Verbu Been meer ne’ebé sai hosi ita-
nia kulit bainhira rai manas no bainhira
ita haka’as an ka sente laran-nakali.
kose, Verbu Tau objetu ida iha buat seluk nia
kabelak, hafoin dudu ka duka bá-mai
hodi hanehan.
kosok, Adjetivu Ne’ebé seidauk tuan, seidauk
iha forsa, sei nurak hela, liuliu ema.
kosok-oan, Substantivu Labarik nurak ne’ebé
ki’ikoan tanba seidauk halo tinan tolu.
Sin. bebé
kosta, Substantivu Tasi-ibun no rai rabat nia.
Sin. raat
Kosta Marfín (rai-) Substantivu Rain no es-
tadu ida iha Áfrika loromonu.
ko’us
kostamarfinense, Adjetivu Rai-Kosta Marfín
nian. Substantivu Ema Kosta Marfín.
Kostarrika (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Klarak.
kostarrikeñu ~ kostarrikeña, f. Adjetivu
Rai-Kostarrika nian. Substantivu Ema
Kostarrika.
kosteleta, Substantivu Katesik hosi karau,
fahi ka bibi nia knosen-ruin ho na’an
hamutuk nu’udar hahán. Ez. Kosteleta
na’an-fahi midar tebetebes bainhira
tunu tiha.
kostumadu ~ kostumada, f. Adjetivu Ne’ebé
toman ona.
kostume, Substantivu Buat ida ne’ebé ema
ka grupu halo beibeik. Sin. lisan
kostura, Substantivu 1. Hahalok no ofísiu
suku hatais hodi uza kabas no daun. 2.
Liña ne’ebé ita halo ho kabas ka algo-
daun hodi suku hamutuk hena-rohan
rua. Sin. nainoor
kota, Substantivu 1. Baki aas hale’u vila ida
hodi satan raratan ka atake hosi funu-
balun. Sin. fortaleza 2. Vila boot ne’ebé
be soi uma-mutin, loja no eskritóriu
basuk, karreta no ema barak mak hela
bá. Sin. sidade
kotak, Adjetivu Kota ka sidade nian. Sin.
urbanu
koto, Substantivu Modo ida hanesan fore ho
musan naruk no bokar liu fore baibain.
Sin. ahan
kotu, Verbu Tohar-fahe tiha ba rua.
kotun, Adjetivu
kotuk, Substantivu 1. Parte ida ne’ebé sorun
ka kontráriu ba oin. 2. Parte isin nian
iha kabaas no knotak nia leet. 3. Tempu
ne’ebé liu tiha ona. Sin. pasadu Ez. Hodi
haree ba kotuk ita hanoin filafali buat
ne’ebé ita halo.
kotukbá, Adjetivu (Tempu ka eventu) ne’ebé
liu tiha ona. Sin. pasadu
kotuk-ruin, Substantivu Ruin boot ne’ebé iha
ema ka balada nia kotuk. Sin. takruik
ko’us, Verbu 1. Kaer labarik ho liman hodi
kouve
tau iha itania hitin, knotak ka sorin atu
hamaus atu, hakmatek ka hatoba nia.
2. (arti figuradu, eufemístiku) Hetan
oan, hetan isin rua. Sin. nanaran
kouve, Substantivu Modo-tahan hanesan
repollu maibé ladún kabuar no mnia
kain naruk.
koziñeiru ~ koziñeira, f. Substantivu Ema
ne’ebé prepara hahán ka te’in hahán.
Sin. makte’in
kozmétiku ~ kozmétika, f. Adjetivu Kona-ba
hafutar ema nia isin. Substantivu Sub-
stánsia sira hanesan badaak, pó, batón,
nst. ne’ebé ema, liuliu feto sira, uza atu
hafutar sira-nia oin ka isin.
Kozovu (rai-) Substantivu Rain ida iha Europa
sudeste ho populasaun albaneza ne’ebé
rai-Sérvia mak ukun.
kozovár, Adjetivu Rai-Kozovu nian. Subs-
tantivu Ema Kozovu Marfín.
kraik, Adjetivu Ne’ebé iha okos, tun. Subs-
tantivu Fatin ne’ebé tun liu ba okos ka
kle’an liu.
kraviñu, Substantivu Ai-funan tubun hosi
ai-asor espésie ida rai- Molukas nian
(Eugenia caryophyllata) ho forma hanesan
besi-kusan ki’ik ne’ebé ema uza hodi
tempra na’an no hahán seluseluk. Serve
mós ba bali no hakalma nehan-moras.
kreda, Substantivu 1. Klibur boot ka organi-
zasaun hodi halekar fiar sarani tuir tradi-
saun partikulár ida. Sin. igreja Ez. Iha
kreda oioin, maibé sira balu de’it iha
komuñaun ho Kreda Katólika. 2. Uma-
kreda ka fatin ne’ebé sarani sira bá atu
reza, rona misa no hala’o ritu seluseluk.
kredak, Adjetivu Kreda nian. Sin. ekleziás-
tiku, ekleziál
kredibilidade, Substantivu 1. Kualidade
fiar-belek. 2. Hahalok ne’ebé loos no ema
bele tau fiarmetin bá. Ez. Ukun-na’in
sira ne’ebé korruptu hatudu katak sira
la iha kredibilidade.
kréditu, Substantivu 1. Sistema ida ne’ebé
fó leet ba ema atu hola sasán no selu tiha
230 kriminozu ~ kriminoza
tempu balu depois. 2. Hahalok ne’ebé
loos no halo ema seluk gaba ka hana’i ita.
krekas, Adjetivu (Ema ka balada) ne’ebé lakon
nia todan, isin la iha. Ez. Nia sai krekas
tan la han.
kremasaun, Substantivu Hahalok sunu isin-
mate nian. Sin. hadesan, insinerasaun
Ez. Sarani sira hakribi kremasaun tanba
kostume ne’e hasoru hanorin moris-
hi’as isin nian.
krematóriu, Substantivu Fatin ba sunu isin-
mate sira.
kreme, Substantivu Substánsia hanesan been
mahar ne’ebé ema bele kose ba sira-nia
kulit atu hamate moras, satan anin-aat,
loro-manas, nst.
kria, Verbu 1. Halo buat ida moris. Sin. ha-
horis, hakiak Ez. Maromak mak kria
buat hotu. 2. Halo buat ka situasaun
ida mosu. Sin. hamosu
kriadór ~ kriadora, f. Substantivu Ida ne’ebé
kria. Sin. makiak
kriadu ~ kriada, f. Substantivu Ema ne’ebé
serbisu ba família ida. Sin. mane uma-
laran ~ feto uma-laran
kriasaun, Substantivu Hahalok hakiak nian.
kriatura, Substantivu Ema, balada ka buat
ida ne’ebé Maromak mak halo. Sin.
buat-moris
Kribas (rai-) Substantivu Vila no subdistritu
Manatutu nian ne’ebé nakfati entre
Manatutu no Laklubar.
kribu mós kribut, Substantivu Fuuk ne’ebé
babula an ho naturál. Sin. fuuk-kadeli
kriik, Adjetivu Ne’ebé nia pozisaun hanesan
hamriik hela. Sin. vertikál; Liafuan-
sorun: orizontál, kalatan
krime, Substantivu Hahalok ne’ebé sakar ka
hasoru lei tanba halo aat ema seluk nia
direitu.
kriminál, Adjetivu
kriminalidade, Substantivu Problema kona-
ba krime sai barak iha fatin ka tempu ida.
kriminozu ~ kriminoza, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo krime.
krioulu ~ krioula
krioulu ~ krioula, f. Adjetivu Kona-ba
kultura ka dalen ne’ebé mosu mai hosi
kontaktu entre malae-mutin no ema
kahorik ka raina’in sira iha rai-Ázia,
Áfrika ka Amérika. Substantivu 1. Ema
ne’ebé moris iha rain ka sosiedade ho
kultura krioula. 2. Dalen ida ne’ebé mosu
mai bainhira povu kahorik ida iha rai-
Ázia, Áfrika ka Amérika aprende lian
ida rai-Europa nian, baibain dalen
koloniálhanesanportugés,españól,fransés
ka inglés, hodi simplifika nia estrutura
no hala’o mudansa seluseluk tan. 3.
Dalen ida ho estrutura hanesan dalen
krioulu, maski nia hun la’ós lian ida Eu-
ropa nian. Ez. Linguista sira klasifika
tetun-Dili nu’udar dalen krioulu ida.
kristál, Substantivu 1. Fatukmutin hanesan
kuartzu ne’ebé nabilan no haree-borus
hanesan vidru. 2. Vidru lotuk oin ida
ne’ebé uza atu halo hemu-fatin,
buathafutar nst.
kristaun, Adjetivu/Substantivu 1. Kona-ba
Ita Na’i Jezús Kristu ka Nia hanorin. 2.
(Ema) ne’ebé tuir ka fiar ba Jezús Kristu
ka Nia hanorin. Sin. sarani
kristianizmu, Substantivu Sistema-fiar bazeia
ba Jezús Kristu Nia hanorin.
Kristu (Jezús ~) Substantivu Na’i Maromak
Nia Oan ne’ebé moris mai nu’udar
ema-mane iha rai-Palestina tinan rihun
rua liubá atubele fó salvasaun ka moris
rohan-laek ba ema hotu-hotu ne’ebé
simu Nia hanorin.
kritériu, Substantivu Sasukat hodi tetu ka
julga lia ruma.
kritika, Verbu 1. Hato’o opiniaun ka juizu
negativu konaba buat ka ema ida, tan sala
ka hahalok aat ruma, selae tanba de’it
ita la gosta nia. Sin. dehan aat, hatete
aat, hase’i 2. Tetu ka avalia tuir banati
ka kritériu rasionál ka lójiku. Ez. Ha’u-nia
kolega husu ami atu kritika artigu
ne’ebé nia foin hakerek.
krítika, Substantivu 1. Hahalok kritika nian.
231 kruél
Sin. hase’in 2. Ko’alia ka hakerek ida
ne’ebé kritika. Nota: Keta konfunde
Verbu kritika ho Substantivu krítiku.
Fraze tuirmai ne’e kontrasta liafuan rua
ne’e: Artigu ida ne’ebé ha’u foin lee kriti-
ka maka’as krítika ida ne’ebé Sr. Mendes
hakerek kona-ba Sr. Costa nia romanse
foun ne’e.
krítiku ~ krítika, f. Adjetivu 1. Ne’ebé kritika,
ne’ebé halo krítika. 2. (Lia ka situasaun)
ne’ebé sériu, grave ka importante tebe-
tebes. Substantivu Ema ne’ebé kritika
ho análize lójika. Ez. Ema matenek de’it
mak bele sai krítiku di’ak kona-ba arte
ka literatura; ema beik nia krítika dala
barak la vale buat ida.
krize, Substantivu Situasaun ne’ebé susar no
perigozu lahalimar. Ez. Krize mina nian
iha 2005 halo sasán nia folin sa’e maka’as.
Kroásia, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida Europa sudeste.
kroata, Adjetivu Rai-Kroásia nian. Substantivu
1. Ema Kroásia. 2. (lia-kroata) Dalen
esláviku rai-Kroásia nian.
kro’at, Adjetivu Ne’ebé tarak no bele hakanek
ka hamate bainhira la utiliza ho kuidadu,
porezemplu tudik, katana, kilat, nst. Sin.
meik; Liafuan-sorun: munuk, lakro’at
krobuk, Adjetivu Ne’ebé moris halibur malu
barak hamutuk, hanesan hudi-sasuit.
Substantivu Buat lubun ida ne’ebé halibur
malu barak hamutuk. Ez. Anin-fuik
halo nuu krobuk ne’ebá monu ba rai.
kroek, Adjetivu 1. Ne’ebé dodok no dois
ona. 2. Ne’ebé nia laran dodok. Sin.
korruptu
kronómetru, Substantivu Aparellu ne’ebé
serve atu sukat ho loloos tempu nia leet
no baibain uza iha desportu.
kruél, Adjetivu Ne’ebé laran aat liu, ne’ebé
trata ema seluk ka balada ho hahalok
maka’as, la importa kona-ba ema nia
di’ak, dala ruma mós bele oho ema;
laran-aat to’o gosta halo ema seluk terus.
Sin. laran-asu Ez. Husik labarik sira
krueldade 232
hamlaha hela la fó hahán ba sira ne’e
hahalok kruél tebetebes.
krueldade, Substantivu
krús, Substantivu 1. Ai-baluk rua ne’ebé taka
atravesa malu, ida harii loos ka vertikál
no ida seluk harii tesik ka orizontál
ne’ebé baibain ema tau iha rate. 2. Fig-
ura ida ne’ebé aprezenta Jezús Kristu.
3. (arti figuradu) Terus ka todan ne’ebé
ita hetan iha ita-nia moris.
krusifika, Verbu Oho ema hodi tara ka pre-
ga tiha iha krús hanesan kastigu tan nia
sala.
krusifikasaun, Substantivu
krusifiksu, Substantivu Figura krús nian
ne’ebé hatudu mós Jezús Kristu Nia isin;
ema sarani tara iha kakorok, no mós tara
iha didin iha umakreda, kapela ka kuartu.
krusta, Substantivu Dalas toos no mahar
ne’ebé taka planeta Rai.
krutuk, Adjetivu Ne’ebé nia iha fuuk-kadeli
ka kribu barak. Sin. mulatuk Ez. Labarik
ne’ebá nia fuuk krutuk.
kruzadór (ró-) Substantivu Ró-ahi boot
ne’ebé lori ema barak hodi bá vizita fat-
infatin.
kruzeiru, Substantivu 1. Krús boot ne’ebé
hamriik iha semitériu ka fatin públiku
ruma. 2. Viajen iha ró hodi bá vizita
fatin-fatin. Sin. haklaan 3. Osan tuan
rai-Brazíl nian, ne’ebé reál maka troka.
ksolok, Adjetivu Ne’ebé larankontente ka
haksolok. Substantivu Estadu haksolok
nian. Sin. solok
kuadradu ~ kuadrada, f. Adjetivu/Substantivu
(Hariin ka forma) ne’ebé iha lidun haat
no sorin haat ne’ebé nia naruk no luan
hanesan. Sin. badidin
kuadrángulu, Substantivu Forma ida ho lidun
haat. Sin. lidunhaat
kuadru, Substantivu 1. Retratu ida ne’ebé
ema pinta. 2. Kuadradu ai, plástika ka
besi ne’ebé ita hatama retratu bá. 3.
Hakerek-fatin kórmetan ka mutin ne’ebé
uza jís ka markadór. Ez. Labarik sira
kuandu
hakerek iha kuadru. 4. Dezeñu ida
ne’ebé hatudu planu ka kálkulu ruma.
Sin. tabela
kuadru-anúnsiu, Substantivu Kuadru ba
hakerek ka taka notísia no mensajen
oioin ba pesoál ka públiku lee.
kuadru-metan, Substantivu Kuadruhakerek
eskola nian ho kabelak kór-metan.
kuadru-mutin, Substantivu Kuadruhakerek
iha eskola ka serbisu-fatin ho kabelak
kór-mutin.
kuak, Substantivu Kleet ne’ebé nakloke iha
rai ka fatin balu tanba ema ke’e ka iha
nanis ona. Adjetivu Ne’ebé iha kleet;
(hena) ne’ebé naklees no presiza atu suku
tiha fali.
kualidade, Substantivu 1. Ema ka buat ida
oinsá loos. 2. Ema ka buat nia feisaun
ka karakterístika di’ak.
kualifika, Verbu 1. Hatudu buat ka ema nia
kualidade. 2. Fó direitu atu halo buat
ruma. 3. (intranzitivu) Liu ezame ne’ebé
presiza atu hala’o knaar partikulár ida.
kualifikadu ~ kualifikada, f. Adjetivu
kualifikasaun, Substantivu 1. Hahalok
kualifika nian. 2. Direitu atu halo buat
ruma ka hala’o knaar, ne’ebé autoridade
ruma maka fó no hatebes. Sin. abilitasaun
kualitativu ~ kualitativa, f. Adjetivu Kona-ba
kualidade.
kualkér, Adjetivu Ne’ebé ita hili tuir buat
ne’ebé iha. Sin. naran ... ida Ez. Kualkér
ema ida bele halo serbisu ida-ne’e.
kuana, Adjetivu Ne’ebé iha sorin kontráriu
ba ita ema nia fuan; halolon ka diresaun
ne’ebé sorun ba karuk. Sin. loos; Lia-
fuan-sorun: karuk Ez. Ita Na’i Jezús
Kristu tuur iha Aman Nia sorin kuana.
kuanan, Substantivu Liman ka halolon loos.
Sin. liman-loos, direita
kuandu, Advérbiu/Konjunsaun Liafuan hodi
husu kona-ba tempu idane’ebé buat ida
akontese ka sei akontese. Sin. bainhira
Ez. Kuandu mak ó mai? (adv.); Ha’u
hetan nia bainhira ami bá igreja. (konj.)
kuantia 233
kuantia, Substantivu Totál husi númeru sira
be ita soma ka sura hamutuk; osan hira
loos.
kuantidade, Substantivu Sasán ka ema hira
loos. Sin. hahirak
kuantifika, Verbu Hatudu ka kalkula hira.
Sin. hahira
kuantitativu ~ kuantitativa, f. Adjetivu
Kona-ba kuantidade. Sin. mahirak
kuarentena, Substantivu 1. Fatin hodi tau
sasán, ema ka balada ruma ne’ebé iha
moras atu la bele da’et ba sira seluk. 2.
Fatin tau sasán ne’ebé hasai hosi impor-
tadór ka esportadór tanba la iha doku-
mentu ida, liuliu iha alfándega.
kuarezma, Substantivu Loron haatnulu ne’ebé
hahú iha Kuarta-Feira Sinza to’o Domi-
ngu-Páskua, tempu peniténsia ba sarani
sira.
kuarta (loron-) Substantivu Loron dahaat
semana nian, tuir loron-tersa no uluk-ba
loron-kinta. Sin. kuarta-feira
kuartél, Substantivu Hela-fatin ba militár ka
tropa sira.
kuartél-jenerál, Substantivu Serbisu-fatin
sentrál ba organizasaun ida, nu’udar
ezemplu militár ka polísia.
kuartu, Substantivu 1. Fatin ho didin haat
iha uma laran. Sin. kehan 2. Ida hosi
balun haat ne’ebé hamutuk forma lolon
ida de’it. Sin. kahaat Adjetivu (kuartu ~
kuarta f.) Ba dala haat. Sin. dahaat
kuaze, Advérbiu Ne’ebé besik tebes atu. Sin.
kurakuran Ez. Nia kole atumate tanba
la’o kuaze oras tolu nia laran.
Kuba (rai-) Substantivu Rai-kotun no estadu
ida iha Tasi- Antillas.
kubanu ~ kubana, f. Adjetivu Rai-Kuba
nian. Substantivu Ema Kuba.
kubu, Substantivu Forma sólidua ho oin
kuadradu neen ne’ebé hanesan.
kuda, Substantivu Balada boot ain-haat ho
ikun ne’ebé baibain ema uza hodi sa’e ka
tula naha.
kuda, Verbu Ke’e rai-kuak hodi tau fini
kuit
ruma hanesan batar, hudi-oan, aifarina
kain, nst. atubele moris.
kuda-aman, Substantivu 1. Kuda amak.
Liafuan-sorun: kuda-inan2.(artifiguradu)
Mane beik-teen, maledukadu no arbiru.
kuda-freun, Substantivu Tali ida ne’ebé tau
ba kuda nia ibun laran hodi hesi ka
haka’as nia bainhira ema sa’e.
kuda-hetin, Substantivu Tali hodi futu kuda
nia isin-lolon atubele hatuur selan iha
nia kotuk.
kuda-inan, Substantivu 1. Kuda inak, ne’ebé
hahoris oan. 2. (arti figuradu) Feto ne’ebé
beik-teen, maledukadu no arbiru.
kudaku, Substantivu Animál molusku ne’ebé
nia isin moris iha knuuk laran ida, dolar
iha rai ka belit iha fatuk sira; barakliu
moris iha rai malirin sira ka rai ne’ebé
iha bee. Sin. karakól
kuda-luhan, Substantivu Uma kuda nian,
fatin hodi sulan kuda sira.
kuda-rai, Substantivu Matenek ka siénsia
kona-ba kuda ai-horis ne’ebé ita ema uza
nu’udar hahán. Sin. agrikultura
kuda-talin, Substantivu Tali hodi kesi kuda.
kude’i, Verbu La’o ain tun-sa’e, ka ain sorin
badak sorin naruk tanba ain ne’e tohar
moras, fraku ka foin monu.
kude’ik, Adjetivu Ne’ebé la’okude’i. Sin.
ain-aat
kuekas, Substantivu Roupa-laran mane nian.
kuhus, Substantivu 1. Forma ka lolon dimen-
saun-toluk ho hun le’uk no tutun meik.
Sin. kone 2. Instrumentu ida ho forma
kone nian, halo hosi tali-tahan homan,
ne’ebé serve atu kukus ka ta’es.
kuidadu ~ kuidada, f. Adjetivu/Substantivu
(Hahalok) ne’ebé halo ho didi’ak atu
sees hosi perigu, terus,moras, nst. Sin.
matanmoris
kuidadu-laek, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha kui-
dadu, la haree, husik hela. 2. Ne’ebé
naranaran halo tuir ema nia hakarak.
kuit, Substantivu 1. Balada molusku ho
tentákulu ka liman ualu ne’ebé moris
kuit-oan 234
iha tasi laran. Sin. kurita 2. Moras
ne’ebé da’et bá-mai, liuliu ida ne’ebé
kona karau sira. Sin. horas, peste 3. (arti
figuradu) Buat ne’ebé haterus ka xateia
ema hotu-hotu. Sin. praga
kuit-oan, Substantivu 1. Kuit ka kurita nia
oan. 2. (arti figuradu) Labarik nakar.
kukulai, Substantivu Kutun ki’ik ho liras
kór-oioin hodi semo liuliu hosi aifunan
ida ba ai-funan seluk hodi susu aifunan
been be midar. Sin. borboleta, kopu-
kopu, babebar
kukulai-kalan, Substantivu Kukulai ka bor-
boleta ida ne’ebé kór-malahuk no ahi-
naroman dada iha kalan. Sin. maripoza
kukun (liman-~, ain-~) Substantivu Tahan
mihis toos iha ema ka balada nia liman-
fuan ka ainfuan tutun.
kukur, Substantivu Tarutu maka’as ne’ebé
ema rona hosi kalohan depoizde rai-
lakan. Sin. rai-tarutu
kulan (manu-) Substantivu Manu nia estó-
magu ka kabunlaran.
kulapur, Substantivu 1. Kulat ka fungu kór-
malahuk ne’ebé moris iha aihan siin ka
tuan. Sin. utur 2. Ai-han balun hanesan
ai-farina ka fehuk ne’ebé ema habai
maran hafoin hoban ba bee atu sai mamar
molok han. 3. (arti figuradu) Ema ne’ebé
tuan no la so’i atu halo buat ida tanba
forsa ka kbiit la iha.
kulat, Substantivu Fungu ka aihoris lahó ta-
han ka funan ne’ebé hetan aihan hodi
belit ka tabele ba ai ka organizmu seluk
ne’ebé mate ona ka sei moris. Iha varie-
dade balu ne’ebé ita ema bele han; var-
iedade seluseluk moruk fali. Sin. tutukeu
kulináriu ~ kulinária, f. Adjetivu Kona-ba
te’in.
kulit, Substantivu Dalas hosi tesidu orgániku
ne’ebé taka ema, balada ka objetu ruma
husi nia isin li’ur.
kulpa, Substantivu Buat ida ne’ebé ema ida
halo laloos no nia tenke simu nu’udar
ninia responsabilidade Sin. sala. Ez. Ó-nia
kumu
kulpa bainhira xefe hasai ó hosi serbisu
tanba ó baruk-teen.
kulpabilidade, Substantivu Kondisaun hetan
kulpa nian.
kulpadu ~ kulpada, f. Adjetivu Ne’ebé halo
tiha ona krime hodi sai responsavel ba
hahalok ne’e. Sin. salana’in
kultiva, Verbu 1. Fila rai atu halo to’os no
kuda fini. 2. Dezenvolve neineik no ho
kuidadu. Sin. haburas Ez. André halo
jinástika tanba gosta kultiva ninia isin;
Mateus lee fali atu kultiva ninia neon.
kulu, Substantivu Ai-fuan boot kabuar ne’ebé
nia isin mutin fó hahán barak. Sin.
kulu-tunu, kulu-uhi Naran-Botániku:
Artocarpus altilis, artocarpus incisa
kulu-jaka mós kulunaka, Substantivu Ai-
fuan ne’ebé nia fuan boot, kulit mahar
no taratarak. Naran-Botániku: Arto-
carpus heterophyllus
kulu-lobas mós kulumodo, kulu-timur,
Substantivu Kulu ne’ebé nia fuan ki’ik,
nia kulit tarak naranaruk, iha musan
iha laran, la morin no bele han hanesan
modo de’it. Artocarpus camansi
kumbili, Substantivu Ai-talik ne’ebé nia isin
ita han hanesan ai-han baibain nian,
nani iha rai no dolar sa’e ai-leten sira;
nia tarak kro’at no nia isin iha rai okos.
Naran-Botániku: Dioscorea aculenta
kúmplise, Substantivu Ema ne’ebé hola
parte iha haraun ka krime be ida seluk
halo. Sin. sala-maluk
kumplisidade, Substantivu Hahalok ka sala
kúmplise nian. Sin. sala-lisuk
kumpre, Verbu Hala’o menon ka orden ida.
Sin. halo tuir
kumprimenta, Verbu Hasé ema seluk ho
liafuan di’ak hodi hatudu ita-nia laran-
maluk ka respeitu. Sin. hatabe
kumprimentu, Substantivu 1. Hahlok kumpre
nian. 2. Hahalok kumprimenta nian.
Sin. hataben 3. Liafuan sira ne’ebé ita
uza hodi kumprimenta.
kumu, Verbu 1. Buti ho liman, dudu atu sai
kuna
dodok ka halo isin sai mamar. Sin. de’ut
2. Halo masajen.
kuna, Substantivu/Verbu Laranhirus no
hanoin todan ne’ebé ita rai hasoru ema
ida ne’ebé halo aat ruma mai ita. Sin.
ódiu Ez. Sira kuna malu maski foufoun
mesak kolega de’it.
kuñada, Substantivu La’en ka feen nia biin
ka alin-feto.
kunadór, Substantivu/Verbu (Ema) ne’ebé
rai kuna.
kuñadu, Substantivu La’en ka feen nia maun
ka alinmane.
kunir, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé nia
isin iha rai laran hanesan ai-lia no bai-
bain uza hanesan temperu ida ba modo.
Sin. kunir; Naran-Botániku: Curcuma
longa
Kupan, Substantivu Sidadekapitál Timór
Loromonu nian iha rai- Indonézia.
kupaun, Substantivu Nota ki’ikoan ne’ebé
ema uza hodi balas ka rekompensa osan
ka sasán ruma ne’ebé la selu kedas ho osan.
kura, Verbu Halo babalik ka tratamentu
médiku; fó ai-moruk atu fó isindi’ak fali
ba ema ne’ebé hetan moras.
kurakuran, Advérbiu Besik atu. Sin. kuaze
Ez. Kurakuran iha ema rihun lima
ne’ebé partisipa iha kampaña ne’e.
kuran, Advérbiu Ne’ebé sei presiza tan atubele
hatomak ka kompleta. Sin. menus Ez.
Iha dolar sanulu, la liu la kuran. Verbu
La soi buat ruma ne’ebé serve ka impor-
tante. Sin. presiza Ez. Nia kuran hahán
no hatais tanba la iha osan.
Kurdistaun (rai-) Substantivu Rain ida
ne’ebé nia territóriu nakfahe ba rai-
Turkia, rai-Irake no rai-Iraun.
kurdu ~ kurda, f. Adjetivu Rai-Kurdistaun
nian. Substantivu 1. Ema Kurdistaun. 2.
(lia-kurdu) Dalen rai- Kurdistaun nian.
kuriozidade, Substantivu 1. Kondisaun ha-
karak hatene ka hetan informasaun.
Sin. hakarak-hatene; hakarak-haree 2.
Objetu ida ne’ebé interesante, liuliu
235 kusta
objetu tuan.
kuriozu ~ kurioza, f. Adjetivu 1. (Ema)
ne’ebé hakarak hatene ka haree, hakarak
hetan informasaun. Sin. hakarak-hatene;
hakarak-haree 2. Ne’ebé eskizitu, halo
ita admira uitoan.
kursa, Verbu Hala’o kursu ruma iha univer-
sidade.
kursu, Substantivu 1. Movimentu halai nian.
Sin. halain 2. Fatin hosi ne’ebé ema ka
buat ida halai. Sin. halai-fatin 3. Tempu
ne’ebé liu ka halai. 4. Aula sira ne’ebé fó
ba alunu hodi hanorin matéria ka dixi-
plina ruma. 5. Moras hali’ur beeboot
ho raan no been iha laran. Sin. tee-raan,
dizenteria Verbu Hetan ka sofre tee
raan.
kurte, Verbu 1. Halo koiru hodi hoban karau
ka balada seluk nia kulit iha bee ho ásidu
tániku ka kímiku seluseluk, hafoin
habai iha loronmatan hodi halo kulit
ne’e sai metan-mean. 2. Diverte, goza.
Adjetivu/Substantivu (Buat) ne’ebé ema
gosta loos. Ez. Festa ne’e kurte ida.
kuru, Verbu Tau ka enxe bee ba garrafaun,
botir, knaban, balde ka fatin seluk. Ez.
Ha’u lori au-doran ba kuru bee iha torneira.
kurulau, Substantivu Tumór ka bubun ida
iha kulit ho been iha laran no dala balu
mós musan toos ida iha klaran. Sin. kistu
kurut, Adjetivu/ Substantivu (Kulit) lulun
an hamutuk tiha tanba tuan ka maran
ona., kulit namkurut.
kusa, Verbu Hanetik tiha, kaer metin ho buat
kro’at ida.
kusan, Substantivu Ai sabir halo kro’at hodi
prega ka hedi ai-kabelak sira halo metin
didi’ak.
kusi, Substantivu Fatin ida atu hanesan ho
garrafaun maibé nia ibun luan no halo
hosi rai.
kusta, Verbu 1. Hetan susar ka difikuldade.
Ez. Ami kusta atu rezolve problema mate-
mátiku ida-ne’e. 2. Ho folin hira. Ez. Faru
ne’e kusta hira?
kustu 236
kustu, Substantivu Osan ne’ebé ita gasta hodi
hola buat ruma.
kuta, Verbu 1. Kose ai-been ba ema nia kulit
tuir lisan, n.e. bainhira asua’in sira atu
bá funu. 2. Kose mina-sarani ba ema
nia isin hodi fó sakramentu kristaun.
kutan, Substantivu 1. Kuta dala ida. 2. Ha-
halok kuta nian.
Kutan Ikus, Substantivu Sakramentu ida-
ne’ebé amlulik fó ba ema ne’ebé atu
mate ona hodi kose mina ba nia isin.
Sin. mina-sarani
kutun, Substantivu Animál ki’ik sira ne’ebé
dolar, haksoit ka semo, n.e. nehek, la-
Ll
la’a: haree la’o
laan, Substantivu 1. Hena forte ida ne’ebé
ema dada ho ai iha ró atu halo ró ne’e la’o.
2. Hena-hatais, halo ho kabas ka bibi-
fulun.
laas: haree laras
labadain, Substantivu Kutun ida hosi família
araknídeu sira-nian ho ain pár haat
baibain taka ho fulun no glándula balu
ne’ebé hali’ur venenu no been ida hodi
harii nia dain ka uma. Sin. busakau
labadain-uma mós labadain-uman, Substa-
ntivu Fatin ne’ebé labadain ka buskau
hela bá, ho forma hanesan rede mihis
ida ne’ebé kaer iha aitahan ka didin-
lolon; labadain nia knuuk.
labarak, Advérbiu Uitoan de’it, ladún barak.
Ez. Ema labarak, na’in rua de’it.
labarik, Substantivu 1. Mane ka feto ne’ebé
otas-ki’ik, seidauk boot. Sin. maneoan ~
feto-oan Ez. Labarik sira iha uma ne’e ser-
bisu la hatene. 2. (arti figuradu) Namorada.
labu
la’ek, lalar, susuk nst. Sin. insetu
ku’u, Verbu 1. Foti ho limankukun. 2. Hasai
ai-fuan ka funan ho liman-fuan. Ez. La-
barik sira gosta ku’u haas maski sei okir hela.
kuus, Substantivu Inus-teen.
Kuwait (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik ida iha Lorosa’e Klarak, nakfati iha
Tasi-Sikun Pérsiku nia raat.
kuwaitianu ~ kuwaitiana, f. Adjetivu Rai-
Kuwait nian. Substantivu Ema Kuwait.
la, Advérbiu/Matadak Negativu Liafuan ne’ebé
ita tau iha Verbu ka Adjetivu nia oin hodi
nega buat ruma: Ez. Ha’u la tama tanba
moras; Etu ne’e la tasak.
labarik-feto, Substantivu Feto-raan, feto-
klosan ne’ebé nia otas sei ki’ik.
labarik-mane, Substantivu Mane-klosan
ne’ebé nia otas sei ki’ik.
labele, Matadak Negativu Liafuan ida ne’ebé
ita uza hodi bandu ema atu halo buat
ruma. Sin. keta Ez. Labele loke janela
ne’ebá! Konjunsaun Liafuan ida ne’ebé
refere ba bandun ruma. Ez. Ami dehan
ba sira atu labele loke janela ne’ebá.
labelek, Adjetivu Ne’ebé la bele sai; ne’ebé
ita la bele halo. Sin. imposivel Ez. Ema
beik hakarak sai prezidente ne’e mehi
labelek ida.
labis, Substantivu Uma aas nia he’in ka nivel
ida. Sin. andár
laboratóriu, Substantivu Serbisu-fatin ba halo
análize ka esperiénsia sientífika.
labosok, Adjetivu/Advérbiu Ne’ebé la’ós bo-
sok. Sin. loos (buat); laran-moos (ema)
labu, Verbu La’o lakon, la’o sala dalan; la’o
naranaran de’it, la’o la hatene tuir dalan.
laburas
laburas, Adjetivu 1. Ne’ebé la’ós buras. Ez.
Bainhira ema hirus dehan, ó sei laburas,
katak ó nia moris sei la naruk. 2. Ne’ebé
naleet liu. Sin. kirik
labuta, Substantivu Ai-horis ida ho abut ne’ebé
fó bare han-belek hanesan aifarina.
Naran-Botániku: Maranta arundinacea
Sin. airaruut
ladaíña, Substantivu Orasaun fiar katóliku
nian ho forma hahusuk latar ka série
ida; baibain amlulik ida dehan sai ha-
husuk idaidak, hafoin sarani tomak
hatán. Ez. Bainhira reza tersu hotu, tuir-
mai ita reza ladaíña Na’i-Feto nian.
lada, Substantivu Hena nahe iha rai atu asu
toba bá.
ladak, Substantivu Kutun ka insetu ki’ikoan
hosi família araknídeu siranian ne’ebé
sa’e ba balada seluk, kaer iha nia kulit
hodi susu nia raan. Ez. Ami-nia asu
mate tanba ladak ida tama ba nia isin.
ladi’ak, Adjetivu/Advérbiu Ne’ebé la’ós di’ak.
Sin. aat Ez. Komputadór ne’e ladi’ak;
presiza hadi’a tiha.
ladook, Adjetivu Ne’ebé la’ós dook. Sin. besik
ladukur, Adjetivu/Advérbiu 1. Ne’ebé nia
matan la dukur. Ez. Labarik ne’e ladu-
kur, keta obriga nia ba toba. 2. Ne’ebé
susar atu toba ka la toba. Ez. Rai ne’e
manas loos ha’u toba ladukur.
ladún, Advérbiu Ne’ebé uitoan de’it ka na-
toon de’it. Ez. Sira serbisu ladún lailais.
lae, Advérbiu Liafuan ne’ebé ita emprega ba
nega buat ruma. Liafuan-sorun: sin Ez.
Lae, imi labele bá.
la’en, Substantivu Ema ne’ebé iha feen, mane
kabenna’in. Sin. kaben
laeskola, Adjetivu Ne’ebé la hatene lee no
hakerek tanba seidauk eskola. Liafuan-
sorun: analfabetu, ignorante
lafaek, Substantivu 1. Balada makdolar boot
no si’ak ida ne’ebé bele moris iha bee no
la’o iha raimaran. Naran-sientífiku:
Crocodilus 2. (Arti figuradu) Ema ne’ebé
hakarak moris di’ak de’it no la’o buka
237 lahiir
book feto.
lafaek rai-maran, Substantivu 1. Balada
makdolar ida ne’ebé la’o iha rai, hela iha
rai-kuak ka fatuk-kuak. Iha rai manas
barak liu. Sin. klutis 2. (arti figuradu)
Ema malandru
lafatik, Substantivu Buat belar ida homan ho
talitahan ka akadirutahan. Baibain feto
sira uza hodi tahek batar, foos, hodi
haketak tiha ikis no buat fo’er sira.
lafolin, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha valór ka folin.
Sin. folinlaek 2. Ne’ebé nia folin kraik.
Sin. baratu Ez. Modo lafolin tan barak liu.
Laga, Substantivu Vila no subdistritu ida
distritu Baukau nian nakfati entre Los-
palos ho Baukau ne’ebé nia mahorik
sira ko’alia makasae.
laha, Substantivu Sente nesesidade ka hakarak
atu han. Sin. hamlaha
lahak, Adjetivu Ne’ebé hamlaha.
lahakmatek, Adjetivu 1. Ne’ebé book an
beibeik ka tuur lametin. Liafuan-sorun:
hakmatek, kalma 2. Ne’ebé sente lar-
anterus tanba hein ka hanoin hela buat
ruma. Ez. Ha’u-nia primu lahakmatek
tan nia situasaun susar.
lahakno’ak, Adjetivu Ne’ebé la hakno’a. Sin.
independente; Liafuan-sorun: hakno’ak,
dependente
lahalimar, Advérbiu Liafuan ida ne’ebé ita
uza atu haboot Adjetivu ka Verbu ida
nia arti ka signifikadu. Ez. Uma ne’ebá
boot lahalimar; Sira ta’uk lahalimar.
lahan, Substantivu Kabas, tali ka fuuk fiu ida.
lahat, Verbu Kaer ho rede. Substantivu Dai
ka rede oin ida ho kuak ki’ik, hanesan
ida ne’ebé ema uza hodi suru boek. Sin.
nere
lahein, Adjetivu Ne’ebé la hanoin katak buat
ida sei mosu mai hanesan ne’e. Sin.
laespera Ez. Mamosuk lahein ne’e halo
ema hotu hakfodak.
lahiir mós lahiis, Verbu/Substantivu 1.
(Hahalok) huu iha nehan oin sira-nia
leet. 2. (Hahalok) hemu uitoan-uitoan
laho
hemun manas ida hodi koko atu la bele
sunu nanál.
laho, Substantivu Balada maksusuk ki’ik ida
ho ikun naruk no ain haat, rua iha ko-
tuk, rua iha oin ne’ebé baibain moris
iha uma no estraga ai-han no sasán seluk.
lahó mós lahodi, Prepozisaun 1. La soi, la
iha. Ez. Lahó akar ne’e, ami hotu mate
hamlaha. 2. La iha ema ida hamaluk.
Ez. Ha’u bá Dili lahó ha’u-nia tiun. Sin.
lahó, laiha
laho-oan, Substantivu 1. Laho nia oan. 2.
Laho espésie ki’ik ida. 3. Aparellukom-
andu ida ho forma hanesan laho-oan
ne’ebé ita tutan ba komputadór ho
fiu ida.
laho-tilun, Substantivu Kulat espésie ida ne’ebé
boot no hanbelek.
lai, Advérbiu 1. Uluk, molok halo buat seluk.
Ez. Favór ida mai han tiha lai. 2. Liafuan
ne’ebé ita uza hodi konvida ka husu ba
ema ida halo buat ruma. Ez. Hein lai!
Tama lai! Ó toba lai, ha’u ba hamoos to’os.
la’i, Verbu Lolo nanál hale’u buat ida hodi
koko, han ka hamoos. Ez. Asu la’i nia
kanek to’o di’ak de’it. Sin. lambe
laiha, Prepozisaun La iha buat seluk ida
hamutuk ka besik. Sin. lahó Ez. Juaun
bá Lospalos laiha osan ida.
laikadu, Substantivu Membru hotu-hotu
kreda nian ne’ebé la’ós amlulik ka madre.
Sin. leigu-klaken
lailais, Advérbiu/Adjetivu Lais tebetebes. Ez.
Halai lailais, oras to’o ona.
lais, Adjetivu 1. Ne’ebé la lori tempu naruk
ka kleur; ne’ebé la’o ka ita halo ho velo-
sidade. Sin. tekir, rápidu; Liafuan-sorun:
neineik Ez. Aviaun semo lais iha kalohan
leten. 2. Ne’ebé ita halo lahó susar. Ez.
Ema ne’e isin moris, serbisu lais.
lajeitu, Adjetivu 1. Ne’ebé la soi jeitu, ne’ebé
la halo ho di’ak. 2. Ne’ebé aat hela,
ladún di’ak.
laka, Substantivu Ema ne’ebé fó lia-loos atu
defende ka tulun ita bainhira mosu
238 lakin
konflitu. Sin. aliansa
laka, Substantivu Moras ida ne’ebé kona
hare iha natar.
laka, Substantivu Ai-been oin ida ne’ebé ema
kose ba ai hodi halo lakan, selae rega ba
fuuk hodi kaer metin no satan anin.
lakalei, Substantivu Lutu ne’ebé ema halo
hosi au.
lakalei (lia-) Substantivu Dialetu ida hosi
dalen idalaka ne’ebé ema ko’alia iha zona
Fahinehan entre Same no Samoro.
lakan, Verbu/Adjetivu Nabilan ho maka’as
tan ahi han ka ita kose kleur tiha. Sub-
stantivu Nabilan maka’as ida.
lakar, Verbu Dehan sai ho lian maka’as no
moos. Sin. pronunsia
lakar (ikan-) Substantivu Ikan espésie ida.
lakaru, Verbu/Adjetivu ne’ebé serbisu ka hak-
erek ho liman karuk. Liafuan-sorun:
lakuana
lakat, Substantivu Parte isinlolon iha kakorok
no hirus-matan nia leet.
lakataru, Substantivu Ular ida ho fulun mahar
no limansanak barak, ne’ebé kleurtiha
nakfilak ba kukulai ka borboleta. Ninia
hahán mak aitahan ne’ebé nia kaer bá.
lakateu, Substantivu Manu-fuik ida hanesan
lamuka ne’ebé baibain tun mai buka
hahán iha rai.
lakat-ruin, Substantivu Ruin iha lakat laran.
Sin. klavíkula
lakauk, Adjetivu 1. Ne’ebé tasak, mamar,
han di’ak. Liafuan-sorun: okir 2. Ne’ebé
soi matenek. Sin. esperiente; Liafuan-
sorun: kauk
lakeru, Substantivu Modo boot kabuar kór-
kinur, moris iha ai-horis ida ne’ebé nani
iha rai.
laki, Verbu 1. La vale ka la serve ona tanba
bosan ka tuan. 2. Lakon nia kbiit legál
ka validade. Sin. mate 3. Lakon tanba
mate hotu-hotu. Sin. matemohu
lakin, Adjetivu 1. Ne’ebé nia otas tuan tebe-
tebes. 2. Ne’ebé moris ka eziste tinan bara-
barak liubá, no ohin ita la hetan ona.
lakleur 239
Sin. antigu 2. Ne’ebé lakon nia kbiit
legál ka validade. Sin. mate, inválidu
lakleur, Advérbiu Laoras tan, la lori tempu
naruk. Ez. Ha’u bá lakleur tanba ha’u
tenke fila lais atu tuir ezame iha univer
sidade.
Laklubar, Substantivu Vila no postu admin-
istrativu distritu Manatutu nian ne’ebé
nia mahorik balu ko’alia lia-idaté.
laknabit: haree besilaknabit
laknabit-oan, Substantivu Besi-rohan ne’ebé
silu halo aperta atu nia rohan rua kona
malu, uza hodi habit sasán ruma ne’ebé
lotuk liu ka sasán ne’ebé manas liu ka
esterilizadu iha bee nakali, n.e. pinsa
hodi fokit matan-fulun. Sin. pinsa
lakohi, Verbu La hakarak, la simu Ez. Labarik
ne’e lakohi bá eskola.
lakole, Adjetivu Ne’ebé la sente kole; ne’ebé
serbisu beibeik.
lakon, Verbu 1. Hela tiha lahó buat ruma la
hatene loos iha ne’ebé ona. Ez. Ha’u la-
kon tiha kámera bainhira runguranga
boot ne’e mosu. Estudante ida monu
hosi motor lakon kedas sentidu. 2. La
iha ka la hetan ona, sees hosi ema nia
hateken to’o haree la hetan. Ez. Ami
hateke ba aviaun boot ne’ebá semo ba-
beibeik to’o nia lakon iha kalohan kotuk.
3. (eufemístiku) Mate. Ez. Tiu Koli lakon
ona hosi ita leet, katak mate. Ez. Estu-
dante ida monu hosi motor lakon kedas
sentidu.
lakonak, Adjetivu 1. Ne’ebé la kona loos.
Sin. inezatu 2. Ne’ebé la akontese iha
tempu natoon ka konveniente. Sin. in-
oportunu
lakonformista, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé la’ós tuir de’it, la hatán. Sin.
maek; Liafuan-sorun: konformista
lakonformizmu, Substantivu
lakon-neon, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
lakon tiha ona neon, ne’ebé sente laran-
kraik to’o hanoin la hetan, la hatene
loos atu bá ne’ebé. Sin. dezesperu
lalamas
(subst.); dezesperadu (adj.)
lakontente, Adjetivu Ne’ebé la’ós kontente
Sin. lahaksolok Ez. Labarik sente lakon-
tente bainhira inanaman bá rai dook.
lakrimál, Adjetivu Matan-been ka luun nian.
Sin. luuk
lakro’at, Adjetivu Ne’ebé la’ós kro’at. Sin.
munuk, biuk
laku, Substantivu Balada maksusuk fuik ida
atu hanesan busa ne’ebé dala barakliu
moris iha nuu leten. Naran-sientífiku:
Viverricula malaccensis
laku, Verbu Book ka doko uitoan. Sin. leok
lakuana, Verbu/Adjetivu ne’ebéserbisu ka
hakerek ho liman kuana ka loos. Lia-
fuan-sorun: lakaru
lakuran, Adjetivu Ne’ebé ita la kuran ka pre-
siza. Sin. lapresiza, deznesesáriu
lalabar, Substantivu 1. (Termu ta’es-lia) Liurai
nia to’os. 2. To’os ai-funan. Sin. jardín
lalabuk, Substantivu Hahalok labu nian.
lala’ek, Substantivu Kutun ka insetu ida ho
ain kotuk naruk ne’ebé nia uza hodi
haksoit no halo lian aas. Sin. gafañotu
lalahat, Substantivu Hahalok lahat nian.
lalais, Substantivu Kualidade lais. Sin. rap-
idés Adjetivu/Advérbiu Maklalin ka vari-
ante ladún loos hodi troka forma lailais
lala’ik, Substantivu Hahalok la’I ka lambe
nian.
lalakan, Substantivu Hahalok lakan nian.
lalakar, Substantivu Hahalok, maneira ka
sistema lakar nian. Sin. pronúnsia
lalakik, Substantivu Hahalok ka estadu laki
nian.
lalakin, Substantivu Kualidade lakin ka an-
tigu. Sin. antiguidade
lalakuk, Substantivu Hahalok laku nian.
Sin. laleok
lalakun, Substantivu Maneira ko’alia dalen
ida. Sin. sotake, lia-lakun Ez. Ha’u-nia
primu ko’alia tetun ho lalakun inglés
tanba hela tinan barak iha rai-Austrália.
lalalar, Substantivu Hahalok lalar nian.
lalamas, Substantivu Hahalok lamas nian.
lalanuk
lalanuk, Substantivu Hahalok ka estadu la-
mas nian.
lala’ok, Substantivu 1. Hahalok la’o nian,
oinsá mak buat ida la’o ka funsiona.
Sin. funsionamentu 2. Dalan ne’ebé buat
ida tuir hodi la’o ba oin ka dezenvolve.
Sin. prosesu, progresu 3. Ema nia haha-
lok baibain nian. Liafuan-sorun: maneira,
komportamentu Ez. Maluk ne’e nia
lala’ok oin- seluk. Ami la hatene sai oinsá.
lalar, Substantivu Kutun ka insetu ida ne’ebé
semo ka tuur ba hahán leten, liuliu ba
buat fo’er sira, no bele hada’et moras oioin.
lalar, Verbu Kaer na’an latan ba ahi-klaak
leten atu tasak lailais. Ez. Lalar na’an tau
iha besi leten, ahi iha okos. Lalar liman
ka lalar an katak haneruk ahi ka hamanas
ita-nia liman ka isin tomak besik ahi
bainhira udan malirin.
lalatak, Substantivu Nakukun ne’ebé mosu
bainhira naroman la to’o ba kabelak ka
fatin ida tanba objetu ruma satan nia.
lalatan, Substantivu Hahalok latan nian.
lalatik, Substantivu Ular-oan iha ema ka
balada nia kabun, ka iha ai-han laran.
Sin. lombriga
lalatik-rai, Substantivu Ular-oan ne’ebé horik
iha rai okos, sai mai dolar iha rai leten
bainhira udan tau. Sin. miñoka
lale’an, Substantivu Kualidade kle’an.
lalebak mós lalebok, Substantivu 1. Hahalok
leba ka lebo nian. 2. Katodan ka knaar
ne’ebé ita leba. Sin. responsabilidade
laleek, Substantivu 1. Hahalok lee nian. 2.
Ida ne’ebé ita lee. Sin. leitura
lalees, Substantivu Hahalok lees nian.
lalees, Substantivu: haree klalees
lalehan, Substantivu 1. Espasu ne’ebé hale’u
munduraiklaran ne’ebé ita haree bain-
hira hateke ba leten. 2. Iha relijiaun
balu, ema fiar katak lalehan mak hanesan
fatin haksolok nian iha ne’ebé Maromak
horik bá no iha ne’ebé ema di’ak sira
hela bá bainhira mate tiha. Sin. paraízu;
Liafuan-sorun: infernu
240 lalinu-
Laleia, Substantivu Postu administrativu
distritu Manatutu nian ne’ebé nia ma-
horik sira ko’alia lia- galolen.
lalelan, Substantivu Hahalok lelan nian.
lalelir, Substantivu Hahalok lelir nian.
lalemok, Substantivu Hahalok lemo nian.
Sin. hakla’ok, lemo-rai
lalenok, Substantivu 1. Hahalok leno nian.
2. Vidru tau iha kuadru ai ka besi atu
ema bele leno an no fihir an. Sin. espellu
Ez. Kosok-oan ne’e hamnasa bainhira
haree an iha lalenok.
laleok, Substantivu Hahalok leok nian. Sin.
lalakuk
lalerek1, Substantivu Hahalok lere ka hamoos
rai nian. Sin. lere-rai
lalerek2, Substantivu Hahalok lerek ka ha-
husik hela nian. Sin. abandonu
laletak, Substantivu Buat ne’ebé dada ita-nia
atensaun tanba furak ka serve. Sin. in-
terese
laletek, Substantivu Fatin iha foho leten
ne’ebé ai-horis ladún barak.
lali’an, Substantivu Kutun ka insetu ho isin
mihis no naruk no ain barak, ne’ebé
dolar iha rai.
lali’an, Substantivu Fatuk, baibain tolu, ne’ebé
ema hada atu hatuur sanan ba leten
bainhira te’in.
lalibur, Substantivu Hahalok ka efeitu libur
ka halibur nian. Sin. uniaun, asembleia
laliduk, Substantivu Hahalok tau matan nian.
Sin. kuidadu
lalelir, Substantivu Hahalok liir nian.
lalika, Verbu 1. La prezisa, la iha nesedidade
ida. Ez. Lalika tau bee tanba rai bokon
ona. 2. Di’ak liu ita la halo buat ruma,
baibain tanba sala ka iha perigu. Ez. La-
lika koko Maromak nia forsa.
lalima (ai-) Substantivu Ai-hun aas ida ne’ebé
fó ai-funan kinur ne’ebé hakrobuk no
tabelen sai. Sin. aisuku; Naran-Botá-
niku: Cassia fistula
lalimar, Substantivu Hahalok limar nian.
lalinu- Substantivu Liman parte leten.
lalinu-kabun
lalinu-kabun, Substantivu Múskulu boot
iha liman leten. Sin. iseps
laliruk, Substantivu Hahalok liru nian.
lalisuk, Substantivu 1. Ai pedasuk rua kesi
ka prega hanesan krús hodi dulas ka
bobar tali. 2. Buat-hafutar ba feto iha
ulun-fatuk kotuk ne’ebé baibain fuuk
lubun hale’u. 3. (tetun-belu) Baboton,
fuhur.
lalisuk-tasi, Substantivu Balada oin ida tasi
nian ne’ebé nia forma hanesan fitun.
lalitak, Substantivu Hahalok lita nian.
lalitik, Substantivu Hahalok litik nian. Sin.
insisténsia
laliuk, Substantivu Hahalok liu nian. Sin.
pasajen
lalohik, Substantivu Hahalok lohi nian.
laloi, Verbu 1. Husik buat ida liu hosi bee
hodi fase, n.e. bikan, kopu, balde. Sin.
solur 2. Solur ibun ka hakmumuk bee
hafoin tafui sai.
laloin, Substantivu
laloir, Substantivu/Adjetivu (Aifuan) ne’ebé
seidauk hetan forma normál.
lalokek, Substantivu 1. Hahalok loke nian.
2. Knaden ka serimónia loke nian. Sin.
abertura
lalolit, Substantivu 1. Hahalok lolo nian. 2.
Jogu lolit bola nian. Sin. boulin
lalolok, Substantivu Hahalok lolo nian.
lalolur, Substantivu Hahalok leok nian. Sin.
abortu
lalook, Substantivu 1. Hahalok look nian. 2.
Fatin ki’ik ida hodi hakohak bua, malus
no ahu atu look.
laloos, Adjetivu 1. Ne’ebé kle’uk. 2. Ne’ebé
la tuir ida be loos ka ita hakarak. Sin.
sala, inkorretu
laloran, Substantivu 1. Bee nia babook iha
tasi ka beelihun leten ne’ebé mosu tanba
anin, gravidade ka movimentu bero ka
ró nian. 2. Sasulik ka movimentu enerjia
nian dala ida, n.e. manas, roman, lian ka
son nian.
lalorik, Substantivu Hahalok lori nian. Sin.
241 lamentin
hahodik
lalota, Substantivu Ai ida-ne’ebé hametin
tali sira atisruin nian.
lalotak, Substantivu Hahalok lota ka aprende
nian. Sin. aprendizajen
laluan, Substantivu Kualidade luan; luan
hira loos.
lalubuk, Substantivu Hahalok lubu nian.
Sin. amputasaun
lalubur, Substantivu Bee ne’ebé sa’e maka’as
no suli ba fatin-fatin hodi halo ema bele
mout. Sin. bee-taka, bee-sa’e, saserek,
rai-nabeen, inundasaun
laluhas, Substantivu Hahalok luhas nian.
lalukuk, Substantivu Hahalok luku nian.
lalulik, Substantivu 1. Kualidade lulik. 2.
Hahalok luli nian.
lalumak, Substantivu 1. Kualidade lumak.
2. Hahalok halo tuir ka fó ulun nian.
Sin. obediénsia
lalurit, Substantivu Hahalok lurit nian.
lalurun, Substantivu Kondisaun lurun nian,
moris kiak rabat rai. Sin. mamukit
lalutuk, Substantivu 1. Hahalok lutu nian.
2. Buat sira ne’ebé ita lutuk ka halibur.
Sin. kolesaun
lalutur, Substantivu Hahalok lutur nian.
laluut, Substantivu Hahalok luut nian.
lamak, Substantivu 1. (Termu ta’es-lia) Ai-
han, hahán. 2. (tetun-terik) Hudi. 3.
Hudi-tahan ne’ebé serve nu’udar bikan
ba hahán.
lamas, Verbu Kaer no buti ho liman hodi
buka; buka arbiru de’it ho liman; kaer
hodi sente oinsá.
lambe, Verbu Lolo nanál hale’u buat ida
hodi koko, han ka hamoos. Ez. Asu
lambe nia kanek to’o di’ak de’it. Sin. la’i
lameek, Substantivu Ular-bee ida ne’ebé belit
ba balada ka ema nia kulit atubele susu
nia raan. Sin. matak, susu-raan
lamenta, Verbu 1. Sente laran-kraik tan situ-
asaun ladún di’ak ka aat ruma. 2. Halerik.
lamentu, Substantivu
lametin, Adjetivu/Advérbiu Ne’ebé la’ós metin.
lámina
Ez. Fahi ne’e namkore tanba kesi lametin.
lámina, Substantivu Metál mihis ida ne’ebé
kro’at tebetebes uza hodi koir fulun iha
isin parte balun.
lamoos, Adjetivu/Advérbiu Ne’ebé la’ós moos.
lampu, Substantivu Vidru ho fiu elétriku iha
laran ne’ebé lakan hodi fó naroman ba
rai. Sin. ahi-oan
lamuka, Substantivu Falur ka pombu oin ida
ho fulun kór-matak nakukun.
lan, Substantivu Bibi nia fulun. Sin. bibi-
fulun
lankuas (ai-) Substantivu: Ai-horis ida ne’ebé
fó fuan hanesan ai-lia. Naran-Botániku:
Alpinia galanga
lanten, Substantivu Hadak ne’ebé baibain
halo hosi au.
lanu, Verbu/Adjetivu (ne’ebé) sente oin-halai
no bulelu tanba hemu tua barak ka ai-
moruk maka’as ruma.
lanuk, Adjetivu Ne’ebé bele halo lanu. Sin.
alkóliku
lanu-teen, Substantivu Ema ne’ebé toman
hemu tuamanas demais to’o la bele para
ona. Sin. alkóliku, maklanuk. tua-teen,
hemudór
la’o, Verbu 1. Bá foti ain hakat ba oin. 2. Sai
hosi fatin ida ba fatin seluk, halo viajen.
Ez. Ami gosta la’o ho karreta. 3. Hala’o
nia mekanizmu laran nian. Sin. funsi-
ona Ez. Mákina ida-ne’e la’o ho mina-rai.
laoras, Advérbiu (baibain laoras tan) Lailais
de’it, lakleur, laoras tan. Ez. Laoras tan
aviaun mai. Hein lai, laoras tan ita han
ona.
Laos (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Ázia Sudeste ne’ebé halo parte rai-
Indoxina.
laosianu ~ laosiana, f. Adjetivu Rai-Laos
nian. Substantivu 1. Ema Laos. 2. (lia-
laosianu) Dalen rai-Laos nian.
lapara, Advérbiu Hodi la para, hodi kontinua
nafatin. Ez. Joven sira gosta dansa la
para iha festa.
lapaun, Adjetivu Rai-Lapónia nian. Substan-
242 laran-kmanek
tivu 1. Ema Lapónia. 2. (lia-lapaun)
Dalen uráliku rai-Lapónia nian.
laperfeitu, Adjetivu Ne’ebé la’ós perfeitu.
Sin. imperfeitu
Lapónia (rai-) Substantivu Rain ida iha Eu-
ropa norte ne’ebé nia territóriu nakfahe
ba rai-Noruega, rai- Suésia no rai-Fin-
lándia.
lapis, Substantivu Silindru ai naruk no ka-
buar ho grafite ida laran ne’ebé ita ha-
meik hodi hakerek iha surattahan.
lapizeira, Substantivu 1. Kaneta oin ida halo
hosi plástiku ho tubu iha laran ne’ebé
iha tinta, tutan ba esfera ka bola ki’ik-
oan iha rohan ne’ebé ita dudu hodi hak-
erek. Sin. kaneta esferográfika 2. Kaneta
oin ida ho grafite riin ida iha laran en-
vezde tinta.
lapresiza, Adjetivu Ne’ebé ita la presiza ka
kuran. Sin. lakuran, deznesesáriu
larak, Adjetivu Laran nian. Sin. internu,
interiór
laran, Substantivu 1. Parte ne’ebé kulit ka
lolon ida hale’u, parte klarak. Sin. inter-
iór 2. Sentimentu no emosaun sira-nia
hun. Sin. fuan Ez. Ho laran ha’u simu
Ita-Boot iha ne’e.
laran-metan, Adjetivu/Substantivu (Hahalok)
ne’ebé hatudu katak ita laranaat liu to’o
gosta halo ema seluk terus. Sin. laran-asu
laran-di’ak, Adjetivu/Substantivu (Hahalok)
ne’ebé hatudu katak ema nia laran di’ak,
la sente todan bainhira halo buat ida ba
ema seluk. Ez. Ema laran-di’ak sira ajuda
maluk la husu buat ida.
laran-fo’er, Adjetivu/Substantivu (Hahalok)
ne’ebé hatudu katak ema nia laran aat
ka lamoos. Sin. bobar-teen Ez. Ema
laran-fo’er la so’i atu sai ukun-na’in.
laran-haksolok, Adjetivu/Substantivu (Ha-
halok) ne’ebé hatudu katak ema sente
haksolok ka alegria. Sin. kontente Ez.
Bainhira oan sira liu tiha ezame, inan-
aman sente laran-haksolok tebes.
laran-kmanek, Adjetivu/Substantivu 1. Ha-
laran-kraik
halok sente laran di’ak tebes. Sin. prazér
2. (Hahalok) ne’ebé hatudu katak ema
nia laran di’ak no gosta tulun ka halo
kontente ema seluk. Sin. laranmurak
Ez. Ha’u fó neon liu ba ita-nia laran-
kmanek.
laran-kraik, Adjetivu/Substantivu (Hahalok)
ne’ebé hatudu katak ita sente la haksolok
to’o terus. Sin. triste Ez. Ha’u sente
laran-kraik tan lakon iha jogu impor-
tante ida-ne’e.
laran-lametin, Adjetivu/Substantivu (Haha-
lok) ne’ebé hatudu katak ita sente la hak-
matek tan susar ruma. Sin. tuur-lametin,
laran-susar; Ez. Ita haruka sasán ruma
ne’ebé iha folin boot ba rai dook, bain-
hira seidauk to’o ita sente laran-lametin.
laran-luak, Adjetivu/Substantivu 1. (Haha-
lok) ne’ebé hatudu katak ita prontu atu
fó osan ka sasán ba ema seluk. 2. (Ha-
halok) ne’ebé hatudu katak ita hanoin
ema seluk no prontu atu tulun sira. Sin.
laran-murak
laran-makerek, Adjetivu/Substantivu (Ha-
halok) ne’ebé hakfudik ka finje katak ita
gosta ema ruma ka buat ruma bainhira
tuir loloos ita la gosta ida; (ne’ebé) subar
ita-nia hanoin laran nian ho intensaun
atu habosok ema seluk. Sin. ipókrita
(adj.); ipokrizia (subst.)
laran-malirin, Adjetivu/Substantivu 1. (Ne’e-
bé sente) susar atu hala’o buat ruma
tanba laran-rua ka ta’uk. Liafuan-sorun:
laran-manas 2. (Ne’ebé) sente laranhak-
matek kona-ba buat ruma ne’ebé mosu
ka ita atu halo. Sin. kalma; Liafuan-
sorun: larannurak
laran-manas, Adjetivu/Substantivu (Hahalok)
ne’ebé hatudu katak ita gosta tebetebes
buat ruma ka situasaun ruma no prontu
atu fó ita-nia an ba nia. Sin. entuziasta
(adj.); entuziazmu (subst.) Ez. Maski
foufoun sira laran-rua de’it, oras ne’e
sira sente laran-manas kona-ba projetu
foun ne’e; Badinas no laranmanas ne’e
243 larinjite
kualidade rua ne’ebé kmanek loos iha
serbisu-fatin.
laran-metan, Adjetivu/Substantivu 1. (Ha-
halok) ne’ebé hatudu katak ita laranaat
liu no la importa kona-ba ema seluk nia
sentimentu. 2. Substantivu Parte boot no
luan hosi intestinu, ne’ebé forma hanesan
kuadru hale’u laran-mutin
laran-metin, Adjetivu/Substantivu (Hahalok)
ne’ebé hatudu katak ita fiar katak ema
ka buat ruma bele fó di’ak mai ita. Sin.
konfiante (adj.); konfiansa (subst.) Ez.
Ha’u sente laranmetin ba Na’i Maromak
maski hetan susar oioin.
laran-murak, Adjetivu/Substantivu 1. (Ha-
halok) ne’ebé hatudu katak ema nia
laran di’ak no gosta tulun ka halo kon-
tente ema seluk. Sin. larankmanek
laran-mutin, Substantivu Parte naruk no
mihis hosi intestinu ne’ebé hikar sa’e
malu. Sin. tee-oan mutin
laran-nakali, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
sente) laransusar boot tan ita situasaun
aat ruma.
laran-nurak, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
sente) laransusar tanba ita iha situasaun
aat nia laran no la hatene oinsá atu sai
hosi situasaun ne’e. Sin. pániku
laran-taridu, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
sente) laransusar, laran-ta’uk ka laran-
terus tanba buat aat ruma.
laran-todan, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
sente) susar atu hala’o buat ruma tanba
kole, moras, depresaun, laran-rua, nst.
Liafuan-sorun: laranmanas Ez. Sé mak
sente larantodan di’ak liu hela iha uma.
laras, Substantivu Ai-daun ne’ebé ema prega
tesik atu kesi du’ut bá iha uma-kakuluk.
Ez. Sira halo uma tradisionál ida ho laas
barak iha leten.
larinje, Substantivu Organ muskulár iha ka-
korok laran ne’ebé ár nia la’o-fatin ba
aten-book, ho lian-talin iha laran. Sin.
kakorok-hun
larinjite, Substantivu Moras ida ne’ebé halo
lata 244
larinje bubu no mós halo susar atu ko’alia.
lata, Substantivu Ular ne’ebé atu nakfilak ba
kutun.
lasala, Adjetivu/AdjetivuAdjetivu 1. Ne’ebé
la sala. 2. Ne’ebé la iha sala. Sin. sala-
laek, inosente Ez. Ema lasala la bele sai
dadur.
lasan, Substantivu (kabobir) Parte mane nia
isin ne’ebé uza atu mii ka hala’o relasaun
seksuál. Sin. penis
laselu, Adjetivu/AdjetivuAdjetivu Ne’ebé la
presiza atu selu. Sin. saugati, gratuitu
(adj.), gratis (adv.).
laserve, Adjetivu Ne’ebé lafolin, la soi atu ita
uza. Sin. inutil Ez. Ema ne’ebé baku
beibeik labarik hatudu katak hahalok
ne’e laserve ida.
lasu, Substantivu 1.Tali hosi hena ne’ebé uza
atu kesi hodi hametin hatais ruma, liuliu
feto nia vestidu. 2. Tali ne’ebé ema kesi
atubele kaer malu metin, liuliu bainhira
tutan tali rua. 3. Talin ne’ebé ema kesi
ba sapatu. 4. Buat ne’ebé ema prepara
atu lohi balada liuliu ida be fuik. Sin.
sula, armadilla Ez. Tanba laho barak sira
tau lasu atubele kaer no oho tiha.
Verbu 1. Halo atu bele kaer-hetan ida
be estraga ka halo aat ba buat ida. Sin.
hasula 2. Lohi ema ida hodi monu ba
aat. Ez. Sira lasu nia atubele duu nia
nu’udar na’okteen hafoin lori nia ba
dadur.
lasu-laho, Substantivu Rede halo metin,
husik de’it odamatan ki’ik ida, tau na’an
iha rede laran, laho tama ba han odamatan
metin tiha, laho la sai. 2. Tau venenu ba
paun ka na’an, soe ba laho nia dalan,
bainhira nia mai han, nia lanu no mate.
lasura, Adjetivu Ne’ebé barak to’o ita la bele
sura, basuk tebetebes. Sin. sura-labelek
lasusar, Adjetivu Ne’ebé la’ós susar; ne’ebé la
halo ulun-fatuk moras atu rezolve. Sin.
fasil Ez. Ezame portugés ohin nian lasusar.
lata, Substantivu Fatin kabuar ka kuadradu
halo hosi kaleen mihis ne’ebé baibain
laudes
ema uza atu rai hahán bá.
lata-lixu, Substantivu Lata ne’ebé ema uza
atu tau fo’er iha laran. Liafuan-sorun:
kaixote Ez. Keta soe fo’er naranaran, lori
ka hili ba tau iha lata-lixu.
latan, Verbu Hela kadouk ka haklenan iha rai.
lata’uk, Adjetivu Ne’ebé la ta’uk. Sin. barani.
Ez. Ha’u sente lata’uk maski la’o kalan.
latebes, Adjetivu Ne’ebé la’ós tebes, la’ós
loloos ka la iha serteza. Sin. insertu
laterál, Adjetivu Sorin nian. Sin. sorik
latín (lia-) Substantivu Dalen antigu Roma
nian ne’ebé tinan rihun rua liubá
ko’alia iha Impériu Romanu tomak no
hamosu lian modernu hanesan portugés,
españól, katalaun, fransés, italianu no
romenu. Lia-latín mós dalen ofisiál Kreda
Katólika nian, lian litúrjiku tradisionál
ritu romanu nian, no to’o sékulu rua
liubá serve nu’udar lian internasionál ba
rai- Europa no nia kolónia sira iha mundu
tomak. Liafuan latín rihun ba rihun
tama tiha ona ba lia-tetun liuhosi
liaportugés.
latinu ~ latina, f. Adjetivu 1. Kona-ba lialatín
ka kultura romana. 2. Kona-ba balun
loromonuk Kreda Katólika nian ne’ebé
uza lia-latín nu’udar lian litúrjiku tradi-
sionál. Liafuan-sorun: greku-katóliku,
ortodoksu Substantivu 1. Ema ne’ebé
ko’alia lian neolatinu ka romániku ida.
2. Ema ne’ebé membru ba balun loro-
monuk Kreda Katólika nian. latoman
Adjetivu Ne’ebé seidauk toman, seidauk
sai itania kostume ka ida be baibain
halo. Ez. Ha’u sente latoman han iha otél.
lato’o, Prepozisaun Iha tempu ne’ebé la to’o,
la liu. Ez. Sira hadi’a odamatan ne’e
lato’o oras ida.
latoos, Adjetivu 1. Ne’ebé bele halo ka rezolve
lasusar. Sin. fasil Ez. Lisaun ohin latoos.
2. Ne’ebé hakarak atu fó, la sente karak
ba buat ida. Sin. laran-luak Ez. Maubais
ne’e latoos maski kuran buat barak.
laudes, Substantivu Orasaun sira ne’ebé
Lautein 245
amlulik, monje no madre sira reza ka
hananu iha dadeer.
Lautein, Substantivu 1. Vila iha iha tasi-
ibun besik Lospalos. 2. Distritu ida
iha parte rohan liu lorosa’e nian ne’ebé
nia mahorik sira ko’alia fataluku,
makalero no makuva.
lavale, Adjetivu Ne’ebé la vale, ne’ebé ladi’ak.
lavandaria, Substantivu Fase-roupa fatin.
lavatóriu, Substantivu Fase-liman fatin.
leál, Adjetivu Ne’ebé hatudu fiar-metin ba
ema ka buat ruma.
lealdade, Substantivu
leaun, Substantivu Balada maksusuk fuik
ida si’ak-teen, fulun mean hanesan kuda.
Barakliu horik iha rai-Áfrika. Ez. Ema
balu fiar katak leaun mak liurai balada
sira-nian iha rai. Fitun-libur Leaun nian
ne’e sinál dalimak zodíaku nian.
leaun-aman, Substantivu
leaun-inan, Substantivu
leaun-oan, Substantivu
leba mós lebo, Verbu 1. Tau ai ida iha kabaas
leten hodi tara sasán iha rohan rua
sorisorin ba lori bámai. 2. (arti figuradu)
Lori katodan ka responsabilidade ruma.
Ez. Makaer ne’e ema ida ne’ebé leba
knaar importante ida iha fábrika ne’e.
ledik, Substantivu Ai meik ida ne’ebé ita bele
hedi ba rai. Sin. ai-hedi
lee, Verbu Haree ba buat ne’ebé hakerek tiha
ona hodi tuir ho dalan hatete sai ho
lian maka’as ka ho lianlaek. Ez. Ema tenke
lee barak atubele soi koñesimentu barak.
lee-na’in, Substantivu Ema ne’ebé lee. Sin.
makleek, leitór
lees, Verbu 1. Kaer buat mihis rohan ida no
dada rohan seluk hodi fahe ba rua. 2.
Rakut hodi halo kulit sai nakloke tiha.
Lees matan katak hadeer kalan tomak
ka fó-merese.
leet, Substantivu 1. Espasu iha buat rua nia
klaran. Ez. Ami halo festa iha uma rua
ne’e nia leet. 2. Tempu ne’ebé ita hetan
ka ema fó mai ita atubele halo buat
leizer
ruma. Sin. babiban, oportunidade
Ez. Ha’u seidauk hetan leet atu bá vizita
ha’u-nia primu iha Tibar.
lega, Verbu Halolo liutiha mate osan ka sasán
ba ema seluk, baibain ita-nia oan, liuhosi
testamentu ka surat legál ne’ebé ita
prepara no asina bainhira sei moris.
Liafuan-sorun: bier
legadu, Substantivu Osan, rai ka sasán ne’ebé
ema ida bier ba ema seluk. Sin. kabier
legál, Adjetivu Ne’ebé tuir lei be eziste.
legalidade, Substantivu
legaliza, Verbu Halo hodi tuir loos lei ka tuir
ukun loloos.
legalizadu ~ legalizada, Adjetivu
legalizasaun, Substantivu
lei, Substantivu 1. Ukun-fuan ida ne’ebé hak-
erek nanis atu ema bele tuir ka hakru’uk
ba nia. 2. Sistema ukun liuhosi ukun-fuan
sira.
Leida, Substantivu Sidade ida iha rai-Olanda
ho universidade naranboot.
leigu ~ leiga, f. Adjetivu/Substantivu 1.
(Ne’ebé) membru baibain kreda nian,
ne’ebé la’ós amlulik ka madre. Sin. klérigu
2. Ema ne’ebé la soi matenek profisionál.
Liafuan-sorun: profisionál
leigu-klaken, Substantivu Membru hotu-
hotu kreda nian ne’ebé la’ós amlulik ka
madre. Sin. laikadu
leilaun, Substantivu/Verbu (Hahalok) fa’an
iha públiku ba ema idane’ebé prontu
atu selu folin aas liu hotu.
leitór ~ leitora, f. Substantivu 1. Ema ne’ebé
lee ba nia an ka ba ema seluk. Sin. lee-
na’in, makleek Ez. Leitór ne’ebé di’ak
mak ida ne’ebé lee no ema bele komp-
rende. 2. Ema ne’ebé soi kualifikasaun
ida hodi hanorin iha universidade.
leitoradu, Substantivu Leitór universitáriu
nia kargu ka knaar.
leitura, Substantivu Buat ne’ebé hakerek
nanis tiha ona no ema bele lee; testu atu
lee. Sin. laleek
leizer, Substantivu Naroman maka’as laloran
lejenda 246
ida ne’ebé uza atu tesi materiál toos iha
indústria, ka atu tesi kulit ka isin iha
sirurjia, no mós iha fotokopiadora, diskete
dijitál nst.
lejenda, Substantivu 1. Hakerek ida ne’ebé
esplika kona-ba imajen ida, ne’ebé ema
baibain tau iha ilas nia okos. 2. Testu
ne’ebé mosu iha ekrán nia hun hodi
tradús ba ita-nia lian filme ida ho lian
raiseluk ruma. Ez. Presiza fó formasaun
ba Timoroan sira atubele prepara
lejenda ho liatetun ba programa no
filme portugés no inglés hotu-hotu ne’ebé
mosu iha ita-nia televizaun.
lejítimu ~ lejítima, f. Adjetivu Ne’ebé tuir
lei ka tuir ukun ne’ebé eziste.
lejitimidade, Substantivu
leka, Substantivu Kutun ka insetu hanesan
kela ka grilu boot ho liras rua, lian kapás
no kanta bainhira loron manas. Sin.
sigarra
lekar, Verbu Soe-namkari iha rai. Ez. Keta
lekar hena sirane’e, tau iha fatin.
lekirauk mós leki, Substantivu Balada mak-
susuk fuik ida ho ain haat, ikun naruk
ne’ebé sa’e ai no bele hasara ita ema nia
hahalok.
léksiku, Substantivu 1. Liafuan hotu-hotu
ne’ebé dalen ida so’i. 2. Liafuan hotu-hotu
ne’ebé hakerek-na’in ida uza iha nia
livru. Sin. liafuan-libur, vokabuláriu
leksikál, Adjetivu Kona-ba liafuan sira lian
ida nian; konaba vokabuláriu.
leksikógrafu ~ leksikógrafa, f. Substantivu
Ema matenek ida ne’ebé hakerek disi-
onáriu. Ez. Ema barak la hatene katak
leksikógrafu ida tenke serbisu maka’as
tebetebes atu prodús disionáriu boot ida.
leksikográfiku ~ leksikográfika, Adjetivu
lelan, Verbu Foti hodi lori sasán barak hosi
uma ka fatin ida ba fatin seluk ho
dalan ilegál. Ez. Rai-funu fó leet ba
malandru sira atu lelan no na’ok.
lele: haree ai-lele
lelir, Verbu Tanis hodi hatudu laran-triste
leningradu
tanba buat aat ruma mosu, liuliu
bainhira ema mate. Ez. Sira lelir maka’as
bainhira rona katak sirania tiun mate.
lembra, Verbu Hanoin-hetan.
lembransa, Substantivu 1. Hahalok hanoin-
hetan nian; ida ne’ebé ita hanoinhetan.
Liafuan-sorun: tamin 2. Buat ida ne’ebé
ita rai hela atubele fóhanoin nafatin
kona-ba nia em ne’ebé lakon ka mate
ona, ka fatin ne’ebé dook ona. Sin.
rekordasaun, katamik
lembrete, Substantivu Liafuan ka mensajen
hodi fóhatene ba buat importante ruma,
atu ita labele haluha tiha. Sin. lia-hatami
Ez. Nia haruka lembrete ida mai ha’u
kona-ba relatóriu ne’ebé ha’u tenke
prepara ba ministériu.
lemo, Verbu La’o hosi fatin ka rai ida ba fatin
ka rai seluk. Sin. lemo rai, hakla’ok
lemok, Adjetivu Ne’ebé lemo rai, ne’ebé la’o
hosi fatin ka rai ida ba fatin ka rai seluk.
Sin. kla’ok
lemo-rai, Substantivu Hahalok lemo rai
nian. Sin. lalemok, hakla’ok Adjetivu
Ne’ebé lemo rai, ne’ebé la’o hosi fatin
ka rai ida ba fatin ka rai seluk. Sin. kla’ok
lemur, Substantivu Balada maksusuk ne’ebé
soi forma hanesan ikan boot no nani iha
tasi laran. Sin. golfiñu; Naran Sientí-
fiku: Delphinus Nota: Timoroan sira
toman hanaran animál ne’e ‘ikan-lemur’,
maibé naran ne’e sala tanba lemur
ne’e (hanesan mós baleia no kelembeli)
afinál la’ós ikan.
lena, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé fó
funan mutin no fuan ho musan ki’ikoan
barak iha laran ne’ebé ema uza nu’udar
tempra no mós atu enfeita paun.
Naran-Botániku: Sesamum indicum
lenan mós lenak, Verbu Hafila bikan, kopu, nst.
lenda, Substantivu Istória ida ne’ebé la loos,
ema inventa de’it.
lendáriu ~ lendária, f. Adjetivu
Leningradu, Substantivu Naran ida ne’ebé
komunista rusu sira fó ba sidade Sam-
leno 247
peterzburgu iha períodu 1924-1991 hodi
fó onra ba sira-nia ulun-boot Lenín.
leno, Verbu 1. Foka ahinaroman foka ba
fatin ida atubele la’o tuir ka haree-
hetan. 2. Halo ita-nia ilas mosu iha bee
ka kabelak ruma nia leten. Sin. haleno, re-
flete Ez. Ha’u-nia biin gosta leno an
iha lalenok.
lensól, Substantivu Hena mihis, naruk nolu
an ne’ebé ema baibain tau rua iha kama
leten: ida ba toba iha leten, ida ba taka
ema nia isin. Sin. hena-taka
lensu, Substantivu Hena ki’ik ba hamoos
kosar-been ka suut inus, ne’ebé ema sira
baibain rai iha sira-nia bolsu laran.
lente, Substantivu Vidru ida iha ókulu,
lupa ka mákina fotográfika ne’ebé ajuda
ita haree ba dook no moos liu.
lentilla, Substantivu Musan ki’ik hosi ai-horis
Lens esculenta ne’ebé kliduk iha soriso-
rin no uza ba halo sasoro oin ida.
lenuk, Substantivu Balada makdolar ne’ebé
soi kulit mahar toos iha kotuk leten,
baibain nani iha tasi ka la’o dolar neineik
iha raihenek ka tasi-ibun. Fó tolun hane-
san manu, maibé boot liu manu nia tolun.
lenuk-uma mós lenukuman, Substantivu
Fehuk nia kulit toos. Sin. lonis
leo, Substantivu (tetun-belu) Knua.
leok, Verbu 1. Muda limanbelar hosi sorin ba
sorin, hanesan ema foti liman hodi espresa
adeus. 2. Leok tais ba loron atu maran
lailais.
leon, Substantivu (tetun-belu) Mahon.
lepa, Substantivu Bero oin ida lahó liman
iha sorisorin.
lepra (moras-) Substantivu Isin-kanek dodok
ne’ebé makda’et tebetebes, baibain ataka
kulit no nervu, no bele halo liman no
ainfuan sira mohu.
leprozu ~ leproza, f. Substantivu Ema ne’ebé
sofre moras-lepra.
lere, Verbu Hamolik ka hamoos rai hodi hasai
du’ut ka ai-tahan fuik sira.
lerek, Verbu Husik hela, so’e hela, la tau
le’un
matan ona bá. Sin. abandona Matadak
Verbál Markadór ida ne’ebé hanesan
mós ho hela. Ez. Nia hein lerek (= hela)
bainhira ami bá pasiar; Ó toba lerek
(= hela), ha’u bá hamoos to’os.
leste, Substantivu Hahalon ka diresaun loro-
matan mosu mai nian. Sin. lorosa’e, loro-
mosu, oriente; Liafuan-sorun: oeste
Adjetivu Ne’ebé iha parte lorosa’e
nian. Sin. lorosa’ek, orientál; Liafuan-
sorun: loromonuk
lesun, Substantivu Ai ida halo kuak iha
klaran hodi salin batar ka harekulit, ema
na’in-ida ka rua kaer alu hodi fai batar
ka hare, hafoin fai soos halo moos. Sin.
nesun
letak, Verbu 1. Tama klaran, mete ho buat
ruma (liuliu ida ne’ebé bandu). Sin.
haktamak 2. Sente interese konaba
buat ruma. Sin. interese
letaun, Adjetivu Rai-Letónia nian. Substantivu
1. Ema Letónia. 2. (lia-letaun) Dalen
báltiku rai-Letónia nian.
Letefoho (rai-) Substantivu Vila no postu
administrativu subdistritu Ermera nian,
ne’ebé nia mahorik sira barakliu mak
ko’alia liamambae.
leten, Substantivu Buat ida nia parte aas
bainhira ita hateke sa’e. Sin. fohon
Leti (rai-) Substantivu Illa ki’ik Indonézia
nian nakfati besik rai-Tutuala.
letinés ~ letineza, f. Adjetivu Rai-Leti nian.
Substantivu Ema Leti.
letivu ~ letiva, f. Adjetivu Kona-ba programa
eskola nian, n.e. tinan letivu. Sin. eskolár
Letónia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa nordeste nakfati iha Tasi
Báltiku nia raat.
le’u, Substantivu Lolon ka forma ne’ebé
kabuar. Sin. sírkulu. Verbu Hadulas parte
tomak ida ka bobar, halo kle’uk.
Ez. Tansá mak ó le’u lensu iha liman?
le’uk, Adjetivu Ne’ebé iha forma le’un ka
sírkulu nian. Sin. sirkulár
le’un, Substantivu Lolon ka forma ne’ebé
lézbika
kabuar ka sai lulun ida. Sin. sírkulu
lézbika, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba) feto
ida ne’ebé sente dadadak ka atrasaun
seksuál ba feto seluk, la’ós ba mane.
lezbianizmu, Substantivu
lezotianu ~ lezotiana, f. Adjetivu Rai-Líbanu
nian. Substantivu Ema Líbanu.
Lezotu (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika nia balun súl.
lia, Substantivu 1. Efeitu dale ka ko’alia nian.
2. Liafuan nu’udar kompromisu ka
promesa. Ez. Ha’u sei hato’o ó-nia lia ba
katuas sira. 3. Buat ka problema ne’ebé
ita tenke tetu ho hetan solusaun bá. Sin.
asuntu, kestaun Ez. Ita presiza rezolve
lia ida-ne’e lailais. 4. Buat ne’ebé halo
ema halerik ka reklama. Sin. kauza Ez.
Ami sei foti lia hasoru ó iha tribunál.
Nota: Keta konfunde liafuan lia no lian,
ne’ebé nia arti lahanesan.
lia- Substantivu Prefiksu ho arti lian, dalen,
n.e. liatetun, lia-portugés, liamalaiu,
lia-inglés.
lia-ain, Substantivu Son ne’ebé ita rona
bainhira tanba laloran ko’alia ka tarutu
nian baku hasoru foho-lolon, didin, nst.
Ez. Bainhira ita hakilar maka’as iha foho-
leet, ita sei rona fali lia-ain ne’ebé ita hanoin
ema ruma hakilar tuir ita.
lia-alemaun: haree alemaun
lia-anin, Substantivu Lia ida ne’ebé ema lori
kona-ba ema seluk nia hahalok ka situa-
saun ne’ebé foin mosu. Sin. boatu,
rumór, iis
lia-beik, Substantivu Ko’alia mamuk ne’ebé la
fó sentidu ka importánsia ruma; ko’alia
naranaran de’it. Sin. disparate, besteira,
azneira
lia-bosok, Substantivu Informasaun ne’ebé la
loos tanba ema ruma buka atu bobar ka
bosok ita. Ez. Ema ne’ebé baibain ko’alia
lia-bosok dala barak maski dehan lialoos
ema la fiar tan.
lia-foun, Substantivu Lia ka informasaun
foun konaba buat ruma. Sin. notísia,
248 lia-malaiu
novidade
liafuan, Substantivu Lian nia fuan ida: dadalek
unidade ida ne’ebé soi signifikadu ka
arti ida.
liafuan-libur, Substantivu Liafuan hotuhotu
ne’ebé ita ema uza hodi ko’alia ka hakerek.
Sin. vokabuláriu
Liafuan-sorun, Substantivu Liafuan ida ho
arti sorun ka kontráriu. Sin. antónimu
Ez. ‘Manas’ maka liafuansorun ba ‘malirin’.
lia-habadak, Substantivu Forma badak hosi
liafuan ida, porezemplu Sr. = Señór,
nst = no seluseluk tan, n.e. = nu’udar
ezemplu. Sin. abreviatura
lia-halulik, Substantivu Haklulik ka dedi-
kasaun hakerek, liuliu iha livru laran.
Sin. dedikatória
lia-hatami, Substantivu Liafuan ka mensajen
hodi fóhatene ba buat importante ruma,
atu ita labele haluha tiha. Sin. lembrete
Ez. Nia haruka lia-hatami ida mai ha’u
kona-ba relatóriu ne’ebé ha’u tenke
prepara ba ministériu.
lia-hatán, Substantivu Liafuan ida ka liu
ne’ebé ita hato’o hodi hatán ba ema seluk.
Sin. resposta
lia-hotar, Substantivu Liafuan aat ka tolok
nian ne’ebé ema dehan sai bainhira hotar.
Sin. palavraun
lia-husu, Substantivu Liafuan sira ne’ebé ita
hato’o ba ema seluk ka ba ita-nia an rasik
hodi buka informasaun ka matenek
ruma. Sin. pergunta; Liafuan-sorun:
lia-hatán
lia-indonéziu: haree indonéziu
lia-inglés: haree inglés
liak, Adjetivu Lian nian. Sin. vokál Nu’udar
termu linguístiku, konsoante liak hak-
temik konsoante ida ne’ebé ita hamosu
ho liantalin nakfekit hela. B, d, g, l, ll, m, n,
ñ, r, v, w, z mak konsoante liak sira iha
lia-tetun. Liafuan-sorun: monok
lia-kotun, Substantivu Lia ida ne’ebé ita
kotu. Sin. desizaun, hakotun
lia-malaiu: haree malaiu
lia-mate
lia-mate, Substantivu Lia ne’ebé baibain ema
hala’o kona-ba mate, porezemplu, hakoin,
aifunan midar ka moruk, kore-metan, nst.
lia-moris, Substantivu Lia ne’ebé baibain
ema hala’o kona-ba eventu sosiál ruma,
porezemplu, prenda, kaben, halotinan, nst.
lian, Substantivu 1. Son ka tarutu baibain
nian ne’ebé ema, balada ka buat seluk
halo. Ez. Ami toba ladukur tan asu
ne’ebé halo lian maka’as kalakalan de’it.
2. Son ka tarutu ne’ebé ita ema halo
ho iis, nanál, nehan ho ibunkulit hodi
hato’o lia ka informasaun ba ema seluk.
Sin. dadalek, linguajen 3. Maneira
ko’alia ne’ebé pertense ba povu ida,
no povu seluseluk baibain la komprende.
Sin. dalen, língua Verbu Halo tarutu
ne’ebé ema ka balada bele rona. Ez.
Tambór lian to’o kilómetru rua.
lian-laek, Substantivu Ne’ebé la iha lian ka
nonook hela. Sin. silensiozu
lia-portugés: haree portugés
lia-tatoli, Substantivu Liafuan ka liamenon
ne’ebé ita fó ba ema ida atu hato’otutan
ba ema seluk. Sin. mensajen, rekadu
Ez. Tiu sira hato’o liatatoli katak tinan
oinmai sei bá halo uma-lisan.
lia-tetun: haree tetun
libanés ~ libaneza, f. Adjetivu Rai-Líbanu
nian. Substantivu Ema Líbanu.
Líbanu (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Lorosa’e Klarak, ihaTasi Mediterráneu
nia raat.
libeliña, Substantivu Insetu ida ho liras
naruk no kór barak ne’ebé baibain hela
besik bee. Sin. bee-na’in
liberdade, Substantivu Estadu ka kondisaun
la hetan kakesik ka hanetik ida, kondi-
saun foruk ka livre. Sin. faforuk
Libéria (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika Loromonu, iha Tasi Atlántiku
nia raat.
liberianu ~ liberiana, f. Adjetivu Rai-Libéria
nian. Substantivu Ema Libéria.
liberta, Verbu Husik atu sai hosi kakesik,
249 lidun-toluk
hadadur, obrigasaun ka kanetik ruma,
kore tiha hosi buat ida ne’ebé kaer hela ita,
halo sai livre. Sin. haforu Ez. Timoroan
mak liberta sira-nia an rasik hosi kolo-
nialista sira.
libertasaun, Substantivu; Sin. haforun
Líbia (rai-) Substantivu Rain no estadu ida iha
Áfrika norte, iha Tasi Mediterráneu nia
raat.
líbiu ~ líbia, f. Adjetivu Rai-Líbia nian. Subs-
tantivu Ema Líbia.
libra, Substantivu 1. Sasukattatodan tuan
ida, vale grama 453,59. 2. Osan Reinu Na-
klibur Bretaña Boot no Irlanda Norte
ninian.
libur, Verbu Tau ka bolu hamutuk. Sin.
halibur
lidan, Substantivu Mina fo’er ne’ebé namlele
iha bee leten.
lider, Substantivu Ema ne’ebé hesi, dirije
ka manda iha kontestu polítiku. Sin.
na’i-ulun, mahukun Ez. Lider polítiku
sira tenke ne’ebé la’ós ema laran-moos no
idealista bele halo ita-nia nasaun la’o ba
kotuk.
lidin, Substantivu Barata oin ida.
lidu, Verbu 1. See matan ba. 2. Tau matan
ba, haree.
lidun, Substantivu Parte ne’ebé iha rohan
rua nia leet. Sin. kantu Ez. Kuartu ida
iha lidun haat.
lidun-haat, Substantivu Forma ida ho lidun
haat. Sin. kuadrángulu Adjetivu Ne’ebé
soi lidun haat. Sin. kuadrangulár
lidun-hituk, Substantivu Forma ida ho lidun
hitu. Sin. eptágonu Adjetivu Ne’ebé soi
lidun hitu. Sin. eptagonál
lidun-limak, Substantivu Forma ida ho lidun
lima. Sin. pentágonu Adjetivu Ne’ebé
soi lidun lima. Sin. pentagonál
lidun-neen, Substantivu Forma ida ho lidun
neen. Sin. ekságonu Adjetivu Ne’ebé
soi lidun neen. Sin. eksagonál
lidun-toluk, Substantivu Forma ida ho lidun
tolu. Sin. triángulu Adjetivu Ne’ebé soi
lidun-ualuk 250
lidun tolu.
lidun-ualuk, Substantivu Forma ida ho lidun
ualu. Sin. októgonu Adjetivu Ne’ebé soi
lidun ualu. Sin. oktogonál
liga, Verbu 1. Tutan buat rua sai ida . 2. Tele-
fona. Ez. Aban mak ha’u liga ba Ita atu
ko’alia kona-ba proposta ne’e. 3. Halo
fó kazu ba ema ka buat ruma. Sin.
importa Ez. Se ó la liga nia, iminia rela-
saun sei la la’o ho di’ak.
ligadu ~ ligada, Adjetivu
ligasaun, Substantivu
ligadura, Substantivu Hena mihis ida ne’ebé
ema uza atu kesi hale’u kanek ruma.
Sin. futu-laran
lihun, Substantivu Bee ka líkidu ne’ebé suli
hamutuk iha fatin ida. Ez. Bee-lihun bele
kria susuk.
liir, Verbu 1. Hateke ba sorin. 2. Haree ho
matan-kliir ka matan-kle’uk.
liis, Substantivu Modo ida ho abut kabuar
mutin ne’ebé iha kulit mear no moris
iha rai laran; liis ne’e ema sira baibain
sona hodi halo mollu ka sopa. Naran-
Botániku: Allium cepa
liis-asu, Substantivu Modo hanesan liis nak-
fahe ba kiin mutin hirak ne’ebé iis
tebetebes no baibain uza nu’udar tempra.
Naran-Botániku: Allium
liki, Verbu Doko atu fo’er ka buat ne’ebé
belit ba hena ka roupa bele monu ka sai
tiha.
líkidu, Substantivu Substánsia ne’ebé bele
suli hanesan bee baibain no mós bee
ne’ebé sai hosi ai-hun, ai-fuan ka isin-
lolon, nst. Sin. been
Likisá, Substantivu Vila no distritu ida iha
parte loromonu entre Dili no Maubara.
likór, Substantivu Substánsia been ida ne’ebé
midar no soi alkol maka’as.
lila mós lilimetan, Substantivu Fatin metan
ne’ebé mosu iha ita-nia isin-lolon
bainhira hetan tuku maka’as ka monu.
Sin. isin-metak
lilin, Substantivu 1. Been belit kinur ne’ebé
liman-kumu
bani sira hali’ur nu’udar materiál ba halo
baniulun; materiál ida-ne’e serve atu halo
ahi-oan oin ida no mós atu halakan sapatu
no aikabelak rai nian. 2. Lolon naruk no
silíndrik ida halo hosi lilin ho paviu ka
kabas iha leet ne’ebé ema sunu atu ha-
mosu naroman. Sin. ahi-oan lilin,
lilin-oan
lilin-oan, Substantivu Lolon naruk no silín-
drik ida halo hosi lilin ho paviu ka kabas
iha leet ne’ebé ema sunu atu hamosu
naroman.Sin. ahi-oan lilin
lilu mós lilu-been, Substantivu Ahu dalas
mihis ida iha xipu no tiran nia laran,
ne’ebé kór-mutin maibé hatudu kór
oioin bainhira nabilan.
lima, Substantivu Númeru ida tuir haat no
uluk-ba neen, hakerek ka ho tadak 5 (al-
garizmu indo-árabe) ka V (algarizmu
romanu).
limafuan: haree limanfuan
limafuan-boot, Substantivu Limafuan ida
ne’ebé boot liu iha liman-belar.
liman, Substantivu 1. Parte ema nia isin-
lolon ne’ebé uza atuhodi kaer. Sin.
liman-belar 2. Isin-balun tomak hosi
liman-hun to’o liman-fuan.
liman-belar, Substantivu Parte ema nia isin-
lolon ne’ebé uza atuhodi kaer.
liman-borus, Substantivu/Adjetivu (Ema)
ne’ebé gasta hotu ka fó hotu, poupa
osan la hatene.
liman-fuan mós limafuan, Substantivu Ida
hosi fuan lima liman-belar nian.
liman-humur, Substantivu Liman ne’ebé
ema humur ka kumu hamutuk halo
sai toos, hanesan atu tuku. Adjetivu (Ema)
ne’ebé karak-teen, la gosta fó ba ema
seluk.
liman-kukun mós limakukun, Substantivu
Tahan mihis toos iha ema ka balada
nia liman-fuan tutun, ne’ebé serve atu koi
no atu kaer sasán.
liman-kumu mós liman-kumun, Substa-
ntivu Liman ne’ebé ema humur ka kumu
liman-mean 251
hamutuk halo sai toos, Adjetivu (Ema)
ne’ebé susar atu gasta ka karak-teen.
liman-mean mós liman-raan, Adjetivu/
Substantivu (Ema) ne’ebé oho ema seluk.
Sin. asasinu, mahohok
liman-tanen, Substantivu Parte laran no ma-
mar liman-belar nian. Sin. liman-laran
limar, Substantivu Besi ida ho tahan tarak
iha sorin ida ne’ebé ema uza atu koir
metál sira. Verbu Koir ho limar.
limita, Verbu 1. Prevene buat ruma atu la
bele sai boot no bá dook liu, hatuur
kladik. Sin. hakladik 2. Sukat didi’ak atu
labele sai barak demais. Ez. Ita tenke lim-
ita ema ne’ebé tama selae bele nakonu
demais.
limitasaun, Substantivu
limite, Substantivu 1. Ai-riin ka liña ida
ne’ebé fahe rai rua. Sin. raiketan, baliza
2. Ketan ka liña ida ne’ebé ita la bele
hakat liu, ka bandu ema seluk atu hakat
liu. Sin. kladik
limonada, Substantivu Hemu halo hosi
derok-been kahur ho bee no masinmidar,
baibain ho dióksidu-karbonu atu halo
nafurin. Ez. Labarik sira gosta hemu
limonada ho marka ‘Sprite’.
limpaparabriza, Substantivu Pesa ida ka halo
ho besi no borraxa atu fila bá-mai iha
karreta nia vidru oin hodi hamoos tiha
bee bainhira udan atu nune’e kondutór
bele haree dalan momoos.
limpeza, Substantivu 1. Kondisaun moos.
Sin. mamoos 2. Atividade ka knaar ha-
moos nian, liuliu hasai fo’er sira ka
lere du’ut.
liña, Substantivu 1. Tuik ka risku loos ida. 2.
Buat naruk no mihis ida, ho forma fiu ka
lahan nian. Sin. latar 3. Telefone nia
ligasaun.
linguajen, Substantivu 1. Kapasidade emak
atu hato’o ba malu hanoin no sentimentu,
liuhosi sinál lian ka tarutu nian. Sin.
dadalek 2. Modu ka maneira parti-
kulár ko’alia. Ez. Sira-nia linguajen fo’er
lisensiatura
ofenda ema hotu.
linguista, Substantivu 1. Ema matenek lingu-
ístika. 2. Ema ne’ebé hatene ka ko’alia
dalen barak.
linguístika, Substantivu Estudu sientífiku
kona-ba dalen, linguajen ka aspetu sira
seluk ne’ebé relasiona ho lian sira.
linguístiku ~ linguístika, f. Adjetivu
lipa, Substantivu Hena baluk ida suku halo
hamutuk ka tutan nia rohan rua halo ida
de’it atu feto ka mane sira bobar ka kesi
iha knotak. Atu hanesan ho kainbatik.
lira, Substantivu Instrumentutali antigu ida
atu hanesan arpa.
Liran (rai-) Substantivu Rai-kotun ki’ikoan
ida nakfati iha rai-Ataúru nia rai-Wetar
nia leet.
liras, Substantivu 1. Ida hosi isin-balun rua
ne’ebé manu no kutun sira uza atu semo.
2. Tahan besi tetuk no naruk iha aviaun
nia sorisorin ne’ebé tulun aviaun ne’e
atu semo.
lírika, Substantivu 1. Poezia ida ne’ebé ema
bele hananu nia letra ka liafuan sira. 2.
Poezia ne’ebé nakonu ho ilas furak oioin.
líriku ~ lírika, f. Adjetivu
liru, Verbu Soe ka tuda ho movimentu le’uk.
lisak, Substantivu Tolun ne’ebé mai hosi
utu. Sin. ututolun
lisensa, Substantivu 1. Autorizasaun ne’ebé
ema ida husu ka fó atu hala’o buat ida.
2. Surat ofisiál ne’ebé prova katak ema
ida iha direitu atu hala’o buat ida, nu’udar
ezemplu surat lisensa atu lori karreta, nst.
lisensiada ~ lisensidadu, f. Substantivu 1.
Alunu ka ema ne’ebé halo hotu ona nia
kursu iha universidade kona-ba área
koñesimentu ida hanesan dalen, psiko-
lojia, direitu, nst. Ez. Feto-oan ida lisen-
siada iha agrikultura 2. Ema ne’ebé
hetan ona grau lisensiatura nian hosi
universidade ida bainhira halo hotu nia
kursu iha naran sanak ida matenek nian
ida.
lisensiatura, Substantivu Grau akadémiku
liseu 252
ne’ebé ema hetan bainhira halo ona
kursu iha universidade hodi foti área
ida. Ez. Ha’u hasai lisensiatura iha lia-
inglés hosi Universidade Nasional
Timor Lorosa’e.
liseu, Substantivu Eskola nivel karuak ka
sekundáriu nian.
lista, Substantivu 1. Buat ka ema barak nia
naran sira tetek malu ka tuir malu iha
surat-tahan ida. Ez. Mestre bolu alunu
sira-nia naran tuir lista, keta balu la
tama karik. Lista telefónika katak livru
boot ida ho númeru-telefone ne’ebé iha
sidade ka zona ida. 2. = listra Verbu Tau
iha lista.
listra, Substantivu Hena ka pedasuk naruk
ida hodi hafunan, dala barak ho kór
seluk ka dezeñu. Sin. foit
lita, Verbu 1. Suku hikar ida iha hena nia
ninin. Sin. baíña 2. Suku renda ka
bordadu hale’u iha hena ka roupa
nia rohan hodi haree furak liu.
litan, Substantivu
literál, Adjetivu 1. Ne’ebé tuir letra ka testu;
ne’ebé tuir loloos saida mak testu hatete
ka liafuan sira ne’ebé ema uza, la muda
buat ida. 2. Tuir liafuan nia arti baibain
nian. Liafuan-sorun: figuradu Ez. Liafuan
tetun ‘masinmidar’ nia arti literál
‘masin ne’ebé midar’. 3. Ne’ebé halo ho
liafuan ba liafuan.
literalmente, Advérbiu Ez. Ha’u tradús testu
ne’e literalmente, katak tuir loloos nia
signifikadu ka sentidu.
literáriu ~ literária, f. Adjetivu Kona-ba lite-
ratura, literatura nian.
literasia, Substantivu Hatene lee no hakerek.
Liafuan-sorun: iliterasia
literatura, Substantivu 1. Knaar ka obra hotu-
hotu ne’ebé ema sira hakerek ho lian ida,
katak romanse, novela, poezia, drama,
krítika nst. ne’ebé ita haree hamutuk.
Ez. Literatura portugeza furak no intere-
sante tebetebes. 2. Livru no artigu hotu-
hotu ne’ebé iha konaba lia ka tópiku
liuliu
ida. Sin. hakerek-libur Ez. Literatura ko-
na-ba ikan sira rai-Timór nian seidauk
barak.
litik, Verbu Husu ho si’ak atu ema ida dehan
sai buat ne’ebé nia subar ka tuir ida
ne’ebé husu nia hakarak. Sin. insiste
Ez. Ha’u litik nia to’o nia dehan sai katak
uma Lekebere nian ne’e nia mak sunu.
litru, Substantivu 1. Sasukatkapasidade ba
bee, ne’ebé vale kilograma ida ka
desímetru kúbiku ida. Ez. Tua litru ida,
bee litru rua. 2. Frasku ka botir ne’ebé
bele hakohak bee litru ida.
Lituánia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa nordeste nakfati iha Tasi
Báltiku nia raat.
lituanu ~ lituana, f. Adjetivu Rai-Lituánia
nian. Substantivu 1. Ema Lituánia. 2. (lia-
lituanu) Dalen báltiku rai-Lituánia nian.
liturjia, Substantivu Knaden ka serimónia
hotu-hotu ne’ebé amlulik hala’o iha
uma-kreda, hamutuk ba povu tuir ritu
tradisionál ida.
litúrjiku ~ litúrjika, f. Adjetivu
liturjista, Substantivu Ema matenek liturjia.
liu, Verbu 1. La’o hakat hosi fatin ida ba
fatin seluk. 2. (Tempu) la’o ba oin. 3. Kon-
tinua hela ba oin. 4. La’o ba oin hodi
husik buat ka ema ruma iha kotuk.
Verbu ida-ne’e ita uza mós hodi harii
forma tanesan ka komparativu Adjetivu
nian, n.e. Nia forte liu ha’u. Advérbiu
Hodi muda hosi sorin ida ba fali sorin
seluk. Ez. Nia halo liu serbisu ida.
liubá, Advérbiu Uluk tiha ona. Ez. Tinan
liubá udan mai maka’as no halo uma
barak aat.
liuhosi mós liuhusi, Prepozisaun Hodi tuir
dalan ka maneira ida; hodi uza... Ez.
Tanba hela dook, ami ko’alia liuhosi
telefone lais liu duké hakerek surat.
liukedas, Advérbiu Hahú hosi tempu
ne’ebá. Ez. Sira halo labarik ne’e ta’uk liu-
kedas atu repete filafali nia hahalok aat.
liuliu, Advérbiu Liu buat seluseluk. Ez. Ha’u
li’ur
gosta ai-fuan hotu, maibé liuliu haas.
li’ur, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba) parte
ida ne’ebé hale’u ka hakohak buat ruma.
Liafuan-sorun: laran
liurai, Substantivu 1. Dato boot ne’ebé ukun
rain ka reinu tomak tuir direitu desend-
énsia nian, selae tanba ema sira hili nia. 2.
Xefe tradisionál reinu ida nian iha rai-
Timór.
liurai-feto, Substantivu 1. Liurai nia feen ka
kaben. 2. Feto ida ne’ebé ukun rain ka rei-
nu tomak tuir direitu desendénsia nian.
liuraik, Adjetivu Liurai nian; kona-na liurai;
hanesan liurai. Sin. reál
liurai-oan, Substantivu Moris hosi desend-
énsia liurai siranian. Liurai nia oan, mez-
mu liurai-oan feto ka liurai-oan mane.
liurón: haree lurón
liután, Adjetivu/Advérbiu Liu tan, ho hahirak
ka númeru boot liu. Ez. Di’ak liu ó bá
hola bee liután tanba bee iha sanan
la to’o ba halo kaldu.
liutiha, Advérbiu/Prepozisaun Bainhira liu
tiha ona. Sin. depois Ez. Liutiha funu ha’u
kontinua ha’u-nia estudu iha rai-Portugál.
livraria, Substantivu Fatin ne’ebé ema fa’an
livru bá. Sin. fa’an-livru fatin
livre, Adjetivu 1. Ne’ebé ema ida la kaer, kesi,
hanetik ka hadadur; bele la’o bá ne’ebé
de’it; bele halo buat ne’ebé hakarak.
Sin. foruk 2. Ne’ebé soi leet atu halo buat
ne’ebé hakarak.
livre-arbítriu, Substantivu Faforuk ka liber-
dade ne’ebé Maromak fó ba ita ema atu
hili buat ne’ebé ita hakarak, maski bele
buat aat. Sin. hakaran foruk
livreiru ~ livreira, f. Substantivu Ema ne’ebé
fa’an livru. Sin. makfa’an-livru
livriñu, Substantivu Livru ki’ikoan ida ne’ebé
soi informasaun badak ka orasaun balu.
Sin. livruoan
livru, Substantivu Surat-tahan hakerek ona
iha laran tau hamutuk ne’ebé ema suku
ka belit hamutuk, tau nia kapa, tesi
halo kabeer atu ita bele loke hodi lee.
253 lohon
livru-xeke, Substantivu Livriñu ida ne’ebé
banku maka fó ba kliente sira ho surat-
tahan barak ida vale osan tuir hahirak
ne’ebé ita hakerek, hafoin lees tiha
hodi fó ba ema ida ne’ebé itala bele
ka lakohi selu ho osan.
lixeiru, Substantivu Ema ne’ebé ninia serbisu
toma konta dasa fo’er, ra’ut no lori ba
fakar iha fatin fo’er nian.
lixívia, Substantivu Ai-moruk ida ne’ebé
hamutin roupa fo’er. Sin. bee-hamutin
lixu, Substantivu Fo’er oioin hosi uma, liuliu
hahánrestu.
Lizboa, Substantivu Sidadekapitál rai-Por-
tugál nian.
lizboeta, Substantivu Mahorik Lizboa nian,
ema Lizboa. Adjetivu Lizboa nian. Ez.
Ami ko’alia portugés maibé kusta atu
komprende lalakun lizboeta.
lobi, Verbu Buka atu influensia ema seluseluk
iha kontestu polítiku. Ez. Grupu ne’e lobi
hela governu atu hatún impostu sira.
lobu, Substantivu 1. Asu fuik oin ida ne’ebé
iha barak iha rai-Europa, Ázia no Amé-
rika Norte. Naran-sientífiku: Canis lupus
2. (Lobu) Fitun-libur ida nakfati besik
konstelasaun Sentauru nian.
Loes (Mota-) Substantivu Mota boot ida iha
Timór parte loromonu ne’ebé kona
Marobo no Glenu nia klaran no hotu
entre Maubara no Kotobaba, km. 20
hosi Maubara. Planísie Mota-Loes ne’e
fatin ida di’ak ba husik balada, halai
natar no halo to’os.
lohi, Verbu 1. Kaer ai-tahan (liuliu hudi-
tahan), see ba ahi atu namlaik, hafoin
uza hodi falun buat ruma hanesan na’an,
modo-tahan. 2. Ko’alia laloos atu ema
seluk bele fiar hodi tuir. Sin. bosok, baur
lohidór mós lohi-na’in, lohi-teen, Substan-
tivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé lohi ka bosok
ema seluk.
loho, Substantivu Klobor ka uma-to’os ida
ne’ebé ema harii iha ai-riin leten.
lohon (manu-) Substantivu Manu nia kabun-
loiru ~ loira
laran. Sin. manukakaluk, manu-kulan
loiru ~ loira, Adjetivu (Ema malaemutin)
ne’ebé nia fuuk kór-kinur ka kór-mean.
Sin. fuuk-balanda
loisa, Substantivu Fatin sira halo hosi rai ka
serámika ba uza iha dapur ka iha meza,
n.e. bikan, manko, buli nst.
loja-na’in, Substantivu Loja nia na’in ka ema
ne’ebé hola konta loja. Sin. lojista Ez.
Loja-na’in sai, loja taka.
lójika, Substantivu 1. Dalan atu fó razaun
tuir hakat ida-idak hodi haree ba faktu
sira ne’ebé iha. 2. Matenek ka filozofia
kona-ba hanoin loos; hanorin kona-ba
haloos ema nia hanoin.
lójiku ~ lojika, f. Adjetivu Ne’ebé fó razaun
tuir faktu duni, tuir hanoin loloos,
matenek no hanoin di’ak. Ez. Nia foti
dalan ho motivu lójiku.
lojista, Substantivu Loja nia na’in ka ema
ne’ebé hola konta loja. Sin. lojana’in
lokál, Adjetivu Ne’ebé kona-ba fatin ida
loos. Ez. Problema sira governu lokál
nian diskute iha liurai nia uma. Sub-
stantivu Fatin espesífiku ruma ne’ebé
ema refere bá. Sin. lokalidade Ez.
Sira hili Kampu Demokrasia nu’udar
lokál ba komísiu idane’e.
loke, Verbu 1. Book janela ka odamatan, ka
hasai takan ka matan atu ema ka buat
ruma bele liu, sai ka tama. Liafuan-so-
run: taka 2. Hasai buat ne’ebé taka hela
buat seluk (n.e. matan, hena nst.) atu ita
bele haree tiha. Liafuan-sorun: taka 3.
Hato’o buat ruma ne’ebé sumin ka subar
ba ema seluk atu nia bele hatene mós,
n.e. nu’udar ezemplu segredu, mistériu,
nst. Sin. haloke, revela 4. Harii insti-
tuisaun, organizasaun ka negósiu ruma,
porezemplu loke eskola, nst. 5. Halakan
motór ka ahi- eletrisidade.
loken, Adjetivu Ne’ebé ita loke tiha ona. Sin.
nakloke
loko, Verbu 1. Ko’alia bainhira toba hela.
2. (loko an) Hatudu an hodi halo atu
254 lombriga
ema seluk hahi’i ka gaba ita. Ez. Keta loko
an demais tanba loko-an ne’e halo ema
la gosta.
loko-an, Adjetivu Ne’ebé loko an. Substantivu
Ne’ebé foti an demais. Liafuan-sorun:
haraik-an
lokraik: haree loraik
loku, Substantivu Kelu-liman ne’ebé baibain
ema tau iha liman-sikun nia okos.
lokusaun, Substantivu Liafuan lubun ida iha
orasaun laran.
lokutór ~ lokutora, f. Substantivu Ema ne’ebé
fó sai notísia sira ka hala’o programa iha
rádiu ka televizaun.
lolein (lia-) Substantivu Dialetu ida ko’alia
iha zona entre Dare ho Balibar, vari-
edade lia-isní nian.
lolit, Verbu Soe halo nakduir iha rai, n.e.
bola ida.
lolo, Substantivu 1. Kaer hodi fó, nu’udar
ezemplu lolo kopu ka sigarru ba ema
ruma. 2. Hasai buat naruk ruma, n.e.
nanál. Ez. Labarik nakar ne’e hasai nia
nanál ba alunu seluseluk hosi halo trosa
sira. Lolo liu katak halaisees hodi halo
ema susar atu hetan ita. Ez. Nia lolo
liu bainhira polísia sira to’o mai.
lolo (sanan-) Substantivu Fatin boot halo hosi
rai ida atu lori bee iha laran.
lolon, Substantivu 1. Buat ida nia parte
boot liu, buat ida nia isin tomak. Sin.
masa 2. Buat ida nia kamosuk ka aparé-
nsia li’ur nian. Sin. forma
loloos, Adjetivu 1. Ne’ebé loos tebetebes, la
kle’uk. 2. Ne’ebé la sala. Sin. ezatu;
Ne’ebé la kle’uk ka la sala. Sin. ezatu
Ez. Halo loloos selae xefe bele hirus.
Advérbiu Nune’e duni. Sin. ezatamente
Ez. Tuku rua loloos ami to’o iha Dili.
lolur, Verbu (Balada-inan) hamonu oan
ne’ebé seidauk moris tan moras ka
asidente ruma; kaukau ka ka’anfuan mate
iha oan-fatin seidauk to’o loron.
lombriga, Substantivu Ular-oan iha ema ka
balada nia kabun, ka iha ai-han laran.
lona
Sin. lalatik
lona, Substantivu 1. Hena oin ida ne’ebé
mahar no forte tebetebes no serve atu
halo batane ka taka sasán boot hodi satan
udan. 2. Hena, plástiku ka oleadu boot
no luan ne’ebé ema dada atu taka rai,
karreta, ró ka bangasál ba festa nst.
Londres, Substantivu Sidadekapitál rai-
Inglaterra nian no Reinu Naklibur
Bretaña Boot no Irlanda Norte ninian.
londrinu ~ londrina, f. Adjetivu/Substantivu
longana (ai-) Substantivu Ai-hun ida ne’ebé
fó fuan hanesan ai-daak. Naran Botá-
niku: Nephelium longane.
longar mós longra, Adjetivu (Hatais) ne’ebé,
tanba luan demais, lametin no monu
lailais. Liafuan-sorun: aperta
lonis, Substantivu Fehuk nia kulit toos. Sin.
lenukuman
look, Verbu 1. Fó ai-han ba bainaka ruma
iha uma. Ez. Ami look imi ho kafé no
dose-oan ruma. 2. Simu ema didi’ak no
haksolok iha uma. Ez. Look ema ne’e
didi’ak bá tanba nia mesak ha’unia
belun durante tempu funu iha ai-laran.
lo’ok, Substantivu 1. (lia-look) Lia-galolen. 2.
Ema ne’ebé ko’alia galolen.
loor, Advérbiu Tun ba tasi. Substantivu/
Adjetivu 1. Halolon ka diresaun tun ba
tasi nian. 2. Fehan ka rai-tetuk besik
tasi. 3. Zona tasi-mane.
loos, Adjetivu 1. Ne’ebé lolo an ba oin ka
bá-mai. Sin. kle’uk Ez. Ai-riin ne’e loos
de’it tanba sira fui halo didi’ak. 2. Ne’ebé
la iha sala. Sin. lasala, korretu; Liafuan-
sorun: laloos, inkorretu Ez. Ha’u la
hatene se konta ne’e loos ka lae; bele iha
sala ruma. 3. Ne’ebé ita bele fiar bá. Sin.
labosok; Liafuan-sorun: bosok Ez. Lia-
anin ne’e loos, maski susar atu fiar bá.
Substantivu Kualidade loos.
loraik mós loro-kraik, lokraik, Substantivu
Oras bainhira loro-matan monu iha parte
loromonu no halo rai atu sai nakaras;
oras molok atu tama kalan. Liafuan-sorun:
255 loro-mate
dadeer Ez. Ohin loraik ami bá sinema
ho ami-nia primu sira.
lore, Verbu/Substantivu (Hahalok) bidu hale’u
funu-balun mate sirania ulun.
loresaa mós loresaan, Substantivu 1. Knana-
nuk ne’ebé asua’in sira hananu bainhira
lore. 2. Moruk ka aliansa entre famí-
lia liuraik rua ka liu.
lori, Verbu 1. Kaer buat ruma, foti ka leba
hodi bá fatin ruma. Ez. Ami sei lori meza
sirane’e ba andár leten. Lori karreta katak
kaer ka hala’o karreta ida. 2. Han (tempu).
Ez. Juaun lori tempu barak hodi pinta
uma.
loriku, Substantivu Manu-fuik oin ida ho kór
furak, liuliu mean no verde. Naran
Sientífiku: Lorius garrulus
lori-lia, Substantivu Hahalok lori lia nian,
katak rona iha ema ida, hafoin bá kasu
fali oin-seluk iha ema seluk, selae bá
konta ba ema seluk lia ruma ne’ebé ita
la hetan lisensa atu fó sai. Ez. Lori-lia ne’e
hahalok aat ne’ebé bele halo ema hirus
malu. Adjetivu (Ema) ne’ebé gosta lori lia.
loro mós loro-matan, Substantivu Fitun
idane’ebé fó naroman maka’as no manas
ba rai, hahú hosi dadeer to’o molok loro-
kraik. Nota: Maski makdalek tetun bara-
kliu la haketak ona liafuan rua loro (=
port. sol, mal. matahari) no loron (=
port. dia, mal. hari) di’ak liu ita tuir regra
banati tetun-terik nian hodi haketak sira
bainhira hakerek liatetun atu labele
hamosu konfuzaun kona-ba arti.
Nune’e ita hakerek Loro nabilan iha
loron, lakon fali iha kalan.
loro-kraik: haree loraik
loroloron mós loronloron, Advérbiu Iha
loron ida ba loron seluk no ba nafatin.
Ez. Ami serbisu loroloron la falta, só
deskansa iha loron-domingu.
loro-matan, Substantivu Loro nia oin nabilan
no manas, ne’ebé ita ema haree iha
lalehan.
loro-mate, Substantivu Mamosuk ka fenó-
loromonu 256
menu iha lalehan bainhira fulan ka fitun
liu hosi Rai, Loro ka fitun seluk nia oin,
no iha momentu ne’e duni hanetik fitun
nia naroman tomak. Sin. eklipse
loromonu mós loromonu, Substantivu
Halolon ka diresaun ida ne’ebé bainhira
ita hamriik hodi hateke ba súl ka tasi-
mane, nia iha itania liman loos. Sin.
oeste, osidente
loromonuk, Adjetivu Loromonu nian. Sin.
osidentál
loron, Substantivu 1. Períodu tempu nian
bainhira naroman. Liafuan-sorun: kalan
Ez. Ita hadeer no serbisu iha loron no
toba iha kalan. 2. Períodu ida ho oras 24
ne’ebé hahú no remata iha kalan-boot;
loron ida no kalan ida hamutuk. Ez.
Loron hitu tan ami sei fila ba Dili.
3. = loro, loro-matan Espresaun loron
faherua katak meiudia loloos.
loro-naroman, Substantivu 1. Loronmatan
fó naroman di’ak. 2. (arti figuradu) Libe-
rdade, faforuk.
loron-boot, Substantivu Loron ne’ebé ema
selebra tan eventu ruma kotukbá ka
hanoin hikas santu ida. Sin. festa
loron-domingu, Substantivu Loron uluk-ba
kuarta no tuir sesta; loron dahuluk se-
mana nian.
loron-kaben, Substantivu Loron iha ne’ebé
feto ida no mane ida kaben, baibain ho
serimónia iha uma-kreda no festa boot
depois. Sin. loronkazamentu
loron-kinta, Substantivu Loron uluk-ba ku-
arta no tuir sesta.
loron-kuarta, Substantivu Loron ida uluk-ba
kinta no tuir tersa.
loron-matan: haree loro-matan
loron-sábadu, Substantivu Loron ida uluk-ba
domingu no tuir sesta.
loron-segunda, Substantivu Loron ida uluk-ba
tersa no tuir domingu.
loron-segunda, Substantivu Loron ida uluk-ba
sábadu no tuir kinta.
loron-tersa, Substantivu Loron ida uluk-ba
louvór
kuarta no tuir segunda.
lorosaan: haree loresaan
lorosa’e, Adjetivu Ne’ebé iha parte lorosa’e
nian. Sin. lorosa’ek, orientál Substantivu
Hahalon ka diresaun loro-matan mosu
mai nian. Sin. lorosa’e,loro-mosu,oriente
lorosa’e, Substantivu Hahalon ka diresaun
loro-matan mosu mai nian. Sin. leste,
loro-mosu, oriente
lorosa’ek, Adjetivu Ne’ebé iha parte lorosa’e
nian. Sin. orientál
losaun, Substantivu Mina-manas oin ida
ne’ebé ema kose ba kulit maran atu
hamamar tiha.
Lospalos, Substantivu Vila no postu adminis-
trativu ida distritu Lautein nian iha
Ponta Leste ne’ebé nia mahorik sira
ko’alia lia-fataluku. Lohoasupala maka
vila ne’e nia naran kahorik.
losu, Verbu Fokit sai tiha buat ida ne’ebé
metin hela iha lolon ruma ka hakoi iha
rai. Ez. Losu ona ai-riin ne’e!
lota, Verbu 1. Koko buat ruma. 2. Buka-
hatene. Sin. aprende
lotaria mós lotu, Substantivu Jogu taruosan
nian iha ne’ebé ema barak sosa billete
hodi koko sira-nia sorte, no ida ne’ebé
soi billete ida ne’ebé organizadór sira hili
ho arbiru de’it mak manán osan tomak.
lotuk, Adjetivu Ne’ebé nia isin mihis no ki’ik.
Liafuan-sorun: bokar
lou, Substantivu (tetun-terik) Títulu ne’ebé
ema fó ba na’i-feto ida. Sin. misiora
loubaik, Substantivu Tipu ai-funan furak
hanesan liiskarau boot ho variedade oioin;
iha rai- Timór ita bele hetan aifunan ne’e
ne’ebé ema hasai hosi nia hun no kuda
fali iha nuu-kulit. Sin. orkídea
louva, Verbu Foti ema la buat ida nia kuali-
dade di’ak. Sin. hahi’i, gaba
louvadeus, Substantivu Kutun boot ida kór-
matak ho isin lotuk no ain rua oin nian
naruk tebetebes. Sin. dadobakasa Naran
sientífiku: Mantis
louvór, Substantivu 1. Hahalok ka liafuan
lovaia
hahi’i ka gaba nian. Sin. hahi’in 2. Hahi’in
ne’ebé ita ema hasa’e ba Maromak hodi
agradese grasa boot ne’ebé Nia haraik
mai.
Lovaia, Substantivu Knua vila Mehara nian
iha distritu Lautein, ne’ebé nia mahorik
sira (ema makuvo) uluk ko’alia dalen ida
naran liamakuva.
luademél, Substantivu Kaben-na’in foun
sira foin hahú sira-nia moris hodi bá
pasiar ka hela metin iha fatin dook ruma
ba tempu badak ida; viajen kaben nian.
luak, Adjetivu 1. Ne’ebé boot ka barak liu
duké ita presiza. 2. = luan
luan, Adjetivu Ne’ebé nakloke ka lolo an ba
sorinsorin, ne’ebé iha fatin atu hatama
buat barak. Liafuan-sorun: kloot
Lubliana, Substantivu Sidadekapitál rai-
Eslovénia nian.
lubrifika, Verbu Hamamar ho óleu ka masa.
lubrifikasaun, Substantivu
lubrifikante, Substantivu 1. Buat ne’ebé ita
uza atu lubrifika. 2. Óleu ka masa ne’ebé
halo besi sira mamar ka namdoras atu
karreta sira bele halai ka la’o di’ak.
lubu, Verbu Tesi-habadak buat naruk ida,
liuliu ain, liman ka ikun. Sin. amputa
lubuk1, Adjetivu Ne’ebé ema lubu tiha ona.
Sin. tuuk
lubun mós lubuk2, Substantivu 1. Baluk
ne’ebé ema lubu ka tesi tiha. 2. Ema,
balada ka buat barak hamutuk. Sin.
grupu Ez. Manifestante lubuk ida halibur
hela iha eskola oin ne’ebá.
Ludur, Substantivu Fitun-lubun ki’ik no
furak loos iha fitun-libur ka konstelasaun
Karau- Aman (Taurus) nia klaran, iha
Mahulan- Tua nia sorin karuk.
Naran-sientífiku: Pleiades
luflafu, Verbu Halo buat ida ho ansi ka lai-
lais de’it lahó kuidadu, basta bele hotu.
luhan, Substantivu 1. Lutu halo ho fatuk, ai
ka rai-kuak atu sulan balada. Ez. Ami atu
halo luhan atu sulan fahi sira-ne’e. 2.
Fatin lidun-haat halo ho besi-riin ka
257 lulur
ai-riin atu rai manu-fuik ka balada seluk
iha laran. Sin. gaiola
luhas, Verbu Halo kulit sai moras ka aat ho
bee nakali ka bee-suar manas.
Luka, Substantivu Vila iha zona Vikeke nian
ne’ebé nia mahorik sira ko’alia tetun-
terik.
lukra, Substantivu 1. Hetan lukru. 2. (arti
negativu) Aproveita.
lukradór, Substantivu Ema ne’ebé lukra.
lukrativu ~ lukrativa, f. Adjetivu Ne’ebé fó
lukru.
lukru, Substantivu Osan ne’ebé komersiante
manán bainhira fa’an buat ruma ho folin
aas liu folin ne’ebé nia hola tiha; kadi’ak
ne’ebé ema hetan hosi kontratu ka fila-
liman.
luku, Verbu Soe an tama bee ho kbiit.
lukudór mós luku-na’in, Substantivu Ema
ne’ebé luku. Sin. maklukuk
lukun, Substantivu Luku dala ida.
lula, Substantivu Balada molusku tasik oin
ida ne’ebé atu hanesan kurita maibé
ki’ik. Sin. suntu
luli, Substantivu Bandu, liuliu tan motivu
relijiozu.
lulik, Adjetivu 1. Ne’ebé ita la bele kaer no
sei hamta’uk tanba Maromak, santu ka
matebian ninian. Sin. sagradu 2. Ne’ebé
Maromak, relijiaun ka tradisaun maka
luli ka bandu. Substantivu Buat luli ka
sagradu.
lulik-na’in, Substantivu Na’i-lulik jentiu
sira-nian ne’ebé tota no hasa’e buatkaran
ba nia maromak.
lulun, Verbu 1. Kaer halo hamutuk ka hikar
ho movimentu le’uk, n.e. biti, surat-tahan,
sigarru. Ez. Ha’u hadeer, hafoin lulun tiha
biti. 2. Nalihun hodi halo aat hotu buat
ne’ebé iha nia oin. Ez. Laloran boot
lulun tiha aldeia ki’ik sira bainhira mosu
rainakdoko. 3. (Arti figuradu) Baku ka
kaer hodi riba ba rai. Ez. Joven sira lulun
na’okteen ida to’o dolar didi’ak.
lulur, Substantivu Parte ain hosi ain-tuur ho
lulur-ruin 258
ain-fukun.
lulur-ruin, Substantivu Ruin lulur nian.
lumak, Adjetivu 1. Ne’ebé maus, la’ós fuik.
2. Ne’ebé halo tuir ka fó ulun. Sin. obe-
diente
lumut, Substantivu Ai-horis hanesan bee-
teen matak ne’ebé moris ka belit iha fatin
bokon, liuliu fatuk ka ai-lolon. Substan-
tivu (kór-lumut) Kór-matak. Sin. verde
lunár, Adjetivu (Planeta-oan) fulan nian.
Sin. fulak
luni, Verbu Sadere ulun-fatuk.
lupa, Substantivu Instrumentu óptiku halo
ho lente ida ho oin ida atu haboot no
haree moos liu. Sin. vidru-maboot Ez.
Letra hirak-ne’e ki’ikoan liu; presiza lupa
hodi haree moos.
lurit, Verbu Tama loos ba laran, n.e. kilat-
musan ida.
lurón, Substantivu Dalan iha vila ka sidade
laran, baibain taka ho alkatraun ka britas.
lurón-bedok, Substantivu Lurón ida ne’ebé
nasanak ba sorin.
luruk, Substantivu Fatin ba sunu sasán.
lurun, Adjetivu Ne’ebé kiak rabat rai.
luta, Substantivu/Verbu 1. Funu hasoru buat
ruma. Sin. hatuda (vb.); hatudan (subst.)
2. Desportu riba malu nian.
lutadór, Substantivu 1. Ema ne’ebé luta.
Sin. matudak 2. Ema-mane ne’ebé riba
malu ho ema seluk nu’udar desportu.
Sin. ribamaludór
lutis: haree klutis
lutu1, Substantivu Ai-riin latar ida ne’ebé
ema halo hale’u fatin ruma, liuliu hale’u
to’os atu satan balada sira hodi estraga
sasán. Sin. bahan
lutu2, Substantivu Períodu ida bainhira
lakon família uma-laran ida, sira ne’ebé
sei moris hatais hena metan hodi hanoin
beibeik matebian ne’e. Sin. doon
lutuk, Verbu Halibur, tau hamutuk.
lutur, Verbu Hana’i ema mate hodi tau bua,
malus no ahu iha nia rate leten.
luuk, Adjetivu Matan-been ka luun nian.
luzófonu ~ luzófona
Sin. lakrimál luun mós luu-been Sub-
stantivu Been ne’ebé suli ka turu iha
ema nia matan liuliu bainhira tanis.
Sin. matan-been
luut, Verbu (Manu-inan) tuur iha manu-
tolun to’o nakfera no manu-oan sai.
luvas, Substantivu Hena-rohan ida suku tuir
forma limafuan nian, ne’ebé uza ba liman.
Iha luvas ne’ebé uza ba kaben iha mós
luvas ne’ebé uza ba servisu loroloron,
balu halo hosi hena, plástiku, kulit ka
borraxa.
luxemburgés ~ luxemburgeza, f. Adjetivu
Rai-Luxemburgu nian. Substantivu
Ema Luxemburgu.
Luxemburgu (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik ida iha Europa Loromonu.
luxu, Substantivu Buat furak no karu tebe-
tebes ne’ebé fó satisfasaun ka laranhak-
solok. Ez. Hela iha otél fitunlima ne’e luxu
ba ema riku.
luxuozu ~ luxuoza, f. Adjetivu Kona-ba
luxu, luxu nian.
luzifika, Verbu Halo sai portugés.
luzifikadu ~ luzifikada, f. Adjetivu
luzifikasaun, Substantivu
luzizmu, Adjetivu Liafuan ka espresaun lia-
portugés nian ne’ebé tama ba dalen seluk.
Ez. Lia-tetun ohin loron soi luzizmu
barabarak.
luzófilu ~ luzófila, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé hadomi rai- Portugál, nia
lian ka nia kultura.
luzofilia, Substantivu
luzófobu ~ luzófoba, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé hakribi rai- Portugál, nia
lian ka nia kultura.
luzofobia, Substantivu
luzofonia, Substantivu 1. Rain sira ne’ebé
uza lia-portugés nu’udar lian ofisiál; mu-
ndu dalen-portugés. 2. Klibur rain
luzófonu ka dalen-portugés sira, ne’ebé
inklui Timor- Leste.
luzófonu ~ luzófona, f. Adjetivu Ne’ebé ko-
na-ba ka relasiona ho ko’alia lian por-
ma- 259
tugés. Sin. dalen-portugés Substantivu
Makdalek portugés sira.
Mm
ma-: haree makmaas, Verbu Loke ita-nia
ibun luan no dada iis ka hatama ár liu
duké baibain bainhira ita kole ka ma-
tan-dukur.
mabiduk, Adjetivu Ne’ebé habidu. Sin. mani-
puladór Substantivu Ema ne’ebé habidu.
Sin. manipuladór
mabiit, Adjetivu Ne’ebé habiit. Substantivu
1. Ema ne’ebé habiit. 2. Buat ka ai-moruk
ne’ebé habiit. Sin. tóniku
mabokur, Adjetivu Ne’ebé habokur. Ez.
Xokolate hahán ida ne’ebé mabokur te-
betebes. Substantivu Ema ne’ebé habokur.
mabook, Adjetivu Ne’ebé habook. Sin. komo-
vente
mabosok, Adjetivu Ne’ebé habosok. Substa-
ntivu Ema ne’ebé habosok.
madadur, Adjetivu Ne’ebé hadadur. Substa-
ntivu Ema ne’ebé hadadur.
mada’et, Adjetivu Ne’ebé hada’et. Sin. konta-
jiozuSubstantivuEmakabuatne’ebéhada’et.
madamek, Adjetivu Ne’ebé hadame. Subs-
tantivu Ema ne’ebé hadame. Sin. bada-
mena’in
Madagaskar (rai-) Substantivu Nusa boot
rabat rai-Áfrika nia raat lorosa’ek, no
mós estadu independente.
Madeira (rai-) Substantivu Nusa-lubun iha
Tasi-Boot Atlántiku ne’ebé ba Portugál
ukun nu’udar provínsia.
madeirense, Adjetivu Rai-Madeira nian.
Substantivu Ema Madeira.
madrasta
luzverde, Substantivu Lisensa atu atu hala’o
knaar ruma.
madenik, Adjetivu Ne’ebé hadeni. Sin.
obrigatóriu; imperativu Substantivu
Ema ne’ebé hadeni. Sin. komandante
maderak, Adjetivu Ne’ebé hadera. Sin. priv-
ativu Substantivu Ema ne’ebé hadera.
madesan, Adjetivu Ne’ebé hadesan. Substa-
ntivu 1. Ema ne’ebé hadesan. 2. Bidón ka
aparellu ida atu hadesan. Sin. insine-
radór
madesik, Adjetivu Ne’ebé hadesi. Sin. opre-
sivu Substantivu Ema ne’ebé hadesi.
Sin. opresór
madi’ak, Adjetivu Ne’ebé hadi’a. Sin. repa-
ratóriu Substantivu Ema ne’ebé hadi’a.
Sin. reparadór
madi’an, Adjetivu Ne’ebé hadi’an. Substantivu
1. Ema ne’ebé hadi’an. 2. Ne’ebé hadi’an
rai ka kultiva. Sin. kultivadór
madiuk, Adjetivu Ne’ebé hadiuk.
madolek, Adjetivu Ne’ebé hadole. Sin. komu-
nikativu Substantivu Ema ne’ebé hadole.
Sin. komunikadór
madomik, Adjetivu Ne’ebé hadomi. Substa-
ntivu Ema ne’ebé hadomi. Sin. amadór
madoor, Adjetivu Ne’ebé hadoor. Sin. polu-
ente Substantivu 1. Ema ne’ebé hadoor.
Sin. poluidór 2. Buat ka substánsia ne’ebé
hadoor. Sin. poluente
madrasta, Substantivu Aman nia feen ne’ebé
la’ós itanian inan loloos. Ez. Madrasta sira
dala barak la haree di’ak nia la’en nia oan
sira ka feto uluk nia oan sira.
Madrasta
Madrasta, Substantivu Sidade boot ida iha
rai-Índia lorosa’e.
madre, Substantivu Feto ida ne’ebé fó an atu
moris hodi serbí de’it Kreda; bele hela iha
konventu ka iha komunidade hamutuk
ho povu. Sin. irmán
Madríd, Substantivu Sidadekapitál rai-España
nian.
maduduk, Adjetivu Ne’ebé hadudu. Substa-
ntivu Ema ne’ebé hadudu.
madukur, Adjetivu Ne’ebé hadukur. Sin.
soporíferu Substantivu 1. Ema ne’ebé
hadukur. 2. Buat ka ai-moruk ne’ebé
hadukur. Sin. soporíferu
madulas, Adjetivu Ne’ebé hadulas. Substan-
tivu Ema ne’ebé hadulas.
madunik, Adjetivu Ne’ebé haduni. Substan-
tivu 1. Buat ne’ebé hadesi. 2. Mekanizmu
ida ho tahan tolu ka liu ne’ebé nakdulas
hodi haduni aviaun ka ró. Sin. élise
maduru ~ madura, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
dezenvolvidu ona. 2. Ne’ebé bele hola
responsabilidade ba nia an no la hakno’a
ka depende ba ema seluk.
madureza, Substantivu
ma’e, Verbu Sai boot ka nabokar tuir prosesu
naturál. Sin. dezenvolve Ez. Lakataru
ma’e to’o sai fali kukulai; Iha sékulu ida
nia laran liatetun ma’e lailais.
maek, Substantivu 1. Fehuk oin ida. 2. (arti
figuradu) Ema ne’ebé la tuir de’it, la ko-
opera ho ema seluk.
mafahek, Adjetivu Ne’ebé hafahe. Sin. klas-
ifikativu Substantivu Ema ne’ebé hafu-
nan.Sin. klasifikadór
máfia, Substantivu 1. Kriminozu lubun ida
ne’ebé organizadu didi’ak maibé subar
nia identidade. 2. (arti figuradu) Grupu
ema laran-fo’er ka korruptu. Ez. Iha máfia
ida ne’ebé kontrola finansa iha sosiedade
ne’e.
mafiar, Adjetivu Ne’ebé hafiar. Sin. konvin-
sente Substantivu Ema ne’ebé hafiar.
mafiozu ~ mafioza, f. Substantivu Ema má-
fia nian.
260 mahán-na’an
mafuak, Adjetivu Ne’ebé nafuan ka fó fuan.
Sin. produtivu, prolífiku
mafunak, Adjetivu Ne’ebé nafunan ka fó funan.
mafunan, Adjetivu Ne’ebé hafunan. Sin. de-
korativu Substantivu Ema ne’ebé hafu-
nan. Sin. dekoradór
mafutar, Adjetivu Ne’ebé hafutar. Sin. orna-
mentál Substantivu Ema ne’ebé hafutar.
magnétiku ~ magnétika, f. Adjetivu Dehan
kona-ba besi-asu ne’ebé iha iman hodi
dada besi ka metál seluk, halo nia hak-
besik hodi belit metin.
mah-: haree makmahaat, Substantivu 1.
Grupu ho ema na’in-haat. 2. Konjuntu
muzikál ho tokadór na’in-haat. Sin.
kuartetu
mahabit, Adjetivu 1. Ne’ebé habit. 2. Ne’ebé
halo ita ansi. Sin. urjente Substantivu
Ema ka buat ne’ebé habit.
mahalok, Substantivu 1. Ema ne’ebé halo. 2.
Buat ne’ebé halo. Sin. fatór
mahalok-mapa, Substantivu Badain halo
mapa. Sin. kartógrafu
mahalok-milagre, Substantivu Ema ne’ebé
bele halo milagre. Sin. milagreiru
mahalok-ókulu, Substantivu Badain halo
ókulu. Sin. okulista
mahalok-xapeu, Substantivu Badain halo
xapeu. Sin. xapeleiru
mahán, Adjetivu Ne’ebé han. Substantivu
Ema, balada ka buat ne’ebé han.
mahanak, Adjetivu Ne’ebé hana. Sin. tirudór,
maktiruk Substantivu 1. Ema ne’ebé
hana. 2. (Mahanak) Fitunlubun ida ne’ebé
Sagittarius mak nia naran sientífiku.
mahanas, Adjetivu Ne’ebé hanas. Substantivu
Ema ka aparellu ne’ebé hanas.
mahán-du’ut, Adjetivu/Substantivu (Ema
ka balada) ne’ebé han du’ut, ai-fuan ka
modo(maibélahanfalina’an).Sin.erbívoru
mahanin, Adjetivu Ne’ebé hahanin. Substa-
ntivu Buat ka aparellu ne’ebé hahanin.
Sin. ventiladór
mahán-na’an, Adjetivu/Substantivu (Ema ka
balada) ne’ebé han na’an. Sin. karnívoru
mahar
mahar, Adjetivu Ne’ebé nia laran merin
hodi hakonu leet luan ida entre sorin
rua; grosu liu; ho volume boot. Sub-
stantivu Kualidade mahar.
mahean, Substantivu Ema ne’ebé hean.
mahedik, Substantivu Ema ne’ebé hedi.
mahein, Substantivu 1. Ema ne’ebé hein. 2.
Ema ne’ebé tau matan ba buat ruma,
fatin ruma ka ema ruma. Sin. guarda,
makdakak Ez. Jezús maka ita-nia mahein
di’ak.
maheker, Substantivu Ema ne’ebé haheker.
Sin. kompozitór
mahelak, Adjetivu Ne’ebé hela. Sin. perma-
nente
mahelik, Adjetivu Ne’ebé heli. Substantivu
Ema ne’ebé heli. Sin. maksubar
mahemuk, Substantivu 1. Ema ne’ebé hemu.
2. Ema ne’ebé hemu barak, dala ruma
to’o lanu.
mahesik, Substantivu Ema ne’ebé hesi. Sin.
diretór
mahesuk, Adjetivu Ne’ebé hesuk. Sin. afir-
mativu Substantivu Ema ne’ebé hesuk.
mahetok, Adjetivu Ne’ebé hetok. Sin. per-
sistente
mahidak, Adjetivu Ne’ebé hahida. Substan-
tivu 1. Ema ne’ebé hahida. Sin. unifi-
kadór 2. = mahidar
mahidar, Substantivu Ema ne’ebé hahidar.
Sin. hahidarna’in
mahihak, Substantivu Ema ne’ebé iha ka soi.
Sin. Maksoik, posuidór
mahi’ik, Adjetivu Ne’ebé hahi’i. Substantivu
Ema ne’ebé hahi’i. Sin. gabadór
mahi’it, Adjetivu Ne’ebé hi’it. Substantivu
Ema ne’ebé hi’it.
mahilas, Adjetivu Ne’ebé hahilas. Sin. imajina-
tivu Substantivu 1. Ema ne’ebé hahilas.
2. Badain halo ilas. Sin. pintór
mahirak, Adjetivu Ne’ebé hahira, ne’ebé ha-
tudu hira. Sin. kuantitativu
mahodik, Adjetivu/Substantivu (Ema ka
buat) ne’ebé hodi. Sin. maklorik
mahohok, Adjetivu Ne’ebé oho. Sin. letál
261 Mahusuk
Substantivu Ema, animál ka buat ne’ebé
oho. Sin. asasinu
maho’ir, Adjetivu Ne’ebé ho’ir. Substantivu
Ema ne’ebé ho’ir. Sin. salvadór
mahois, Adjetivu Ne’ebé hahois. Sin. estorsivu
Substantivu Ema ne’ebé hahois. Sin.
estorsionáriu
mahokos, Adjetivu Ne’ebé hahokos; ne’ebé
hela ka nakfati iha okos. Sin. inferiór
maholak, Substantivu Ema ne’ebé hola.
mahoman, Substantivu Ema ne’ebé homan.
mahon, Substantivu Área ne’ebé nakukun
tanba iha buat ruma ne’ebé satan loron-
matan nia roman.
mahon-been, Substantivu Bee-gota ki’ikoan
ne’ebé monu ba rai leten iha tempu
kalan, halo bokon rai, ai-tahan, du’ut,
fatuk, uma-leten, nst. Sin. kmaha
mahorik, Substantivu Ema ne’ebé horik.
Sin. abitante
mahoris, Adjetivu Ne’ebé hahoris. Sin.
jenerativu, reprodutivu Substantivu 1.
Ema ne’ebé hahoris. 2. Inan-aman.
mahotar, Adjetivu Ne’ebé hotar. Substantivu
Ema ne’ebé hotar. Sin. hotardór
mahotuk, Adjetivu Ne’ebé hahotu. Sin. de-
finitivu, desizivu
mahukun, Adjetivu Ne’ebé ukun. Substan-
tivu Ema ne’ebé ukun. Sin. ukun-na’in,
soberanu
mahulan, Substantivu Ida hosi ema na’in-rua
ne’ebé hulan.
Mahulan-Tua, Substantivu Fitun-lubun
boot no kapás ida ne’ebé mosu iha rai-
tinan ho fitun Liurai Tolu iha klaran;
Órion maka nia naran klásiku. Sin.
Fitun- Maklebas
mahuluk, Adjetivu Ne’ebé uluk liu hotu. Sin.
prinsipál Ez. Malária maka problema
médiku mahuluk iha ita-nia rain.
mahusik, Adjetivu Ne’ebé husik. Substantivu
Ema ne’ebé husik.
Mahusuk, Adjetivu Ne’ebé husu. Substantivu
1. Ema ne’ebé husu. Sin. rekerente 2. Ema
ne’ebé bukahatene kona-ba buat ruma.
mahuuk 262
mahuuk, Adjetivu Ne’ebé huu. Substantivu
1. Ema ka buat ne’ebé huu. 2. (linguí-
stika) Son ne’ebé huu. Sin. aspirada Ez.
Konsoante H (há ka agá) ne’e mahuuk
ida ne’ebé lia-portugés la soi.
mai, Verbu Husik hela-fatin ne’ebá hodi bá
to’o iha fatin ida-ne’e. Ez. Nia mai hosi
Aileu horisehik dadeer. Prepozisaun Ba.
(Ita baibain troka prepozisaun ba ho
mai iha Pronome ha’u, ita no ami nia
oin). Ez. Nia hatudu hahalok aat ne’e
mai ha’u, no mós ba sira.
maibé, Konjunsaun Liafuan ne’ebé ita uza
bainhira atu hatete buat ruma ne’ebé
seluk ka lahanesan sira seluk. Sin. mas,
mais Ez. Dona Júlia hela ona tinan haat
iha Laga maibé seidauk hatene lia-
makasae.
main, Substantivu 1. Feto ne’ebé ko’us oan
iha knotak to’o tuur-ahi; hafoin fósusu
no tau matan ba nia to’o nia boot. Sin.
inan, amá, mamain 2. Títulu hodi
hasé itania inan.
maioria, Substantivu 1. Parte boot liu hosi
grupu ka buat ruma; sorin-balun ida
be barak liu. Sin. balunboot Ez. Povu
Timór maioria maktuir relijiaun katólika.
2. Grupu ida ne’ebé boot liu grupu selu-
seluk iha sosiedade ka nasaun nia laran.
mais, Konjunsaun Liafuan ne’ebé ita uza
bainhira atu hatete buat ruma ne’ebé se-
luk ka lahanesan sira seluk. Sin. maibé,
mas Ez. Nia hakarak ba pasiar mais nia
aman la hatán.
Maiu (fulan-) Substantivu Fulan dalimak
tinan nian, tuir fulan-Abríl no ulukba
fulan-Juñu.
maiúskula, Substantivu Forma boot letra
nian ne’ebé ita uza hodi hakerek (1)
letra uluk liafuan nian, no (2) títulu
sira. Sin. letra-boot
maizumenus, Advérbiu La hatene loloos;
kurakuran. Ez. Maizumenus iha estu-
dante na’inlimanulu iha ami-nia klase.
majia, Substantivu Kbiit espesiál ida hodi
makalero
hamosu derrepente ka halo buat ne’ebé
labaibain ka parese imposivel. Sin. ma-
sonik
májika, Substantivu Jogu ida ne’ebé uza kbiit
májiku.
májiku ~ májika, f. Adjetivu
majór, Substantivu Postu militár aas liu ka-
pitaun no kraik liu tenentekoronél.
majoritáriu ~ majoritária, f. Adjetivu Mai-
oria nian.
mak-, Prefiksu ajentivu ne’ebé liga ba Verbu
báziku atubele hatudu sé mak halo buat
ruma. Ez. Ita bolu naran ‘makdolar’ balada
ida ne’ebé dolar.
mak mós maka, Matadak Kontrastivu
Idane’e duni, la’ós seluk. Sin. ha’e
Ez. Markus mak toba dukur, la’ós Ameu.
maka, Substantivu Fatin, kama ki’ikoan ida
ne’ebé baibain uza iha ospitál sira lori
tau ema moras ka kanek sira.
maka’as, Adjetivu 1. Ne’ebé iha forsa ka kbiit.
2. (Lian) ne’ebé boot. Ez. Keta halo
tarutu maka’as tanba bebé toba hela. 3.
(Ema) ne’ebé sériu, la gosta halimar.
Advérbiu Ho forsa. Ez. Doutór husu nia
atu dada iis maka’as.
makaben, Substantivu Ema ne’ebé hakaben.
makaense, Adjetivu Makau nian. Substan-
tivu Ema Makau sira.
makaer, Substantivu 1. Ema ne’ebé kaer. 2.
Ema ne’ebé hetan responsabilidade atu
tau matan ba buat ruma. Sin. kapatás
makahik, Adjetivu Ne’ebé hakahik. Sin. pre-
ventivu Substantivu Ema ne’ebé hakahik.
makahur, Substantivu Ema ka instrumentu
ne’ebé kahur.
maka’it, Adjetivu Ne’ebé haka’it ka relasiona.
Sin. relativu
makaku, Substantivu Instrumentu ida-ne’ebé
baibain uza hodi hi’it karreta sira
bainhira atu hadi’a ka troka roda.
Haree mós fatu-makaku
makalero, Substantivu 1. (liamakalero) Dalen
papua ida ne’ebé ema ko’alia iha rai-
Iliomar iha tasimane. 2. Ema ne’ebé
makanek
ko’alia makalero nu’udar nia dalen-inan.
makanek, Adjetivu Ne’ebé hakanek. Sin.
ofensivu Substantivu Ema ne’ebé haka-
nek. Sin. ofensór
makarraun, Substantivu Hahán ida hanesan
espargete mahar, halo hosi triguuut no
manu-tolun ne’ebé ema nono iha bee
nakali, halo sai mamar.
makarróniku ~ makarrónika, f. Adjetivu
(Estilu) ne’ebé sabraut tanba kahur malu
lian, regra ka sistema-hakerek rua ne’ebé
la han malu. Ez. Sei iha Timoroan balu
ne’ebé hakerek lia-tetun ho ortografia
makarrónika ida ne’ebé hamosu konfu-
zaun barak iha sosiedade, no liuliu
iha eskola.
makasae, Substantivu 1. (liamakasae) Dalen
papua ne’ebé ema ko’alia iha zona Baukau,
Laga, Kelikai no Osuu. 2. Ema ne’ebé
ko’alia makasae nu’udar nia dalen-inan.
Makasár, Substantivu 1. (rai- Makasár) Si-
dade ida iha rai-Selebes loromonuk
ne’ebé ema temi mós Ujung Pandang. 2.
(rai-Makasár) Naran baibain ba rai-
Selebes iha ai-knanoik no dadolin tuan
sira. 3. Ema Makasár. 4. (lia-makasár)
Dalen rai-Makasár nian.
Makau (rai-) Substantivu Territóriu ida
ne’ebé uluk kolónia Portugál nian
maibé oras ne’e pertense ba Xina; Por-
tugál entrega tiha ba Xina iha tinan 1999.
makbaberak, Adjetivu Ne’ebé baberak. Sub-
stantivu Ema ne’ebé baberak. Sin. pla-
neadór
makbadan, Adjetivu Ne’ebé badan. Substan-
tivu Ema ne’ebé hakbadan. Sin. kalku-
ladór
makbahat, Adjetivu Kona-ba hahalok babat
nian. Sin. eskulturál Substantivu Ema
ne’ebé bahat. Sin. eskultór
makbakuk, Adjetivu Ne’ebé baku. Substan-
tivu 1. Ema ne’ebé baku. 2. Instrumentu
ne’ebé baku. Sin. batedór
makbalas, Adjetivu Ne’ebé balas. Sin. kom-
pensatóriu Substantivu Ema ne’ebé balas.
263 makdinuk
makbalik, Adjetivu Ne’ebé bali. Substantivu
Ema ne’ebé bali. Sin. enfermeiru
makbelit, Substantivu Ema ne’ebé ‘belit’,
katak fó an ba kauza ka partidu ruma.
Sin. aderente
makbesik, Adjetivu Ne’ebé hakbesik. Sub-
stantivu 1. Ema ne’ebé hakbesik. 2. (lin-
guístika) Konsoante w ka y. Sin. semi-
konsoante
makbeur, Adjetivu Ne’ebé beur ka babeur.
Substantivu Ema ne’ebé beur ka babeur.
Sin. tentadór
makbiban, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
biban, bele mós ho intensaun aat. Sin.
oportunista
makbiduk, Substantivu Ema ne’ebé bidu.
makboluk, Substantivu Ema ne’ebé bolu.
makborus, Adjetivu Ne’ebé borus. Substan-
tivu Instrumentu ne’ebé borus. Sin.
besiborus, broka
makbosok, Adjetivu Ne’ebé bosok. Substan-
tivu Ema ne’ebé bosok. Sin. bosok-teen
makbukak, Substantivu Ema ne’ebé buka.
makdadak, Adjetivu Ne’ebé dada. Sin. atra-
ente, atrativu Substantivu Buat ka ema
ne’ebé dada. Sin. atraidór
makdadi, Substantivu Metál ida ne’ebé todan
lahalimar ho kór-mutin nabilan.
makdadi-laek, Adjetivu (Gazolina) ne’ebé la
iha makdadi.
makda’et, Adjetivu Ne’ebé da’et. Sin. infe-
siozu, kontajiozu
makdakak, Adjetivu Ne’ebé daka. Substantivu
Ema ne’ebé daka. Sin. mahein, guarda
makdalek, Substantivu Ema ne’ebé dale ka
ko’alia. Sin. ko’aliadór, oradór
makdehan, Substantivu Ema ne’ebé dehan.
makderak, Adjetivu Ne’ebé derak. Sin. mi-
gratóriu Substantivu Ema ne’ebé derak.
Sin. emigrante
makderek, Adjetivu Ne’ebé dere. Substan-
tivu Ema ka buat ne’ebé dere.
makdinuk, Adjetivu Ne’ebé dinu. Sin. odiozu
Substantivu Ema ne’ebé dinu. Sin.
odidór
makdodok
makdodok, Substantivu Ema ka buat ne’ebé
dodok.
makdolar, Adjetivu Ne’ebé dolar. Substan-
tivu 1. Ema ne’ebé dolar. 2. Balada ne’ebé
baibain dolar. Sin. reptil Ez. Lafaek mak-
dolar ida be boot no toke makdolar
ida be ki’ik.
makduduk, Adjetivu Ne’ebé dudu. Substan-
tivu Ema ka buat ne’ebé dudu.
makduir, Substantivu 1. Ema ne’ebé duir. 2.
Instrumentu ho tali ne’ebé duir sasán.
Sin. roldana
makdunik, Substantivu 1. Ema ne’ebé duni
tuir ema seluk atu kaer. 2. Ema ne’ebé
trata beibeik ema ho laranaat no la tuir
lia-loos. Sin. persegidór
makduuk, Adjetivu Ne’ebé duu. Sin. aku-
zatóriu Substantivu Ema ne’ebé duu.
Sin. akuzadór
make’ek, Substantivu Ema ne’ebé ke’e. Sin.
ke’e-na’in
makerek, Adjetivu 1. Ne’ebé iha tuin ka
risku barabarak. 2. (Ne’ebé) iha pintura
ho kór oioin. Ez. Ema balu gosta asu
makerek lori ba kasa animál fuik. Laran-
makerek katak ema ne’ebé ko’alia hela
kona-ba asuntu ida maibé hanoin hela
seluk.
makesar, Substantivu Ema ne’ebé kesar ka
lori problema ba tribunál atubele re-
zolve. Sin. keixozu
maketak, Adjetivu Ne’ebé haketak. Sin. di-
vóriu Substantivu Ema ka buat ne’ebé
dinu.
makfa’an, Adjetivu Ne’ebé fa’an ka tau atu
fa’an. Substantivu Ema ne’ebé fa’an sasán
atu ema seluk bele sosa.
makfahek, Adjetivu Ne’ebé mak fahe ba ema
hotu; Substantivu Ema ne’ebé fahe sasán
ba ema hotu; distribuidór.
makfalek, Adjetivu Ne’ebé fale. Substantivu
Balada ne’ebé fale. Sin. ruminante
makfanun, Adjetivu Ne’ebé fanun. Substantivu
Ema ne’ebé fanun.
makfasek, Substantivu Ema ka buat ne’ebé fase.
264 mákina-suku
makfihir, Adjetivu Ne’ebé fihir. Substantivu
Ema ne’ebé fihir. Sin. kontroladór
makfók, Substantivu Ema ne’ebé fó. Sin.
doadór, maraik
makfook, Substantivu Ema ne’ebé nia isin
iis-dois. Sin. makdois
makfutuk, Adjetivu Ne’ebé futu ka obriga
(liuliu tuir lei). Sin. sujeitante Substan-
tivu Ema ka instrumentu ne’ebé futu.
makiak, Substantivu Ema ne’ebé hakiak.
makiak-bani, Substantivu Ema ne’ebé hakiak
bani. Sin. apíkola
makikit, Substantivu Manu-fuik ida ne’ebé
semo aas iha lalehan no kadavés tun hodi
ribit ka kaer manu ka balada ki’ikoan
hanesan laho atubele han. Naran-
sientífiku: Pandion haliætus
makilar, Substantivu Ema ne’ebé hakilar.
makili, Adjetivu 1. Ne’ebé sente isin makees.
2. Ne’ebé hamnasa tanba ema seluk
book nia isin hodi halimar. Sin. namkili
makilla, Verbu Pinta oin ho kozmétiku hodi
halo oin kabeer ka kapás; hafutar ho
kozmétiku.
makillajen, Verbu 1. Hahalok makilla nian.
2. Kozmétiku atu makilla.
mákina, Substantivu Aparellu ne’ebé ita hala’o
hodi dulas ka hodi hamoris pilla, bateria
ka motór atu uza hodi halo serbisu ruma
ne’ebé ita la bele halo ka lakohi halo.
mákina ko’a-du’ut, Substantivu Aparellu
ida ho motór ne’ebé uza hodi ko’a du’ut.
mákina-faks mós mákina-faksímile, Sub-
stantivu Aparellu ida ne’ebé ita uza hodi
haruka no simu testu hakerek ka imprime
iha surat-tahan.
mákina-fase, Substantivu Aparellu ida ne’ebé
ita uza hodi fase roupa ka hena sira.
mákina-hakerek, Substantivu Aparellu ida
ne’ebé ita uza hodi hakerek ka baku
surat sira.
mákina-retratu, Substantivu Aparellu ida
ne’ebé ita uza hodi hasai fotografia
mákina-suku, Substantivu Aparellu ida ne’ebé
ita uza hodi suku roupa ka hena sira.
makladik
makladik, Substantivu Ema ne’ebé ladi.
Adjetivu Ne’ebé hakladik ka limita. Sin.
restritivu
maklakon, Substantivu Ema ne’ebé lakon.
maklalar, Substantivu 1. Ema ne’ebé lalar.
2. Instrumentu ka mákina ne’ebé lalar.
Sin. torradeira
maklalin, Adjetivu Ne’ebé lalin. Substantivu
1. Ema ka buat ne’ebé lalin. 2. Liafuan
ho oin atu hanesan no arti hanesan
ne’ebé ita bele troka ho liafuan seluk. Sin.
variante Ez. Verbu remata soi maklalin
ramata ne’ebé ema barak sei uza.
maklamar, Adjetivu Ne’ebé haklamar. Sin.
meditativu, kontemplativu Substan-
tivu Ema ne’ebé luku haklamar.
maklanuk, Substantivu Ema ne’ebé lanu bei-
beik. Sin. lanuteen, tua-teen, alkóliku
makla’ok, Substantivu Ema ne’ebé la’o.
maklaran, Adjetivu Ne’ebé haklaran; ne’ebé
hela ka nakfati iha laran. Sin. interiór,
internu
maklebak1, Substantivu Ema ne’ebé nakleba.
Sin. rebelde
maklebak2 = maklebok
maklebok, Substantivu Ema ne’ebé lebo. Sin.
lebo-na’in
makleek, Substantivu Ema ne’ebé lee. Sin.
lee-na’in, leitór
makleet, Verbu 1. Ne’ebé hakleet; ne’ebé
hela ka nakfati iha fatin rua ka iha
okaziaun rua nia leet. 2. Ne’ebé tahan
ka serve ba tempu balu de’it. Sin. provi-
zóriu, temporáriu, tranzitóriu
maklehat, Substantivu Ema ne’ebé lehat. Sin.
ezaminadór
maklelan, Substantivu Ema ne’ebé lelan.
maklemok, Substantivu Ema ne’ebé lemo rai.
makletek, Adjetivu Ne’ebé haklete; ne’ebé
hela ka nakfati iha leten. Sin. superiór
makliduk, Adjetivu Ne’ebé haklamar. Sin.
kurativu Substantivu Ema ne’ebé liduk.
Sin. kuradór
maklimak, Substantivu 1. Grupu ho ema
na’in-lima. 2. Konjuntu muzikál ho
265 makna’ok
tokadór na’in-lima. Sin. kintetu
maklisuk, Adjetivu 1. Ne’ebé ita halo lisuk.
Sin. konjuntu 2. Ne’ebé hatudu solidar-
iedade. Sin. solidáriu Substantivu Ema
ne’ebé halo lisuk. Sin. parseiru, knaar-
maluk
maklitik, Adjetivu Ne’ebé litik. Sin. insistente
Substantivu Ema ne’ebé litik.
makli’ur, Adjetivu Ne’ebé hakl’iur; ne’ebé
hela ka nakfati iha li’ur. Sin. esteriór,
esternu
maklokek, Adjetivu Ne’ebé loke. Lia mak-
lokek katak liafuan hirak ne’ebé ita uza
hodi hato’o ba públiku livru foun ida.
Sin. prefásiu Substantivu 1. Ema ne’ebé
loke. 2. Instrumentu ida ne’ebé ita uza
hodi loke lata sira ka botir sira-nia matan.
Sin. abridór
maklolit, Substantivu Ema ne’ebé lolit.
maklorek, Substantivu 1. Ema ne’ebé lore.
2. (arti figuradu) Ema ne’ebé book an
nafatin, la bele hakmatek.
maklorik, Substantivu Ema ne’ebé lori.
Maklorik-Bee, Substantivu Fitun-lubun ida
zodíaku nian ne’ebé Aquarius maka nia
naran sientífiku.
maklorik-tatolin, Substantivu Ema ne’ebé
lori tatolin ka liamenon. Sin. manu-ain,
mensajeiru
maklotak, Substantivu Ema ne’ebé lota ka
aprende.
maklukuk, Adjetivu Ne’ebé luku. Substantivu
Ema ka manu ne’ebé luku.
maklurit, Adjetivu Ne’ebé lurit. Sin. penet-
rante Substantivu 1. Ema ne’ebé lurit.
Sin. penetradór 2. Ema ka buat ne’ebé
haklurit. Sin. invazór
maklutuk, Adjetivu Ne’ebé lutuk. Sin. ko-
letivu; komún Substantivu Ema ne’ebé
lutuk. Sin. kolesionadór
makmanán, Substantivu Ema ne’ebé manán.
makmehik, Substantivu Ema ne’ebé mehi.
Sin. mehidór
maknanik, Substantivu Ema ne’ebé nani.
makna’ok, Substantivu Ema ne’ebé na’ok.
makno’ak
Sin. na’ok-teen
makno’ak, Adjetivu Ne’ebé hakno’a. Sin.
dependente
maknokar, Adjetivu Ne’ebé haknokar. Sin.
investigativu Substantivu Ema ne’ebé
haknokar. Sin. investigadór, peskizadór
mako’ak, Substantivu Ema ne’ebé ko’a.
makohak, Adjetivu Ne’ebé hakohak. Sin.
abranjente; inkluzivu Substantivu Ema
ne’ebé hakohak.
makoik, Substantivu Ema ne’ebé hakoi.
makokok, Substantivu Ema ne’ebé koko.
makonak, Adjetivu Ne’ebé kona loos. Sin.
pertinente, relevante Substantivu Ema
ne’ebé kona.
makosek, Substantivu 1. Ema ne’ebé kose.
2. Son ida ne’ebé ita hamosu hodi kose
nanál iha nanarak. Sin. frikativa, espi-
rante
makratan, Substantivu Ema ne’ebé ratan.
Sin. atakante, asaltante
makribit, Adjetivu Ne’ebé hakribi ka hakribit.
Substantivu Ema ne’ebé hakribi ka hak-
ribit. Sin. odidór
makrobiótika, Substantivu Maneira atu hana-
ruk vida, liuhosi dalan ijiene moris nian.
makroekonómika, Substantivu Ekonomia
sanak ida ne’ebé trata modifikasaun
globál iha atividade komersiál.
makronak, Substantivu Ema ne’ebé rona.
Sin. rona-na’in
makrosan, Adjetivu Ne’ebé rosan. Sin. kola-
borativu Substantivu Ema ne’ebé rosan.
Sin. kolaboradór
makruak, Substantivu 1. Grupu ho ema na’in-
rua. 2. Konjuntu muzikál ho tokadór
na’in-rua. Sin. duetu
maksaar, Substantivu Ema ne’ebé saar.
maksadik, Adjetivu Ne’ebé sadik. Sin. pro-
vokadór, provokante Substantivu Ema
ne’ebé sadik. Sin. provokadór
maksa’ek, Substantivu Ema, balaa ka ai-horis
ne’ebé sa’e.
maksahik, Substantivu Ema ne’ebé haksahik.
Sin. parseiru
266 maksorin
maksakar, Adjetivu Ne’ebé sakar. Sin. kon-
tráriu, sorun Substantivu Ema ne’ebé
sakar. Sin. oponente, adversáriu
maksalak, Substantivu Ema ne’ebé sala. Sin.
sala-na’in
maksaran, Substantivu Ema ne’ebé saran.
Sin. traidór
maksatan, Adjetivu Ne’ebé satan. Sin. rez-
istente Substantivu Ema ka buat ne’ebé
satan.
maksemok, Substantivu Ema, balada ka manu
ne’ebé semo.
maksimuk, Substantivu Ema ne’ebé simu.
maksirin, Substantivu Ema ne’ebé sirin ka
tulun. Sin. asistente
maksobak, Substantivu Ema ne’ebé sobak;
ema kaan-teen lahalimar.
maksobuk, Adjetivu Ne’ebé sobu. Sin. des-
trutivu Substantivu Ema ka buat ne’ebé
sobu. Sin. destruidór
maksodak, Adjetivu Ne’ebé sodak. Sin. ero-
zivuSubstantivuEmakabuatne’ebésodak.
maksoek, Adjetivu Ne’ebé soe. Substantivu
Ema ka buat ne’ebé soe.
maksohek, Substantivu Ema ne’ebé sohe.
maksohek-livru, Substantivu Badain sohe
livru. Sin. enkadernadór
Maksoik1, Adjetivu 1. Ne’ebé soi1 ka iha.
Sin. posesivu 2. Ne’ebé iha sasán ka osan
barak. Sin. riku Substantivu Ema ne’ebé
maka soi.1 Sin. posuidór
Maksoik2: haree maksoin
makso’ik, Adjetivu Ne’ebé so’i, ne’ebé merese.
Sin. meresedór
maksoin, Substantivu Ema ne’ebé soi2 ka
redime. Sin. redentór
maksoran, Adjetivu Ne’ebé soran. Substantivu
Ema ne’ebé soran.
maksoran-manu, Substantivu Ema ne’ebé
soran manu. Sin. soranmanu na’in
maksorik, Adjetivu Ne’ebé sori. Sin. defen-
sivu Substantivu Ema ne’ebé sori. Sin.
defensór
maksorin, Substantivu Rins ka órgaun ida
ne’ebé iha ita-nia isin laran.
maksorok
maksorok, Adjetivu Ne’ebé soro. Sin. pre-
datóriu Substantivu Ema ne’ebé soro.
Sin. soro-na’in, kasadór
maksoruk, Substantivu Ema ne’ebé soru.
Sin. soru-na’in
maksosak, Substantivu Ema ne’ebé sosa.
maksuas, Adjetivu Ne’ebé suas. Substantivu
1. Ema ne’ebé suas. 2. Instrumentu
ne’ebé ema uza hodi suas, liuliu iha
uma-kreda. Sin. turíbulu
maksubar, Adjetivu Ne’ebé subar. Substantivu
Ema ne’ebé subar.
maksukat, Adjetivu Ne’ebé sukat. Substantivu
1. Ema ne’ebé sukat. 2. Instrumentu
ne’ebé sukat. Sin. medidór
maksunuk, Adjetivu Ne’ebé sunu. Substantivu
Ema ka instrumentu ne’ebé sunu.
maksurak, Adjetivu Ne’ebé sura. Substantivu
1. Ema ne’ebé sura. 2. Instrumentu
ne’ebé sura. Sin. kontadór
maksusuk, Substantivu 1. Ema ka balada
kosok ne’ebé susu. 2. Naran balada ida
ne’ebé susu hodi hemu nia inan nia
susubeen, n.e. bibi, karau, asu, fahi, kuda,
nst. Sin. mamíferu
makta’es, Substantivu 1. Ema ne’ebé ta’es. 2.
Instrumentu ne’ebé ta’es. Sin. koadór;
filtru
maktahan, Adjetivu Ne’ebé tahan. Sin. rez-
istente
maktakak, Substantivu Ema ne’ebé taka.
maktamak, Substantivu Ema ne’ebé tama.
maktanek, Adjetivu Ne’ebé tane. Substantivu
Ema ne’ebé tane. Sin. apoiante
maktanis, Substantivu Ema ne’ebé tanis.
maktaruk, Substantivu Ema ne’ebé taru.
maktatak, Substantivu Ema ka balada ne’ebé
tata ka gosta tata.
makte’an, Adjetivu Ne’ebé te’an. Sin. suspe-
itozu Substantivu Ema ne’ebé te’an.
maktebek, Substantivu Ema ne’ebé tebe.
makte’in, Substantivu Ema ne’ebé te’in. Sin.
te’in-na’in, koziñeiru
maktekuk, Substantivu Ema ne’ebé teku.
Sin. refujiadu
267 malae-metan
maktemok, Adjetivu Ne’ebé temok. Subs-
tantivu Ema ne’ebé temok. Sin. gabadór
maktenik, Adjetivu Ne’ebé haktenik. Sin.
repetitivu
makterus, Adjetivu Ne’ebé terus. Sin. pasi-
ente; pasivu Substantivu Ema ne’ebé
terus.
maktesik, Adjetivu Ne’ebé tesi didi’ak. Sin.
insizivu Substantivu Ema ne’ebé tesi.
maktihak, Substantivu Ema ne’ebé tiha. Sin.
tiha-na’in
maktiruk, Substantivu Ema ne’ebé tiru. Sin.
tirudór
maktohar, Substantivu Ema ne’ebé tohar.
maktohik, Substantivu 1. Ema ne’ebé tohi.
2. Balada ne’ebé baibain tohi nia hahán,
n.e. laho. Sin. roedór
maktokak, Substantivu Ema ne’ebé toka. Sin.
tokadór
maktolok, Adjetivu Ne’ebé tolok. Substantivu
Ema ne’ebé tolok.
maktoluk, Substantivu 1. Grupu ho ema
na’in-tolu. 2. Konjuntu muzikál ho
tokadór na’in-tolu. Sin. triu
maktuas, Substantivu Ema ne’ebé haktuas.
Sin. prezidente
maktubak, Substantivu Ema ne’ebé tuba.
maktuir, Adjetivu Ne’ebé tuir kedas. Subs-
tantivu Ema ne’ebé tuir.
maktukar, Adjetivu Ne’ebé troka. Sin. resí-
proku Substantivu Ema ne’ebé tukar ka
troka.
maktulak, Substantivu Ema ne’ebé tula.
mala, Substantivu Kaixa oin ida ho kaer-fatin
iha leten atu tau roupa iha laran bainhira
halo viajen.
malabarista, Substantivu Ema ne’ebé halo
malabarizmu. Sin. halimar-fatuk na’in
malabarizmu, Substantivu Jogu halo arte ho
liman. Sin. halimar-fatuk
malae, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
mai hosi raili’ur, ema raiseluk. Sin. es-
tranjeiru
malae-metan, Substantivu Ema estranjeiru
kulit-metan hosi rai-Áfrika. Ez. Ema
malae-mutin 268
Mosambike no Angola ita konsidera
nu’udar malae-metan.
malae-mutin, Substantivu Ema estranjeiru
kulit- mutin hosi rai-Europa, raiÁzia
Loromonu ka raiÁfrika Norte. Ez. Ohin
loron malaemutin basuk horik iha rai-
Amérika no rai- Austrália.
malahuk, Adjetivu 1. Ho kór ida ne’ebé kahur
hamutuk kór-mutin ho metan; ho kór
ne’ebé atu hanesan mutin maibé naku-
kun uitoan. Sin. sinzentu 2. Ne’ebé
merak ka ladún moos. Substantivu Kua-
lidade malahuk.
Malaia (rai) Substantivu Península ida iha
Ázia Sudeste ne’ebé Repúblika Malázia
mak ukun.
malaik, Adjetivu Ne’ebé halai. Substantivu
Ema ne’ebé halai.
malaikat, Substantivu Anju aat ne’ebé babeur
ita ema. Sin. diabu, demóniu
malais, Adjetivu Ne’ebé halais. Substantivu
Instrumentu ne’ebé halais. Sin. aseleradór
malaiu ~ malaia, f. Adjetivu Rai-Malaia nian.
Substantivu 1. Ema Malaia. 2. (lia-malaiu)
Lian austronéziku ne’ebé ema Malázia no
Indonézia no sira mak ko’alia.
malalek, Adjetivu Ne’ebé hakfodak no ta’uk
ladi’ak.
malandru ~ malandra, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé soi karakter aat, la iha
onestidade ka laran-moos.
mala’ok, Adjetivu Kona-ba knaar hala’o nian.
Sin. ezekutivu Substantivu 1. Ema ne’ebé
hala’o. 2. Ema ne’ebé kaer instituisaun
ka organizasaun ruma.
malária, Substantivu Moras isinmanas bee-
dokohada’et, halo temperatura isin nian
sa’e maka’as liu baibain. Sin. bee-doko,
paludizmu
Malavi (rai-) Substantivu Rain no estadu iha
parte súl kontinente Áfrika nian.
malavianu ~ malaviana, f. Adjetivu Rai-
Malavi nian. Substantivu Ema Malavi.
Malázia (rai-) Substantivu Rain no estadu
iha Ázia Sudeste ne’ebé hakohak Penín-
maliras
sula Malaia no rai-Saravake no rai-Sabá
iha rai- Borneu.
maláziu ~ malázia, f. Adjetivu Rai-Malázia
nian. Substantivu Ema Malázia.
Maldivas (rai-,Nusar-) Substantivu Nusa-
lubun no estadu iha Tasi- Boot Índiku
besik raat rai-Índia nian.
maldíviu ~ maldíviu, f. Adjetivu Rai-Maldivas
nian. Substantivu Ema Maldivas.
maldozu ~ maldoza, f. Adjetivu Ne’ebé nia
hahalok ka jeitu aat, gosta halo sala hasoru
nia maluk.
maldade, Substantivu
maledukadu ~ maledukada, f. Adjetivu
Ne’ebé la hatene hatudu respeitu; ne’ebé
estraga armonia sosiál. Sin. toman-aat,
malkriadu
maleet, Adjetivu Ne’ebé naleet.
malentendidu, Substantivu Problema ida
ne’ebé mosu bainhira ema komprende
sala. Ez. Bele mosu malentendidu
barak bainhira ema hotu-hotu hakarak
ko’alia hakilar de’it.
malgaxe, Adjetivu Rai-Madagaskar nian.
Substantivu 1. Ema Madagaskar. 2. (lia-
malgaxe) Dalen rai-Madagaskar nian.
Malí (rai-) Substantivu Rain no estadu iha
Áfrika Klarak.
Maliana, Substantivu Vila no distritu ida iha
besik rai-ketan ho Indonézia.
malibai, Substantivu Nehek espésie ida ne’ebé
kórmean no ibun-moruk.
maliboo, Substantivu Manu-rade ne’ebé nia
ain no kakorok naruk lahalimar, baibain
horik iha tasi-ibun ka mota-ninin.
maliense, Adjetivu Rai-Malí nian. Substantivu
Ema Malí.
mali’is, Adjetivu 1. Ne’ebé hali’is. 2. Ne’ebé
hali’is ba hanoin ka opiniaun ida de’it.
Sin. tendensiozu 3. Ne’ebé hali’is ba
partidu ida de’it. Sin. parsiál
malik, Adjetivu (Bee) ne’ebé meer uitoan.
maliras, Adjetivu Ne’ebé haliras. Sin. inspi-
radór Substantivu Ema ne’ebé haliras.
Sin. muza
malirik
malirik, Adjetivu Ne’ebé haliri ka halirin.
Substantivu Ema ka aparellu ne’ebé ha-
liri ka halirin.
malirin, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé soi)
temperatura kraik liu baibain.
malisan, Substantivu 1. Liafuan aat no todan
ba ema ida atu ema ne’e moris iha susar
nia laran. Sin. praga 2. Rahun-aat; buat
ida ne’ebé haterus ka hakole ita.
malkriadu ~ malkriada, f. Adjetivu Ne’ebé
la hatene hatudu respeitu; ne’ebé estraga
armonia sosiál. Sin. toman-aat, male-
dukadu
malokek, Adjetivu Ne’ebé haloke. Sin. rev-
eladór Substantivu Ema ne’ebé haloke.
Sin. deskobridór
maloos, Adjetivu Ne’ebé haloos. Sin. kor-
retivu Substantivu Ema ne’ebé haloos.
Sin. korretór
malorek, Adjetivu Ne’ebé ita bele haree ka
komprende lasusar, ne’ebé la halo ita
laran-rua. Sin. evidente, klaru
Malta (rai-) Substantivu Nusa-lubun ki’ik
no estadu iha Tasi Mediterráneu, nakfati
iha territóriu rai-Itália nian maibé ho nia
governu rasik.
maltés ~ malteza, f. Adjetivu Rai-Malta nian.
Substantivu 1. Ema Malta. 2. (lia-maltés)
Dalen italu-árabe rai-Malta nian.
malte, Substantivu Sevada, foos ka sereál
seluk ne’ebé hoban iha bee hafoin ha-
maran fali hodi halo serveja, tua-siin
ka dose.
malu, Pronome Maktukar Liafuan ida ne’ebé
hatudu hahalok resíproku ka bá-mai
entre ema na’in-rua ka liu. Ez. Horisehik
ami fahe malu iha ponte-kais.
maluk, Substantivu 1. Ema ne’ebé pertense
ba itania família maibé la’ós aman, inan,
avón, oan ka maun-alin. Sin. parente
2. Ema ne’ebé iha relasaun di’ak ka
baibain ho ita. Sin. kolega 3. Ema
ne’ebé horik iha uma rabat ka besik
ita-nian. Sin. viziñu 4. (Arti pejorativu)
Ema ida ne’ebé prontu tulun ita maski
269 mambae
ba hahalok ne’ebé la loos. Sin. sala-maluk
Maluku, Substantivu 1. (Rai- Maluku) Nusa-
lubun ida nakfati iha rai- Selebes no
rai-Papua nia leet ne’ebé Repúblika
Indonézia mak ukun, hakohak rai-
Ambon, rai-Buru, rai-Seran, rai- Hal-
mahera, rai-Banda nst. 2. Ema rai-
Maluku nian. Adjetivu 1. Rai-Maluku
nian. 2. (arti kolokiál) Ne’ebé bulak la-
halimar.
maluruk, Substantivu Ema ne’ebé haluru.
Sin. haluruna’in
malus, Substantivu Ai-horis hanesan nuu
maibé lolon ki’ik ho fuan hakrobuk
barabarak ne’ebé ema uza nia fuan hodi
mama. Naran-Botániku: Piper betle
mama, Verbu Han ka nata malus-tahan
ne’ebé tau hamutuk ho bua no ahu.
Substantivu Kakahur hosi malus, bua
no ahu ne’ebé ema uza atu nata.
mamá, Substantivu Titúlu hodi hasé ita-nia
inan. Sin. mamain, amá
mama’ek, Substantivu Hahalok ka efeitu
ma’e nian. Sin. dezenvolvimentu
mamain, Substantivu Titúlu hodi hasé ita-nia
inan. Sin. mamá, amá, main
mamanas, Adjetivu Ne’ebé hamanas. Sub-
stantivu 1. Ema ne’ebé hamanas. 2.
Mákina ka aparellu ne’ebé hamanas.
Sin. akesedór
mamar, Adjetivu 1. Ne’ebé ita bele hanehan
lasusar; ne’ebé metin ka tonat. Liafuan-
sorun: toos 2. Ne’ebé la susar ka difisil.
Sin. fasil Substantivu Kualidade mamar.
mamaran, Adjetivu Ne’ebé hamaran. Subs-
tantivu Ema ka buat ne’ebé hamaran.
mamatek, Adjetivu Ne’ebé hamate. Subs-
tantivu 1. Ema ne’ebé hamate. 2. Buat
ka ai-moruk ne’ebé hamate.
mambae, Substantivu 1. (liamambae) Lian
austronéziku ida ne’ebé ema koa’lia iha
parte klarak Timór nian iha zona Dili,
Aileu, Maubisi, Ainaru, Same, no Ermera.
2. Ema ne’ebé ko’alia mambae nu’udar
nia dalen-inan.
mamean
mamean, Adjetivu Ne’ebé hamean. Substan-
tivu Ema ka buat ne’ebé hamean.
mameik, Adjetivu Ne’ebé hameik. Substan-
tivu Ema ne’ebé hameik.
mamenok, Adjetivu Ne’ebé hameno. Subs-
tantivu Ema ne’ebé hameno.
mametan, Adjetivu Ne’ebé hametan. Subs-
tantivu Ema ka buat ne’ebé hametan.
mamidar, Adjetivu Ne’ebé hamidar. Substa-
ntivu 1. Ema ne’ebé hamidar. 2. Buat ka
substánsia ne’ebé hamidar. Sin. adosante
mamíferu, Substantivu Naran balada ida
ne’ebé hahoris oan no fó-susu ba oan
ne’e, n.e. bibi, karau, asu, fahi, kuda, nst.
Sin. maksusuk
mamihis, Adjetivu Ne’ebé hamihis. Substan-
tivu 1. Ema ne’ebé hamihis. 2. Buat ka
substánsia ne’ebé hamihis.
mamiik, Substantivu Organ ida iha ema no
balada nia isin laran, hanesan bornál ka
bolsu, ne’ebé rai miin molok sai ba li’ur.
mamohuk, Adjetivu Ne’ebé hamohu. Subs-
tantivu 1. Ema ne’ebé hamohu. 2. Buat
ka substánsia ne’ebé hamohu. Sin. es-
tintór
mamoos, Adjetivu Ne’ebé hamoos. Substan-
tivu 1. Ema ne’ebé hamoos. Sin. hamoos-
na’in 2. Buat ka substánsia ne’ebé ha-
moos. Sin. deterjente
mamoris, Adjetivu Ne’ebé hamoris. Subs-
tantivu Ema ka buat ne’ebé hamoris.
mamoruk, Adjetivu Ne’ebé hamoruk. Subs-
tantivu Ema ka buat ne’ebé hamoruk.
mamosuk1, Substantivu 1. Hahalok mosu
nian. 2. Hahalok mosu ka akontese nian,
buat ne’ebé mosu ka akontese. Sin. akon-
tesimentu, eventu
mamosuk2, Substantivu Ema ne’ebé hamosu.
Sin. hamosudór, produtór
mamuk, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha buat ida iha
laran. 2. (arti figuradu) Ne’ebé la soi buat
importante ida. Ez. Kaixa ne’e nia laran
mamuk. Substantivu Kualidade mamuk.
mamukit, Substantivu 1. Kondisaun mukit
nian, moris kiak rabat rai. Sin. lalurun
270 manán
2. Kondisaun buat ruma mukit. Sin. falta
mamut Adjetivu Ne’ebé la manas liu, la
malirin liu. Sin. morna Ez. Keta fó bee
manas ba bebé, di’ak liu fó bee mamut de’it.
mamutin, Adjetivu Ne’ebé hamutin. Sub-
stantivu Ema ka buat ne’ebé hamutin.
mana, Vokativu Títulu ne’ebé ita uza hodi
hasé biin ka feto ne’ebé boot liu ita.
maná, Substantivu 1. Hahán ne’ebé Na’i
Maromak haruka tun hosi lalehan ba
povu Izraél be hamlaha boot iha dalan
klaran bainhira sai hosi Rai-Ejitu. 2. (arti
figuradu) Buat be ita kuran ne’ebé mosu
derrepente. Ez. Xeke ne’e hanesan maná
mai ami!
maña, Substantivu/Adjetivu (Ne’ebé nia) ko-
stume aat, ne’ebé gosta ezije liu, la
kontente ho buat ne’ebé ema seluk halo.
Substantivu/Verbu (Hahalok) hatudu an
nu’udar espertu.
manabe, Substantivu Balada tasik oin ida
ne’ebé kórmetan ho forma hanesan
berinjela nia fuan. Sin. seuk; Naran-
sientífiku: Holothuria
mañadór, Adjetivu/Substantivu 1. (Ema)
ne’ebé maña. Sin. manãdór 2. (Ema)
ne’ebé susar atu aguenta ka kontrola nia
tanba ema seluk la bele komprende nia
hakarak loloos.
manahas, Adjetivu Ne’ebé hanahas. Subs-
tantivu Ema ne’ebé hanahas. Sin. kon-
sumidór
mana’ik, Adjetivu Ne’ebé hana’i. Sin. onorí-
fiku Ez. Lia-tetun soi espresaun mana’ik
oioin hanesan Ita-Boot, hi’it an, hatún lia.
manamanas, Adjetivu 1. Ne’ebé manas te-
betebes. Sin. manasmanas 2. Ne’ebé soi
ka sente entuziazmu. Sin. entuziasta
Advérbiu Ho entuziazmu, laran-rame
ka haksolok.
manán, Verbu 1. Hetan buat ruma bainhira
tanba haka’as an ka taru. Ez. Sira ne’ebé
manán sei simu prémiu. 2. Hetan vitória
iha haktaruk ka funu. Substantivu
Hahalok ka rezultadu manán nian.
mananuk 271
mananuk, Adjetivu Ne’ebé hananu. Substan-
tivu Ema ne’ebé hananu. Sin. kantadór
manarak, Adjetivu (Ema) ne’ebé soi tatuur
ka pozisaun aas iha sosiedade ka nasaun.
Sin. eminente
manas, Adjetivu 1. Ne’ebé nia temperatura
aas liu baibain; ne’ebé nia temperatura
sa’e maka’as; ne’ebé bele sunu. 2. (arti
figuradu) (Situasaun) ne’ebé grave ka aat.
3. (arti figuradu) Ne’ebé hali’is ba hahalok
seksuál; kona-ba atividade seksuál. Subs-
tantivu Temperatura aas. Sin. rai-manas
manda, Verbu 1. Fó orden ba ema. 2. Tau
matan ba ema seluk nia serbisu.
mandamentu, Substantivu Hadenin ka orden
Maromak ka Kreda nian. Sin. ukunfuan
Ez. Moizés simu tiha Na’i Maromak Nia
ukun-fuan sanulu iha Foho-Sinai nia
tutun.
mandatu, Substantivu Direitu ne’ebé ita en-
trega ba ema seluk atu hala’o hahalok legál
ruma iha ita-nia fatin ka ho itania naran.
mandiik, Adjetivu Ne’ebé handii. Substan-
tivu Ema ne’ebé handii. Sin. vizitante
mandór, Substantivu 1. Ema mane ne’ebé
haree no fó orden ba serbisu-na’in. Ez.
Bainhira ema serbisu baruk, presiza
mandór ida atu hein no tau matan ba
sira-nia serbisu. 2. (arti figuradu) Ema ida
ne’ebé gosta manda ema seluk.
manduku, Substantivu Balada ki’ik husi
família anfíbiu sira-nian, ne’ebé bele
moris iha rai no bee. Sin. kedo, klekat
mane, Substantivu Ema ida ho seksu amak
ka maskulinu.
mane-aman, Substantivu Mane ne’ebé boot
ona, mane forte ne’ebé bele kaer serbisu
todan.
mane-faluk, Substantivu Mane ne’ebé nia
feen mate tiha ona.
mane-foun, Substantivu Ita-nia oanfeto nia
la’en.
mane-klosan, Substantivu 1. Mane ida ne’ebé
seidauk kaben. 2. Mane foin-sa’e. Sin.
joven
Manila
mane-oan, Substantivu Mane ne’ebé sei ki’ik.
Sin. labarik-mane
maneira, Substantivu 1. Dalan ka métodu
atu halo buat ruma. Sin. modu Ez. Paul
mak hatene maneira atu joga didi’ak
futeból. 2. Hahalok ka modu baibain
nian. Sin. modun Ez. Hirus-teen ne’e
maneira aat ida tanba bele hasobu
relasaun ho ema seluk.
maneiras, Substantivu Modun di’ak baibain
nian.
manek, Adjetivu 1. Kona-ba mane. Sin.
maskulinu, amak 2. Ne’ebé hahalo an
hanesan loos duni. 3. (Feto) ne’ebé mak
hahalok hanesan mane nian.
manekín, Substantivu Boneku ne’ebé rep-
rezenta mane ka feto, baibain tau iha loja
sira hodi aprezenta modelu roupa sira-
nian.
manetik, Adjetivu Ne’ebé hanetik. Sin. pre-
ventivu Substantivu Ema ka buat ne’ebé
hanetik.
mangame, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok)
ko’alia ho maneira ne’ebé lanormál tan
moras ka xoke ruma. Ez. Keta mangame,
selae ema hanoin ó bulak ida. 2. (Ha-
halok) ko’alia mesamesak bainhira toba
ka dukur hela.
mangoña, Substantivu Hahalok toos la tuir
ema seluk hodi hasala programa ka
hasobu hakmatek. Ez. Ha’u la bele tolera
tanba ninia mangoña oioin de’it, dala ruma
nia dehan bá maibé ikusmai nia lakohi tiha.
manifestante, Substantivu Ida hosi ema sira
ne’ebé halibur an hamutuk atu halo mani-
festasaun.
manifestasaun, Substantivu Hahalok polí-
tiku hodi halibur an hamutuk atu hato’o
ba autoridade sira ita-nia hanoin ka
hakarak.
manikómiu, Substantivu Ospitál ba ema
sira ho moras mentál, ospitál hodi kura
ema bulak sira.
Manila, Substantivu Sidadekapitál rai-Fili-
pinas nian, nakfati iha nusa Lusaun.
maninga
maninga, Substantivu Buat ne’ebé ema uza
atu dada ka atrai ema seluk, hanesan
ai-moruk raina’in ne’ebé Timoroan sira
fiar katak bele dada feto ka mane atu
hakarak nia. Sin. abanat Ez. Lekimau
oin-aat ne’e kaer maninga hodi halo
feto-oan furak ne’e kaben tiha ho nia. Verbu
Tau ai-moruk hodi halo ema ida gosta ita.
maninuk, Substantivu Ema ne’ebé haninu.
Sin. observadór
manipula, Verbu 1. Kontrola ka influensia
ema seluk ba razaun sira be di’ak ba nia
an de’it. 2. Haduka ka muda tiha pozisaun
ka kontrola ekipamentu ida la tuir dalan
baibain nian. Ez. Tezoureiru ne’e manipula
tiha taxa governu nian.
manipuladór ~ manipuladora, f. Adjetivu/
Substantivu (Ema) ne’ebé manipula bei-
beik ka hali’is ba manipula.
manipulasaun, Verbu
manivela, Substantivu Pesa ida mákina nian
ida ne’ebé ita dulas ho liman.
manko, Substantivu Bikan kle’an ne’ebé ita
uza hodi tau modo-been ka hahán seluk
ne’ebé iha been.
manobra, Substantivu Asaun ida ne’ebé ema
halo ho jeitu ka matenek atubele muda
situasaun ne’ebé susar ba di’ak hodi fó
vantajen ba nia an. Ez. Keta halo
manobra hanesan ne’e tanba bele
haterus povu ki’ik. Verbu Muda buat
ruma didi’ak iha situasaun ne’ebé susar.
manoin, Substantivu Ema ne’ebé hanoin
kona-ba tópiku importante ka sientífiku
ruma. Sin. intelektuál
mañozu ~ mañoza, f. Adjetivu/Substantivu
1. (Ema) ne’ebé maña. Sin. manãdór
2. (Ema) ne’ebé susar atu aguenta ka
kontrola nia tanba ema seluk la bele
komprende nia hakarak loloos.
manorik, Adjetivu Kona-ba hanorin. Sin.
pedagójiku, edukativu
manorin, Substantivu Ema ne’ebé hanorin.
Sin. mestre, dosente, profesór
manta, Substantivu Kapotekahena-takane’ebé
272 Manufahi
mahar no baibain iha fulun, uza ba taka
isin iha tempu toba kalan, liuliu iha
tempu malirin.
manteiga, Substantivu Substánsia bokur
kinur ida ne’ebé halo hosi susu-been ka
ai-horis nia mina.
mantein, Verbu La muda buat ida nia tatuur
ka pozisaun, tau nafatin hanesan uluk.
Ez. Juis sira tenke mantein sira-nia neu-
tralidade hodi la hali’is ba partidu ida.
mantolun mós manutolun, Substantivu
Fuan kabuar ho kulit toos kór-mutin
ne’ebé manu sira hamosu ba sira-nia oan
sira ma’e ka dezenvolve iha laran to’o
tempu nakfera. Ita ema gosta han
mantolun.
mantolun-modok, Substantivu Parte kinur
iha mantolun nia laran
mantolun-mutin, Substantivu Parte mutin
iha mantolun nia laran. Sin. albumina
manu1, Substantivu Balada fuluk ne’ebé iha
ain rua no liras rua atubele semo.
manu2, Substantivu Títulu hodi hasé maun
boot ka mane ne’ebé idade boot liu ita.
manu-ain, Substantivu Ema ne’ebé lori ta-
tolin ka liamenon. Sin. makloriktatolin,
mensajeiruEz.Durantefunu,informasaun
sira bele to’o iha rai-li’ur tanba ita soi
manu-ain barak.
manuál, Adjetivu 1. Liman nian. Sin. limak
2. Ne’ebé ita uza ho liman. Liafuan-sorun:
automátiku Ez. Ita-nia karreta foun ne’e
manuál ka automátiku? Substantivu Livru
ki’ik ne’ebé hanesan matadalan ba buat ida.
manu-aman, Substantivu 1 Manu ne’ebé
aman, ne’ebé la produs manu-tolun, la
luut oan. 2. Forma figuradu katak ema
ne’ebé barani no forte atu hala’o buat
ruma maski susar.
manu-daren, Substantivu Manu-fulun lotuk
latar ida ho forma hanesan sasuit, ne’ebé
hamriik iha manu nia ulun, baibain furak
ka kór-barak. Sin. babeer, babelen
Manufahi, Substantivu Vila no distritu ida
iha parte tasi-maneTimór nian. Sin. Same
manu-fuik
manu-fuik, Substantivu Manu ne’ebé moris
iha ai-laran no la’ós hakiak iha uma.
manu-futu, Substantivu Manu-aman boot
ne’ebé iha delun, uza hodi kesi tara bá
iha ain molok atu futu.
manu-inan, Substantivu Manu ne’ebé inan
no bele fó tolun no luut oan.
manu-knuuk, Substantivu Fatin ida ne’ebé
manu-inan sira uza hodi natolun no luut
bá. Sin. luut-fatin
manu-liin, Substantivu Manu-fuik espésie
ida ne’ebé isin ki’ikoan, han hare, ka
estraga hare sira iha natar. Naran-sientí-
fiku: Padda fuscata
manu-luhan, Substantivu Fatin luan natoon
ne’ebé ema halo hodi hakiak manu.
manu-oan, Substantivu 1. Manu ne’ebé sei
ki’ikoan, manu ne’ebé foin fera husi
manu-inan nia tolun. 2. Espresaun po-
pulár ida hodi refere ba labarik-mane
nia penis.
manu-rade, Substantivu Manu hosi família
anatídeu siranian ne’ebé soi ain belar
boot no gosta moris iha bee.
manuskritu, Adjetivu Ne’ebé ema hakerek
ho liman. Substantivu 1. Obra ne’ebé ema
hakerek ho liman. 2. Testu ne’ebé ita
prepara atu imprime ka publika.
manu-talin, Substantivu 1. Tali hodi kesi
manu. 2. Ema ne’ebé lori mensajen bá-mai
entre ema na’in-rua ne’ebé hakarak harii
relasaun ka namora.
manutensaun, Substantivu Hahalok ka efeitu
mantein nian.
manu-tolun: haree mantolun
mapa, Substantivu Dezeñu ne’ebé reprezenta
rai nia ilas ka zona ida, ho liña, pontu,
tadak no kór oioin hodi hatudu tasi-
ibun, foho-kadoek, sidade no vila sira,
dalan-inan sira nst.
Maputu, Substantivu Sidadekapitál rai-
Mosambike nian. Lourenço Marques
maka nia naran uluk nian.
maraik, Substantivu Ema ne’ebé haraik. Sin.
doadór
273 maritál
maran, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha bee. Lia-
fuan-sorun: bokon 2. (Fatin) ne’ebé la
iha ai-horis moris bá tanba bee la to’o ka
udan la tau. Substantivu Kualidade ka
tempu maran.
maratona, Substantivu Halai-taru naruk ida.
maratonista, Substantivu Atleta ne’ebé halai
iha maratona.
marauk, Adjetivu Ne’ebé harau. Substantivu
Ema ne’ebé harau. Sin. violadór
maravilla, Substantivu Buat foun ka labaibain
ne’ebé halo ita admira tan nia fafurak
ka baboot.
maravillozu ~ maravilloza, f. Adjetivu
maremotu, Substantivu Tasi-nakdoko.
marexál, Substantivu Títulu-onra ne’ebé ezér-
situ fó ba jenerál balu.
marfín, Substantivu Elefante ka balada boot
seluk nia nehan-asu.
margarina, Substantivu Substánsia mamar
kór-kinur atu hanesan ho manteiga,
halo hosi mina modotahan nian ka hosi
balada nia bokur.
maridak, Adjetivu Ne’ebé haridak, ne’ebé
halo hakridak ka hakfodak ladi’ak. Sin.
orrivel Ez. Tropa indonézia sira halo
krime maridak barak bainhira tama mai
ita-nia rain iha fulan- Dezembru 1975.
mariik, Substantivu Ema ne’ebé harii. Sin.
konstrutór; fundadór
marijuana, Substantivu Droga narkótika
ne’ebé nia feitiu hanesan ai-tahan maran
uza hodi fuma no halo ema lanu. Naran-
Botániku: Cannabis sativa
mariña, Substantivu Forsa militár ho ró-lubun
ne’ebé ronda tasi, baibain forsa nasionál.
mariñu ~ mariña, f. Adjetivu Tasi nian,
konaba tasi. Sin. tasik
mariñeiru, Substantivu Ema-mane ne’ebé
serbisu iha ró ka la’o tasi. Sin. ema ró
maripoza, Substantivu Kukulai ka borboleta
ida ne’ebé kór-malahuk no ahinaroman
dada iha kalan. Sin. kukulaikalan
maritál, Adjetivu Kaben nian; kaben-na’in
nian.
marítimu ~ marítima
marítimu ~ marítima, f. Substantivu Ne’ebé
namka’it ho tasi. Ez. Klima foho nian
malirin liu klima marítimu.
marjinál, Adjetivu 1. Ninin nian. 2. Ne’ebé
ema tau ba ninin, hakribi, hasees tiha,
ka hebai.
marjinaliza, Verbu Hasees ba sosiedade nia
ninin.
marjinalizadu ~ marjinalizada, f. Adjetivu
marjinalizasaun, Substantivu
marka, Substantivu Noda ka pontu ki’ik
ne’ebé mosu bainhira buat ida sai fo’er
ka hetan kanek. Sin. tadak Verbu 1. Tau
tadak ka sinál. Ez. Ami marka kuda ho
besi mean atu na’in bele koñese lailais.
2. Planeia ka organiza. Ez. Ha’u iha enko-
ntru ida marka ona ba tuku haat. 3. Hatama
númerutelefone atubele liga ba ema ruma.
markasaun, Substantivu
markadór, Substantivu 1. Ema ka buat ne’ebé
marka; liafuan ida ne’ebé marka funsaun
gramatikál ruma. Sin. matadak 2. Ai-
tuduk boot iha fatin públiku ruma. 3.
Ai-tuduk iha estádiu ka tebe-bola fatin
ne’ebé hatudu rezultadu jogu nian. 4.
Kaneta oin ida ho tutun feltru. 5. Fute-
bolista ne’ebé tebe bola ba baliza adver-
sáriu nian atu halo golu. Ez. Ronaldo mak
markadór di’ak ida Brazíl nian iha Kopa
Mundiál 2002 iha Koreia Súl no Japaun.
marksista, Substantivu Ema ne’ebé fiar ka
moris tuir doutrina Karl Marx nian.
Sin. komunista
marksizmu, Substantivu Hanorin idealista
ida tuir Karl Marx nian, katak estadu mak
soi buat hotu-hotu, fahe hanesan ba
sidadaun hotu-hotu ne’ebé presiza, no
ema ida la bele uza ema seluk nia kole
hodi hariku ninia an hanesan iha sistema
kapitalista.
marmela, Verbu (Namoradu na’inrua) bisi-
bisi ba malu, re’i malu, hakohak malu, nst.
marmelada, Substantivu Ai-fuan ne’ebé te’in
halo tasak no midar, uza hodi halo dose
ka hodi kose ba paun molok atu han.
274 martinikanu ~ martinikana
mármore, Substantivu Fatuk kalkáriu toos
no nabilan, iha kór-mutin no mós kór
seluk tan. Ez. Indústria mármore nian
bele sai importante loos iha ekonomia
abanbainrua nian.
maroek, Adjetivu Ne’ebé haroe. Sin. kor-
ruptivu
maromak, Adjetivu 1. Ne’ebé haroma. Subs-
tantivu 1. Ema ne’ebé haroma ka fó
roman. 2. (maromak) Ídolu ka lulik
ne’ebé ema sira adora iha relijiaun jentiu
ka animista. Sin. divindade 3. (Maromak)
Na’i haree-labelek no bele hotu-hotu
ne’ebé aas liu hotu, ida be halo lalehan
ho rai no buat hotu-hotu. Sin. Na’i
Maromak
maromak-feto, Substantivu 1. Divindade ida
ne’ebé ema sira haree nu’udar emafeto.
marondak, Adjetivu Ne’ebé ronda. Substan-
tivu Ema ne’ebé ronda. Sin. ronda-na’in
marreta, Substantivu Martelu boot no todan
halo ho besi ne’ebé ema uza hodi fera
fatuk sira.
marrokinu ~ marrokina, f. Adjetivu Rai-Ma-
rrokus nian. Substantivu Ema Marrokus.
Marrokus (rai-) Substantivu Rain no estadu
iha Áfrika Norte.
marsiál, Adjetivu Funu nian, konaba funu.
Sin. funuk
marsianu ~ marsiana, f. Adjetivu Planeta
Marte nian. Substantivu Ema imajináriu
planeta Marte nian.
Marte, Substantivu 1. Planeta dahaat sistema
lorok nian, tuir Rai no ulukba Júpiter.
2. Romanu antigu sirania maromak
funu nian.
martelu, Substantivu Instrumentu ida ho
besi ida tutan ba kaer-fatin halo hosi ai
ka plástiku, ne’ebé ema uza hodi tuku ka
hedi besi-kusan ba ai. Sin. besi-tanutuk
Martinika (rai-) Substantivu Rai-kotun ida
iha Tasi-Antillas ne’ebé rai-Fransa ukun
nu’udar departamentu tasi-balun nian.
martinikanu ~ martinikana, f. Adjetivu Rai-
Martinikanian.SubstantivuEmaMartinika.
martir 275
martir, Substantivu Ema ne’ebé sofre to’o mate
tanba defende loloos nia relijiaun ka nia
fiar. Ez. Igreja Katólika soi martir bara-
barak, hahú hosi Santu Estevan.
martíriu, Substantivu 1. Mate nu’udar martir,
martir ida nia mate. 2. (arti figuradu)
Taterus boot.
martiriza, Verbu 1. Oho nu’udar martir. 2.
Halo atu terus tebetebes.
maruak, Adjetivu Ne’ebé haruak. Sin. redup-
likativu
maruik, Adjetivu 1. Ne’ebé iha ruin barak.
2. Ne’ebé isin-krekas to’o nia ruin sira
mosu. 3. (Fuuk) ne’ebé iha kribut
ki’ikoan no barabarak. Sin. mulatuk
Marxál (rai-, Nusar-) Substantivu Nusa-lubun
no estadu ida iha Tasi- Boot Pasífiku ho
populasaun mikronézia.
marxalense, Adjetivu Rai-Marxál nian. Subs-
tantivu Ema Marxál.
mas, Konjunsaun Liafuan ne’ebé ita uza
bainhira atu hatete buat ruma ne’ebé
seluk ka lahanesan sira seluk. Sin. maibé,
mais Ez. Sira atu bá mas sira seidauk hetan
karreta ida.
masa1, Substantivu 1. Volume hosi bee no
buat uut ka rahun sira seluk ne’ebé ema
kahur atu fó forma ba buat ida ne’ebé
ita halo, n.e. dose, estátua, didin nst. 2.
Grupu boot hosi ema ne’ebé halibur
malu hamutuk iha fatin ida. Ez. Sira
sei lori masa hosi foho atu halo manifesta-
saun hasoru injustisa.
masa2, Substantivu 1. Plástiku ida ne’ebé
mahar no toos; baibain hodi halo balde,
kaneka, basia, nst. 2. Bee-fatin hanesan
balde.
masaan, Substantivu Ema ne’ebé hasaan.
Sin. matiuk
masa-simentu, Substantivu Simente kahur
ho rai-henek no bee hodi halo bloku,
hodi reboka uma, nst.
masajen, Substantivu Hahalok kumu; de’ut
ho liman nu’udar terapia ba ema kole ka
moras. Sin. kakumuk
maski
masajista, Substantivu Ema ne’ebé fó masajen.
masakra, Verbu Oho ema barak ho modu
violentu ka kruél iha fatin ruma. Ez.
Forsa indonézia sira masakra mane no
labarik-mane basuk iha Kraras.
masakre, Substantivu Hahalok oho ema
barak iha fatin ida. Ez. Masakre Santa
Krús ne’ebé akontese iha loron 12 Nove-
mbru 1991 halo klosan sira barak mate.
masán, Substantivu Ai-fuan kabuar midar
ho kulit kabeer no mihis; nia kór baibain
mean maibé bele mós matak bainhira
tasak.
masarak, Adjetivu Ne’ebé hasara. Substa-
ntivu Ema ne’ebé hasara. Sin. imitadór
masaun, Substantivu Ema ida ne’ebé tuir
masonaria.
Masedónia (rai-) Substantivu 1. Rain no es-
tadu iha Europa Sudeste ho populasaun
eslava. 2. Rejiaun ida rai- Grésia norte
nian.
masedóniu ~ masedónia, f. Adjetivu Rai-
Masedónia nian. Substantivu 1. Ema
Masedónia. 2. (lia-masedóniu) Dalen
eslavóniku rai- Masedónia nian.
mase’ik, Adjetivu Ne’ebé hase’i. Sin. krítiku
Substantivu Ema ne’ebé hase’i. Sin. krí-
tiku
masemok, Substantivu Ema ne’ebé hasemo.
Sin. aviadór, pilotu-aviaun
masin, Substantivu Substánsia meer ne’ebé
mai hosi tasi-been be te’in tiha ona.
masin-midar, Substantivu Substánsia ida
ne’ebé mai hosi tohu-been ne’ebé ema
te’in iha fábrika.
masirin, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
hasirin. Sin. protetór
masivu ~ masiva, f. Adjetivu Ne’ebé boot,
bokar ka luan hanesan masa1 ida.
maskavu, Substantivu Masin-midar ne’ebé
nia kór hanesan xokolate.
maski, Konjunsaun Liafuan ne’ebé hatama
orasaun temi kona-ba situasaun ne’ebé
la hanesan ita hanoin ka hein. Sin. em-
bora, biar, mézmuke Ez. Maski kiak nia
maskulinu ~ maskulina
prontu nafatin atu tulun ema seluk
ne’ebé la iha aihan.
maskulinu ~ maskulina, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
pertense ba ka konaba seksu ida ne’ebé
bele sai aman. Sin. amak 2. Kona-ba mane,
mane nian; hanesan mane. Sin. manek
maso’ik, Adjetivu Ne’ebé haso’i. Sin. korretivu
SubstantivuEmane’ebéhaso’i.Sin.korretór
masolok, Adjetivu Ne’ebé hasolok. Substan-
tivu Ema ne’ebé hasolok.
masonaria, Substantivu Klibur sumik ka seita
sekreta ida ne’ebé tulun nia membru sira
atu sa’e ba fatin aas iha sosiedade no mós
hasoru hanorin, influénsia no misaun
Kreda Katólika nian.
masóniku ~ masónika, f. Adjetivu
masonik, Substantivu Forsa supranaturál
ne’ebé bele subar an husi itania haree,
bele hamosu no halakon sasán ruma
ne’ebé ita haree.
massín, Konjunsaun Maibé ... fali (hodi hato’o
kontraste ida). Ez. Sira la selu ho dolar
amerikanu massín ho dolar australianu.
masturbasaun, Substantivu Book moen ka
organ seksuál to’o hamosu orgazmu.
masu, Substantivu Karta ka sigarru lubun ida.
masusar, Adjetivu Ne’ebé hasusar. Sin. prob-
lemátiku Substantivu Ema ne’ebé hasusar
ka hamosu susar.
masuuk, Adjetivu Ne’ebé la tuur metin, la
iha hela-fatin no la’o tun la’o sa’e la halo
serbisu ida. Sin. vadiu
matabixu, Substantivu Refeisaun ki’ik ne’ebé
ita han iha dadeer molok atu bá serbisu.
Sin. handadeer
matadak, Substantivu 1. Ema ka buat ne’ebé
hatadak; liafuan ida ne’ebé marka funsaun
gramatikál ruma. Sin. markadór
matadalan, Substantivu 1. Ema be hatudu
dalan ba ema matan-foun ne’ebé sei-
dauk hatene dalan, seidauk hatene loloos
situasaun no kondisaun iha fatin ne’ebé
sira foin tau ain bá. Sin. gia 2. Livru ka
programa ida ne’ebé fó orientasaun ka
loke dalan ba ema ne’ebé buka-hatene.
276 matan-been
matadouru, Substantivu 1. Fatin hodi oho
balada sira molok atu fa’an iha merkadu
ka basar sira. Sin. ohona’an fatin 2. Fatin
fa’an na’an nian.
mataduk, Substantivu Ema ne’ebé hatadu.
Sin. publikasaun
matafatuk, Substantivu Animál tasik ki’ik ida
ne’ebé horik iha sipu laran hanesan ramiis,
tiran nst. Sin. marisku
matais, Substantivu Ema ne’ebé hatais.
matak1, Adjetivu 1. Ne’ebé soi kór hanesan
du’ut moris, Sin. kór-lumut, verde 2.
Ne’ebé seidauk tasak. Substantivu Ai-
horis hirak ne’ebé moris hela iha fatin-
fatin. Sin. verdura, vejetasaun Advérbiu
Halo lahó hanoin tasak, halo ho ansi.
matak2, Substantivu Ular-oan kórmetan
moris ida ne’ebé moris iha rai malirin
no susu ema no balada nia raan. Sin.
lameek, susu-raan, sangesuga
matamik, Adjetivu Ne’ebé hatami. Sin.
memoriál Substantivu 1. Ema ne’ebé
hatami. 2. Buat ne’ebé hatami. Sin.
monumentu
matan, Substantivu 1. Ida hosi organ rua iha
ulun ne’ebé ema no balada uza atu hodi
haree. 2. Tahan ida ne’ebé serve hodi
taka sasán hanesan sanan, termu, botir,
kaixa nst.
matan-aas, Adjetivu Ema ne’ebé foti an ka
hateke de’it ba ema sira ne’ebé riku ka
importante, la hateke ba ema sira ne’ebé
ki’ik ka simples. Sin. snobe Substantivu
Atitude matan-aas. Sin. snobizmu
matan-aat, Adjetivu 1. Ne’ebé nia matan
ladi’ak ka kle’uk. 2. Ne’ebé haree la hetan.
Sin. matan-delek
matan-balanda, Substantivu/Adjetivu (Ne’ebé)
nia matanoan azúl ka kór lalehan nian.
Ez. Ema inglés no olandés barak matan-
balanda maibé ema portugés ho matan-
balanda ladún barak.
matan-been, Substantivu Bee-musan ne’ebé
suli sai hosi itania matan, baibain tan
sentimentu laran-susar ka ksolok ruma,
matan-delek 277
maibé mós tan irritasaun ka moras ruma.
Sin. luun
matan-delek, Adjetivu Ne’ebé nia matan aat,
haree rai la hetan, la’o lamas de’it. Subs-
tantivu Kondisaun ka ema matan-delek.
2. (arti figuradu) Ema ne’ebé halo arbiru
de’it nu’udar ema matan-aat.
matan-dook, Substantivu Ema be adora no
halulik objetu ruma ne’ebé soi kbiit so-
brenaturál sira; si’ikdór no bele kura ema
nia moras sira.
matan-dorek, Substantivu Matan ne’ebé, tan
haree la loos ka lanormál, bainhira
hateke ba buat ruma, nia matanoan
hateke fali ba sorin karuk no loos. Sin.
matan-kliir,matankle’ukAdjetivu Ne’ebé
nia matan kle’uk.
matan-dukur, Adjetivu/Substantivu (Kondi-
saun) matan taka hela tanba kole.
matan-fukun, Substantivu Parte ulunfatuk
nian iha matanfuan nia leten ne’ebé
bubu uitoan no iha fulun.
matan-fulun, Substantivu Fulun ne’ebé moris
iha ita-nia matan-kulit leten.
matan-karak, Substantivu (Ema) ne’ebé kaan
no buka rikusoin ka podér atubele sai
forte liu ema seluseluk. Sin. ambisiozu
matan-kiduk mós matan-lakiduk, Substa-
ntivu Matan ne’ebé sofre moras hodi sai
mean. Sin. konjuntivite
matan-kle’uk mós matan-kliir, Substantivu
Matan ne’ebé, tan haree la loos ka lano-
rmál, bainhira hateke ba buat ruma, nia
matanoan hateke fali ba sorin karuk no
loos. Sin. matan-dorek Adjetivu Ne’ebé
nia matan kle’uk.
matan-kulit, Substantivu Kulit ida ne’ebé hodi
taka itania matan-musan ka matan-fuan.
matan-moos, Adjetivu Ne’ebé la sente dukur;
hadeer hela; ne’ebé sei haree moos.
matan-moris, Adjetivu Ne’ebé hatene haree ho
kuidadu;halovijilánsiakafóatensaunboot.
matan-oan, Substantivu Matan-musan metan
ne’ebé iha loos matafuan nia klaran. Sin.
pupila
matéria
matan-teen, Substantivu Matan-been restu
ne’ebé hamutuk no sai isin, kór-kinur,
baibain sai hosi ita-nia matan leet rua
ne’e bainhira ita toba no mós bainhira
ita hetan moras matan-mean.
mate, Verbu /Adjetivu 1. (Ne’ebé) para dada
iis ba nafatin, ne’ebé la moris ona.
Liafuan-sorun: moris 2. (Ne’ebé) sai kalma
no la iha atividade barak. Sin. hakmatek
3. (Ne’ebé) liu tiha ona loron, n.e. prazu
ai-han kaleen ruma. Sin. lakin Substan-
tivu Hahalok husik klamar sai tiha hosi
isin-lolon. Liafuan-sorun: moris, vida
mate-hamlaha, Verbu/Substantivu Mate
tanba la han, ka hahán la iha atu han.
mate-hamrook, Substantivu Mate tanba
hamrook, ka bee la iha atu hemu.
mate-isin,SubstantivuEmamateniaisin-lolon.
matebian, Substantivu Ema ne’ebé mate tiha
ona nia klamar. Sin. espíritu
Matebian (Foho-) Substantivu Foho ida nak-
fati besik subdistritu Ba’agia no Kelikai.
matek, Adjetivu Ne’ebé sente paralizadu ka
la bele book an.
matekek, Adjetivu Ne’ebé hateke. Substan-
tivu Ema ne’ebé hateke. Sin. espetadór
matemátika, Substantivu Siénsia ida kona-ba
sura no kalkula loloos númeru sira.
matemátiku ~ matemátika, f. Adjetivu
Kona-ba matemátika, matemátika nian.
Substantivu Ema matenek matemátika.
maten, Adjetivu Ne’ebé isin la moris no halo
buat hotu neineik liu. Sin. matek Subs-
tantivu Balada ne’ebé ema sira uza iha
sakrifísiu.
matenek, Adjetivu 1. Ne’ebé hatene barak.
Sin. intelijente; Liafuan-sorun: beik 2.
Ne’ebé komprende lailais. Sin. ulun-
mamar Substantivu 1. Kapasidade hodi
hatene buat barak. Sin. koñesimentu 2.
Esperiénsia ne’ebé ema ida iha kona-ba
buat ida.
matéria, Substantivu 1. Substánsia ida ne’ebé
forma buat ida nia isin, n.e. ai, fatuk,
besi, bee nst.; ida ne’ebé la’ós klamar. 2.
materiál 278
Hanorin kona-ba matenek ka siénsia
sanak ida iha eskola ka universidade.
Sin. dixiplina
materiál, Adjetivu 1. Kona-ba matéria,
matéria nian. Liafuan-sorun: espirituál
2. Ne’ebé ita bele kaer ho liman tanba
iha isin. Substantivu 1. Matéria ida ne’ebé
serve atu halo ka harii buat ruma. 2. Re-
kursu sira ne’ebé iha hodi uza ba buat ida.
materialista, Adjetivu Kona-ba materializmu;
ne’ebé tuir ka hali’is ba materializmu.
Substantivu Ema ne’ebé hadomi liu sasá
ka rikusoin mundu nian duké relasaun
entre ema sira ka domin ba Maromak.
materializmu, Substantivu Sistema filozófiku
ida ne’ebé fó importánsia ba de’it sasán
materiál, hebai fali buat espirituál sira.
maternidade, Substantivu 1. Kondisaaun sai
inan nian. 2. Ospitál ida ne’ebé ema-feto
isin-rua sira hodi tuur ahi bá, umamoras
ba partu.
materus, Substantivu Ema ne’ebé haterus.
Sin. persegidór; atormentadór
matetek, Substantivu Ema ne’ebé hatete.
Sin. oradór
matís, Substantivu 1. Kór ida nia kualidade
naroman ka nakukun. 2. Diferensa ka
haseluk ki’ikoan ne’ebé dala barak susar
atu haree. Ez. Kór-azúl lalehan nian soi
matís oioin, konforme loro-matan nabilan
maka’as ka lae.
matiuk, Substantivu Ema ne’ebé hatiu. Sin.
masaan
matodan, Adjetivu Ne’ebé hatodan. Substan-
tivu Ema ne’ebé hatodan.
matoman, Substantivu Ema ne’ebé hatoman.
Sin. treinadór
mato’ok, Adjetivu Ne’ebé hato’o. Sin. intro-
dutóriu Substantivu Ema ne’ebé hato’o.
Sin. aprezentadór
matríkula, Substantivu Tau-naran ka inskri-
saun ofisiál. Sin. rejistu
matroos, Substantivu 1. Mane ne’ebé ajuda
serbisu iha loja. 2. Ema-mane ne’ebé
loja-na’in haruka lori sasán bá-mai.
mauritanu ~ mauritana
matudak, Adjetivu Ne’ebé hatuda. Substan-
tivu Ema ne’ebé hatuda. Sin. lutadór,
kombatente
matuduk, Adjetivu Ne’ebé hatudu. Sin.
demonstrativu Substantivu Ema ne’ebé
hatudu. Sin. demonstradór
Maubara, Substantivu Vila no subdistritu
Likisá nian iha parte loromonu.
maubeik, Adjetivu (Mane) ne’ebé hatudu la
hatene buat ida, la hatene lee no hakerek.
Sin. ignorante
maubere, Substantivu 1. (maktolok) Ema-
mane ignorante no beik. 2. Termu ne’ebé
Fretilín hamosu iha 1975 hodi temi ba
mane timoroan sira.
Maubisi, Substantivu Vila no subdistritu ida
ne’ebé pertense ba distritu Ainaru.
mauhuu, Substantivu 1. Ema ne’ebé hafuhu
ema seluk nia atividade, liuliu atubele
hato’o ka kesar ba autoridade sira. 2. Ema
ne’ebé fó informasaun ba autoridade
militár sira kona-ba atividade klandes-
tina. Sin. bufana’in
mauk, Adjetivu Maun nian. Sin. fraternu
maun, Substantivu 1. Oan-mane boot, oan
mane ne’ebé moris uluk-ba sira seluk.
Sin. boun 2. (Títulu hodi hasé) mane
ida ne’ebé soi otas boot. Sin. manu
maun-alin, Substantivu Oan sira hamutuk,
mezmu feto ka mane iha família ida nia
laran.
maundobra, Substantivu Serbisu ne’ebé tra-
balladór sira mak halo.
maupagadór ~ maupagadora, f. Adjetivu/
Substantivu Ne’ebé la hatene agradese;
ne’ebé selu diak ho aat. Ez. Ema ne’e
maupagadór ida tanba uluk ha’u tulun
nia, oras ne’e nia la liga tiha ha’u.
Maurísia (rai-) Substantivu Rai-kotun no es-
tadu ida ihaTasi- Boot Índiku loromonuk.
maurisianu ~ maurisiana, f. Adjetivu Rai-
Maurísia nian. Substantivu Ema Maurísia.
Mauritánia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika norueste.
mauritanu ~ mauritana, f. Adjetivu Rai-
maus
Mauritánia nian. Substantivu Ema
Mauritánia.
maus, Adjetivu (Balada) ne’ebé la fuik, la
si’ak; baibain tanba ema hakiak iha uma.
Sin. di’an; Liafuan-sorun: fuik 2. (arti
figuradu) Ne’ebé fó ulun ka haraik an;
ne’ebé la hamosu susar. Liafuan-sorun:
nakar Substantivu Kualidade maus.
maxadu, Substantivu Buat kro’at ne’ebé ema
uza atu fera ai. Besi-tahan ida iha kuak
ba hatama airohan ida ne’ebé serve nu’udar
kaer-fatin. Sin. baliu
maxibombu, Substantivu Karreta públika
ida ho kadeira barabarak hodi tula pasa-
jeiru sira. Sin. autokarru
maxila, Substantivu Rede ida ne’ebé tara halo
namlele uza hodi toba ka hodi deskansa
iha leten.
mazokista, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
gosta sente moras ka gosta terus.
mazokizmu, Substantivu
meak, Adjetivu/Substantivu 1. Ne’ebé foin
moris. Sin. kosok Ez. Labarik-oan ne’e
meak loos, keta lori sai ba liur. 2. Ne’ebé
besi-teen han. Ez. Ai-riin ne’ebá hotu
meak.
mean, Adjetivu/Substantivu Ne’ebé soi kór
hanesan raan. Ez. Bandeira nia rohan
ida suku ho hena mean.
me’ar, Verbu/Substantivu (Halo) movimentu
ida ne’ebé aperta halo dada iis ladi’ak
hamutuk ho tarutu iha kakoroktalin;
sente katar iha kakorok hanesan buat
ruma la’o hela iha kakorok-talin ne’e,
hafoin me’ar atubele halakon tiha katar
ne’e.
me’ar-busa, Substantivu Moras ida ne’ebé
halo dada iis ladi’ak ka kotu-kotu. Sin.
suhuk, azma, moras-busa
meda, Substantivu Balada ida ne’ebé nia fei-
tiu hanesan busa, fó-susu oan, iha kohen
ka bolsu ida iha nia kabun hodi tau nia
oan sira lori bá-mai. Naran-sientífiku:
Phalanger maculatus
medalla, Substantivu 1. Besi rohan ho emblema
279 mee
ka imajen Maromak nian ne’ebé baibain
ema prega ba faru ka tara iha kakorok.
Sin. veronik 2. Metál hanesan osanbesi
ne’ebé ema simu nu’udar prémiu tanba
manán iha kompetisaun ida.
média, Substantivu Númeru ka sasukat natoon
iha buat rua nia klaran. Ez. Alunu sira
hetan nota oioin iha ezame; 78% maka
média.
medievál, Substantivu Otas Klarak nian hosi
sékulu da-6 liutiha Kristu to’o sékulu
da-15. Períodu ne’e nakfati entre Otas
Lakin (Idade Antiga) no Otas Kafoun
(Idade Moderna).
medikamentu, Substantivu Substánsia kímika
ne’ebé ema hemu hodi kura nia moras.
Sin. ai-moruk
médiku ~ médika, f. Adjetivu Kona-ba me-
disina ka ai-moruk. Substantivu Ema
profisionál ne’ebé kura ema nia moras
sira. Sin. doutór
medíokre, Adjetivu Ne’ebé nia kualidade
ladún di’ak. Ez. Paulina la manán prémiu
tinak tanba nia poezia medíokre de’it.
mediokridade, Substantivu
medisina, Substantivu Siénsia idane’ebé estuda
kona-ba médiku sira nian; matenek
kona-ba kura moras nian.
medisinál, Adjetivu Ne’ebé serve nu’udar
ai-moruk.
medita, Verbu 1. Hanoin kle’an kona-ba
buatruma.Sin.haklamar2.Tamabaestadu
hakmatek ka nonook nia laran ba tempu
balu hodi fó ba kakutak leet atu relaxa.
Ez. Bainhira bá tuir retiru, ema balu apro-
veita hodi medita.
meditasaun, Substantivu
mediterráneu ~ mediterránea, f. Substantivu
(Tasi Mediterráneu) Tasi ne’ebé nakfati
kontinente tolu nia leet, maka Europa,
Áfrika no Ázia. Adjetivu 1. Tasi Medi-
terráneu nian. 2. Hosi rain sira ne’ebé
hale’u Tasi Mediterráneu.
mee, Verbu Halo tarutu hanesan bibi nia
lian. Sin. namee
meer
meer, Adjetivu Ne’ebé masin barak ka sente
hanesan masin. Substantivu Kualidade
meer.
mehi, Verbu 1. Haree ka imajina buat ida
iha ita-nia ulun bainhira ita toba hela.
2. Hanoin kona-ba buat ruma ne’ebé
ita hakarak maibé seidauk hetan. Sub-
stantivu Buat ne’ebé ita mehi. Ez. Ha’u-nia
mehi atu sai doutór la’ós buat fasil ida.
meianoite, Substantivu Períodu ne’ebé hosi
kalan tuku 24.00 atu tama fali ba tuku
01.00 madrugada. Sin. kalan fahe-rua
meias, Substantivu Hena mihis ida ne’ebé
uza hodi falun ain molok atu tau sapatu.
meik, Adjetivu 1. Ne’ebé iha rohan ka tutun
lotuk. 2. Ne’ebé nia rohan ka tutun bele
sona ka suku. Sin. kro’at 3. (Liafuan)
ne’ebé vogál dadan iha nia sílaba ikus
mak hetan asentuasaun mahuluk. Ez.
Liafuan pás, hun, kafé, nanál hotu meik.
Substantivu Kualidade meik.
meiu, Substantivu 1. Instrumentu ne’ebé ita
uza nu’udar dalan atu fasilita atividade
ruma. Ez. Karreta ne’e meiu transporte
nian ida atubele tula ema no naha. 2.
Osan-besi portugés ida ne’ebé Timoroan
sira uluk uza iha otas koloniál.
meiudia, Substantivu Períodu entre tuku
12.00 atu tama ba tuku 13.00 lorokraik.
Sin. loron faherua
meiutermu, Substantivu Solusaun ba disputa
ka konflitu ne’ebé grupu ka haksesuk-
na’in rua bele simu maski la’ós buat
ne’ebé parte idaidak uluk hakarak.
Meka, Substantivu Kota lulik musulmanu
sira-nian no sentru boot ba peregrinasaun
iha mundu izlámiku, nakfati iha rai-
Arábia.
mekánika, Substantivu Siénsia konaba mákina
sira.
mekániku ~ mekánika, f. Adjetivu 1. Kona-ba
mákina no motór sira. 2. Ne’ebé akontese
ho modu automátiku no lahó hanoin ka
sentimentu. Substantivu 1. Ema ne’ebé
hadi’a ka hafoun motór ka mákina sira.
280 menina
mekanizmu, Substantivu Parte hosi mákina
ne’ebé halo knaar partikulár ida.
Melanézia (rai-) Substantivu Zona kaluan
iha Tasi Pasífiku Súl ne’ebé hakohak rai-
Papua no nusa-lubun barak ho popula-
saun rasa australoide nian ne’ebé ko’alia
dalen papua no austronéziku oioin.
melanéziku ~ melanézika, f. Adjetivu (Dalen)
rai- Melanézia nian.
melanéziu ~ melanézia, f. Adjetivu Rai-
Melanézia ka rasa Melanézia nian.
melek, Adjetivu Ne’ebé ki’ik tebetebes. Sin.
ki’ikoan Substantivu Kualidade melek.
melodia, Substantivu Nota muzikál katuir
ka sekuénsia ida ne’ebé furak no bele sai
kantiga ida nia hun.
melódiku ~ melódika, f. Adjetivu
melodiozu ~ melodioza, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
iha melodia furak. 2. (Lian) ne’ebé hananu
ho furak.
melo mós melok! Interjeisaun Liafuan ida
ne’ebé ita uza hodi fó merese ba ema
ne’ebé foin hetan susar ruma, liuliu ba
ema maldozu ka karak ba sasán. Ez.
Melok! Agora mak ó foin arrepende tan
lakon buat hotu.
membru, Substantivu Buat ida ne’ebé halo
parte hosi isin-lolon ida. Sin. isinbalun
2. Ema ne’ebé halo parte hosi grupu,
família, komunidade ka sosiedade ida.
memorandu, Substantivu 1. Nota diplomátika
ne’ebé hato’o hatudu rezumu kona-ba
situasaun ka lia ruma. 2. Nota-oan ida
ne’ebé hato’o informasaun kona-ba asuntu
importante ruma.
memória, Substantivu Kbiit hodi rai nafatin
hanoin kona-ba buat ka akontesimentu
ruma. Sin. tamin
Mena, Substantivu Kota no reinu antigu
Timór Loromonu nian, nakfati besik
rai-Oekusi, ne’ebé nia liurai-feto simu
tiha misionáriu portugés dahuluk sira
iha sékulu da-16.
menina, Substantivu Feto- ka fetooan ne’ebé
seidauk kaben. Sin. feto-klosan
menon
menon, Substantivu Instrusaun ka orden
ne’ebé ita fó sai ba ema seluk.
menopauza, Substantivu Tempu bainhira
ema-feto la hetan ona menstruasaun,
hodi lakon babelek ka kapasidade atu
hetan oan.
mensajeiru ~ mensajeira, f. Substantivu
Ema ne’ebé lori mensajen ka liamenon
bá-mai. Sin. manu-ain
mensajen, Substantivu Informasaun ka menon
ne’ebé ema tatoli tuir ema seluk ka meiu
ruma. Sin. lia-tatoli, tatolin, rekadu
mensiona, Verbu Temi kona-ba.
mensaun, Substantivu; Sin. tatemik
menstruasaun, Substantivu Raan-fo’er ne’ebé
sai hosi feto sira-nia vajina iha fulan-fu-
lan, hahú husi otas natoon to’o meno-
pauza. Sin. fasefulan, fulan-sona
mentál, Adjetivu Kona-ba neon no prosesu
hanoin nian. Sin. neok.
mentalidade, Substantivu 1. Kbiit neon nian.
2. Ema ida nia maneira atu haree no tetu
buat sira.
menus, Advérbiu Ne’ebé la to’o ka kuran,
ladún iha. Verbu Sai susar atu hetan.
Sin. mukit, falta Ez. Bee menus tanba
ema tesi ai-hun sira naranaran de’it.
meo, Substantivu 1. Busa fuik. 2. Ema si’ak;
malandru ka kriminozu. Verbu Halo
busa-lian. Sin. nameo
meo-lubun, Substantivu 1. Ema-lubun aat,
malandru lubun ida. Sin. banda
merak, Adjetivu (Bee) ne’ebé fo’er no nia kór
hanesan akar-been tanba udan tau hodi
lori ai-luruk no tahuteen. Substantivu
Kualidade merak.
merenda, Substantivu Refeisaun ki’ik ne’ebé
han iha loro-kraik entre almosu no jantár.
merese, Verbu Serve duni, iha direitu atu
hetan (buat di’ak ka aat). Sin. so’i Ez.
Nia la merese osan ne’e tanba la halo
buat ida ba projetu. Substantivu; Sin.
saso’ik
meresedór, Adjetivu Ne’ebé merese duni.
Sin. makso’ik
281 metade
merik, Substantivu Isin-kulit ne’ebé musa-
musan no katar tan moras ka alerjia ruma.
Espresaun buka merik katak buka defe-
itu, sala ka aspetu aat envezde buka
aspetu di’ak.
merin, Adjetivu Ne’ebé mahar tanba nia
isin soi elementu ki’ikoan barak ne’ebé
rabat malu, to’o ita la bele haree-borus;
grosu liu. Sin. mahar Substantivu Kual-
idade merin.
méritu, Substantivu 1. Kualidade ne’ebé halo
ita foti matan ba ema ida no mós hakarak
fó rekompensa ba nia. 2. Buat ida nia
kualidade kapás. Sin. saso’ik
merkadoria, Substantivu Sasán sira ne’ebé
atu fa’an iha merkadu ka fatin seluk.
merkadu, Substantivu Fatin públiku ne’ebé
ema barak fa’an sasán bá. Sin. basar
mesak, Adjetivu Ne’ebé ida de’it, la iha tan
seluk. Ez. Ha’u mesak iha uma katak la
iha tan ema ida.
mesamesak, Adjetivu 1. Ne’ebé mesak loos,
la iha ema ruma hamaluk ita. Ez. Ha’u
tuur mesamesak iha fatuk leten ida hodi
hanoin kona-ba tempu sei ki’ik. 2. Ne’ebé
hela mesak hodi sente laran-kraik tanba
la iha ema ida besik.
mestisu ~ mestisa, f. Adjetivu/Substantivu
Ne’ebé nia raan kahur, katak nia inan-
aman la’ós hosi rain ida de’it. Ez. Anita
mestisa ida tanba ninia inan timoroa no
nia aman portugés.
mestra, Substantivu Ema-feto ne’ebé hanorin
liuliu iha eskola primária.
mestre,SubstantivuEma-manene’ebéhanorin,
liuliu iha eskola primária.
mestre-serimónia, Substantivu Ema ne’ebé
hanesan matadalan ba atividade sira
ne’ebé ita hala’o iha festa ruma ka ser-
imónia ofisiál ruma nia laran.
meta, Substantivu Fatin ne’ebé ita haka’as an
atu to’o bá liuhosi knaar ruma. Sin.
kasinar, alvu, objetivu
metade, Substantivu Ida hosi baluk rua ne’ebé
hanesan de’it no forma katomak ida.
metak 282
Sin. balun
metak, Adjetivu 1. Ne’ebé sai ona metan. 2.
Ne’ebé metan uitoan.
metál, Substantivu Naran materiál toos ida
ne’ebé ema halo hosi murak-musan
hanesan besi, besi-asu, ritan, kaleen,
osan-mean, osan-mutin, alumíniu, zinku
nst. Sin. murak
metáliku ~ metálika, Adjetivu; Sin. kamurak
metalurjia, Substantivu Siénsia konaba pre-
para murak ka metál sira ba uzu industriál.
metalúrjiku ~ metalúrjika, Adjetivu
metan, Adjetivu Ne’ebé nia kór ida ne’ebé
hanesan ahi-anar ka kalan nakukun
tanba la haleno roman ida.
metáteze, Substantivu Fenómenu fonétiku
iha ne’ebé fonema ida troka fatin ho
fonema seluk iha liafuan nia laran,
hanesan iha lalakar sala taski ba forma be
loos taksi (konsoante k no s troka malu).
mete, Verbu Tama klaran, tau liman ka ibun ba
ema nia problema ruma. Sin. haktamak
meteoritu, Substantivu Meteoru nia baluk
ida ne’ebé monu ba rai.
meteoru, Substantivu Fatuk-lolon semo hela
iha espasuli’ur ne’ebé ahi han no nabilan
maka’as bainhira tama ba rai nia atmosfera.
meti, Substantivu 1. Kbiit hosi fulan nia
gravidade ne’ebé loroloron halo tasi
nakonu ka tun. 2. Parte tasi besik rai.
Verbu Buka tasi-kutun, atividade ne’ebé
peskadór sira hala’o bainhira meti maran
ka tasi dada an to’o maran.
meti-ulun, Substantivu Ahu-ruin ne’ebé iha
tasi laran no mosu bainhira tasi tun ka
maran.
metin, Adjetivu Ne’ebé la nakdoko ka namlele;
ne’ebé tonat ka toos hela. Liafuan-sorun:
dasak Substantivu Kualidade metin.
métodu, Substantivu Maneira partikulár
kona-ba halo buat ruma ka hala’o knaar
ka programa ruma.
metralladora, Substantivu Kilat-ahi ida ne’ebé
uza kartuxu barak hahisi hamutuk iha
rolu ka kabasa ida nia laran; bainhira
mihis
ema tiru, kilat-musan sai nadodon de’it.
metru, Substantivu 1. Sasukat ida ne’ebé
vale sentímetru atus ida. 2. Instrumentu
ida ne’ebé ita uza hodi sukat buat ida nia
naruk, laluan ka lalais.
mexikanu ~ mexikana, f. Adjetivu Rai-Méxiku
nian. Substantivu Ema Méxiku.
Méxiku (rai-) Substantivu Rain no estadu
iha ida Amérika Klarak, ne’ebé fahe lisuk
rai-ketan ida ho Estadu Naklibur Sira
Amérika Nian.
meza, Substantivu Mobiliáriu ida ne’ebé ita
uza hodi tau hahán ka sasán seluk iha
leten, selae hodi hakerek ka halo serbisu
seluk ruma iha leten.
meziña, Substantivu Meza ki’ik liu meza han
nian, baibain tau iha salavizita sira hodi
simu bainaka.
mezmu, Advérbiu Liafuan ida ne’ebé ita bele
tau iha Adjetivu nia oin atu hametin nia
arti. Sin. tebetebes, lahalimar Ez. Faru
ne’e mezmu kapás.
mézmuke, Konjunsaun Maski, embora. Sin.
mézmu se
midar, Adjetivu 1. Ne’ebé iha sabór furak,
no la’ós meer, hanesan masinmidar ka
bani-been. 2. Ne’ebé iha sabór furak,
bele mós midar ka meer. Substantivu
Kualidade midar.
mídia, Substantivu Buat hotu kona-ba fó sai
ka hato’o informasaun, nu’udar ezemplu
rádiu, televizaun, jornál, revista, nst.
midiki (lia-) Substantivu Lian rejionál ida
ne’ebé ema hosi zona Venilale mak ko’alia,
dialetu kawaimina nian.
migelitu, Substantivu (maktolok) Ema-mane,
liuliu mane-oan, ne’ebé halo an hanesan
feto. Sin. bero-feto
migrasaun, Substantivu La’o-rai hodi muda
hosi fatin ida ba fatin seluk, liuliu atu
manán moris. Sin. daderak
mihis, Adjetivu Ne’ebé nia volume ka laran
ki’ik liu, lotuk liu. Liafuan-sorun: mahar
Ez. Hena ne’e naklees lalais de’it tanba
mihis liu. Substantivu Kualidade mihis.
mii 283
mii, Verbu Hali’ur urina hosi mamiik nia
laran, soe bee-ki’ik. Substantivu Hahalok
mii nian.
miik, Adjetivu Miin nian; konaba mii. Sin.
urináriu
mii-moras, Substantivu Moras ida ne’ebé
mosu tanba glikoze ka masin-midar sa’e
ba nivel lanormál iha urina ka miin.
Sin. diabetes
miin, Substantivu Been idane’ebé ema no
balada sira hali’ur hosi mamiik. Sin.
urina, bee-ki’ik
miis, Adjetivu 1. (Hahán) ne’ebé ladún iha
gostu ka sabór. Sin. lafurak 2. (Paun)
ne’ebé la di’ak ona, ne’ebé toos ona.
Sin. siin 3. (To’os) ne’ebé la bele fó fuan
ka isin di’ak tanba rai bokur la iha ona.
Substantivu Kualidade miis.
mikro-ónibus: haree mikrolete
mikrobiolojia, Substantivu Siénsia ida ne’ebé
trata kona-ba mikróbiu sira.
mikrobiolójiku ~ mikrobiolójika, Adjetivu
milionária
mikróbiu, Substantivu Animál melek ka
ki’ikoan liu ne’ebé ita bele haree de’it ho
mikroskópiu no moris iha animál no
balada sira-nia isin laran.
mikrofone, Substantivu Aparellu ida ne’ebé
serve atu halo maka’as liután ema nia
lian bainhira ko’alia.
mikrolete, Substantivu Autokarru ki’ikoan
ne’ebé tula ema natoon.
Mikronézia (rai-) Substantivu 1. Zona kaluan
iha Tasi Pasífiku ne’ebé hakohak nusa-lu-
bun barak ho populasaun rasa mongoloide
nian ne’ebé ko’alia dalen austronéziku
oioin. 2. (Estadu Federadu Sira Mikro-
nézia Nian) Nusalubun ida iha rai- Mikro-
nézia ne’ebé ohin nasaun independente
ida.
mikronéziku ~ mikronézika, f. Adjetivu
(Dalen) rai- Mikronézia nian.
mikronéziu ~ mikronézia, f. Adjetivu Rai-
Mikronézia ka rasa Mikronézia nian.
Substantivu Ema Mikronézia.
mimadu ~ mimada
mikroskópiku ~ mikroskópika, f. Adjetivu
1. Mikroskópiu nian. 2. Ne’ebé tan ki’ik
tebetebes ita bele haree hodi de’it hateke
liuhosi mikroskópiu. 3. (kolokiál) Ne’ebé
ki’ik lahalimar. Sin. melek-oan
mikroskópiu, Substantivu Aparellu ida ne’ebé
ita uza hodi haree mikróbiu sira ne’ebé
ki’ik liu, ne’ebé ita la bele haree ho itania
matan rasik.
milagre, Substantivu Maravilla ka mamosuk
furak ne’ebé susar atu fiar tanba labaib-
ain, liuliu ida ne’ebé mosu tanba Maromak
Nia grasa. Ez. Jezús halo milagre hodi
fila bee ba tua.
milagrozu ~ milagroza, f. Adjetivu
milagreiru ~ milagreira, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo milagre. Sin. mahalok-
milagre
milionáriu ~ milionária, f. Substantivu Ema
riku lahalimar ne’ebé soi osan barak,
n.e. dolar tokon ba tokon.
milísia, Substantivu 1. Forsa militár ne’ebé
populasaun sivíl mak harii, liuliu bain-
hira mosu situasaun manas ka emerjénsia
ruma. 2. Ema membru milísia nian. Sin.
milisianu
milisianu, Substantivu Ema membru milísia
nian.
militante, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
tuir hanoin grupu ka partidu ida nian
no baibain hatudu hahalok maka’as no
agresivu.
militansa, Substantivu
militár, Adjetivu Kona-ba forsa armada,
tropa ka ezérsitu. Substantivu 1. Forsa
armada. 2. Ema ne’ebé membru ba forsa
armada. Sin. tropa
militariza, Verbu 1. Hatama tropa barak. 2.
Ukun liuhosi forsa armada.
militarizadu ~ militarizada, f. Adjetivu
militarizasaun, Substantivu
millaun, Numerál Númeru 1.000.000, tokon
sanulu. Sin. nanun
mimadu ~ mimada, f. Adjetivu Ne’ebé simu
domin maka’as maibé resik hosi aman-
mimu
inan ka membru família nian sira seluk
hodi halo tuir de’it buat hotu ne’ebé nia
hakarak.
mimu: haree fó-mimu
mina1, Substantivu Bokur-been ne’ebé ita
hasai hosi ai-horis, animál sira, ai-horis
sira, rai okos (mina minerál).
mina2, Substantivu 1. Kuak boot no kle’an
ne’ebé ema sou ka ke’e iha rai hodi hasai
murak-musan. Sin. sou-fatin 2. = minas
mina-fahi, Substantivu Fahi nia bokur ne’ebé
hasai hosi nia isin bainhira sona tasak tiha.
mina-morin, Substantivu Been morin ne’ebé
ema uza atu rega ba isin hodi hamorin.
mina-rai, Substantivu Mina minerál ne’ebé
uza atu hala’o mákina ka ba sunu.
minas, Substantivu Aparellu esplozivu ne’ebé
ema subar iha fatin ruma ka kuda iha
rai atubele rebenta bainhira ema ka buat
ruma book tiha.
mina-sarani, Substantivu Mina ne’ebé amlu-
lik sira uza hodi kose ba ema nia isin
bainhira fó sakramentu hanesan batizmu,
konfirmasaun ka kutan ikus.
minerál, Adjetivu (Substánsia) ne’ebé ita sou
ka ke’e sai hosi rai. Substantivu Subs-
tánsia tonat ne’ebé forma fatuk oioin.
Sin. buatsou
minériu, Substantivu Murak ka metál nia
musan, ne’ebé ema hasai hosi buat-sou
ka minerál. Sin. murak-musan Ez. Minériu
besi nian katak besi-musan.
minimiza, Verbu Halo atu sai mínimu, ha-
menus to’o bele.
minimizasaun, Substantivu
mínimu ~ mínima, f. Adjetivu/Substantivu
Konaba hahurak ka kuantidade ki’ik liu
posivel. Ez. Mínimu ema na’inrua de’it
mak bele tama ba fatin kloot ida-ne’e.
ministériu, Substantivu Departamentu gov-
ernu nian ida ne’ebé harii hodi hala’o
servisu públiku oioin.
ministeriál, Adjetivu
ministru ~ ministra, f. Substantivu Ema
ne’ebé simu kargu ka funsaun nu’udar
284 misteriozu ~ misterioza
ulun-boot ministériu ida nian.
minoria, Substantivu 1. Grupu ida ne’ebé
ki’ik liu, kompara ho grupu seluk sira.
2. Grupu étniku ka relijiozu ne’ebé ki’ik
iha sosiedade ka nasaun ida. Ez. Izlaun
iha Timór ne’e relijiaun ida ne’ebé mi-
noria mak tuir.
minoritáriu ~ minoritária, f. Adjetivu
minúskula, Substantivu Letra ne’ebé hak-
erek ho letra ki’ik. Sin. letra ki’ik.
minutu, Substantivu 1. Unidade tempu nian
ne’ebé hanesan ho segundu neenulu.
2. Períodu tempu badak ida. Ez. Minutu
ida, ha’u sei bá kotuk lai.
mirain, Substantivu Nehek kórmutin ida
ne’ebé baibain han ai, surattahan no
hena, halo sai lahuk ka dodok
misa, Substantivu Sakrifísiu santu ne’ebé
amlulik katóliku ka ortodoksu hala’o iha
uma-kreda atu fó-hanoin kona-ba Jezús
Nia han-kalan ikus no Nia mate iha
krús. Ez. Iha sakrifísiu misa nian Jezús
Kristu Nia futar Isin no Raan sai preze-
nte ho forma paun no tua-uvas nian. Verbu
1. Halo ka selebra misa. 2. Rona misa.
misál, Substantivu Livru ida ne’ebé hakohak
orasaun sira misa nian no mós oinsá
hala’o serimónia ida-ne’e.
misaun, Substantivu 1. Knaar ruma ne’ebé
ema ka organizasaun hakfiar ka fó ba ema
seluk atu hala’o. 2. Atividade no instala-
saun sira ne’ebé governu, kreda ka organi-
zasaun seluk harii iha fatin ka rain seluk
hodi reprezenta nia ka hala’o nia knaar
iha ne’ebá. Ez. Kreda Katólika loke misaun
barak iha ita-nia rain atu halekar fiar sarani.
misil, Substantivu Buat ida ne’ebé ita soe,
hasemo ka hana. Sin. kasoek
misionáriu ~ misionária, f. Adjetivu/Subs-
tantivu 1. (Ema) ne’ebé hala’o misaun
ruma. 2. (Ema) ne’ebé halekar evanjellu
no hala’o knaar Kreda nian iha rain seluk.
mistériu, Substantivu Buat ne’ebé ema la
bele komprende ka hatene.
misteriozu ~ misterioza, f. Adjetivu
mitra 285
mitra, Substantivu Taka-ulun hanesan xapeu
aas ida ne’ebé amu-bispu uza bainhira
halo misa.
mitolojia, Substantivu 1. Povu ida nia mitu
hotu-hotu. 2. Siénsia kona-ba mitu sira.
mitolójiku ~ mitolójika, f. Adjetivu
mitu, Substantivu 1. Ai-knanoik hosi tempu
antigu ne’ebé haklake eventu naturál sira
ka kona-ba povu nia hun. 2. Fiar ka
esplikasaun ida ne’ebé la loos. Ez. Ai-
knanoik kona-ba rai-Timór nahún hosi
lafaek ida ne’e mitu furak ida.
mítiku ~ mítika, f. Adjetivu
mo’at, Verbu. 1. Susu maka’as buat ruma ho
ibun ka iha ibun. Sin. xupa 2. Tau ka
fuma sigarru ka tabaku ba ibun. Sin.
fuma Substantivu Hahalok mo’at nian.
mobília mós mobiliáriu, Substantivu Sasán
ne’ebé uza iha uma-laran atu tuur, toba,
deskansa ka serbisu bá (n.e. kadeira, sofá,
kama, sofá, meza, sekretária) selae atu rai
sasán iha laran (n.e. armáriu, guardafatu
nst.).
moda, Substantivu Maneira partikulár kona-ba
hatais roupa ka arte ne’ebé grupu ka
sosiedade ida gosta iha otas ida nia laran.
modan, Substantivu Moras hali’ur bee-boot
ho raan no been iha laran. Sin. teeraan,
dizenteria
modela, Verbu Halo tuir modelu. Sin. habanati
modelu, Substantivu Buat ida ne’ebé serve
nu’udar ezemplu ka padraun. Sin. banati
modera, Verbu Halo sai moderadu.
moderasaun, Substantivu
moderadu ~ moderada, f. Adjetivu Ne’ebé
la uitoan liu no la barak liu; ne’ebé iha
klaran de’it la todan ba sorin-sorin;
ne’ebé la ezajera.
modernista, Adjetivu/Substantivu (Ema)ne’ebé
hali’is ba modernizmu.Sin.tradisionalista
modernizmu, Substantivu 1. Filozofia ka
estilu ne’ebé hali’is ba buat modernu
sira no baibain hakribi buat tuan sira
no liuliu tradisaun. 2. Movimentu iha
Kreda laran ne’ebé buka atu halakon
mohu
doutrina no kostume tradisionál sira;
liberalizmu relijiozu. Liafuan-sorun:
tradisionalizmu
modernu ~ moderna, f. Adjetivu 1. Tempu
daudaun nian. Sin. kafoun 2. Ne’ebé
hakdook hosi banati tuan sira.
modernidade, Substantivu
modestu ~ modesta, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
hatudu hanoin ka koa’lia ne’ebé simples
no la foti an. 2. Ne’ebé haraik an. 3. Ne’ebé
la ezajera.
modéstia, Substantivu
modo, Substantivu 1. Ai-fuan ida ne’ebé nia
isin meer, la midar, n.e. tomate, fehuk,
kabuar, lakeru, fore, ervilla. 2. Ai-han
ne’ebé makte’in prepara atu han ho etu.
modo-tahan, Substantivu 1. Modo nia tahan.
2. Modo ne’ebé halo hosi ai-horis sira
be kuda iha toos.
modok, Substantivu Kór-verde tasak, ka kór
hanesan ai-tahan ne’ebé tuan ona.
modo-teen: haree morteen
modu, Substantivu 1. Dalan atu halo buat
ruma. Sin. maneira, nu’un 2. = modun
modun, Substantivu Ema nia maneira, jeitu
ka hahalok di’ak no aat. Ez. Ema ne’e
soi modun ladi’ak tanba gosta hirus ema.
moe, Verbu 1. Sente oin-monu kona-ba sala
ida ne’ebé ita foin halo. 2. Sente neon-sala
kona-ba situasaun aat ruma, hodi ta’uk
mós kona-ba ema seluk nia hanoin
negativu tanba ne’e. 3. Sente ladún di’ak
tanba ita la hatene ka seidauk toman
ho buat foun ruma. Ez. Labarik ne’e
moe koa’lia iha ema barak nia oin. Subs-
tantivu Sentimentu moe nian.
moe-laek, Adjetivu Ne’ebé la hatene moe ka
la sente moe ba buat ne’ebé nia halo.
Sin. seinvergoña
moen, Substantivu Organ seksuál. Sin. sas-
ánlulik
Mogadixu, Substantivu Sidadekapitál rai-
Somália nian.
mohu, Adjetivu 1. (Ahi) mate. 2. (Kór) lakon.
Sin. more 3. Sai munuk ka lakro’at. 3.
moíñu
Hotu kedas, la iha kedas ona. Sin. lakon
moíñu, Substantivu Mákina hodi dulas batar,
trigu ka kafé nia musan hodi halo uut.
mola, Substantivu 1. Besi-le’un ida ne’ebé serve
atu hamate xoke ka atu habele movi-
mentu. 2. Besi-le’un hodi hametin roupa
ka objetu seluk ne’ebé ita tara iha tali.
Moldávia (rai-) Substantivu Rain no estadu
iha Europa Sudeste ho populasaun
romena.
moldáviu ~ moldávia, f. Adjetivu Rai-Mol-
dávia nian. Substantivu Ema Moldávia.
moldura, Substantivu Metál, plástiku ka ai-
baluk ho forma retangulár, hodi tau
imajen ka fotografia sira bá. Sin. kuadru
molik, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha buat ida
taka; ne’ebé mamuk hela. Sin. tanan 2.
Ne’ebé la hatais hena. Sin. isin-tanan
Substantivu Kondisaun molik.
mollu, Substantivu Modo-been ne’ebé ita pre-
para hodi kahur malu liis sona, tomate,
sutate, nst. atu hafukar ka akompaña
etu, na’an ka ikan.
molok, Konjunsaun Akontese uluk liu. Sin.
antes, ántezde, seidauk Ez. Molok atu
hemu, sira fó ai-han mai ami. Prepozisaun
Iha tempu uluk liu. Sin. antes, uluk-ba
Ez. Ha’u simu nia kartaun loron rua
molok Natál.
momentu, Substantivu Espasu tempu ida
ne’ebé badak liu, maibé ladún loloos.
Ez. Rona tiha diskursu ne’e, ami hotu no-
nook ba momentu ida.
momentáneu ~ momentánea, f. Adjetivu
momoos, Adjetivu 1. Ne’ebé moos tebetebes.
Sin. moosmoos 2. Ne’ebé lasusar atu
haree ka komprende. Sin. klaru Ez. Uma
ne’e momoos tanba sira foin kose tiha.
Advérbiu Ho klaru, hodi halakon laran-
rua Ez. Sira presiza ko’alia momoos
tanba ema barak sente laran-rua.
monakizmu, Substantivu Kultura monástika;
monje sirania vida.
Mónaku (rai-) Substantivu Rain no estadu
europeu ki’ikoan, nakfati iha Tasi Medi-
286 monótonu ~ monótona
terráneu nia raat no territóriu rai- Fransa
mak hale’u.
monarka, Substantivu Liurai ida ne’ebé ukun
rasik nia reinu.
monarkia, Substantivu Sistema iha ne’ebé
dato ka membru família liurai nian ida
mak ukun rain ka nasaun ida.
monárkiku ~ monárkika, f. Adjetivu
monástiku ~ monástika, f. Adjetivu 1.
Mosteiru nian, kona-ba mosteiru. 2.
Kona-ba monje sirania regra ka moris.
monegasku ~ monegaska, f. Adjetivu Rai-
Mónaku nian. Substantivu 1. Ema
Mónaku. 2. (lia-monegasku) Dialetu
padanés rai- Mónaku nian.
monetáriu ~ monetária, f. Adjetivu Kona-ba
osan ka moeda. Sin. osak
mongól, Adjetivu 1. Rai-Mongólia nian.
2. Etnia mongól nian. Substantivu 1. Ema
Mongólia. 2. Ema ne’ebé pertense na etnia
mongól maski la horik iha rai-Mongólia.
3. (lia-mongól) Dalen Mongólia nian.
Mongólia (rai-) Substantivu Rain no estadu
iha Ázia Klarak, nakfati iha rai-Rúsia no
rai-Xina nia leet.
mongoloide, Adjetivu/Substantivu 1. (Ema)
ne’ebé pertense ba nasaun barakliu iha
rai-Ázia larak no lorosa’e no soi matan-
bubu. 2. (Ema) ne’ebé moris mai ho
defeitu jenétiku ne’ebé fó ba nia feitiu
fíziku sira hanesan ema mongól.
monje, Substantivu Ema-mane ne’ebé moris
tuirregramonástika,membrukomunidade
monástika ida nian.
monok, Adjetivu Ne’ebé ladún ko’alia; ne’ebé
nonook de’it. Substantivu Kualidade ka
hahalok monok.
monopóliu, Substantivu 1. Lale’uk komersiál
iha ne’ebé ema barak sosa maibé ema ka
empreza ida de’it maka fa’an. 2. Direitu
ka priviléjiu ne’ebé ema ka grupu ida de’it
maka soi ka goza.
monopoliza, Verbu Soi no hala’o mono-
póliu.
monótonu ~ monótona, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
monotonia
soi ton ida de’it, la haseluk ka muda
melodia. 2. (Lian ka múzika) ne’ebé
xatu atu rona.
monotonia, Substantivu
monseñór, Substantivu Títulu ne’ebé Amu-
Papa fó ba amlulik balu ne’ebé hala’o
papél importante ruma iha dioseze.
monstru, Substantivu Buat ka balada ne’ebé
boot ka oin-aat lahalimar to’o halo ema
hakfodak.
monstruozu ~ monstruoza, f. Adjetivu
monta, Verbu Harii mákina ka aparellu seluk
hodi tau hamutuk no tutan nia baluk
hotu-hotu.
montajen, Substantivu
Montevideu, Substantivu Sidadekapitál rai-
Uruguai nian.
Montreál, Substantivu Sidade boot iha
provínsia Kebeke, iha rai-Kanadá.
monu, VerbuTun derrepente tanba kois, todan
liu ka lakon ekilíbriu.
monuk, Adjetivu Ne’ebé monu tiha ona.
monumentu, Substantivu Konstrusaun ida
ne’ebé governu ka klibur ida harii hodi
hanoin filafali ema ka mamosuk ruma
ne’ebé importante duni. Sin. matamik
monumentál, Adjetivu
monun, Substantivu 1. Monu dala ida. 2.
Hahalok monu nian.
mo’ok, Adjetivu Ne’ebé oin-di’ak ka furak.
Sin. bonitu ~ bonita Substantivu Kuali-
dade mo’ok.
moos, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha tadan, noda
ka buat fo’er ida. Sin. puru; Liafuan-
sorun: fo’er 2. Ne’ebé ita bele haree borus
tanba la iha fo’er ida. Sin. moon, trans-
parente; Liafuan-sorun: merak Ez. Bee
hemu sempre moos no transparente. 3.
Ne’ebé ita bele rona ka komprende lasusar.
Sin. klaru Substantivu Kualidade moos.
morál, Substantivu 1. Regra ka dixiplina
kona-ba halo buat ne’ebé di’ak no sees
hosi buat ne’ebé aat. 2. Aten-barani
ne’ebé grupu ida fahe lisuk atubele
sakar susar ka dezafiu oioin. Adjetivu 1.
287 morfolójiku ~ morfolójika
Kona-ba morál ka moralidade. 2. Ne’ebé
tuir morál ka moralidade.
moralidade, Substantivu 1. Hanorin kona-ba
komportamentu no kostume di’ak sira.
2. Moris tuir prinsípiu morál be di’ak.
3. Kualidade morál.
moraliza, Verbu Temi kona-ba aspetu morál
ruma.
moralizasaun, Substantivu
morangu, Substantivu Ai-fuan malae ho hun
ki’ikoan ne’ebé fó funan mutin ki’ikoan
no nia fuan kór-mean, morin no nia gostu
midar. Naran-Botániku: Fragaria
moras, Adjetivu/Substantivu 1. (Ho) senti-
mentu siin ka terus nian iha isin laran
ne’ebé tukun, kanek, ahi ka mikróbiu
mak hamosu. Sin. ki’in (subst.) 2. (Ne’ebé
nia) isin fraku tanba iha infesaun ruma
iha laran, ka tanba mikróbiu ruma tama
ba laran. Verbu Sente ki’in ka terus iha isin
laran.
moras-atan, Substantivu Ema ne’ebé
baibain ka kleur ona soi isin fraku no
sofre moras oioin, ema ho sáude aat.
moras-busa: haree me’ar-busa
moras-fulan, Substantivu Raan-fo’er ne’ebé
sai hosi feto sira-nia vajina iha fulan-fulan,
hahú husi otas natoon to’o menopauza.
Sin. fasefulan, fulan-sona, menstrua-
saun
more, Verbu 1. Lakon nia kór neineik, kór
mohu neineik. 2. Lakon nia forsa nei-
neik; mohu neineik. Adjetivu = morek
morek, Adjetivu 1. Ne’ebé nia kór more ona.
Sin. kórmohu 2. Ne’ebé fraku ona,
ne’ebé forsa ka enerjia la iha ona. Sin.
murón
morfema, Substantivu Unidade ka kahidak
morfolójiku báziku, ho sentidu ne’ebé
sei la bele hafahe tan, n.e.: ha-, mak-, nst.
morfémiku ~ morfémika, f. Adjetivu
morfolojia, Substantivu Estudu konaba
liafuan sira-nia forma iha dalen ida,
liuliu sistema gramatikál.
morfolójiku ~ morfolójika, f. Adjetivu
morfina
morfina, Substantivu Ai-moruk maka’as ida
halo hosi ópiu atu halakon moras ka
halo dukur.
morin, Adjetivu Ne’ebé soi iis di’ak. Ez. Ai-
funan roza morin iha dadeer-saan.
Substantivu 1. Kualidade morin. 2. Iis
di’ak ne’ebé ita horon no ita sente nia iis
di’ak, hanesan mina-morin, nst.
moris, Verbu 1. Sai hosi inan nia knotak ka
hosi tolun hodi horik iha mundu.
Liafuan-sorun: mate 2. Pasa ita-nia vida.
Ez. Ami moris nu’udar agrikultór horiuluk
kedas. 3. La’o ka funsiona daudaun. Ez.
Mákina ne’ebá moris ka lae? Adjetivu
1. Ne’ebé inanaman hahoris tiha ona. 2.
Ne’ebé iha vida. 3. Ne’ebé iha enerjia;
ne’ebé la’o ka funsiona daudaun. Subs-
tantivu Ai-horis, balada ka ema nia
dezenvolvimentu no hahalok hotu-hotu
hosikedas nanaran iha inan nia knotak
to’o mate. Sin. vida
moris-hi’as mós moris-hikas, Substantivu
1. Hahalok moris hikas liutiha mate.
Sin. resurreisaun 2. Milagre boot konaba
Ita Na’i Jezús Kristu moris fali loron
tolu depois Nia mate iha krús.
morna, Adjetivu Ne’ebé la manas liu, la ma-
lirin liu. Sin. mamut Ez. Keta fó bee
manas ba bebé, di’ak liu fó bee morna de’it.
morteen, Substantivu Kolár raina’in ho musa-
musan barak ne’ebé ema uza hodi hafutar
nia kakorok.
moruk, Adjetivu 1. Ne’ebé soi gostu be la
furak iha ita-nia nanál. Liafuan-sorun:
midar 2. Ne’ebé iha morun ka venenu.
Sin. venenozu 3. Ne’ebé sente laran-
hirus. Ez. Se sira la mai ha’unia festa
ha’u sei moruk ba sira. 4. Ne’ebé lakohi
halo tuir ka koopera. Sin. ulun-toos
Substantivu 1. Kualidade moruk. 2. Al-
iansa ne’ebé ema na’in-rua, grupu rua
ka suku rua halo liuhosi juramentu.
Sin. hemuraan
morun, Substantivu Been ne’ebé bele fó moras
no bele hamate bainhira tama karik ba
288 Mota-
ita-nia isin. Sin. venenu, raso
mós, Advérbiu Liafuan ida ne’ebé ita uza
hodi haktemik buat ida tan ka hahalok
ida tan. Sin. hotu Ez. Husu kaneta ida
no mós surat-tahan ida; Tiu Manél harii
uma idane’ebá no pinta tiha mós.
mosambikanu ~ mosambikana, f. Adjetivu
Rai-Mosambike nian. Substantivu Ema
Mosambike.
Mosambike (rai-) Substantivu Rain no estadu
dalen-portugés ida iha Áfrika lorosa’e.
moskiteiru, Substantivu Rede ne’ebé baibain
ema uza hodi satan susuk sira bainhira
toba ka deskansa. Sin. redesusuk
Moskovu, Substantivu Sidadekapitál rai-
Rúsia nian.
mostarda, Substantivu 1. Modo ne’ebé ema
kuda iha kanteiru sira, ho tahan kór-
matak no funan kór-kinur kruza bámai,
baibain ema han hanesan modo-fila
ne’ebé akompaña refeisaun ida. Naran-
Botániku: Brassica rapa 2. Sasahik-
musan rahun ne’ebé ema han nu’udar
enfeite ba na’an ka ikan.
mosteiru, Substantivu Komunidade relijioza
ida ne’ebé moris iha fatin ida hodi tuir
regramonástika;monjesira-niahorikfatin.
mostra, Substantivu Inisiativa hodi hatudu
obra artístika oioin ba públiku.
mosu, Verbu 1. Halo atu ita haree-hetan. Ez.
Estudante ne’e foin mosu mai. 2. Hato’o
an kedas. Sin. akontese
mosun, Substantivu 1. Mosu dala ida. 2.
Buat ne’ebé mosu. Sin. vizaun
mota, Substantivu Kadalak ka bee-dalan
ne’ebé boot no luan, iha bee barak no
korrente maka’as; nahulun iha foho no
suli tun ba tasi.
Mota- Prefiksu Liafuan matadak ne’ebé forma
mota ida nia naran, maibé uza de’it
bainhira liafuan ne’ebé tuir ne’e Substa-
ntivu epítetu. Bainhira liafuan idane’ebé
tuir Adjetivu fali, ita tau Mota de’it, lahó
ifen. Tanesan bá: Mota- Loes, Mota-
Teju ~ Mota Kinur (iha rai-Xina), Mota
mota-ain
Mean (iha rai- Texas, ENSAN). Haree
mós prefiksu Tasine’ebé nia lala’ok hane-
san de’it.
mota-ain, Substantivu Fatin iha ne’ebé mota
sira suli sai ba tasi.
mota-ninin, Substantivu Mota-ibun, mota
nia sorin-sorin.
mota-oan, Substantivu Kadalak ka bee-dalan
ki’ikoan ne’ebé bee natoon de’it no nia
korrente mós ladún maka’as.
mota-sanak mós motasorun, Substantivu
Mota natoon ne’ebé suli ba hamutuk
ho mota boot ida. Sin. afluente
Motaél, Substantivu 1. Reinu tuan ida iha
rai-Dili. Sin. Motain. 2. Aldeia ida iha
distritu Dili besik tasiibun, ohin loron
bairru sidade Dili nian.
mota-ulun, Substantivu Bee-mosun iha foho
ne’ebé mota ida nia ulun.
motél, Substantivu Otél ne’ebé nakfati besik
estradaninin ba ema sira ne’ebé halo
viajen ho karreta atu toba kalan bá.
moti, Verbu (Mota) sai maran iha tempu
bailoro.
motik, Adjetivu 1. Ne’ebé moti ka maran
tiha ona. 2. (Kosok-oan) ne’ebé la susu
ona. 3. (Oan) ne’ebé ikus liu no la iha
tan nia alin ona. 4. (Lian) ne’ebé sai maran.
Substantivu Kualidade motik.
motín, Substantivu Runguranga ne’ebé ema
klebak lubun ida halo kasoru podér
ne’ebé iha.
motiva, Verbu Hala’o asaun ida atu buat ruma
akontese; buka atu hamosu. Sin. habook
motivasaun, Substantivu
motivu, Substantivu 1. Ida ne’ebé halo buat
ruma atu mosu ka akontese. Sin. fatór
2. Ida ne’ebé habook, dada ka haka’as
ita atu halo buat ruma. Sin. razaun
motok, Verbu/Substantivu (Halo) tarutu
hanesan krotok ne’ebé mosu bainhira
ita-nia tatolan taka an derrepente.
motór, Substantivu 1. Mekanizmu ne’ebé
bele halo moris mákina ka karreta ida.
2. = motorizada Adjetivu Ne’ebé bele
289 mukit
hamosu movimentu. Sin. mabook
motorista, Substantivu Ema ne’ebé hala’o
motór ka karreta.
motorizada, Substantivu Meiutransporte ida
ho roda rua no motór ne’ebé bele uza
gás no bele hean pedál hanesan bisikleta
baibain; ema ida mak hala’o maibé bele
tula ema ida tan.
motosikleta: haree motorizada
motuk, Verbu Husik iha ahi leten to’o sai
anar ka sai metan. Adjetivu Ne’ebé sai
metan tanba ahi han to’o anar.
mouru ~ moura, f. Substantivu Ema árabe
ka musulmanu. Adjetivu Kona-ba ema
árabe ka musulmanu. Rai-Mouru ne’e
naran seluk ba rai-Alor.
mout, Verbu 1. Tun ba tasi okos, tun liu ba
bee kle’an. 2. Tun ba tasi nia kidun; tun
ba mota ka bee-lihun nia kidun. Ez.
Ró-ahi ne’e mout tiha ba tasi-kidun.
Substantivu Hahalok mout nian.
movel, Adjetivu Ne’ebé ita book ka bele
muda bá-mai, ne’ebé la hela metin iha
fatin ida. Sin. haduka-belek Substantivu
Mobiliáriu ida.
movimentu, Substantivu Hahalok book an
bá-mai; hahalok la’o bá-mai ka la’o hosi
fatin ida ba fali fatin seluk. Sin. dadukak
moxila, Substantivu Saku oin ida ho talin
ne’ebé ita bele tau iha kotuk-laran, saku
viajen nian. Ez. Tropa sira lori moxila ba
kombate.
muda, Verbu 1. (tranzitivu) Halo atu sai seluk.
Sin. haseluk 2. (intranzitivu) Sai seluk.
Sin. naseluk 3. Sai hosi uma ka hela-
fatin ida ba fali uma ka hela-fatin seluk.
4. Hasai buat ida hodi hatama buat se-
luk. Sin. troka
mudansa, Substantivu 1. Hahalok muda
nian. Sin. haseluk 2. Efeitu muda nian;
buat ida ne’ebé seluk ona. Sin. naseluk
3. Pesa karreta nian ida ne’ebé hala’o nia
movimentu hosi velosidade aas to’o ida
be bele muda atu hakiduk.
mukit, Verbu/Adjetivu 1. (Buat ruma) la iha,
mula
maski ema kuran duni. Sin. falta 2.
(Ema) la soi buat ida; moris susar ka
kiak. Ez. Oras ne’e sira mukit tanba lakon
buat hotu durante funu.
mula (kuda-) Substantivu Kuda-burru aman
no kuda-inan nia oan, ka kuda-burru
inan no kuda-aman nia oan.
mulatu mós mulatuk, Substantivu Ema
raankahur ne’ebé nia aman ka inan
malae-metan afrikanu. Adjetivu (Fuuk)
ne’ebé mahar, kribuk tebetebes no ladún
kabeer, hanesan ema Papua no ema
Timór balu nian.
muleta, Substantivu Ai-tonka, baibain rua,
ne’ebé ema ain-aat kaer iha kalilin hodi
tulun nia la’o. Sin. ai-tato’an
multa, Substantivu Selun ne’ebé tenke fó fali
tanba sala ruma ne’ebé ita halo. Sin. salan
Verbu Hamonu salan.
multiplika, Verbu 1. Aumenta halo barak,
halo produsaun barabarak. Sin. habarak,
habasuk 2. Tusi ka tau tan númeru ida
de’it dala hirak, n.e. 4 multiplika hosi 3
halo 12 tanba 4 + 4 + 4 = 12.
multiplikasaun, Substantivu
mundiál, Adjetivu 1. Kona-ba mundu. 2.
Mundu tomak nian; ne’ebé mosu iha
mundu-raiklaran tomak.
mundu, Substantivu Rai tomak no tasi
hotu-hotu iha itania planeta nia kabelak.
Liafuan-sorun: raiklaran; Liafuan-sorun:
lalehan; espasu-li’ur
Mundu Perdidu (Foho ~) Substantivu Foho
ida iha subdistritu Osuu.
mundu-raiklaran, Substantivu Mundu to
mak ka rain hotu-hotu.
mungu: haree foremungu
munisaun, Substantivu Kilat-musan, bala,
xumbu ki’ikoan atuhodi bá kasa, selae
ne’ebé tropa sira karrega ba kilat atubele
tiru.
munisípiu, Substantivu Konsellu kota ka
sidade ida nian.
munisipál, Adjetivu
munuk, Adjetivu (Katana ka tudik) ne’ebé
290 muta
la kro’at; ne’ebé mohu tiha ona.
murak1, Substantivu 1. Metál sira hanesan
osan-mean, osan-mutin, ritan, kaleen
nst. 2. (arti figuradu) Buat ida ne’ebé
folin-boot lahalimar. Sin. tezouru
murak2, Adjetivu 1. Ne’ebé mamar ka nurak
hela. 2. Ne’ebé ita hadomi liu
murak-mean, Substantivu Murak ka metál
ne’ebé nia kórkinur nabilan, folin boot
tebetebes, serve hodi halo korrente,
kadeli, brinku, kelu, nst. Sin. osan-mean
murak-musan, Substantivu Murak ka metál
nia musan, ne’ebee ema hasai hosi buat-
sou ka minerál. Sin. minériu
murak-mutin, Substantivu Murak ka metál
osan ne’ebé kórmutin hanesan alumíniu,
iha folin, baibain hodi halo medalla,
moeda, nst. Sin. osan-mutin
murmura, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok)
hatete ka ko’alia ho lian neineik ne’ebé
hatudu hirus ka laran-baruk. 2. (Haha-
lok) hatete aat ema ruma ho lian nei-
neik atu ema ne’e labele rona.
murón, Adjetivu Ne’ebé tuur bilán hela
tanba moras ka tanba laran-susar.
musan, Substantivu 1. Parte hosi ai-fuan
sira-nia laran ne’ebé toos no hakohak
fini. 2. Naran lolon ki’ikoan ida hanesan
ai-fuan nia musan.
muskulozu ~ muskuloza f., Adjetivu Ne’ebé
iha múskulu boot ka barak. Sin. kasamen
múskulu, Substantivu Na’an iha ema nia
isin ne’ebé la iha bokur maibé forte no
iha enerjia maka’as hodi habele movi-
mentu, hanesan iha limankabun, kabaas,
iha ainkabun no iha kelen. Sin. samen
muskulár, Adjetivu
musulmanu ~ musulmana, f. Adjetivu
Izlaun nian, kona-ba fiar ka doutrina
Maomé nian. Sin. izlámiku Substantivu
Maktuir doutrina maumé nian, ema
ne’ebé fiar relijiaun Izlaun.
muta, Verbu Tuda sai hosi ibun hahán sira
ne’ebé nakonu iha estómagu, tanba
laran-sa’e ka moras ruma.
mutan 291
mutan, Substantivu 1. Muta dala ida. 2.
Hahán fo’er sira ne’ebé sai tiha hosi
ibun bainhira ita muta.
mutiladu ~ mutilada, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
nia liman ka ain lubuk ka tuuk. 2. (arti
figuradu) Ne’ebé ema ruma estraga tiha
ona.
mutin, Adjetivu Ne’ebé soi kór be hanesan
susubeen.
mutisala, Substantivu Buat musamusan
ne’ebé ema tempu uluk uza atu troka ho
sasán hanesan osan. Tuirka kolár ne’ebé
atan sira hatais.
mutu, Adjetivu Tau rabat ka hamutuk. Sin.
tutan
mutuk, Adjetivu Ne’ebé ita mutu ka tutan
Nn
naa (ai-) Substantivu Ai ida ne’ebé di’ak ba
halo konstrusaun hanesan uma. Naran-
Botániku: Pterocarpus indicus.
na’ak, Konjunsaun Katak. Ez. Nia dehan
na’ak la bele mai.
naan, Substantivu Feto nia maun, alin-mane
ka primu-mane. Ez. Maria dehan katak
nia naan sira kaben hotu tiha ona.
na’an, Substantivu Parte ka baluk hosi balada
nia isin ne’ebé ema ko’a atubele te’in
hodi han; bele mós refere ba ema nia isin.
na’an-been, Substantivu Been ne’ebé sai hosi
na’an, liuliu bainhira te’in tiha ona. Ez.
Keta han maran de’it! Di’ak liu tau tan
na’an-been duké han maran nune’e.
na’an-bibi, Substantivu Na’an hosi bibi ne’ebé
ema prepara ba han.
na’an-fahi, Substantivu Na’an hosi fahi ne’ebé
ema prepara ba han.
neba-neba
tiha ona. Sin. hamutuk
muza, Substantivu Ema ne’ebé haliras ka in-
spira artista ka poeta ida. Sin. maliras
muzeu, Substantivu Uma públiku ho klutuk
ka kolesaun kona-ba pesa-arte ka objetu
istóriku sira sasán ka objetu artístiku sira
atu ema bele bá vizita no haree.
múzika, Substantivu Son sira ne’ebé ita hasai
hosi ibun bainhira ita hananu, ka hamosu
hodi toka instrumentu hanesan viola,
violinu, pianu, nst.
muzikál, Adjetivu
múziku ~ múzika, f. Substantivu Ema ne’ebé
halo ka hakerek múzika.
Myanmar (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Ázia Sudeste. Sin. Birmánia
na’an-kabuar, Substantivu Bola halo hosi
na’an-rahun, tempra ho liis ka aimanas,
no taka ho prepara ho manutolun, fariña,
paun tunu nia rahun nst. Sin. almóndega
na’an-karau, Substantivu Na’an hosi karau
ne’ebé ema prepara ba han.
na’an-manu, Substantivu Na’an hosi manu
ne’ebé ema prepara ba han.
na’an-isin, Substantivu Parte balada nia isin
ne’ebé di’ak ba han.
nabadak, Verbu Sai badak.
nabai, Verbu Sai maran iha loron nia manas,
nu’udar ezemplu hatais ka na’an.
naban1, Substantivu Ár ne’ebé ema hasai
hosi ibun. Sin. iis
naban2, Adjetivu Isin la iha, mamuk, n.e.
hare naban.
naba-naba mós nabanaban, Advérbiu Mosu
la para de’it ka mai nadodon hela.
nabarat
nabarat, Verbu Sai sabraut, liuliu fuuk. Ad-
jetivu Sabraut. nabeen mós nabee Verbu
1. Sai been ka dodok. 2. Nalihun tiha,
n.e. rai-nabeen.
nabeer, Verbu Sai kabeer.
nabei, Verbu Sente laran-sa’e ka laran- beik
tanba han demais, ka han ai-han be aat.
nabeik, Verbu Sai beik.
nabelak, Verbu Sai belak.
nabilan, Verbu Halo naroman, liuliu fulan,
ahi-oan ka lilin-oan. Adjetivu Ne’ebé
halo ka fó naroman. Substantivu Hahalok
nabilan nian.
nabir, Substantivu Hena ka bibifulun dalas
iha bolsu, kazaku ka pasta laran. Sin. forru
nabiru, Verbu Sai biru, sai azúl.
nabiu, Verbu Halo tarutu (bani, dihi ka ob-
jetu semo).
nabiun, Substantivu
nabokar, Verbu 1. Sai bokar. 2. Dezenvolve
an. Sin. ma’e Substantivu Dezenvolvi-
mentu. Sin. mama’ek
nabokon, Verbu Sai bokon.
nabokur, Verbu Sai bokur.
naboo, Verbu Karau lian.
naboon, Substantivu Karau nia lian.
naboot, Verbu Sai boot.
nabosan, Verbu Sai bosan.
nabou, Verbu Sai bou ka butuk; nabutuk.
nabuar, Verbu Sai kabuar.
nabuis, Verbu Sai buis.
nabulak, Verbu Sai bulak.
naburas, Verbu Sai buras.
nabutuk, Verbu Sai butuk.
nada mós denada, Interjeisaun Liafuan por-
tugés katak ‘lalika temi’: ho liafuan hira-
kne’e mak ita hatán ba ema ne’ebé foin
agradese ita. Ez. — Obrigadu ba kafé,
Maria! — Nada, Filipe!
nadai, Verbu Hetan isin-di’ak neineik liutiha
moras. Sin. rekupera an
nadain, Substantivu; Sin. rekuperasaun
nadelek, Verbu Sai delek
nadelun, Verbu Fó delun, fó dikin. Sin. nadikin
nadi’ak, Verbu Sai di’ak.
292 nahe
nadikin, Verbu Fó dikin, fó delun. Sin. nadelun
nadiuk, Verbu Sai diuk
nadodon, Verbu Hamriik tuituir malu; halo
bixa. Udan nadodon katak udan tau
maka’as, la para.
nado’u, Verbu (Asu) halo lian hodi hakilar
bainhira rona, haree ka hetan buat ida
ne’ebé seluk. Sin. hatenu
nafatik, Adjetivu 1. Ne’ebé nafatin nian, ne’ebé
la para. Sin. lapara, konstante
nafatin, Verbu Kontinua hela, la para. Ad-
vérbiu Sempre, badadaun, lapara. Ez. Povu
sei terus nafatin bainhira funu la iha rohan.
nafitar, Verbu Sai fitar.
nafo’er, Verbu Sai fo’er. nafoun Verbu Sai foun.
naftalina, Substantivu Rahun mutin ida, halo
ho alkatraun, ne’ebé serve atu halo tinta
oioin no mós musan atu satan ne’ebé
estraga roupa.
nafuan mós nafua, Adjetivu Fuan hela. Verbu
Fó fuan.
nafuik, Verbu Sai fuik.
nafunan mós nafuna, Adjetivu Funan hela.
Verbu Fó funan. Ez. Ai-kasi sira nafunan
iha tempu udan-been mai.
nafurak, Verbu Sai furak.
nafurin mós nafuri, Verbu Sai furin; hasai
furin.
naha, Substantivu Sasán ne’ebé ema naha;
sasán tomak atu fa’an 2. = nahan
nahaat, Verbu Sai aat.
nahae, Verbu Halo tarutu (karau).
nahaen, Substantivu Karau-lian.
nahale’ik, Substantivu Manu-tasi espésie ida
hanesan makikit, ho fulun makerek.
nahan, Substantivu Ema nia naha ka sasán
ne’ebé nia lori ba viajen. Sin. bagajen.
nahan-hi’it, Substantivu Sasán ne’ebé ita lori
de’it ho liman ka tara iha kbaas bainhira
ita sa’e aviaun. Sin. bagajen-liman
nahas, Verbu Lakon ka la iha ona tanba ema
uza ka han hotu. Sin. hotu
nahe, Verbu Loke buat ruma ne’ebé taka ka
lulun hela hodi tau iha belak ruma nia
leten hanesan meza ka rai. Ez. Ema nahe
nahi 293
biti iha rai atubele toba kalan.
nahi, Halo buat ruma nafatin helade’it; la
para; hetok. Ez. Nia nahi toba (katak
nia la halo buat ida maibé toba de’it).
nahi, Substantivu Matafatuk (ular-tasi) es-
pésie ida.
nahisi, Verbu Sai isin tiha, nakfila hosi been
ba isin. Bee nahisi katak sai tiha jelu,
n.e. iha fatin malirin loos hanesan foho-
tutun ka iha jeleira laran.
nahisin, Substantivu
nahulun, Verbu (Bee) sai mota nia ulun. Ez.
Mota ne’e nahulun iha Foho-Ramelau.
nahusar malu, Verbu Riba malu. Sin. hakbuti
malu
nahutar: haree nakfunan
na’i mós na’i-mane, Substantivu 1. Mane ida
ne’ebé iha fatin aas iha sosiedade, hanesan
liurai, dato, emboot ka patraun. 2. Ema-
mane ida ne’ebé ita respeita tanba mate-
nek, barani ka oin-na’in. Sin. señór, usi.
‘Na’i Maromak’ ne’e títulu ne’ebé ita ema
baibain fó ba Maromak.
na’i-feto, Substantivu 1. Feto ida ne’ebé iha
fatin aas iha sosiedade, hanesan liurai-feto
ka patrona. 2. Feto ida ne’ebé ita respeita.
Sin. señora, na’i-lou. ‘Ita Na’i-Feto’ ne’e
títulu ne’ebé ita ema fó ba Maria Santísima,
Maromak Nia Inan.
na’i-lulik, Substantivu Mane ida ne’ebé hala’o
kultu relijiozu no hanorin kona-ba
Maromak. Sin. amlulik, padre
na’in, Substantivu Ema ne’ebé soi buat ruma.
Ez. Sé mak uma ne’ebá nia na’in?
na’in- Prefiksu hatutan ba numerál hodi refere
ba ema. Ez. Feto na’in-hitu (emafeto
ne’ebé hamutuk hitu).
-na’in, Sufiksu hodi hatudu ema ne’ebé hala’o
asaun ka atividade ida, n.e. hakerek-na’in,
aluga-na’in, hamoosna’in. Sin. prefiksu
mak-, mah-, ma-, n.e. maksalak = sala-
na’in
na’i-ulun, Substantivu Ulun-boot, xefe.
naka, Substantivu Besi ida halo hosi au ho
talin ne’ebé ema uza atu toka múzika,
nakfakar
instrumentu muzikál kahorik rai- Timór
nian.
naka, Substantivu Kutun ki’ikoan ida ne’ebé
estraga batar no aifarina.
naka’as, Verbu Sai maka’as.
nakali, Verbu Sai manas maka’as to’o furin
mosu, liuhosi hahalok nono nian. Adjetivu
1. Ne’ebé manas-nafurin ona. 2. Ne’ebé
book an tebetebes, n.e. larannakali.
nakalin, Substantivu
nakar, Adjetivu Hatudu hahalok lafurak; la
hatene respeitu, liuliu labarik; malandru.
nakar-teen, Substantivu/Adjetivu (Ema)
ne’ebé nakar.
nakaras, Verbu/Substantivu Sai nakukun
tanba loromatan tun tiha ona, atu besik
kalan.
nakbelak, Verbu Hakru’uk, saro’o.
nakbetok, Verbu/Adjetivu (Sai) betok tiha
tanba todan ka xoke. Substantivu Fatin
betok.
nakbisik, Verbu/Adjetivu, Substantivu Tuda
sai hosi fatin ruma ne’ebé taka hela,
liuliu bee, raan ka beesuar.
nakbotok, Verbu Sai botok; botok mosu.
nakdedar, Verbu/Adjetivu, Substantivu Book
an maka’as, mós tanba moras ka malirin
liu.
nakdeer, Verbu/Adjetivu/Substantivu Nabilan
bá-mai no nakdoko hanesan fitun ka
kitilili. Sin. naksira
nakdoko, Verbu/Adjetivu Doko an tun-sa’e
tanba la metin, selae tan rai, anin ka tasi
nia kbiit. Ez. Ponte ne’e nakdoko hela
tanba halo hosi ai de’it.
nakduir, Verbu Duir an nakdulas Verbu Du-
las an.
nakesir, Verbu/Adjetivu (Sente) baruk; (sente)
xateadu. Haree mós rai-nakesir.
naketak, Verbu Sai ketak.
nakfahe, Verbu Sai iha parte rua ka liu ne’ebé
ketaketak tiha, la hamutuk tan. Ez. Rai-
Timor nakfahe ba parte rua, lorosa’e no
loromonu.
nakfakar, Verbu Suli sai ho kbiit, liuliu tanba
nakfati 294
ema ka buat ruma hamonu tiha. Ez. Raan
nakfakar ba rai tanba partidu sira buka
ida-idak nia di’ak no interese.
nakfati, Verbu Tuur iha fatin ida de’it. Lia-
fuan ida-ne’e baibain refere ba rai, foho,
sidade ka knua ida nia tatuur ka pozi-
saun. Ez. Oekusi nakfati iha Timór
loromonu; Rai- Portugál no rai-Fransa
nakfati iha kontinente Europa.
nakfekit, Verbu Fekit an; fokit an sa’e hanesan
borraxa, mola ka seluseluk tan. Sin.
nakfetik, vibra Ez. Mola-oan iha lapizeira
lakon tiha tanba nia nakfekit maka’as loos.
nakfera, Verbu Sai fera tiha hodi fahe ba
pedasuk ki’ikoan sira ka fó sinál iha nia
isin-lolon, hanesan iha kopu, vidru, nst.
nakfila mós nakfilak, Verbu Sai fali buat
seluk, fila an.
nakfilak, Substantivu. Sin. transformasaun
nakfokar, Verbu Sai fokar; fokar mosu.
nakfota mós nakfotak, Verbu Rebenta, na-
kfera.
nakfu’ak, Verbu/Adjetivu/Substantivu Sai
husi nia hun hodi forma isin-oan kabuar
ka fukun ida. Ez. Ai sira nakfu’ak hodi
forma sanak ketak ida.
nakfunan, Verbu Sai kulapur. Sin. nahutar
naki’ik, Verbu Sai ki’ik.
nakinur, Verbu Sai kinur, sai amarelu.
nakleba, Substantivu 1. Sai klebak. 2. Hala’o
opozisaun organizadu dala ruma ho vio-
lénsia hasoru autoridade.
nakleban, Substantivu; Sin. rebeliaun
naklees, Verbu Lees an. Adjetivu Ho kuak
naruk mosu ona, liuliu iha hena ka su-
ratahan.
naklekar, Verbu 1. Lekar an. 2. Sabraut tiha.
naklenan, Verbu Toba loos ho kotuk fila rabat
ba kraik. Adjetivu Iha pozisaun loos no
kotuk ba kraik.
nakle’uk mós nale’uk, Verbu Sai kle’uk;
halo movimentu ne’ebé kle’uk hanesan
bainhira hakarak atu kurva. Ez. Aviaun
semo nakle’uk iha lalehan.
nakli’is, Verbu Sadere ka tun ba sorin ida;
nakukun
hamriik kle’uk ka loloos. Sin. hali’is Ez.
Tanba rai ne’e nakli’is maka’as, karreta
ne’ebé liu bele baku-fila. Substantivu
Hahalok ka kondisaun nakli’is nian.
Sin. inklinasaun, tendénsia
nakloke, Verbu Loke an. Adjetivu Ne’ebé
loke tiha ona.
naklosu, Verbu Losu an; sai hosi nia fatin,
bele objetu ruma ne’ebé toos ka tali eh
kabas ruma. Ez. Ha’u la bele prega faru
ida-ne’e tanba nia botaun naklosu tiha ona.
nakmutis, Verbu Sai kamutis.
naknahe, Verbu Nahe an.
naknotak mós nanotak, Adjetivu La nakonu
tomak ka nakonu sorin balu de’it.
nakonu, Adjetivu Okupadu tomak no la iha
tan fatin ona. Sin. konu Verbu Sai oku-
padu hodi halo fatin la iha atubele tau tan.
nakosok, Verbu Sai kosok.
nakrahu mós nakrahun, nakrahuk, Verbu
Sai nakfera no rahun tiha.
nakraik, Verbu Tun ba kraik.
nakrakat, Verbu/Adjetivu Hamriik loos no
la kabeer hanesan fuuk ka du’ut ruma.
Ez. Maski nia sui beibeik, nia fuuk nak-
rakat hela bainhira maran tiha.
nakrekas, mós narekas, Verbu Sai krekas.
naksala mós naksalak, Verbu Sai kle’uk tiha
tanba atu sai hosi nia fatin loos, liuliu
ruin. Ez. Nia ain-tuur naksala bainhira
nia joga futeból ho nia belun sira. Ad-
jetivu Kle’uk ka laloos tiha tanba hetan
asidente ruma hanesan iha ain ka ruin
balun.
nakselok, Verbu 1. Bobar malu, kahur malu.
2. (Ruin) sai laloos tiha, sees hosi nia
fatun.
naksira: haree nakdeer
naksobu, Verbu Sai aat tiha hodi nakfahe ba
baluk ketaketak. Ez. Sira-nia uma nak-
sobu ona tanba ema ida la tau matan.
nakukun, Verbu/Substantivu Naroman lakon;
naroman la iha. Adjetivu 1. La iha naro-
man; kalan ona. 2. (Ho) kór kalabu, kór
la naroman.
nalais
nalais, Verbu Sai lais.
nalarek mós naklarek, Verbu Sai klarek.
nale’an mós nakle’an, Verbu Sai kle’an.
nalihu mós nalihun, Verbu Suli hodi bá hamu-
tuk iha fatin ida. Ez. Bee nalihu iha
kampu laran tanba kanu ne’ebé fo’er taka.
nalin, Verbu Hasai parte tolun nian atu la
bele halo oan. Sin. kapa Ez. Ema balun
nalin sirania fahi-aman atubele habokur
molok oho.
nalirin mós naliri, Verbu Sai malirin.
naloos, Verbu Sai loos.
naloot mós nakloot, Verbu Sai kloot.
nalotuk, Verbu Sai lotuk.
naluan, Verbu Sai luan.
nalurun, Verbu Sai lurun, sai kiak.
namaan mós nakmaan, Verbu Sai kmaan.
namahar, Verbu Sai mahar.
namamar, Verbu Sai mamar.
namamuk, Verbu Sai mamuk.
namamut, Verbu Sai mamut.
namanas, Verbu Sai manas. Adjetivu Entu-
ziasta, laran-haksolok no kmaan atu hala’o
buat ruma. Advérbiu Ho laran-manas, ho
entuziazmu. Ez. Sira diskute namanas
loos kona-ba kandidatu ne’ebé apropriadu.
namaran, Verbu Sai maran.
namata, Verbu/Adjetivu 1. (Sai) malirin. 2. (Sai)
matak, (sai) fresku.
namatak, Verbu Sai matak.
namaus, Verbu Sai maus.
nameak, Verbu 1. Besi-meak mosu ka taka
hotu. Ez. Bainhira ita husik hela kaleen
iha bee laran, nia lakleur nameak. 2. Sai
kór-meak ka kameak.
namean, Verbu Sai mean Verbu Halo tarutu
(bibi).
nameen, Substantivu Bibi nia lian.
nameik, Verbu Sai meik.
nameo, Verbu Tanis (busa).
nameon, Substantivu Busa nia tanis.
namerak, Verbu Sai merak.
namerin, Verbu Sai merin.
nametan, Verbu Sai metan.
nametin, Verbu Sai metin.
295 namunuk
namidar, Verbu Sai midar.
namihis, Verbu Sai mihis.
namiu: haree nabiu
namdoras, Verbu La bele hela metin iha fatin
tanba bokon ka iha mina; book an hodi
la’o laloos. Ez. Nia namdoras tun ba kolan
laran. Adjetivu Susar atu kaer metin tanba
bokon ka iha mina. Ez. Tuna ne’e animál
ida ne’ebé namdoras liu.
nameik, Verbu Halo sai meik ka kro’at tiha.
Namíbia (rai-) Substantivu Nasaun ida iha
Áfrika sudueste.
namibianu ~ namibiana, f., mós namíbiu ~
namíbia, f. Adjetivu Rai-Namíbia nian.
Substantivu Ema ka mahorik rai-Namíbia
nian.
namkaer mós namkair, Verbu 1. Kaer malu,
kona-malu. 2. Halo baliza; 3. Konkorda,
hatán. Ez. Rai-Portugál no rai- España
namkaer; Aminia proposta rua namkaer.
namka’it mós namka’ik, Verbu 1. Ka’it an.
2. (namka’it) Iha fafutuk ka relasaun ho.
Ez. Problema ne’e namka’it ho ekonomia.
namkari, Verbu Kari an, sai ketaketak tiha,
la hamutuk ona.
namkolu, Verbu Kolu an.
namkore, Verbu Kore an.
namkurut, Verbu Sai kurut, sai maran ho
hikas-fatin no liña barak
namlaik, Verbu/Adjetivu (Sai) mamar no
maran tanba bee la iha.
namlele, Verbu Nani iha bee leten; la mout.
namliki, Verbu Liki an.
namodok, Verbu Sai modok.
namon, Verbu Ankor-fatin ba ró iha tasi-
ibun. Sin. portu
namonok, Verbu Sai monok.
namoos, Verbu Sai moos.
namorada, Substantivu Noiva.
namoradór, Substantivu Mane ida ne’ebé
gosta tuir feto sira.
namoradu, Substantivu Noivu.
namorin, Verbu Sai morin.
namoruk, Verbu Sai moruk.
namunuk, Verbu Sai munuk.
namutin 296
namutin, Verbu Sai mutin.
namutis, Verbu Sai kamutis.
nana’ek (lia-) Substantivu Dialetu tetun ne’e-
bé família balu ko’alia iha rai- Metinaru.
nanahas, Verbu Hahalok ka kondisaun nahas
nian. Sin. ezaustaun
nanál, Substantivu Na’antahan iha ibun laran
ne’ebé bele book an no serve atu belo
(lambe), tamis (sente hahán) no ko’alia.
nanál-sanak, Substantivu/Adjetivu (Ema
ne’ebé) laran-makerek, buka atu lohi ema
seluk hodi la fó sai nia hanoin loloos,
sinseridade la iha. Sin. lasinseru
nanarak, Substantivu Parte leten ibun-laran
nian. Nakfahe ba nanarak-toos (palatu)
iha oin, no nanarakmamar (veu) iha
kotuk.
nanarak-oan, Substantivu Kulit-oan kabuar
no mamar, ho forma uvas-fuan nian,
ne’ebé tabele sai hosi nanarak-mamar
iha tatolan nia oin.
nanaran, Verbu Hetan forma iha oan-fatin
laran. Substantivu Hetan forma ba dala
uluk, moris hahú. Sin. konsesaun ka
konsepsaun Ho doutrina Nanaran Noda-
Laek (Imakulada Konseisaun) nian, Santa
Kreda hanorin katak Ita Na’i-Feto Maria
nia klamar hetan tiha forma laiha sala
orijinál.
nanaru, Verbu Sai naruk.
naneik, Verbu Sai neineik. Adjetivu (dialetál)
Neineik.
nani, Verbu Dudu an ba oin iha bee laran
hodi book liman no ain sira.
nanin, nananik, Substantivu
nanis, Advérbiu Iha tempu molok buat seluk
mosu ka akontese. Ez. Ami la hatene nanis
katak patraun hanoin atu fa’an ami-nia
uma.
nanotak mós naknotak, Adjetivu La nakonu
ida maibé fahe ba balun rua; ladún na-
konu. Substantivu Balun loloos, metade.
nanun, Numerál Númeru 1.000.000, tokon
sanulu. Sin. millaun
nanurak, Verbu Sai nurak.
naran-ki’ik
nanu’u: haree nune’e
na’ok, Verbu/Substantivu Foti ema seluk nia
sasán lahó lisensa.
na’ok-teen, Substantivu Ema ne’ebé na’ok.
Nápoles, Substantivu Sidade boot no portu
iha Itália parte súl.
naraan, Verbu Tau raan, raan sai. Fulan-
naraan ka eklipse mosu bainhira lalehan
nakukun kedas tanba fulan taka hotu
loro-matan.
narahun mós narahu, Verbu 1. Sai rahun.
2. Naksobu ka nakfahe ba parte ki’ik
ketaketak. Sin. dezintegra Substantivu
narahun. Sin. dezintegrasaun
naraik, Verbu Sai kraik.
naran, Substantivu 1. Liafuan ne’ebé uza atu
identifika ema, fatin ka sasán. 2. Ema
ida nia fama ka reputasaun iha sosiedade.
Ez. Keta halekar boatu ne’e tanba ó bele
estraga ha’u-nia naran. 3. (termu grama-
tikál) Substantivu
naranaran, Adjetivu/Advérbiu 1. Runguranga
ka arbiru de’it. 2. La tuir regra no halo
ema susar atu komprende. 3. Laiha kui-
dadu. Ez. Nia ko’alia naranaran de’it
hodi halo ema hirus.
naran-boot, Adjetivu Ne’ebé ema barak
koñese no foti matan bá. Sin. famozu
Substantivu Fama
naran-bosok, Substantivu Naran falsu ne’ebé
hakerek-na’in balu uza atu subar sirania
identidade. Sin. pseudónimu
naran-dikin, Substantivu Naranfamília. Sin.
apelidu
naran-fo’er, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé iha)
fama ka reputasaun aat. Liafuan-sorun:
naran-morin
naran-hun, Substantivu Ema nia naran rasik,
la’ós naranfamília. Sin. naran-sarani
narani, Verbu Tuur iha fatin ruma, liuliu
manu-fuik ne’ebé semo tun ba aisanak.
naran-ki’ik, Substantivu Naran laformál
ne’ebé ema ida iha, liuliu iha família
laran. Sin. naran-ruak, alkuña Ez. Nata-
lina nia naranki’ik mak Ata.
naran-laek 297
naran-laek, Adjetivu Naran la iha, lahó naran
ida. Sin. anónimu Ez. Ami la hatene surat
ne’e nia na’in tanba naran-laek.
naran-morin, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
iha) fama ka reputasaun di’ak; ne’ebé
populár, iha popularidade. Liafuan-
sorun: naran-fo’er
naran-ruak, Substantivu Naran ne’ebé ita tau
ba ema ida tanba buat kómiku ruma
ne’ebé ema ne’e halo ka akontese ba nia;
naran hodi goza ema ne’e. Sin. naran-
sa’e, naran-ki’ik, alkuña
naran-sarani, Substantivu Naran batizmu
nian ka naran hosi kreda.
naresin, Verbu/Adjetivu (Ne’ebé) la hotu ka
resin hela.
narkótiku, Adjetivu/Substantivu (Kona-ba)
ai-moruk maka’as ne’ebé halo dukur no
la sente ona moras
naro’at mós nakro’at, Verbu Sai kro’at.
naroma, Verbu Sai naroman.
naroman, Substantivu Kbiit ka enerjia hosi
loromatan, fulan ka ahi ne’ebé ita pre-
siza atubele haree. Sin. roman Adjetivu
Iha naroman, nabilan. Liafuan-sorun:
nakukun
narradór ~ narradora, f. Substantivu Ema
ne’ebé konta istória ida liuhosi rádiu, ka
televizaun.
narrativa, Substantivu Kontu ka haktuir
kona-ba akontesimentu ruma.
naruduk mós nakruduk, Verbu Sai kruduk,
sai bonko.
naruk, Adjetivu Boot tanba nia lolon naknahe
ba dook. Ez. Samea nia isin-lolon naruk,
manduku nia isinlolon kabuar fali.
narutuk mós nakrutuk, Verbu Sai krutuk.
nasak, Adjetivu Ne’ebé halo ita hamnasa.
Sin. kómiku
nasaun, Naklibur Sira! Substantivu Rain ida
ho nia populasaun tomak, ne’ebé soi
kultura ida de’it (hanesan rai- Portugál).
2. Rain ho governu ida de’it maski
povu, dalen no kultura oioin (hanesan
rai- Indonézia).
nasirin
Nasaun Naklibur Sira, Substantivu Organi-
zasaun internasionál iha ne’ebé nasaun
sira halibur hamutuk, ho regulamentu,
sistema, misaun, prinsípiu no vizaun
ida de’it atu rezolve problema oioin mundu
nian. NNS maka naran ne’e nia inisiais
iha lia-tetun, ONU fali iha liaportugés,
no UN iha lia-inglés. Sin. Nasoins
Unidas (luzizmu) Ez. Nasaun Naklibur
Sira liuhosi UNTAET ukun Timór du-
rante tinan rua molok independénsia
totál iha loron 20 fulan-Maiu 2002.
naseik, Verbu Suli sai neineik.
naseluk, Verbu Sai seluk, muda. Substantivu
Buat ne’ebé sai seluk, buat ne’ebé muda.
Sin. mudansa Ez. Iha tinan limanulu
nia laran lia-tetun naseluk tebetebes;
Ema barakliu ladún kontente bainhira
iha naseluk barak iha sosiedade.
nasiin, Verbu Sai siin.
nasionál, Adjetivu Kona-ba nasaun, nasaun
nian. Ez. Lian nasionál sira itania rikusoin
kulturál boot ne’ebé ita sei hadomi no
haburas.
nasionalidade, Substantivu Identidade na-
sionál; pertense ba nasaun ida-ne’ebé
loos.
nasionalista, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé
hadomi nia nasaun maka’as liu. 2. Ema
ne’ebé pertense ba partidu polítiku
ne’ebé fó importánsia boot ba nasaun.
Adjetivu Kona-ba nasionalizmu, nasiona-
lizmu nian.
nasionaliza, Verbu Estadu hadau ka tau iha
nia liman buat ruma, liuliu empreza ka
indústria, atubele kontrola tiha. Ez.
Durante okupasaun, governu indonéziu
nasionaliza kompañia barak iha Timór
Lorosa’e.
nasionalizasaun, Substantivu
nasionalizmu, Substantivu 1. Domin ba ita-
nia nasaun rasik. 2. Hanorin polítiku
ne’ebé fó importánsia boot ba nasaun.
nasirin, Verbu Hela ka mosu iha fatin ruma;
iha ne’e; iha ne’ebá; prezente hela, la
nasiu 298
auzente, la falta Adjetivu Ne’ebé mosu
iha ne’e; ne’ebé mosu iha ne’ebá Sin.
prezente Substantivu Prezensa Liafuan-
sorun: haktulak, auzénsia
nasiu, Verbu Lian (na’an ka ikan nian) bain-
hira sona hela.
nasiun, Substantivu
Nasoins Unidas: haree Nasaun Naklibur Sira
nasuar, Verbu Sai suar.
nata, Verbu Tata hodi fila ho nanál buat ruma
iha ibun laran. Ez. Labarik sira gosta liu
nata xumingál bainhira sira halimar bola.
nata, Substantivu Susubeenisin.
natahu, Verbu Sai tahu.
natál, Adjetivu 1. Moris nian, hosi moris
kedas. 2. Rai-na’in nian, indíjena, nativu.
Sin. kahorik
Natál, Substantivu Loron Jezús moris ne’ebé
monu iha loron 25 fulan- Dezembru.
natali, Verbu 1. Sai tali. 2. Hatudu oin ka
lolon hanesan. Adjetivu Oin-hanesan.
natalin, Substantivu; Sin. similaridade
natalidade, Substantivu Taxa moris nian;
bebé sira-ne’ebé moris hira loos. Ez.
Natalidade iha Timór boot liu mortali-
dade katak labarik ne’ebé moris barak
liu duké ema ne’ebé mate.
natar, Substantivu 1. Fatin ne’ebé ema kuda
hare bá. 2. Knaar oioin kona-ba halai
natar no kuda hare. Sin. orizikultura
Natarbora (rai-) Substantivu Subdistritu ida
iha parte tasi-mane rai-Vikeke nian.
natar-na’in, Substantivu Ema ne’ebé halo
natar, katak halai, kuda no tau matan ba
hare iha natar.
natasak, Verbu Sai tasak.
nati, Substantivu Animál ki’ik ida hanesan
mós insetu ne’ebé horik iha kama, kolxaun,
kadeira no fatin seluseluk tan, sira tata
no halo isin sai katar. Dada fila; fokit.
natodan, Verbu Sai todan.
natolu, Verbu Fó tolun, halo tolun.
natolun, Substantivu
natoon, Verbu To’o loloos de’it. Ez. Faru ne’e
natoon ba ó-nia isin. Adjetivu 1. La boot
nauruense
liu, la ki’ik liu; 2. Médiu, iha klaran de’it;
3. Ne’ebé to’o ona. Sin. sufisiente, sarak
Advérbiu La barak liu no la uitoan liu.
Prepozisaun Durante. Ez. Natoon
tempu ne’ebá ami hela iha Laga. Konju-
nsaun Bainhira, iha oras ne’ebé. Ez. Sarani
sira reza natoon sinu sira tuku dadeer.
natoos, Verbu Sai toos.
natuan, Verbu Sai tuan.
natubu, Verbu Sai tubun, fó tubun. Ez. Ai
ne’e foin hahú atu natubu.
naturál, Adjetivu 1. Ne’ebé eziste ka mosu
tuir natureza 2. Ida ne’ebé ema hetan ka
iha nanis ona bainhira moris mai. 3.
Normál tanba tuir natureza.
naturalmente, Advérbiu Tebetebes, laran-rua
la bele. Sin. klaru Ez. Naturalmente ema
hotu buka rahun-di’ak.
natureza, Substantivu 1. Buat hotu, animál,
ai-horis iha mundu ne’ebé Na’i Maromak
mak halo, la’ós ema mak halo. 2. Ema,
animál ka buat nia kualidade baibain
nian, tuir natureza.
natutu mós natutun, VerbuTo’o tiha iha tutun.
natutun, Substantivu Espresaun loro-nat
utun katak loron fahe-rua, meiudia loloos.
naueti (lia-) mós nauoti, Substantivu Lian
ida ne’ebé pertense ba família austro-
nézika; ema ko’alia iha parte Ba’agia no
Watukarbau. Hamutuk ho ninia maluk
tolu, kairui, waima’a no midiki, dialetu
naueti forma dalen kawaimina
náufragu ~ náufraga, f. Substantivu Ema
ne’ebé hetan naufrájiu maibé moris tuir.
naufrájiu, Substantivu Dezastre bainhira
anin-fuik baku ró-tasi ida ba rai-henek
ka meti-ulun, hodi halo nia naksobu.
Sin. ró-nakrahun
naunau, Substantivu Klamar aat imajináriu
ka mehi de’it nian ne’ebé mai hata’uk
labarik nakar sira.
Naurú (rai-) Substantivu Nusa ki’ikoan iha
Tasi-Boot Pasífiku Loromonu, zona Mik-
ronézia, no ohin nasaun independente.
nauruense, Adjetivu Rai-Naurú nian; hosi
náutiku ~ náutika
rai-Naurú. Substantivu Ema Naurú.
náutiku ~ náutika, f. Adjetivu Kona-ba ró-tasi
sira ka navegasaun.
Nautónia (rai-) Substantivu Nusa-lubun
naruk ida iha rai-Timór no rai-Papua
nia leet. Zona luan ne’e hakohak illa
Leti, Luang, Babar, Iamdena, Kei nst.
no forma provínsia indonézia Maluku
Selatan.
navál, Adjetivu Kona-ba ró-tasi ka mariña.
navegasaun, Substantivu La’o ho ró iha tasi
leten; viajen oioin ho ró-tasi
Nazaré, Substantivu Vila ida iha rai-Palestina
ne’ebé uluk Na’i Jezús moris no boot.
Iha mós portu ida iha rai-Portugál ho
naran ida-ne’e.
nazí, Substantivu Ema ne’ebé tuir doutrina
nazizmu nian.
nazizmu, Substantivu Doutrina polítika Adolf
Hitler nian, mahukun rai- Alemaña nian
entre tinan 1933 no 1945.
n.e.,Abreviatura=nu’udarezemplu,porezemplu
ne’e, Adjetivu/Pronome Matuduk 1. (Ida)
ne’ebé besik ha’u; (ida) ne’ebé besik ita;
(ida) ne’ebé besik ami. Sin. ida-ne’e Ez.
Ha’u dehan tiha ona ba Markus: “Livru
ne’e hakerek iha lia-malaiu.” 2. (Ida)
ne’ebé besik ó; (ida) ne’ebé besik Ita/
Ita-Boot; (ida) ne’ebé besik imi. Sin. ida-
ne’e Ez. Imi lalika asina surat ne’e iha
imi oin. 3. (Ida) ne’ebé temi ona. Sin.
ida-ne’e Ez. Ami hatene kona-ba lia ne’e.
ne’ebá, Adjetivu/Pronome Matuduk (Ida)
ne’ebé besik nia; (ida) ne’ebé besik sira;
iha dook hela. Ez. Ha’u-nia livru sira rai
iha estante ne’ebá.
ne’ebé, Pronome Makait Liafuan ne’ebé hesuk
ka husu kona-ba ema ka buat nia iden-
tidade. Sin. idane’ebé, be Ez. Sira mai
hosi knua ne’ebé loos?
ne’eduni, Advérbiu Tan ne’e, nune’e, ho
razaun ne’e. Sin. ne’esá, portantu Ez.
Ha’u serbisu kole ona, ne’eduni ha’u
presiza deskansa.
neen, Numerál Númeru ida tuir lima no
299 nehan
uluk-ba hitu, hakerek ka marka ho sinál
6 (algarizmu indu-árabe) ka VI (algar-
izmu romanu).
neenulu, Numerál Númeru ida tuir liman-
ulu-resin-sia no uluk-ba neenulu-resinida,
hakerek ka marka ho sinál 60 (algarizmu
indu-árabe) ka LX (algarizmu romanu).
ne’esá: haree ne’eduni
nega, Verbu Dehan katak buat ruma la loos.
Sin. Heli lia Ez. Pedru nega dala tolu
katak nia Jezús Nia eskolante ida.
negasaun, Substantivu; Sin. heli-lia
negativa, Substantivu Heli-lia, negasaun.
negativu ~ negativa, f. Adjetivu Ne’ebé dehan
‘lae’, ne’ebé nega. Liafuan-sorun: pozi-
tivu Substantivu (negativu) Ilas ka imajen
dahuluk ne’ebé mákinafotografia halo,
no hafoin fase tiha atu hamosu retratu
di’ak.
neglijensia, Verbu La tau matan, la kuidadu,
haluha tan baruk-teen. Sin. deskuida
neglijénsia, Substantivu Hahalok ne’ebé ha-
tudu katak la tau matan ka la halo ho
kuidadu. Sin. kuidadu-laek Ez. Ninia
neglijénsia iha ezame estraga nia futuru
rasik.
negoseia, Verbu 1. Ko’alia ho ema ka grupu
ruma atu rezolve problema ruma ne’ebé
iha. 2. Ko’alia kona-ba kontratu ka ne-
gósiu ho ema ka grupu ruma.
negosiante, Substantivu Ema ne’ebé hala’o
knaar fila-liman. Sin. kontratu-na’in Ez.
Negosiante sira barakliu presiza tulun
governu nian atu sira-nia fila-liman bele
sai di’ak.
negósiu, Substantivu 1. Hahalok fa’an no
sosa nian. Sin. kontratu, fila-liman Ez.
Ita tenke halo negósiu ho ema indonéziu
sira tanba sira mak besik liu ita. 2. Trata
ho ema, instituisaun ka governu seluk,
n.e. Departamentu Negósiu Makli’ur
Sira-Nian.
nehan mós nihan, Substantivu Parte ema
nia isin ne’ebé iha ibun laran, uza atu
tata, ruun, nata no harahun ai-han
nehan-hasahún
ne’ebé tau ba ibun laran.
nehan-hasahún, Substantivu Nehan belar
sira ne’ebé moris iha hasan-ruin leten
no kraik. Sin. nehan-timir
nehan-kraik, Substantivu Nehanhasahún
haat ne’ebé moris iha ema nia hasan-ruin
kraik. Sira sai de’it bainhira ema sai boot
no bele halo moras todan se dentista la
hasai tiha.
nehan-kulit, Substantivu Kulit ne’ebé taka
nehan nia abut. Ez. Bainhira ema la han
ai-fuan barak, nia nehankulit bele kanek
no raan lailais.
nehan-ular, Substantivu Nehan dodok. Sin.
nehan-klata
nehek, Substantivu Animál insetu ki’ik ho
kór oioin ne’ebé bele tata ka hobur buat
ne’ebé midar, iis ka dodok.
neineik, Adjetivu/Advérbiu Lahó ansi, lahó
forsa, liuliu bainhira la’o, ko’alia, serbisu,
nst. Ez. Bainhira la’o ho ferik sira, di’ak liu
ita la’o neineik de’it atu la hakole sira.
Liafuan-sorun: lais, lailais
nekrolojia, Substantivu Koluna ketak ida
iha jornál ka revista ne’ebé hakerek no
temi kona-ba ema ne’ebé mate tiha ona.
nektar, Substantivu Been midar ne’ebé ai-
funan prodús atubele atrai ka dada in-
setu hanesan bani, dihi, borboleta, nst.
nenu (ai-) Substantivu Ai-horis ida ne’ebé
nia tahan uza atu halo kór-mean. Naran-
Botániku: Morinda tinctoria.
neofaxista, Adjetivu Kona-ba ema ne’ebé
buka atu hamoris fali faxizmu – rejime
polítiku autoritáriu ida ne’ebé mosu iha
rai-Itália (tinan 1922-1945) durante di-
tadór Benito Mussolini nia ukun. Subs-
tantivu Ema ne’ebé buka atu hamoris
fali faxizmu.
neokaledóniu ~ neokaledónia, f. Adjetivu
Rai-Kaledónia Foun nian, hosi rai- Ka-
ledónia Foun. Substantivu Ema rai-
Kaledónia Foun.
neolatinu ~ neolatina, f. Adjetivu Ne’ebé
mai hosi lia-latín, selae hosi impériu
300 neon-lais
ka kultura Roma nian. Liaitalianu, lia-
portugés, lia-españól, liakatalaun, lia-fra-
nsés no lia-romenu maka dalen neolatinu
mahuluk sira. Lia-tetun mós soi elementu
neolatinu barabarak, maski la’ós dalen
neolatinu.
neolítiku ~ neolítika, f. Adjetivu Ne’ebé
pertense ba Otas-Fatuk nia rohan, ho
karakterístika hamosu indústria fatuk
kabeer nian.
neolojizmu, Substantivu Liafuan foun ne’ebé
ema ruma hamosu, liuliu hodi hanaran
buat ida ne’ebé seidauk hetan naran.
Lia-tetun ohin nian iha neolojizmu barak,
n.e. sasemok ‘vou’, mahukun ‘ukunna’in’,
makdalek ‘ko’alia-na’in’, halolon ‘diresaun’.
neon, Substantivu Hanoin, sentimentu ka
kapasidade atu hanoin hamutuk iha ita-
nia kakutak.
neon-badak, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
la hanoin didi’ak molok atu halo buat
ruma. Ez. Ema ne’ebé lakohi estuda
molok ba ezame, hatudu nia hahalok
neon-badak.
neon-di’ak, Adjetivu/Substantivu 1. (Ne’ebé)
hatudu laranhaksolok ba ema seluk. 2.
Laran-di’ak.
neon-hakfodak, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
hetan xoke iha nia neon tan liafoun ka
informasaun ruma ne’ebé labaibain.
neon-halai, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
la iha konsentrasaun ida be metin ba
buat ruma; lakon hanoin ba buat ruma.
Sin. neon-kari Ez. Labele neon-halai
bainhira tuur iha sala no rona mestre
ko’alia.
neóniu, Substantivu Gás ida ne’ebé tau iha
tubuvidru atu halo ahi-oan ka sinál na-
bilan.
neon-kmaan, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
muda lailais hanoin kona-ba buat ruma
ne’ebé halo hela.
neon-lais, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé) iha
jeitu atu hetan dalan lais atu rezolve
problema ne’ebé akontese. Sin. neon-
neon-monu 301
moris Ez. Konselleiru ne’ebé di’ak mak
ida ne’ebé neon-lais bainhira ema hetan
problema.
neon-monu, Substantivu Sentimentu bainhira
ema ruma dada ita-nia fuan. Sin. simpatia
neon-moris: haree neon-lais
neon-na’in, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
laran-di’ak hodi fó nia atensaun no ha-
noin ba ema seluk; (ne’ebé) simu bainaka
didi’ak. Sin. ospitalidade (Substantivu)
neon-nakloke, Adjetivu (Ema) ne’ebé prontu
atu loke nia neon ba ideia ka buat foun.
Sin. abertu
neon-sala, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
hetan laransusar ka depresaun tanba
hanoin hikas buat ruma ne’ebé la’o ladún
di’ak. Ez. Ha’u sente neon-sala tanba la
bele perdua nia maski nia husu deskulpa
ona.
neon-todan, Adjetivu Laran-susar, preoku-
padu. Substantivu Laran-susar, preoku-
pasaun.
neozelandés ~ neozelandeza, f. Adjetivu
Hosi rai-Zelándia Foun ka Novazelándia,
Zelándia Foun nian. Substantivu Ema
Zelándia Foun.
nepotista, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba)
ema ne’ebé haree fó priviléjiu ka priori-
dade ba nia parente ka família bainhira
sira la merese liu ema seluk. Sin. famil-
iarista
nepotizmu, Substantivu
neras, Substantivu Hena ne’ebé uza atu falun
bebé hanesan ninia hatais. Ez. Inan-aman
sira prepara neras molok nia oan atu moris.
nere, Substantivu Dai ka rede oin ida ho kuak
ki’ik, ne’ebé ema uza hodi suru boek.
Sin. lahat
nervozu, Adjetivu 1. Laran-taridu no ta’uk
uitoan. Ez. Molok hala’o ezama, Maria
nervozu uitoan tanba nia ladún estuda.
2. Laran-nakali. Ez. Nia nervozu loos
bainhira ema sadik nia atu tuku malu.
nervozudór, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé lailais sente hirus ka laran-nakali.
nian
nervu, Substantivu Fibra naruk no mihis iha
ita ema nia isin ne’ebé haruka mensajen
entre ita-nia kakutak no parte seluk isin
nian.
nesesáriu, Adjetivu Ne’ebé presiza; ne’ebé
no tenke halo. Sin. presizu
nesesidade, Substantivu Buat ne’ebé presiza.
nesun, Substantivu Fatin halo ho ai-tali nia
hun ne’ebé ema halo kuak atu uza hodi
fai batar, hare ka akar bá; presiza mós
alu atubele fai. Sin. lesun
netik, Verbu Taka atu la bele liu. Sin. hanetik
Adjetivu La bele liu; taka hela. Advérbiu
Ho metin, metimetin, didi’ak.
neurolojia, Substantivu Siénsia ka matenek
kona-ba moras iha nervu.
neurolójiku, Adjetivu
neurolojista, Substantivu Doutór ka matenek-
boot kona-ba moras nervu nian.
neurótiku ~ neurótika, f. Adjetivu Moras
sofre iha nervu. Substantivu Ema ne’ebé
sofre moras nervu nian; nervozudór.
neuroze, Substantivu Moras nervu nian.
neutru, Adjetivu 1. Ne’ebé nia jéneru grama-
tikál la’ós amak ka inak. 2. La hali’is ka
fó apoiu ba parte ida; trata hotu-hotu
hanesan. Sin. neutru
neutrál, Adjetivu La hali’is ka fó apoiu ba
parte ida; trata hotu-hotu hanesan. Sin.
neutru
neutralidade, Substantivu
neutraliza, Verbu 1. Halo atu sai neutrál; 2.
Halo fraku, hamihis atu hasai perigu
ruma. Ez. Doutór sei fó aimoruk atubele
neutraliza venenu ne’ebé labarik ne’e tolan.
neve, Substantivu Kristál mutin, mihis no
mamar hanesan jelu ne’ebé monu hosi
lalehan bainhira tempu malirin ka du-
rante invernu iha rai balun no mós iha
foho aas nia tutun. Timór la iha neve;
rai- Giné Foun iha fali.
nia, Pronome Emak Liafuan ne’ebé haktemik
ema, animál ka objetu ruma ne’ebé ita
ko’alia konabá.
nian, Pronome Maksoik Liafuan ne’ebé hak-
nihi
temik buat ruma ne’ebé pertense ka re-
lasiona ho ema, animál ka objetu ruma
be ita ko’alia kona-bá; refere ba buat ka
ema nia na’in. Ez. Uma ne’e nia na’in mak
Señór Luis; Uma ne’e Señór Luis nian.
nihi mós knihi, Substantivu Daun boot ne’e-
bé uza hodi suku sapatu ka futu-kabun.
Nijer (rai-) Substantivu Nasaun ida iha Áfrika
Loromonu.
Nijéria (rai-) Substantivu Nasaun ida iha
Áfrika Loromonu, iha Tasi-Boot Atlán-
tiku nia raat.
nijerianu ~ nijeriana, f. Adjetivu Rai-Nijéria
nian. Substantivu Ema Nijéria.
nijerinu ~ nijerina, f. Adjetivu Rai-Nijer
nian. Substantivu Ema Nijer.
Nikarágua (rai-) Substantivu Nasaun ida iha
Amérika Klarak.
nikaraguense, Adjetivu Rai-Nikarágua nian,
hosi rai- Nikarágua. Substantivu Ema
Nikarágua.
nikel, Substantivu Metál magnétiku ne’ebé
baibain uza atu halo doit no besi-asu.
niki, Substantivu Balada-kalan hanesan laho
maibé iha liras atubele semo.
nikotina, Substantivu Substánsia iha tabaku-
rahun laran ne’ebé mós droga maka’as
ida. Ez. Inan ne’ebé isin-rua keta fuma
tanba nikotina bele estraga nia bebé iha
isin.
Nikózia, Substantivu Sidadekapitál rai-Xipre
nian.
ninia, Adjetivu Maksoik Liafuan ne’ebé refere
ba buat ka ema ruma ne’ebé pertense
ba ema ka buat seluk. Sin. nia Ez. Ma-
teus ne’e doutór ida. Ninia oan mós
hakarak sai doutór.
ninian, Pronome Maksoik Ida ne’ebé pertense
ka relasiona ho ema, animál ka buat se-
luk; refere ba na’in. Sin. nian
ninin, Substantivu Susuk espésie ki’ikoan
ne’ebé nia tatan halo kulit katar no moras
tebetebes.
ninin, Substantivu Fatin besik rohan ka
ketan atu hotu nian. Ez. Keta husik
302 nobreza
labarik toba iha kama-ninin tanba sira
bele monu.
niran, Substantivu Kulit ne’ebé taka nehan
nia abut. Sin. Nehan-kulit, kiran
nisik, Verbu (Halo atu) dada iis susar, liuliu
bainhira han ka hemu hela. Ez. Keta
ko’alia bainhira han hela tanba bele nisik
basá etu iha hela ibun laran.
nisik to’o kakorok, Espresaun Idiomátika
Halo laran-lahaksolok ka hirus uitoan.
Ez. Ninia hahalok aat iha ema barak nia
oin halo ha’u nisik to’o kakorok.
Nítibe (rai-) Substantivu Rai no mós sub-
distritu ida iha Oekusi, besik fronteira
Indonézia.
nitrojéniu, Substantivu 1. Gás kórlaek ida
ne’ebé la iis, no forma 78% hosi rai nia
atmosfera.
Niue (rai-) Substantivu Rai-kotun no mós
nasaun ida iha Tasi-Boot Pasífiku Súl,
zona Polinézia.
niuense, Adjetivu Rai-Niue nian, hosi rai-
Nikarágua. Substantivu Ema Niue.
nivel, Substantivu 1. Buat ida nia aas. 2. Pontu
ka liña ne’ebé hatudu buat ida nia boot,
importánsia ka susar hira loos. 3. Besi
ida ne’ebé serve atu haree se kabelak ida
orizontál ka lae. Sin. niveldebolla
no, Konjunsaun Ho, inklui mós, sura hotu.
Ez. Marta no Sandra sei bá hamutuk.
nó, Substantivu/Títulu Liafuan ne’ebé uza
atu temi ka hasé mane, liuliu labarik-
mane no xinés ida.
nobilita, Verbu 1. Halo sai nobre ka liuraik.
2. Foti ba dato ka liurai. Sin. nobilita 3.
Halo sai kapás no kmanek liu baibain.
Sin. hafutar
nobilitasaun, Substantivu
nobre, Adjetivu 1. Dato nian. Sin. datok 2.
Laran-moos no barani. Substantivu Ema
dato.
nobreza, Substantivu 1. Kualidade ka hahalok
nobre. 2. Iha sosiedade tradisionál ema
hotuhotu ne’ebé iha nivel sosiál leten
nian, no baibain soi títulu espesiál, n.e.
nogadu 303
liurai, liurai-feto, dato, nst.
nogadu, Substantivu Rebusadu ida halo ho
masin-midar, mantolun-mutin, banibeen,
nós no ai-fuan maran.
noi mós nonoi, Substantivu/Títulu Liafuan
delikadu ida ne’ebé uza atu hasé feto-
raan. Sin. menina, nina
noin, Substantivu Ema nia kapasidade natu-
rál atu hanoin no julga. Sin. konxiénsia
noiva, Substantivu Feto-klosan ne’ebé pre-
para an atu kaben tanba mane ida husu
ka prenda tiha ona.
noivadu, Substantivu Noivu na’inrua nia
kompromisu atu harii umakain.
noivu, Substantivu Mane-klosan ne’ebé pre-
para an atu kaben, no hala’o tiha ona
prenda ho feto ruma.
nokaute, Substantivu Bainhira boksista ida
monu ba rai tanba hetan tuku hosi nia
adversáriu, no nune’e lakon kombate.
nómada, Substantivu Ema ida ne’ebé lemo
rai nu’udar nia moris baibain nian. Sin.
maklemok
nomeadamente, Advérbiu Liafuan ne’ebé
uza atu hato’o informasaun seluk tan ho
detalle; mak hanesan. Ez. Prezidente sei
hala’o vizita ida ba li’ur, nomeadamente
ba rai- Xina no rai-Japaun.
nominál, Adjetivu Ho naran de’it, la tuir
loloos. Ez. Katóliku nominál sira hanaran
an katóliku maibé nunka bá rona misa.
nona, Substantivu 1. Feto-raan, liuliu Xina-
oan. 2. Fetolurón ka kamarua.
nona (ai-) Substantivu Ai-horis ida ne’ebé fó
fuan ho isin mutin no musan metan,
liuliu iha tempu-udan.
nono, Verbu Hamanas bee ka líkidu ruma
to’o nakali.
nonoi: haree noi
nonook, Verbu/Substantivu/Adjetivu 1. La
ko’alia, la loke ibun, la dehan buat ida.
2. (Adjetivu) Haraik-an, modun-di’ak
nordeste, Adjetivu/Substantivu (Kona-ba)
diresaun ka pontu iha norte no lorosa’e
(leste) nia leet.
nostaljia
nórdiku ~ nórdika, f. Adjetivu Kona-ba rasa
ka kultura rai- Eskandinávia nian
nori, Verbu Sai fitar, nafitar; taka an (kanek).
norma, Substantivu Regra ka dalan ida ne’ebé
ema halo tuir atubele hamosu orden
di’ak iha serbisu ka sosiedade. Ez. Atu
sosiedade tomak simu, bainaka tenke
halo tuir norma ne’ebé iha.
normál, Adjetivu Ne’ebé tuir norma; hanesan
baibain, baibain nian Ez. Moris normál
hanesan povu baibain la halo ulun-fatuk
moras.
normalmente, Advérbiu
normalidade, Substantivu
normaliza, Verbu Halo atu sai normál. Ez.
Ita sei normaliza itania relasaun ho viziñu
sira atubele serbisu lisuk.
normalizasaun, Substantivu
norte, Substantivu/Adjetivu Diresaun ka halo-
lon loro-matan nian iha meiudia loloos.
Bainhira ita hateke ba lorosa’e, norte
mak ida ne’ebé iha ita-nia liman karuk.
Sin. rae, tasi-feto Liafuan-sorun: súl,
loor, tasi-mane
norteamerikanu ~ norteamerikana, f.
Adjetivu/Substantivu (Ema ka mahorik)
hosi rai- Amérika parte norte nian, ka-
tak Kanadá, Estadu Naklibur Sira, Méksiku
no nasaun ki’ikoan sira Amérika Klarak
no Tasi Antillas ninian.
nortekoreanu ~ nortekoreana, f. Adjetivu
Rai-Koreia Norte nian, hosi Koreia
Norte. Substantivu Ema Koreia Norte.
Noruega (rai-) Substantivu Nasaun ida iha
parte norte kontinente Europa nian.
noruegés ~ noruegeza, f. Adjetivu Rai-
Noruega nian. Substantivu Ema, mahorik
ka lian rai-Noruega nian.
norueste, Adjetivu/Substantivu (Kona-ba)
diresaun ka pontu iha norte no loromonu
(oeste) nia leet.
nosaun, Substantivu Ideia, hanoin (liuliu
pesoál) kona-ba buat ruma. Sin. neonfuan
nostaljia, Substantivu Laran-todan tan tempu
ne’ebé muda tiha ona, selae tan fatin ka
nostáljiku ~ nostáljika
ema ne’ebé ita husik tiha no dook hela
ona. Sin. saudades, saián Ez. Ita-nia nos-
taljia ba eskola-liseu halo ita hakarak fila
ba tempu uluk ita sei klosan.
nostáljiku ~ nostáljika, Adjetivu
nota, Substantivu 1. Surat badak ida kona-ba
asuntu ruma hosi ema ida. Ez. Señór
Ministru fó nota ida ba nia sekretáriu
kona-ba nia bainaka ne’ebé sei mai. 2.
Informasaun ida ne’ebé ema hakerek
atu labele haluha tiha, n.e. nota sira ne’ebé
estudante hakerek natoon rona profesór
nia esplikasaun. Ez. Estudante labele
tuur de’it iha klase, maibé tenke halo
nota atubele lee filafali iha uma. 3. Re-
zultadu hosi estudu ne’ebé estudante
sira hetan bainhira hala’o tiha ezame.
Ez. Tanba Jaime nia nota aat, nia la bele
pasa ezame finál tinan idane’e. 4. Sura-
tahan-osan. 5. Sinál-múzika. Verbu 1.
Haree-hetan, repara, observa; hatene
kedas. 2. Halo nota, hasai nota.
notáriu, Substantivu Ema profisionál ne’ebé
prepara no rejista surat legál oioin, nu’u-
dar ezemplu konaba fa’an no sosa uma,
no kontratu seluseluk.
notariál, Adjetivu
notavel, Adjetivu 1. Ne’ebé dada ita-nia ate-
nsaun. 2. Importante. Sin. naklalir, Subs-
tantivu.Emaimportante,emanaran-boot.
notifika, Verbu Hato’o buat ruma ba ema
seluk ofisialmente no formalmente;
fóhanoin atu labele haluha. Sin. fó-hatene
Ez. EDTL notifika konsumidór hotu-hotu
kona-ba bainhira maka selu eletrisidade.
notifikasaun, Substantivu
notísia, Substantivu Lia-foun ida.
notísias, Substantivu Lia-foun sira, bele mós
iha rádiu ka televizaun.
notisiáriu, Substantivu Informasaun ka pro-
grama lia-foun liuhosi rádiu ka televizaun.
Ez. Ha’u sei rona notisiáriu tuku neen
nian atu hatene saida mak akontese ho-
riohin iha Dili.
noturnu ~ noturna, f. Adjetivu Kalan nian.
304 núkleu
Sin. kalak Substantivu. 1. (noturnu)
Haheker ka kompozisaun muzikál triste
uitoan. 2. (noturnu) Parte Ofísiu Divinu
ne’ebé amlulik no madre sira reza iha
kalan.
Novaiorke: haree Iorke Foun
novatu ~ novata, f. Substantivu Ema ne’ebé
sei foun hela no seidauk iha esperiénsia
natoon. Sin. novisu, kalouru
novela, Substantivu Istória badak ida kona-ba
ema no akontesimentu sira ne’ebé ima-
jináriu.
Novembru (fulan-) Substantivu Fulan
dasanulu-resin-idak nian ne’ebé tuir fulan-
Outubru no uluk-ba fulan-Dezembru.
Fulan- Novembru iha loron tolunulu.
novena, Substantivu Orasaun sira ne’ebé
sarani katóliku sira halo iha loron sia
nia laran, atu husu tulun ba Maromak,
Na’i-Feto Maria, ka santu seluseluk. Ez.
Molok ezame finál, Lola halo novena
loron ba Na’i-Feto Maria.
novidade, Substantivu 1. Informasaun foun
no interesante ruma ne’ebé rona ka simu
hosi ema ida. Sin. lia-foun 2. Buat foun.
novisu ~ novisa, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé prepara nia an atu sai amlulik,
irmaun ka madre, ho hela iha konventu
ka mosteiru. 2. Ema ne’ebé sei foun hela
no seidauk iha esperiénsia natoon. Sin.
novisu, kalouru
novisiadu, Substantivu Períodu iha ne’ebé
mane no feto sira ne’ebé prepara an atu
sai amlulik, irmaun ka madre.
nst., Abreviatura = no seluseluk tan
nuka, Substantivu Moras ho musamusan
tasak no dodok; mós ida ne’ebé kona
parte lasan-fuan ka vajina tanba fo’er,
liuliu tanba ema hetan relasaun seksuál
arbiru de’it. Sin. sífilis
nukleár, Adjetivu 1. Núkleu nian ka klaran
nian. 2. Kona-ba enerjia ne’ebé mosu
bainhira átomu sira nakfahe. Ez. Ema
hotu-hotu ta’uk ona funu nukleár.
núkleu, Substantivu 1. Buat ida nia parte
nulit
klarak ka sentrál, baibain ki’ikoan; buat
ida nia hun. 2. Sélula nia parte klarak,
ne’ebé kontrola ninia nabokar no repro-
dusaun. 3. Átomu ida nia parte klarak.
nulit, Verbu/Adjetivu (Ne’ebé) belit.
númeru, Substantivu 1. Liafuan ka símbolu
ne’ebé uza atu sura ka kalkula. 2. Edi-
saun hosi revista ne’ebé fó sai kadavés,
baibain tinan-tinan.
numériku ~ numérika, f. Adjetivu numera-
saun Substantivu Númeru hotuhotu iha
livru ka buat seluk nia laran. Ez. Livru
ida-ne’e iha numerasaun sala, katak nú-
meru-pájina sira la tuir malu.
nune’e, (mai hosi nu’u ne’e) Advérbiu 1.
Tanba ne’e, tan ne’e. Sin. nune’e. Ez.
Ema balun iha kapasidade liu, nune’e
xefe sei selu di’ak sira. 2. Ho dalan ne’e,
ho maneira ne’e. Ez. Nia tebe bola nune’e.
nune’e ka?, (mós ne’e ka?) Forma ida uza
atu klarifika ka husu atu repete; bele
mós uza atu hatudu laranhakfodak ba
buat ne’ebé ita rona.
nune’e duni, Advérbiu Sin, loos duni, tebes
duni.
nune’etiha, Advérbiu Liafuan ida be uza atu
hatudu konkluzaun ba hahalok ne’ebé
foin hatete sai bá. Sin. ne’ebe, portantu
Ez. Sira haksesuk malu namanas loos
to’o hirus malu. Nune’etiha sira buka
malu fali hodi hadame malu.
nunka, Advérbiu 1. La mosu iha tempu
pasadu (liubá), seidauk mosu; 2. Mosu
iha tempu prezente (daudaun); 3. la
bele mosu iha tempu futuru/oinmai.
Ez. Ha’u nunka hemu tua-manas, tanba
halo ha’u-nia ulun moras todan.
nunubete mós nununbete, Substantivu
1. Besi metál ne’ebé serve atu kaer metin
objetu oioin. Sin. tornu mekániku 2.
Besi-kakatua.
nunun, Substantivu 1. Ibun tomak, hamutuk
ho ibun-kulit. 2. Ibun-kulit de’it.
nunun-rahun, Substantivu Fulun ne’ebé moris
iha ibun kraik.
305 nutritivu ~ nutritiva
nurak, Adjetivu 1. Ne’ebé seidauk moris
naruk no seidauk boot. 2. (Feto) ne’ebé
foin ko’us, ka foin tuur ahi. 3. Ne’ebé
seidauk tasak. 4. Ho kór naroman, n.e.
kinur nurak.
nusa, Substantivu Rai baluk ida ne’ebé tasi
hale’u. Sin. rai-kotun,illa Ez. Nusa Ataúru
hela iha parte norte sidade Dili.
nusa-kadoek, Substantivu Illa ka nusa barak
rabat malu hodi forma latar ka liña ida;
nusa-lubun ka arkipélagu naruk. Ez.
Nusa-kadoek Nautónia nian hakohak
rai-kotun hotu-hotu ne’ebé nakfati iha
rai- Kisar no rai-Kei nia leet.
nusa-lubun, Substantivu Nusa ka raikotun
lubun ida. Sin. arkipélagu Ez. Rai-Timór
halo parte Nusa-Lubun Malaiu.
nusa-oan, Substantivu Nusa ki’ik, rai-kotun
ki’ik. Ez. Rai-Jaku nusa-oan ida iha loro-
sa’e, besik Tutuala.
nusar, Substantivu Nusa ka raikotun rua ka
liu. Plurál tuan ne’ebé uza iha naran
jeográfiku oioin, n.e. Nusar Banda, Nusar
Kei, Nusar Asores.
Nusar-Virjen, Substantivu Nusar-lubun ida
iha Tasi-Antillas ne’ebé nakfahe ba estadu
rua, Nusar- Virjen Britániku no Nusar-
Virjen Amerikanu.
nusar (Verbu): haree nahusar
nutrimentu, Substantivu Ai-han ne’ebé ita-
nia isin presiza atubele moris no hetan
isin-di’ak nafatin. Sin. hahán Ez. Laba-
rik sira presiza nutrimentu di’ak atubele
hetan forsa.
nutrisaun, Substantivu Fó ai-han hodi tulun
labarik ka ema atu nabokar no hetan
isin-di’ak nafatin. Sin. fó-han Ez. Nutri-
saun di’ak importante tebes ba labarik
sira-nia kakutak.
nutrisionista, Substantivu Ema ne’ebé nia
matenek kona-ba nutrisaun no fó konsellu
ba ema konaba hahán.
nutritivu ~ nutritiva, Adjetivu (Ai-han)
ne’ebé fó isin-di’ak no forsa. Ez. Aman-
inan presiza prepara ai-han nutritivu ba
nuu
sira-nia bebé atu nia bele hetan isin
di’ak no forte.
nuu, Substantivu Ai-horis ne’ebé dala barak
iha hun aas no fuan boot kabuar ne’ebé
iha isin mutin no nia been midar hanesan
masinmidar. Nia kulit-laran toos, no ku-
lit-li’ur mamar. Ninia tahan bele uza atu
halo umakakuluk ka didin; nia tahan
nurak ka nia dikin uza atu homan
katupa.
nu’un mós nu’u, Substantivu Maneira, modu,
dalan. Liafuan ne’e la uza ona iha tetun-
prasa; ita hetan tiha iha de’it liafuan ka-
tetek nune’e ‘ho maneira ne’e’.
nuu-been, Substantivu Nuu nia been ne’ebé
ema ka animál bele hemu.
nu’udar, Prepozisaun Ho maneira, hanesan.
Ez. Nu’udar Ita-nia advogadu, ha’u reko-
menda atu Ita foti prosesu hasoru ema
Oo
ó1, Substantivu Naran letra O nian.
ó2, Pronome Emak Liafuan ne’ebé ita uza
hodi hasé membru família nian, belun,
labarik ka balada ida hamutuk ho nia
naran-sarani ka hodi troka nia fatin. Ez.
Ó bele ajuda ha’u, André?
ó-nia, Pronome Maksoik Ne’ebé ó mak soi.
ó-nian, Pronome Maksoik Ne’ebé ó mak soi.
Maklalin ka variante ne’e hanesan ho
ó-nia, maibé tuir Substantivu ida-ne’ebé
nia refere bá. Ez. Ha’u la hatene ha’u-
nia disionáriu iha ne’ebé. Ha’u bele uza
ó-nian?
oan, Substantivu 1. Ema ne’ebé ema feto no
mane hahoris. 2. Animál ne’ebé balada-
inan no baladaaman hahoa.
306 oan-kamrua
ne’e. Konjunsaun 1. Ho dalan ne’ebé
hanesan. Ez. Nia halo mai ha’u nu’udar
nia halo ba ema seluk. 2. Tan, komu,
bainhira. Ez. Nu’udar nia sei ki’ikoan, nia
la bele kaer karreta.
nuu-funit, Substantivu Nuu nia isin ne’ebé
hamaran tiha ona atubele uza hodi halo
buat seluk, nu’udar ezemplu sabaun.
nuu-koir, Substantivu Instrumentu ho forma
oioin halo ho besi ka kaleen ne’ebé ema
uza atu koir nuu nia isin.
nu’usá?, Advérbiu Liafuan ne’ebé ita uza hodi
husu kona-ba buat ruma nia kualidade,
kondisaun ka lala’ok. Ez. Sira-nia uma
nu’usá?
nuu-tasi, Substantivu Ai espésie ida ne’ebé
moris besik tasi. Ninia forma hanesan
mós nuu. Naran-botániku: Barringto-
nia asiatica
oan-boot, Substantivu Oan moris uluk.
oan-danin, Substantivu Labarik ne’ebé nia
aman-inan rasik mate tiha ona no ema
seluk mak hakiak nia. Sin. oan-fudin
oan-fatin, Substantivu Parte iha inan nia isin
iha-ne’ebé bebé dezenvolve ka boot
molok inan tuur ahi. Sin. úteru
oan-feto, Substantivu Oan ho seksu femininu.
oan-fudin, Substantivu Labarik ne’ebé nia
aman-inan rasik mate tiha ona no ema
seluk mak hakiak nia. Sin. oan-danin
oan-kaduak, Substantivu Ema na’inrua
ne’ebé moris mai hamutuk hosi inan
ida de’it.
oan-kamrua, Substantivu Maun-alin ne’ebé
iha inan hanesan maibé aman lahanesan.
oan-kanura
oan-kanura, Substantivu Maun-alin ne’ebé
iha aman hanesan maibé inan lahanesan.
oan-katoluk, Substantivu Ema na’intolu
ne’ebé moris mai hamutuk hosi inan
ida de’it.
oan-kiak, Substantivu Labarik ida ne’ebé nia
aman-inan mate tiha ona. Ez. Funu 1975
halo oankiak barak tanba amaninan barak
mate.
oan-laek, Adjetivu Ema ka kabenna’in ne’ebé
la iha oan.
oan-mane, Substantivu Oan ho seksu mas-
kulinu.
oan-monun, Substantivu Ka’an-fuan ka kau-
kau ne’ebé mate ona iha, no sai hosi170
oan-fatin.
oan-na’in, Adjetivu Ne’ebé bele hetan oan.
Substantivu 1. Kapasidade atu hetan oan.
2. Ema ne’ebé iha oan.
oan-oan, Adjetivu Ne’ebé ki’ik tebetebes.
Sin. kiki’ik, ki’ikoan, melek
oan-nurak, Adjetivu (Labarik) ne’ebé sei
otas-ki’ik tebetebes. Sin. bebé, oan-kosok
oan-sarani, Substantivu Ema ka labarik ne’ebé
simu batizmu no iha ema boot ka adultu
ida (aman-sarani ka inansarani) ne’ebé
hola konta nia edukasaun nu’udar kris-
taun.
oazis, Substantivu Fatin ida iha rai-fuik maran
ho bee moos no ai-hun.
obediénsia, Substantivu Hahalok hodi rona
no halo tuir buat ne’ebé hato’o ba ema
ruma atu hala’o. Sin. halo-tuir Ez. Am-
lulik sira hatudu sira-nia obediénsia hodi
rona sira-nia superiór.
obediente, Adjetivu Ne’ebé hatudu obediénsia.
Sin. halotuir
objetiva, Substantivu Lente ka vidru ida iha
mákina fotográfika ka teleskópiu ne’ebé
ajuda ita haree ba dook no moos liu.
obezu ~ obeza, f. Adjetivu Ne’ebé isinbokur
lahalimar, ne’ebé bokur liu normál.
obezidade, Substantivu
objetivu ~ objetiva, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
loos, tuir realidade. Sin. reál 2. Ne’ebé
307 observasaun
la hali’is ba partidu ka grupu ida de’it,
la hatudu parsialidade. Sin. ekuánime
Substantivu (objetivu) Situasaun ida-
ne’ebé ita hakarak to’o bá, ka buat ida-
ne’ebé ita hakarak hetan. Sin. alvu, kasi-
nar, meta
objetu, Substantivu Buat sólidu ruma ne’ebé
ita bele kaer ka haree. Ez. Ami haree
objetu ida hosi dook iha kalohan, dala
ruma aviaun ida.
obra, Substantivu 1. Tarefa ka knaar ida. 2.
Serbisu arte nian ida. Ez. Halo estátua
fununa’in sira-nian ne’e obra boot ida.
obraprima, Substantivu Pesa-arte ne’ebé ni-
nia kualidade furak no di’ak. Ez. Tuir ema
barakliu nia hanoin, pintura naranboot
‘A Gioconda’ ne’e obraprima ida.
obriga, Verbu 1. Ho beran halo ema ida atu
hala’o buat ruma. Sin. haka’as Ez. Patraun
obriga ninia sekretáriu serbisu to’o kalan-
boot. 2. Insiste maka’as atu halo ka hala’o
buat ruma. Ez. Keta obriga: ha’u lakohi
sosa ida-ne’e!
obrigada, Interjeisaun Espresaun ida ne’ebé
feto ka fetooan uza hodi agradese.
obrigadiñu ~ obrigadiña, f. Interjeisaun Es-
presaun familiár ida ne’ebé uza hodi
hato’o agradesimentu.
obrigadu, Interjeisaun Espresaun ida ne’ebé
mane ka mane-oan uza hodi agradese.
obrigasaun, Substantivu 1. Buat ne’ebé ema
ida tenke halo tanba ida-ne’e nia knaar
duni. Sin. devér Ez. Sidadaun sira iha
obrigasaun atu selu taxa ba propriedade
ne’ebé sira soi. 2. Títulu ka surat ida
ne’ebé fó direitu ba sahin lukru nian ida
hosi empreza ida.
obseka, Verbu Halo ema atu hanoin nafatin
kona-ba buat ruma to’o sai bulak. Sin.
habuan
obsekadu ~ obsekada, f. Adjetivu
observa, Verbu Hateke didi’ak ema ka buat
ruma hodi haree sá mak nia halo ka sá
mak akontese. Sin. haninu
observasaun, Substantivu 1. Hahalok observa
observatóriu 308
nian. 2. Opiniaun ida ne’ebé ita hato’o.
Ez. Atu halo observasaun di’ak kona-ba
povu nia terus, presiza tun ba baze.
observatóriu, Substantivu Fatin ida ho tele-
skópiu boot hodi observa ka hateke ba
fulan, fitun no planeta sira.
obsesaun, Substantivu Hahalok la bele para
atu hanoin kona-ba buat ida, bele mós
to’o sai bulak. Sin. habuan Ez. Nia hanoin
atu sai futebolista di’ak ida sei hanesan
nia obsesaun ida.
obstetra, Substantivu Médiku ne’ebé bali feto
molok, durante no liutiha partu ka tuur-
ahi.
obstetrísia, Substantivu Parte medisina nian
ida ne’ebé trata feto bainhira sira isin-rua
no mós durante no liutiha tuur-ahi.
obstétriku ~ obstétrika, f. Adjetivu
obstipasaun, Substantivu Kondisaun bainhira
ema ida la bele ka susar atu li’ur ka soe
bee-boot. Sin. tee-toos
obxenu ~ obxena, f. Adjetivu (Hahalok ka
liafuan) ne’ebé fo’er no hakanek kostume
ka moralidade di’ak. Sin. kadoor
obxenidade, Substantivu
odamatan, Substantivu Ai-kabelak ka besi-
tahan ne’ebé bele loke no taka iha fatin
ne’ebé ema uza atu tama no sai.
odamatan-tilun, Substantivu Parte odamatan
ida nian ne’ebé ita kaer, hafoin dulas ka
hanehan hodi loke no taka. Sin. puxadór
odan, Substantivu Kuadru kloot retangulár
ho ai-riin badak barak tutan malu ho ai-riin
naruk rua, ne’ebé ema uza atu sa’e didin
ka bá fatin aas seluk, n.e. ba uma-kakuluk.
odan-fatin mós odanfuan, Substantivu Sama-
fatin iha odan ka eskada.
odas, Substantivu Animál maksusuk rai-
maran nian ne’ebé boot liu hotu, ho ain
aat, inurkain naruk, nehan rua naruk
hanesan dikur no tilun-tahan belar boot.
Odas sira moris iha rai-Áfrika nia balun,
rai-Índia, rai- Birmánia no rai- Tailándia.
Sin. elefante
odi mós ódiu, Substantivu Sentimentu
ofisiál
la gosta ka hakribi ema ka buat ida. Sin.
dadinuk Verbu La gosta, lakohi ema ka
buat ida. Sin. dinu, hakribi
odontolojia, Substantivu Estudu konaba
lala’ok médiku hodi hasai ka hadi’a ne-
han moras.
oe, Substantivu Rota naruk ida hosi du’ut ka
au. Sin. ratan
Oekusi, Substantivu 1. (Rai- Oekusi) Distritu
Timór Lorosa’e nian ne’ebé nakfati iha
Timór Loromonu no territóriu indo-
néziu mak hale’u; populasaun maioria
ko’alia lia-baikenu. 2. Vila-kapitál rai-
Oekusi nian. Sin. Pante Makasár
Oesilu, Substantivu Vila no subdistritu ida
iha rai- Oekusi.
ofende, Verbu Hatete liafuan ka halo buat
ruma ne’ebé hatún ema nia dignidade
hodi halo vítima ne’e sente laran-kanek.
Sin. hakanek
ofensa, Substantivu Hahalok hakanek ema
nia laran.
ofensivu ~ ofensiva, f. Adjetivu Ne’ebé haka-
nek ema nia laran. Sin. makanek
ofensór ~ ofensora, f. Substantivu Ema ne’ebé
ofende. Sin. makanek
oferese, Verbu Hato’o ka hatudu ita-nia
hakaran atu fó buat ruma, maski ita la
hatene sé ema seluk atu simu ka lae;
fó ho respeitu. Sin. hasa’e
oferta, Substantivu 1. Hahalok oferese nian.
Sin. hasa’en 2. Hahusuk ba ema ruma
se nia hakarak buat ruma. 3. Buat ruma
ne’ebé ita oferese ka fó. Ez. Oferta ne’ebé
di’ak la presiza karu, maibé importante
liu mak fó ho laran tomak.
ofertóriu, Substantivu Parte misa nian, tuir
orasaun Credo, bainhira amlulik hasa’e
paun no tuauvas ba Na’i Maromak atu
nakfila ba Ita Na’i Jezús Kristu Nia futar
Isin no Raan.
ofisiál Adjetivu Ne’ebé halo ho autorizasaun
hosi xefe ka autoridade ida. Ez. Atu halo
pasaporte, rekerente tenke hatama doku-
mentu ofisiál sira. Substantivu Ema ne’ebé
ofisina
okupa pozisaun ruma hanesan autorid-
ade iha eskritóriu ka organizasaun ruma.
ofisina, Substantivu Fatin ne’ebé ema hadi’a
karreta, motór ka mákina ruma bá.
ofísiu, Substantivu 1. Arte manuál ka meká-
nika ida. 2. Profisaun ka kargu públiku
ida. 3. Orasaun ka serimónia Igreja nian.
ohin, Advérbiu Loron idane’ebé tuir horise-
hik no uluk-ba aban.
oho, Verbu Halo ema, animál ka ai-horis ida
atu mate. Sin. hamate
oho-an, Substantivu Hahalok halo nia an sai
mate. Ez. Oho-an ne’e sala boot ida tanba
ita ema nia vida iha Maromak Nia liman.
Sin. suisídiu
ohodór, Substantivu Ema ida ne’ebé oho ema
seluk. Sin. mahohok, ohona’in, liman-
raan, omisida
oho-na’in, Substantivu Ema ida ne’ebé oho
ema seluk. Sin. mahohok, ohodór,
liman-raan, omisida
oin, Adjetivu Parte sorun ka kontráriu hosi
kotuk. Ez. Nia hela iha oin maibé ami
hela iha kotuk. Substantivu 1. Parte ita
ema nia ulun ne’ebé iha matan, tilun,
inus, ibun. 2. Buat lubun ida ho feisaun
ka karakterístika hanesan de’it. Sin. tipu,
espésie 3. Dalan ka maneira. Ez. Iha oin
rua atu hakerek surat ida – bele hahú ho
idea jerál, bele mós ho ideia espesífiku;
Gerilleiru sira iha oin barak atu hadau
kilat – bele liuhosi emboskada no
atake ba abrigu inimigu nian.
oin-aat, Adjetivu Ne’ebé nia oin ka aparénsia
ladi’ak ka lafurak. Sin. oin-taneet Ez.
Buatamak oin-aat ne’ebá malandru ida
ne’ebé polísia buka hela. Substantivu
Kuakidade oin-aat. Ez. Tanba oin-aat
ema lakohi hili nia tuir kompetisaun
hananu nian. Hahalok ne’e injustu
lahalimar!
oin-boruk, Adjetivu Oin ne’ebé hanesan hirus
no la hamnasa. Sin. oinbubu, oin-buis,
oinfuik
oin-bosok, Substantivu Ema ida ne’ebé ha-
309 oin-kamutis
bosok ema seluk. Sin. impostór
oin-bubu, Adjetivu Oin ne’ebé hanesan hirus
no la hamnasa. Sin. oinboruk, oin-buis,
oinfuik
oin-buis, Adjetivu Oin ne’ebé hanesan hirus
no la hamnasa. Sin. oinboruk, oin-bubu,
oinfuik
oin-bulak, Adjetivu Ne’ebé hola malu ho
naran ema ida, la’ós de’it ho nia kaben.
oin-bulelu, Adjetivu Ne’ebé sente lakon eki-
líbriu no besik atu monu. Sin. oinhalai,
oin-kle’uk, oinlanu
oin-di’ak, Adjetivu Ne’ebé nia oin ka apa-
rénsia furak, halo ema seluk gosta atu haree.
oin-foun, Adjetivu Ne’ebé la’ós baibain ka
tuan. Substantivu Ema ne’ebé ita la koñese.
Ez. Ha’u haree oin-foun ida iha festa
sábadu kalan. Keta mauhuu ida karik?
oin-fuik, Adjetivu Oin ne’ebé hanesan hirus
no la hamnasa. Sin. oinboruk, oin-bubu,
oinbuis
oin-halai, Adjetivu 1. Ne’ebé sente lakon
ekilíbriu no besik atu monu. Sin. oin-
bulelu,oin-kle’uk,oinlanu 2. Ne’ebé sente
moras (ulun ka laran) tanba movimentu
ró, aviaun ka karreta nian. Ez. Apá!
Favór para lai karreta tanba ha’u oinhalai
no atu muta. 3. Ne’ebé la sensatu no
hatudu julgamentu arbiru de’it. Ez. Ha’u
fó tiha ona surat ne’e ba ó, maibé ó
dehan seidauk. Keta ó oin-halai karik?
Verbu Sente lakon ekilíbriu no besik atu
monu. sente moras tanba movimentu
meiu-transporte ne’ebé nia sa’e.
oin-hanesan, Adjetivu Ne’ebé oin atu hanesan
ida seluk. Ez. Sira oin-hanesan de’it maibé
la’ós maun-alin.
oin-ida, Adjetivu Ne’ebé hanesan ka idéntiku,
ne’ebé iha oin ida de’it. Ez. Ami sosa
ai-funan oin-ida de’it tanba la iha sira
seluk.
oin-kabobir, Adjetivu Ne’ebé baibain brutu
no maledukadu. Sin. baixu
oin-kamutis, Adjetivu Ne’ebé nia kór la
maka’as, atu sai mutin.
oin-karutas
oin-karutas, Adjetivu Ne’ebé iha oinmerik
barak.
oin-katar, Adjetivu Ne’ebé ko’alia ho modun
ka maneira lahó respeitu.
oin-kle’uk, Adjetivu Ne’ebé sente lakon eki-
líbriu no besik atu monu. Sin. oinbulelu,
oin-halai, oinlanu.
oin-kmanek, Adjetivu (Ema) ne’ebé oin-di’ak
ka bonita/bonitu.
oin-kraik, Adjetivu 1. Ne’ebé koitadu no
hetan depresaun ka larantaridu. Ez. Carlos
oin-kraik tanba nia kaben moras no
tenke bá ospitál. 2. Ne’ebé hatudu an
loloos no la foti an tanba buat ne’ebé
nia iha. Sin. modestu Ez. Maski eskola-
boot iha tasi-balun, nia sempre hatudu
oin-kraik iha nia moris. Substantivu
Hahalok haraik an. Sin. modéstia
oin-lais, Adjetivu Ne’ebé hakarak hatene ka
haree. Sin. oin-moris, kuriozu
oin-lamidar, Adjetivu Ne’ebé hatudu oin la
hamnasa.
oin-lanu, Adjetivu Ne’ebé sente lakon ekilí-
briu no besik atu monu. Sin. oinbulelar,
oin-halai, oinkle’uk
oin-lulik, Substantivu Ema ida nia moen ka
organ seksuál. Sin. sasánlulik
oin-maka, Adjetivu Ne’ebé hatudu ka foti an
nu’udar ema ne’ebé di’ak liu ema seluk.
Sin. matan-aas, arrogante
oin-maka’as, Adjetivu Ne’ebé hatudu oin la
hamnasa, la konkorda. Sin. oin-toos
oin-mamar, Adjetivu Ne’ebé hatudu laran-
di’ak.
oin-malirin, Adjetivu Ne’ebé hatudu katak
lakohi simu ita, ne’ebé nia atitude labeluk.
oin-maran, Adjetivu Ne’ebé oinkamutis tanba
preokupadu ka moras.
oin-maus, Adjetivu Ne’ebé iha maneira di’ak
no hatudu respeitu. Ez. Hahalok ida
ne’ebé la oin-maus mak ida ne’ebé la
hatene husu lisensa bainhira halo inter-
rupsaun.
oin-mean, Adjetivu Oin ne’ebé mean tanba
hirus ka moe. Verbu Oin sai mean tanba
310 oin-suar
hirus ka moe. Ez. Anita oin-mean tanba
la hatene hatán hahusuk hosi nia mestra.
oin-merik, Substantivu Musamusan iha isin,
liuliu iha oin no kakorok, ne’ebé mean
no hanesan borbullu ki’ik.
oin-midar, Adjetivu Ne’ebé hatudu oin
hamnasa haksolok. Substantivu Hahalok
hamnasa ne’ebé ibun nia lidun muda
sai no sa’e natoon deit hodi hatudu lar-
an-haksolok. Verbu Hatudu laranhak-
solok liuhosi hamnasa natoon de’it.
Ez. Kaixeiru ne’ebé di’ak tenke oin-midar
ba kliente sira.
oin-moe, Adjetivu Ne’ebé hatudu oin mean
tanba moe.
oin-moris, Adjetivu 1. Ne’ebé hakarak hate-
ne ka haree. Sin. oin-lais, kuriozu 2.
(Mane) ne’ebé gosta baku matan ba feto.
oin-naburut, Adjetivu Ne’ebé hatudu hirus,
estrese ka depresaun. Sin. oinnamkurut
oin-nakukun, Verbu/Adjetivu (Sente) atu
monu ka lakon ekilíbriu hodi monu ba
rai. Ez. Labarik ne’e oinnakukun tanba
hamriik iha loron oras ba oras.
oin-na’in, Adjetivu/Substantivu (Ema ida)
ne’ebé simu no trata ema seluk didi’ak,
ho laran-luak, hanesan fó fatin ba ema
atubele deskansa ka look ai-han ruma.
Ez. Ami hato’o obrigadu ba Ita-Boot
nia oin-na’in tanba oferese fatin no
aihan hirak-ne’e durante ami-nia vizita.
oin-namkurut, Adjetivu Ne’ebé hatudu hirus,
estrese ka depresaun. Sin. oinnaburut
oin-oin, Adjetivu Tipu hirak ne’ebé diferente,
la’ós tipu ida de’it maibé barak. Sin.
oioin Ez. Ami hetan informasaun oin-oin
kona-ba edukasaun bainhira hasoru tiha
Ministru-Edukasaun.
oin-roit, Adjetivu Ne’ebé halo an.
oin-seluk, Adjetivu Ne’ebé lahanesan; difer-
ente. Advérbiu Seluk hosi ida ne’ebé
hato’o tiha ona.
oin-siin, Adjetivu Ne’ebé hatudu oin la hak-
solok.
oin-suar, Adjetivu 1. Ne’ebé hatudu oin buis
oin-tamak
hela tan hirus. 2. Ne’ebé hatudu laran la
haksolok tan laranta’uk.
oin-tamak, Adjetivu Ne’ebé ko’alia ka kom-
porta an ho modun ka maneira ne’ebé
aat no lahó respeitu. Sin. ointomak, brutu
oin-taneet, Adjetivu Ne’ebé nia oin ka apa-
rénsia ladi’ak ka lafurak. Sin. oin-aat
oin-tomak: haree ointamak
oin-toos, Adjetivu Ne’ebé hatudu oin la
hamnasa, la konkorda. Sin. oinmaka’as
Ez. Nia oin-toos hanesan fatuk ne’ebé
ema taa la han.
oinsá, Advérbiu Liafuan ida ne’ebé ita uza
hodi haktemik ka husu kona-ba maneira
halo hatene buat ruma, ka buat ruma
nia oin ka aparénsia. Ez. Oinsá ema
bá Polu Norte? Ema bá sa’e ró ne’ebé
tahan malirin no jelu; Ema inglés ne’e
oinsá loos? Ne’e ema fuuk-balanda
no isinboot.
oioin, Adjetivu Tipu hirak ne’ebé diferente;
la’ós tipu ida de’it maibé barak. Sin. oio-
oin Ez. Iha ikan oioin iha bee-lihun ne’ebá.
okaziaun, Substantivu 1. Tempu bainhira
buat ruma akontese. Sin. dala Ez. Ha’u
hasoru nia iha okaziaun ida durante funu.
2. Akontesimentu importante ida. Sin.
eventu Ez. Konférensia ida-ne’e okaziaun
kapás ba aminia universidade.
okir, Adjetivu (Ai fuan) ne’ebé seidauk tasak.
okos, Substantivu Parte ne’ebé kraik liu. Ez.
Nia subar iha meza nia okos.
Oksford, Substantivu Vila ida iha rai-Ingla-
terra ne’ebé iha universidade naran-boot
tebes ida.
oksijéniu, Substantivu Gás lahó kór ne’ebé
hakonu to’o porsentu ruanuluresin- ida
(21%) atmosfera raiklaran nian, ne’ebé
balada no ai-horis presiza atubele moris;
ahi sei la bele lakan se la iha oksijéniu.
Símbolu Sientífiku: O2.
Oksitánia (rai-) Substantivu Rain ida nakfati
iha Tasi Atlántiku, Tasi Mediterráneu
no Fohor-Alpes nia leet ne’ebé rai-Fransa
kleur ona ukun.
311 okupasaun
oksitaun, Adjetivu Rai-Oksitánia nian. Sub-
stantivu 1. Ema Oksitánia. 2. (lia-oksi-
taun) Lian rejionál ne’ebé ko’alia iha
Oksitánia ohin loron, atu hanesan
liakatalaun. Lian ida-ne’e iha perigu
atu lakon tanba governu Fransa nian
haburas de’it dalen ofisiál fransés.
okulista, Substantivu Ema ida ne’ebé fihir
ema nia matan ho aparellu espesiál atu-
bele prepara ókulu natoon.
okulit, Adjetivu Ne’ebé la kuidadu-an. Sin.
kuidadu-laek
ókulu, Substantivu Aparellu ida ho lente rua
iha kuadru laran ne’ebé ema matan-aat
ka matanmalahuk tau ba matan atubele
haree di’ak liu.
ókulu-maksatan, Substantivu Ókulu ida
ne’ebé traballadór balu tau atubele hama-
han nia matan bainhira serbisu ho ahi,
nu’udar ezemplu soldadór. Sin. ókulu-
protesaun
ókulu-metan, Substantivu Ókulu ne’ebé ema
tau atu hamahan nia matan hosi loron
manas.
ókulu-protesaun, Substantivu Ókulu ida
ne’ebé traballadór balu tau atubele ha-
mahan nia matan bainhira serbisu ho
ahi, nu’udar ezemplu soldadór. Sin.
ókulu-maksatan
okupa, Verbu 1. Hakonu ka enxe espasu
ruma. Ez. Ai-funan sira-ne’e sei okupa
fatin barak iha ha’u-nia kuartu. 2. Sai
na’in tiha. Ez. Ema okupa uma ilegal-
mente bainhira sira tun tiha hosi ai-laran
iha tinan 1999. 3. Invade hodi hadau
tiha. Ez. Militár indonéziu sira okupa
Timór Lorosa’e iha tinan 1975. 4. Hala’o
kargu ruma. Ez. Sr. Paulu Martins okupa
pozisaun nu’udar xefe polísia RDTL nian
iha tinan 2001.
okupante, Substantivu 1. Na’in. 2. Ema
ne’ebé okupa ka hadau tiha fatin ka es-
pasu ruma.
okupasaun, Substantivu Hahalok okupa
espasu ka fatin ruma. Ez. Okupasaun
Olanda
Indonézia durante tinan 25 halo ema
barak terus no mate.
Olanda (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik ida iha Europa Loromonu. Sin.
rai-Balanda
olandés ~ olandeza, f. Adjetivu Rai-Olanda
nian. Sin. balanda. Substantivu 1. Ema
Olanda nian. Sin. emabalanda 2. (lia-
olandés) Dalen jermániku rai-Olanda
no rai-Béljika nian, uluk mós lian kolo-
niál iha rai-Indonézia. Liafuan tetun balu,
n.e. estrika, matroos, doit, sira-nia hun
iha liaolandés. Sin. liabalanda
olaria, Substantivu Fatin iha ne’ebé halo
bloku ka loisa.
olat (rai-) Substantivu Rai-lolon ne’ebé
kloot, tisak no naruk tun ba kraik. Sin.
rai-dodok, rai-tisak
oleiru ~ oleira, f. Substantivu Ema ne’ebé
halo ka tunu bloku ka loisa.
óleu, Substantivu Been metan ne’ebé halo
hosi minarai ka petróleu no uza hodi
halo besi mamar ka namdoras atu karreta
ka mákina bele la’o di’ak.
olimpíada, Substantivu Eventu boot ida iha
área desportu nian ne’ebé hato’o jogu
oioin ho partisipante sira hosi nasaun
barak. Atleta timoroan balu (bokse, halai
no hi’it-todan) hola parte ba dala uluk
nu’udar saseluk Timór independente
nian iha olímpika olimpíada iha Sídnei,
rai-Austrália, iha tinan 2000. Sin. Jogu
Olímpiku Sira
olímpiku ~ olímpika, f. Adjetivu Kona-ba
olimpíada.
olofote, Substantivu Ahi-oan ne’ebé nia forsa
maka’as tebes no nia raiu bele see ba
diresaun oioin de’it, hanesan ahi-oan
ne’ebé mahein-dadur sira uza atubele
kontrola parte hotu hale’u no mós iha
kadeia nia laran.
Omán (rai-) Substantivu Rain no estadu ki’ik
iha rohan lorosa’e Península Arábia nian.
omanense, Adjetivu Rai-Omán nian. Sub-
stantivu Ema Omán.
312 omofonia
Ombai (rai-) Substantivu Rai-kotun nakfati
besik rai-Timór nia raat norueste, ne’ebé
rai-Indonézia mak ukun. Sin. Alor
omeleta, Substantivu Mantolun nia isin ne’ebé
baku no tuirmai sona ho mina iha taxu.
omenajen, Substantivu Fó ka hatudu respeitu
liuhosi serimónia ida. Sin. serapinan Ez.
Timoroan sira fó omenajen ba Dr.
Sérgio Vieira de Mello, ne’ebé mate iha
rai-Irake iha loron 20 fulan-Agostu
tinan 2003, liuhosi misa boot ida iha
Katedrál Vila Verde.
omilia, Substantivu Diskursu ne’ebé amlulik
hato’o iha igreja hodi haklake evanjellu.
Sin. sermaun
omisaun, Substantivu Hahalok omite nian
ka buat ne’ebé ita omite. Sin. hakmulik
Ez. Iha surat-tahan ezame nian ne’e,
mestre hetan omisaun barak.
omisida, Adjetivu Kona-ba omisídiu. Substa-
ntivu Ema ida ne’ebé oho ema seluk. Sin.
mahohok, limanraan, ohodór, ohona’in
omisídiu, Substantivu Hahalok oho ema ho
intensaun. Ez. Omisídiu konsidera hanesan
krime todan hasoru umanidade.
omite, Verbu La hatama, inklui ka halo, ho
intensaun ka tanba ita haluha de’it. Sin.
hakmulik Ez. Komisaun omite tiha
Simaun nia naran iha lista, tanba ne’e
nia hirus loos.
ómiu, Substantivu Unidade ka kasukat rez-
isténsia elétrika nian ne’ebé hakerek ho
símbolu sientífiku !.
omnipotente, Adjetivu Ne’ebé bele halo
hotu-hotu.
omnipoténsia, Substantivu
omnívoru ~ omnívora, f. Adjetivu Ne’ebé
han tipu ai-han hotu, inklui na’an no
ai-tahan. Substantivu Balada ka animál
ne’ebé han tipu ai-han hotu.
omofonia, Substantivu 1. Fenómenu bainhira
liafuan rua nia pronúnsia la lalakar hane-
san de’it maibé sira-nia arti ka signifikadu
lahanesan; sira-nia hakerek bele mós
lahanesan, n.e. mós no moos. 2. Estilu
omófonu ~ omófona
hananu hamutuk meodia ida de’it ho
akorde tolu ka haat.
omófonu ~ omófona, Adjetivu
omojéneu ~ omojéneu, f. Adjetivu Ne’ebé
nia forma ka kualidade hanesan de’it.
omojeneidade, Substantivu
omónimu, Substantivu Liafuan ida ne’ebé nia
pronúnsia (no dala ruma mós nia hake-
rek) hanesan ho liafuan seluk ida, maibé
sira-nia arti ka signifikadu lahanesan,
n.e. kuda (Verbu) no kuda (animál ida
nia naran).
omoseksuál, Adjetivu/Substantivu (Kona-ba)
mane ida ne’ebé sente dadadak ka atra-
saun seksuál ba mane seluk, la’ós ba feto.
Ez. Igreja sei kontra nafatin omoseksuál
sira ne’ebé hakarak kaben ka hola malu
tanba idane’e la konsidera hanesan ha-
halok naturál.
omoseksualidade, Substantivu
ona, Matadak Verbál/Advérbiu Akontese
tiha ona. Forma ida ne’ebé tuir Verbu,
Adjetivu no naran. Ez. Labarik sira toba
ona.
Onduras, (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Klarak.
ondureñu ~ ondureña, f. Adjetivu Rai-On-
duras nian. Substantivu Ema Onduras.
onestu ~ onesta, f. Adjetivu (Ema) ne’ebé
nia laran di’ak ka moos, nia la na’ok no
la bosok. Sin. laranmoos
onestidade, Substantivu
onkolojia, Substantivu Matenek ka siénsia
médika konaba kankru.
onkolojista, Substantivu Médiku ne’ebé ma-
tenek konaba kankru no nia tratamentu.
onomatopeia, Substantivu Liafuan ida ne’ebé
nia son fóhanoin liafuan ida-ne’e nia
arti ka signifikadu, nu’udar ezemplu
liafuan kokoreek, kokoteek.
onorífiku ~ onorífika, f. Adjetivu Ne’ebé fó
onra. Sin. mana’ik Ez. Lia-tetun soi
espresaun mana’ik oioin hanesan Ita-
Boot, hi’it an, hatún lia.
onra, Substantivu Hahalok hatudu respeitu
313 ópiu
ba ema ka liuliu ba Maromak, santu no
santa sira.
onsa1, Substantivu Sasukattatodan tuan ida,
vale grama 28,35.
onsa2 (busa~) Substantivu Busa fuik ida ho
ikun badak. Naran-sientífiku: Felis lynx
onu, Substantivu Au oin ida ne’ebé moris iha
debu ka besik bee no uza hodi halo didin
uma ka hariis-fatin nian.
ook, Substantivu Organ ida iha ita-nia isin
laran, besik estómagu, ne’ebé husik ita-nia
raan iha kondisaun di’ak. Sin. aten-raak
opaku ~ opaka, f. Adjetivu Ne’ebé ita la bele
haree-borus. Liafuan-sorun: transparente,
hareeborus
opala, Substantivu Fatuk-murak nabilan ida
ho kór oioin hanesan baur ka arkuiris
ne’ebé uza hodi halo joia.
opera, Verbu 1. Hala’o mákina ka programa
ruma. 2. Ko’a isin no hasai ka hadi’a tiha
parte aat ne’ebé iha isin laran. Ez. Ema
ne’ebé foin hetan moras kankru, di’ak
liu husu doutór sira atu opera kedas.
ópera, Substantivu Pesa-teatru ida ne’ebé
hato’o liuhosi múzika no hananu tuir
estilu klásiku.
operadór ~ operadora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé hala’o operasaun sirúrjiku ka kí-
miku. 2. Ema ida ne’ebé hala’o ka kaer
mákina serbisu nian ruma.
operasaun, Substantivu 1. Hahalok opera
nian. 2. Lala’ok médiku hodi ko’a-loke
parte ruma hosi ema nia isin atubele
hadi’a kanek ka hasai organ moras. Sin.
sirurjia
opereta, Substantivu Ópera badak, hanesan
pesa-teatru ida ne’ebé inklui hananu barak.
opiniaun, Substantivu Hanoin ne’ebé ita
hato’o ba ema seluk liuhosi ko’alia ka
hakerek. Sin. hareen, pontudevista Ez.
Iha nasaun demokrátika ema tenke res-
peita ema seluk nia opiniaun.
ópiu, Substantivu Ai-moruk narkótiku ne’ebé
halo hosi ai-funan papoila nia musan.
Sin. afian
opoin
opoin, Verbu Halo opozisaun ka kontra. Sin.
sakar, hasoru Ez. Sira opoin ami-nia ideia
tanba sira seidauk hatene ninia objetivu.
oponente, Substantivu Ema ne’ebé kontra
ka opoin. Sin. maksakar, masoruk
oportunidade, Substantivu Okaziaun ne’ebé
favoravel ka natoon atu halo buat ruma.
Sin. babibanEz. Bainhira iha oportunidade
di’ak, ha’u sei ko’alia ho xefe konaba
ha’u-nia vensimentu.
oportunista, Adjetivu/Substantivu (Ema ida)
ne’ebé hatene aproveita oportunidade
ho maneira egoísta. Sin. makbiban Ez.
Bainhira Timór hetan tiha independén-
sia, oportunista barak mós hakarak sai
membru governu nian.
oportunizmu, Substantivu
oportunu ~ oportuna, f. Adjetivu Ne’ebé
akontese iha tempu natoon ka konven-
iente. Sin. konak
opostu ~ oposta, f. Adjetivu Ne’ebé kontra
ka hasoru. Sin. sorun
opozisaun, Substantivu 1. Hahalok opoin
nian. 2. Pozisaun hasoru ka kontra ema
ka buat ruma. Ez. Atu governu la’o di’ak,
ita presiza iha partidu balun ne’ebé sai
opozisaun.
opresaun, Substantivu Hahalok oprime nian.
Sin. hadesin Ez. Opresaun maka’as iha
tempu okupasaun halo povu barak haka-
rak reziste.
opresivu ~ opresiva, f. Adjetivu Ne’ebé op-
rime. Sin. madesik Ez. Situasaun opresiva
durante okupasaun halo povu la bele
espresa nia hanoin no hakarak.
opresór, Substantivu Ema ida ne’ebé oprime.
Sin. madesik Ez. Iha tinan 1999 Tim-
oroan barakliu haksolok tebes tanba
sira-nia opresór finalmente sai hosi sirania
rain.
oprime, Verbu Hanehan ka trata ema lahó
di’ak, maibé kruél no injustu. Sin. hadesi
opsaun, Substantivu Fafihir entre buat rua
ka liu. Ez. Iha tinan 1999 governu indo-
néziu fó opsaun rua ba Timoroan sira –
314 oras-rekreiu
hakarak hili autonomia ka independénsia.
oradór ~ oradora, f. Substantivu Ema ne’ebé
ko’alia iha konferénsia, semináriu ka
rádiu. Sin. matetek
orál, Adjetivu 1. Ibun nian. Sin. ibuk 2. Lian
nian. Ez. Mestre dehan ba estudante sira
atu prepara an ba ezame orál iha ne’ebé e
studante ida-idak sei konversa ho nia pár.
oraoras, Advérbiu Hosi tempu ida ba tempu
seluk, filafila. Ez. Nia oraoras bá sentina
tanba nia kabun moras.
oráriu, Substantivu Lista ne’ebé fó oras ba
atividade sira ka programa tomak ne’ebé
atu hala’o. Ez. Diretór eskola nian sei
prepara oráriu ba klase ida-idak.
oras, Substantivu 1. Períodu minutu neenulu.
2. Instrumentu hatudu oras nian ne’ebé
ema tau iha liman ka tara ba didin-lolon.
Sin. relójiu 3. Tempu pontu ida. Sin.
momentu Ez. Oras ne’e kedas ó tenke
remata ó-nia serbisu sira.
orasaun, Substantivu 1. Liafuan sira ne’ebé
ema hato’o ba Maromak bainhira haro-
han. 2. Liafuan lubun ida ne’ebé hako-
hak Verbu ida hodi espresa sentidu
katomak ida. Fraze tuirmai ne’e iha
orasaun rua: (1) Ha’u hemu bee malirin
(2) tanba ha’u hamrook lahalimar.
oras-hakiduk, Substantivu Oras ida tuir
ne’ebé ema la bele sai hosi nia uma.
oras-halimar, Substantivu Pauza badak du-
rante loron-eskola bainhira alunu sira bele
deskansa ka halimar uitoan. Sin. oras-
rekreiu
oras-liman, Substantivu Instrumentu hatudu
oras nian ne’ebé ema tau iha liman.
oras-ponta, Substantivu Oras iha dadeer no
loraik bainhira iha tránzitu barak tanba
ema bá serbisu ka bá uma hosi nia ser-
bisu-fatin.
orasida, Advérbiu Lakleur tan. Ez. Orasida
ha’u sei bá universidade atu hasoru malu
ho reitór.
oras-rekreiu, Substantivu Pauza badak du-
rante loron-eskola bainhira alunu sira
órbita 315
bele deskansa ka halimar uitoan. Sin.
oras-halimar
órbita, Substantivu Dalan ne’ebé planeta
sira tuir bainhira sira la’o haleu loro.
orden, Substantivu 1. Hamenon hosi ema
ida ne’ebé soi autoridade. Sin. komandu,
hadenin Ez. Xefe militár nian fó orden atu
tiru inimigu ne’ebé hata’uk povu. 2. Katuir
ka sekuénsia partikulár ida; sasán tuituir
malu. Ez. Liafuan iha disionáriu no naran
iha livrutelefone sempre iha orden alfa-
bétika atu ita bele hetan lailais. 3. Ha-
halok tau ka rai filafali iha fatin hanesan
foufoun. Ez. Hafoin halimar tiha, imi
tenke tau sasán ho orden atu keta haree
sabraut. Sakramentu Orden nian halo
ema-mane ida sai amlulik hodi fó ba nia
podér atu fóbensa, reza misa, fókonfesa
ema sira nst.
ordena, Verbu 1. Obriga liuhosi liafuan. 2.
Tau sasán tuir orden. 3. Fó sakramen-
tuorden ba, halo sai amlulik.
ordenadu ~ ordenada, f. Adjetivu Ne’ebé
tau ka rai ho orden; la’ós arbiru de’it.
Substantivu Osan ne’ebé ita simu nu’udar
selun ba ita-nia serbisu baibain nian.
Sin. saláriu, vensimentu
ordenasaun, Substantivu Seremónia iha ig-
reja hodi ordena ema-mane ida ba padre.
ordendudia, Substantivu Lista ida ho asuntu
sira ne’ebé sei haksesuk ka diskute iha
enkontru ida.
ordináriu, Adjetivu 1. La’ós espesiál ka oin-
seluk.Sin.konvensionál,normál.2.Ne’ebé
ko’alia ka halo an ho modun ka maneira
ne’ebé aat no lahó respeitu. Sin. baixu,
toman-aat Substantivu 1.Testu misa nian
ho orasaun sira ne’ebé baibain la muda
tuir festa. 2. Amlulik ida ne’ebé amu-
papa ka patriarka foti ba episkopadu,
atu ukun dioseze ida. Sin. ambispu, bispu
oregan, Substantivu Du’ut-morin ida ne’ebé
serve atu hafukarka enfeita hahán.
orfanatu, Substantivu Fatin ka uma ne’ebé
oan-kiak sira hela bá no iha ema ne’ebé
orientadór ~ orientadora
tau matan ba sira. Ez. Parokia sira barak
iha sira-nia orfanatu rasik.
organ mós órgaun, Substantivu 1. Parte itania
isin nian ne’ebé iha funsaun partikulár,
n.e. fuan no aten. 2. Instrumentu-
múzika ho tekladu hanesan pianu no
tubu oioin iha laran ne’ebé halo tarutu.
Instrumentu ida-ne’e uza baibain
iha uma-kreda.
organista, Substantivu Ema ida ne’ebé toka
organ. Sin. maktokak-organ, tokadór-
organ
organiza, Verbu Prepara tuir planu ka pro-
grama partikulár ida. Ez. Sira organiza
didi’ak formatura dahuluk UNTL nian
ne’ebé halo ema hotu haksolok; Ez. Ó
tenke organiza fali livru sira-ne’e molok
fila ba uma.
organizadór ~ organizadora, f. Substantivu
Ema ka grupu ne’ebé organiza.
organizasaun, Substantivu 1. Hahalok or-
ganiza nian. 2. Grupu ka negósiu ho
objetivu ruma. Ez. Membru hosi orga-
nizasaun komersiante timoroan sira-nian
sei vizita Portugál fulan oin.
organizmu, Substantivu Naran isinlolon ida
ne’ebé moris, katak ai-horis ka animál.
Sin. buat-moris
órgaun: haree organ
orgazmu, Substantivu Sentimentu gozu
fíziku nian ne’ebé hatomak hahalok
seksuál ida.
orgullu, Substantivu 1. Sentimentu satis-
fasaun nian bainhira ita ka ema be besik
ita halo buat di’ak ka furak ruma. Sin.
laran-kmanek 2. Sentimentu dignidade
no respeitu nian ba ita-nia an. 3. Sen-
timentu bainhira ema ida sente nia di’ak
liu ema seluk. Sin. laran-bubu
orienta, Substantivu 1.Tau ka harii iha halolon
ka diresaun partikulár ida, katak norte,
súl, lorosa’e ka loromonu. 2. Fó dalan
ka treinu. 3. Supervizaun ba teze ka
projetu hakerek nian ida.
orientadór ~ orientadora, f. Adjetivu Ne’ebé
orientál
fó dalan; kona-ba orientasaun. Substan-
tivu 1. Ema ne’ebé fó konsellu, treinu
ka formasaun ruma. 2. Profesóruniver-
sidade ne’ebé superviziona estudante ida
ne’ebé prepara nia teze.
orientál, Adjetivu 1. Ne’ebé nakfati iha lorosa’e;
ne’ebé hosi parte lorosa’e; lorosa’e nian.
Sin. lorosa’ek 2. Ne’ebé hosi Ázia Loro-
sa’e. Ez. Maioria ema orientál sira-nia
fuuk kór-metan.
orientasaun, Substantivu 1. Halolon ka
diresaun partikulár ida, katak norte, súl,
lorosa’e ka loromonu. 2. Hahalok fó
dalan ka treinu. 3. Supervizaun ba teze
ka projetu hakerek nian ida.
orifísiu, Substantivu Kuak ki’ik.
orijen, Substantivu Buat ida nia hun; fatin
iha ne’ebé nia hahú. Sin. hun-fatin
orijinál, Adjetivu 1. Kona-ba orijen. Ez. Sala
orijinál mak ida ne’ebé mai hosi hun
kedas, katak hosi Adaun no Eva. 2. Fou-
foun nian. Ez. Di’ak liu ita fila ba planu
orijinál tanba ida foun la funsiona. 3.
Labaibain ida ka eskizitu. Ez. Ema ne’e
nia hahalok orijinál uitoan.
orizontál, Adjetivu Ne’ebé paralelu ho ori-
zonte. Sin. kalatan
orizonte, Substantivu Liña iha distánsia dook
ne’ebé ita haree hanesan lalehan kona rai
ka tasi. Sin. rai-hun
orkestra, Substantivu Múziku grupu ka
lubun boot ida ne’ebé toka hamutuk,
no baibain múzika klásika. Verbu 1. Pre-
para múzika ba poezia ida atu orkestra
ida bele toka tiha. 2. Fó aten-barani hosi
kotukotuk ba ema hala’o atividade ruma.
Ez. Polísia kaer joven sira ne’ebé asalta
edifísiu governu nian maibé sira seidauk
hatene sé loos mak orkestra akontesi-
mentu sira-ne’e hotu.
orkídea, Substantivu Tipu ai-funan furak
hanesan liiskarau boot ho variedade oioin;
iha rai-Timór ita bele hetan ai-funan ne’e
ne’ebé ema hasai hosi nia hun no kuda
fali iha nuu-kulit. Sin. loubaik
316 ortográfiku ~ ortográfika
ormona, Substantivu Been ne’ebé fusin ka
glándula ida hasai atu halo organ ruma
funsiona di’ak.
oróskopu, Substantivu Sasi’ik ida kona-ba
saida mak sei bele akontese ba ema ida,
bazeia ba loro no fitun sira-nia pozisaun
iha lalehan bainhira nia moris.
orrivel, Adjetivu Ne’ebé feiu ka aat liu. Sin.
maridak Ez. Xefe nia hahalok orrivel
liu tanba loroloron nia hirus no hakilar
nia pesoál sira.
orrór,SubstantivuSentimentumaka’askona-ba
buat ida ne’ebé aat tebes ka hata’uk ema.
orsamentu, Substantivu Planu ida kona-ba
osan hira mak sei iha no oinsá atu gasta
osan hirak-ne’e. Ez. Orsamentu Minis-
tériu Edukasaun nian ba tinan 2002/2003
hamutuk dolar amerikanu millaun rua.
orsamentál, Adjetivu
ortelaun mós ortelán, Substantivu Ai-horis
ho tahan ki’ikoan kórmatak no morin
ne’ebé ema tau ba ai-han atu halo gostu
liu. Sin. karudu, kandolar
ortodoksu ~ ortodoksa, f. Adjetivu Ne’ebé
iha fiar ne’ebé loos ka ne’ebé ema barak-
liu simu. Adjetivu /Substantivu (Ema)
ne’ebé membru ba ida hosi kreda ori-
entál sira naklibur ho patriarka Konsta-
ntinopla nian ne’ebé haketak an hosi
Kreda Romana iha sékulu da-11. Ez.
Igreja Ortodoksa iha fiar-na’in kristaun
barak iha rai-Grésia no Rúsia.
ortodoksia, Substantivu
ortodontia, Substantivu Tratamentu hodi
haloos nehan kle’uk.
ortodontista, Substantivu Dentista oin ida
ne’ebé hadi’a nehan ne’ebé kle’uk, n.e.
nehan naklosu.
ortografia, Substantivu Sistema hakerek ba
dalen ida ne’ebee tuir banati ka padraun.
Ez. Institutu Nasionál Linguístika Nian
mak dezenvolve ortografia ofisiál ba
lia-tetun ne’ebé Parlamentu simu iha
tinan 2004.
ortográfiku ~ ortográfika, f. Adjetivu
ortografista
ortografista, Substantivu Ema matenek or-
tografia.
ortopedia, Substantivu Tratamentu hodi
hadi’a deformidade sira iha ema nia ruin
no múskulu.
ortopédiku ~ ortopédika, f. Adjetivu Ez.
Labarik ne’ebé ainkle’uk, aman-inan sira
tenke lori nia ba doutór ortopédiku atu
haree hodi buka dalan tulun nia.
ortopedista, Substantivu Médiku espesialista
kona-ba ortopedia.
osan, Substantivu Meiu ida ho forma doit
ka surattahan nian ne’ebé ema uza atu
sosa ka selu sasán.
osamean: haree osanmean
osamutin: haree osanmutin
osan-bolsu, Substantivu Osan uitoan ne’ebé
labarik ida simu hosi nia amaninan,
baibain ba serbisu ne’ebé nia halo iha
uma, iha to’os, nst.
osan-funan, Substantivu Lukru ka aumentu
osan nian ne’ebé ema ida simu tanba rai
ka investe osan ne’e iha banku ka fó-
empresta ba ema ruma.
osan-kole, Substantivu 1. Osan ne’ebé ema
ida fó ba ema seluk tanba nia halo ona
buat di’ak ida. 2. Osan ka prezente ki’ik
ida ne’ebé fó ba ema hanesan servente
ka taksista atu agradese nia tan serbisu
ne’ebé nia halo.
osan-laek, Adjetivu Ne’ebé la iha osan, ne’ebé
nia osan mohu tiha ona.
osan-mean, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
halo hosi) metál kór-kinur nabilan
folin-boot, ne’ebé ema uza atu halo joia
no mós nu’udar osan internasionál.
osan-mutin, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
halo hosi) metál kór-mutin malahuk
ne’ebé ema uza atu halo joia no orna-
mentu sira.
osan-rahun, Substantivu Doit rahurahun
ne’ebé uza atu troka ho osantomak iha
atividade negósiu, banku, nst. Ez. Di’ak
liu lori osanrahun bainhira bá basar.
osan-sigarru, Substantivu Prezente ki’ik,
317 ostrasizmu
baibain osan uitoan, ne’ebé ita fó ba
taksista, ema heinmeza nst. hodi agradese
nia servisu.
Oseánia (rai-) Substantivu Zona kaluan ida
ne’ebé hakohak Tasi-Boot Pasífiku parte
boot ida, ne’ebé nakfahe ba Melanézia,
Mikronézia, Polinézia, Zelándia Foun
no Austrália.
oseanografia, Substantivu Matenek ka siénsia
kona-ba tasiboot ka oseanu.
oseanográfiku ~ oseanográfika, f. Adjetivu
oseanógrafu ~ oseanógrafa, f. Substantivu
Ema matenek oseanografia.
oseanu, Substantivu Tasi boot ka bee meer
lihun boot ne’ebé hale’u kontinente to-
mak. Sin. tasi-boot
osidentál, Adjetivu Ne’ebé nakfati iha loro-
monu; ne’ebé hosi parte loromonu;
loromonu nian. Sin. loromonuk
osidente, Substantivu Parte loromonu nian.
osmoze, Substantivu Been ida nia movimentu
hosi sélula ida, iha ne’ebé iha solusaun
maka’as, liu hosi sélula ida-ne’e nia knalus
ka membrana to’o sélula seluk ida.
ospedeiru ~ ospedeira, f. Substantivu Ema
ne’ebé nia knaar mak tulun no tau matan
ba pasajeiru sira iha aviaun laran.
ospitál, Substantivu Uma boot iha ne’ebé
médiku no enfermeira sira fó babalik ka
tratamentu médiku ba ema moras sira
to’o hetan isindi’ak fali no bele fila ba
uma. Sin. umamoras
ospitaliza, Verbu Tau (ema moras) iha ospitál.
óstia, Substantivu Paun mihis ida ne’ebé am-
lulik konsagra iha misa, hodi halo nia
nakfila ba Jezús Kristu Nia futar Isin,
atu fó ba sarani sira ne’ebé halo tiha ona
jejún no konfesa tiha ona sirania sala
boot sira ba amlulik ida.
ostíl, Adjetivu Ne’ebé hatudu laran-hirus,
ódiu ka agresaun. Sin. si’ak ostilidade
Substantivu Ez. Ostilidade entre povu timór
no indonéziu bele estraga prosesurekon-
siliasaun.
ostrasizmu, Substantivu Hahalok sees hosi
Osuu
ema ruma, la ko’alia ona ho nia.
Osuu, Substantivu Vila no subdistritu ida
iha rai- Vikeke ne’ebé fahe raiketan ho
subdistritu Venilale.
otas, Substantivu 1. Tinan ka períodu balun
durante ema ida nia moris ka iha istória
mundu nian. 2. Ema ida nia tinan. Ez.
Maria no Idalina moris iha tinan 1990.
Sira-nia otas hanesan.
otas-na’in, Substantivu Ema ferik ka katuas.
Otava, Substantivu Sidadekapitál rai-Kanadá
nian.
otél, Substantivu Uma boot ida ho kuartu
barak ne’ebé ema bele selu atu hela ba
tempu badak, liuliu durante viajen ida.
Ez. Turista sira gosta hela iha otél ida-
ne’ebá tanba besik tasi-ibun.
ótika, Substantivu Matenek ka siénsia fízika
kona-ba roman, imajen no fenómenu
haree nian.
ótiku ~ ótika, f. Adjetivu
otimista, Adjetivu/Substantivu (Ema ida)
ne’ebé iha hanoin pozitivu no iha espe-
ransa ba nia moris. Ez. Timoroan sira
tenke otimista, katak loron ida rai-Timór
sei hetan di’ak.
otimizmu, Substantivu
otorrinularinjolojista, Substantivu Médiku
ida ne’ebé matenek konaba moras-tilun,
Pp
pá, Substantivu Kanuru boot ida ne’ebé ema
uza atu suru rai, fo’er, nst.; bele uza atu
ke’e tanba nia tutun kro’at. Sin. kanuru
suru-rai
padaria, Substantivu Padeiru nia serbisu-
fatin ka loja.
padeiru ~ padeira, f. Substantivu Ema ne’ebé
318 padraun
morasinus no moraskakorok.
otentote, Substantivu Ema kahorik ka rai-
na’in Áfrika Súl no rai-Namíbia nian.
Sin. Koikoi
oun, Substantivu Rai-kuak ne’ebé kle’an te-
betebes no nakukun.
outonu, Substantivu Tempu ka estasaun
entre veraun (tempu manas) no invernu
(tempu malirin); tempu bainhira ai-hun
barak naksodan ka lakon sira-nia tahan.
Outonu ne’e la mosu iha rai- Timór
tanba ita-nia rain iha zona tropikál raik-
laran nian. Sin. rainaksodan
Outubru (fulan-) Substantivu Fulan dasan-
uluk tinan ida nian ne’ebé tuir fulan-
Setembru no uluk-ba fulan-Novembru.
ovál, Adjetivu Ne’ebé iha forma hanesan
mantolun. Sin. teluk Ez. Feto ne’e nia oin
furak tanba ovál.
ováriu, Substantivu Organ mahoris ka re-
produtivu iha feto nia isin ne’ebé prodús
tolun; simu tiha esperma, tolun ne’e
bele sai oan.
ovasaun, Substantivu Basa-liman ka aplauzu
manamanas.
óvulu, Substantivu Sélula mahoris ka repro-
dutivu feto ka animál inan sira-nian.
ozonu, Substantivu Gás kór-laek no moruk
ho iis maka’as, ne’ebé forma oksijéniu.
tunu paun nu’udar nia serbisu baibain
nian.
padraun, Substantivu Banati ka modelu
báziku hodi sukat. Sin. kasukat Ez. Metru,
kilu no litru mak sasukat-padraun mahu-
luk sira. 2. Banati ka modelu ofisiál ba
ema hotu halo tuir. Ez. Ohin loron
padre
lia-tetun soi padraun ortográfiku atu ema
hotu-hotu hakerek oin-hanesan de’it.
padre, Substantivu 1. Mane ida ne’ebé hala’o
kultu relijiozu no hanorin kona-ba Maro-
mak. Sin. na’i-lulik, amlulik 2. (Padre)
Ema hakerek-na’in antigu, baibain am-
lulik ka bispu, ne’ebé defende hodi esp-
lika doutrina sarani. Sin. Aman (Kreda
nian) Ez. Iha semináriu ami estuda livru
oioin ne’ebé Padre Sira Kreda nian
mak hakerek.
padrueiru (santu-) ~ padrueira, (santa-) f.
Substantivu Santu ka santa ida ne’ebé fó
tulun ba ema tuir nia kondisaun ka
ofísiu iha sosiedade. Sin. patronu Ez.
Santa Maria maka padrueira ba ita-nia
sidade; Saun Sebastiaun mak patronu
ba soldadu sira.
pagaun, Adjetivu/Substantivu 1. (Ne’ebé) la’ós
sarani, la tuir sarani nia hanorin ho ha-
noin, la iha fiar iha Kristu. 2. (Ne’ebé)
nimista, molok tama kristianizmu. Sin.
jentiu
pagode, Substantivu Uma-kreda budista ka
indú.
pai, Substantivu 1.. Títulu ba hasé ita-nia
aman. Sin. papai, apá 2. Ita-nia aman ka
ema ne’ebé hakiak ita.
paiól, Substantivu Fatin ba rai kilat ka kilat-
rahun.
país, Substantivu Territóriu iha ne’ebé popu-
lasaun nasaun nian moris bá. Sin. rain
paixaun, Substantivu 1.. Sentimentu ida
ne’ebé maka’as ka forte, mai hosi ema nia
fuan. 2. Domin ida ne’ebé hakarak ho
laran tomak. Ez. Nia dezeñu sira furak
no karun tanba nia sempre pinta ho paix-
aun tomak. 3. (Hakerek ida konaba) Ita
Na’i Jezús Kristu ka santu ida nia terus
no mate.
paizajen, Substantivu (Pintura kona-ba) buat
naturál hotu ne’ebé ita bele haree iha zona
ida. Sin. rai-ilas Ez. Paizajen iha foho
furak tebes tanba aihoris basuk no bala-
da fuik sira ne’ebé moris livre loos.
319 palitu
pájina, Substantivu Surat-tahan ida nia sorin-
balun, liuliu ida ne’ebé ema hakerek tiha
ona bá. Sin. tahan
pakistanés ~ pakistaneza, f. Adjetivu Rai-
Pakistaun nian. Substantivu Ema Pakis-
taun.
Pakistaun (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Ázia Loromonu.
pakote, Substantivu Sasán ruma ne’ebé ita
falun ho surat-tahan ka plástiku, selae
hatama ba kaixa ida, hafoin falun tiha,
liuliu ida ne’ebé ita haruka liuhosi
korreiu. Sin. falun
palampu, Substantivu Buat ida halo hosi
kortisa, plástiku, ai ka materiál seluk
ne’ebé ema kesi ba kail-talin ka dai atubele
namlele iha bee.
Palau (rai-) Substantivu Nusa-lubun no es-
tadu ida iha Tasi- Boot Pasífiku Norte,
halo parte rai- Mikronézia.
palauanu ~ palauana, f. Adjetivu Rai-Palau
nian. Substantivu 1. Ema Palau. 2. (lia-
palauanu) Dalen rai-Palau nian.
palavraun, Substantivu Liafuan aat ka tolok
nian ne’ebé ema dehan sai bainhira ho-
tar. Sin. liahotar
Palestina, (rai-) Substantivu Rain arabi ida
iha Lorosa’e Klarak ne’ebé ohin loron
estadu Izraél mak okupa nia territóriu
besik tomak. Ez. Ita Na’i Jezús Kristu moris
iha rai-Palestina sékulu ruanulu liubá.
palestinianu ~ palestiniana, f. Adjetivu Rai-
Palestina nian. Substantivu Ema Palestina.
palestra, Substantivu Diskursu ka konferén-
sia kona-ba tema ruma, liuliu iha uni-
versidade. Ez. Linguísta halo palestra
interesante ida kona-ba lia-tetun nia
dezenvolvimentu nu’udar dalen modernu.
palíndromu, Substantivu Liafuan ka fraze
ida ne’ebé hanesan de’it se ita lee hosi sorin
liman-karuk ka hosi liman-loos, n.e.
liafuan ki’ik no sees.
palitu, Substantivu Ai-rohan ki’ik ida ko’a
halo lotuk no naruk, hodi sukit nehan.
Sin. ai-kesak, ai sukit-nehan
pallasu
pallasu, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé hatais
hasara boneku sira, halo kidun boot no
kabun boot, tau máskara hodi doko an
ka dansa iha sirku ka fatin públiku sira
hodi halo ema sira hamnasa. Sin. bobu
2. (figuradu) Ema ida ne’ebé halo an lahó
dignidade.
palleiru, Substantivu Bou du’utmaran ne’ebé
agrikultór sira uza hodi fó-han sira-nia
balada bainhira du’ut la iha ona.
paneleiru, Substantivu Termu maktolok ba
mane omoseksuál.
pániku, Substantivu Laranhakfodak no ta’uk
boot hamutuk.
panorama, Substantivu Hateken luan no
kapás ba rai-ilas ka paizajen hosi foho-
tutun ka fatin aas ruma.
panorámiku ~ panorámika, f. Adjetivu
Pante Makasár Substantivu Kapitál rai-
Oekusi nian ne’ebé ema mahorik sira
bolu naran ‘Oekusi’ de’it.
pantera (busa-~) Substantivu Balada mak-
susuk fuik no si’ak ida, leopardu oin ida
maibé ho fulun metan, la’ós kinur no taka
ho pontu barak hanesan leopardu baibain.
Naran-sientífiku: Panthera pardus
papa (amu-) Substantivu 1. (istóriku) Bispu
ne’ebé mós ulun-boot patriarkadu sarani
ida nian. Ez. Patriarka Kreda Kopta nian
iha rai-Ejitu sei soi títulu ‘papa’. 2. (Amu-
Papa) Ulunboot Kreda Katólika nian no
mós patriarka Kreda Latina nian ne’ebé
horik iha estaduVatikanu iha sidade Roma.
papadu, Substantivu Kargu ka ukun amu-
papa nian.
papagaiu, Substantivu Brinkedu oin ida ne’e-
bé halo hosi kuadru ida ho forma hane-
san krús ida taka ho surat-tahan ka hena,
ne’ebé labarik hasemo hodi kaer tali kesi
ba kuadru ne’e.
papél, Substantivu 1. Atór nia parte iha pesa-
teatru ka filme hodi hasara ema ida-ne’ebé
nia reprezenta. Ez. Michael Sheen nia
papél iha filme ne’e nu’udar amlulik ida.
2. Ema iha nia funsaun ka kontribui-
320 parada
saun iha knaar ka situasaun ida nia laran.
Ez. Feto sira-nia papél iha projetu ne’e
importante tebetebes; FFDTL nia papél
oras ne’e nu’udar forsa defeza RDTL nian.
papua, Adjetivu Rai-Papua nian. Substantivu
Ema Papua.
Papua (rai-) Substantivu Nusa boot ida nakfati
iha kontinente Austrália nia sorin norte
no iha rai- Timór nia sorin lorosa’ek.
Nusa-kadoek Nautónia nian mak nak-
fati iha rai-Timór no rai-Papua nia leet.
Rai- Papua ne’e ohin loron nakfahe ba
zona polítika rua, maka repúblika inde-
pendente Papua- Giné Foun iha lorosa’e
no provínsia Papua iha loromonu ne’ebé
rai- Indonézia mak sei ukun. Sin. Giné
Foun Ez. Ema bunak, makasae, makalero
no fataluku sira-nia bei’ala sira mai Timór
hosi rai- Bomberai, iha rai-Papua nia sorin
norueste, kala sékulu haat liubá.
Papua-Giné Foun, Substantivu Rain no es-
tadu ida iha rai- Melanézia, ne’ebé nia
territóriu taka rai- Papua nia balun loro-
sa’ek.
pár, Substantivu Buat rua ka ema na’in-rua.
Adjetivu Ne’ebé hanesan, la’ós kliik. Sin.
lakliik
para, Verbu La book an ona, hakmatek der-
repente hodi hela metin iha fatin, na-
fatin hela.
paradu ~ parada, f. Adjetivu
parajen, Substantivu
para, Konjunsaun Atu Ez. Ha’u bá merkadu
para sosa modo. Prepozisaun Ba.
parabéns, Substantivu Neon-kmanek ka
neon-solok ne’ebé ita fó ba ema ida tanba
buat di’ak ruma ne’ebé akontese ba nia.
Ez. Bainhira maluk ida halo tinan, manán
ezame no seluseluk tan, kolega sira mai kaer
liman ka re’i nia hodi dehan ‘parabéns!’
parada, Substantivu Ema barak hatais farda
ka reborebon oioin de’it la’o hamutuk no
lailais iha lurón nu’udar espetákulu ba
populasaun hateke bá, liuliu militár sira.
Sin. desfile
paradeiru 321
paradeiru, Substantivu Ema ida nia hela-
fatin bainhira sai tiha hosi fatin uluk;
ema ida iha ne’ebé loos bainhira ita buka
hela nia. Ez. Ami la hatene Sr. Mauhudu
nia paradeiru bainhira ema-aat sira kaer
tiha nia.
para-fatin, Substantivu Fatin iha ne’ebé auto-
karru baibain para atu ema bele sa’e ka
tun. Sin. parajen
parágrafu, Substantivu Fraze lubun ida; fa-
fahek ida iha testu.
Paraguai (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Súl rabat rai-Brazíl.
paraguaianu ~ paraguaiana, f. Adjetivu Rai-
Paraguai nian. Substantivu Ema Paraguai.
paraízu, Substantivu 1. Maromak Nia horik-
fatin. Sin. lalehan 2. (arti figuradu) Fatin
ida ne’ebé ita konsidera furak no di’ak
tebes.
parajen, Substantivu 1. Hahalok para nian.
2. Para-fatin ba autokarru sira.
parakeda, Substantivu Instrumentu ida ne’e-
bé parakedista uza atubele semo sai hosi
aviaun ba rai, ho tali barak ne’ebé nia
kesi an bá no balaun kabuar no belar
iha leten.
parakedista, Substantivu Ema ne’ebé haksoit
tun ba rai hosi aviaun iha parakeda.
parakedizmu, Substantivu 1. Jeitu konaba
uza parakeda. 2. Desportu parakeda nian.
paraliza, Substantivu 1.. Halo atu la bele
book ona an, hamate isin. 2. (arti figu-
radu) Hapara tomak hotu.
paralizadu ~ paralizada, f. Adjetivu
paralizasaun, Substantivu
paralizia, Substantivu Moras ka estadu la bele
book isin-balun ida ka hotuhotu. Sin.
isin-matek
paralítiku ~ paralítika, f. Adjetivu/Substantivu
parazita, Substantivu/Adjetivu 1. (Kona-ba)
ai-horis ka animál ki’ik ne’ebé moris hodi
han ai-horis seluk nia isin, selae susu
balada seluk nia raan. Ez. Kulat, susuk,
asukutun no matak hotu parazita.2. (Kona-
ba)emaidane’ebéaproveitade’itemaseluk.
parokiál
parazitizmu, Substantivu
parede, Substantivu Didin-lolon ida ne’ebé
fahe umalaran ba kuartu sira.
parente, Substantivu Ema ida ne’ebé besik
ita tan fafutuk raan ka família nian. Sin.
maluk
parentesku, Substantivu Fafutuk raan ka
família nian. Sin. mamaluk
parénteze, Substantivu Tadak hakerek nian
ne’ebé ema marka ho símbolu rua ( ),
ne’ebé hale’u liafuan ka orasaun ida
ne’ebé ita tau tan ba atu esplika ka fó
informasaun liután kona-ba tema testu
nian. Sin. tadakhaluhan Ez. Bainhira lia-
fuan rua hanesan, ita bele hakerek entre
parénteze, nu’udar ezemplu animál
(balada).
parese, Verbu/Advérbiu Bele duni maski la
iha serteza. Sin. kala, dalaruma Ez. Ju-
aun la tama eskola, parese nia moras hela.
París, Substantivu Sidadekapitál rai-Fransa
nian.
pariziense, Adjetivu Rai-París nian. Substan-
tivu Ema París.
parke, Substantivu Jardín públiku iha sidade
laran ka rai-luan públiku iha foho ida
ne’ebé ema bele deskansa bá ka pasiar
iha laran; bele iha mós ai-horis, balada
sira, tebe-bola fatin no jogu oioin ba
labarik sira.
parlamentár, Adjetivu Parlamentu nian.
Substantivu Ema ida ne’ebé membru
parlamentu nian. Sin. deputadu
parlamentu, Substantivu Lalibur nasionál
ne’ebé Konstituisaun mak harii no habiit
atubele halo lei ba rain tomak.
paródia, Substantivu Ko’alia kómiku ka forma
literária ne’ebé hasara ema ida nia oin,
lian, jestu no hahalok atu halo ema se-
luk hamnasa.
parókia, Substantivu Unidade ka fafahek
báziku dioseze nian, ne’ebé padrepároku
ida mak hala’o, ho uma-kreda, kapela
oioin no dala balu mós eskola no klínika.
parokiál, Adjetivu 1.. Parókia nian. 2. (Ema,
parokianu ~ parokiana
hanoin) ne’ebé neon-kloot no ladún iha
imajinasaun. Liafuan-sorun: sofistikadu
parokianu ~ parokiana, f. Substantivu Ema
membru parókia nian.
pároku, (padre-) Substantivu Na’i-lulik ne’e-
bé hala’o parókia ida.
parseiru ~ parseira, f. Substantivu Ida hosi
kolega sira ne’ebé hamutuk harii asosia-
saun ida atu hodi serbisu hamutuk. Sin.
maksahik
parseria, Substantivu Knaar ka atividade
serbisu hamutuk nu’udar parseiru. Sin.
haksahik
parte, Substantivu Balun hosi buat tomak.
Ez. Uluk rejime Suharto nian haree
Timór Lorosa’e nu’udar parte integrál
rai-Indonézia nian.
parteira, Substantivu Feto ne’ebé ajuda feto
isin-rua sira bainhira tuur ahi. Sin. daia
partida, Substantivu 1. Taru-malu ka jogu
ida. 2. Hahalok ida atu lohi ema seluk.
3. Tama-fatin no heinfatin iha aeroportu
ba ema sira ne’ebé atu sa’e aviaun.
partidáriu ~ partidária, f. Substantivu/
Adjetivu (Konaba/ hanesan) ema ida
ne’ebé hali’is ba partidu ida ka defende
ho laranmanas kauza ka prinsípiu ruma.
partidu, Substantivu 1. Ema grupu ida ne’e-
bé fahe lisuk hanoin no objetivu ruma.
2. Grupu ida ne’ebé ema sira harii atu
promove programa polítiku ida.
partikulár, Adjetivu Ne’ebé pertense ba buat,
ema ka grupu ida de’it, Liafuan-sorun:
jerál Ez. Polísia buka daudaun turista
partikulár ida, la’ós naran turista ida.
partikularidade, Substantivu
partikulares, Substantivu Faktu ki’ik sira
ne’ebé hamutuk fó informasaun kona-ba
buat ka ema ruma. Sin. detalle Ez. Ami
presiza partikulares kona-ba karteira
ida-ne’ebé Ita- Boot lakon iha lurón.
partikularizadu ~ partikularizada, f. Adje-
tivu Ho partikulares ka detalle barabarak.
partikulariza, Verbu
partisipa, Verbu Hola parte iha atividade ruma.
322 pasatempu
partisipasaun, Verbu
partisipante, Substantivu Ema ne’ebé hola
parte ka partisipa.
partisípiu, Substantivu Forma Verbu nian
iha dalen europeu balu (n.e. lia-portugés,
lia-inglés) hodi espresa estadu ida-ne’ebé
Verbu ne’e hamosu. Lia-portugés soi
partisípiu prezente ho sufiksu -ando,
-endo ka -indo (cantando, vendendo,
partindo) no mós partisípiu pasadu ho
sufiksu -ado ka -ido (cantado, vendido,
partido).
partu, Substantivu Hahalok hahoris oan
nian. Sin. tuur-ahi Ez. Enfermeira sira
fó partu ba inan sira ne’ebé loron to’o
ona atu tuur ahi.
pás, Substantivu 1. Moris iha hakmatek nia
laran. Sin. dame 2. Kondisaun hakmatek
nian, tarutu la iha.
pasa1, Verbu 1. (Tempu) liu daudaun hela.
2. Husik liu (tempu). Ez. André pasa
tempu hodi lee revista oioin. 3. Hetan
aprovasaun ka ézitu iha ezame.
pasa2, Substantivu. Ai-fuan ne’ebé ema habai
halo maran, liuliu uvas.
Pásabe, Substantivu Vila no subdistritu ida
rai- Oekusi nian.
pasadeira, Substantivu Tapete kloot naruk ida
ne’ebé ema hatuur iha rai iha korredór.
pasadu ~ pasada, f. Adjetivu Ne’ebé liu tiha
ona, uluk nian. Sin. kotukbá Substan-
tivu Tempu uluk nian.
pasajeiru ~ pasajeira, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo viajen dook sa’e karreta, auto-
karru ka aviaun.
pasajen, Substantivu 1. Fatin liu nian. Sin.
liu-fatin 2. Folin viajen nian. 3. Parte
badak hosi testu, livru ka obra muzikál
ida.
pasaporte, Substantivu Dokumentu ofisiál
ne’ebé nasaun ida fó ba nia sidadaun
nu’udar lisensa ba halo viajen ba nasaun
seluk.
pasatempu, Substantivu Interese ka atividade
ne’ebé ema hala’o atu deskansa ka hak-
paseiu
solok bainhira lalika serbisu.
paseiu, Substantivu 1. Lurón nia ninin ne’e-
bé ema uza hodi la’o ain. 2. Fatin ida
ne’ebé atu pasiar bá.
pasiar, Verbu/Substantivu (Hahalok) la’o
sees hosi fatin baibain nian tanba haka-
rak goza ambiente foun ka seluk. Sin.
la’o-halimar
pasiénsia, Substantivu Atitude ka kompor-
tamentu pasiente. Sin. (laran-) hak-
terus Verbu Hetan ka iha pasiénsia. Ez.
Ó tenke pasiénsia uitoan tanba sei iha
ema barak ne’ebé hein.
pasiente, Adjetivu 1. (Ema) ne’ebé laran-
malirin no kalma nafatin maski hetan
susar ka aat ruma. Sin. hakterus 2.
(Ema) ne’ebé soi forsa atu kontinua halo
serbisu ruma to’o hotu maski nia hasoru
susar oioin. 3. (Ema) ne’ebé la hirus
lailais, ne’ebé tahan ho ema seluseluk,
maski sira hakole nia. Substantivu Ema
moras ne’ebé enfermeira ka médiku bali
ka trata, liuliu iha ospitál.
pasifika, Verbu 1.. Halo hakmatek ema ida
ne’ebé hirus ka lakontente. 2. Halo ema
na’in-rua ka liu dame malu hodi simu
malu fali. Sin. hadame
pasifikasaun, Substantivu
pasifikadór ~ pasifikadora, f. Substantivu/
Adjetivu (Ema) ne’ebé pasifika. Sin.
madamek
pasífiku ~ pasífika, f. Adjetivu Ne’ebé
gosta ka hali’is ba pás. Tasi-Boot Pasífiku
ne’e naran ne’ebé ita ema fó ba oseanu
boot nakfati iha kontinente Ázia, Austrá-
lia no Amérika sira-nia leet. Sin.
Oseanu Pasífiku
pasifista, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
hadomi dame no luta ba pás.
pasifizmu, Substantivu
pasivu ~ pasiva, f. Adjetivu 1. Ne’ebé simu
ka tahan ho hahalok ruma ne’ebé ema
seluk ka buat seluk hala’o ba nia. Lia-
fuan-sorun: ativu 2. Ne’ebé la iha rea-
saun, la book an no la kontra hasoru. 3.
323 pasteleiru ~ pasteleira
Ne’ebé la buka atu tama klaran.
pasividade, Substantivu
Páskua, Substantivu Festa boot liu hotu iha
fiar sarani, ne’ebé tinan-tinan fóhanoin
Ita Na’i Jezús Kristu Nia moris-hi’as liu-
hosi mate iha krús. Domingu-Páskua
maka loron mahuluk iha tempu litúr-
jiku Páskua nian, ne’ebé tahan semana
lima no balu to’o Loron-Kinta Axensaun.
paskál, Adjetivu
Paskuela, Substantivu 1.. (Domingu- Pas-
kuela) Festa paskál (Dominica in albis)
idane’ebé Kreda Latina selebra iha domi-
ngu tuir Domingu-Páskua. 2. Semana
ida-ne’ebé tuir Domingu- Paskuela.
pasta, Substantivu 1. Saku ne’ebé ema uza hodi
tau sasán ruma, haklili iha kabaas, hi’it ho
liman nst. Ez. Portugés sira uza liafuan
‘pasta’ hodi haktemik saku ida hodi tau
surat ka dokumentu ruma, maibé liafuan
tetun ‘pasta’ refere fali ba naran saku ida.
2. Dokumentu lubun ida kona-ba lia ida
de’it. Sin. dosié 3. Ministru ida nia knaar
ka kargu iha governu. 4. Kreme oin ida
ne’ebé ema halo hodi harahun na’an ka
ikan.
pasta-kartolina, Substantivu Pasta simples
ida halo hosi surattahan mahar ka pape-
laun ne’ebé ema uza atu tau surat ka
dokumentu ruma.
pastajen, Substantivu Du’ut-laran ho du’ut
di’ak no aihoris seluseluk ne’ebé agriku-
ltór sira-nia balada bele han.
pasta-nehan, Substantivu Pomada ida ne’ebé
ema uza hodi tau ba eskova-nehan atu-
bele kose nehan.
pastél, Substantivu Masa ne’ebé hatama
na’an, ikan, marisku ka ai-fuan iha laran
hodi tunu.
pastelaria, Substantivu 1. Loja fa’an bolu nian.
2. Arte ka jeitu kona-ba halo bolu no dose.
pasteleiru ~ pasteleira, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo bolu no dose oioin, liuliu
nu’udar nia serbisu baibain nian. Adje-
tivu Kona-ba pastelaria.
pastór ~ pastora
pastór ~ pastora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé tau matan ba bibi, bibi-malae
ka karau sira. Sin. bibi-atan; bibimalae
atan; karau-atan 2. (arti figuradu) Am-
lulik ida ne’ebé tau matan ba nia povu.
3. Amlulik protestante.
pastór-alemaun, (asu ~) Substantivu Asu
boot ida ne’ebé nia hun iha rai- Alemaña
no dala barak uza nu’udar asu-polísia.
pastorál, Adjetivu 1. Kona-ba bibiatan, bibi-
malae atan, karau-atan ka serbisu hakiak
bibi, bibi-malae ka karau nian. 2. Kona-ba
tulun membru sira Kreda nian. 3. Ko-
na-ba pastór. Substantivu 1. Surat hosi
ambispu ka amu-papa ne’ebé hato’o ko-
na-ba lia importante ruma namka’it ho
fiar ka moralidade. 2. Obra literária ka
muzikál, populár iha rai-Europa iha sé-
kulu da-16 no da-17, ne’ebé fó-hanoin
hakmatek foho nian no bibi-atan sira-
nia moris simples.
pasu1, Substantivu Fatin hodi tau ka hasuli
bee. Sin. pia
pasu2, Substantivu Hakat ida nu’udar parte
lala’ok ka prosesu nian.
pasu3, Substantivu Liurai Portugál, kardeál
ka ambispu nia horikfatin. Sin. kadunan
pataka, Substantivu Osan tradisionál Timór
Lorosa’e nian, foufoun doit mexikanu
ida ne’ebé halai mós iha rai- Makau no
rai-Timór.
patamár, Substantivu Sama-fatin iha eskada-
lubun nia leten iha odamatan nia oin ka
serve ba ema ne’ebé sa’e ka tun deskansa
bá. Sin. eskada-teten
patarata, Adjetivu (Ema) ne’ebé hatudu katak
la moe halo an ka loko an, liuliu kona-ba
hatais no sasán materiál. Substantivu
Hahalok patarata.
pateka, Substantivu Ai-fuan ida hanesan
babuar-lotuk, maibé ho forma teluk,
isin kór-mean, been barak no midar loos.
patente, Adjetivu 1. Ne’ebé nakloke ba ema
hotu haree ka hetan. ka buat ruma; ne’e-
bé prontu hela ba buat ruma. Sin. lataka
324 patriarkál
2. Ne’ebé fasil atu kompriende ka reko-
ñese. Sin. klaru, malorek, evidente Subs-
tantivu Surat ofisiál ne’ebé haraik títulu
ida, postu ida, ka priviléjiu ida.
patíbulu, Substantivu Fatin ida ho aparellu
hodi tara ema kondenadu ida to’o mate.
Sin. ai-tara
pátiu, Substantivu Espasu luan, didin hale’u
iha ne’ebé labarik sira bele halimar. Ez.
Labarik sira halimar iha pátiu eskola nian.
patolojia, Substantivu Siénsia konaba moras
sira no sirania hun no karakterístika
oioin.
patolójiku ~ patolójika, f. Adjetivu 1. Kona-ba
patolojia. 2. (Ema) ne’ebé la bele kontrola
an to’o sai bulak ka moras.
patolojista, Substantivu Médiku ida ne’ebé
matenek patolojia.
patraun ~ patroa, f. Substantivu Ema bai-
bain riku ne’ebé emprega ema seluk hodi
tulun ka halo serbisu ba nia. Sin. xefe
pátria, Substantivu Rain morisfatin ne’ebé
sidadaun sira hela bá. Sin. raininan Ez.
Rain ne’ebé ha’u moris, boot, serbisu no
hela ne’e mak ha’u-nia pátria.
patriarka, Substantivu 1. Avó-mane ka aman
ne’ebé ulunboot família ida nian, liuliu
família riku, importante ka datok. Lia-
fuan-sorun: matriarka 2. Bispu mahuluk
ne’ebé ukun patriarkadu ida Kreda nian.
3. Títulu ne’ebé Amu- Papa fó ba am-
bispu ida nu’udar onra, maski bispu ne’e
la ukun patriarkadu ida, n.e. patriarka
Lizboa nian. 4. (arti figuradu) Katuas
otas-boot ne’ebé ema barak hana’i.
patriarkadu, Substantivu 1. Sistema sosiál ka
polítiku iha ne’ebé mane sira mak ukun.
Liafuan-sorun: matriarkadu 2. Fafahek
prinsipál Kreda nian, ne’ebé hakohak
arkidioseze barak, soi nia ritu litúrjiku
rasik, no bispu-patriarka ida mak ukun.
patriarkál, Adjetivu 1. Patriarka nian. 2.
Kona-ba kultura ka sosiedade ida iha ne’e-
bé mane sira mak ukun no feto sira la
soi ka ladún soi podér polítiku.
patriota 325
patriota, Substantivu Ema ne’ebé hatudu
domin boot ba rain ne’ebé nia moris bá,
no prontu atu defende nia rain-inan ne’e.
patriótiku ~ patriótika, f. Adjetivu
patriotizmu, Substantivu
patroa, Substantivu Patraun-feto.
patronu ~ patrona, Substantivu 1. Ema
baibain riku ka influente ne’ebé fó tulun
materiál no morál ba artista ida, selae
ba klibur ida. 2. (santupatronu/ santa-
patrona) Santu ka santa ida ne’ebé fó
tulun no protesaun ba ema tuir nia
kondisaun ka ofísiu iha sosiedade.
Sin. padrueiru Ez. Saun Fransisku de Sales
mak patronu ba eskritór no jornalista sira.
patrosina, Verbu Fó tulun, apoiu ka prote-
saun ba, sai ema ida ka klibur ida nia
patronu ka patrona. Sin. apoia
patrosíniu, Substantivu
patrosinadór ~ patrosinadora, Substantivu/
Adjetivu (Ema, instituisaun ka organiza-
saun ida) ne’ebé fó apoiu nu’udar patraun.
patrulla, Substantivu/Verbu (Grupu ema,
baibain soldadu ka polísia, ne’ebé) hein
fatin ida hodi satan malandru ka krimi-
nozu sira no fó laranhakmatek ba ema
seluk ka populasaun. Sin. ronda Ez.
Polísia sira halo patrulla iha sidade laran
hodi haree se ema ruma baku malu karik
iha dalan.
patu (manu-) Substantivu Manu boot espésie
ida ne’ebé bele semo, ho ibuntutun
naruk, ain kinur no ain-kukun belit
hamutuk iha fatin ida. Sin. manu-rade
Naran-sientífiku: Anatida
paulista, Adjetivu Sidade Saun Paulu nian.
Substantivu Mahorik sidade boot Saun
Paulu nian iha rai-Brazíl.
paun, Substantivu Ai-han ida ne’ebé ema
halo hosi trigu-uut no tau fermentu
hodi halo masa, hafoin tunu halo tasak.
paun-fuan, Substantivu Paun ida mesak ke-
tak, paun ida de’it.
paun-kulit, Substantivu Kulit ka parte li’ur
paun nian.
pedidu
paun-lalar, Substantivu Paun torra, paun ida
ne’ebé lalar ka tunu fali halo maka’as.
Sin. torrada
paunziñu, Substantivu Paun-oan kabuar ida.
pauza, Substantivu 1. Hahalok para uitoan
movimentu sira, lian ka atividade seluk
atubele dada iis, deskansa ka fó fatin ba
ema seluk. Sin. sukan Ez. Hosi tempu ida
ba tempu balu, ha’u tenke halo pauza,
tanba ha’u la tahan serbisu oras ba
oras. 2. Leet entre atividade rua iha pro-
grama ka konsertu ida.
pavaun (manu-) Substantivu Manu-fuik es-
pésie ida, ho isinboot, fulun kór oioin,
no ikun naruk ne’ebé nia nahe hanesan
kakehek hodi halo an. Naran-sientífiku:
Pavo cristatus
peaun, Substantivu 1. Ema ne’ebé la’o ho
ain iha lurón-ninin. 2. Ema ne’ebé, iha
sosiedade klarak ka medievál, pertense
ba klase populár, la iha kbiit atu sa’e kuda,
tan ne’e iha funu-laran luta la’o ho ain de’it.
pebexís, Substantivu Kuartu ka fatin iha
empreza ida atu simu no liga fali telefo-
nema sira.
pedagojia, Substantivu 1. Matenek kona-ba
hanorin iha eskola. 2. Siénsia hanorin
nian.
pedagójiku ~ pedagójika, f. Adjetivu
pedál, Substantivu Sama-fatin hodi hean
bisikleta, iha bisikleta nia sorisorin.
pedala, Substantivu Halo bisikleta la’o hodi
hean pedál.
pedasu mós pedasuk, Substantivu Sorin
hosi tatomak ida. Sin. baluk Ez. Ami
tesi ai halo pedasuk hodi sunu.
pediatra, Substantivu Médiku ne’ebé mate-
nek pediatria.
pediatria, Substantivu Siénsia konaba moras
sira labarik nian.
pedidu, Substantivu 1. Buat ruma ne’ebé
ita husu tanba kuran ka presiza. Sin.
hahusuk Ez. Ita sei hato’o pedidu ba gove-
rnu atu harii ponte foun ida. 2. Hakarak
ne’ebé hato’o liuhosi sorumutu família
pedikuru ~ pedikura
rua nian atu sira-nia oanfeto ka mane
bele koñese malu liu nune’e mós ho fa-
mília rua ne’e molok prende no kaben.
pedikuru ~ pedikura, f. Substantivu Ema
ida ne’ebé bali ema ho ain moras.
pedófilu, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba)
mane ida ne’ebé sente dadadak ka atras-
aun seksuál anormál ba labarik.
pedreira, Substantivu Fatin ida iha ne’ebé
ema ke’e rai hodi hasai fatuk ne’ebé uza
atu halo bloku ba estrada, uma nst.
pedreiru, Substantivu Badain ida ne’ebé halo
sasán hosi fatuk, n.e. rate-kakuluk.
pega (manu-) Substantivu 1. Manu-fuik oin
ida ne’ebé moris iha Europa, ho fulun
metan-mutin. Naran-sientífiku: Picapica
2. Manu-fuik oin ida ne’ebé moris iha
Austrália, ho fulun metan-mutin no lian
kapás. Naran-sientífiku: Gymnorhina
tibicen
peixeiru ~ peixeira, f. Substantivu Ema
fa’anikan. Sin. makfa’anikan
pekadu, Substantivu Sala ida ne’ebé ema
halo ho intensaun no merese kastigu
hosi Maromak.
Pekín, Substantivu Sidade-kapitál rai-Xina
nian.
pelikanu (manu-) Substantivu Manu-fuik
oin ida ne’ebé moris iha bee, ho isin-boot,
ibuntutun naruk no boot hanesan saku,
ain kinur no ain-kukun belit hamutuk
iha fatin ida. Naran-sientífiku: Pelecanus
pelotaun, Substantivu Soldadu lubun ida
ne’ebé hala’o knaar oioin.
pelumenus, Advérbiu Hodi sura númeru
ki’ik liu hotu; hodi konta parte ki’ik liu
hotu. Ez. Nia la fó osan ne’ebé ami husu,
maibé nia pelumenus husu deskulpa tanba
la bele tulun ami.
pena, Substantivu 1. Kastigu ida-ne’ebé lei
fó nu’udar kastigu ba krime ruma. 2.
Laran-susar todan.
penál, Adjetivu 1. Kona-ba penalidade. 2.
Kona-ba prizaun ka kadeia.
penalidade, Substantivu Kastigu ka salan
326 peñorista
ne’ebé fó ba ema ruma, bainhira sakar
lei ka regra ruma.
penaltu mós penalti, Substantivu Kastigu
ne’ebé árbitru fó ba jogadór ka ekipa
ne’ebé halo sala ruma.
peneira, Substantivu Instrumentu ida hanesan
lafatik ne’ebé ema halo hodi prega ai
hale’u ba rede ka arame lotuk, hosi klaran,
atu nune’e buat ruma ne’ebé uut bele liu,
nu’udar ezemplu rai-henek, foos-uut,
batar-uut, nst. Sin. aisasiri Verbu Ta’es
buat uut ruma hodi haketak hosi musan
boot sira. Sin. sasiri
penetra, Verbu Tama borus ka tama to’o hun
ka laran. Sin. haklurit Substantivu Ema
ne’ebé tama ba ema seluk nia serimónia
lahó konvite. Sin. ‘asu horon ruin’
penetrasaun, Substantivu
penetrante, Adjetivu Ne’ebé penetra ka hak-
lurit. Sin. maklurit
península, Substantivu Rai naruk no kloot
ida ida ne’ebé bee hale’u iha sorin tolu
maibé sorin ida sei tutan ba rai-boot.
(Liafuan ne’e mai hosi lia-latín paene
insula katak ‘kurakuran illa’) Sin. rai-dilan
peninsulár, Adjetivu
peniténsia, Substantivu 1. Hanoinhikas ne’e-
bé ita sente liutiha halo sala ruma. 2.
Orasaun ka hahalok di’ak ruma ne’ebé
ita halo atu hadook an hosi kulpa, ne’ebé
baibain amlulik mak haruka bainhira ita
bá konfesa.
penitensiál, Adjetivu
penitente, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
halo peniténsia.
Penjabe (rai-~) Substantivu Rejiaun ida iha
rai-Índia no mós iha rai-Pakistaun.
peñór, Substantivu Objetu ida ne’ebé ita fó
atu selu tusan ruma bainhira ita la iha
osan.
peñora, Substantivu Fó buat ruma nu’udar
peñór atubele simu osan ne’ebé ita pre-
siza.
peñorista mós peñórna’in, Substantivu Ema
ida ne’ebé empresta osan ba ema seluk
pensaun
ne’ebé fó ba nia objetu ruma nu’udar
garante, hodi halo mós kontratu atu hela
ho objetu ne’e se nia na’in la bele selu
fali osan ne’ebé nia deve.
pensaun, Substantivu 1. Osan hanesan
saláriu ne’ebé governu ka sosiedade ida
selu ba empregadu ida, baibain katuas
ka ferik, ne’ebé hetan ona reforma atu
ema ne’e bele moris di’ak no lalika serbisu
tan. 2. Osan ne’ebé ema ida selu ba uma-
na’in ka diretór koléjiu nian ba kuartu,
toba-fatin no hahán loroloron nian.
pensionista, Substantivu Ema ne’ebé simu
pensaun ba serbisu ne’ebé uluk nia
hala’o.
pensu, Substantivu 1. Ligadura ka hena mihis
ne’ebé esterelizadu no uza nu’udar kura-
tivu ba kanek ruma. 2. (pensu ijiéniku)
Surat-tahan mihis ho esponja ne’ebé
feto sira uza iha sira-nia kelen-leet
bainhira sira-nia menstruasaun mai atu
satan raan fo’er ne’ebé sai.
pensu-rápidu, Substantivu Pensu ida ne’ebé
ema uza hodi kurativu kanek ne’ebé ki’ik.
pentágonu, Substantivu Forma ida ho lidun
ima. Sin. lidunlimak
pentagonál, Adjetivu
penteadu, Substantivu Maneira sui, halo ka-
beer no hadi’a fuuk tuir modelu oioin.
Pentekostes, (Domingu-) Substantivu Festa
ne’ebé sarani sira selebra iha loron lima-
nulu liutiha Páskua hodi hanoin filafali
tempu ne’ebé Espíritu Santu tun ba
Apóstolu sira.
penúltimu ~ penúltima, f. Adjetivu Ne’ebé
tuir ida be ikus liu.
pepinu, Substantivu Ai-talik ho tahan teluk,
ne’ebé kahe nia sanak bá-mai hodi fó
fuan kabuar naruk ida ho kulit kórmatak
no isin mutin ho musan no been iha
laran. Sin. kaha
pepinu-fuan, Substantivu
pera, Substantivu Ai-fuan ida ne’ebé kabuar
hanesan jambu, ho been barak no midar.
perdaun, Substantivu 1. Halo perdua nian.
327 peritu ~ perita
Sin. perdua 2. Faforuk ka liberdade hosi
sala ka kulpa ruma.
perdidu ~ perdida, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé toman-aat, vadiu ka est-
ragadór.
perdua, Naran/Verbu (Hahalok) simu malu
filafali ho ema ida ne’ebé ofende tiha ona
ita hodi kasu tiha nia sala. Ez. Ha’u perdua
nia atu ha’u mós bele hetan perdua.
peregrinasaun, Substantivu Viajen ba fatin
santu. Sin. hakdalan-lulik
peregrinu ~ peregrina, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo viajen ba fatin santu.
pereira (ai-) Substantivu Ai-hun idane’ebé
fó fuan pera.
perfeisaun, Substantivu Halo perfeitu ka
hakaas-an atu sai perfeitu.
perfeitu ~ perfeita, f. Adjetivu 1. Ne’ebé la
iha defeitu fíziku ka morál, ne’ebé kame-
rik la iha. Sin. kamerik-laek 2. Kona-ba
forma Verbu nian ne’ebé hatudu katak
hahalok ida hotu ona. Ez. Tiha ona maka
matadak perfeitu iha liatetun.
perfetivu ~ perfetiva, f. Adjetivu Kona-ba
forma Verbu nian ne’ebé halo hotu hahalok
ka estadu ida. Ez. Tiha maka matadak
perfetivu iha lia-tetun.
perfíl, Substantivu 1. Ilas ka pintura kona-ba
ema nia oin ne’ebé haree hosi sorin de’it.
2. Deskrisaun kompletu kona-ba buat
ida. Ez. INL foin publika perfíl linguís-
tiku ida kona-ba lia-makasae.
pergunta, Substantivu Lia ne’ebé ita hato’o
ba ema seluk atubele hetan liahatán.
Sin. lia-husu
perigozu ~ perigoza, f. Adjetivu Ne’ebé na-
konu ho perigu.
perigu, Substantivu Situasaun ne’ebé ameasa
ita ka bele halo aat ruma mai ita.
períodu, Substantivu Espasu iha tempu rua
nia leet.
perísia, Substantivu Limanbadain, jeitu ka
matenek ne’ebé ema ida iha atu halo buat
ruma.
peritu ~ perita, f. Substantivu/Adjetivu
perjúriu
(Ema) ne’ebé soi perísia. Sin. espesialista
perjúriu, Substantivu Sasin bosok ka laloos
ne’ebé ema fó iha tribunál bainhira foin
jura atu hatete lialoos. Sin. jura-falsu
perjuru ~ perjura, f. Substantivu/Adjetivu
(Ema) ne’ebé jura falsu.
permanente, Adjetivu Ne’ebé nafatin hela
ka la hotu. Sin. nafatik Substantivu Pen-
teadu ida ne’ebé hela metin maski ita
fase fuuk depois. Sin. friza
permisaun, Substantivu Faforuk ka liberdade
ne’ebé ita hetan ka simu atu halo buat
ida. Sin. lisensa
permisivel, Adjetivu Ne’ebé ita bele permite.
Sin. permitebelek
permite, Adjetivu Fó lisensa, fó ka husik halo
ka sai.
permite-belek: haree permisivel
pérola, Substantivu Bola-oan kabuar kór-
mutin, halo hosi lilu-been dalas barak
belit malu iha tiran nia laran. Ez. Feto
riku sira gosta korrente ho pérola hatutan
hamutuk hodi hafutar kakorok.
persa mós pérsiku ~ pérsika, f. Adjetivu
Rai-Pérsia nian. Sin. iranianu Substan-
tivu 1. Ema Pérsia. 2. (lia-persa) Dalen
rai- Pérsia, ka rai-Iraun nian.
persege, Verbu Haterus ema hodi tuituir hela
ema nia kotuk atu halo aat no liuliu tan
motivu polítiku. Sin. hanehan
persegisaun, Substantivu
persegidór ~ persegidora, f. Substantivu
Ema ne’ebé persege.
persentajen, Substantivu Frasaun hosi númeru
ida nian ne’ebé hato’o iha númeru atus;
porsentu hira loos. Ez. Ita-nia isin 90%
(porsentu sianulu) soi bee. Ne’e persen-
tajen boot ida.
Pérsia (rai-) Substantivu Naran tuan ba Iraun,
rain ida iha Ázia Loromonu.
persiana, Substantivu Odamatan ki’ik ida
hodi taka janela envezde kortina, halo
hosi hadak ai ka plástiku barak tetak
malu no kesi iha sorisorin ba tali rua ne’e-
bé ita bele hasa’e ka hatún.
328 perverte
persistente, Adjetivu Ne’ebé hatudu laran-
metin ka larantoos hodi kontinua halo
nafatin buat ruma maski iha opozisaun
ka bandu atu halo. Sin. mahetok Ez. Maski
moras Mateus sa’e nafatin motór. Haha-
lok persistente ne’e sei estraga nia.
persisténsia, Substantivu
personalidade, Substantivu 1. Ema nia ka-
rakter naturál no hahalok baibain nian.
2. Ema naran-boot.
perspetiva, Substantivu 1. Hahalok haree
dala ida ba tempu oin ne’ebé atu mai. 2.
Dalan ida hodi haree ka ko’alia konaba
buat ruma. Sin. hareen
persuade, Verbu Dada, liuhosi liafuan ka
argumentu di’ak ida, ema ida atu halo
buat ruma ne’ebé nia lakohi halo ka
ta’uk halo; fó liafuan midar ba ema atu
halo nia tuir ita-nia hakarak no fiar katak
buat ne’ebé ita dehan ne’e loos. Sin.
hamaus
persuazaun, Substantivu
persuazivu ~ persuaziva, f. Adjetivu Ne’ebé
persuade.
pertense, Verbu 1. Halo parte ba buat ruma.
2. Iha identidade nu’udar ema ida nia
soin ka posesaun. Ez. To’os ne’e pertense
ba Mau-Mali.
pertinente, Adjetivu 1.. Ne’ebé pertense ba
buat ruma ka iha relasaun ho asuntu
ida. 2. Ne’ebé kona loos ka vale iha kazu
partikulár ida. Sin. relevante, válidu
pertinénsia, Substantivu
perú (manu-) Substantivu Manu boot espésie
ida ho fulun kór-oioin no kakorok naruk.
Naran-sientífiku: Meleagris
Perú (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
Amérika Súl.
peruanu ~ peruana, f. Adjetivu Rai-Perú
nian. Substantivu Ema Perú.
peruka, Substantivu Fuuk falsu.
perversaun, Substantivu Hahalok ne’ebé la
normál no la morál.
perverte, Verbu Estraga ka muda buat ida ka
ema ida hodi hadook tiha hosi nia na-
pervertidu ~ pervertida 329
tureza ka lala’ok normál; hafila ba aat
(liuliu ho sentidu morál).
pervertidu ~ pervertida, f. Adjetivu/Substantivu
pesa, Substantivu 1. Tatomak, estrutura ka
mekanizmu nia baluk ida. 2. Ida hosi
buat sira ne’ebé bele uza hodi monta
ba mákina ka motór ida atu troka ida
be tuan ka aat ona. 3. (pesa-teatru)
Espetákulu teatru nian, obra teatrál. 4.
Kilat boot ida, bainhira tuur iha roda rua
leten, ne’ebé uza iha funu hodi tiru mu-
san besi ho forma bola boot nian.
Sin. kañaun
pesegeiru (ai-) Substantivu Ai-hun ida ne’ebé
fó pésegu. Naran-Botániku: Prunus
persica
pésegu, Substantivu Ai-fuan ida ne’ebé ka-
buar hanesan tomate, nia hun moris iha
klima malirin, nia kulit fuluk uitoan no
kór-roxu bainhira nia tasak.
pesimista, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
baibain hateke ba aspetu negativu, haree
de’it buat sirania sorin aat. Liafuan-sorun:
otimista Ez. Lalika rona Maria tanba nia
ema pesimista ne’ebé hanoin buat hotu
atu sai la di’ak ka aat liután.
pesimizmu, Substantivu ; Liafuan-sorun:
otimizmu
peska, Verbu 1. Hakail ikan, kaer ikan, tiha
ikan iha beelihun, mota ka tasi. 2. (arti
figuradu) Konsege hetan buat ida ne’ebé
susar atu hetan. Ez. Iha ne’ebé mak nia bá
peska informasaun ida-ne’e? Substantivu
Hahalok, atividade ka knaar peska nian.
peskadór ~ peskadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé hala’o knaar peska nian, liuliu
hodi manán moris. Sin. kail-ikan na’in
peskiza, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok)
buka-hatene ka investiga buat ne’ebé
seidauk hatene. Sin. haknokar 2. (Halo)
estudu sientífiku hodi buka informa-
saun oioin.
peskizadór ~ peskizadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé peskiza ka halo peskiza. Sin.
maknokar
piada
pesoál, Adjetivu 1. Ne’ebé ema nian, ne’ebé
pertense ba ema. 2. Kona-ba ema ida
mesak de’it, kona-ba indivíduu. Subs-
tantivu Ema sira ne’ebé serbisu hamutuk
iha fatin ka eskritóriu ida hodi hala’o
knaar ka empreza ruma.
peste, Substantivu 1. Moras todan ne’ebé
da’et ba ema hotu no hamosu mikróbiu
ida ne’ebé mai hosi balada ka lixu fo’er
sira. Sin. horas, epidemia 2. Ular-oan
ka animál sira ne’ebé atu estraga to’os
no natar ne’ebé foin kuda ka ai-horis
ruma. Sin. kuit 3. (arti figuradu) Ema,
animál ka buat ida ne’ebé xateia ka
hakole ita.
pestisida, Adjetivu Ne’ebé oho peste sira.
Substantivu Ai-moruk ida ne’ebé agrik-
ultór sira uza hodi oho ular-oan ka animál
sira ne’ebé atu estraga to’os no natar
ne’ebé foin kuda ka ai-horis ruma.
petisaun, Substantivu Surat ida hodi hato’o
hahusuk ka pedidu ruma, liuliu ba gov-
ernu ka autoridade ruma.
petroleiru, Substantivu Ró boot ida ne’ebé
uza hodi transporta petróleu. Adjetivu
Petróleu nian.
petróleu, Substantivu Mina minerál ida ne’e-
bé ahi bele han.
pezadelu, Adjetivu 1. Mehi aat ne’ebé hata’uk
ita bainhira dukur hela. Sin. mehi-aat 2.
(arti figuradu) Susar ka problema boot.
pézames (sentidus-) Substantivu Sentimentu
di’ak no terus-lisuk nian ne’ebé ita hato’o
ba ema bainhira nia maluk ruma foin
mate. Sin. kondolénsia Ez. Bainhira ema
ida mate, ita bá fó ita-nia sentimentu
sentidupézame ba família.
pia, Substantivu 1. Vazu ne’ebé halo ho rai
hodi tau bee ka líkidu ruma. 2. Fatin
kle’an atu tau ka hasuli bee ba laran
no tutan ba kanu iha dapur ka hariis-
fatin.
piada, Substantivu Liafuan kómiku sira ne’e-
bé ita hato’o ba ema sira nu’udar zom-
baria selae atu halo sira hamnasa.
pia-sarani
pia-sarani, Substantivu Basia tau bee sarani
nian.
pianista, Substantivu Ema ne’ebé toka pianu.
Sin. tokadór-pianu, maktokak-pianu
pianu, Substantivu Instrumentu muzikál ida
ne’ebé ema toka hodi tuur iha oin no
hanehan nia tekla sira ho limanfuan.
pijama, Substantivu Roupa luan ne’ebé ema
hatais bainhira toba.
pikenike, Substantivu Bukae ne’ebé lori ba
han iha tasiibun, foho-leten ka fatin
ne’ebé sees hosi vila atu festeja loron
ksolok ruma.
pilla, Substantivu Aparellu ida ne’ebé rai no
hamosu enerjia.
pilotu, Substantivu Xofér ka ema ida ne’ebé
kaer aviaun ka ró.
pimenta, Substantivu Temperu ida atu tem-
pera na’an halo sabór molok atu te’in,
ka molok atu han.
pinsa, Substantivu Besi-rohan ne’ebé silu
halo aperta atu nia rohan rua kona
malu, uza hodi habit sasán ruma ne’ebé
lotuk liu ka sasán ne’ebé manas liu ka
esterilizadu iha bee nakali, n.e. pinsa
hodi fokit matan-fulun. Sin. laknabit-
oan
pinsél, Substantivu Instrumentu ida ne’ebé
halo hosi esponja ka fulun torradu ruma,
kola no kesi ba ai pedasuk ida; uza hodi
pinta imajen, mobiliáriu sira, uma no
seluseluk tan.
pinta, Verbu Kose tinta ka aibeen ba kabelak
ruma holi halo dezeñu ka tau kór ba
didin-lolon.
pintór ~ pintora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé pinta. 2. Ema ne’ebé badain iha
pinta imajen ka dezeñu sira. Sin. artista
pintura, Substantivu 1. Hahalok pinta nian.
2. Tinta dalas ida. 3. Ilas ka dezeñu ne’e-
bé ema pinta tiha ona.
piñu, Substantivu Ai-hun ida ho tahan kór-
matak morin ho forma hanesan daun
nakrobuk. Naran-Botániku: Pinus pionés
Substantivu Alfinete ida ne’ebé iha ulun
330 pixina
hanesan xapeu, uza atu prega surat-tahan
ka hena ba kuadru, parede no seluseluk
tan.
piór, Adjetivu Ne’ebé aat liu.
piora, Verbu Halo piór. Sin. habau Substan-
tivu Hahalok halo piór nian. Sin. habaun
pires, Substantivu Bikan ki’ikoan ida ne’ebé
hodi tau xikra iha leten ka uza hodi tau
ai-han ruma ne’ebé uitoan de’it.
piska, Substantivu 1. Lakan derrepente hodi
nabilan fila-fila. 2. Fó sinál ho piska-
piska iha karreta. Ez. Karreta piska ba
liman-karuk bainhira atu fila ba karuk.
Piska matan katak baku matan ka
taka-loke matan sorin balu de’it hodi
halimar ho ema ruma, liuliu belun ida
ne’ebé ita hakarak kumprimenta hosi
dook.
piska-matan,VerbuHahalokpiskamatannian.
piska-piska, Substantivu Ida hosi ahi rua
iha karreta nia sorin-sorin ne’ebé halo
lakan-mate hodi hatudu katak karreta
ne’e bá karuk ka loos.
pista, Substantivu 1. Dalan ida ba la’o. Sin.
la’o-fatin 2. Dalan ne’ebé nahe ho si-
mente atu buat ruma ne’ebé ho roda
bele liu, n.e. dalan aviaun nian. 3. Ema
ka balada sirania ain-fatin ne’ebé husik
hela iha rai bainhira sira liu. Sin. ain-
fatin 4. Sinál ida ne’ebé ita bele tuir hodi
haknokar ka buka-hatene buat ruma.
Sin. indísiu
pistola, Substantivu Kilat-ahi ki’ik ida ho
volume ki’ik no ladún todan.
pitoresku ~ pitoreska, f. Adjetivu Ne’ebé
furak atu haree, liuliu rai-ilas ka paizajen.
pivete, Substantivu Ai-moruk susuk nian ida
ne’ebé ema sunu hodi duni susuk
pivete-bomba, Substantivu Ai-moruk been
ida iha lata ne’ebé ema uza hodi rega
susuk halo mate
pixina, Substantivu Kuak lidunhaat boot ida
ne’ebé ema ke’e iha rai no taka ho sime-
ntu no azuleju nu’udar fatin ba nani ka
hariis bá.
plaka
plaka (moras-)! Substantivu Xapa ka besita-
han, liuliu ida ne’ebé ema tau iha didin-
lolon nst. nu’udar sinál públiku. Plaka
térmika katak besi kuadru ida ne’ebé
ema halo malirin iha jeleira, hafoin ha-
tama ba kaixa térmika atu rai malirin
hahán ka bukae.
planaltu, Substantivu Rai-tetuk ne’ebé iha
foho nia leten.
planeia, Verbu Halo planu kona-ba buat
ruma. Ez. Sira planeia hela vizita ida ba
rai-Jaku.
planeta, Substantivu Fatuk-lolon boboot
kabuar ida ne’ebé nakdulas hale’u loro,
n.e. Rai, Marte, Venus.
planta, Substantivu 1. Ai ne’ebé moris mesak
ka ema mak kuda. Sin. ai-horis. 2. Dezeñu
ida ne’ebé atu reprezenta projetu kona-ba
uma ida ka edifísiu ida.
plantasaun, Verbu Fazenda ka to’oslubun ba
kuda ai-oan, liuliu kafé.
planu, Substantivu Hanoin ne’ebé ita hala’o
no hama’e kona-ba prepara ka halo buat
ruma. Ez. Ita-nia planu tinan ne’e haruka
alunu balu bá eskola iha Amérika.
plástiku ~ plástika, f. Adjetivu Ne’ebé fasil
atu silu, ne’ebé mamar. Substantivu 1.
Substánsia sintétika ida ne’ebé mamar
no fasil atu silu. 2. Saku ka karól ida
ne’ebé halo hosi plástiku.
plebixitu, Substantivu Hahalok konsulta
populasaun kona-ba lia importante ida.
Plebixitu ne’e baibain organiza hanesan
eleisaun ida.
plenáriu, Substantivu Parte konferénsia nian
bainhira partisipante hotu-hotu prezente
hela.
pleonázmu, Substantivu Hahalok uza liafuan
barak liu duké presiza hodi esprime buat
ruma, n.e. ‘sira oho tiha nia halo nia
mate’ envezde ‘sira oho tiha nia’.
pleurizia (moras-) Substantivu Moras ida
ne’ebé habbu knalus ka membrana
ne’ebé hale’u ita-nia atenbook.
plurál, Adjetivu 1. Ne’ebé barak liu ida de’it.
331 polinéziu ~ polinézia
2. Kona-ba númeru gramatikál ne’ebé
hatudu katak ema ka sasán barak liu ida.
Ez. ‘Ema’ ne’e Substantivu singulár ida
maibé ‘emar’ ita konsidera nu’dar plurál
tanba liu ida (katak ‘ema sira’).
plutóniu, Substantivu Substánsia radioativa
ne’ebé uza iha reatór no arma nukleár
sira.
pneu, Substantivu Roda li’ur karreta ka bisi-
kleta nian, halo hosi le’un borraxa prega
ba le’un besi-asu.
pneumonia (moras-) Substantivu Inflama-
saun maka’as iha ita-nia atenbook ne’ebé
baktéria mak hamosu.
pobreza, Adjetivu Moris ki’ak, la iha osan atu
hodi hatán nia presiza loroloron-nian.
Sin. kakiak, mamukit.
podadeira, Substantivu Kateri hodi tesi-haba-
dak ai-sanak.
podér, Substantivu Forsa ka kbiit ema, klibur
ka organizasaun nian.
poeta, Substantivu Ema ne’ebé hakerek poezia.
poezia, Substantivu Ai-dadolik ka liafuan
ne’ebé baibain iha liña badak barak ne’e-
bé rima ho malu atu espresa ka komunika
ka hanoin furak.
poétiku ~ poétika, f. Adjetivu
pois, Interjeisaun Nune’e duni. Sin. sin
polaku ~ polaka, f. Adjetivu Rai-Polónia
nian. Substantivu 1. Ema Polónia. 2.
(lia-polaku) Dalen eslavóniku rai-Poló-
nia nian.
polémika, Substantivu Siénsia konaba de-
bate ka diskusaun.
polémiku ~ polémika, f. Adjetivu Ne’ebé
ema sira sei haksesuk kona-bá tanba lia
ne’e seidauk hetan solusaun ka dezisaun.
Polinézia (rai-) Substantivu Nusa-lubun
libur iha Tasi-Boot Pasífiku ho popula-
saun polinézia.
polinéziu ~ polinézia, f. Adjetivu Rai-
Polinézia nian. Substantivu Ema ne’ebé
pertense ba rasa aziátika ida ne’ebé hori-
uluk bá solat iha nusa-lubun barak Tasi-
Boot nian.
poliomielite 332
poliomielite (moras-~) Substantivu Moras
ida ne’ebé halo infesaun maka’as hodi
ataka uat. Sin. póliu
polísia, Substantivu Sanak governu nian
ne’ebé fó seguransa ba públiku, no ha-
metin orden no lei iha sosiedade tomak.
polísia-feto, Substantivu Feto ne’ebé membru
polísia nian.
polítika, Substantivu 1. Maneira atu ukun
estadu ida no relasaun entre estadu sira.
2. Atividade hala’o relasaun sira iha kli-
bur ka grupu oioin.
polítiku ~ polítika, f. Adjetivu Kona-ba
polítika. Substantivu Ema ida ne’ebé
envolve iha organizasaun polítika, liuliu
nu’udar membru parlamentu nian.
póliu (moras-~) Substantivu Moras ida ne’e-
bé halo infesaun maka’as hodi ataka uat.
Sin. poliomielete.
Polónia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa Lorosa’e.
poluisaun, Substantivu Hahalok halo fo’er
ambiente. Sin. hadoor Ez. Karreta sira-
nia suar hamosu poluisaun maka’as.
pombu, Substantivu Manu-fuik espésie ida
ne’ebé iha fulun malahuk. Sin. falur
Naran-sientífiku: Columba
ponta, Substantivu Ninin liu, tutun liu ka
rohan liu.
pontaria, Substantivu Hahalok aponta kilat
ida ba naran alvu ida.
ponte, Substantivu Konstrusaun ida hodi
liga pontu rua ne’ebé fahe malu tanba
foho ka mota ruma. Sin. jambata
ponte-kais, Substantivu Fatin ida iha tasi-
ibun ka mota-ibun ne’ebé ró sira uza
hodi embarka no atraka bá.
pontu, Substantivu 1. Sinál pontuasaun nian
ne’ebé marka fraze ida nia rohan. 2. Fo’er
ka noda ruma. Adjetivu (espresaun kolo-
kiál) Bulak.
pontua, Verbu Halo pontuasaun iha testu ida.
pontuasaun, Substantivu Sinál sira hanesan
pontu, vírgula, no pontu ho vírgula
ne’ebé ita uza bainhira ita hakerek buat
pornografiku ~ pornográfika
ruma atu ema la susar atu kompriende
testu.
pontudepartida, Substantivu Fatin hahú
nian ka fatin ida ne’ebé ema uza hanesan
fatin atu hahú buat ruma.
pontudevista, Substantivu Hanoin ne’ebé
ema ida hato’o kona-ba buat ruma. Sin.
opiniaun, hareen Ez. Iha ha’u-nia pon-
tudevista, sasán nia folin tenke sa’e tanba
taxa aas demais.
pontu ho vírgula, Substantivu Pontuasaun
ida ne’ebé hatudu ho sinál (;). Sin. pon-
tuvírgula
pontu-rua, Substantivu Pontuasaun ida
ne’ebé hatudu ho sinál (:).
populár, Adjetivu 1. Ne’ebé pertense ba povu.
2. Povu nian. 3. Ne’ebé ema barak uza,
simu ka gosta.
popularidade, Substantivu
populasaun, Substantivu Ema hotu ne’ebé
hela iha rain ida ka iha área ida. Ez.
Populasaun foho nian presiza mós infor-
masaun kona-ba saúde.
porakazu, Advérbiu Tuir sorte de’it. Ez. Pora-
kazu horisehik ami hasoru malu iha
biblioteka.
porezemplu, Advérbiu Tuir ezemplu ne’e
ka nu’udar ezemplu. Ez. Labarik sira la iha
aihan di’ak, porezemplu kuran susubeen
no sasoro.
porfavór, Intrjesaun Espresaun haraik-an
ne’ebé ita uza hodi fó ka husu lisensa
atu halo buat ruma. Sin. halo favór,
favór ida. Ez. Porfavór, tama tiha mai
tanba serimónia atu hahú ona.
porkaria, Substantivu 1. Buat ruma ne’ebé
ladi’ak ka la iha valór. 2. Buat ne’ebé
sabraut, fo’er ka arbiru de’it.
pormenór, Substantivu Aspetu espesífiku ka
partikulár. Sin. detalle
pormenoriza,VerbuFókahato’opormenórsira.
pornografia, Substantivu Hakerek, imajen
ka filme aat ka fo’er ne’ebé hakanek ema
normál nia laran.
pornografiku ~ pornográfika, f. Adjetivu
pornógrafu ~ pornógrafa
pornógrafu ~ pornógrafa, f. Substantivu
Ema aat ida ne’ebé halo pornografia.
porselana, Substantivu Materiál serámiku
ba halo xikra no bikan.
porsentu, Advérbiu Hahirak ka kuantidade
tuir persentajen, hira loos hosi parte atus
ida. Ez. Ita-nia isin 90% (porsentu sia-
nulu) soi bee.
portabagajen, Substantivu Fatin iha karreta
ida nia kotuk hodi tau mala no sasán
viajen nian.
portada, Substantivu Odamatan oin ida
ne’ebé taka no proteje janela ida hosi
loro, udan, anin boot nst.
portajen, Substantivu 1. Fatin hodi kobra
impostu bainhira ita atu tama iha fatin
ida ka entrada ba sidade ida nian. 2.
Impostu ida ne’ebé kobra hosi ema
ruma ne’ebé hakarak tama iha fatin
ruma ka liu hosi estrada ida.
portajoia, Substantivu Kaixa ida hodi rai
joia ka fatukmurak.
portaló, Substantivu Ai-kabelak ida ne’ebé
hanesan lalete ki’ik ida atu ema bele la’o
entre ró ida no raimaran ka ponte-kais.
Sin. eskada-ró
portaluvas, Substantivu Fatin ki’ik iha kar-
reta nia laran hodi rai luvas sira no sasán
ki’ik seluk.
portamoeda, Substantivu Bolsa ki’ikoan ka
karteira hodi tau osan.
portaria, Substantivu 1. Tama-fatin iha uma
boot ruma. 2. Dekretu governu nian.
portatil, Adjetivu Ne’ebé bele lori ka bele
hiit tanba kmaan hela. Sin. loribelek Ez.
Ami sei lori rádiu portatil idas atubele ako-
mpaña nafatin múzika furak.
portatoalla, Substantivu Fatin ba tau ka tara
toalla.
portaviaun, Substantivu Ró-funu boboot
ida ne’ebé iha pista ba aviaun-funu atu
tun no sa’e.
portavós, Substantivu Ema ne’ebé ofisial-
mente hato’o liafuan ka opiniaun ema
seluk nian. Ez. Ulun-boot sira baibain
333 posivel
iha sira-nia portavós atubele hato’o sira-
nia hanoin ba públiku.
portaxave, Substantivu Fatin ka argola-oan
ba tau ka rai xave.
porteiru ~ porteira, f. Substantivu Ema
ne’ebé hein no loke odamatan, nu’udar
ezemplu iha otél ida.
portu, Substantivu Fatin rabat tasi ba ró sira
tama.
Portu, Substantivu Sidade boot iha Portugál
norte.
Portugál (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Europa loromonu ne’ebé fahe
lisuk rai-ketan ho rai- España. Ema por-
tugés sira mak tempu uluk ukun Timór
Lorosa’e.
portugés ~ portugeza, f. Adjetivu Rai-Por-
tugál nian. Substantivu 1. Ema Portugál.
2. (lia-portugés) Dalen rai-Portugál
nian no mós lian ofisiál ida iha rai-Brazíl,
Angola, Kabuverde no Timor Lorosa’e
ka Timor Leste. Lia-tetun soi liafuan-
empresta barak hosi lia-portugés.
Portu-Prínsipe, Substantivu Sidade-kapitál
rai-Haití nian.
porturrikeñu ~ porturrikeña, f. Adjetivu
Rai-Porturriku nian. Substantivu Ema
Porturriku.
Porturriku (rai-) Substantivu Rai-kotun ida
iha Tasi-Antillas, uluk kolónia España
nian (to’o tinan 1898) no ohin loron
estadu autónomu ida namaluk no Estadu
Naklibur Sira Amérika nian.
poru, Substantivu Kuak kiki’ik ida iha ita-
nia kulit ne’ebé hasai kosar-been.
posesaun, Substantivu Buat ka sasán ne’ebé
ema ida soi. Sin. soin
posibilidade, Substantivu Buat ida ne’ebé
bele mós loos ka bele mós akontese. Sin.
xanse, babelek
posibilita, Verbu Halo atu bele ka fó dalan
ka fó lisensa ba ema ruma hodi halo
buat ruma. Sin. habele
posivel, Adjetivu Ne’ebé bele mosu. Sin.
belek Ez. Nia hakarak pasa ezame no
postál
ha’u haree katak ida-ne’e posivel tanba
nia estuda maka’as loron hirak liubá.
postál, Adjetivu Kona-ba korreiu. Ez. Iha
dadeer sekretária bá foti korreiu hosi
nia xefe nia kaixa postál. Substantivu
Karta ida ho figura ruma ne’ebé ita ha-
ruka ba ema seluk liuhosi korreiu, liuliu
bainhira ita halo viajen.
poster, Substantivu Dezeñu ruma ne’ebé
taka iha fatin sentrál ka públiku atu
ema hotu bele haree.
posteriór, Adjetivu Ne’ebé mosu iha tempu
oinmai ka orasida.
postu, Substantivu Estasaun tropa sira-nian
ka guarda polísia nian; fatin hodi kon-
sentra hamutuk hodi rona ka simu orden
ruma hosi boot sira.
postu-klíniku, Substantivu Fatin ne’ebé ema
moras sira bele bá vizita atu kontrola
sira-nia saúde hodi konsulta médiku ka
enfermeira.
postu-polísia, Substantivu Fatin ne’ebé
membru polísia sira balu horik bá atubele
kontrola situasaun loroloron, interroga
suspeitu, nst.
postulante, Substantivu Ema mane ka feto
ida ne’ebé hakarak tama ba orden reli-
jioza ida.
postura, Substantivu Tatuur ka pozisaun, liu-
liu isinnian, n.e. hamriik, tuur, latan nst.
posu, Substantivu Kuak ne’ebé ema ke’e iha
rai atu ema bele kuru bee moos. Sin.
bee-matan
potásiu, Substantivu Metál alkalinu mamar
ne’ebé reaje maka’as ho kímiku sira seluk.
Baibain uza iha pilla no halo malirin
reatór nukleár sira.
potensiál, Adjetivu Ne’ebé posivel ka iha
posibilidade ba futuru. Ez. Mateus jogadór
potensiál ida tanba nia soi talentu barak.
Substantivu Kapasidade atu hetan susesu
aban bainrua.
pouku (halo ~) Verbu Halo mo’e, goza,
hatún ema nia dignidade. Sin. zom-
baria, trosa
334 pranxa
poupa, Verbu Hamenus gastu, la gasta osan
arbiru de’it. Sin. hadadi Ez. Ema tenke
aprende poupa atubele rai osan ba
aban-bainrua.
poupansa, Substantivu; Sin. hadadin
pouzada, Substantivu Uma ka fatin ba ema
be la’o-rai ka turista sira hodi deskansa.
povu, Substantivu Membru populasaun sira
iha rain ida, ka ema sira ne’ebé hela iha
rejiaun ka zona ida.
povuasaun, Substantivu Rain ka rejiaun ida
nia mahorik sira.
pozgraduadu ~ pozgraduada, f. Adjetivu/
SubstantivuEstudanteuniversidadene’ebé
akaba ona kursu lisensiatura no atu foti
fali mestradu ka doutoradu.
pozisaun, Substantivu 1. Fatin ida ne’ebé
ema ka buat ida iha bá. Sin. tatuur 2.
Maneira ne’ebé ema ka buat ida tuur ka
hatoba an bá. 3. Fatin ne’ebé empregadu
ida okupa ka buat ida okupa. Ez. Ema
ida nia pozisaun hanesan mestre nia
tenke hanorin alunu sira. 4. Situasaun
ida ne’ebé ema ka buat ida iha bá. Ez.
Ha’u iha situasaun ida susar tebes, atu
bá mós sala, atu la bá mós sala.
pozitivu ~ pozitiva, f. Adjetivu Ne’ebé la iha
dúvida, buat ne’ebé bazeia ba realidade.
Praga, Substantivu Sidade-kapitál rai-Xékia
(Repúblika Xeka) nian.
pragmátiku ~ pragmátika, f. Adjetivu
Ne’ebé trata buat sirania aspetu prátiku
ka konsekuénsia sira.
pragmatizmu, Substantivu
praia, Substantivu Rai rabat tasi ne’ebé
baibain henek. Sin. tasi-ibun Ez. Tanba
rai-manas ema barak bá praia atu hariis
iha tasi.
pranxa, Substantivu 1. Ai-kabelak mahar ida
ne’ebé ema uza atu halimar iha laloran
leten. Sin. pranxa-laloran 2. Ai-kabelak
ida ne’ebé hanesan ponte ki’ik ida atu
ema bele la’o entre ró ida no raimaran
ka ponte-kais, selae serve atu haksoit ba
tasi laran.
prasa 335
prasa, Substantivu 1. Sentru merkadu nian,
ka fatin fa’an sasán nian. 2. Fatin luan
ida iha vila ida iha ne’ebé ema bele book
an ho livre.
prasa-taksi, Substantivu Fatin ida, liuliu iha
lurón nia sorin, iha ne’ebé taksista sira
para sirania taksi hodi hein pasajeiru.
prateleira, Substantivu Armáriu ida ne’ebé
hada ai-kabelak tuituir malu atuhodi
tau bikan ka tau livru sira no seluseluk
tan.
pratika, Verbu Halo buat ida beibeik atubele
sai di’ak liután. Ez. Atu ko’alia lian ida
didi’ak, presiza pratika lapara.
prátika, Substantivu 1. Hahalok pratika nian.
2. Treinu regulár ida kona-ba abilidade
ka atividade ida. 3. Buat ne’ebé ema
halo beibeik.
pratikante, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé pratika fiar, konseitu ka buat ida.
Ez. Nia ne’e katóliku pratikante ida
tanba rona misa no reza loroloron.
pratu, Substantivu Hahán ne’ebé ita look ba
bainaka iha bikan leten.
prazér, Substantivu Kontente ka laran hak-
solok. Sin. neon-haksolok, kmanek Ez.
Ida-ne’e ha’u-nia prazér tanba bele ko’a-
lia ho Ita-Boot.
prazu, Substantivu Tempu ne’ebé determina
tiha ona atu realiza buat ruma. Sin.
menon
preámbulu, Substantivu Introdusaun ka lia
maklokek iha dokumentu ofisiál ida.
preavizu, Substantivu Avizu ne’ebé hato’o
antes tiha.
predisaun, Substantivu Ko’alia hodi haree
nanis buat ruma ne’ebé atu mosu iha
futuru. Sin. sasi’ik Ez. Nia predisaun
katak funu boot ida sei mosu, halo ema
barak ta’uk lahalimar.
predominante, Adjetivu Ne’ebé beibeik liu,
importante ka bele haree-hetan liu duké
buat seluk iha emalubun ka sasán-lubun
nia leet.
prefere, Verbu Gosta liu ka fó prioridade ba
prenda
buat ida duké buat seluk. Ez. Labarik
ida-ne’e prefere hela iha uma duké bá
eskola.
preferénsia, Substantivu
prefiksu, Substantivu Elementu formasaun
nian ne’ebé koloka uluk tiha iha liafuan
ida nia oin hodi muda tiha ninia sentidu,
forma fali liafuan foun ida. Ez. Ita bele
uza prefiksu na- ho Adjetivu manas atu
halo Verbu namanas ho signifikadu sai
manas.
prega1, Verbu Hedi, hametin ka tau besi-kusa.
prega2, Verbu Avizu ka anúnsiu atu fó-
hatene ba ema hotu. Sin. haklake
prega3, Substantivu Dobra ne’ebé halo ba
hena liuliu iha fábrika sira. Sin. nakdu’ur
pregasaun, Substantivu Asaun ka hahalok
haklaken buat ruma. Sin. haklaken
pregu, Substantivu Besi-oan ho tutun meik
no rohan seluk fali hanesan xapeu ne’ebé
baibain uza atu hametin buat ida. Sin.
besi-kusan
prekáriu ~ prekária, f. Adjetivu Ne’ebé per-
igozu uitoan ka la metin. Sin. kois
prekoniza, Verbu Rekomemda nu’udar so-
lusaun ba problema ruma.
prekonseitu, Substantivu 1. Hanoin la gosta
ema ka buat seluk ida ne’ebé lahó razaun
loos ida. 2. Preferénsia lahó razaun di’ak
ida ba ema grupu ida duké grupu seluk.
preladu, Substantivu Amlulik ho fatin aas
iha Kreda: monseñór, bispu, arsebispu
ka kardeál.
preliminár, Adjetivu Ne’ebé akontese uluk
molok buat seluk ida hahú ka iha pre-
parasaun ba idane’e. Ez. Ami sei iha
enkontru preliminár molok sorumutu
ofisiál iha semana oinmai.
premiadu ~ premiada, f. Substantivu Ema
ida ne’ebé simu prémiu ida.
prémiu, Substantivu Valór ne’ebé ema hetan
tanba nia halo buat di’ak ruma Ez.
Prémiu Nobel dame nian ne’ebé ita-nia
amubispu simu tan hakarak de’it pás.
prenda, Substantivu 1. Objetu ka sasán
prende
ruma ne’ebé fó ba ema ida nu’udar sinál
ida hodi kesi metin ona ho feto ka mane
ne’e. 2. Prezente ne’ebé ita fó ba uma-
na’in ka kaben-na’in bainhira ita bá festa.
prende, Verbu Kaer ema ida tanba nia la tuir
lei. Ez. Polísia prende tiha na’ok-teen
na’in-rua iha supermerkadu.
prensa, Substantivu Mákina ka aparellu ne’e-
bé uza hodi imprime jornál sira, nst.
prenxe mós prienxe, Verbu Hatama hodi
hakerek dadus ba formuláriu ruma.
preokupa, Verbu Fó atensaun, fó kuidadu
liu ka halo hodi hanoin barak kona-ba
buat ruma. Ez. Ha’u preokupa hela ho
ha’u-nia serbisu loroloron, tanba ne’e
susar atu deskansa.
preokupadu ~ preokupada, f. Adjetivu
Ne’ebé hanoin barak kona-ba buat ruma.
Sin. neonlametin, neon-todan
preokupante, Adjetivu Ne’ebé fó atensaun
liu ba buat ruma ka lakon buat ruma ka
hein buat ruma.
preokupasaun, Substantivu Buat ruma ne’ebé
halo ema ida hanoin barak.
prepara, Verbu Hadi’a ka halo prontu buat
ruma. Ez. Ami prepara festa Natál nian
hodi hafutar uma-kreda ho buat mesak
furak.
preparasaun, Substantivu Hahalok prepara
ka hadi’a buat ruma. Ez. Ita-nia prepa-
rasaun importante tebes atubele konsege
iha atividade ne’e.
prepozisaun, Substantivu Liafuan ida ne’ebé
hatudu ligasaun entre substantivu ka
pronome rua. Ez. Liafuan ba iha fraze
“Ha’u halo ida-ne’e ba nia” ne’e prepozi-
saun ida.
presaun, Substantivu 1. Hahalok ida ne’ebé
forte ka maka’as tebes ne’ebé ita sente
katak dudu hela ita atu halo buat ida. 2.
Forsa atmosfera nian ne’ebé dudu ba ita
ema nia isin, maibé ita toman ona, no
baibain la bele sente. Maibé se ema bá
fatin aas hanesan Maubisi, ema bele sente
presaun iha tilun laran.
336 prezidénsia
presiza, Substantivu Nesesidade, buat ruma
ne’ebé ita tenke uza ba ita-nia moris
loroloron nian. Verbu Sente nesesidade
atu soi ka halo buat ruma. Ez. Ha’u
presiza disionáriu di’ak ida atu tradús
artigu sientífiku ida-ne’e.
presta, Verbu Serve ka sai útil. Ez. Kaixote
ne’e la presta atu uza.
prestíjiu, Substantivu Pozisaun, kualifikasaun
ka soin ne’ebé ema ida iha hodi halo
ema seluk admir no gaba nia. Ez. Oras
ne’e sa’e karreta ho folin karun hanesan
prestíjiu ba ema barak.
presu, Substantivu Osan hira loos mak ita
tenke selu atu sosa ka hola buat ida. Sin.
folin Ez. Ha’u hakarak hatene boneka
ne’e nia presu hira.
pretende, Verbu 1. Hakarak, iha intensaun
atu. 2. Hanoin (ba). Ez. Pedro la pretende
hola karreta ne’e.
pretensiozu ~ pretensioza, f. Adjetivu Ne’e-
bé halo an. Sin. loko-an
pretestu, Substantivu Razaun bosok ida
ne’ebé ema ida hato’o atu esplika tansá
mak nia halo buat ruma.
prevee, Verbu Haree nanis tiha ona hodi
hatene sá de’it mak bele mosu. Ez. Ha’u
prevee katak nia sei la konsege tanba iha
dezafiu barak.
prevene, Verbu Antisipa, prepara kedas hodi
satan molok problema ruma atu mosu.
Sin. kein Ez. Di’ak liu prevene labarik
sira atu susuk la bele tata duké husik
to’o hetan moras.
prevensaun, Substantivu; Sin. kakein
prezensa, Substantivu Hatudu oin, ka mosu
iha fatin ruma.
prezente, Adjetivu Ne’ebé mosu ka aprezenta
an duni iha fatin loloos nian. Substantivu
Sasán ne’ebé ita fó ba ema hanesan ita-
nia liman-etun. Sin. oferta, prenda
prezide, Substantivu (Katuas, juis, bispu
nst.) tuur iha oin hodi tesi lia ruma ka
tuir serimónia. Sin. haktuas
prezidénsia, Substantivu 1. Hahalok prezide
prezidente 337
nian. Sin. haktuas 2. Pozisaun ka kargu
prezidente nian. 3. Períodu nu’udar
prezidente.
prezidente, Substantivu 1. Ema ne’ebé prez-
ide. Sin. maktuas 2. Ulun-boot iha orga-
nizasaun, instituisaun ka kompañia ida.
3. Xefe estadu nasaun ka repúblika ida
nian.
prima1, Substantivu 1. Oan-feto hosi ita-nia
inan ka aman nia maun-alin nian. 2.
(liturjia) Oras dahuluk iha Ofísiu Divinu.
prima2, Verbu Sai ida be di’ak liu.
primáriu ~ primária, f. Adjetivu Ne’ebé sai
báziku ka ne’ebé halo ka harii uluk tiha.
Sin. kahuluk
primata, Substantivu Klasifikasaun sientífika
ba grupu leki boot nian ne’ebé hakohak
gorila, ximpanzé no babuinu.
primeiru ~ primeira, f. Adjetivu Ne’ebé
komesa ka hahú uluk. Sin. uluk, dahuluk
Advérbiu Ida be uluk, ulukliu (baibain
uza iha esplikasaun ba buat ruma).
primu, Substantivu Oan-mane hosi ita-nia
inan ka aman nia maun-alin nian.
prinsipál, Adjetivu Ne’ebé importante liu.
Sin. mahuluk
prinsípiu, Substantivu 1. Tempu ida ne’ebé
buat ruma hahú, komesa, mosu. Sin.
hun 2. Fiar ka hanoin ne’ebé ema ida
fiar katak tenke moris tuir ka halo tuir.
prioridade, Substantivu Buat ida ne’ebé ita
tenke trata ka rezolve uluk molok buat
sira seluk.
priva, Verbu Hasai buat ruma ne’ebé ita soi
ka presiza. Sin. hadera
privasaun, Substantivu; Sin. haderan
privadu ~ privada, f. Adjetivu Ne’ebé hanesan
partikulár ida, la’ós públiku. Ez. Univer-
sidade privadu sira tenke soi sira-nia
fundus rasik, la’ós hosi governu.
priviléjiu, Substantivu Direitu espesiál ka
vantajen ida ne’ebé fó ba ema ida ka
grupu ida.
prizaun, Substantivu Fatin hodi sulan no
kastiga ema tan sakar ka kontra lei. Sin.
profeta ~ profetiza
kadeia, dadur-fatin
prizaun-liman, Substantivu (luta livre) Ma-
neira kaer ema ida nia liman atu nia la
bele book an ka sees.
prizaun-ulun, Substantivu (luta livre) Ma-
neira kaer ema ida nia ulun-fatuk atu
nia la bele book an ka baku ema seluk.
prizioneiru ~ prizioneira, f. Substantivu
Ema ida ne’ebé lakon nia liberdade tanba
nia halo tiha ona krime ruma no tenke
hela durante períodu kastigu nian iha
prizaun ka dadur-fatin. Sin. ema dadur
probabilidade, Substantivu Buat ne’ebé
hali’is ba ida be loloos nian ka ida be
bele akontese.
problema, Substantivu 1. Situasaun ladún
di’ak ne’ebé hamosu susar. 2. Lia ka kes-
taun ida ne’ebé presiza atu rezolve tiha.
problematiku ~ problematika, f. Adjetivu
Ne’ebé hamosu problema ka susar.
prodús, Verbu 1. Halo ka prepara ida ne’ebé
seidauk iha. Sin. hamosu 2. Halo buat
ida ne’ebá ita bele uza ka fa’an.
produtividade, Substantivu 1. Kapasidade
prodús nian. 2. Efikásia bainhira ita
prodús buat ruma.
produtivu ~ produtiva, f. Adjetivu Ne’ebé
prodús barak.
produtu, Substantivu Buat ida ne’ebé ita
halo ka prodús, liuliu atu fa’an.
profesa, Verbu Fó sai saida mak ita fiar bá.
Sin. haklorek Ez. Timoroan barakliu
profesa fiar kristaun.
profesia, Substantivu Hahesuk ka deklaras-
aun kona-ba saida mak ema ida fiar katak
sei akontese iha futuru. Sin. sasi’ik,hahurat
profesór ~ profesora, f. Substantivu Mate-
nekna’in ne’ebé hanorin ema iha eskola
ka universidade.
profeta ~ profetiza, f. Substantivu Ema ida
ne’ebé halo profesia ka deklarasaun ko-
na-ba saida mak ema ida fiar katak sei
akontese iha futuru. Verbu Hatete kona-
ba buat ruma ne’ebé ema fiar sei akontese
iha tempu oinmai.
profetiza 338
profetiza, Verbu Hatete kona-ba buat ruma
ne’ebé ema fiar sei akontese iha tempu
oinmai. Sin. hahurat
profisaun, Substantivu Ema ida nia serbisu
baibain nian ne’ebé nia hahú halo loro-
loron liutiha estudu ka formasaun espesiál.
Ez. Profisaun nu’udar mestre ne’e todan
tanba tenke hanorin ema barak.
profisiente, Adjetivu Ne’ebé soi jeitu ka abi-
lidade atu halo buat ida ho di’ak.
profisionál, Adjetivu 1. Kona-ba profisaun.
2. Ne’ebé halo ho matenek ka jeitu.
profisionalizmu, Substantivu Hahalok ema
profisionál nian ida ne’ebé buka atu halo
buat hotu-hotu ho di’ak no jeitu.
programa, Substantivu 1. Planu ne’ebé pre-
para tiha ona atu hala’o. Ez.Tuir programa,
semana oin ita bá hamoos kafé-du’ut.
2. Sistema ida ne’ebé komputadór ida
tuir atubele hala’o knaar partikulár ida.
Verbu Hadi’a ka haloos tuir programa.
programadór ~ programadora, f. Substan-
tivu Ema ida ne’ebé hakerek programa
komputadór nian.
projetu, Substantivu 1. Planu ida ne’ebé ita
prepara ho kuidadu no didi’ak atu harii
buat ruma. 2. Knaar espesiál ida ho estuda
buat ruma.
promesa, Substantivu 1. Hahalok promete
nian. Sin. haklolok 2. Buat ne’ebé ita
promete tiha ona. Ez. Ha’u halo promesa
bá vizita André nia inan iha ospitál.
promete, Verbu 1. Fó fiar ka esperansa katak
ita sei halo tuir loloos duni. Sin. fó lia
loos, haklolok 2. Hatudu sinál katak
buat ruma bele mosu duni.
promosaun, Substantivu Hahalok promove
nian.
promove, Verbu 1. Foti ema ba kargu ida be
aas liután. 2. Fó sai no halekar informa-
saun kona-ba buat ida nia kualidade
di’ak ka folin boot. Sin. haloko
Pronome, Substantivu Liafuan ida ne’ebé
uza hodi troka Substantivu. Ez. Filipe ba
Dili. Nia la bá mesak maibé ho ha’u.
prosesu
Pronome nia troka substantivu João.
prontu ~ pronta, f. Adjetivu 1. Ne’ebé ita
prepara ka hadi’a tiha ona. 2. Ne’ebé iha
leet no hakarak atu halo buat ruma.
prontu-sokorru, Substantivu 1. Jeitu konaba
tulun kedas ema moras ka vítima asi-
dente nian bainhira doutór la iha ka ospitál
dook hela. 2. Karreta ida ho ekipamentu
natoon atu fó tulun ba ema ne’ebé nia
karreta hetan susar iha dalan. Sin. sasi-
rinuluk
pronunsia, Verbu 1. Hatete sai liafuan ida.
Sin. lakar 2. Hato’o ka fó sai buat ida ba
públiku ho dalan formál.
pronúnsia, Substantivu Maneira hatete sai
liafuan ida. Sin. lalakar
propaganda, Substantivu Ideia ka hanoin
ruma ne’ebé ema ida hato’o ho intensaun
atu hamaus ka persuade ema seluk, liuliu
iha polítika.
propagandista, Substantivu Ema ida ne’ebé
halekar propaganda.
propoin, Verbu Hato’o hanoin foun ka planu
ida. Sin. sujere, hahoin
proposta, Substantivu 1. Hahalok propin
nian. 2. Buat ne’ebé ita propoin. Sin.
sujestaun, hahoin
propriedade, Substantivu 1. Buat ka sasán
ne’ebé pertense ba ema ida. Sin. soin
Ez. Uma no to’os sirane’e ha’u-nia tiun
nia propriedade. 2. Kualidade ne’ebé
espesiál.
proprietáriu ~ proprietária, f. Substantivu
Buat, sasán ka rai nia na’in. Sin. Maksoik
Ez. Proprietáriu automovel nian ne’e
hakarak fa’an karreta ne’e.
própriu ~ própria, f. Adjetivu Ne’ebé per-
tense ba buat ka ema partikulár ida. Sin.
rasik
prozélitu ~ prozélita, f. Substantivu Ema
ida ne’ebé ema seluk persuade atu muda
ba fiar ka doutrina foun ida.
prosesu, Substantivu 1. Lia judisiál ne’ebé
tribunál hala’o ka tesi hela. Ez. Ha’u sei
foti prosesu hasoru nia tanba buat aat
prósperu ~ próspera
ne’ebé nia halo mai ha’u. 2. Hahalok
hotu-hotu ne’ebé ita presiza hala’o hodi
kompleta knaar ruma.
prósperu ~ próspera, f. Adjetivu Ne’ebé iha
susesu no manán osan barak; ne;ebé
hetan rahun-di’ak materiál.
prosperidade, Substantivu
próstata, Substantivu Fusin ka glándula
ne’ebé nakfati iha mamiik nia leten iha
mane no animál maksusuk aman sira-nia
isin.
prostituta, Substantivu Feto ne’ebé simu
osan hodi entrega nia an ba mane sira
nu’udar objetu seksuál. Sin. feto-lurón
proteína, Substantivu Substánsia ida iha ai-
han balu ne’ebé halo isin sai boot no forte,
n.e. na’an, ikan, mantolun, susubeen.
proteje, Verbu Hanetik ema ida ka buat ida
atu hetan susar ka perigu ruma. Sin.
hamahan Ez. Fatuk-kuak sira bele proteje
balada sira hosi udan-been.
protesaun, Substantivu ; Sin. hamahan
protesta, Verbu 1. Fó sai ka hatudu katak ita
la konkorda ho buat ruma. 2. Halo
manifestasaun públika kontra buat ida
ne’ebé ita la simu.
protestante, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
membru ba kreda ida ne’ebé haketak an
hosi Kreda Katólika iha sékulu da- 16 no
la simu doutrina no tradisaun barak fiar
katóliku nian.
protestantizmu, Substantivu
protestu, Substantivu Hahalok protesta ha-
soru ema ka buat ida. Ez. Jogu hotu tiha,
treinadór hato’o protestu kontra árbitru.
próteze, Substantivu Ain ka liman artifisiál
halo hosi besi, ai ka plástiku ba tulun ema
ida ne’ebé lakon ain ka liman ida tan
moras ka kanek.
protokolu, Substantivu Regra sira ba hahalok
natoon iha okaziaun diplomátika no
ofisiál sira.
prova, Substantivu 1. Hahalok hatudu hodi
hato’o informasaun oioin katak buat ruma
loos. 2. Asaun halo ezame nian. Verbu
339 provoka
Hatudu liuhosi prova. Ez. Ó tenke prova
katak ó mak alunu di’ak liu ka matenek
liu iha eskola.
provavel, Adjetivu Ne’ebé hali’is ba ida be
loloos nian ka ida be bele akontese. Ez.
Ohin bele udan ne’e provavel.
proveitu, Substantivu 1. Kuantidade osan
nian ne’ebé ita hetan bainhira fa’an buat
ruma liu fali folin sosa nian. 2. Di’ak
ne’ebé ita hetan hosi buat ruma. Sin.
kad’iak Ez. Ha’u serbisu maka’as, maibé
ha’u hetan proveitu hosi ne’e.
Provensa (rai-) Substantivu Rejiaun ida rai-
Fransa súl nian.
provensál, Adjetivu Provensa nian. Substantivu
(liaprovensál) Dialetu oksitaun ne’ebé
ko’alia iha rai-Provensa.
provérbiu, Substantivu 1. Fraze badak ne’ebé
fó konsellu ka halo komentáriu ruma
kona-ba moris. 2. Fraze ne’ebé ko’alia
ka hato’o ho liafuan uitoan maibé iha
signifikadu barak. Ez. Fuan monu la
dook hosi nia hun katak oan sira bai-
bain nia hahalok tuir nia aman-inan.
proverbiál, Adjetivu
proveta, Substantivu Tipu kopu naruk no
kloot ida ne’ebé uza iha laboratóriu hodi
kahur malu produtu kímiku sira no halo
esperimentu oioin. Sin. kopu-prova
provínsia, Substantivu Rai-rohan ka rejiaun
ida iha nasaun laran ne’ebé governadór
ida mak ukun.
provinsiál, Adjetivu
provinsianu ~ provinsiana, f. Substantivu /
Adjetivu (Ema) hosi foho ka knua ki’ik
ida ne’ebé ladún hatene kona-ba mundu
modernu no moris iha sidade. Sin. ma-
tantomak
provizóriu ~ provizória, f. Adjetivu Ne’ebé
la serve ba nafatin maibé ba oras dau-
daun de’it. Sin. makleet, temporáriu
Ez. ONU harii governu provizóriu ida
iha Timor- Leste hosi tinan 1999 to’o 2002.
provoka, Verbu 1. Koko hodi halo ema ruma
sai hirus ka nervozu. Sin. sadik 2. Ha-
provokasaun
mosu reasaun ne’ebé lafurak. Ez. Kreme
furak ne’e bele provoka kulit katar.
provokasaun, Substantivu; Sin. sasadik
proza, Substantivu Hakerek baibain iha dalen
ida, la’ós poezia ka hananuk.
Prúsia (rai-) Substantivu Rejiaun rai- Alemaña
norte nian ne’ebé uluk reinu indepen-
dente.
prusianu ~ prusiana, f. Adjetivu Rai-Prúsia
nian. Substantivu Ema Prúsia.
pseudónimu, Substantivu Naran bosok ne’ebé
autór ka hakerek-na’in ida uza hodi
subar nia identidade. Sin. naran-bosok
psikiatra, Substantivu Médiku ida ne’ebé
matenek psikiatria.
psikiatria, Substantivu Matenek ka siénsia
kona-ba ema ne’ebé lakon tiha ona ka-
pasidade atu hanoin normál ka ne’ebé
nia katutak moras.
psikiátriku ~ psikiátrika, f. Adjetivu
psikólogu ~ psikóloga, f. Substantivu Ema
matenek psikolojia.
psikolojia, Substantivu Matenek ka siénsia
kona-ba ema nia neon no hahalok.
psikolójiku ~ psikolójika, f. Adjetivu
psikolinguístika, Substantivu Matenek ka
siénsia kona-ba buat ne’ebé akontese
iha itania neon no ita-nia kakutak bain-
hira ita aprende ka uza dalen ida (ka liu).
psikolinguístiku~psikolinguístika,f.Adjetivu
psikolinguista, Substantivu Ema matenek
psikolinguístika.
psikopata, Substantivu Ema ne’ebé lakon
tiha ona kapasidade atu hanoin normál
no ne’ebé nia hahalok bele violentu no
perigozu ba ema seluk.
psikopátiku ~ psikopátika, f. Adjetivu
psikoze, Substantivu Moras todan neon nian
ida ne’ebé hamosu hanoin ne’ebé dook
hosi realidade.
puberdade, Substantivu Faze iha labarik nia
mama’ek ka dezenvolvimentu bainhira
nia isin muda ba isin adultu.
publika, Verbu 1. Imprime kopia barabarak
atu fa’an ka fahe fatifatin saugati de’it.
340 purgante
2. Hato’o ba públiku liuhosi jornál ka
revista. Sin. hatadu
públiku ~ públika, f. Adjetivu/Substantivu
1. Ne’ebé sidadaun hotuhotu bele uza
ka aproveita. Sin. klaken 2. Ne’ebé ema
hotuhotu bele haree ka hatene.
publisidade, Substantivu Informasaun ka
anúnsiu kona-ba eventu sosiál ka sasán
atu fa’an. Sin. propaganda
pudín, Substantivu Ai-han faseibun ida ne’e-
bé kahur hamutuk ho susubeen, trigu,
masin-midar, mantolun, nst. hanesan kre-
me ne’ebé kukus halo tasak molok atu han.
pueríl, Substantivu 1. Labarik nian; hanesan
labarik. 2. Ne’ebé halo an hanesan la-
barik.
puerilidade, Adjetivu
pulmaun, Substantivu Organ parte ema nia
isin nian ne’ebé horik iha ema nia hirus-
matan ho uza hodi dada iis. Sin. aten-
book, bobon
pulmonár, Adjetivu Pulmaun ka aten-book
nian. Sin. bobok
pulveriza, Substantivu Tau ka fakar been ida
ba buat ruma, n.e. tau bee ba ai-horis
atu sira bele moris ho di’ak. Sin. rega
puma (busa-) Substantivu Balada maksusuk
fuik ida ne’ebé si’ak, iha fulun kinur
nakukun, no horik iha rai-Amérika.
Naran-sientífiku: Felis concolor
punisaun, Substantivu Hahalok halo ema
ida terus tanba nia halo tiha sala ka halo
aat ruma ba ema seluk. Sin. kastigu
puñu, Substantivu Faru liman naruk ida nia
rohan, liman ne’ebé kumu metin hela.
Sin. limanfukun
pupila, Substantivu Matan-musan metan
ne’ebé iha loos matafuan nia klaran.
Sin. matan-oan
pura, Substantivu Templu ka uma-lulik indú.
puré, Substantivu Ai-han hosi fehuk-ropa
ne’ebé halo rahun tiha ona no baibain
kahur ho susubeen ka manteiga atu
halo kabeer Sin. puré fehuk-ropa
purgante, Substantivu Ai-moruk ida ne’ebé
purgatóriu
doutór fó ba ema moras ida atu nia bele
li’ur.
purgatóriu, Substantivu Fatin iha ne’ebé
matebian nia klamar sira bele simu per-
daun ba sira-nia sala ka bele hamoos sira-
nia an hosi sala molok tama ba lalehan.
purifika, Verbu Halo moos ka hasai fo’er
hosi buat ruma.
purifikasaun, Substantivu
purista, Substantivu/Adjetivu (Ema ka ati-
tude) ne’ebé gosta loloos, la tahan ho
naran sala ida, liuliu sala iha dalen ida.
purizmu, Substantivu
puritanu ~ puritana, f. Adjetivu/Substan-
Rr
raan, Substantivu Been mean ne’ebé suli no
sirkula iha isin ema no animál sira-nian.
Iha isin emak fuan maka bomba raan,
liuhosi uat sira, ba isin-balun sira.
raan-fakar, Substantivu Hahalok fakar raan
hodi oho ema barak hamutuk. Sin. ma-
sakreEz.Tinan-tinanihafulan-Novembru,
ita-nia nasaun hanoin fali ema sira ne’ebé
mate iha Raan-Fakar Santa Krúsnian.
raan-fulan, Substantivu Tempu ka períodu
ne’ebé feto adultu sira soe raan fo’er fulan
ida dala ida hosi hu’in tuir siklu durante
loron hirak nia laran. Sin. fase-fulan,
fulan-sona, menstruasaun
raan-kahur, Adjetivu Ema ne’ebé nia aman
ka inan mai hosi li’ur. Sin. mestisu Ez.
André ema raankahur; nia aman ema
Portugál no nia inan Timoroan. Subs-
tantivu Kondisaun ka fenómenu sosiál
kaben ho ema hosi rasa ka nasionali-
dade seluk. Sin. mestisajen
341 rabeka
tivu 1. (Ema ida) ne’ebé maka’as tebete-
bes iha nia fiar ka morál, liuliu kona-ba
hahalok seksuál. 2. Membru ba seita
kalvinista iha rai- Inglaterra ne’ebé hak-
ribi fiar katóliku.
puritanizmu, Substantivu
puta, Substantivu (maktolok) Feto-aat, feto-
lurón.
putaria, Substantivu Serbisu-fatin prostituta
sira-nian.
puxadór, Substantivu Pesa ne’ebé dada hodi
loke odamatan ka gaveta. Sin. odama-
tan-tilun Ez. Loke odamatan la di’ak
tanba puxadór haksoit sai tiha.
raan-kroek mós raanmutin, Substantivu
Kanek-been iha ema nia isin, liuliu iha
fisur. Sin. pús
raat, Substantivu Rai rabat tasi. Sin. kosta
rabanete, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé
iha abut kabuar, ho kulit mean no isin
mutin; ema sira han nu’udar modo.
rabaraba, Adjetivu/Advérbiu Kahur malu
oin-oin de’it. Modo rabaraba katak modo
ne’ebé kahur malu hanesan ai-dila tahan,
fehuk-dikin, baián ka seluseluk tan.
rabat, Adjetivu/Advérbiu Sorinsorin; belit
malu; besik malu liu; buat sasán ruma
ne’ebé tun liubá kraik. Prepozisaun Besik
to’o belit malu. Verbu Tau besik malu
hosi sorin-sorin. Ez. Iha sidade boot,
uma barak rabat malu tanba fatin la iha
ona.
rabeka, Substantivu Instrumentumúzika ho
tali haat ne’ebé ema kaer iha timir ka
hasahún okos hodi toka ho arku. Sin.vio-
rabiska
linu Ko’a rabeka katak halimar rabeka.
rabiska, Verbu/Substantivu Hakerek lailais
no daladala laiha orden.
rade mós manu-rade, Substantivu Manu es-
pésie ida ne’ebé moris iha bee, iha ain
belar no manu-ibun naruk. Sin. patu
Verbu Kola ka halo metin uza goma.
radiadór, Substantivu 1. Aparellu ida hosi
metál ka besi ne’ebé ema uza atu hamanas
kuartu ka salaun ida iha rain malirin
sira. Sin. akesedór, mamanas 2. Aparellu
iha karreta nia motór, ho bee iha laran,
ne’ebé prevene motór ne’e atu sai manas
demais.
radiasaun, Substantivu 1. Laloran-ár ho de-
lak ka partíkula ki’ikoan rihun ba rihun
ne’ebé substánsia radioativa ida fó sai.
2. Enerjia ne’ebé sai hosi buat ruma.
Loromatan fó sai manas ho radiasaun
naroman nian. Sin. naloran
radikál, Adjetivu 1. Abut nian. 2. Kona-ba
hahalok ka hanoin ne’ebé hakarak muda
lailais no hetan rezultadu kedas; ne’ebé
hanoin katak presiza hafoun governu ka
sosiedade to’o abut hodi muda institui-
saun barakliu. Substantivu Ema ho ha-
noin ka ideia radikál ruma.
radikalizmu, Substantivu
radioativu ~ radioativa, f. Substantivu Ne’e-
bé iha kapasidade atu hamosu raiu ka
laloran perigozu tanba maka’as no mak-
sobuk tebes.
radioatividade, Substantivu
radiodifuzadora, Substantivu Estasaun ne’e-
bé halekar programa-rádiu.
radiolojia, Substantivu Knaar ka profisaun
hasai raiu-xís nian, baibain iha ospitál
laran.
radiolojista, Substantivu Ema ida ne’ebé
hasai raiu-xís nu’idar nia serbisu loro-
loron nian.
rádiu, Substantivu 1. Laloran eletromagné-
tiku ne’ebé uza iha radiodifuzaun. 2.
Prosesu ka sistema atu tranzmite ka simu
sinál ho lian, mensajen, múzika ka buat
342 rai-abu
seluseluk tan liuhosi laloran eletro-
mágnetiku. 3. Mákina ka instrumentu
ida ne’ebé bele haruka sinál liuhosi la-
loran eletromágnetiku. 4. Programa ne’ebé
hato’o liuhosi rádiu. 5. Estasaun ne’ebé
halekar programarádiu. Sin. (estasaun)
radiodifuzora
raga, Substantivu Fatin hanesan lafatik ka
luhu ne’ebé ema homan hosi rota atu
tau sasán. Ez. Feto sira lori raga ba mer-
kadu atu tau sasán ne’ebé sira sosa.
rágebi, Substantivu Variedade tebe-bola
ne’ebé populár iha rai- Inglaterra no nia
eiskolónia sira, joga ho bola teluk ka
ovaladu.
rahuk, Adjetivu Ne’ebé fraku no bele nakfera
lailais, hanesan sasán sira halo hosi vid-
ru. Sin. frajil
rahun, Substantivu Uut ne’ebé mai hosi rai,
ka hosi buat toos ruma ne’ebé naksobu
tomak hotu. Adjetivu = rahuk Verbu
Fahe ketaketak tiha tanba nakfera ka
naksobu. Sin. narahun
rahun, Substantivu Mamosuk ka akontesi-
mentu di’ak ka aat sira ne’ebé kona ema
ida nia moris. Sin. sorte, destinu
rahun-aat, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba)
buat ne’ebé mosu kedas hodi la fó di’ak.
Sin. sorte-aat
rahun-di’ak, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba)
buat ne’ebé mosu kedas hodi fó di’ak.
Sin. sorte-aat
rai, Substantivu 1. (Rai) Planeta ida ne’ebé
ita ema horik bá. 2. Fatin maran ka
belak iha ne’ebé ema no balada sira
moris bá. Liafuan-sorun: tasi 3. Fatuk-
uut no ai-uut kahur malu ne’ebé taka
planeta nia oin nu’udar dalas ida. Sin.
rai-isin
rai, Verbu Tau ka hatuur iha fatin ruma atu
la bele lakon ka aat. Sin. konserva
rai-aas, Substantivu Rai naruk no aas, bai-
bain iha tasi, rai-olat ka mota nia ninin.
Sin. rai-tatinis, rai-monu
rai-abu, Substantivu Suar mahar ne’ebé
rai-dilan 343
mosu tanba bee-musan ki’ik iha ár. Sin.
abuabu
rai-dilan, Substantivu Rai naruk no kloot
ne’ebé tama ba tasi. Sin. península
rai-fatin, Substantivu 1. Fatin ka espasu ne’e-
bé ema uza atu rai sasán balun. 2. Tanke
ne’ebé ema uza atu tau bee.
rai-fuik, Substantivu Rai ne’ebé ema la horik
bá, dook hosi sidade no la iha planta-
saun; rai ne’ebé la iha na’in.
rai-hali’is, Substantivu 1. Rai-belak ne’ebé
hali’is, liuliu iha foho-lolon.
rai-henek, Substantivu Kotun ka fatuk mu-
san ki’ik liu ne’ebé ita hetan iha tasi-
ibun no mós iha rai-fuik maran.
rai-hirus, Substantivu/Adjetivu (Atitude ka
hahalok) ne’ebé subar hela hirus.
rai-hun, Substantivu 1. Liña iha distánsia
dook ne’ebé ita haree hanesan lalehan
kona rai ka tasi. Sin. orizonte 2. Rai-
horun.
rai-ilas, Substantivu Rai ne’ebé ita hateke bá,
liuliu bainhira halo viajen. Sin. paizajen
rai-inur, Substantivu Rai ne’ebé nia ulun
naruk ba tasi laran. Sin. Rai-dilan.
rai-kabelak, Substantivu Parte leten rai nian
ne’ebé ita ema sama no horik bá. Sin.
rai-belak
rai-kalan, Substantivu Tempu ne’ebé loro-
matan tun tiha ona hodi halo rai atu sai
nakukun; tempu atu ema deskansa no
toba.
rai-kalohan, Substantivu Tempu ne’ebé ka-
lohan taka hodi halo ema la haree loro-
matan; rai-kalohan mós halo rai ladún
manas tanba kalohan satan tiha manas
hosi loron.
rai-ketak, Substantivu Rai ne’ebé fahe ba
parte ki’ikoan hanesan ida ne’ebé ita
haree bainhira ema kuda modo ka halo
natar. Sin. lote
rai-ketan, Substantivu 1. Latar ka liña ne’ebé
sai hanesan markasaun haketak rai ida
hosi rai seluk. Sin. baliza 2. Latar ka
liña ne’ebé sai hanesan markasaun
rai-manas
haketak nasaun ida hosi rai ka nasaun
seluk. Sin. fronteira
rai-kidun, Substantivu Fatin aat no terus
nian iha rai okos. Sin. infernu
raiklaran, Substantivu Rain hotu-hotu iha
mundu laran. Sin. mundu-raiklaran
Keta konfunde liafuan ne’e ho liafuan
rai-klaran ne’ebé nia arti ‘rai nia klaran’.
rain, Substantivu Rai ida ne’ebé povu ka
ema ida moris no horik bá, bele nasaun
ka rejiaun de’it. Sin. país
rai-kle’an, Substantivu Kuak boot ne’ebé
ema halo ka ke’e atu husik bee suli tuir,
hanesan bee-dalan maibé kle’an liu.
rai-klees, Substantivu Rai luan no tetun ida.
Sin. kampu
rai-kotun, Substantivu Rai ida ne’ebé bee
hale’u. Sin. illa, nusa
rai-kuak, Substantivu Betok kle’an iha rai
ne’ebé ema ke’e ba buat ruma ka animál
sira ke’e atu sai subar fatin.
rai-kuna, Substantivu/Adjetivu (Atitude)
kona-ba iha sentimentu lakontente, la
haksolok ka laranmoras ba ema seluk.
rai-lakan, Substantivu Raiu ka ahi ne’ebé
mosu iha lalehan bainhira kalohan sira
xoke malu hodi halo eletrisidade. Raiu
ne’e bele mós sai hosi kalohan ba rai.
rai-laran, Substantivu 1. Rai-isin iha rai-
laran. 2. Ita-nia rain rasik. Adjetivu
Kona-ba ita-nia rain rasik. Sin. doméstiku
rai-lolon, Substantivu Rai ne’ebé nia belak
la tetuk maibé rohan ida aas liu rohan
seluk; rai ne’ebé hali’is maka’as iha foho
ka laletek ida nia sorin.
rai-loron, Substantivu Tempu hosi dadeer
to’o atu nakukun bainhira loromatan
monu, tempu bainhira sei naroman.
Sin. Rai-loron. Liafuan-sorun: rai-kalan
rai-malirin, Substantivu Tempu bainhira
temperatura monu ka tun hodi hamosu
kondisaun malirin. Liafuan-sorun: rai-
manas
rai-manas, Substantivu Tempu bainhira
temperatura sa’e hodi hamosu kondisaun
rai-maran 344
manas. Liafuan-sorun: raimalirin
rai-maran, Substantivu 1. Rai ne’ebé la iha
ai-hun ka ai-horis barak tanba bee la
to’o. Sin. dezertu 2. Área maran no toos
ne’ebé la’ós tasi. Ez. Horisehik anin-fuik
halo ró ida sa’e ba raimaran.
rai-mean, Substantivu Tahu ne’ebé ema uza
hodi halo kusi, xikra, bikan nst. Sin.
arjila
rai-metan, Substantivu Balada-teen ka manu-
teen ne’ebé to’os-na’in sira uza hodi
habokur rai molok kuda. Sin. adubu
rai-monu, Substantivu Rai naruk no aas,
baibain iha tasi, rai-olat ka mota nia
ninin. Sin. rai-tatinis, rai-aas
rai-mutin, Substantivu 1. Tempu bainhira
atu tama dadeer-saan ona no loro-matan
molok atu sa’e. Sin. alvorada 2. Rai esp-
ésie ida ne’ebé iha kór mutin, ema ka
badain sira uza atu halo uma tanba bain-
hira maran rai ne’e sei sai toos.
rai-nabeen, Substantivu Udan-been ne’ebé
sa’e maka’as ho kuantidade barak hodi
sobu no estraga sasán barak.
rai-na’in, Substantivu 1. Rai ida nia na’in ka
maksoik. Sin. proprietáriu 2. Ema ne’ebé
fó-aluga nia rai bá ema seluk atu uza.
Sin. proprietáriu 3. Ema sira ne’ebé sai
hanesan rai ida nia na’in tanba nia mak
horik uluk iha ne’ebá ka hela nanis kedas.
Sin. ema kahorik, indíjena, nativu 4.
(Tuir kafiar populár) animál ida ne’ebé
iha forsa maka’as tebes no sai hanesan
na’in ba fatin ruma. 5. Ema mate nia
klamar. Sin. mateklamar 6. Ema ne’ebé
moris kedas ho kulit mutin no matan-
fuan mean, nu’udar defeitu jenétiku.
Sin. albinu
rai-nakaras, Substantivu Tempu bainhira
loro-matan monu ona no hahú kalan
no nakukun.
rai-nakdoko, Substantivu Nakdoko iha rai
nia kabelak ne’ebé mosu bainhira dalas
ka ‘bikan’ sira iha rai okos book malu.
Sin. terramotu
rama
rai-nakukun, Substantivu Tempu nakukun
bainhira loromatan monu tiha ona; ka-
lan ona.
rai-naroma, Substantivu Tempu bainhira rai
hahú naroman tanba loro sa’e daudaun.
rai-ninin, Substantivu Rai naruk no aas,
baibain iha tasi, rai-olat ka mota nia
ninin. Sin. rai-tatinis, rai-aas, rai-monu
rai-rahun, Substantivu Delak ka partíkula
ki’ikoan no maran hosi rai, raihenek ka
fo’er.
rai-rohan, Substantivu 1. Rai baluk ka pe-
dasuk ida. Sin. rai-ketak terrenu 2. Rai
boot ida ne’ebé la’ós nasaun ka estadu.
Sin. rejiaun
raiseluk mós rainseluk, Adjetivu/Substan-
tivu (Ema) hosi rain ne’ebé la’ós ita-
nian. Ez. Portugés sira ema raiseluk tanba
la moris iha rai-Timór.
rai-teen, Substantivu 1. Rai-isin lotuk, halo
hosi aitahan no ai-sanak dodok. 2. Taxa
ida ne’ebé to’os-na’in selu ba liurai.
rai-suut, Substantivu Foho ida ne’ebé kadavés
tuda sai lava, gás no ahikadesan ne’ebé
sa’e hosi rai okos. Sin. vulkaun
rai-tarutu, Substantivu Tarutu maka’as ne’e-
bé ema rona iha kalohan bainhira rai-
lakan liu tiha. Sin. kukur
rai-tetuk, Substantivu Rai luan ne’ebé tetuk,
baibain ho ai-hun uitoan liu.
raiu, Substantivu Naromanlakan ida.
rai-udan, Substantivu Tempu bainhira udan-
been hahú monu hosi kalohan leten.
raiu-xís, Substantivu Naroman-lakan eletro-
magnétiku ne’ebé ema uza atu prodús
imajen fotográfika konaba parte hosi
ema nia isin laran. Ez. Atu hatene nia ai
tohar ka lae, Alexandre tenke bá hasai
raiu-xís.
rakat, Adjetivu 1. (Fulun) ne’ebé hamriik
bainhira animál (ka ema) ta’uk ka si’ak.
2. Si’ak, hirus ladi’ak.
rama mós rama-inan, Substantivu Ai-sanak
naruk no fleksivel ho tali ida kesi ba ro-
hanrohan ne’ebé ema uza atu tau rama-
rama-isin
oan hodi hana buat ruma.
rama-isin, Substantivu Ai mihis ida ho tutun
kro’at ne’ebé tau ba rama-inan atu tiru
ka fekit sai.
rama-oan, Substantivu Rama-isin ki’ik. Sin.
dardu
ramata mós remata, Verbu 1. (Verbu intran-
zitivu) To’o rohan tiha ona. Ez. Bainhira
tinan atu ramata katak tinan foun besik
atu to’o ona. 2. (Verbu tranzitivu) Halo
hotu buat ruma to’o rohan, halo kom-
pletu kedas. Ramata bola katak tebe ka
baku bola maka’as ba oponente nia
kampu atubele hetan pontu ruma.
rame, Substantivu Ai-horis ida hosi espésie
Malva nian ho kain no tahan fulun.
rame-rame, Adjetivu /Substantivu (Kondi-
saun) ne’ebé haksolok no laranmanas;
fatigadu ho solok.
rame-rame, Adjetivu /Substantivu (Kondi-
saun) ne’ebé haksolok no laranmanas
tebetebes. Advérbiu Ho haksolok no
laran-manas.
Ramelau (Foho-) Substantivu Foho-kadoek
iha parte rai-klaran Timór Lorosa’e. Tata-
mailau maka nia tutun aas liu.
ramiis, Substantivu Tasi-kutun ka molusku
hanesan matafatuk ne’ebé iha kulit metan;
ema kostume buka nia bainhira meti tun
ka tasi maran tanba nia horik iha fatuk
nia leet. Sin. lalamun
rápidu ~ rápida, f. Adjetivu Ne’ebé han
tempu uitoan de’it; ne’ebé la’o ka ita halo
ho velosidade. Sin. tekir
rapidés, Substantivu; Sin. tatekir
rapoza, Substantivu Balada maksusuk ka
mamíferu fuik ne’ebé hanesan asu ho
tilun-tahan boot, nia fulun kahur kór-
mean no kór-kafé uitoan, nia ikun fulun
mahar liu.
raratan, Substantivu Hahalok hasoru ema
ruma ho violénsia. Sin. atake
rarohan, Verbu Laran-susar tan ema seluk
nia terus. Sin. sadi’an, kompaixaun
rarohan-laek, Adjetivu Ne’ebé la sente laran-
345 rasiona
susar ida tan ema seluk nia terus. Sin.
sadi’a-laek
raronak, Substantivu 1. Hahalok rona nian.
2. Fakuldade ka kapasidade atu rona ho
ita-nia tilun. 3. Hasoru-malu ha enkon-
tru ne’ebé ulunboot haraik ba ema ruma.
Sin. audiénsia
rarosak, Substantivu Kualidade rosak. Sin.
isin-forte
rarosan, Substantivu Hahalok ka knaar rosan
ka serbisu lisuk nian. Sin. kolaborasaun
raru ~ rara, f. Adjetivu Ne’ebé ladún barak
ka la mosu beibeik hodi halo ema susar
atu hetan. Sin. kirik Ez. Iha tempu Natál
trigu raru tanba ema barak mak sosa ho
kuantidade barakliu.
raridade, Substantivu; Sin. kakirik
rasa, Substantivu Ema lubun boot ka luan
liu hotu, ne’ebé hakohak povu oioin ho
feitiu fíziku atu hanesan maski kulit nia
kór la hanesan. Iha mundu-raiklaran
ita hetan rasa mahuluk haat, maka rasa
australoide (ema kahorik Papua, Giné
Foun, Melanézia no Austrália ninian),
rasa kaukazoide (Europeu sira no nasaun
sira Ázia Loromonu nian no Áfrika
Norte nian), rasa mongoloide (Ázia Loro-
sa’e, Mikronézia, Polinézia no ema kaho-
rik sira Amérika Norte no Amérika Súl
ninian) no rasa negroide (Afrikanu metan
sira). Iha rai-Timór rasa rua, mak austro-
loide sira no mongoloide sira kahur
malu, maibé iha mós Timoroan balu
ho raan kaukazoide (ho bizavón rai-Por-
tugál, Olanda ka Goa) no negroide (bei’ala
hosi rai-Áfrika, liuliu Mosambike).
rasiál, Adjetivu
rasaun, Substantivu Ai-han sahin ida ne’ebé
governu fó ba sidadaun sira iha tempu
funu ka emerjénsia nian. Sin. bata
rasi, Verbu Kose ho ai-been, tinta ka kola.
rasik, Adjetivu Kona-ba nia an. Pronome An,
hanesan nia rasik katak nia an rasik.
rasiona, Verbu Fó ka fahe nu’udar rasaun.
Sin. hakbata
rasionamentu
rasionamentu, Substantivu; hakbatan
rasizmu, Substantivu Filozofia ka atitude sala
ne’ebé haree rasa ida di’ak ka maka’as liu
rasa seluk.
rasista, Adjetivu/Substantivu
raskuñu, Substantivu Kópia hosi hakerek
ruma ne’ebé seidauk kompletu; ida
ne’ebé presiza revizaun ka hadia fali
atubele sai di’ak liu molok atu entrega ka
fó sai ba públiku. Sin. ezbosu
raso, Substantivu Been hosi ai, kutun ka ular
balu ne’ebé bele halo ema ka balada
mate ka lanu bainhira han ka hemu, no
mós bainhira samea ka animál seluk tata
nia. Sin. venenu, morun
ratan, Verbu Hasoru ema ruma ho violénsia.
Sin. ataka
rate, Substantivu 1. Hakoi fatin ba ema mate
ida. Sin. sadan 2. Fatin-deskansa ba ma-
tebian sira, baibain ho rate barak. Sin.
semitériu
rate-kakuluk, Substantivu Fatuk ida ne’ebé
hamriik hodi taka ema mate nia hakoi-
fatin, liuliu ho krús no hakerek ne’ebé
fó matebian nia naran, data-moris,
data-mate nst.
ratisida, Substantivu Ai-moruk hodi oho
laho sira.
raun, Verbu Lees kulit uitoan ho liman-
kukun. Sin. koi
ra’ut, Verbu Foti hodi duir liman rua. Ez.
Maria ra’ut tiha foos hotu ho nia liman rua.
razaun, Substantivu 1. Faktu ka situasaun
ida ne’ebé hatudu tansá maka buat ruma
mosu. Sin. motivu 2. Jeitu ka kapasidade
atu hanoin ho lójika halo julgamentu
loloos.
razoavel, Adjetivu Ho razaun, ne’ebé lójiku.
reaje, Verbu 1. Halo buat ruma hodi hatán
ba buat ida ne’ebé foin mosu. 2. (kímika)
Nakfila ka muda an tan kontaktu ho
buat seluk.
reajusta, Verbu Halo mudansa ida (tan) ba
buat ruma, hanesan muda nia fatin ka
pozisaun.
346 rebelde
reajuste, Substantivu
reál, Adjetivu 1. Ne’ebé iha duni, la’ós buat
ne’ebé ita mehi ka hanoin de’it. Sin.
tebes 2. Ne’ebé loos, tuir realidade.
reál, Adjetivu Ne’ebé pertense ka kona-ba
liurai ka nia família. Sin. liuraik Subs-
tantivu Osan rai- Brazíl nian.
realidade, Substantivu Kondisaun ka buat
ne’ebé mosu loloos no iha duni.
realista, Adjetivu 1. Ne’ebé tuir ka hali’is ba
realidade, la tuir hanoin ka mehi de’it.
Liafuan-sorun: idealista 2. Ne’ebé reko-
ñese situasaun ne’ebé mosu nu’udar rea-
lidade. Substantivu Ema ne’ebé rekoñese
no simu realidade ne’ebé iha.
realiza, Verbu 1. Hamosu, prodús. 2. Halo
buat ruma atu mosu konforme ita-nia
hakarak. Ez. Hodi serbisu todan, Sr. Alf-
redu konsege realiza nia mehi hotuhotu.
realizasaun, Substantivu
realizmu, Adjetivu Atitude, hanoin, filozofia
ka arte ne’ebé realista. Liafuan-sorun:
idealizmu
reasaun, Substantivu 1. Saida mak ita sente,
dehan ka halo tan buat ka mamosuk
ida. 2. Kapasidade atu naseluk ka muda
lailais hodi responde ba buat ruma ne’e-
bé mosu. 3. (kímika) Naseluk ka mudansa
ne’ebé mosu bainhira substánsia rua tau
hamutuk.
reasionáriu ~ reasionária, f. Adjetivu/Subs-
tantivu 1. (Ema) ne’ebé la simu kultura
ka governu modernu no buka atu hamo-
ris fali sosiedade ka ukun foufoun nian.
2. (Ema) konservadór ka tradisionalista
(termu maktolok ne’ebé revolusionáriu
sira gosta uza).
rebaixa, Verbu Hatún, halo (ema ruma) atu
lakon nia dignidade. Sin. umilla, hasudur
rebela, Verbu Halo asaun ruma, bele mós ho
violénsia, hasoru autoridade ka ukun-
na’in sira. Sin. foti hasoru, nakleba
rebeliaun, Substantivu; Sin. nakleban
rebelde, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
nakleba ka foti hasoru ukun ne’ebé iha;
rebeliaun
(ema) ne’ebé lakohi fó ulun ba autori-
dade. Sin. klebak
rebeliaun, Substantivu Opozisaun organizadu
dala ruma ho violénsia hasoru autoridade.
Sin. nakleban
reben, Numerál Rihun sanulu. Advérbiu Ho
númeru boot, barabarak, basuk liu.
rebenta, Verbu 1. Hafera la halo nakfera ho
forsa maka’as, n.e. bomba ka bola ne’ebé
ár nakonu liu. 2. Ataka hodi sobu no est-
raga inimigu nia akampamentu ka abrigu.
reboka, Verbu Dada ho tali mahar ida hodi
lori ba fatin seluk, n.e. karreta ne’ebé
aat ka para iha fatin ne’ebé laloos.
reboke, Substantivu
reboku, Substantivu Simentu ne’ebé kahur
ho raihenek hodi halo kabeer didin-lolon.
rebusadu, Substantivu Ai-han hakmumuk
ne’ebé iha masin-midar barak.
redasaun, Substantivu 1. Hakerek badak
kona-ba buat ruma, ne’ebé estudante ka
jornalista halo. 2. Grupu ema ne’ebé
hala’o jornál ka revista ida.
redatór ~ redatora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé halo redasaun. 2. Ema ne’ebé nia
serbisu mak buka liafoun ka informa-
saun seluk atu publika iha jornál laran.
Sin. jornalista
rede, Substantivu 1. Hena oin ida halo ho
kabas-lahan barak suku hamutuk ho
kuak ki’ik barak iha leet, ne’ebé serve
nu’udar fatin atu tau sasán, selae atu kaer
ikan ka manufuik. Sin. dai 2. Fatin ka ema
balu ne’ebé ketaketak maibé iha fafutuk
ka ligasaun ba malu.
redentór ~ redentora, f. Substantivu Ema
ne’ebé redime ka soi. Sin. maksoin
redime, Verbu 1. Sosa fali buat ruma ne’ebé
ita peñora tiha ona; 2. Sosa fali hodi liberta
refein ida. Sin. soi
redensaun, Substantivu; Sin. sasoin
redentivu ~ redentiva, f. Adjetivu; Sin.
maksoin
redús, Verbu Halo atu sai ki’ik liu ka ladún
barak. Sin. hamenus, haki’ik
347 reflete
redusaun, Substantivu
reembolsa, Verbu Fó fali osan ne’ebé ema
ruma gasta.
reembolsu, Substantivu
reen-toos, Substantivu Parte ulunfatuk nian
iha fuuk no matan sira-nia leet.
refein, Substantivu Ema ida ne’ebé kriminozu
ka funu-na’in sira kaer tiha no hadadur
to’o ema ne’e nia família ka kolega sira
halo tuir buat ida ne’ebé kriminozu ka
funu-na’in sira ezije, liuliu selu osan.
refeisaun, Substantivu 1. Han-hemu ida. 2.
Ai-han ne’ebé ema han durante tempu
han nian. Sin. hahán
refeitóriu, Substantivu Sala-jantár iha kon-
ventu ka mosteiru laran.
referendu, Substantivu Votasaun ne’ebé
hala’o hodi husu sidaudaun hotuhotu
nia hanoin no hakarak kona-ba hakotun
polítiku ruma. Ez. Iha referendu kona-ba
Timór nia futuru ne’ebé hala’o iha tinan
1999, 78% hosi Timoroan sira hili atu
haketak an hosi Indonézia hodi hamriik
nu’udar nasaun ida.
refere, Verbu 1. Temi kona-ba ema ruma ka
buat ruma. Sin. haktemik 2. Haktuir,
konta.
referénsia, Substantivu 1. Hahalok temi
nian. Sin. haktemik 2. Haktemik kona-ba
hakerek ka dokumentu ida-ne’ebé autór
konsulta tiha ka uza hodi prepara nia
livru ka artigu. Ez. Iha universidade pes-
kiza ka teze ne’ebé estudante sira prepara
tenke iha referénsia barak hodi hatudu
informasaun ne’ebé sira hato’o mai hosi
ne’ebé loos.
refila, Verbu Hatán lahó respeitu ba ema nia
ko’alia. Sin. hatán-filak
refiladór, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
refila beibeik.
refinaria, Substantivu Fábrika hodi hamihis
substánsia industriál hanesan mina-rai,
ka ai-han kanesan masin-midar.
reflete, Verbu 1. Hatudu fali, liuliu buat ka
ema ida nia ilas. Sin. leno, haleno 2.
reflesaun
Hanoin ho kuidadu. Sin. hakbadan,
baberak
reflesaun, Substantivu
reforma, Verbu 1. Forma ka halo filafali. 2.
Haso’i ha hadi’a buat ida ne’ebé aat ka
sabraut ona, liuliu instituisaun ida. 3.
Para ho hahalok aat hodi fila ba hahalok
di’ak nafatin. 4. Sai hosi serbisu ona tanba
ita katuas ona ka moras. Substantivu 1.
Hahalok reforma nian. 2. Fuan ka efeitu
reforma nian. Istoriadór sira fó naran
Reforma ba lalebak ka rebeliaun boot
ida hasoru Amu-Papa no Kreda Katólika
ne’ebé hahú iha rai-Alemaña iha sékulu
da-16 no naklekar ba rain oioin iha Eu-
ropa Norte hodi hamosu kreda protes-
tante barak.
reformadór ~ reformadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé reforma buat ruma.
reformadu ~ reformada, f. Adjetivu 1. Ne’e-
bé reforma tiha ona. 2. Ne’ebé tuir prin-
sípiu Reforma Protestante nian. Sin.
protestante Substantivu Ema ne’ebé para
nia serbisu tanba katuas ka moras ona.
refreska, Verbu 1. Halo sai matak filafali,
hanesan modotahan ne’ebé rai iha jeleira.
2. Hafoun, hadi’a ka hamoris filafali.
Sin. hamata, hamatak
refujiadu ~ refujiada, f. Substantivu Ema
ne’ebé halai hosi nia uma, knua ka rain
tan dezastre naturál, funu, ka persegi-
saun konaba relijiaun ka vizaun polítika
ne’ebé seluk. Sin. malaik
refújiu, Substantivu Fatin ida atu hakmahan
liutiha halai hosi perigu ruma. Sin.
hakmahan-fatin
rega, Verbu 1. Husik, tau ka fakar bee ba ai-
horis ne’ebé ema kuda atu nia bele moris.
2. Ko’alia demais hodi aumenta infor-
masaun oioin ne’ebé la presta; hakole
ema seluk tanba ita ko’alia mesak de’it
hodi halo ema sira rona ita ho pasiénsia.
regadór, Substantivu 1. Kaleen ka masa bee
nian ne’ebé ema uza atu tau bee hodi
rega ai-horis. 2. Ema ne’ebé ko’alia
348 reitoria
barak, aumenta informasaun barak ne’ebé
la presiza, no la fó-tempu bá ema seluk
atu ko’alia.
regra, Substantivu Ukun-fuan ida ne’ebé
ema tenke kumpre atu buat hotu bele
la’o loloos no di’ak. Sin. regulamentu
Ez. Regra tránzitu nian importante ba
ema hotu atubele minimiza dezastre iha
lurón.
régua, Substantivu Instrumentu ida hodi
sukat buat ida nia naruk ka badak, ho
tadak oioin ne’ebé marka ho sentímetru
no milímetru. Sin. ai-sukat, kasukat
regula, Verbu Hala’o ka haloos tuir regra ka
banati. Sin. hamkadak
regulasaun, Substantivu; Sin. hamkadak
regulamentu, Substantivu Ukun-fuan ka regra
ofisiál ne’ebé aplika ba ema ka kazu
hotu-hotu.
regulár, Adjetivu 1. Ne’ebé loos tanba tuir
regra. 2. Ne’ebé baibain nian. Sin. nor-
mál ka normál. 3. Ne’ebé tuir lei. Sin.
legál
regularidade, Substantivu
regulariza, Verbu Halo regulár; halo atu la’o
tuir regra.
regularizasaun, Substantivu
re’i, Verbu 1. Halo kona ibuntutun ba ibun-
tutun atu hatudu afeisaun ka domin.
Sin. muu 2. Hakona inus ho inus hodi
hatudu afeisaun. Sin. anauk 3. Hakona
ibun-tutun ka inus ba liman-belar hodi
husu bensa ba ema boot, katuas ka ferik
sira.
re’in, Substantivu; Sin. muun
reinadu, Substantivu Tempu hira mak reinu
ida tahan.
reinu, Substantivu 1. Rain ida ne’ebé liurai
ida mak ukun. 2. Rain nia mahorik
hotu-hotu. Sin. povu
reitór ~ reitora, f. Substantivu 1. Ulun-boot
universidade nian. 2. (reitór) Amlulik
ne’ebé ulun-boot semináriu nian.
reitoria, Substantivu Reitór ka reitora nia
serbisu-fatin ka eskritóriu.
rejeita
rejeita, Verbu La simu ka lakohi (buat ka
ema ruma). Sin. hebai, hatiran Ez. Prez-
idente rejeita proposta-lei kona-ba hasa’e
impostu sira to’o 20%.
rejeisaun, Substantivu; Sin. hebain, hatiran
rejente, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé hesi
ka dirije orkestra. Sin. mahesikorkestra
rejiaun, Substantivu Área ne’ebé luan ho nia
rain, identidade no teriitóriu.
rejime, Substantivu 1. Sistemaukun ka gov-
ernu daudaun nian. 2. Programa hame-
nus ai-han loroloron nian ne’ebé ema
ida tuir atu hatún nia todan ka bokur.
Sin. dieta
rejimentu, Substantivu Soldadulubun ne’ebé
tenentekoronél ida mak haruka.
rejimentál, Adjetivu
rejionál, Adjetivu Rejiaun nian.
rejista, Verbu Tau ka hakerek naran iha lista
ofisiál ida.
rejistu, Substantivu 1. Hahalok rejista nian.
2. Lista ofisiál ida ho ema sira-nia naran
sira. 3. (linguístika) Nivel ko’alia nian.
Ez. Lia-tetun nia rejistu sientífiku uza
liafuan portugés ka internasioneal basuk.
rekadu, Substantivu Liafuan sira ne’ebé ita
tatoli ba ema seluk. Sin. liatatoli, men-
sajen
rekarga, Substantivu 1. Hahalok rekarrega
nian. 2. Forsa elétrika ka tinta kartús ida
atu hatama ba mákina ruma.
rekarrega, Verbu Hatama filafali korrente
elétrika, n.e. iha bateria karreta, kompu-
tadór, ka telefone nian; hatama filafali
tinta ba impresora ka mákinaimprime.
Ez. Ema presiza rekarrega fali karreta nia
bateria atu nia bele iha forsa bainhira
traballa.
rekerente, Substantivu Ema ne’ebé husu buat
ka kargu ida liuhosi surat formál. Sin.
Mahusuk
rekerimentu, Substantivu Surat formál hodi
ba buat ka kargu ida. Sin. hahusuk
rékien (misa-) Substantivu Misa ne’ebé am-
lulik reza ba matebian, atu nia klamar
349 rekorde
bele sai lailais hosi purgatóriu ka sees
hosi kastigu-infernu se la so’i atu bá loos
lalehan. Sin. misamatebian
reklama, Verbu 1. Husu namanas direitu ida.
2. Hato’o ba autoridade kona-ba susar
ruma ne’ebé ita foin hetan no autori-
dade ne’e bele remedeia. Sin. kesar
reklamasaun, Substantivu; Sin. kakesar
reklamante, Substantivu Ema ne’ebé hato’o
reklamasaun. Sin. makesar, kesarna’in
reklasifika, Verbu Klasifika filafali.
reklasifikasaun, Substantivu
rekomenda, Verbu Fó-hanoin, husu ka ha-
meno hela atu ema halo tuir buat ne’ebé
ita hato’o.
rekomendasaun, Substantivu; Sin. lia-menon
rekomendasaun, Substantivu Lia-menon
ne’ebé hato’o atu husu ema halo ka la’o
tuir.
rekompensa, Verbu Selu fali servisu ida ka
buat ne’ebé lakon ka aat. Substantivu
Hahalok ka buat ne’ebé ita selu filafali
ba ema ne’ebé merese ka presiza. Sin.
selu-kole
rekoñese, Verbu 1. Hatene filafali, hanoin
hikas ema ka buat nia identidade. Sin.
tada 2. Iha konxiénsia ka hanoin filafali
kona-ba buat ruma. 3. Hatene no simu
buat ne’ebé loos, válidu no iha. 4. Hato’o
agradesimentu, ka apresiasaun.
rekoñesimentu, Substantivu; Sin. tatadak
rekonsilia, Verbu Hamaus ema ida atu haluha
nia hirus no simu ita filafali. Sin. hadame
rekonsiliasaun, Substantivu; Sin. hadamen
Ez. Rekonsiliasaun lahó justisa bele ha-
mosu konflitu foun.
rekonstrui, Verbu Konstrui ka harii filafali.
rekonstrusaun, Substantivu
rekordasaun, Substantivu Buat ne’ebé ita rai
hela atubele fóhanoin nafatin kona-ba
nia em ne’ebé lakon ka mate ona, ka
fatin ne’ebé dook ona. Sin. katamik,
lembransa
rekorde, Substantivu Rezultadu foun iha
kompetisaun ida ne’ebé liu ida ne’ebé
rekreia 350
di’ak liu hotu be mosu to’o agora.
rekreia, Verbu Halo ema haksolok no ham-
nasa liuhosi halimar ka espetákulu ruma.
Sin. diverte
rekreiu, Substantivu 1. Atividade ruma atu
diverte ita-nia an ka ema seluk, n.e. bá
pasiar, tebe bola, hariis tasi nst. 2. Iha
eskola, tempu badak deskansa ka hali-
mar nian.
rekruta, Verbu Hatama ema foun atu halo
knaar ruma iha militár ka serbisufatin
seluk. Sin. huhi Ez. Bainhira kompañia
foun tama Timór, nia sei rekruta ema
barak atu serbisu. Substantivu Ema ne’ebé
tama ona tropa ka organizasaun militár
ruma.
rekrutamentu, Substantivu
rekupera, Verbu 1. Hetan filafali. 2. Hetan
isin-di’ak filafali.
rekuperasaun, Substantivu
rekursu, Substantivu 1. Remédiu ba susar ka
problema ruma. 2. Hahusuk ba ajuda
ruma. 3. Hahusuk ba tribunál haree fali
hakotun ka sentensa ida. Sin. tamein 4.
Materiál ida ne’ebé serve hodi halo ser-
bisu ruma ka hala’o projetu ruma. Ez.
Hodi hanorin lia-tetun ita presiza rek-
ursu barak.
relasaun, Substantivu 1. Ligasaun entre ema
ka buat ruma. Sin. fafutuk 2. Oinsá ema
na’in-rua ka grupu rua konsidera malu.
3. Liafuan jogu ida ne’ebé hakerek tuir
malu, ida uluk ba ida seluk. 4. Kualidade
ne’ebé ita bele tanesan ka kompara entre
buat rua ka ema na’in-rua.
relasiona, Verbu 1. Hatudu buat ida nia
fafutuk ka relasaun ho buat seluk. Sin.
haka’it 2. Halo lista kona-ba buat ruma.
Sin. halista
relativu ~ relativa, f. Adjetivu Kona-ba fafu-
tuk ka relasaun entre buat rua ka ema
na’in-rua. Ez. Ha’u foin lee relatóriu ida
relativu ba problema bee nian iha dis-
tritu Baukau.
relatóriu, Substantivu Haktuir hakerek ka
remetente
ko’alia kona-ba buat ka situasaun ruma,
selae kona-ba ema ruma nia hahalok.
Ez. Tinan-tinan, eskola sira presiza hato’o
relatóriu ba aman-inan estudante sira-
nian.
relaxa, Verbu 1. (Halo atu) sai kalma, hak-
matek no laran ladún ta’uk ka nakdedar.
2. Sai ladún maka’as ka formál hanesan
baibain de’it; namkore uitoan. Sin. hakore
relaxadu ~ relaxadu, f. Adjetivu Iha kondisaun
ne’ebé informál.
relaxamentu, Substantivu Hahalok hakalma
ka halo hakmatek nian.
relaxe, Substantivu Hahalok halo ladún for-
mál ka maka’as nian. Sin. hakoren
relevante, Adjetivu Ne’ebé kona loos ka
presta. Sin. konak Ez. Temi kona-ba kos-
tume Izlaun nian ladún relevante iha
rain kristaun hanesan Timór.
relevánsia, Substantivu
relijiaun, Substantivu 1. Fiar iha Maromak
no atividade hotu-hotu ne’ebé iha rela-
saun ho fiar ne’e. 2. Fiar kona-ba Maromak,
hanorin teolójiku no morál no mós kultu
litúrjiku hamutuk, nu’udar sistema ida.
relijiozu ~ relijioza, f. Adjetivu 1. Kona-ba
relijiaun. 2. Ne’ebé fiar metin ba Maro-
mak. Substantivu Ema la’ós amlulik
ne’ebé fó nia an no moris tomak atu serbí
Kreda no sarani sira. Sin. irmaun, frade,
monje (mane); madre, irmán (feto)
relójiu, Substantivu Instrumentu hatudu
oras nian ne’ebé ema tau iha liman ka
tara ba didin-lolon.
remedeia, Verbu Hetan remédiu ba. Sin.
habali
remediavel, Adjetivu Ne’ebé ita bele remedeia
ka haloos. Sin. habali-belek,haloos-belek
remédiu, Substantivu 1. Tratamentu ka solu-
saun ba susar ka problema ruma. Sin.
habalin 2. Ai-moruk ka buat seluk ne’e-
bé uza atu trata ka kura moras.
remediál, Adjetivu
remetente, Substantivu Ema ne’ebé haruka
sai ka tatoli surat ruma. Sin. tatolidór
Remexiu 351
Remexiu, Substantivu Suku no subdistritu
ida iha distritu Aileu, la dook hosi Dili.
remisaun, Substantivu Nota ida iha disioná-
riu ne’ebé bolu ita-nia atensaun ba lia-
fuan seluk ida ho arti hanesan ka sorun.
renál, Adjetivu Maksorin ka rins nian.
renaxensa, Substantivu 1. (Movimentu ka
kultiva nia) moris ka naburas filafali. 2.
Períodu istóriku iha rai-Europa iha
sékulu da-14 no da-15, bainhira hak-
erek-na’in sira no artista sirahusik-hela
kultura Otas Klarak nian hodi fila fali
ba valór sira Roma no Grésia lakin ninian.
renaxentista, Adjetivu
renda, Substantivu 1. Osan ne’ebé ema hetan
hodi fa’an sasán ka halo serbisu ruma. 2.
Osan hotu ne’ebé governu ida kobra
liuhosi imposru no taxa oioin.
renda, Substantivu Hena-tahan hanesan rede
maibé lotuk no furak, ho dezeñu oioin,
ne’ebé suku ka tau ba hena ka roupa atu
hafunan nia.
rende an, Verbu 1. La funu tan tanba simu
katak parte seluk manán tiha ona. 2. Fó
an ba funu-balun.
rendisaun, Substantivu
rentavel, Adjetivu Ne’ebé fó vantajen ka
lukru iha komérsiu.
rentabilidade, Substantivu
renunsia, Verbu Lakohi ona ka dada an tiha
liuhosi deklarasaun ne’ebé formál.
renúnsia, Substantivu
reparasaun, Substantivu Hahalok hadi’a fila-
fali buat ruma ne’ebé aat. Sin. haloos,
haso’in
repartisaun, Substantivu Fatin iha ne’ebé
departamentu governu nian hala’o nia
serbisu loron-loron nian.
repasa, Verbu Haree filafali atubele hatene
buat ne’ebé hakerek ka hato’o tiha ona
loos ka laloos.
repasu, Substantivu
reperkusaun, Substantivu Efeitu aat oioin
hosi hahalok ruma.
repete, Verbu Hatete ka halo filafali. Sin.
reprodutivu ~ reprodutiva
haktenik Ez. Se ha’u ko’alia lamoos, ó
bele husu atu ha’u hateten filafali.
repetisaun, Substantivu
repollu, Substantivu Modo kabuar ida ho
tahan barabarak ne’ebé ema uza nia atu
halo kaldeirada ka feijuada.
reportajen, Substantivu Haktuir ka informa-
saun ne’ebé jornalista ida hato’o ba ema
seluk liuhosi jornál, rádiu ka televizaun.
reporter, Substantivu Ema ne’ebé buka info-
rmasaun hodi hato’o fali ba ema seluk
ne’ebé hakarak hatene, liuhosi jornál rádiu
ka televizaun.
reprezálias, Substantivu Reasaun ka vingansa
ne’ebé ema halo tan hahalok ruma ne’e-
bé halo nia hirus.
reprezenta, Verbu 1. Mosu mai ka tuir enko-
ntru ruma ho ema, grupu ka organiza-
saun ida nia naran. Ez. Iha enkontru
ne’ebá Padre Filipe maka reprezenta ami-
nia parókia. 2. Sai sinál ka símbolu ba
buat ruma. Ez. Kór-mean iha bandeira
RDTL reprezenta raan ne’ebé fakar dura-
nte funu hasoru kolonializmu sira. 3.
Hatudu ka deskreve ho dalan ka maneira
ne’ebé laloos. Ez. Ami sente hirus bainhira
jornalista sira reprezenta ami-nia primu
ne’e nu’udar ema lanu-teen.
reprezentante, Substantivu Ema ne’ebé kaer
knaar hodi reprezenta ema seluk. Sin.
saseluk
reprezentasaun, Substantivu 1. Haholok
reprezenta nian. 2. Espetákulu iha teatru.
reprime, Verbu 1. Hanetik hahalok ka sen-
timentu ida ne’ebé aat ka perigizu. 2.
Hanehan ema ruma, la husik nia goza
nia direitu sira.
represaun, Substantivu
represivu ~ represiva, Adjetivu
reprodús, Verbu Prodús filafali.
reprodusaun, Substantivu 1. Hahalok rep-
rodús filafali. 2. Hahalok hahoris nian.
3. Buat ne’ebé ema reprodús ka kopia.
represaun, Substantivu
reprodutivu ~ reprodutiva, Adjetivu
reptil
reptil, Substantivu Animál raanmalirin, hane-
san lafaek, teki ka samea, ne’ebé iha kikit
no fó tolun. Sin. makdolar
repúblika, Substantivu Estadu ka sistema-
governu ne’ebé iha prezidente ida ne’ebé
sidadaun sira hili, la’ós liurai mak ukun.
republikanu ~ republikana, f. Adjetivu
reputasaun, Substantivu Naran di’ak ka aat
ne’ebé ema hetan iha sosiedade tan ninia
hahalok. Sin. fama, faman Ez. Advogadu
ne’e nia reputasaun di’ak iha railaran tomak.
reseita, Substantivu 1. Instrusaun kona-ba
prepara hahán ruma, ne’ebé haktemik
ingrediente hotu-hotu no mós deskreve
métodu te’in nian. 2. Surat ida ne’ebé
doutór hakerek hodi haktemik ai-moruk
ne’ebé farmaséutiku atu prepara ba ema
moras hemu. 3. Osan ne’ebé ema hetan
hodi fa’an sasán ka halo serbisu ruma.
Sin. renda
resenseamentu, Substantivu (Knaar hodi
halo) rejistu ka lista boot ho informasaun
no estatístika oioin kona-ba mahorik
hotuhotu nasaun nian. Sin. sensu
resenseia, Verbu Halo resenseamentu (konaba
populasaun); sura populasaun tomak.
resente, Adjetivu Foin daudaun nian, hori
tempu ida ne’ebé seidauk kleur.
resente, Verbu Sente laran-kanek tanba in-
sultu ka buat aat ne’ebé ema seluk halo.
Sin. rai kuna
resentimentu, Substantivu
resentemente, Advérbiu Foin daudaun.
resepsaun mós resesaun, Substantivu 1. Ha-
halok simu nian. Sin. sasimuk 2. Festa
hosi simu bainaka importante ida. 3.
Balkaun iha otél, empreza ka repartisaun
nia tamafatin, iha ne’ebé vizitante sira
bele hetan informasaun kona-ba ema
ida ne’ebé serbisu ka hela iha laran. Sin.
balkaun-resepsaun
resepsionista mós resesionista, Substantivu
Ema ida ne’ebé serbisu iha balkaun-
resepsaun iha oték, empreza ka reparti-
saun ida nia tama-fatin.
352 respeitu
resesaun, Substantivu Otas iha ne’ebé rain
ida nia ekonomia la’o ladún di’ak no ema
barak la hetan serbisu.
resetór, Substantivu Parte telefone nian ne’ebé
ema kaer ho liman no habesik ba tilun
no ibun atubele rona no ko’alia.
resibu, Substantivu Surat-tahan ne’ebé ema
hetan hanesan prova katak nia sosa duni
ka simu tiha ona sasán ida.
resik, Adjetivu/Advérbiu 1. (Ne’ebé) sei hela
no ladauk uza. 2. (Ne’ebé) barak liu kedas,
(ne’ebé) liu tiha ida normál ka baibain.
Sin. demais, resikliu
resikla, Verbu 1. La soe produtu uzadu maibé
uza filafali hodi halo produtu seluk. Ez.
Ita tenke resikla filafali masa bee nian
hodi enxe fali bee foun. 2. Fó treinu ka
formasaun filafali.
resiklajen, Substantivu
resikliu, Adjetivu/Advérbiu (Ne’ebé) barak liu
kedas, (ne’ebé) liu tiha ida normál ka
baibain. Sin. demais, resik
resin, Substantivu Parte ne’ebé seidauk uza,
ne’ebé naresin ka seka. Sin. restu, sekan
Ez. Ha’u sei fó na’anresin ne’e ba asu.
Adjetivu Ne’ebé seidauk uza, ne’ebé nare-
sin ka seka. Sin. resik Ez. Iha bikan resin:
imi bele hela ho sira, sehakarak.
resipiente, Substantivu Fatin ne’ebé ema bele
rai hodi tau sasán iha laran, hanesan ka-
leen, masa, botir ka kaixa.
resita, Verbu Haktuir ka dehan sai ho mem-
ória, liuliu orasaun ka poezia ida. Sin. sani
resitasaun, Substantivu; Sin. sasanik
respeita, Verbu Hatudu konsiderasaun ba
ema ida. Sin. hana’i, hamta’uk Ez. Sr.
Jaime Cunha mak ha’u respeita. (Hato’o
bainhira hakerek surat).
respeitavel, Adjetivu Ida ne’ebé bele hetan
respeitu ka simu konsiderasaun. Sin.
hana’i-belek, hamta’uk-belek
respeitozu ~ respeitoza, f. Adjetivu Ne’ebé
hatudu respeitu ka konsiderasaun ba
ema seluk.
respeitu, Substantivu Konsiderasaun ne’ebé
respirasaun
ita fó ba ema ka buat ida tan ninia kua-
lidade di’ak ka tan nia autoridade. Sin.
hana’in, hamta’uk Nota: Ema balu
uza Substantivu respeitu nu’udar Verbu
(n.e. Ha’u respeitu nia), maibé di’ak liu
uza Verbu respeita, ne’ebé loloos liu: ha’u
respeita nia.
respirasaun, Substantivu Hahalok dada iis
nian.
responsabilidade, Substantivu 1. Kondisaun
sai responsavel. Sin. tatesak 2. Obriga-
saun ka devér atu hola konta buat ka
ema ruma. Sin. lalebok Ez. Prezidente-
repúblika iha responsabilidade oioin.
responsabiliza, Verbu Halo responsavel ba
buat ruma. Sin. tesa, teer
responsavel, Adjetivu 1. Ne’ebé tenke hatán
kona-ba buat ruma, selae kona-ba ema
ruma nia hahalok. Sin. tesak 2. Ne’ebé
bele haree saida maka loos no sala. 3.
(Ema) ne’ebé ita bele fiar tanba laran-
moos no matenek.
resposta, Substantivu 1. Hahalok hatán nian.
2. Liafuan ida ka liu ne’ebé ita hato’o
hodi hatán ba ema ruma. Sin. lia-hatán
restaurante, Substantivu Fatin públiku ba
ema atu han no hemu. Sin. uma-han
restu, Substantivu Ida ne’ebé hela ka la uza
ona. Sin. resin, sekan
resuxita, Verbu 1. Hamoris filafali. 2. Halo
atu dada iis filafali.
resuxitasaun, Substantivu
retángulu, Substantivu Forma ida ho sorin
haat no lidun ka ángulu retu haat.
retangulár, Adjetivu
retiru, Substantivu Tempu atu dada an ba fatin
hakmatek atubele kontempla ka hanoin
kona-ba ita-nia moris no ita-nia relasaun
ho Na’i Maromak. Ez. Katóliku barak,
liuliu amlulik no madre sira, halo retiru
bainhira atu tama Páskua ka Natál.
retratu, Substantivu 1. Ilas ka imajen ne’ebé
mosu iha surat-tahan ida nia leten liu
prosesu fotográfiku. 2. Ilas ka imajen ida
hatudu ema ruma nia oin ka isin-lolon
353 reverénsia
ne’ebé artista ida maka pinta.
retrovizór, Substantivu Lalenok ki’ikoan iha
karreta ka motór ne’ebé kondutór sira
uza atu haree tránzitu iha kotuk.
reumatizmu, Substantivu Moras ne’ebé halo
uat no ruin iha ema nia isin sai moras
no toos; dala ruma mós halo bubu.
reumátiku ~ reumátika, f. Adjetivu
reúne, Verbu Halibur filafali.
reuniaun, Substantivu 1. Hahalok halibur
filafali. 2. Hahalok hasoru malu ho ema
ruma hanesan família, kolega ka maluk
serbisu sira. Sin. enkontru
Reuniaun (rai-) Substantivu Nusa ida ne’ebé
rai-Fransa mak ukun, nakfati besik rai-
Maurísia no rai- Madagaskar iha Tasi-
Boot Índiku.
reunionense, Adjetivu Rai-Reuniaun nian.
Substantivu Ema Reuniaun.
revee, Verbu Haree filafali buat ruma ne’ebé
hakerek tiha ona atu nune’e la bele iha
sala; hadi’a filafali atu sai loos liu. Sin.
haree fali, lehat, hakfihir
revela, Verbu Fó sai ba ema kona-ba lia-su-
mik ka segredu ruma; loke atu ema seluk
hatene. Sin. haloke
revelasaun, Substantivu 1. Hahalok revela
nian. Sin. haloken Ez. Livru Revelasaun
ka Apokalipse nian iha Testamentu Foun
susar tebes atu komprende. 2. Kbiit ne’e-
bé Maromak haraik ba profeta no santu
sira atu komprende Nia mistériu sira.
Ez. Lia-loos fiar sarani nian bazeia ba
revelasaun, la’ós ba siénsia.
reverendísimu ~ reverendísima, f. Adjetivu
Ne’ebé hetan respeitu boot tebes; títulu
uza ba bispu no superiór relijiozu sira.
Ez. Reverendísimu Don Jaime Goulart
mak bispu dahuluk Dili nian.
reverendu ~ reverenda, f. Adjetivu Ne’ebé
hetan respeitu boot; títulu uza ba kleru
katóliku, ortodoksu ka protestante. Ez.
Ami husu Reverendu Sr. Padre André
Filipe atubele hato’o netik liafuan ruma.
reverénsia, Substantivu Hamta’uk ka respeitu
revista 354
boot ba Maromak no santu sira, no mós
ba ema no sasán lulik.
revista, Verbu 1. Buka atu hatene se ema
subar hela buat ruma. Ez. Loroloron
fiskál sira revista pasajeiru sira-nia pasta
sira iha aeroportu. 2. Fihir soldadu sira
ne’ebé hamriiknamkadak iha formatura
militár. 3. Koko atu hatene se buat hotu
funsiona loloos, hanesan mákina serbisu
nian. Substantivu 1. Hahalok revista
nian. 2. Publikasaun ida ne’ebé fó sai
atu ema lee semana-semana ka fulan-
fulan, ho artíkulu oioin no fotografia
barak. 3. Institutu sientífiku ka akade-
mia nia publikasaun ofisiál, ne’ebé
baibain mosu tinan-tinan no hakohak
artigu no rezeña oioin.
revizaun, Substantivu Hahalok revee nian.
revolta, Verbu Foti hasoru, halo rebeliaun.
Sin. nakleba Substantivu Hahalok foti
hasoru; hahalok halo rebeliaun. Sin. la-
lebak Ez. Revolta hasoru inanaman bele
kria konflitu entre oan no inan-aman sira.
revolusaun, Substantivu 1. Naseluk ka mu-
dansa fundamentál ka to’o abut iha
governu ida nia laran, baibain liuhosi
golpedestadu. 2. Naseluk ka mudansa
radikál iha moris loroloron nian. 3. Ha-
halok ka kondisaun nakdulas nian, n.e.
planeta ne’ebé nakdulas hale’u loro.
revolusionáriu ~ revolusionária, f. Adjetivu
1. Kona-ba revolusaun; revolusaun nian.
2. (Mudansa) ne’ebé maka’as liu ka der-
repente, hanesan iha revolusaun. Subs-
tantivu Ema ne’ebé hamosu ka hala’o
revolusaun.
revolver, Substantivu Pistola ka kilat-oan ida
ne’ebé bele uza atu tiru ba dala barak no
lalika karrega nia bala beibeik tanba sili-
ndru nu’udar nia bala-fatin.
reza, Verbu Hasa’e orasaun ba Maromak,
santu ka matebian sira. Sin. harohan,
hamulak
rezduxaun, Substantivu Klabis ida ne’ebé
rabat kedas ba rai; andár ida uluk nia
rezume
okos kedas; hun ba andár sira seluk
ne’ebé iha leten aas fali. Sin. labis-rai
rezeña, Verbu/Substantivu 1. (Hakerek) krí-
rika konaba livru ka obra foun ruma. 2.
Rezumu, sumáriu.
rezeñadór ~ rezeñadora, f. Verbu/Substan-
tivu Ema ne’ebé hakerek rezeña ida.
rezerva, Adjetivu Ne’ebé serve atu troka ida
tuan ka ida aat tiha ona. Substantivu
1. Ida ne’ebé rai hela atu uza bainhira
ida seluk aat tiha. 2. Ema ida ne’ebé
hein atu hala’o knaar ruma se presiza
karik. 3. Rai-klees ka kampu mamuk
ne’ebé ema sira la bele kultiva, tanba
rai ba uzu futuru ruma. 4. Horik-fatin
espesiál, baibain rejiaun, ba povu ka-
horik ka rairezervada na’in ida ne’ebé
povu mahukun duni sai hosi nia rain
foufoun nian. 5. Laran-rua ka dúvida
kona-ba buat ruma. Verbu Rai atubele
uza fali bainhira buat seluk sai tuan ka
aat tiha.
rezervadu ~ rezervada, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
kuidadu kona-ba buat ne’ebé nia dehan
ba ema seluk. Sin. rai-an 2. Ne’ebé bai-
bain nonook no lakohi fó sai nia hanoin
ba ema seluk. Sin. fexadu, kamenas
rezidente, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé hela metin iha fatin ida, la’ós
bainaka ka vizitante. Sin. mahorik
reziste, Verbu Hamriik hodi halo asaun
ruma hasoru; tuba rai metin hasoru; sai
opozisaun ba ema, grupu ka organiza-
saun ruma. Sin. hakmetin
rezisténsia Substantivu
rezolve, Verbu 1. Hetan dalan atu sai hosi
susar ruma, hetan solusaun ba. 2. Pasa
desizaun ruma liuhosi votu ka rezolu-
saun ida. 3. Deside, hatudu vontade atu.
rezultadu, Substantivu Fuan ka efeitu hosi
hahalok, akontesimentu ka hakotun.
Ez. Sira-nia atitude irresponsavel hamosu
rezultadu aat liu.
rezultante, Adjetivu Ne’ebé rezulta.
rezume, Verbu Haktuir ka konta kona-ba
rezumu 355
buat ruma hodi habadak no halista de-
talle sira.
rezumu, Substantivu
rian, Substantivu 1. Feen nia alin ka maun.
2. Feton nia la’en.
riba, Verbu 1. Taka ho forsa maka’as, hanesan
odamatan ka buat seluk. 2. Tuda tun buat
ruma ho maka’as, hanesan telefone, bola
ka objetu seluk. Riba malu katak tuda
malu ka de’ut malu, liuliu nu’udar des-
portu. Sin. hakbuti, hakmisar malu
riba-malu, Substantivu Hahalok riba malu
nian. Sin. de’utmalu, tuda-malu 2. Ha-
halok riba malu nian nu’udar desportu.
Sin. luta livre
ribamaludór, Substantivu Ema-mane ne’ebé
riba malu ho
ridíkula, mane seluk, liuliu nu’udar profi-
saun. Sin. lutadór,hakbutidór,makbutik
ridíkulu ~ ridíkula, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
bele halo ita hamnasa tanba beik ka faak
hela. 2. Ne’ebé beik ka la tuir lójika. Sin.
absurdu
rigór, Substantivu Atitude ka hahalok maka’as,
liuliu kona-ba dixiplina ka lei. Ez. Polísia
atu hala’o lei foun ne’e ho rigór boot.
rigorozu ~ rigoroza, Adjetivu
rihik, Verbu (Udan ne’ebé) monu ho turun
ki’ikoan de’it. Sin. xuviska
rihun, Numerál Hahidak ka unidade sura
nian nahún ka bazeia ba atus sanulu.
Rihun ida ita hakerek ho algarizmu
1.000.
rihun-rahun, Adjetivu Rihun ba rihun, bara-
barak, basuk.
riik, Adjetivu Ne’ebé hamriik hela.
riin, Substantivu Ai, fatuk ka besi kanaruk
ka pedasuk naruk ida. Sin. ai-riin; fatuk-
riin, besiriin Adjetivu Aas no isin-forte.
riin-hun, Substantivu Fatuk-riin ka estátua
nia hun. Sin. plintu
rikeza: haree rikusoin
riku, Adjetivu 1. Ne’ebé iha sasán, osan ka
propriedade barak. Sin. Maksoik 2. (Ha-
hán) ne’ebé iha mina ka bokur barak.
riti
Substantivu Rikusoin ka rikeza ne’ebé
iha. = rikun
rikusoin, Substantivu 1. Kondisaun Maksoik
ka riku nian. 2. Osan, propriedade ka
buat balun ho kuantidade barak ne’ebé
pertense ba ema, organizasaun ka nasaun
ruma. Sin. rikun, rikeza 3. Buat ruma
ne’ebé barak tebes. Ez. Mina iha Tasi-
Timór bele sai rikeza ba Timoroan sira.
rima, Substantivu/Verbu Liafuan rua ne’ebé
nia vogál sira hanesan de’it maibé nia
konsoante sira lahanesan. Nu’udar eze-
mplu, liafuan rua matan no latan rima
ho malu ka halo rima ida. Poezia barak
nahún ba rima, no iha banati oioin hodi
halo rima.
ringe, Substantivu Fatin ba desportu tuku-
malu (bokse) ka riba-malu (luta livre)
nian, baibain iha plataforma leten, ho
besi-riin haat no tali tolu nu’udar lutu.
rinoseronte, Substantivu Balada fuik ka ma-
míferu rai-Áfrika nian, hanesan karau
boot ho dikur ida ka rua iha nia inur.
risku, Substantivu 1. Posibilidade atu buat
ruma ne’ebé la di’ak bele akontese. Sin.
perigu 2. Hahalok hasoru perigu nian.
Ez. Jornalista sira ne’ebé serbisu iha
rai-funu sei hetan risku barabarak tanba
sira bele kanek ka mate bainhira ema
tiru malu.
risku, Substantivu 1. Latar ka liña naruk ida
ne’ebé marka ka pinta. Sin. foit, listra,
tuin 2. Espasu kloot no naruk iha liña
rua nia leet ne’ebé marka iha lurón. Xofér
sira tenke kaer karreta iha risku ne’e nia
laran atu labele xoke ho karreta seluk
ne’ebé hakbesik mai iha diresaun sorun,
no mós tenke fó sinál ba kondutór selu-
seluk ho liman ho piska-piska bainhira
atu sai hosi risku. Sin. faixa
ritan, Substantivu 1. Substánsia belit mai
hosi ai-horis balun. Sin. aibeen 2. Subs-
tánsia ne’ebé ema uza atu hametin
hamutuk ka habelit buat balu. Sin. kola
riti mós riti-modok, Substantivu Besi ne’e-
ritmu
bé mean- malahuk uitoan. Sin. kasa
ritmu, Substantivu Lian, son ka hananun
nia tuku-tuku nafatin. Ez. Ha’u gosta
rona ritmu udan nian iha umakakuluk
leten.
rítmiku ~ rítmika, Adjetivu
rivál, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
hataru malu ho ita. Sin. hataru-maluk
rivalidade, Substantivu; Sin. hataru-malu
rivaliza, Verbu Hataru malu, taru malu.
ró, Substantivu Meiutransporte ida ne’ebé
namlele iha bee leten no ema uza atu
la’o iha tasi, bee-lihun ka mota.
ró-ahi, Substantivu Ró boot lahó laan ne’ebé
uza forsa hanesan turbina nian atu la’o
hodi tula ema ka naha.
ró-kidun, Substantivu Parte okos ró nian.
ró-riin, Substantivu Ai naruk ida ne’ebé ham-
riik iha ró leten no serve atu tara ka kesi
laan bá.
roda, Substantivu Objetu le’uk ka sirkulár
ida ne’ebé nakdulas, no serve atu halo
karreta, motór ka mákina la’o.
roda-rezerva, Substantivu Roda ne’ebé lori
iha karreta nia kotuk atubele uza ka troka
roda seluk bainhira aat.
roha mós roho, Substantivu Sasukat hosi
ita-nia liman-fuan ida nia rohan to’o
limanfuan sorin nia rohan bainhira ita-
nia liman sira nakloke.
rohan, Substantivu Parte hotu nian ka ikus
nian.
rohan, Verbu Sente ema laransusar tan seluk
nia terus, sente kompaixaun. Sin. hanoin,
sadi’a
rohan-laek, Adjetivu Laiha rohan; nafatin
ba nafatin.
rolu, Substantivu 1. Fita ida ne’ebé uza hodi
halo fotografia ka filme. 2. Silindru ida
ne’ebé nakdulas iha mákina ka aparellu
ruma. 3. Tubu ki’ikoan ne’ebé ema uza
atu bobar fuuk hodi halo sai kle’uk.
Roma, Substantivu Sidade boot no antigu
tebetebes iha Europa ne’ebé ohin loron
kapitál rai-Itália. Tinan rihun rua liubá
356 Roménia
Roma ne’e sentru ba Impériu Romanu
no sei ukun-fatin klarak Kreda Katólika
nian no horikfatin Amu-Papa nian.
roman, Substantivu Lakan nabilan hodi halo
ema no animál sira haree. Sin. naroman;
Liafuan-sorun: nakukun
romániku ~ románika, f. Adjetivu 1. (Dalen)
ne’ebé lia-inan latín mak hahoris. Sin.
neolatinu Ez. Lian portugés, españól,
katalaun, fransés, italianu no romenu
maka dalen romániku mahuluk sira. 2.
Kona-ba estilu arte ka arkitetura ne’ebé
nafunan iha rai-Europa parte loromonu
entre sékulu dalimak no sanulu-resin-
ruak.
romanse, Substantivu 1. Livru ne’ebé hato’o
istória naruk ne’ebé mehik ka imajiná-
riu de’it. 2. Livru ne’ebé haktuir istória
naruk kona-ba amantizada. dala barak
ema sira iha istória ne’e imajináriu de’it.
romansista, Substantivu Ema ida ne’ebé
hakerek romanse.
romántiku ~ romántika, f. Adjetivu 1. Kona-
ba romanse. 2. Ne’ebé hali’is ba amór;
amór nian. Sin. amorozu 3. Ne’ebé tuir
ka hali’is ba romantizmu. Liafuan-sorun:
klásiku 4. Ne’ebé imajinativu tebetebes,
ne’ebé hali’is ba mehi.
romantizmu, Substantivu/Verbu Estilu arte,
literatura no múzika ne’ebé imajinativu
tebetebes, no foka liuliu ema nia senti-
mentu sira, istória ka fafurak natureza
nian. Liafuan-sorun: klasisizmu
romanu ~ romana, f. Adjetivu Roma nian.
romanxe (lia-) Substantivu Variedade hosi
lia-padanés ne’ebé ko’alia iha kantaun
ka rejiaun Grizoins rai- Suisa nian, no
horikedas tinan 1937 rai-Suisa nia dalen
nasionál dahaat. Sin. ladinu
romaun (ai-) Substantivu Ai-fuan ida ho ku-
lit toos tebes, isin mean no musan barak.
Roménia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida ne’ebé boot tebes iha Europa lorosa’e.
Ez. Hasai tiha nia hosi kargu governa-
dór nian, governu Indonézia haruka Sr.
romenu ~ romena
Mário Carrascalão ba rai- Roménia nu’udar
embaixadór.
romenu ~ romena, f. Adjetivu Rai-Roménia
nian. Substantivu 1. Ema Roménia. 2.
(lia-romenu) Dalen neolatinu rai-Roménia
nian.
rona, Verbu 1. Simu son ho tilun. 2. See
tilun ka fó atensaun ba buat ne’ebé ema
seluk hatete. 3. Hatene buat ne’ebé ema
seluk hatete. Sin. komprende 4. Halo
tuir. Sin. obedese Rona misa katak bá
uma-reda hodi tuir serimónia misa nian.
rona-belek, Adjetivu Ne’ebé ita bele rona.
Sin. audivel
ronda, Substantivu/Verbu (Emalubun ne’ebé)
la’o bá-mai atu hatenik distúrbiu, na’ok
ka hahalok aat seluseluk. Sin. patrulla
ro’ok, Verbu Naksobu; sai rahun.
ropa, Adjetivu 1. (arkaiku) Rai- Europa nian,
europeu. 2. Malae, raiseluk nian, n.e.
fehuk-ropa Nota: Lalika konfunde lia-
fuan ne’e ho liafuan ketak roupa ‘hatais’.
rosak, Adjetivu Ne’ebé nia isin bokar no
forte. Sin. isinforte
rosan, Verbu Serbisu lisuk. Sin. kolabora
rose, Verbu Liu hodi kose buat ida nia lolon.
roska, Substantivu Ahuk ka dalan le’uk sira
iha parafuzu nia lolon.
rota mós rotan, Substantivu 1. Ai-sanak
naruk no isin ki’ik. 2. Dalan ne’ebé ha-
kotu nanis tiha ona atu ró, aviaun ka
karreta sira la’o, semo ka halai tuir.
rotasaun, Substantivu Ema sira troka malu
iha serbisu.
Rote, Substantivu Nusa ida iha rai-Timór
nia rohan sudueste, besik sidade Kupan.
Rai-Rote ne’e halo parte Timór Lorom-
onu Indonézia nian. Kuda-rote haktemik
kuda Rote nian ne’ebé aas no boot liu
kudatimur.
rotok, Verbu Hanehan hodi dodok.
rótulu, Substantivu Surat-tahan ki’ik ne’ebé
kesi hela ba buat ruma iha loja hodi
hatudu nia folin ka presu. Sin. etiketa,
folin-tahan
357 ruma
roupa, Substantivu Hena hodi falun isin-
lolon. Sin. hatais
roupaun, Substantivu Roupa ida hanesan
faru naruk ida, nakloke iha oin, no kesi
ho sintu ida, ne’ebé ema sira hatais bain-
hira sai hosi bañu.
roza, Substantivu Ai-funan boot no furak,
ho funantanan morin barak no ai-tarak
iha nia sanak. Kór-roza katak kórmean
naroman.
rozáriu, Substantivu Orasaun populár fiar
katóliku nian ne’ebé hakohak Avemaria
150 no orasaun seluseluk. Avemaria sira
nakfahe ba tersu tolu no dezena 15.
rua, Numerál Númeru ne’ebé tuir ida no
uluk-ba tolu, reprezenta ho algarizmu 2.
Ruanda (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika parte súl.
ruandés ~ ruandeza, f. Adjetivu Rai-Ruanda
nian. Substantivu Ema Ruanda.
ruanulu, Numerál Númeru ne’ebé tuir san-
ulu-resin-sia no uluk-ba ruanulu-resini-
da, reprezenta ho algarizmu 20.
rubéola, Substantivu Moras ida hanesan sar-
ampu ka au-melan ne’ebé virus ida ha-
mosu no ataka liuliu labarik-oan sira.
rublu, Substantivu Osan rai- Rúsia nian.
ruin, Substantivu Parte toos ne’ebé forma
estrutura ema ka animál nia isin nian.
Adjetivu 1. Iha ruin de’it. 2. Karutas ka
tarak. Liafuan-sorun: kabeer
ruina, Substantivu Uma ka estrutura seluk
ne’ebé naksobu tiha no sai rahun. Sin.
sobun
ruje, Substantivu Kozmétiku ne’ebé feto sira
uza atu pinta hasan mean.
rulote, Substantivu Uma ki’ik tuur iha roda
haat leten, ne’ebé karreta bele tonda.
Iha rain balu ema sira bá férias ho karreta
no rulote atu lalika hela iha otél.
ruma, Adjetivu 1. Ne’ebé ita la hatene ida-
ne’ebé loos. Ez. Ema ruma tohar kuadru
ne’e maibé ami la hatene sé loos. 2. Ne’e-
bé liu rua, maibé ita la dehan hira loos.
Sin. balu Ez. Iha surat ruma atu Ita-
ruminante
Boot asina.
ruminante, Adjetivu/Substantivu (Balada ho
limankukun) ne’ebé fale ka haknaan
du’ut. Sin. makfalek Ez. Karau no bibi
maka balada ruminante.
rumór, Substantivu Lia ida ne’ebé ema lori
kona-ba ema seluk nia hahalok ka situa-
saun ne’ebé foin mosu. Sin. boatu, lia-
anin, iis
rumu1, Substantivu Tua-manas ida halo hosi
tohubeen.
rumu2, Substantivu Ró nia dalan iha tasi.
runguranga, Adjetivu 1. Ne’ebé tau sabraut.
2. Ne’ebé book an no hakilar tun-sa’e.
Substantivu Hahalok book an no hakilar
tuin-sa’e, liuliu iha lurón ka fatin púb-
liku. Sin. distúrbiu
rupia, Substantivu Osan rai- Indonézia no
rai-Índia nian. Rupia indonézia uza iha
Timór Lorosa’e hotu, entre tinan 1976
no 2001.
rurál, Adjetivu Foho nian, la’ós sidade nian.
Ss
sá, Pronome Liafuan ne’ebé ita uza hodi husu
konaba buat ruma. Sin. saida Ez. Sá mak
ó sosa iha merkadu? Ne’e serve ba sá?
Iha loron sá de’it?
saan, Advérbiu Molok to’o tempu baibain
nian; lailais liu tempu ne’ebé hakotu
tiha ona. Sin. sedu Ohin loron liafuan
idane’e baibain uza tutan malu ho liafuan
dadeer, maka dadeersaan. Ez. Dadeer-saan
de’it nia bá tiha ona to’os.
saar, Verbu 1.. Uza kesak ka ai-knaar atu tau
fo’er hamutuk iha fatin ida. Sin. dasa 2..
Muda hosi fatin ida ba fatin seluk ho
358 sabetudu
Liafuan-sorun: urbanu, kotak
rusa (bibi-) Substantivu Animál maksusuk
ka mamíferu fuik ho dikur naruk iha
nia ulun.
Rúsia (rai-) Substantivu Rain no estadu
(Federasaun Rusa) ida ne’ebé boot tebes
iha Europa no naknahe ba Ázia nia ro-
han lorosa’e. Nasaun tempu uluk kaer
Klibur Soviétiku nia hun no mós ukun
Bloku Soviétiku ne’ebé hakohak rain
barakliu Europa Lorosa’e nian.
rusu ~ rusa, f. Adjetivu Rai-Rúsia nian. Sub-
stantivu 1. Ema Rúsia. 2. (lia-rusu) Dalen
rai- Rúsia nian.
rusun, Verbu Sama rai ho ain sira. Sin. teik
rutura, Substantivu Fatin tohar, liuliu iha
organ isin nian. Sin. tatohar
ruu (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida ne’e-
bé nia ai toos tebes. Sin. aibubur metan
ruun, Verbu 1. Tata buat ruma iha ibun laran
hodi halo nia sai rahun, n.e. batar sona.
2. Tata nehan hodi halo tarutu maka’as.
forsa maka’as atubele hamohu ka ha
moos buat ruma.
sábadu, Substantivu Loron dahituk semana
nian; ida ne’ebé tuir loron-sesta no molok
atu tama domingu.
Sábadu-Aleluia, Substantivu Loron uluk-ba
Domingu-Páskua.
sabak, Verbu 1. Ko’alia sabraut hanesan bebé.
Sin. babak 2. Ko’alia demais. Sin. rega
sabaun, Substantivu Substánsia, baibain toos
no morin, ne’ebé ita uza ho bee atu fase
isin ka roupa.
sabetudu, Substantivu Ema halo-an ne’ebé
sabir
hanoin katak nia hatene hotu-hotu.
sabir, Verbu Halo kabeer ai.
sabór, Substantivu Sente morin hahán nian.
sabota, Verbu Halo aat buat ruma ka sasán
importante sira ho intensaun atu estraga
ema seluk nia serbisu ka klibur, liuliu iha
kontestu funu ka revolusaun ninian.
sabotajen, Substantivu
sabotadór ~ sabotadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé halo sabotajen.
sabraut, Advérbiu/Adjetivu Halo ladi’ak, la
halo ho hanoin di’ak ka matenek, ho ar-
biru sagrada de’it, la tuir fatin, laiha
orden. Ez. Tránzitu iha Dili sabraut
tebes durante períodu tranzisaun nian.
saburaka mós sabraka, Substantivu Ai-fuan
ida hosi grupu sitrinus nian ne’ebé midar
no kór-kinur nakukun (kórsabraka) bain-
hira tasak.
sabutar, Adjetivu/Verbu (Sai) kalohan metin
no nakukun uitoan. Sin. salabu
sadan, Substantivu 1.Fatinlulik.2.Emaniarate.
sadere, Verbu Hamriik ka tuur ho isin parte
kotuk ka sorin nian hali’is hodi rabat ba
objetu ruma hanesan ai-hun, parede ka
ba ema seluk.
saderek, Adjetivu
sadi’a, Verbu Iha laran-kasian ba ema ruma.
Sin. rohan Ez. Maromak sadi’a nia ema
sira ne’ebé, maski terus, hakarak moris
tuir Nia hanorin.
sadi’ak, Adjetivu; Sin. piedozu
sadi’an, Substantivu; Sin. rarohan, kompaix-
aun, piedade
sadik, Verbu 1.. Uza liafuan ka hahalok atu
dada ema atu halo asaun ruma; babeur
ka tenta ema atu halo buat ruma. Sin.
dezafia 2.. Provoka ka tenta ba hahalok
seksuál.
sádiku ~ sádika, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé gosta halo ema seluk terus.
sadizmu, Substantivu
sa’e, Verbu 1.. Bá leten. Ez. Gerilleiru sira
sa’e foho atubele sees husu inimigu sira.
Liafuan-sorun: tun 2.. Naboot ka sai boot
359 sakat
badadaun. Ez. Labarik ne’e sa’e lailais.
3.. Tama ba veíkulu ka tuur iha kuda
leten hodi bá fatin ruma. Ez. Viajante
balu sa’e daudaun ba sira-nia autokarru,
sira seluk fali sa’e de’it kuda. 4.. (liafuan
indelikadu) Halo relasaun seksuál.
safira, Substantivu Fatuk-murak ida ne’ebé
kór-azúl no haree-borus.
sagradu ~ sagrada, f. Adjetivu 1. Kona-ba
relijiaun, Maromak, santu ka matebian
sira. Sin. lulik Ez. Múzika ne’ebé ita toka
ka hananu iha umakreda laran tenke
furak no mós sagradu, labele hanesan
múzika baibain ka festa nian. 2. Ne’ebé
merese respeitu boot no ita labele harau
ka viola.
sai, Verbu 1. Sees hosi fatin ruma hodi bá
li’ur. Ez. Tuku hira maka sira sai hosi
eskritóriu? 2. Sees ba fatin seluk; husik
hela fatin ba tempu badak ruma. Ez.
Maria sai no seidauk tama filafali. 3.
Sees an hosi fatin ruma hodi hahú viajen
ida. 4. Mosu iha televizaun; publika iha
jornál, revista no seluseluk tan. Ez.
Dona Fernanda sai iha televizaun hori-
kalan. 5. Muda hosi estadu ka kondi-
saun-moris ida ba estadu ka kondisaun
seluk. Ez. Uluk nia kiak bainhira nia
sei ki’ik, maibé oras ne’e nia sai riku tanba
badinas no serbisu maka’as.
saia, Substantivu Hena-hatais feto nian ne’ebé
aperta iha knotak, tabele to’o ain ka to’o
de’it aintuur.
saián, Verbu/Substantivu Sente triste uitoan
tanba ita hela dook hosi ema ka fatin
ida ne’ebé ita hadomi. Sin. nostaljia,
saudades
saida, Pronome Liafuan ne’ebé ita uza hodi
husu konaba buat ruma. Sin. sá Ez. Julieta
moras saida? Livru saida mak ó hakarak?
sakan, Substantivu Kidan.
sakar, Verbu La’o hasoru hodi bula atu hanetik.
Sin. opoin
sakarina, Substantivu Masin-midar artifisiál.
sakat mós saki, Verbu Loke ho tudik; ko’a
sakramentu
hodi halo kanek naruk.
sakramentu, Substantivu 1. Ritu relijiozu
ne’ebé Kreda Katólika no Kreda Orto-
doksa hala’o nu’udar sinál kona-ba grasa
ka tulun espesiál ne’ebé Maromak haraik
ba ema ne’ebé simu tiha. Iha sakramentu
hitu, maka sarani (batizmu), krizma (kon-
firmasaun), peniténsia (konfisaun), eu-
karista (Santa Komuñaun), kaben, orden
saserdotál no mina-sarani (kutan ba moras
sira). 2. Selebrasaun eukaristia nian,
hodi fóhanoin Han-Kalan Ikus ne’ebé
Jezús halo ho Nia eskolante sira molok
atu mate iha krús. 3. Elementu sira
(paun no tua-uvas) ne’ebé padre halulik
iha Eukaristia hodi hafila ba Jezús Kristu
Nia futar isin no raan.
sakramentál, Adjetivu
sakráriu, Substantivu Kaixa ida ne’ebé tuur
iha altár leten atu rai sibóriu ho Santí-
simu Sakramentu iha laran. Sin. taber-
nákulu
sakrifika, Verbu 1. Hasa’e ka oferese ba
Maromak, iha serimónia lulik ruma,
buat ida ne’ebé folin-boot. Sin. haterun
2. Fó ba ema seluk, ho laran-luak, buat
ida ne’ebé ita hadomi no lakohi lakon.
Ez. Iha funu laran asua’in barak sakri-
fika sira-nia moris ba sira-nia povu.
sakrifísiu, Substantivu; Sin. terun
sakrifisiál, Adjetivu
sakriléjiu, Substantivu Sala hodi halo aat ka
halo pouku buat ida ne’ebé lulik ka sa-
gradu. Ez. Halimar ka husik kilat iha
uma-kreda laran ka halo aat rate ne’e
sakriléjiu: Maromak sei fó kastigu boot
lahalimar ba ema ne’ebé halo sakriléjiu.
sakrílegu ~ sakrílega, f. Adjetivu
sakristaun, Substantivu Ema ne’ebé hola
konta sakristia.
sakristia, Substantivu Kuartu besik altár ka
santuáriu, iha uma-kreda laran, atu rai
paramentu, misál no buat lulik seluseluk
tan ne’ebé uza iha misa ka lirurjia, no
mós troka-fatin ba amu-lulik sira molok
360 sala-maluk
atu hahú ka bainhira ramata tiha misa.
saksofone, Substantivu Instrumentuanin
modernu, halo hosi birak, ho xave barak
no palleta hanesan klarinete ninian.
saksofonista, Substantivu Ema ne’ebé toka
saksofone. Sin. tokadór-saksofone, mak-
tokak-saksofone
saku, Substantivu Fatin mamar, baibain halo
hosi surattahan, plástiku ka hena, hodi
tau ka haloot sasán.
sakunar, Substantivu Kutun ki’ik si’ak rai
nian, namaluk ho labadain maibé ho
forma hanesan boektasi ne’ebé uza tarak
iha nia ikun atu tata.
sala, Substantivu 1. Hahalok ka hanoin
ne’ebé la loos. 2. Hahalok ne’ebé sai hosi
dalan ne’ebé loos, ka kontra lei ka regra
ruma. 3. Hahalok kontra Maromak nia
ukunfuan ka mandamentu Sin. pekadu
Verbu Halo sala Sala dalan katak la hatene
atu bá loos ne’ebé ka atu halo loos saida.
Sala malu katak la tuir malu iha hanoin
ka ko’alia. Advérbiu Hodi sees hosi
buat ne’ebé loos.
sala, Substantivu Kuartu boot no luan ne’ebé
ema uza atu hala’o atividade ruma, hane-
san hanorin, sorumutu, konsertu ka buat
seluseluk tan. Sin. kehan
salabu, Adjetivu Ne’ebé ladún moos tanba
fo’er ka naroman mukit. Sin. sabutar,
malahuk
saladevizita: haree salavizita
sala-jantár, Substantivu Sala ka kuartu iha
uma laran ne’ebé baibain ema uza hodi
han. Sin. kehan-han
salak, Adjetivu 1. Ne’ebé iha sala ka halo
sala. 2. Ne’ebé ladún boot no ladún ki’ik.
Sin. natoon
sala-komandu, Substantivu Kuartu ida iha
ne’ebé ema kontrola hosi dook mákina
ka aparellu seluk, hanesan fogete. Sin.
kehan-komandu
sala-laek, Adjetivu Ne’ebé la iha sala; moos
hosi sala.
sala-maluk, Substantivu Ema ida ne’ebé tulun
sala-na’in
ema seluk atu halo buat ruma ne’ebé
aat. Sin. kúmplise
sala-na’in, Substantivu Ema ida ne’ebé halo
sala ka pekadu. Sin. maksalak
salada, Substantivu Ai-tahan ne’ebé ema han
hamutuk ho ai-han sira seluk, no baibain
hafurak ho mina, masin no tua-siin.
saláriu, Substantivu Osan ne’ebé simu nu’udar
selun ba ita-nia serbisu baibain nian.
Sin. vensimentu
salariál, Adjetivu
salasala, Advérbiu Atu kona, besik atu. Sin.
kuaze, kurakuran Ez. Nia atu mate
salasala bainhira nia halai hosi ninia in-
imigu sira.
salaun, Substantivu Uma-laran ka kehan
boot liu sala baibain nian.
sala-vizita, Substantivu Kuartu boot iha uma
laran hodi simu bainaka sira.
salenda, Substantivu Ornamentu huosi hena
ka tais ne’ebé baibain ema kesi hale’u
knotak ka tara ba kakorok.
salezianu ~ saleziana, f. Adjetivu/Substantivu
Membru hosi orden relijioza ida Igreja
Katólika nian ne’ebé tuir Saun Juaun
Bosco nia regra. Saun Fransisku de Sales,
ambispu fransés ida ne’ebé moris iha
sékulu da-17, mak orden ne’e nia patraun.
salga, Verbu Hameer ai-han ho masin atu
labele aat.
salgadu ~ salgada, f. Adjetivu
salmu (ikan-) Substantivu Ikan-tasi espésie
ida ho na’an kór-roza ne’ebé ema han
barak nu’udar ikan-lata.
salmu, Substantivu Hananuk lulik ne’ebé
hakerek iha Testamentu Tuan no uza bei-
beik iha liturjia sarani.
salsa, Substantivu Ai-horis ki’ikoan hanesan
du’ut, ne’ebé baibain ema tau ba hahán
hodi loke ema nia apetite.
salsa-boot, Substantivu Modo ida hanesan
salsa naruk ne’ebé morin ho kain matak,
ne’ebé ema uza liuliu hodi halo sopa ka
gizadu. Sin. salsa manu-kelen, aipu
saltériu, Substantivu Livru salmu sira-nian.
361 samen
salurik, Substantivu Sombrelu tradisionál,
halo hosi tali-tahan ne’ebé tesi sai rohan
nakrakat, halo kabeer, hafoin suku nia
rohan hodi hirik ka tali hakloran.
salva, Verbu Hasai hosi perigu. Sin. ho’ir
salvasaun, Substantivu
salvadór ~ salvadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé hasai ema seluk ka buat ida hosi
perigu. Sin. maho’ir Ez. Jezús Kristu mak
ema sira-nia salvadór mesak = Elsalvadór
tanba Nia bele hasai ita hosi perigu in-
fernu rohan-laek nian.
Salvadór (rai-) = Elsalvadór
salvadoreñu ~ salvadoreña, f. Substantivu
Rai-Elsalvadór nian. Substantivu Ema
Elsalvadór.
sama, Verbu Foti ain tula ba leten hodi hane-
han. Sin. haksamak Ez. Ema gosta sama
hare bainhira nia tempu to’o.
sama-fatin, Substantivu 1. Fatin ida ne’ebé
ema (baibain) sama. 2. Le’un halo hosi
besi, tabele tun hosi selan, ne’ebé ema
hatama nia ain bá bainhira atu sa’e kuda.
samatuku mós santuku, Substantivu Ai-hun
hosi família akásia ho fuan naruk no iha
musanmusan ki’ik ne’ebé ema kuda atu
fó mahon ba kafé-hun. Ema han nia musan
bainhira sei nurak, bele han matak de’it
ka sona tasak hanesan fore-rai. Dala
barak ema tesi nia tahan hodi fó ba
animál hanesan fahi, bibi no kuda.
Naran-Botániku: Albizzia procera
Same, Substantivu Vila ida iha tasi-mane,
besik Ainaru; kapitál distritu Manufahi
nian. Sin. Manufahi
same, Substantivu Ai-nani espésie ida ne’ebé
fó fuan boot hanesan fehuk.
samea, Substantivu Animál makdolar, bai-
bain ibun-moruk, ne’ebé nia isin ki’ik
no la iha ain.
samen, Substantivu Na’an iha ema nia isin
ne’ebé la iha bokur maibé forte no iha
enerjia maka’as hodi habele movimentu,
hanesan iha liman-kabun, kabaas, iha
ain-kabun no iha kelen. Sin. múskulu
samen-talin
samen-talin, Substantivu Uat forte ida ne’ebé
tutan samen ka múskulu ba ruin. Sin.
dohan
Samoa (rai-) Substantivu Nusa-lubun iha
Tasi-Boot Pasífiku loromonu ne’ebé halo
parte rai-Polinézia no nakfahe ba estadu
rua, maka Samoa Loromonu (nasaun
independente ida) no Samoa Amerikana,
ne’ebé Estadu Naklibur Sira Amérika
Nian sei ukun nafatin.
samoanu ~ samoana, f. Adjetivu Rai-Samoa
nian. Substantivu 1. Ema Samoa. 2. (lia-
samoanu) Dalen rai-Samoa nian.
samodo mós samodok, Substantivu Samea
espésie ida ho kór matak.
Sampeterzburgu, Substantivu Sidade boot
iha rai-Rúsia loromonu, iha Tasi Báltiku
nia ibun, ne’ebé hetan naran Leningradu
durante ukun komunista sira-nian iha
sékulu da-20. Naran ne’e nia arti ‘sidade
Saun Pedru nian’.
sanak, Substantivu 1. (ai-sanak) Parte hosi
ai ne’ebé sai ka moris hosi nia kain ka
lolon. 2. Empreza ka klibur nia uma ka
loja lokál. Sin. sukursál Ez. Banku ne’e
iha sanak iha Baukau no Lospalos. Ain-
sanak katak hatais kalsa naruk.
sanametan, Substantivu Ai-rahun metan
hanesan ahikadesan ne’ebé semo hamu-
tuk ho ahi-suar no bele hafo’er sanan,
taxu ka parede.
sanan, Substantivu Resipiente ka fatin ne’e-
bé ema uza atu te’in ai-han. Sanan kuru-
bee, resipiente ka fatin ne’ebé uza atu kuru
bee.
sandálias, Substantivu Sapatu simples ho
sola hanesan sapatu baibain ninian no
estrutura leten nian ne’ebé halo ho kulit
ka plástiku no nakloke.
sanduixe mós sandes, Substantivu Paun-ta-
han rua ka fera ba rua ne’ebé iha nia leet
ema tau manteiga, keiju ka na’an.
sangesuga, Substantivu Ular-bee ida ne’ebé
belit ba balada ka ema nia kulit atubele
susu nia raan. Sin. matak, susu-raan
362 santu-finjidu ~ santafinjida
sangíneu ~ sangínea, f. Substantivu Raan
nian. Sin. raak
sani, Verbu 1. Hato’o ho lian maka’as buat
ruma ne’ebé aprende tiha ona, hanesan
poezia ka orasaun. Sin. resita 2. (arti
tuan) Fó sai ho lian maka’as buat ne’ebé
hakerek iha surat-tahan leten. Sin. lee
sani, Verbu Tau ai-han ka tahu ba ahi-klaak
leten atu bele tasak. Sin. tunu
sanitáriu ~ sanitária, f. Substantivu Kona-ba
saúde públika.
sánskritu (lia-) Substantivu Dalen lakin rai-
Índia nian ne’ebé sei uza nu’udar lian
litúrjiku iha relijiaun indú. Lia-malaiu
soi liafuan sánskritu barak. Sira balu tama
mós ba lia-tetun, n.e. kota, sasin, suta,
mutisala, tabe.
santa: haree santu
Santa Lúsia, Substantivu Illa no estadu ki’ik
iha Tasi-Antillas.
santan, Substantivu Nuu-been hanesan susu-
been ne’ebé mai hosi nuuisin ne’ebé ema
koi no kumu atu hois hodi hetan nia
been mutin.
santantoni (ai-) Substantivu Ai-hun espésie
ida ne’ebé fó funan mutin no kinur ne’e-
bé boot no morin. Sin. franjipani
santifika, Verbu Halo sai santu. Sin. halulik
santifikadu ~ santifikada, f. Adjetivu
santifikasaun, Substantivu
santu ~ santa, f. Adjetivu Kona-ba relijiaun
ka Maromak. Sin. lulik Substantivu 1.
Ema ne’ebé bainhira mate tiha, Kreda
konsidera lulik tanba buat di’ak barak
ne’ebé nia halo ba Maromak ka ba povu.
2. Ema sei moris hela ne’ebé laran-di’ak
no laran-luak tebetebes, hamta’uk Maro-
mak no fó nia an ba tulun ema seluk.
santidade, Substantivu
santuáriu, Substantivu 1. Fatin hakmatek
no metin ne’ebé ema halai bá atu sees
hosi perigu ruma. Sin. hakmahanfatin
2. Fatin ida ne’ebé ema haklulik ka kon-
sagra ba kultu relijiozu.
santu-finjidu ~ santafinjida, f. Substantivu
sanulu
Ema laranmakerek kona-ba relijiaun,
ne’ebé halo an hanesan ema santu maibé
afinál la’ós di’ak liu ema seluk.
sanulu, Numerál Númeru ida tuir sia no ul-
uk-ba sanuluresin- ida, hakerek ho sím-
bolu 10 (algarizmu indu-árabe) ka X
(algarizmu romanu).
sapataria, Substantivu 1. Knaar ka ofísiu halo
sapatu. 2. Loja ida ne’ebé fa’an sapatu
de’it.
sapateadu, Substantivu Dansa oin ida iha
ne’ebé ema marka ritmu múzika nian
hodi tuku rai ho sapatu espesiál ne’ebé
iha besi-tahan ki’ik ida iha saltu okos.
sapateiru ~ sapateira, Substantivu Ema ne’ebé
halo sapatu foun ka hadi’a sapatu aat sira.
Sin. badain-sapatu Ai-sapateiru, ai-hun
espésie ida ne’ebé ema uza atu halo san-
dálias. Naran-Botániku: Dolichoan-
drone spathacea
sapatilla, Substantivu 1. Sapatu mamar lotuk
ne’ebé ema uza atu dansa iha balé. 2.
Sapatu-desportu mamar ne’ebé ema uza
hodi halai iha tasi-ibun, joga tenis nst.
sapatu, Substantivu Ida ne’ebé ema hatais ka
tau ba ain atubele proteje hosi objetu
kro’at sira. Sin. kaso, ain-fatin
sapatu-fatin, Substantivu Fatin iha ne’ebé
ema baibain rai sapatu.
sapatu-talin, Substantivu Tali ida ne’ebé ema
uza hodi kesi sapatu atu labele namkore.
Sin. lasu
sarampu (moras-) Substantivu Virus ida ne’e-
bé fó isin-manas hodi halo pontu mean
barak atu mosu iha ema nia kulit. Sin.
aumelan, au-funan
sarani, Substantivu 1. Ema ne’ebé fiar iha
Jezús Kristu nu’udar Maromak-Oan.
Sin. kristaun 2. Sakramentu batizmu.
Adjetivu Hetan tiha ona batizmu no sai
kristaun ida. Verbu Fó sakramentu ida
ne’ebé halo ema ida sai kristaun no mem-
bru Kreda nian. Sin. batiza
Sardeña (rai-) Substantivu Illa boot iha rai-
Itália nia sorin loromonu iha Tasi Medi-
363 saseluk
terráneu, ne’ebé ohin loron Itália mak
ukun.
sardiña, Substantivu Ikan-tasi mutin ki’ik
ne’ebé uza barak nu’udar ikanlata.
sardu ~ sarda, f. Substantivu Rai-Sardeña
nian. Substantivu 1. Ema Sardeña. 2. (lia-
sardu) Dalen romániku rai-Sardeña nian.
sarebak, Verbu 1. Sente raan-sa’e tan susar
ka problema ruma ne’ebé mosu derre-
pente. Sin. atrapalla 2. Hakfodak.
saren, Substantivu Lahan-lubun ka fuuk
ne’ebé tabelen sai.
saria (ai-) Substantivu Ai-hun espésie ida ho
ai kmaan no morin ne’ebé uza barak
iha konstrusaun, liuliu hodi halo ró.
Naran-Botániku: Cedrela toona
sarjentu, Substantivu Diviza ka postu médiu
ba ofisiál militár ka polísia.
sarkazmu, Substantivu Dehan kontráriu ba
ida ne’ebé ita hanoin tuir loloos hodi
halo pouku ema seluk. Sin. kasuada
sarkástiku ~ sarkástika, f. Adjetivu
saruntu, Verbu Tama ka sai barak, hodi halai
no arbiru de’it. Ez. Mestra dehan ba la-
barik sira atu labele saruntu bainhira
tama ba teatru.
sasabir, Substantivu Hahalok sabir nian.
sasadik, Substantivu Hahalok sadik nian.
Sin. dezafiu
sasa’ek, Substantivu Hahalok sa’e nian.
sasahik, Substantivu Ai-horis ida ne’ebé fó
funan mutin ki’ikoan no musan ne’ebé
serve atu halo ai-han manas ida hanesan
ai-manas. Sin. mostarda
sasaik, Substantivu Hahalok sai nian.
sasán, Substantivu 1. Buat sira. 2. Buat sira
ne’ebé ema ida soi nu’udar rikusoin ka
instrumentu sira.
sasán-lulik, Substantivu Organ seksuál sira.
Sin. moen
sasasin, Substantivu Hahalok fó sasin nian.
sasatan, Substantivu Hahalok satan nian.
saseik, Substantivu 1. Hahalok seik nian. 2.
Fatin atu hadalan bee. Sin. kanu
saseluk, Substantivu Ema ida ne’ebé troka
sasemok
ka reprezenta ema seluk. Sin. reprezen-
tante
sasemok, Substantivu Hahalok semo nian.
Sin. vou Ez. Ami bá aeroportu hodi hein
sasemok hosi Bali.
sase’ok, Substantivu Hahalok se’ok nian.
saserdote, Substantivu Mane ida ne’ebé hala’o
kultu relijiozu no hanorin kona-ba
Maromak. Sin. amlulik,na’i-lulik,padre
saserdotál, Adjetivu
saserek, Substantivu Hahalok ka efeitu sere
nian; bee ne’ebé sa’e maka’as no suli ba
fatin-fatin hodi halo ema bele mout.
Sin. bee-taka, bee-sa’e, lalubur, inunda-
saun, rainabeen
saseren, Substantivu Hahalok seren nian.
Sin. kudalian
sasi, Verbu Kore ka loke. Sasi fuuk katak bobar
fuuk hodi kesi ho fita.
sasidak, Substantivu Hahalok sidak nian.Sin.
meditasaun, kontemplasaun
sasihik, Substantivu Hahalok sihi nian.
sasiih, Verbu/Substantivu Tarutu ne’ebé na’an
ka ai-han seluk halo bainhira ita sona
ka tunu.
sasi’ik, Substantivu Hahalok si’ik nian.
sasiin, Substantivu Kualidade siin.
sasiluk, Substantivu Hahalok silu nian.
sasimuk, Substantivu Hahalok simu nian.
Sin. resepsaun
sasin, Substantivu Informasaun kona-ba buat
ruma ne’ebé akontese ka mosu ne’ebé
ema ida haree no hatene. Sin. testemuñu
sasin, Adjetivu Ne’ebé ema sasi tiha ona
(liuliu fuuk).
sasin-na’in, Substantivu Ema ne’ebé fó sasin.
Sin. testemuña
sasirin, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok) proteje
ka hamahan atu mahon, manas, udan,
anin la perigu seluk labele tama ka kona.
2. (Hahalok) fó tulun ruma. Sin. asisténsia
sasirin-uluk, Verbu/Substantivu Babalik ka
tratamentu médiku ne’ebé fó ba ema
kanek liutiha asidente ka iha emerjénsia
ruma. Sin. prontusokorru Ez. Ha’u-nia
364 sasukit
biin boot la’ós enfermeira, maibé tuir
tiha ona kursu sasirin-uluk no hatene
barak kona-ba bali moras sira.
sasisik, Substantivu Hahalok sisi nian. Sin.
ezijénsia
sasobuk, Substantivu Hahalok sobu nian.
Sin. destrusaun
sasoek, Substantivu Hahalok soe nian.
sasoik, Substantivu Kondisaun soi ka sai buat
ruma nia na’in. Sin. posesaun
saso’ik, Substantivu Kondisaun so’i nian.
Sin. méritu; validade
sasoin, Substantivu Hahalok soi ka redime
nian. Sin. redensaun
sasolat, Substantivu Hahalok solat nian. Sin.
imigrasaun
sasolur, Substantivu Hahalok solurnian.
sasonak, Substantivu Hahalok sona nian.
sasoran, Substantivu Hahalok soran nian.
Sin. provokasaun, insitamentu
sasorik, Substantivu Hahalok sori ka defende
nian. Sin. defeza
sasoro, Substantivu Ai-han ida ne’ebé te’in
to’o atu rahun didi’ak no been hela;
sasoro ne’e baibain fó ba labarik ki’ik ka
ema moras sira.
sasoruk, Substantivu Hahalok soro nian.
Sin. kasa; peska
sasoruk, Substantivu Hahalok soru nian.
sasosak, Substantivu Hahalok sosa nian.
sasouk, Substantivu Hahalok sou nian. Sin.
eskavasaun
sasubar, Substantivu Hahalok subar nian.
sasudik, Substantivu Hahalok sudi nian.
sasuit, Substantivu 1. Objetu tarak uza atu
sui fuuk ka fulun. 2. (hudi-sasuit) Hudi-
fuan ne’ebé hakrobuk ka moris hamutuk
iha ai-sanak rohan.
sasukat, Substantivu 1. Hahalok sukat nian.
2. Buat ida nia naruk badak ka tamañu.
3. Hahalok ne’ebé ema hala’o atu rezo-
lve problema ruma. Sin. medida
sasukit mós sukitsukit, Verbu Sukit fila-fila.
Sasukit lia katak foti filafali kazu ne’ebé
ko’alia kona-ba; levanta fali problema.
sasukuk 365
sasukuk, Substantivu 1. Hahalok suku nian.
ka rezultadu hosi suku nian, hanesan
roupa, hena, nst. 2. Moras maka’as iha
uat, hanesan bainhira toba sala hodi halo
kakorok ka kotuk moras.
sasulik, Substantivu Hahalok suli nian. Sin.
korrente, sirkulasaun
sasulu, Substantivu Ai ida ne’ebé ita sunu
nia rohan atu fó naroman. Sin. ahimasa
sasumak, Substantivu 1. Hahalok suma nian.
2. Sistema hodi suma ka hadalan sai bee
fo’er.
sasurak, Substantivu Hahalok sura nian.
sasurik, Substantivu Hahalok suri nian.
sasuruk, Substantivu Hahalok suru nian.
sasusuk, Substantivu Hahalok susu nian.
satan mós sata, Verbu 1. Hanetik buat ruma
atu labele tama ka kona, n.e. loron, udan,
anin, ka tukun. 2. Hamahan ka proteje.
satán, Konjunsaun No mós, tutan ba ida-
ne’e. Sin. saida tan Ez. Nia matenek tebes
satán iha osan barak.
Satanás, Substantivu Anju aat idane’ebé
ulun-boot diabu ka demóniu sira-nian,
Na’i Maromak Nia inimigu boot ne’ebé
babeur ema sira hodi dada ba aat. Sin.
Lusíferu
satániku ~ satánika, f. Adjetivu 1. Kona-ba
anju aat Satanás ka diabu sira seluk. 2.
Aat no kruél atumate.
satélite, Substantivu 1. Lolon ida ne’ebé na-
kdulas hale’u planeta ida. 2. Ema ka na-
saun ne’ebé halo tuir ema ka nasaun seluk
hanesan atan.
satisfás, Verbu Halo ema sente laran-hak-
matek ka haksolok. Sin. halo kontente
Ez. Governu nia planu kona-ba eis-Fali-
ntíl seidauk satisfás ema barak.
satisfasaun, Substantivu
satisfatóriu ~ satisfatória, Adjetivu
satisfeitu ~ satisfeita, f. Adjetivu Sente kon-
tente, haksolok ka hakmatek tan buat
ida ne’ebé ita foin simu ka ema seluk
halo mai ita.
Saturnu, Substantivu 1. Planeta daneen sis-
savunés ~ savuneza
tema lorok nian, ho kadeli rairahun ida
ne’ebé nakdulas hale’u nia. 2. Romanu
antigu sirania maromak ida.
saudades, Substantivu Sente triste uitoan
tanba ita hela dook hosi ema ka fatin
ida ne’ebé ita hadomi. Sin. nostaljia,
saián Ez. Ha’u iha saudades tebes ba
ha’u-nia rain.
saúde, Substantivu Kondisaun bainhira ema,
nia isin ka nia knaar ruma la’o didi’ak.
Sin. isin-di’ak
saugati, Substantivu Buat ruma ne’ebé fó ba
ema seluk. Sin. prezente, buat-karan
Advérbiu La presiza selu filafali, fó de’it.
Saugati de’it katak kole leet de’it, la fó
rezultadu ida.
saun, Substantivu (fatuk-saun) Objetu todan
hosi besi ka fatuk-isin ne’ebé rohan ida
kesi ba ró ka bero no rohan seluk fali kesi
ba kabu ka tali hodi soe ba tasin-kidun
atubele halo ró ka bero metin iha nia
fatin. Verbu (fatuk-saun) Hapara ró hodi
soe tun fatuksaun.
Saun, Abreviatura Títulu ba santumane ida,
n.e. Saun Mateus, Saun Tomás.
sauna, Substantivu Bañu oin ida ne’ebé uza
bee-suar manas envezde bee.
Saun Kristovaun no Neves, Substantivu
Rain no estadu ki’ikoan iha Tasi-Antillas.
Saun Mariñu, Substantivu Rain noestadu
ki’ikoan iha rai- Itália norte.
Saun Pedru no Mikelón, Substantivu De-
partamentu tasibalun ida rai-Fransa
nian, nakfati rabat rai- Kanadá nia raat
lorosa’e.
Saun Tomé no Prinsípe, Substantivu Nusa-
lubun no estadu ki’ikoan iha Tasi Atlán-
tiku besik rai- Áfrika nia raat sudueste.
Saun Visente, Substantivu Nusa-lubun no
estadu ki’ik iha Tasi-Antillas.
Savu, Substantivu Rai-kotun ki’ik ida ne’ebé
nakfati iha rai-Rote no rai- Sumba nia
leet no halo parte Repúblika Indonézia.
savunés ~ savuneza, f. Adjetivu Rai-Savu
nian. Substantivu 1. Ema Savu. 2. (lia-
se 366
savunés) Dalen rai-Savu nian.
se, Konjunsaun Liafuan idane’e hatudu kon-
disaun ne’ebé bele tebes, bele mós lae.
Sin. karik Ez. Se ó bá loja, keta haliha
hola jornál mai ha’u.
sé1, Pronome Mahusuk Ema idane’ebé ita husu
konabá. Ez. Sé mak mai ohin dadeer?;
Sira hatene sé mak nia aman loloos.
sé2, Substantivu Letra C nia naran. Letra ne’e
ita la uza hodi hakerek liatetun maibé
serve fali hodi hakerek liaportugés,
lia-fataluku no lia-kemak. Liafuan bara-
kliu ne’ebé iha letra C iha portugés ita
hakerek ho K ka S iha tetun.
Sé3, Substantivu Dioseze nia sede jerál. Santa
Sé katak sentru Kreda Katólika nian iha
sidade Vatikanu.
seban, Verbu Tuir kostume foun. Sin. toman
seda, Substantivu Hena oin ida halo hosi suta.
sedativu ~ sedativa, f. Adjetivu Ne’ebé halo
ema laran-nakali atu sente hakmatek no
kalma. Substantivu (sedativu) Aimoruk
ne’ebé halo ema laran-nakali atu sente
hakmatek no kalma. Sin. kalmante
sedé mós CD, Substantivu Disku ida ne’ebé
iha gravasaun ho múzika, filme, prog-
rama ka dokumentu ruma. Sin. disku
kompaktu
sedok, Substantivu Ai-han ne’ebé te’in ham-
utuk de’it ka kahur malu n.e. foos, ai-
tahan, lakeru, foretali nst. Verbu Te’in
ka prepara ai-han tipu ida-ne’e.
sedu, Advérbiu Molok to’o tempu baibain
nian; lailais liu tempu ne’ebé hakotu
tihaona. Sin. sedu Ez.Tanbaniaeskolahahú
tuku hitu dadeer, nia hadeer sedu de’it.
sedús, Verbu 1. Dada ba salafo’er. 2. Fó gostu
boot ba, halo fuan atu monu ba. Sin.
enkanta
sedusaun, Substantivu
sedutór ~ sedutora, f. Adjetivu/Substantivu
(Ema) ne’ebé sedús.
see, Verbu Fila buat ruma (liuliu tilun, matan
ka liman) ba buat seluk; hatudu loos ba
buat seluk.
seguru ~ segura
sees, Verbu Sai hosi nia dalan. Ez. Ami sees
ba sorin atu labele xoke ho motór ne’ebá.
segmentu, Substantivu 1. Baluk ida ne’ebé
ema tesi sai. 2. Parte ka balun ida. Sin.
katesik, seksaun
segredu, Substantivu 1.. Lia ida ne’ebé ema
seluk la bele hatene ka deskobre; lia
ne’ebé ita lakohi fó sai ba ema ida. Sin.
lia-sumik, liasubar 2.. Kombinasaun-
númeru ne’ebé uza envezde xave atu halo
ema susar atu loke kaixaforte ida. Ez.
Ha’u la hatene segredu atubele loke kai-
xaforte ne’e.
segrega, Verbu Haketak tuir lei.
segregasaun, Substantivu
segunda (loron-) Substantivu Loron ne’ebé
uluk iha loron serivisu nian, ida ne’ebé
tuir loron-domingu no ulukba loron-
tersa. Sin. segunda-feira
segundu ~ segunda, f. Adjetivu Númeru or-
dinál ne’ebé tuir ida uluk ka dahuluk
kedas; ba dala rua. Sin. daruak Ez. Ha’u-
nia oan boot mane ida maibé ida segundu
feto ida. Substantivu Ida hosi tempu-
baluk neenulu ne’ebé hamutuk minutu
ida. Ez. Minutu ida nakfahe ba segundu
neenulu.
segura, Verbu Fó ka hetan apólise-seguru.
seguradu ~ segurada, f. Adjetivu/Substantivu
seguransa, Substantivu 1. Kondisaun tuur
metin ka laranhakmatek nian. 2. Knaar
tau matan atu labele mosu problema
hanesan distúrbiu ka runguranga. Ez.
Seguransa iha Timór la’o di’ak tanba
polísia timoroan serbisu maka’as tebes.
seguru ~ segura, f. Adjetivu 1. Ne’ebé tuur
metin tanba perigu la iha ona. 2. Ne’ebé
sente laranhakmatek tanba susar ka perigu
la iha. Substantivu (seguru) Kontratu
(apóliseseguru) ne’ebé ema ida tinan-
tinan selu osan ba kompañia ida, ho
kondisaun katak kompañia ne’e sei balas
lalakon ka estragu ida ne’ebé makseluk
ne’e bele hetan, n.e. kona-ba uma, karreta,
empreza nst.
sei 367
sei, Matadak Verbál/Advérbiu 1. Liafuan
ne’ebé hatudu buat ruma ne’ebé la’o
daudaun ka ema hala’o daudaun. Sei fulan
ida katak fulan ida tan. Ez.Prezidente sei
deskansa iha foho. 2.. Liafuan ne’ebé
hatudu hahalok ka estadu ruma iha
tempu futuru. Ez. Prezidente sei bá vizita
rai-Angola tinan oinmai; Problema ne’e
sei susar atu rezolve. 3.. Liafuan ne’ebé
hatudu obrigasaun. Sin. tenke Ez. Prezi-
dente sei halo duni desizaun kona-ba
kazu ne’e.
seidauk, Advérbiu La hahú ka mosu nafatin.
Sin. ladauk Ez. Ha’u seidauk simu surat
ne’e hosi ha’u-nia rian.
seik, Verbu Hadalan bee.
Seilaun (rai-) Substantivu Nusa no estadu
nakfati iha raiÍndia nia rohan sudeste.
Sin. Srilanka
sein, Konjunsaun Bainhira seidauk. Ez. Ami
hirus tanba sira asina kontratu ne’e sein
konsulta ami.
seinvergoña, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé la moe maski nia hahalok baibain
aat. Sin. moelaek
seita, Substantivu Ema-lubun ne’ebé nia ha-
noin kona-ba relijiaun kontra hanorin
kreda nian. Sin. ereje-lubun Ez. Dau-
daun ne’e iha seita oioin ne’ebé lemo
rai hodi buka atu hadook ita-nia povu
hosi Kreda Katólika.
seixelense, Adjetivu Rai-Seixeles nian. Sub-
stantivu Ema Seixeles.
Seixeles (rai-) Substantivu Nusa-lubun ida
iha Tasi-Boot Índiku ne’ebé mós estadu
independente.
sekan, Substantivu Ida ne’ebé hela ka la uza
ona. Sin. resin, restu
sekretáriu ~ sekretária, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé ajuda halo serbisu eskritóriu nian
hanesan hakerek, arruma dokumentu s
ira, simu telefone, halo oráriu enkontru
nian, nst. 2. (sekretária) Meza oin ida,
liuliu ho gaveta rua la liu, ne’ebé ema
uza hodi hakerek ka estudu. Sin. meza-
selae
hakerek, hakerek-fatin
sekretu ~ sekreta, f. Adjetivu Ne’ebé subar
hela, la dehan sai ba ema ida. Sin. sumik
seksaun, Substantivu 1. Buat ida nia balun
ka parte ida. Sin. katesik 2. Parte ka esk-
ritóriu ida iha serbisu-fatin boot. Sin.
departamentu
seksu, Substantivu 1.. Fafahek ka divizaun
ba grupu feto ka mane. 2.. Atividade
fízika ne’ebé ema ka animál hala’o hodi
hahoris oan. 3.. Karakterístika nu’udar
feto ka mane.
seksuál, Adjetivu Ez. Ema ne’ebé halo abuzu
seksuál bele tama kadeia to’o tinan sanulu.
seksualidade, Substantivu Komportamentu
ka hali’is seksuál.
sekuénsia, Substantivu Buat barak ne’ebé
tuituir malu. Sin. katuir
sekuestra, Verbu 1. Lori-halai ka hadadur
ema ruma kontra lei. 2. Hadau tuir lei.
Sin. konfiska
sekuestru, Substantivu
sekulár, Adjetivu 1. Kona-ba sosiedade sivíl,
la’ós Kreda nian. 2. Ne’ebé fó impor-
tánsia ba soesiedade sivíl, la’ós ba Kreda
ka nia hanorin.
sekularizmu, Substantivu; Sin. laisizmu
sekulariza, Verbu 1. Hasai hosi kontrole Kreda
nian. 2. Hafila ba uzu sekulár.
sekularizasaun, Substantivu
sékulu, Substantivu Períodu tinan atus ida
nian.
sekundáriu ~ sekundária, f. Adjetivu Ne’ebé
iha fatin daruak ka segundu kona-ba
importánsia. Sin. karuak
sela, Substantivu Kuartu ki’ik simples no ladún
kómodu iha mosteiru ka kadeia laran.
selae, Advérbiu/Konjunsaun 1. Liafuan ne’e-
bé ita uza atu hato’o situasaun ketak ida
hosi ida ne’ebé hato’o daudaun. Ez. Ó
tenke estuda maka’as selae la pasa ezame.
2. Liafuan ne’ebé hatudu alternativa,
hato’o buat seluk fali. Sin. ka Ez. Iha
enkontru ne’e imi bele ko’alia lia-tetun,
selae lia-portugés se imi prefere.
selan
selan mós sela, Substantivu Tuur-fatin ne’ebé
tau iha kuda nia kotuk. Verbu Tau selan
ba kuda.
selat, Verbu Hatama ka sokar ba fatin kloot
ida. Sin. seti
selebense, Adjetivu Rai-Selebes nian. Subs-
tantivu Ema Selebes.
Selebes (rai-) Substantivu Nusa boot ida
rai-Indonézia nian, nakfati iha rai-Borneu
no Maluku nia leet; Indonéziu sira fó
naran Sulawesi. Grupu étniku oioin
Timór nian, nu’udar ezemplu Belus sira,
horiuluk mai hosi rain ne’e nia sorin
sudeste (zona Muna, Butón no Nusar-
Tukanbesi nian). Ez. Horiuluk ema
Timór hanaran rai-Selebes tomak ‘rai-
Makasar’.
selébiku ~ selébika, f. Adjetivu Ne’ebé nia
hun iha rai-Selebes, nahún iha rai-
Selebes. Ez. Lia-tetun, lia baikenu no
lia-waima’a hotu dalen selébiku, enkuantu
lia-bunak no lia-makasae dalen papua.
selebra, Verbu 1.. Halo festa. 2. Halo festa
hodi hanoin hikas okaziaun espesiál
ruma ne’ebé akontese tempu uluk.
Sin. haliri Ez. Timoroan selebra loron
referendu nian iha fulan-Agostu 30
tinatinan. 3. Hala’o ritu relijiozu: selebra
misa katak reza misa.
selebrasaun Substantivu; Sin. halirin
selebrante, Substantivu Ema ne’ebé selebra.
selibatu, Substantivu Estadu ema klosan
nian, liuliu ida ne’ebé Kreda obriga ba
amlulik, monje no madre sira.
selín, Substantivu Selan ki’ik ba kuda ka
bisikleta.
selofane, Substantivu Tipu surattahan mihis
tebetebes no haree-borus, ho kór oioin,
ne’ebé serve atu halo enfeite ka falun
prezente. Ez. Main falun tiha prezente
ba Tia Idalina ho selofane mean.
selta, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
membru hosi rasa kulit-mutin ida Europa
Loromonu nian, no ohin loron povu ir-
landés, eskosés, galés, kornuallés no bre-
368 semanáriu
taun maka reprezenta. Selta sira horiuluk
hamkona mós kultura no dalen rai-
Portugál, rai-España no rai-Fransa ninian.
séltiku ~ séltika, Adjetivu
selu, Verbu 1. Fó osan ba ema ruma tanba
buat ne’ebé ita sosa hosi nia ka osan
ne’ebé ita sei deve. 2. (mós selu fali)
Hetan vantajen ruma ne’ebé ita hetan
bainhira hala’o buat ruma. Sin. rekom-
pensa Ez. Ó-nia di’ak sei selu hotu iha
loron ikus. 3. Hetan kastigu tan buat
aat ne’ebé ita halo tiha ona. Ez. Krime
ne’ebé nia hala’o sei selu bainhira kazu
ne’e to’o tribunál.
selu, Substantivu 1. Marka hanesan karimbu
ida ne’ebé hatudu katak surat ruma loloos
ka tebes. 2. = selus
selu-kole, Substantivu Osan ne’ebé ita fó ba
ema ruma hanesan prezente ki’ik ida
atu agradese servisu ne’ebé nia halo ba
ita, hanesan taksista, porteiru, matada-
lan, nst. Sin. gorjeta
seluk, Adjetivu Ida fali, la’ós ida-ne’e, ida tan.
sélula, Substantivu Parte ki’ik liu hosi animál
ka ai-horis ne’ebé eziste rasik.
selulár, Adjetivu
selun, Substantivu Osan ka buat seluk ne’e-
bé ema selu. Sin. pagamentu, paga Ez.
Maskik serbisu maka’as durante fulan
barak, linguísta ida-ne’e seidauk simu
selun ba nia knaar.
selus, Substantivu Surat-tahan ki’ikoan ida
ne’ebé taka ba envelope atu servisu kor-
reiu nian bele haruka sai ba fatin seluk
Ez. Molok atu haruka surat ba li’ur, ita
presiza taka selus ba envelope.
seluseluk mós selukseluk, Adjetivu/Pronome
Sira seluk (forma plurál ba liafuan seluk)
semana, Substantivu 1.. Períodu loron hitu,
liuliu ida ne’ebé hahú hosi lorondomingu
to’o sábadu. 2.. Númeru oras serbisu nian.
semanál, Adjetivu Ida ne’ebé akontese semana
ida dala ida.
semanáriu, Substantivu Jornál ka revista
ne’ebé publika semana ida dala ida.
semántika 369
semántika, Substantivu Siénsia ka matenek
kona-ba liafuan ka símbolu sirania sen-
tidu ka arti.
semántiku ~ semántika, f. Adjetivu
semestre, Substantivu 1. Fulan neen. Sin.
tinan-balun 2. Ida hosi períoduhanorin
rua iha universidade.
semestrál, Adjetivu
semibreve, Substantivu Nota muzikál naruk
ne’ebé vale semínima haat. Nia tadak
maka ne’e:
semifinál, Adjetivu/Substantivu (Jogu ka rou-
nde) ne’ebé molok atu to’o ba jogu finál
ka ikus nian. Ez. Brazíl halakon Turkia
iha semifinál Kopa Mundiál tinan 2002
iha Japaun.
semifinalista, Substantivu Ema, ekipa ka
grupu ne’ebé konsege tama ba rounde
ka jogu semifinál.
semikolxeia, Substantivu Nota muzikál ne’e-
bé vale semínima kahaat ida ka kolxeia
balun ida. Nia tadak maka ne’e:
seminarista, Substantivu Ema-mane, baibain
foin-sa’e, ne’ebé tama semináriu atubele
prepara an atu sai amlulik.
semináriu, Substantivu 1. Internatu ne’ebé
ema-mane bá eskola atu prepara an atu
sai amlulik. Ez. Semináriu Ita Na’i- Feto
Fátima Nian sei simu estudante barak
tinan oinmai. 2.. Sorumutu ho emalu-
bun boot ida atubele ko’alia kona-ba
asuntu ruma. Ez. Ministru defeza nian
sei ko’alia iha semináriu ne’ebé CNIC
mak organiza.
semínima, Substantivu Nota baibain nian
iha múzika, ne’ebé ladún naruk no ladún
badak. Nia tadak maka ne’e:
semita, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
pertense ba rasa ida Lorosa’e Klarak
nian ne’ebee hakohak Arabi no Judeu sira.
semítiku ~ semítika, Adjetivu
semitériu, Substantivu Rai-ketak ida ho rate
barak ne’ebé ema lori ema mate atu ha-
koi bá. Sin. hakoifatin
semo, Verbu 1. Namlele iha lalehan hanesan
señór ~ señora
aviaun, manu, papagaiu, nst. 2.. Halo
viajen ho aviaun.
semok, Adjetivu Ne’ebé semo.
sempre, Advérbiu 1. Nafatin de’it, la iha na-
seluk ka mudansa ida. Ez. Maromak rohan
laek katak Nia sempre iha, nunka hahú
no nunka hotu. 2. Hanesan baibain
de’it. Sin. beibeik Ez.: Nia sempre tanis
bainhira nia aman la’o ba dook.
sena, Verbu Halo nakonu tomak ho materiál
ruma.
sena, Substantivu 1. Ai-kabelak aas iha teatru
laran ne’ebé atór sira hala’o senadora
drama ka komédia iha leten. 2. Mamosuk
ka akontesinentu ida ne’ebé ita hateke bá.
senadór ~ senadora, f. Substantivu Membru
senadu nian.
senadu, Substantivu Konsellu ka asembleia
aas governu nian ne’ebé nia membru sira
xefeestadu mak hanaran.
senáriu, Substantivu 2. Fatin iha ne’ebé ako-
ntesimentu ruma mosu. Ez. Invazaun
mai Timór senáriu ida ne’ebé jenerál sira
mak prepara. 1. Dekorasaun oioin ne’ebé
ema tau iha sena nu’udar paizajen ka
kontestu vizuál ba pesa-teatru. Ez.
Senáriu furak ne’ebé sira halo ba pesa
ne’e fóhanoin foho aas rai-Suisa nian.
2. Buat hotu ne’ebé ita haree iha fatin
ida bainhira akontesimentu ruma
mosu.
Senegál (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika Loromonu.
senegalés ~ senegaleza, f. Adjetivu Rai-Sene-
gál nian. Substantivu Ema Senegál.
sé-nia, Pronome Maksoik Espresaun hodi husu
kona-ba ema idane’ebé mak soi buat
ruma. Ez. Imi halimar ho sé-nia bola?
sé-nian, Pronome Maksoik Ema idane’ebé
mak soi buat ruma. Ez. Bola tuan ne’e
sénian? Ne’e Atoi nian.
señór ~ señora, f. Substantivu Ema boot ne’e-
bé ita respeita tanba edukadu, delikadu
ka hahalokdi’ak. Sin. na’i (na’imane ~
na’i-feto)
senoura
senoura, Substantivu Modo ho isin kór-sab-
raka ne’ebé moris iha rai laran.
sensasaun, Substantivu 1. Sentimentu fíziku.
2. Laran-manas ne’ebé ema sira sente tan
akontesimentu ruma.
sensasionál, Adjetivu
sensatu ~ sensata, f. Adjetivu Ne’ebé hanoin
normál no halo desizaun matenek. Sin.
sentidu; Liafuan-sorun: kakutak-laek
sensatés, Substantivu
sensibiliza, Verbu Halo ema atu sai sensivel
ka fó importánsia natoon ba buat ruma.
sensibilizasaun, Substantivu
sensibilizadu ~ sensibilizada, f. Adjetivu
sensivel, Adjetivu 1.. Ne’ebé hetan lailais
de’it hetan influénsia hosi li’ur; ne’ebé
ema ka buat seluk bele hamkona lailais
de’it. Ez. Rai-rahun fó alerjia ba ema balu
tanba sira-nia kulit sensivel hela. 2. (Ema)
ne’ebé sente lailais to’o book an bainhira
buat ruma akontese ka kona nia. Ez.
Ha’u-nia oan-feto labarik sensivel tebe-
tebes, no tanis lailais bainhira ema ruma
hakilar nia.
sensibilidade, Substantivu
sensór ~ sensora, Substantivu Ema ne’ebé
halo sensura.
sensu, Substantivu 1. (Kapasidade atu) ha-
noin normál. Sin. matenek-hun 2. Ha-
noin loos, hanoin ho juizu. Sin. razaun
sensuál, Adjetivu 1. Kona-ba sentidu fíziku
sira. 2. Ne’ebé hali’is ba prazér fíziku.
sensualidade, Substantivu
sensura, Substantivu/Verbu (Hahalok ka
knaar ofisiál kona-ba) kontrola jornál,
livru, revista, filme no programa rádiu
no televizaun nian hodi haruka hasai
tiha liafuan ka materiál ne’ebé governu
bandu. Ez. Sensura ne’e importante atu-
bele hamahan populasaun hosi pornografia
no materiál ne’ebé bele hahaat ita-nia
kultura.
sentavu, Substantivu Ida hosi dolar nia parte
atus ida; doit ba valór ne’e.
sente, Verbu 1. Hatene liuhosi sentidu sira
370 sentina
(katak haree, rona, timis/tamis, horon
ka koko). 2. (Ema nia isin ka neon)
book an tan buat ruma ne’ebé kona tiha,
selae tan liafuan ruma ne’ebé nia rona.
3. Terus ka sofre. 4. Laran-susar (= sinte)
5. Hanoin. Liafuan ne’e ita uza liuliu
bainhira ita hato’o ita-nia opiniaun, n.e.
Ha’u sente nia la bele manán tanba nia
la treina maka’as.
senteiu, Substantivu Sereál rai- Europa nian
ne’ebé uza hodi halo paun.
sentensa, Substantivu 1. Lia ne’ebé juis tesi
iha tribunál. Sin. hakotun judisiál 2.
Kastigu ne’ebé juis ka tribunál hamonu.
sentidu, Substantivu 1. Ema nia kapasidade
naturál atu haree rona, horon, sente ka
koko. 2. Liafuan ka buat nia arti ka sig-
nifikadu loloos. 3. Kapasidade naturál
atu hatene tuir. Sin. konxiénsia Lakon
sentidu katak la hatene tuir tiha no la-
kon nia hanoin. 4. Atensaun; kuidadu.
Hadenin ka komandu militár Sentidu!
katak ‘See tilun bá’. 5. Pontu ba ne’ebé
ema ka buat ruma la’o. Sin. diresaun,
halolon Iha sentidu oráriu katak tuir
oras. Adjetivu Ne’ebé fó atensaun. Sin.
kuidadu, matan-moris Verbu Sai kui-
dadu, matan-moris.
sentimentál, Adjetivu 1. Kona-ba ema ruma
nia sentimentu ka emosaun. 2. (Atitiude
ka hahalok) ne’ebé hali’is ba sentimentu
ka emosaun maibé ladún haree realidade.
sentimentalizmu, Substantivu
sentimentalista, Adjetivu
sentimentu, Substantivu 1. Hahalok sente
nian. 2. Buat ne’ebé ita sente. 3. Hanoin
ka opiniaun kona-ba buat ka lia ruma.
sentímetru, Substantivu Kahudak ka unidade
nanaruk nian ne’ebé nakfahe ba milímetru
sanulu. Sentímetru atus ida hamutuk
metru ida. Liafuan ne’e nia abreviatura
baibain nian maka sm.
sentina, Substantivu Fatin ne’ebé ema uza
atu soe beeboot ka bee-ki’ik. Sin. li’ur-
fatin, retrete
sentrál
sentrál, Adjetivu Sentru ka klaran nian. Sin.
klarak Substantivu Empreza ruma nia
sede. Sentrál elétrika, uma ne’ebé hato’o
fiu no kabu elétriku sira ba sidade to-
mak; sentrál telefónika, uma ida ne’ebé
sentru ba liña-telefone hotuhotu iha
zona ida.
sentru, Substantivu 1. Fatin ne’ebé iha klaran
loloos; pontu sentrál, pontu klarak. Sin.
klaran 2. Uma komunidade nian ne’ebé
serve ba sorumutu, atitivide oioin ka fó
tulun ruma ba ema sira. Sentru komer-
siál refere ba fatin modernu iha sidade ka
vila laran ho loja barak hamutuk iha
kakuluk ida de’it nia okos.
sentru-afrikanu ~ sentru-afrikana, f. Ad-
jetivu Repúblika Sentru-Afrikana nian.
Substantivu Ema Repúblika Sentru- Af-
rikana nian. Repúblika Sentru- Afrikana,
rain no estadu ida iha Áfrika Klarak.
senturiaun, Substantivu Ofisiál iha ezérsitu ro-
manu ne’ebé komanda soldadu atus ida.
se’ok, Verbu La’o bá-mai hodi bolu ema sira
atu sosa sasán.
separatista, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé hali’is ba haketak an, liuliu iha
kontestu polítiku. Ez. Governu indonéziu
hanehan movimentu separatista iha rai-
Atxe no rai-Papua.
separatizmu, Substantivu
serámika, Substantivu 1. Arte konaba halo
kusi, vazu, kopu, bikan no seluseluk tan
ho tahu ne’ebé ema hamanas to’o tem-
peratura aas. 2. Sasán halo liuhosi mé-
todu ne’e.
serámiku ~ serámika, f. Adjetivu
Seran (rai-) Substantivu Nusa naruk ida iha
rai-Molukas, besik Ambon.
seranés ~ seraneza, f. Adjetivu Rai-Seran
nian. Substantivu Ema Seran.
serapinan, Substantivu 1. Buat-karan ka pre-
zente ne’ebé horiuluk liurai timoroan
sira fó ba governadór portugés. 2. Pre-
zente ka respeitu ne’ebé ita hato’o ba
ema importante. Sin. omenajen
371 serenu ~ serena
serbí, Verbu Halo knaar ruma ne’ebé di’ak
ba ema seluk; halo serbisu ba ema ruma
atu nia lalika halo tiha. Ez. Boot sira la’ós
atu moris di’ak de’it maibé sira presiza
haraik an no serbí povu.
servisu, Substantivu
serbisu, Substantivu Atividade ida ne’ebé
ema halo atu manán moris ka atu hetan
buat ruma ne’ebé kuran, n.e. prepara
hahán, halo to’os, roupa, uma nst. Sin.
knaar Verbu Hala’o knaar ruma. Nota:
Hakerek-na’in barak haketak liafuan rua
serbisu no servisu tanba sira-nia arti laha-
nesan (kompara pekerjaan no jasa iha
lia-malaiu).
serbisu-fatin, Substantivu Fatin iha ne’ebé
ema halo nia serbisu.
serbisu-laek, Adjetivu 1. Ne’ebé la iha serbisu
ka seidauk hetan serbisu ruma. 2. Ne’e-
bé la iha serbisu tanba sai tiha hosi ser-
bisu-fatin ida uluk.
serbisu-na’in, Substantivu Ema ne’ebé ser-
bisu iha fatin ruma. Sin. traballadór
serbisudór, Adjetivu Ema ne’ebé serbisu
maka’as. Sin. badinas
sere, Verbu Nahe laloran; taka ho bee-laloran
hanesan bainhira bee sa’e.
sereál, Substantivu/Adjetivu 1. (Kona-ba)
musan hosi du’ut hanesan batar, trigu,
aveia ka senteiu ne’ebé ema bele fila ba
hahán. 2. Hahán matabixu nian, hane-
san batarfunan.
serebrál, Adjetivu Kakutak nian.
sereja, Substantivu Ai-hun malae hanesan
ai-asor Timór nian, ne’ebé fó fuan ki’ik,
mean no kabuar.
seren, Verbu (Kuda) halo lian, baibain tanba
hakfodak ka kontente.
serenata, Substantivu 1. Kantiga ne’ebé ho-
riuluk noivu sira hananu ba sira-nia
noiva, liuliu besik fetooan nia janela.
2. Forma múzika klásika hanesan sere-
nata tradisionál.
serenu ~ serena, f. Adjetivu Ne’ebé hakmatek
ka kalma hela.
serenidade 372
serenidade, Substantivu
serimónia, Substantivu Halibur-malu formál
hodi fó-hanoin kona-ba buat ruma ne’e-
bé importante. Sin. knaden
serimoniál, Adjetivu
seringa, Substantivu Tubu ida ho pistaun ida
hodi burit ka tuda sai ai-moruk been
ne’ebé ema atu sona ba isin laran. Sin.
baburit
sériu ~ séria, f. Adjetivu 1. (Buat ka situa-
saun) ne’ebé importante ka manas no halo
ita preokupa ka hanoin barak kona-bá.
Sin. grave, todan 2. (Ema) ne’ebé la gosta
halimar, no fó atensaun maka’as ba buat
ne’ebé nia halo.
seriedade, Substantivu
serka, Verbu (Tropa) hale’u sidade ka fatin
seluk atubele ataka hodi tama ho beran.
Sin. haduut
serku, Substantivu
serpentina, Substantivu Fitasuratahan naruk
no kloot, ho kór oioin, ne’ebé ema soe
bá-mai iha festa ka tara hodi hafunan
kuartu ka salaun.
Serra Leoa (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika Loromonu.
serraleonés ~ serraleoneza, f. Adjetivu Rai-
Serra Leoa nian. Substantivu Ema Serra
Leoa.
serralleiru ~ serralleira, Substantivu Ema
ne’ebé halo ka hadi’a besikalsu sira. Sin.
badain besi-kalsu
serrasaun, Substantivu Ofisina hodi kadoo ai.
serrote, Substantivu Kadoo ki’ik.
sertidaun, Substantivu Surat ofisiál ida ne’ebé
fó prova kona-ba ema ida nia identidade
ka moris, hanesan sertidaun moris, ba-
tizmu, kazamentu ka mate nian. Sin.
surat-hatebes
sertifikasaun, Substantivu Surat ofisiál ida
ne’ebé fó prova kona-ba ema nia kapasi-
dade ruma, selae kona-ba nia kualifika-
saun ka abilitasaun. Sin. surathatebes
serve, Adjetivu/Verbu (Ne’ebé) util ka bele
uza duni. Ez. Livru ne’e serve duni ba
Setembru
estudante sira ne’ebé prepara sira-nia teze.
serveja, Substantivu Tua ida ne’ebé kmaan,
halo hosi malte no hafurak ho lúpulu.
serventa, Substantivu Feto ne’ebé nia serbisu
atu hamoos uma boot ka fatinserbisu
ruma, hanesan restaurante ka fatin seluk.
Sérvia (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Europa Sudeste.
sérviu ~ sérvia, f. Adjetivu Rai-Sérvia nian.
Substantivu 1. Ema Sérvia. 2. (lia-
sérviu) Dalen esláviku rai-Sérvia nian.
servisu, Substantivu 1. Hahalok serbí nian.
2. Tulun espesiál ne’ebé ita halo ba ema
seluk. 3. Sistema organizadu ida ne’ebé
harii atu hala’o buat ruma ba públiku. 4.
Tulun ne’ebé fó ba ema, grupu ka orga-
nizasaun ruma. Sin. serbisu. Ez. Ami-nia
servisu informativu fó tulun bainhira
ema sira hetan difikuldade ho telefone
ka liña-telefone. 5. Atividade ida ne’ebé
ema halo atu manán moris ka atu hetan
buat ruma ne’ebé kuran, n.e. prepara
hahán, halo to’os, roupa, uma nst. Sin.
knaar, serbisu Nota: Hakerek-na’in barak
haketak liafuan rua servisu no serbisu
tanba sira-nia arti lahanesan (kompara
jasa no perkerjaan iha lia-malaiu).
sesarfogu, Substantivu Akordu entre grupu
sira ne’ebé envolve iha funu atubele para
funu ba tempu badak no hahú ko’alia
hodi rezolve problema ho dame no hak-
matek.
sesaun, Substantivu Tempu durante ne’ebé
emalubun ida ka konsellu tuur hamutuk
hodi hala’o atividade ruma, liuliu tetu lia.
sesta (loron-) Substantivu Loron daneen
semana ida nian ne’ebé tuir loron-kinta
no uluk-ba loronsábadu. Ez. Sarani di’ak
sira la han na’an iha loronsesta tanba iha
loron ne’e ita hanoin fali Na’i Jezús Nia
paixaun no mate iha krús.
sestu, Substantivu Fatin hanesan raga ne’ebé
serve ba ema soe ka tau lixu iha laran.
Sin. fo’er-fatin
Setembru (fulan-) Substantivu Fulan dasiak
sétiku ~ sétika
tinan nian ne’ebé tuir fulan-Agostu no
uluk-ba fulan-Outubru.
sétiku ~ sétika, Adjetivu (Ema) ne’ebé kusta
atu fiar buat ne’ebé nia rona.
setisizmu, Substantivu
seti, Verbu Sokar ka hatama pedasuk ai ka
besi ba kuak atu hametin objetu ruma,
liuliu objetu ida ne’ebé ita hadi’a hela.
setin, Adjetivu Ne’ebé ita seti tiha ona. Sub-
stantivu Pedasuk ai ka besi ne’ebé ita seti.
setín, Substantivu Seda oin ida ne’ebé kabeer
no mamar tebetebes.
Seúl, Substantivu Sidadekapitál rai-Koreia
Súl nian.
seuk, Substantivu Manabe espésie ida.
sia, Numerál Númeru ida tuir ualu no uluk-ba
sanulu ne’ebé hakerek ho símbolu 9
(algarizmu indu-árabe) ka IX (algarizmu
romanu).
si’ak, Adjetivu Ne’ebé oin-buis, hirus ka
laran-nakali hodi halo ema seluk ta’uk.
sianulu, Numerál Númeru ida tuir ualunu-
lu-resin-sia no uluk-ba sianulu-resinida
ne’ebé hakerek ho símbolu 90 (algarizmu
indu-árabe) ka XC (algarizmu romanu).
Sibéria (rai-) Substantivu Rain malirin luan
tebetebes iha Ázia Nordeste, ne’ebé rai-
Rúsia mak ukun, no uluk uza nu’udar
fatin ezíliu no kastigu nian ba ema sira
ne’ebé hasoru governu rusu.
siberianu ~ siberiana, f. Adjetivu Rai-Sibéria
nian. Substantivu Ema Sibéria.
sida (moras-) Substantivu Moras matelorik
ida ne’ebé da’et liuhosi hahalok seksuál
ka transfuzaun raan nian no estraga
sistema imunitáriu ne’ebé tulun isin atu
satan infesaun. Naran ne’e sigla ida
ne’ebé reprezenta espresaun lia-portugés
nian Síndroma de Imunodeficiência
Adquirida (síndroma imunodefisiénsia
hada’et nian).
sidadania, Substantivu Estatutu sidadaun nian.
sidadaun, Substantivu Ema ne’ebé goza ona
ka hetan direitu hodi pertense ba nasaun
ruma.
373 sihi
sidade, Substantivu Vila boot ho uma, loja,
empreza, eskola, uma-kreda no eskritóriu
barak. Sin. kota
sidak, Verbu Reflete ka hanoin kleur kona-ba
buat ruma. Sin. medita, kontempla
sidi, Verbu Ka’it ain iha fatuk ka objetu ruma
hodi halo ita atu monu salasala. Ez. La-
barik ne’e nia liman tohar tanba sidi
aiabut bainhira nakukun hela.
siderúrjika, Substantivu Fábrika ida ne’ebé
prodús besi, besi-asu no metál seluseluk.
Sídnei, Substantivu Sidade boot liu hotu rai-
Austrália nian; kapitál estadu Gales Foun
Súl nian.
sidra, Substantivu Tua ida halo hosi masán-
been.
siénsia, Substantivu 1. Estudu sistemátiku
kona-ba buat ruma. 2. Matenek boot
konaba dixiplina ka matéria ruma.
sientífiku ~ sientífika, f. Adjetivu
sientista, Substantivu Ema ne’ebé iha matenek
kona-ba siénsia ruma.
sifaun, Substantivu Tubu ida ho ain rua
naruk lahanesan ne’ebé serve atu hasai
líkidu hosi fatin ida hodi hatama fali ba
fatin seluk.
siganu ~ sigana, f. Substantivu (Ema) ne’ebé
pertense ba povu maklemok ida rai- Eu-
ropa nian; sira-nia bei’ala sira horiuluk
sai hosi rai-Índia.
sigarra, Substantivu Kutun ka insetu ida ho
liras boot haree-borus ne’ebé nia lian
maka’as tebes no dala barak mosu iha
tempu besik atu udan. Sin. leka
sigarru, Substantivu Tubu ki’ikoan ida halo
hosi surattahan ne’ebé iha tabaku iha
laran atu fuma.
signifika, Verbu Reprezenta ho liafuan, nia
arti maka.... Sin. katak Ez. Liafuan malaiu
kucing signifika ‘busa’.
signifikadu, Substantivu; Sin. arti, sentidu
sigla, Substantivu Liafuan ida ne’ebé ita forma
hosi inisiais, n.e. UNTL = Universidade
Nasionál Timór Lorosa’e. Sin. akrónimu
sihi, Verbu Haloos kuak ruma iha hena hodi
si’ik 374
suku bámai iha kuak ne’e nia leten. Sin.
sirze
si’ik, Verbu Hanoin to’ok konaba buat ruma
bainhira ita seidauk hatene faktu hotu-
hotu ne’ebé presiza atubele hetan lia-loos.
siin, Adjetivu (Ai-han, liuliu dodok) ne’ebé
la sente midar bainhira kona ita-nia
nanál maibé sente maka’as. Sin. ásidu
siklista, Substantivu Ema ne’ebé halo siklizmu.
siklizmu, Substantivu Desportu bisikleta nian.
siklone, Substantivu Anin-fuik iha rain tro-
pikál ne’ebé huu maka’as no bele hasobu
buat barak.
siklóniku ~ siklónika, f. Adjetivu
siklu, Substantivu Akontesimentu ida ne’ebé
haktenik an ka repete an nafatin, hane-
san le’un ka sírkulu ne’ebé nakdulas.
síkliku ~ síklika, f. Adjetivu
sikun, Substantivu 1. Ruin-fukun ida-ne’ebé
tutan limankabun ho lalinu, ne’ebé halo
ita ema atu bele silu ka dulas liman tomak.
2. Hariin ka uma nia lidun li’ur nian.
sílaba, Substantivu Parte hosi liafuan ida
ne’ebé iha vogál ida mesak no ita lakar
ka dehan sai nu’udar unidade ida. Ez.
Liafuan matadalan iha sílaba haat, maka
MA, TA, DA, LAN.
silábiku ~ silábika, f. Adjetivu
sílaba, Substantivu Parte hosi liafuan ida
silat, Substantivu Desportu hakfaik malu ka
funu ho surik nian ne’ebé populár tebe-
tebes iha kultura malaia. Sin. ezgrima
silensiozu ~ silensioza, f. Adjetivu Ne’ebé
nonook hela. Sin. lian-laek Substantivu
(silensiozu) Aparellu ida ne’ebé taka
kanu-eskape iha karreta nia okos atu
hamenus tarutu bainhira motór hasai
gás. Sin. nonook
silindru, Substantivu Forma le’uk no naruk
ida hanesan rolu, ai-duir ka ai-lolon.
silíndriku ~ silíndrika, Adjetivu
sillueta, Substantivu Retratu konaba ema ka
objetu nia perfíl, hodi hametan figura
tomak atubele kontrasta ho fundu metan.
silu, Verbu 1. Hikar to’o halo tohar. 2. Tohar
simultáneu ~ simultánea
ho intensaun. Silu batar katak haketak
batar-fulin hosi batar-kain.
símbolu, Substantivu Figura, tadak ka sinál
ne’ebé ema uza atu reprezenta buat ruma.
simbóliku ~ simbólika, f. Adjetivu
simentu mós simente, Substantivu Ahu kahur
ho rai-henek, bee no fatukrahun no sai
toos bainhira maran tiha, ne’ebé serve
atu halo baki, uma ka paseiu.
simpatia, Substantivu 1. Kondisaun sente
ka hatudu hakarak-di’ak ba ema seluk.
Sin. neon-monu 2. Kondisaun fahe lisuk
sentimentu ka hanoin ho ema seluk.
simpátiku ~ simpátika, f. Adjetivu 1. (Ema)
ne’ebé dada ita ba simpatia, liuliu tanba
laran-di’ak ka oin-na’in. 2. (Buat) ne’ebé
halo ita sente kontente.
simpatiza, Verbu 1. Hatudu simpatia ba ema
ruma. 2. Hali’is ba ema seluk nia hanoin
ka hareen.
simpatizante, Substantivu Ema ne’ebé hali’is
ba ema seluk nia hanoin ka hareen.
simples, Adjetivu 1. (Estrutura ka forma)
ne’ebé nia parte sira ladún barak. Lia-
fuan-sorun: kompleksu, katetek 2. (Es-
tilu) ne’ebé fasil atu tuir ka kompriende.
3. (Ema) ne’ebé haraikan, baibain la halo
an, ne’ebé la buka di’ak nafatin. 4.
(Ema) ne’ebé beik ka ladún matenek.
simplisidade, Substantivu
simplifika, Verbu Halo simples.
simplifikasaun, Substantivu
simplista, Adjetivu Hanoin beik uitoan ne’e-
bé hali’is ba simplifika buat sira ne’ebé
afinál kompleksu.
simplizmu, Substantivu
simu, Verbu 1. Kaer buat ida ne’ebé ema
ruma fó mai ita. 2. Tahan ho buat ida
ne’ebé ema seluk halo mai ita. 3. Hatete
fali ba ema seluk. Sin. hatán 4. Husik ema
ruma tama mai ita-nia uma nu’udar
bainaka.
simultáneu ~ simultánea, f. Adjetivu (Ma-
mosuk rua) ne’ebé akontese iha dala ida
de’it.
sin 375
sin, Advérbiu Liafuan ne’ebé ita uza bainhira
ita simu ka konkorda ho ema ruma, ka
hakarak hato’o katak buat ne’ebé ema
dehan loos duni. Sin. loos, nune’e duni
sinagoga, Substantivu Uma-kreda Judeu
sira-nian.
sinál, Substantivu Marka ida ne’ebé hatudu
ka fó signifikadu ruma. Sin. tadak
sinaleiru ~ sinaleira, Substantivu Polísia ida
ne’ebé hamriik iha lurón klaran atu hala’o
tránzitu hodi fó sinál oioin ba kondutó-
rkarreta sira.
sinar, Verbu See kilat, halo pontaria.
sindikalista, Substantivu Ema ne’ebé membru
hosi sindikatu ida. Adjetivu Kona-ba
sindikalizmu.
sindikalizmu, Substantivu Movimentu indu-
striál kona-ba harii sindikatu.
sindikatu, Substantivu Klibur ne’ebé trabal-
ladór lubun ida harii atu proteje ka defe-
nde sira-nia direitu sira, no mós atu fó
tulun oioin ba membru sira.
síndroma, Substantivu 1. Sintoma sira ne’ebé
hasoru malu iha moras ida nia laran. 2.
Hahalok ka opiniaun sira ne’ebé ita
hetan hamutuk iha komportamentu
sosiál ruma.
sinema, Substantivu 1. Kehan ka salaun na-
kukun ne’ebé ema sira tama bá atu haree
filme. 2. Indústria ka tradisaun halo
filme nian. Ez. Ha’u gosta tebetebes sin-
ema italianu.
sinematografia, Substantivu Knaar halo filme
nian.
sinematográfiku~sinematográfika,f.Adjetivu
sinfonia, Substantivu Múzika ne’ebé orkestra
tomak toka.
sinfóniku ~ sinfónika, f. Adjetivu
singalés ~ singaleza, f. Adjetivu Rai-Seilaun
nian, rai-Srilanka nian. Substantivu 1.
Ema Seilaun, ema Srilanka. 2. (lia-sin-
galés) Dalen rai-Seilaun nian.
Singapura (rai-) Substantivu Rain no estadu
ki’ik ida iha Ázia Sudeste, nusalubun iha
ai-Malázia nia rohan súl.
sinzas
singapurense, Adjetivu Rai-Singapura nian.
Substantivu Ema Singapura.
singulár, Adjetivu Iha gramátika, kona-ba
buat ka ema ida de’it. Liafuan-sorun:
plurál
síniku, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
la fiar ba ema sempre nia laranmoos,
onestidade ka sinseridade.
sinizmu, Substantivu
sinseru ~ sinsera, f. Adjetivu (Ema) ne’ebé
hato’o loloos buat ne’ebé nia hanoin ka
sente.
sinseridade, Substantivu
sintoma, Substantivu 1.Buat ruma laloos
ne’ebé mosu ba ema nia isin nu’udar
sinál kona-ba moras. 2. Sinál kona-ba
situasaun aat ida.
sintomátiku ~ sintomátika, f. Adjetivu
sintu, Substantivu Tali ida hosi plástiku, kulit
ka hena ne’ebé ema kesi hale’u ba kalsa
ka saia atu tahan la bele monu. Sin.
futu-kabun
sineiru, Substantivu 1. Ema ne’ebé toka sinu
umakreda nian. Sin. maktokak-sinu
tokadór-sinu 2. Ema ne’ebé halo sinu
nu’udar nia knaar baibain nian.
sinopse, Substantivu Haktuir habadak ida
kona-ba buat ruma.
sintase, Substantivu Regra sira kona-ba es-
trutura fraze nian, liuliu liafuan sirania
orden.
sintátiku ~ sintátika, f. Adjetivu
sinu, Substantivu Objetu hosi metál ida ho
forma siríaka hanesan xikra ne’ebé ema
halo tarutu hanesan sinál ba buat ruma,
hanesan bainhira atu hahú misa ka klase
iha eskola balun. Ez. Katekista sei dere
sinu dadeer, meiudia no loro-kraik hodi
fó sinál ba ema atu hahú reza ánjelus.
sinuzite, Substantivu Moras ida ne’ebé kona
kuak iha inus nia kotuk.
sinzas, Substantivu Ahi-kadesan ne’ebé
amlulik benze tinan-tinan atu tau ba
sarani sira-nia reentoos iha misa Loron-
Kuarta Kadesan nian.
sinzeiru
sinzeiru, Substantivu Fatin ba ahikadesan
ne’ebé sai hosi sigarru. Sin. kadesan-
fatin
sinzentu ~ sinzenta, Adjetivu 1. Ho kór ida
ne’ebé kahur hamutuk kór-mutin ho
metan; ho kór ne’ebé atu hanesan mutin
maibé nakukun uitoan. Sin. abuabu,
malahuk
sipu, Substantivu Kutun-tasi ka molusku
ki’ik ho nia kotuk hosi ahu-ruin ne’ebé
nia uza hodi hamahan ka subar nia isin
bá. Ema balun gosta han sipu nia isin
tanba midar no mamar.
sira, Pronome Emak Ita uza liafuan ida-ne’e
hodi refere ba ema, balada ka buat rua
ka liu; plurál ba Pronome singulár nia.
sira-nia, Posesivu Adjetivu Ne’ebé pertense
ba sira.
sira-nian, Pronome Maksoik Ne’ebé sira
maka soi.
sirene, Substantivu Aparellu ida ne’ebé fó
avizu liuhosi tarutu maka’as, n.e. iha
karreta-polísia ka karreta-bombeiru ninia
leten.
Síria (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Lorosa’e Klarak (Ázia Loromonu).
siríaku ~ siríaka, f. Substantivu (lia-siríaku)
Dalen semítiku ida, nakmaluk ho lia-
ebreu no lia-arabi, ne’ebé horiuluk
ko’alia iha rai- Síria, rai-Palestina no rai-
Mezopotámia (Irake ohin nian) maibé
ohin loron ema sarani uitoan de’it mak
ko’alia iha rai-Irake nia parte norte no
mós iha knua tolu besik Damasku iha
rai-Síria. Lia-siríaku ne’e sei uza nafatin
iha kreda orientál balu nu’udar dalen
litúrjiku. Sin. liaaramaiku Adjetivu Ko-
na-ba liasiríaku. Sin. aramaiku
síriu ~ síria, f. Adjetivu Rai-Síria nian. Sub-
stantivu Ema Síria.
sirku, Substantivu Espetákulu ida ne’ebé
ema-lubun ida ne’ebé lemo rai mak ha-
la’o, baibin iha batane ka tenda boboot
nia okos, ho artista hanesan pallasu no
akrobata, no mós animál oioin de’it ne’e-
376 sistema
bé hetan treinu atu hala’o movimentu
furak ka kómiku.
sirkuitu, Substantivu 1. Liña ne’ebé hale’u
área ida. 2. Sasulik elétriku.
sírkulu, Substantivu Liña ne’ebé kabuar de’it
hanesan forma bola nian. Sin. le’un
sirkulár, Adjetivu
sirkunfleksu, Adjetivu Baibain mosu iha
espresaun asentu sirkunfleksu, katak
asentu ida ho forma hanesan sikun ne’e-
bé tau iha vogál nia leten, hanesan iha
liafuan portugés trânsito.
sirkunsida, Verbu Tesi sai labarikmane nia
prepúsiu, nu’udar lisaninisiasaun reli-
jiaun judaika nian. Sin. kuleo
sirkunsizaun, Substantivu; Sin. kuleon
sirkunstánsia, Substantivu Kondisaun sira
ne’ebé hamkona buat sira ne’ebé akon-
tese. Sin. lale’uk
sirkunstansiál, Adjetivu
sirurjia, Substantivu Lala’ok médiku hodi
ko’a nakloke parte ruma hosi ema nia
isin atubele hadi’a kanek ka hasai organ
moras.
sirurjiaun, Substantivu Ema ne’ebé hala’o
sirurjia.
sirúrjiku ~ sirúrjika, f. Adjetivu
sirze, Verbu Haloos kuak ruma iha hena
hodi suku bámai iha kuak ne’e nia leten.
Sin. sihi
sisan, Substantivu Ida ne’ebé hela ka la uza
ona. Sin. sekan, resin, restu
sisi, Verbu Husu maka’as atu obriga ema atu
fó mai ita buat ruma ne’ebé ita hakarak.
Sin. ezije Sisi tusan katak husu atu selu
tusan ne’ebé iha.
sisidór, Adjetivu/Substantivu (Ema) ne’ebé
hakole ita hodi sisi buat ruma. Sin. ezi-
jente
Sisília (rai-) Substantivu Nusa boot ida rabat
rai-Itália nia rohan sudueste.
sisilianu ~ sisiliana, f. Adjetivu Rai-Sisília
nian. Substantivu 1. Ema Sisília. 2. (lia-
sisilianu) Dalen rai-Sisília nian.
sistema, Substantivu 1. Sasán lubun ida ne’ebé
sistemátiku ~ sistemátika
hamutuk tuir orden. Sin. organizasaun
2. Lala’ok ka maneira tau buat sira tuir
planu ka regra ruma. Sin. métodu
sistemátiku ~ sistemátika, f. Adjetivu
sita, Verbu 1. Haktemik ka hakerek tuir buat
ne’ebé ema ida dehan ka hakerek iha
livru ka artigu ruma. 2. Bolu ema ruma
atu hatán iha tribunál.
sitasaun, Substantivu
situasaun, Substantivu 1. Saida mak akon-
tese iha fatin ka tempu partikulár ruma.
Ez. Situasaun polítika oras ne’e manas
uitoan. 2. Ema ka buat ida nia lale’uk
ka ambiente fíziku. Sin. tatuur, pozisaun
sivíl, Adjetivu/Substantivu (Konaba) sidadaun
baibain nian, la’ós soldadu ka amlulik.
siviliza, Verbu Lori ba sivilizasaun, liuliu
povu fuik.
sivilizadu ~ sivilizada, f. Adjetivu; Liafuan-
sorun: primitivu
sivilizasaun, Substantivu 1. Sosiedade ida
ne’ebé soi kultura ka organizasaun
dezenvolvidu. 2. Rain ida nia lisan, kul-
tura, arte no siénsia hamutuk.
sizma, Substantivu Fafahek ka divizaun ko-
na-ba disputa ruma iha kreda ida nia
laran ne’ebé lori ba grupu ida haketak an.
sizmátiku ~ sizmátika, Adjetivu
slogan, Substantivu Fraze badak ida ne’ebé
uza iha publisidade atu hafa’an produtu
ida, selae iha kampaña eleitorál hodi
promove partidu polítiku ka kandidatu
ruma.
sm., Abreviatura = sentímetru
snobe, Adjetivu Ema ida ne’ebé hadomi
podér no rikusoin, hodi hakru’uk no
buka oin ho ema sira ne’ebé importante
ka riku no hakribi sira ne’ebé fraku ka
kiak liu nia. Sin. matan-aas
snobizmu, Substantivu
soallu, Substantivu Kabelak ai ka azuleju
nian ne’ebé taka rai iha kuartu ba ema
la’o ka sama iha leten.
sobak, Verbu han lailais no ho kan-teen,
hanesan balada hamlaha.
377 soe
soberania, Substantivu 1. Podér aas liu hotu.
2. Ukun rasik-an. Sin. independénsia
soberanu ~ soberana, f. Substantivu/Adje-
tivu 1. (Ema) ne’ebé soi soberania. 2.
Liurai ka mahukun rain ida nian.
sobre, Prepozisaun Kona-ba. Ez. Ha’u foin
lee artigu ida sobre atake terrorista iha
Londres.
sobemeza, Substantivu Ai-han midar no lotuk
ne’ebé ema serbí iha jantár nia rohan.
sobrenaturál, Adjetivu/Substantivu (Kondi-
saun) ne’ebé hakur kladik ka limite natu-
reza nian, la normál tuir lei sira natureza
nian.
sobrepelís, Substantivu Faru mutin naruk
ne’ebé amlulik ka ajudante hatais iha
batina nia leten bainhira hafó sakra-
mentu sira ka serbí misa.
sobrevive, Verbu Kontinua moris ka eziste
maski iha perigu ka situasaun susar nia
laran. Sin. nakloban, moris tuir Ez. Ho
Maromak Nia tulun labarik timoroan
barak sobrevive invazaun rejime Soeharto
nian iha tinan 1975.
sobrevivénsia, Substantivu
sobrevivente, Adjetivu/Substantivu (Ema)
ne’ebé sobrevive ka moris tuir. Sin.
makloban
sobriñu ~ sobriña, f. Substantivu Ita-nia
maun, biin ka alin nia oan.
sobu, Verbu 1. Halo aat tiha kedas. Sin. de-
strui 2. Hatún estrutura ruma hodi
hasai ka haketak nia baluk idaida. Sin.
dezmonta
sobun, Substantivu Buat ida, liuliu uma,
ne’ebé naksobu tiha ona. Sin. ruina
soda, Substantivu 1. Katetek ka kompostuida
halo hosi sódiu. 2. Bee ne’ebé nafurin
tan dióksidu-karbonu iha laran.
sódiu, Substantivu (kímika) Elementu metá-
liku mamar iha masin no soda nia laran.
soe, Verbu 1. Kaer objetu ka buat ruma ho
liman, hafoin tuda ba fatin seluk. Ez.
Keta soe ó-nia roupa iha rai, selae fo’er.
2. Muda ema ruma ba fatin seluk. Ez.
sofá
Sira soe ha’u ba foho tanba ha’u serbisu
ladún badinas. 3. Desterra tiha ema
ruma. Ez. Bainhira ami rende, militár
indonéziu sira soe ami ba rai-Ataúru.
sofá, Substantivu Kadeira-baruk naruk oin
ida ho fatin ba ema na’in-rua ka tolu,
ne’ebé baibain uza iha saladevizita.
Sófia, Substantivu Sidadekapitál rai-Bulgária
nian.
sofistikadu ~ sofistikada, f. Adjetivu 1. (Ema)
ne’ebé avansadu kona-ba kultura ka
matenek. Liafuan-sorun: simples 2. (Ema)
ne’ebé avansadu maibé ladún naturál,
ho maneira artifisiál ka snobe uitoan.
sofistikasaun, Substantivu
sofre, Verbu Intranzitivu Sente isin-baruk ka
laransusar tan moras ka kondisaun
ne’ebé ladi’ak. Sin. terus Verbu Tranzi-
tivu Terus tan moras partikulár ida. Ez.
Ha’u-nia alin-feto sofre azma.
sofrimentu, Substantivu; Sin. taterus
softwér, Substantivu Programa oioin ne’ebé
ita uza iha komputadór.
sohan, Verbu Hela metin iha buat ida nia
laran tan buat-netik ruma.
sohan, Verbu Futu ka suku hamutuk, liuliu
livru ida nia tahan sira. Sin. enkaderna
sohen, Adjetivu Ne’ebé ita sohe tiha ona. Subs-
tantivu Buat ida ne’ebé ita sohe tiha ona.
soi1, Verbu Iha buat ruma; buat ruma ita-
nian de’it. Ez. Ema riku sira soi sasán
barak.
soi2, Verbu 1. Selu osan atu hetan fali buat
ida ne’ebé ita peñora tiha ona. 2. Selu
osan atu hakore ema ida ne’ebé ema aat
ruma hadau hodi hadadur. Sin. redime
3. Hasai ema hosi perigu. Sin. salva, ho’ir
so’i, Verbu 1. Iha valór ka folin, liuliu tanba
sala la iha. Sin. vale 2. Bele simu buat
ruma tanba kualidade ne’ebé ema ruma
iha. Sin. merese
soik, Adjetivu Ne’ebé soi osan ka sasán barak.
Sin. riku, Maksoik
so’ik, Adjetivu 1. Ne’ebé vale. Sin. válidu 2.
Ne’ebé la iha sala, ne’ebé loloos. Sin.
378 sólidu ~ sólida
korretu 3. Ne’ebé merese. Sin. meresedór
soin, Substantivu Buat ne’ebé ema ruma iha.
Sin. posesaun, propriedade
soja, Substantivu Fore espésie ida ne’ebé fó
mina mutin hanesan susubeen.
sokar, Verbu Hatama ba fatin kloot. Sokar
lia katak lori lia, konta ema nia vida.
sokardór, Substantivu Ema ida ne’ebé gosta
hamosu problema ba ema seluk. Sin.
bukaliadór
soku, Substantivu Tuku maka’as ho liman-
kumu.
sola, Substantivu Sapatu nia hun.
solár, Adjetivu Loro nian, loromatan nian.
Sin. lorok Ez. Mákina ne’e la’o ho enerjia
solár; Ita-nia sistema solár soi planeta sia,
maka Merkúriu,Venus, Rai, Marte, Júpiter,
Saturnu, Úranu, Neptunu no Plutaun.
solat, Verbu Bá hela metin iha rain seluk.
Sin. emigra
solda, Substantivu Metál nabeen ne’ebé uza
atu hatutan arame ka metál-tahan rua.
Sin. batrei Verbu Hatutan ho solda.
soldadu, Substantivu Ema ida ne’ebé membru
hosi forsa militár. Sin. militár
sole, Verbu (Balada) lemo iha koren.
solene, Adjetivu 1. Ne’ebé halo ho serimónia.
Sin. kafutar Ez. Ambispu reza tiha misa
solene ida iha katedrál hodi selebra ani-
versáriu dahaatnuluk dioseze nian. 2.
Ne’ebé sériu no importante.
solenidade, Substantivu
soletra, Verbu Dehan sai liafuan ida nia letra
ida-ida tuir orden ne’ebé loos.
soletrasaun, Substantivu
solidariedade, Substantivu Atitude ka ha-
halok ne’ebé hatudu ita-nia unidade no
tulun ba malu. Sin. sasirin
solidáriu ~ solidária, f. Adjetivu; Sin. mak-
sirin
sólidu ~ sólida, f. Adjetivu 1. Ne’ebé toos
tebetebes, ne’ebé tudik ka katana taa la
han ida. Sin. tonat 2. Ne’ebé nia laran
nakonu tomak hotu, la iha kuak ida.
Liafuan-sorun: laran-mamuk
solidés 379
solidés, Substantivu
solok, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé) laran-
kontente ente tanba buat di’ak ruma
ne’ebé akontese ka mosu ba ita.
Solor (rai-) Substantivu Illa ki’ik ida besik
rai-Flores nia rohan lorosa’e ne’ebé Por-
tugés sira uza nu’udar baze militár iha
ita-nia rejiaun iha sékulu da-16. Ez.
Lia-portugés no fiar sarani tama rai-Timór
hosi rai-Solor.
solorense, Adjetivu Rai-Solor nian. Substan-
tivu 1. Ema Solor. 2. (lia-solorense)
Dalen austronéziku ida ne’ebé ema ko’a-
lia iha rai-Solor, zona Larantuka nian iha
rai- Flores, Lomblen, Adonara no Alor.
Sin. lia-lamaholot
solur, Verbu Fase ho bee moos atu sabaun
nia resin bele sai tiha. Sin. bilas, laloi
solusaun, Substantivu 1. Dalan atu rezolve
problema ruma. 2. Substánsia rua kahur
malu to’o sira ida nabeen hotu, n.e. masin
iha bee laran.
solusiona, Verbu Hetan solusaun ba (prob-
lema ruma). Sin. rezolve
soma, Substantivu Númeru totál. Verbu
Hetan númeru totál hodi sura ida-ida.
somalí, Adjetivu Rai-Somália nian. Substan-
tivu 1. Ema Somália. 2. (lia-somalí)
Dalen rai-Somália nian.
Somália (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika Nordeste.
soman, Substantivu Ema ne’ebé hamaluk
ita. Sin. maluk, kolega
sombreadu, Substantivu Espasu iha mapa ka
diagrama ne’ebé (n.e. kuadru ka sírkulu)
nakonu ho kór ida, baibain malahuk;
la mutin hanesan espasu baibain nian.
Ez. Área ho sombreadu iha mapa Timór
ne’e reprezenta zona iha ne’ebé ema sira
ko’alia mambae.
sombreia, Verbu
sombrelu, Substantivu Buat ida ne’ebé ema
uza hodi satan udan ka loron manas,
forma hanesan xapeu boot ida iha ai naruk
nia leten ne’ebé ema bele hikar tiha
sori
bainhira la presiza. Sin. guardaxuva
son, Substantivu Buat saida de’it ne’ebé ema
bele rona ho tilun. Son ne’e afinál forma
enerjia ne’ebé nakfekit hela ka halo vi-
brasaun.
sóniku ~ sónika, f. Adjetivu
sona, Verbu 1. Te’in hahán iha taxu ho mina.
2. Hatama buat ida ho tutun kro’at ba
ema ka animál nia isin, selae ba objetu
ruma nia lolon. 3. Hatama ai-moruk
been ba ema nia isin liuhosi seringa.
sonambulizmu, Substantivu Moras konaba
la’o bá-mai bainhira ema sei dukur hela.
Sin. la’o-dukur
sonámbulu ~ sonámbula, f. Substantivu
Ema ida ne’ebé la’o bá-mai bainhira ema
sei dukur hela.
sonan, Substantivu Sona dala ida. Adjetivu
Ne’ebé buat ka ema ruma sona tiha ona.
sondajen, Substantivu 1. Hahalok sonda
nian. 2. Haknokar ka levantamentu atu-
bele hatene povu nia hanoin kona-ba
buat ruma.
soo, Verbu (Asu) halo tarutu ne’ebé naruk
no maka’as hanesan tanis halerik.
soor, Verbu Suku lailais ho daun no kabas;
suku sabraut.
soos, Substantivu Restu hosi hare, batar ka
kafé. Verbu Fai hare atubele hasai nia
kulit no hamutin foos.
sopa, Substantivu Hahán ida ne’ebé ema
prepara hodi nono na’an, ikan ka modo
hamutuk iha bee. Sin. kaldu
sopranu, Substantivu (Feto ho) lian aas liu
bainhira hananu. Liafuan-sorun: kon-
traltu
soran, Verbu 1. Dada ema ka animál atu
tuku malu, baku malu ka istori malu.
Sin. insita 2. Sadik ema na’in-rua hodi
haree malu ladi’ak. Adjetivu (arti figu-
radu) Ne’ebé nia oin-furak dada ema seluk.
Ez. Feto ne’e soran sá! Halo mane barak
monu ba nia.
sori, Verbu Halo buat ne’ebé presiza atubele
hadook ema ida hosi buat aat ne’ebé
sorin 380
bele kona nia. Sin. defende
sorin, Substantivu Balun ka parte iha liman-
kuana ka liman-karuk. Sin. belan
soro, Verbu 1. Buka atu kaer no oho balada
fuik atubele han. 2. Kail ka tiha ikan
atubele han.
sorte, Substantivu Buat di’ak la aat ne’ebé
ema ida hetan derrepente iha tempu
ruma. Sin. rahun
sorte-aat, Substantivu Buat aat ne’ebé ema
ida hetan derrepente iha tempu ruma.
Sin. rahun-aat, azár, dezgrasa Adjetivu
Ne’ebé hetan rahun-aat.
sorte-di’ak, Substantivu Buat di’ak ne’ebé
ema ida hetan derrepente iha tempu
ruma. Sin. rahun-di’ak Adjetivu Ne’ebé
hetan rahun-di’ak.
soru, Verbu Halo hena ka tais ho instrumentu
tradisionál ida.
soru, Verbu = hasoru
soru, Substantivu 1. Raan nahisin nia been.
2. Susubeen nahisin nia been.
sorumutu, Substantivu Halibur-malu ka
enkontru atu tetu lia ruma. Sin. disku-
saun, debate
sorun, Adjetivu Ne’ebé sakar ka hasoru. Sin.
kontráriu Ez. Liafuan sorun ba naruk
mak badak.
sorvete, Substantivu Ai-han midar no malirin
tebes halo hosi susubeen ka leitekreme.
Sin. jeladu
sosa, Verbu Hola buat ruma hodi troka ho
osan.
sosan, Substantivu Buat ne’ebé ita sosa. Ez.
Horisehik ami halo sosan haat (= sosa
buat haat) iha loja boot ne’ebá.
sosiál, Adjetivu 1. Sosiedade nian. 2. Kona-ba
atividade sosiedade nian.
sosialista, Adjetivu Kona-ba sosializmu.
Substantivu Ema ne’ebé tuir ka hali’is ba
sosializmu.
sosializmu, Substantivu Hanoin polítiku
kona-ba indústria sira governu mak sei
kaer ho povu nia naran no ba povu nia
di’ak.
subar
sosiavel, Adjetivu Ne’ebé gosta hamaluk an
ka hela ho ema seluseluk. Sin. dulur,
oin-na’in
sosiabilidade, Substantivu
sosiedade, Substantivu 1. Nasaun, rejiaun
ka sidade partikulár nia populasaun tomak
no ninia moris. 2. Klibur ka empreza
komersiál ne’ebé boot no iha sanak no
pesoál barak. Sin. kompañia
sosiolojia, Substantivu Siénsia konaba sosie-
dade.
sosiólogu ~ sosióloga, f. Substantivu
sosiolójiku ~ sosiolójika, f. Adjetivu
sotake, Substantivu Ema nia lalakar ka man-
eirako’alia ne’ebé la hanesan ita-nian,
tanba ema ne’e moris iha fatin seluk ka
membru ba klase sosiál seluk. Sin. lala-
kun Ez. Ha’u hatene katak ema ne’e fata-
luku tan nia sotake bainhira ko’alia tetun.
sou, Verbu Ke’e sai rai-isin barak hodi halo
eskavasaun.
sou-fatin, Substantivu Kuak boboot iha rai
ne’ebé ema sira halo hodi so’o ka ke’e sai
rai-isin, baibain atu buka besi ka murak
ruma. Sin. mina
Srilanka (rai-) Substantivu Nusa no estadu
nakfati iha raiÍndia nia rohan sudeste.
Sin. Seilaun
Suai, Substantivu Distritu ida iha parte tasi-
mane Timor Lorosa’e nian ne’ebé nia
populasaun ko’alia tetun-belu ka bunak.
suar, Substantivu Ahi ka bee musan ki’ik
tebes ne’ebé barak mak hamutuk iha ár,
dala barak ita haree hanesan abuabu ka
kalohan. Sin. ahi-suar; bee-suar
suas, Verbu Hamorin ho ahisuar morin,
liuliu insensu. Sin. insensa Ez. Amlulik
suas altár dala rua iha misa laran.
suazilandés ~ suazilandeza, f. Adjetivu Rai-
Suazilándia nian. Substantivu Ema Sua-
zilándia.
Suazilándia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika parte súl nian.
subar, Verbu Tau ka rai buat ruma iha fatin
ne’ebé ema seluk susar atu hetan ka haree.
subar-fatin 381
subar-fatin, Substantivu Fatin atu subar buat
ruma ka itania an.
subasubar mós subarsubar, Advérbiu Hodi
subar.
subaun, Substantivu Foho-lolon aas.
subdezenvolvidu ~ subdezenvolvida, f.
Adjetivu 1. Ne’ebé seidauk iha mama’ek
ka dezenvolvimentu natoon. 2. (Rain,
povu) ne’ebé kiak tanba dezenvolvimentu
ekonóniku sei fraku hela.
subdezenvolvimentu, Substantivu
subdiretór ~ subdiretora, f. Substantivu
Ema ida ne’ebé tulun diretór atu hala’o
nia knaar; diretór nia saseluk.
subdistritu, Substantivu Distritu nia fafahek
mahuluk.
subdistritál, Adjetivu
subjetivu ~ subjetiva, f. Adjetivu Kona liu
ba ema ida nia haree ka tuir oinsá nia
sente ka nia hanoin, ladún hateke ba
realidade. Liafuan-sorun: objetivu
subjetivizmu, Substantivu
subkomisaun, Substantivu Komisaun ida
ne’ebé iha komisaun mahuluk ka prin-
sipál nia okos.
subkontrata, Verbu Fó kontratu ba ema
hosi empreza seluk atu hala’o serbisu
ruma ba ita-nia empreza rasik. Sin. boron
subkontratante, Substantivu Ema ne’ebé ita
subkontrata. Sin. subempreiteiru
subkonxiénsia, Substantivu Kondisaun ko-
na-ba oinsá ema sente iha nia fuan no
laran aleinde hanoin ho kakutak ka ra-
zaun.
subkonxiente, Adjetivu
subliña, Verbu 1. Hakerek liña iha liafuan ka
fraze nia okos hodi hatudu katak nia
importante. 2. Hato’o ba ema seluk katak
asuntu ne’ebé ita ko’alia hela ne’e impo-
rtante; bolu ema nia atensaun ba. Sin.
salienta, friza
subliñadu, Substantivu
sublokatáriu ~ sublokatária, f. Substantivu
Ema ne’ebé aluga uma ida hosi ita bain-
hira ita rasik mak aluga uma ne’e tuir
subúrbiu
kontratu maibé lakohi hela iha ne’ebá.
submarinu ~ submarina, f. Adjetivu Tasi-
okos nian. Substantivu (submarinu) Ró
ida ne’ebé bele la’o iha tasi-kidun no mós
iha tasi leten; iha mós torpedu ne’ebé nia
bele husik atu halakon ró inimigu nian.
suborna, Verbu Oferese ka fó subornu; sosa
ema seluk nia tulun ho osan ka buat-
karan. Ez. Durante tempu Indonézia
nian, ema suborna polísia balun atubele
hetan kartakondusaun.
subornu, Substantivu 1. Osan, prezente ka
priviléjiu ne’ebé ita fó ba ema seluk ne’e-
bé iha leet ka podér atu fó mai ita buat
ida-ne’ebé ita hakarak maibé seidauk
konsege hetan. 2. Hahalok ka kostume
suborna nian.
subsídiu, Substantivu Osan ne’ebé governu
fó ba klibur, eskola ka empreza ida atu
tulun nia hala’o nia atividade kulturál,
edukasionál ka komersiál sira.
substánsia, Substantivu 1. Materiál naran
de’it, toos, been ka suar. 2. Ko’alia ka
hakerek ida nia signifikadu ka impo-
rtánsia.
substansiál, Adjetivu 1. Ne’ebé iha isin ka
substánsia. 2. Ne’ebé boot, importante
ka merese ita-nia atensaun.
Substantivu, Substantivu Iha gramátika,
liafuan ida ne’ebé ida uza nu’udar ema,
balada, fatin ka buat seluk nia naran.
substitui, Verbu Hatama buat ka ema ida ba
buat ka ema seluk nia fatin. Sin. troka Ez.
Mestre Matias sei substitui Dona Augusta
semana ne’e tanba nia sei bá Lizboa.
substituisaun, Substantivu
substitutu, Substantivu 1. Buat ne’ebé troka
ka substitui buat seluk. 2. Ema ne’ebé
troka ka substitui ema ka buat seluk.
Sin. saseluk
subtropikál, Adjetivu Kona-ba rain sira
ne’ebé nakfati besik trópiku sira maibé
iha li’ur zona tropikál.
subúrbiu, Substantivu Área kota ka sidade
ida nian ne’ebé dook hosi sentru no iha
suburbanu ~ suburbana 382
horik-fatin barak liu loja, eskritóriu ka
fábrika.
suburbanu ~ suburbana, f. Adjetivu
subverte, Verbu Buka atu estraga knaar ruma
ka halo governu ida monu liuhosi futu-lia.
subversaun, Substantivu
subversivu ~ subversiva, f. Adjetivu
sudanés ~ sudaneza, f. Adjetivu Rai-Sudaun
nian. Substantivu Ema Sudaun.
Sudaun (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika nordeste.
sudeste, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba)
halolon ka diresaun iha parte súl no
lorosa’e nia leet. Ez. Sidade Sídnei,
Kamberra no Melburne nakfati iha
Austrália Sudeste.
sudi, Verbu 1. Dada mai besik tiha. 2. Lori
mai hamutuk tiha. Sudi ahi katak tau
aipedasuk sira hamutuk hodi halo sira
bele lakan nafatin.
sudin, Substantivu Buat ida nia rohan.
sudueste, Substantivu/Adjetivu (Konaba)
halolon ka diresaun iha parte súl no
loromonu nia leet.
sueku ~ sueka, f. Adjetivu Rai-Suésia nian.
Substantivu 1. Ema Suésia. 2. (lia-sueku)
Dalen rai- Suésia nian.
Suésia (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Europa Norte.
sufiksu, Substantivu Letra ka sílaba ida ne’ebé
hatutan ba liafuan ida nia rohan atu forma
liafuan foun ida, n.e. - dór ne’ebé mosu
iha liafuan lohidór, komikudór, halu-
hadór. Liafuan-sorun: prefiksu
sufrájiu, Substantivu Direitu atu vota.
suhuk, Substantivu Susar dada iis tanba sofre
morasazma ka me’ar-busa.
sui, Verbu Hadi’a ka halo kabeer fuuk ho
sasuit.
Suisa (rai-) Substantivu Rain no estadu ki’ik
ida iha Europa Loromonu- Klarak.
suisida, Substantivu Ema ida ne’ebé oho an.
Adjetivu 1. Kona-ba suisídiu. 2. Ne’ebé
bele dada ema ba suisídiu.
suisídiu, Substantivu Hahalok oho an ho
suku
naran maneira ida. Sin. oho-an Ez. Mu-
sulmanu fundamentalista sira halo sui-
sídiu ho bomba bainhira sira funu hasoru
sira-nia inimigu.
suisu ~ suisa, f. Adjetivu Rai-Suisa nian.
Substantivu Ema Suisa.
sujeitu, Substantivu 1. Tema ka asuntu ma-
huluk iha knaar artístiku ida. Ez. Kalo-
han maka retratu furak ne’e nia sujeitu.
2. Iha gramátika, liafuan ka liafuan sira
ne’ebé reprezenta ema ka buat ruma
ne’ebé hala’o asaun ne’ebé hato’o liuhosi
Verbu, n.e. busa iha fraze Busa han ikan.
Liafuan-sorun: objetu 3. (filozofia) Ema
idane’ebé mak hanoin, hatene ka sente,
kontráriu ba buat ne’ebé nia hanoin,
hatene ka sente (= objetu).
sujere, Verbu 1. Husu ema ida atu halo ka
simu ita-nia ideia ka planu ruma. Sin.
propoin, hahoin Ez. Nia sujere atu ami
imprime livru foun ne’e iha Baukau.
sujestaun, Substantivu; Sin. proposta, hahoin
sujestivu ~ sujestiva, f. Adjetivu 1. Ne’ebé su-
jere. 2. Ne’ebé halo ita hanoin ka reflete.
suka, Verbu La book an ona, hakmatek tiha.
Sin. para
sukan, Substantivu Para dala ida. Sin. pauza
sukaer, Substantivu Ai-hun boot ida ho fuan
no musan ki’ik ne’ebé siin bainhira sei
matak, maibé midar bainhira tasak, bai-
bain ema uza atu tau ba modo midar-
siin ka bainhira prepara ikan saboko.
sukat, Verbu Haree loloos buat ruma nia ba-
boot ka tamañu, katak naruk, badak,
luan ka kloot oinsá loos. Ez. Karpinteiru
sukat aikabelak ne’ebé nia atu kadoo.
sukata, Substantivu Besi aat hosi uma, karreta
ka ró-ahi nia sobun. Adjetivu Ne’ebé
bosan no aat hanesan sukata.
sukit, Verbu Fokit sai.
suku, Substantivu 1. Ema-lubun ho rasa ha-
nesan, ne’ebé fahe lisuk kostume, fiar,
lian no rai. 2. Knua lubun ida iha sub-
distritu ka distritu nia laran; reinu nia
fafahek ida.
suku 383
suku, Verbu Uza daun no kabas, ho liman
ka mákina, hodi hametin hena atubele
uza ba hatais ka buat seluseluk tan.
sukursál, Substantivu Empreza ka banku nia
sanak lokál.
súl, Substantivu/Adjetivu (Kona-ba) halolon
ka diresaun ne’ebé iha itania liman loos
bainhira ita hateke ba lorosa’e. Sin. tasi-
mane, loor Liafuan-sorun: norte, tasi-
feto, rae
sula, Substantivu Instrumentu ka besi ida
ne’ebé ema uza atubele kaer animál, ha-
nesan laho, rusa nst. Sin. lasu, armadilla
sulafrikanu ~ sulafrikana, f. Adjetivu Rai-
Áfrika Súl nian. Substantivu Ema Áfrika
Súl.
sulan, Verbu Hatama ba fatin kloot. Ez. Ami
sulan hanesan balada iha kamioneta
nia laran. Substantivu Objetu ida ne’ebé
ita hatama ba botir ka kanu atu bee la
bele sai. Sin. rolla
suli, Verbu (Bee ka líkidu seluk) namdoras
ba oin ka halai.
sulin, Substantivu Bee ka líkidu seluk nia suli.
sulkoreanu ~ sulkoreana, f. Adjetivu Rai-
Koreia Súl nian. Substantivu Ema Ko-
reia Súl.
suma, Verbu Hadalan bee fo’er ba li’ur.
Sumatra (rai-) Substantivu Rai-kotun boot
no naruk ida iha Nusar-Lubun Malaiu
nia sorin loromonu, iha Península Ma-
laia nia rai-Java nia leet; ohin Repúblika
Indonézia mak ukun.
sumatranu ~ sumatrana, f. Adjetivu Rai-
Sumatra nian. Substantivu Ema Sumatra.
Sumba (rai-) Substantivu Rai-kotun iha
Nusar-Lubun Malaiu besik rai-Flores.
sumbanés ~ sumbaneza, f. Adjetivu Rai-
Sumba nian. Substantivu Ema Sumba.
Sumbava (rai-) Substantivu Rai-kotun naruk
iha Nusar-Lubun Malaiu, nakfati iha
rai- Lombok no rai-Flores nia leet.
sumbavense, Adjetivu Rai-Sumbava nian.
Substantivu Ema Sumbava.
sumik mós sumin, Adjetivu 1. Ne’ebé subar
superviziona
hela. 2. Ne’ebé sekretu.
sumu, Substantivu Ai-fuan nia been.
sunita, Adjetivu/Substantivu (Ema ne’ebé
pertense ba) fafahek ortodoksu iha Izlaun.
suntu, Substantivu Kutun-tasi ka molusku
isin naruk no mamar ne’ebé iha ain sa-
nulu ho lamas-matan ka tentákulu barak.
Suntu ne’e ema han no mós uza nu’udar
umpa. Sin. lula
sunu, Verbu Tau ahi ba buat ruma hodi husik
nia lakan.
supera, Verbu Soi kapasidade ka forsa atubele
hakur obstákulu ka buat-netik ruma.
superfisiál, Adjetivu 1. Ne’ebé iha superfísie
hela. 2. Ne’ebé ladún kle’an ka sériu.
superfisialidade, Substantivu
superfísie, Substantivu Buat ida nia parte
leten no li’ur nian.
superiór ~ superiora, f. Adjetivu Ne’ebé
boot liu ka iha forsa liu. Substantivu
Xefe ka ulunboot iha serbisu-fatin ka
instituisaun.
superioridade, Substantivu
supérfluu ~ supérflua, f. Adjetivu Ne’ebé
naresin no ita la presiza. Sin. resik
superintendente, Substantivu Ulun-boot
instituisaun ida nian, liuliu polísia nian.
superlativu, Substantivu Grau tanesan ka
komparasaun nian ba Adjetivu ne’ebé
aas liu hotu.
supermerkadu, Substantivu Loja boot ida
ne’ebé fa’an sasán oioin de’it hosi ai-han
to’o roupa nst. Ez. Supermerkadu ‘Jacinto’
fa’an buat barak maibé karu uitoan ba
povu baibain.
superpovuadu ~ superpovuada, f. Adjetivu
Ne’ebé nia populasaun boot demais.
superstisaun, Substantivu Fiar iha majia,
masonik, forsa haree-labelek ka lulik
ne’ebé bele fó di’ak no aat.
superstisiozu ~ superstisioza, f. Adjetivu
supervizór ~ supervizora, Substantivu Ema
ne’ebé kontrola ka tau matan ba ida
ne’ebé serbisu iha fatin ruma.
superviziona, Verbu Kontrola ka tau matan
supervizaun
ba sira ne’ebé serbisu iha fatin ruma.
Sin. hameke
supervizaun, Substantivu; Sin. hameken
suplementu, Substantivu Buat ka elementu
ne’ebé ita aumenta.
suplementár, Substantivu
supoin, Verbu Simu posibilidade ruma,
hali’is ba fiar buat ruma. Ez. Ha’u supoin
sira asina tiha ona akordu ne’e maibé
ha’u seidauk hetan konfirmasaun kona-ba
ne’e.
supozisaun, Substantivu
suporta, Verbu Tahan ho buat aat ka ema
xatu. Sin. aguenta. Kuidadu! Keta uza
sala liafuan ida-ne’e ho sentidu apoia nian.
suporte, Substantivu Objetu ida ne’ebé tane
buat seluk. Kuidadu! Keta uza sala lia-
fuan ida-ne’e ho sentidu apoiu nian.
supostu ~ suposta, f. Adjetivu Ne’ebé ita
supoin de’it.
supremu ~ suprema, f. Adjetivu Ne’ebé aas
liu hotu.
supremasia, Substantivu
suprime, Verbu 1. Hapara; halakon. 2. Ha-
lakon tuir lei. Sin. kasu
supresaun Substantivu
sura, Verbu 1. Sukat hira loos mak iha, bai-
bain hodi dehan sai númeru sira. Sin.
konta 2. Nota ka fó importánsia ba buat
ruma ne’ebé hala’o tiha ona. Ez. Lalika
sura ó-nia kole bainhira tulun ema seluk.
surat, Substantivu 1. Lia-tatoli ka mensajen
naruk ne’ebé ita hakerek iha surat-tahan
hodi haruka ba ema seluk. Sin. karta 2.
Kualkér fixa, formuláriu ka dokumentu
ida.
surat-bier, Substantivu Hahesuk ka deklasa-
raun hakerek ho kbiit lei nian ne’ebé
ema ida bele halo hodi fó-hatene sé maka
sei simu nia sasán liutiha nia mate. Sin.
testamentu
surat-tahan mós suratahan, Substantivu
Materiál ida ne’ebé ita uza atu hakerek
iha leten ka hodi falun sasán. surat-
tahan ijiéniku mós suratahansentina
384 suspeitozu ~ suspeitoza
Substantivu Surat-tahan ida ne’ebé mihis
no mamar ema uza hodi hamoos fo’er
baibain uza sentina.
suri, Verbu La konsege halo buat ruma. Sin.
falla, frakasa
surik, Substantivu Kro’at ida hanesan katana
naruk ne’ebé bele uza hodi tesi, suku ka
defende an, liuliu iha funu.
Suriname (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Súl parte nordeste.
surinamense, Adjetivu Rai-Suriname nian.
Substantivu Ema Suriname.
surpreza, Substantivu 1. Mamosuk ka akon-
tesimentu ida ne’ebé ema la hein ka la
espera. 2. Admirasaun ne’ebé ita sente
bainhira buat ruma akontese tekitekir
ka derrepente de’it.
suru, Verbu Foti ho kanuru ka buat seluk
ne’ebé nia forma hanesan kanuru.
susar, Substantivu 1. Kualidade difisil ka la
fasil atu komprende, ka atu halo. Sin.
difikuldade 2. Mamosuk aat ne’ebé kona
ema ida hodi halo nia hanoin barak ka
tuur lametin. Sin. problema Adjetivu
1. Ne’ebé la fasil. Sin. toos, difisil 2. Ne’e-
bé halo ita tuur lametin ka hanoin barak.
susar-laek, Adjetivu Ne’ebé la fó ka la hetan
susar ida. Substantivu Kondisaun la fó
ka la hetan susar ida.
susede, Verbu Buat ne’ebé uluk la iha mosu
derrepente. Sin. akontese.
susesór ~ susesora, Substantivu Ema ne’ebé
troka kolega ka ukunna’in ida ne’ebé sai
hosi serbisu ka mate.
susesu, Substantivu Rezultadu di’ak hosi
atividade ka programa ruma ne’ebé ita
hala’o. Sin. ézitu Ez. Atu hetan susesu iha
estudu, estudante sira tenke badinas no
estuda maka’as.
suspeita, Verbu Hanoin katak buat ruma
bele laloos ka bosok. Sin. te’an Substantivu
Hanoin ka preokupasaun kona-ba buat
ruma bele laloos ka bosok. Sin. tate’an
suspeitozu ~ suspeitoza, f. Adjetivu Ne’ebé
hali’is ba suspeita ka te’an.
suspeitu ~ suspeita 385
suspeitu ~ suspeita, f. Adjetivu Ne’ebé halo
ita suspeita ka te’an.
sustenidu, Substantivu Tadak ka sinál múzika
nian katak nota ida-ne’ebé tuir tenke
sa’e meiutón ida. Liafuan-sorun: bemól
susu, Verbu Dada buat ruma ho ibun no
dulas ho nanál, liuliu bainhira atu hetan
líkidu hosi buat ruma. Ez. Bebé no
balada-oan hemu susubeen hodi susu
inan nia susunmatan.
susubeen, Substantivu Been mutin bokur
hosi susun, ka ida artifisiál ne’ebé ema
prepara hosi susubeen-rahun.
susuk, Substantivu Kutun ka insetu ki’ikoan
ne’ebé iha liman ka ain naruk no bele
hamosu moras oioin de’it, hanesan ma-
Tt
taa, Verbu Ko’a, hakotu ka hatohar ho forsa
maka’as ho katana, baliu ka surik. Ez.
Ema ne’e tama kadeia ba tinan rua tan
ba taa kanek nia oan nia liman. Substan-
tivu = taha
ta’an, Substantivu Raga hanesan luhu ne’ebé
ema homan hosi akadiru ka tali-tahan.
tabaku, Substantivu Ai-tahan maran hosi
ai-horis tabaku ne’ebé ema fuma balu
lulun ho surat-tahan mihis, tau iha kai-
xumba ka hakmumuk. Ez. Labarik sira
keta fuma tabaku tanba bele estraga saúde.
tabe, Interjeisaun Liafuan ida ne’ebé ita bele
uza hodi hasé ka kumprimenta ema se-
luk, liuliu hodi hahú karta ida, n.e. Tabe
Maria! Tabe Sr. André! Interjeisaun ida-
ne’e han malu ho liafuan malaiu ‘selamat’
iha espresaun hanesan tabe mai! (= sela-
mat datang), tabe han! (= selamat makan),
tabe Natál nian! (= selamat Hari Natal)
tabu
lária ka manasdenge, bainhira tata ema.
susun, Substantivu Parte hosi feto ka balada-
inan nia isin ne’ebé bele fó susubeen
bainhira nia boot ka tinan to’o.
suta, Substantivu 1. Lahan ne’ebé ular-suta
hali’ur hodi halo nia knuan. 2. Kabas
halo hosi suta. 3. Hena-suta. Sin. seda
sutate, Substantivu Mollu ida halo hosi soja-
musan.
sutién, Substantivu Fatin ba susun ne’ebé
feto sira hatais iha faru okos.
sutura, Substantivu Sasusuk ne’ebé doutór
halo iha kulit hodi taka kanek ida.
su’u: haree sou
suut, Verbu 1. Hasai iis liuhosi ibun ka inus.
Sin. huu 2. Halo anin.
tabela, Substantivu 1. Liafuan ka númeru
grupu ida ne’ebé ita tau iha liña ka
koluna. Ez. Tabela ne’e iha koluna tolu:
ida ba númeru, ida ba naran no ida fali
ba hela-fatin. 2. Diagrama ne’ebé hatudu
informasaun ida.
tabela-konversaun, Substantivu Tabela ne’ebé
ema uza atu kompara folin osan ida nian
ho osan seluk.
tabele mós tabelen, Verbu/Adjetivu (Ne’ebé
ema) tara iha fatin aas hodi la kona rai.
tabloide, Substantivu Jornál ne’ebé iha pájina
ki’ik sira, istória badak balun no mós
iha fotografia barak. Ez. ‘Rakyat Merdeka’
mak Indonézia nia tabloide ida ne’ebé
populár loos.
tabu, Substantivu 1. Períodu daka ka hein
fatin nian iha kalan. 2. Oras ka períodu
troka tempu serbisu nian hosi ema ida
ba ema seluk. Sin. turnu
tabú
tabú, Substantivu/Adjetivu (Lia ka buat aat,
fo’er ka lulik) ne’ebé ema labele ko’alia,
hatete ka diskute kona-bá tanba halo
sira moe. Ez. Kultura balu konsidera
asuntu relasaun seksuál hanesan buat
ida tabú.
tabuk, Substantivu Lafaek nia kuak ka horik-
fatin iha bee okos.
tabuleiru, Substantivu Kabelak ida hosi ai
ka substánsia seluk ne’ebé ema uza atu
joga xadrés, damas, nst.
tada, Verbu 1. Hatene filafali, hanoin hikas
ema ka buat nia identidade. Sin. reko-
ñese 2. (tetun-terik) Haree ona iha ita-nia
neon, nune’e lalika lota ka aprende. Sin.
hatene
tadak, Substantivu 1. Noda ka pontu ki’ik
ne’ebé mosu bainhira buat ida sai fo’er
ka hetan kanek. Sin. marka 2. Ilas ka
hakerek ki’ik ba ema tada ka rekoñese.
Sin. sinál, símbolu
tadak-hakfodak, Substantivu Tadak ka sinál
ne’ebé uza iha fraze ka klauza ida atu
hatudu hakfodak ho emosaun seluk, bai-
bain ho símbolu ‘!’, iha fraze ka klauza
ida nia rohan. Ez. “Ne’e furak lahalimar!”
tadak Mahusuk, Substantivu Tadak ne’ebé ita
uza iha fraze ka klauza ida nia rohan ho
símbolu ‘?’ hodi hatudu katak iha ha-
husuk ida no presiza hatán. Ez. “Ita-Boot
nia naran sá?”
tadan, Substantivu Pontu ka forma ne’ebé
mosu bainhira buat ida sai fo’er. Sin.
noda Verbu Halo sai noda ka fo’er. Sin.
hatadan, hanoda
tadu, Verbu Hatudu an hodi ita bele haree-
hetan tiha. Sin. mosu
taduk, Substantivu Fisur ida ne’ebé mosu
iha kulit, liuliu iha liman ka ain.
ta’es, Substantivu Husik substánsia ida liu
hosi rede ka hena hodi haketak fo’er ka
teen hosi been. Ez. Di’ak liu ita ta’es kafé
duké hemu hamutuk ho nia teen.
tafui, Verbu Hasai kabeen hosi ibun hodi
soe ba li’ur.
386 tais-mane
tagalu (lia-) Substantivu Lian ida ne’ebé
populasaun hosi zona balu iha rai-
Filipinas ko’alia no mós baze ba dalen
nasionál filipinu.
taha, Substantivu Instrumentu kro’at ida
hanesan surik maibé badak ne’ebé ema
uza atu taa ai, lere du’ut ka tesi na’an-
ruin. Sin. katana
tahan1, Substantivu 1. Parte belar hosi buat
ida. Ez. Matan-moris! Tudik ne’e nia
tahan kro’at loos. 2. (ai-tahan) Lolon belar
ne’ebé baibain moris hosi ai-horis nia
kain ka sanak no nia kór dala barak liu
matak. Sin. ai-tahan
tahan2, Verbu 1. Aguenta ka reziste hasoru
buat aat ida. Ez. Gerrilleiru sira tahan
iha ai-laran tanba povu nia tulun mós
maka’as. 2. La lakon ka mate, kontinua
nafatin ba tempu ruma. Sin. dura Ez.
Filme amerikanu ne’e tahan oras tolu.
tahilalat, Substantivu Pontu ka musan kór-
metan iha ema nia kulit.
Tahiti (rai-) mós Taití, Substantivu Nusa-
lubun no territóriu iha Tasi- Boot Pasí-
fiku ne’ebé rai-Fransa ohin ukun nu’udar
nia departamentu tasibalun ida.
tahitianu ~ tahitiana, f. Adjetivu Rai-Tahiti
nian. Substantivu 1. Ema Tahiti. 2. (lia-
tahitianu) Dalen austronéziku rai-Tahiti
nian.
tahu, Substantivu Rai ne’ebé kahur ho bee no
seidauk maran.
tailandés ~ tailandeza, f. Adjetivu Rai-Tai-
lándia nian. Substantivu 1. EmaTailándia.
2. (lia-tailandés) Dalen rai-Tailándia nian.
Tailándia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Ázia Sudeste.
tais, Substantivu Hena mafutar ne’ebé halo
parte kultura Timoroan siranian.
tais-feto, Substantivu Tais ne’ebé só feto mak
bele hatais; tais ne’e hanesan lipa tanba
nia rohan la iha.
tais-mane, Substantivu Tais ne’ebé dala bar-
akliu mane sira maka uza maibé feto
mós bele uza.
tajike
tajike, Substantivu 1. Ema kahorik ka rai-na’in
rai- Tajikistaun nian. 2. (lia-tajike) Dalen
túrkiku rai-Tajikistaun nian.
tajikistanés ~ tajikistaneza, f. Adjetivu Rai-
Tajikistaun nian. Substantivu Ema
Tajikistaun.
Tajikistaun (rai-) Substantivu Rain no estadu
iha Ázia Klarak.
taka, Verbu 1. Tau buat ida iha buat seluk
ne’ebé nakloke nia leten ka satan ho oda-
matan atu hamahan nia. 2. Hametin
buat ida nia matan, n.e. janela, odamatan,
kaixa, botir.
takabaluk, Substantivu 1. Au ne’ebé uza atu
halo uma-oan. 2. Uma-oan ka barraka
ida ne’ebé ema kiak uza nu’udar hela-
fatin. 3. (arti figuradu) Kaixaun ba mate-
isin ida.
taka-fila, Verbu Fila buat ida hosi nia sorin
ida ba seluk, nu’udar ezemplu ró, kar-
reta nst.
takan, Adjetivu Ne’ebé taka hela. Sílaba takan
katak sílaba ne’ebé nia letra ikus ne’e
konsoante, la’ós vogál. Ez. Liafuan ‘festa’
soi sílaba rua: fes – ta. Sílaba dahuluk ne’e
takan. Liafuan-sorun: loken Substantivu
Objetu ne’ebé uza atu taka buat ida. Sin.
matan
takan (ai-) Substantivu Ao-hun ida ho tahan
sente-manas hanesan malus no kulit han-
belek. Naran-Botániku: Ehretia laevis.
taksi, Substantivu Karreta ki’ik ne’ebé uza
dala barakliu iha sidade laran nu’udar
meiutransporte ba viajen badak ne’ebé
ema selu konforme dadook ka distánsia.
taksímetru, Substantivu Aparellu iha taksi
ne’ebé sukat dadook viajen ida nian atu
maksa’ek bele hatene osan hira mak atu
selu.
taksista, Substantivu Ema ne’ebé lori ka kaer
taksi.
taksionomia mós taksonomia, Substantivu
Sistema klasifikasaun liuliu kona-ba ai-
horis no balada sira.
taksionómiku ~ taksionómika f. Adjetivu
387 tama-fatin
talain, Adjetivu/Advérbiu/Prepozisaun (Ne’ebé)
hamriik ka hela iha ita-nia oin. Ez. Sira
atu harii banku foun ida talain eskola.
Substantivu Tuir lisan Timór nian ema
ne’ebé avón ka inan-aman sira prepara
atu kaben: primu ka prima dahuluk hosi
aman ida nia feton nia oan ka hosi inan
ida nia naan nia oan. Sin. tunanga
talas, Substantivu Modu ne’ebé nia isin moris
no naboot hosi abut ne’ebé ema kuda
iha bee ho tahan belar boot ne’ebé iha
tipu oioin. Naran-Botániku: Colocasia
esculenta
talentu, Substantivu Abilidade naturál atu
halo buat ida didi’ak. Sin. jeitu Ez. Pelé
iha duni talentu ba futeból tanba ne’e
bainhira nia boot, nia sai jogadór di’ak
ida.
talentozu ~ talentoza, f. Adjetivu
tali, Substantivu 1. Fiu ka fita hosi tali-tahan,
talibalanda ka plástiku ne’ebé uza atu
kesi sasán. Ez. Ita presiza tali ne’ebé boot
atu kesi karau. 2. (ai-tali) Ai-hun espésie
oioin, liuliu ida ne’ebé nia naran botá-
niku mak Corypha utan.
tali-hun, Substantivu Ai-hun espésie ida. Sin.
ai-tali Naran-Botániku: Corypha utan
tali-kelen, Substantivu Ai-tali nia tahan-
kain, ne’ebé uza atu halo didin uma
nian. Sin. palapa, bebak
talin, Substantivu 1. Lasu halo hosi tali ka
materiál seluk. 2. Ai-fuan ka modo ha-
nesan aas, hudi, batar, nst. ne’ebé kesi
hamutuk liuliu bainhira lori ba fa’an.
Ez. Haas-talin ida iha fuan lima no fa’an
ba sentavu 50.
tali-oan, Substantivu Tali ne’ebé ki’ik.
tama, Verbu Halo movimentu hosi espasu
li’ur nian ba espasu laran nian. Ez. Karreta
sira tenke tama no para iha karreta para-
fatin.
tama-fatin, Substantivu Espasu ka fatin ha-
nesan odamatan ne’ebé ema, veíkulu ka
buat seluk bele liu hosi lu’ur ba espasu
ka fatin espesífiku ida, porezemplu iha
taman 388
edifísiu ida. Liafuan-sorun: Saifatin.
taman, Verbu 1. Tau mate-isin iha rai-kuak,
hafoin taka ho rai. Sin. hakoi 2. Subar
buat ida iha rai laran. 3. Tau fini iha rai
laran. Sin. kuda
tamañu, Substantivu Buat ida nia boot ka
ki’ik oinsá. Sin. baboot Ez. Livru ne’e nia
tamañu sentímetru 17 x 24. Ne’e katak
livru ne’e nia luan sentímetru 17 no nia
naruk sentímetru 24.
támara, Substantivu Fuan hosi támara-hun
ne’ebé midar tebetebes bainhira maran
no kristalizadu.
támara-hun, Substantivu Ai-hun ida hane-
san ai-tali ne’ebé fó fuan ida Naran-
Botániku: Phoenix dactylifera
tambór, Substantivu Instrumentu muzikál
ida ne’ebé iha kulit taka nia kabelak
sorin de’it ka sorin rua atu ema bele baku
ka dere hodi hamosu son. Sin. baba Ez.
Guarda sira dere tambór atu bolu popu-
lasaun sira halibur hodi simu liurai.
tamein, Verbu 1. Hateke sa’e, liuliu hodi
husu buat ruma. Sin. tanaat 2. Hein
hodi hakarak tebetebes atu buat ruma
mosu. Sin. espera Substantivu Hahalok
tamein nian. Sin. (2) esperansa
tamis, Verbu Koko modo ka hahán ida atu
hatene ninia gostu no midar. Ez. Ó tamis
to’ok modo ne’e, ketahalobé masin barak
liu fali.
tampaun, Substantivu 1. Borraxa ka plástiku
pedasuk ida ne’ebé uza atu taka kuak. 2.
Falun ida hosi algodaun mahar ne’ebé
feto ida uza atu sata ka absorve raan-
fo’er bainhira nia menstruasaun to’o.
tampaun-tilun, Substantivu Lilin, borraxa
ka plástiku pedasuk ida ne’ebé ema uza
atu taka tilun kuak hodi satan tarutu ka
lian sira.
tamun, Verbu 1. Hamanas ai-han hanesan
na’an ka ikan iha ahi-anar leten atu
konserva no halo nia midar liután. 2.
(arti figuradu) Trata ka hatete aat ema
ida hodi hamoe nia. Ez. Banin balun tamun
Tanimbar
sira-nia mane-foun liuliu bainhira sira
seidauk serbisu.
tan, Advérbiu 1. Liu hahirak ka kuantidade
uluk nian, hodi aumenta. Sin. liután
Ez. Ami presiza minutu lima tan atu
ramata aminia ezame. 2. Hodi haktenik
ka repete. Ez. Nia halo sala dala ida tan,
tanba ne’e di’ak liu ha’u hili ema seluk.
3. Lae ona. Ez. Xefe hasai tiha nia, tanba
ne’e nia la serbisu tan iha fatin ne’e. Pre-
pozisaun Liafuan ida ne’ebé hato’o buat
ka mamosuk ida nia hun ka kauza. Sin.
tanba Ez. Nia la bele mai tan problema
ruma iha nia uma.
tanaat, Verbu 1. Hateke sa’e, liuliu hodi husu
buat ruma. Sin. tamein 2. Hein hodi
hakarak tebetebes atu buat ruma mosu.
Sin. espera Substantivu Hahalok tanaat
nian. Sin. (2) esperansa
tanan, Adjetivu 1. Ne’ebé simples hela de’it,
la iha buat ida di’ak liu ne’ebé hamaluk,
enfeita ka hafutar. Ez. Sira hemu kafé
tanan de’it. 2. Ne’ebé la iha buat ida atu
taka, proteje ka satan. Ez. Nia la’o dook
maski ho ain-tanan.
tanba, Konjunsaun Liafuan ida ne’ebé hato’o
razaun ka motivu ba buat ruma. Sin.
tanbasá, basá Ez. Sira na’ok ai-fuan
ne’ebá tanba sira hamlaha.
tanbasá, Advérbiu Ho razaun saida loos. Ez.
Tanbasá mak nia tanis loron-kalan? Kon-
junsaun Liafuan ida ne’ebé hato’o razaun
ka motivu ba buat ruma. Sin. tanbasá,
basá Ez. Nia la han tanbasá nia la serbisu.
tane, Verbu Lolo liman bá hodi tulun, satan
ka simu. Ez. Ó laran-aat duni, nu’usá
mak la tane kedas liman bainhira ha’u
monu ba susar? Refujiadu sira tane liman
ba komunidade internasionál atu ajuda
sira.
tanen, Substantivu Liman ka ain nia belar
(liman-tanen ~ ain-tanen).
Tanimbar (rai-) Substantivu Nusa-lubun ida
iha zona Molukas nian, nakfahe ba rai-
Iamdena, Selaru, Fordata nst.
tanis 389
tanis, Substantivu Matan-been suli tanba ita
sente emosaun maka’as ruma, liuliu
laran-kraik ka triste. Ez. Labarik ne’e
tanis tanba nia lakon nia karteira.
tanis-hakdasak, Substantivu Tanis maka’as
hodi hakdasak iha rai. Ez. Labarik ne’e
tanishakdasak tanba de’it nia inan la fó
rebusadu ba nia.
tanis-mate, Substantivu Hahalok tanis ema
mate nian, bele iha mate-uma ka iha
rate. Ez. Tanis-mate ne’e lisan ida ne’ebé
halo parte kultura Timór.
tanis-teen, Substantivu Ema ne’ebé tanis
lailais ba buat sira ne’ebé la importante,
liuliu tan maña. Ez. Labarik barak sai
tanis-teen tanba inanaman sira halo mimu
sira.
tanke, Substantivu 1. Fatin ne’ebé ema pre-
para atu enxe bee ka mina iha laran. 2.
Karreta funu nian ne’ebé nia isin tomak
halo hosi besi-asu.
tankedegerra mós tanke-funu, Substantivu
Karreta boot ida ne’ebé ema uza atu
halo funu ne’ebé nia isin tomak halo ho
besi-asu.
tansá mós tansaida, Advérbiu Liafuan ida
ne’ebe ita uza bainhira ita hakarak ha-
tene hahalok ka mamosuk ruma nia ka-
uza ka motivu. Ez. Tansá mak Ita seidauk
bá loja?
tantu, Konjunsaun Tan ne’e, ho nune’e. Sin.
ne’eduni, portantu Ez. Universidade la
iha osan, tantu estudante sira tenke ha-
ka’as an buka mesak.
tanutuk (ai-; besi-) Substantivu Instrumentu
ida halo hosi ai ka besi ne’ebé ema uza atu
tuku. Sin. martelu, mallu
Tanzánia (rai-) Substantivu Rai no estadu ida
iha Áfrika sudeste.
tanzanianu ~ tanzaniana, f. Adjetivu Rai-
Tanzánia nian. Substantivu EmaTanzánia.
tapete, Substantivu Biti ida ne’ebé ita nahe
iha rai atu la’o iha leten. Sin. biti-malae
tara, Verbu Kesi hodi halo tabele ka namlele
iha leten no la kona rai. Substantivu
tasak
Tipu tudik ida ne’ebé ema sikat ka kesi
ba manu nia ain durante futu-manu atu
bainhira nia tebe, bele hakanek ka ha-
mate manu seluk.
tarak, Adjetivu Ne’ebé nia kabelak krutuk
no bele hamosu isin-moras se tuu iha
liman ka parte ruma iha ita-nia isin.
Substantivu (ai-tarak) Buat toos no kro’at
ida ne’ebé moris iha aihoris nia kain ka
sanak no bele hakanek isin. Tarak ho
kro’at katak arma sira.
tarata, Verbu 1. Hatete aat ema seluk. 2.
Hakilar ema tan nia hahalok aat ruma.
3. (tarata aat) Abuza hodi halo aat ho
fíziku ba ema seluk. Ez. Feto ne’e fila ba
nia inan-aman tanba nia la’en tarata nia
ladi’ak.
taratan, Substantivu
tarde, Adjetivu/Advérbiu Ne’ebé atraza ka
kleur demais. Ez. Nia la bele tama hodi
halo ezame tanba nia to’o tarde maizu-
menus minutu ruanulu.
tarefa, Substantivu Serbisu ida ita ne’ebé ha-
raik ba ema ida atu hala’o to’o hotu. Sin.
knaar, kneter Ez. Ha’u foin fó tarefa imp-
ortante tebetebes ba ha’u-nia sekretáriu.
Taroman (Foho-) Substantivu Foho aas ida
iha zona Kovalima nian.
taru, Verbu Tau osan ka buat seluk ne’ebé
ita bele hela hó ka lakon konforme re-
zultadu jogu nian.
tarudór, Substantivu Ema ne’ebé taru ma-
ka’as iha jogu ruma.
taruku, Substantivu Argola metálika ne’ebé
uza ba futu ema nia liman bainhira po-
lísia prende tiha nia no atu lori ba ka-
deia. Sin. aljema
taru-maluk, Substantivu Ema ne’ebé taru
ho ita.
tarun, Substantivu Osan, buat ka sasán ne’e-
bé ita tauhodi taru.
tarutu, Substantivu Lian maka’as ne’ebé ita
rona, liuliu lian aat ne’ebé ita la gosta.
Adjetivu Ne’ebé halo lian maka’as.
tasak, Adjetivu 1. (Ai-fuan ka modo) ne’ebé
tasi
hetan ona isin no prontu atu ita ku’u
hodi te’in ka han late’in. Liafuan-sorun:
okir, matak 2. Ne’ebé te’in kleur natoon
no prontu ona atu han. Verbu Sai tasak.
Sin. natasak
tasi, Substantivu Bee-lihun boboot ne’ebé
okupa espasu barakliu iha mundu-raiklaran.
Tasi-, Prefiksu Liafuan matadak ne’ebé forma
tasi ida nia naran, maibé uza de’it bain-
hira liafuan ne’ebé tuir ne’e Substantivu
epítetu. Bainhira liafuan idane’ebé tuir
Adjetivu fali, ita tau Tasi de’it, lahó ifen.
Tanesan bá: Tasi-Timór,Tasi-Banda ~Tasi
Mediterráneu, Tasi Ártiku. Haree mós pre-
fiksu Mota-, ne’ebé nia lala’ok hanesan de’it.
Tasi-Boot Antártiku, Substantivu Oseanu
ne’ebé nakfati iha parte súl hosi Tasi-
Boot Atlántiku, Pasífiku no Índiku, no
hale’u kontinente Antártida.
Tasi-Arafura, Substantivu Tasi ne’ebé nakfati
iha rai- Austrália, rai-Papua, rai-Timór
no rai- Nautónia sira-nia leet.
Tasi Ártiku, Substantivu Tasi ne’ebé hale’u
polu norte, iha Le’un Ártiku nia laran,
nia luan maizumenus kilómetru kuad-
radu 14.245.100.
tasi-balun, Substantivu/Adjetivu (Konaba)
rai seluk iha tasi nia sorin bá. Ez. Iha
tinan 2001, governu Timór haruka estu-
dante barak atu bá estuda iha tasi-balun,
liuliu iha Portugál maibé barak mak la
konsege no fila fali mai Timór.
Tasi-Banda, Substantivu Tasi boot ida ne’ebé
nia rohan hakona rai-Alor, rai- Ataúru,
rai-Wetar, rai- Selebes, Nusar- Molukas
no rai-Papua.
tasi-boot, Substantivu Tasi ne’ebé luan no
boot liu, nakfati iha kontinente sira-nia
leet. Sin. oseanu
Tasi-Boot Atlántiku, Substantivu Oseanu
ne’ebé nakfati iha kontinente Europa, Áf-
rika no Amérika sirania leet, nia luan mai-
zumenus kilómetru kuadradu 82.362.000.
Nia kle’an, ne’ebé to’o ba metru 8.500,
mak ida be boot liu iha mundu.
390 Tasi Metan
Tasi-Boot Índiku, Substantivu Oseanu
ne’ebé nakfati iha kontinente Ázia parte
súl, Áfrika no Austrália sira-nia leet,
nia luan maizumenus kilómetru kuad-
radu 73.441.000.
Tasi-Boot Pasífiku, Substantivu Oseanu ida
ne’ebé luan liu hotu iha mundu, nak-
fahe ba Pasífiku Norte nakfati iha kon-
tinente Ázia no Amérika Norte nia leet,
no Pasífiku Súl iha kontinente Austrália
no Amérika Súl nia leet. Nia luan maizu-
menus kilómetru kuadradu 166.241.000;
nia kle’an ne’ebé ema hatene mak metru
10.915.
tasi-feto, Substantivu Tasi ne’ebé nakfati iha
parte norte hosi rai-Timór, nakfahe ba
Tasi-Leet Alor no Tasi-Leet Wetar.
tasi-ibun, Substantivu Tasi nia ninin. Sin.
tasi-ninin
Tasi Káspiu, Substantivu Bee-lihun boboot
iha rai-maran entre Ázia Klarak no rai-
Rúsia sudeste; nia luan maizumenus
kilómetru kuadradu 373.000.
tasi-leet, Substantivu Tasi kloot ida ne’ebé
nakfati iha rai rua nia leet.
tasi-mane, Substantivu Tasi ne’ebé nakfati
iha parte súl hosi rai-Timór. Sin. Tasi-
Timór
Tasi Mate, Substantivu Bee-lihun ho masin
barak ne’ebé forma rai-ketan entre rai-
Izraél no rai- Jordánia.
Tasi Mean, Substantivu Tasi kloot ida entre
Áfrika nordeste no Arábia loromonu,
tutan Tasi- Mediterráneu ho kanál Sués
no Tasi-Boot Índiku ho Tasi-Sikun Aden
nian.
Tasi Mediterráneu, Substantivu Tasi ida
ne’ebé kontinente Europa, Áfrika no Ázia
mak hale’u. Nia luan maizumenus kiló-
metru kuadradu 2.499.000.
Tasi Metan, Substantivu Tasi ida ne’ebé
Europa (rai- Rúsia no rai-Balkáns) no
Ázia Ki’ik (rai- Turkia) mak hale’u. Nia
luan maizumenus kuadradru kilómetru
414.400.
Tasi Mutin
Tasi Mutin, Substantivu Sanak hosi Tasi-
Barents ne’ebé tama hanesan tasisikun
to’o rai-Rúsia norueste.
tasi-nakonu, Substantivu Kondisaun tasi
nian bainhira meti sa’e no laloran sai
boot. Sin. tasi-maran, meti-tun
tasi-tun, Substantivu Kondisaun tasi nian
bainhira meti tun no tasi-ibun sai ma-
ran. Sin. tasi-maran, meti-tun
Tasi-Xina, Substantivu Parte hosi Tasi-Boot
Pasífiku Norte iha rai-Xina no rai-Japaun
nia leet.
tata, Verbu 1. Hanehan ho nehan rua, dala
ruma to’o hakanek ka tesi. Ez. Asu duni
busa-oan ne’ebé tata hela paun. 2. (Sa-
mea nst.) hakanek ho nehan hodi hatama
moruk ka venenu ba ema ka balada seluk
nia isin. 3. (Susuk nst.) sona ho nia utin
ema ho ka balada seluk nia kulit atubele
susu raan, hodi halo kulit ne’e katar.
tatadak, Substantivu Hahalok tada ka reko-
ñese nian. Sin. rekoñesimentu
tataduk, Substantivu Buat ka ema ne’ebé ha-
tudu an derrepente. Sin. aparisaun
tata’es, Substantivu 1. Hahalok ta’es nian. 2.
Instrumentu ne’ebé ta’es been sira. Sin.
koadór, makta’es
tatahan, Substantivu Hahalok tahan2 nian.
tatamak, Substantivu Hahalok tama nian.
Tatamailau (foho-) Substantivu Foho ida iha
zona Ainaro nian ne’ebé aas liu iha rai-
Timór.
tataman, Substantivu Hahalok taman nian.
Sin. hakoin
tatamis, Substantivu Hahalok tamis nian.
tatamun, Substantivu Hahalok tamun nian.
tatan, Substantivu Tata dala ida; tata-fatin.
Ez. Iha tatan tolu iha ha’u-nia ain.
tatanen, Substantivu Bikan belar boot ida
ne’ebé uza hodi look hahán. Sin. bandeja
tatanis, Substantivu Hahalok tanis nian.
tatarak1, Substantivu Hahalok tara nian.
tatarak2, Substantivu Kualidade tarak.
tataruk, Substantivu Hahalok taru nian.
tatasak, Substantivu Kualidade ka kondis-
391 tatilis
aun tasak.
tatatak, Substantivu Hahalok tata nian.
tatauk, Substantivu Fatin ne’ebé buat ida
tuur ka ita tau bá. Sin. pozisaun, situ-
asaun Ez. Guardarede nia tatauk mak
iha rede ka ai-riin okos ne’ebá.
tata’uk, Substantivu Hahalok ka estadu ta’uk
nian.
tate’an, Substantivu Hanoin ka preokupa-
saun kona-ba buat ruma bele laloos ka
bosok. Sin. suspeita
tatebek, Substantivu Hahalok tebe nian.
tatebes, Substantivu Kualidade tebes. Sin.
serteza
tateek, Substantivu 1. Hahalok tee nian. 2.
Matafatuk espésie ida.
tate’in, Substantivu Hahalok te’in nian.
tatekis, Substantivu Kualidade tekis. Sin.
velosidade
tatekuk, Substantivu Hahalok teku nian.
tatemok, Substantivu Hahalok temok nian.
tatenek, Substantivu Hahalok, liafuan ka
surat tene nian. Sin. konvite
tatera, Verbu 1. Hasa’e liman hanesan atu
baku, hodi hata’uk ema seluk. 2. Ha-
ta’uk ho liafuan. Sin. ameasa
tateran, Substantivu; Sin. ameasa
taterus, Substantivu Kondisaun terus nian.
Sin. sofrimentu
tatesak, Substantivu 1. Hahalok tesa nian. 2.
Obrigasaun atu hatán kona-ba lia ruma.
Sin. responsabilidade
tatesik, Substantivu Hahalok tesi nian.
tatetak, Substantivu Hahalok tetak nian.
tatetuk, Substantivu Kualidade tetuk. Sin.
babelar
tatibak, Substantivu Hahalok tiba nian.
tatihak, Substantivu Hahalok tiha nian.
tatimis, Substantivu Hahalok timis nian.
tati’ik, Substantivu Hahalok ti’i nian.
tatiis (uma-) Substantivu Parte umakakuluk
ne’ebé ninia rohan badak liu no tabele iha
didin leten. Ez. Uma-tatiis keta besik
malu tanba bele halo udan tama fali mai
uma laran.
tátika
tátika, Substantivu Jeitu ka estratéjia ida
ne’ebé ema ida planeia atu aplika ka uza
hodi hala’o buat ida. Ez. Gerrilleiru sira
manán funu tanba sira-nia tátika di’ak.
tátiku ~ tátika, f. Adjetivu
tatiran, Substantivu Hahalok tiran nian. Sin.
hebain
tatituk, Substantivu Hahalok titu nian. Sin.
hahein
tato’an, Substantivu Hahalok to’an nian.
tatodak, Substantivu Kualidade todak.
tatodan, Substantivu Kualidade todan.
tatohar, Substantivu 1. Hahalok tohar nian.
2. Ema nia lalakar ka maneira-ko’alia
ne’ebé la hanesan ita-nian, tanba ema
ne’e moris iha fatin seluk ka membru ba
klase sosiál seluk. Sin. sotake, lalakun
tatohik, Substantivu Hahalok tohi nian.
tatolan, Substantivu 1. Hahalok tolan nian.
2. Talin iha kakorok laran ne’ebé lori
hahán ne’ebé ita tolan tun ba kabun-
laran. Sin. kakorok-talin, ezófagu
tatoli, Verbu Husu ka dehan ba ema ida atu
hato’o fali ba ema seluk. Ez. Ami hakarak
tatoli ami-nia mensajen ba maluk sira
iha Portugál.
tatolin, Substantivu
tatolok, Substantivu Hahalok tolok nian.
tatomak, Substantivu 1. Kualidade tomak.
Sin. integridade 2. Lolon ka estrutura
tomak. Sin. konjuntu
tatoman, Substantivu Hahalok toman nian.
tatonat, Substantivu Kualidade tonat. Sin.
solidés
tato’ok, Substantivu Hahalok to’o nian.
tatua, Verbu Halo tatuajen. Sin. hedik
tatuajen, Substantivu Tadak, marka ka dezeñu
ne’ebé ema halo ho daun ka mákina iha
ema seluk nia kulit, balu permanente,
balu mós temporáriu nu’udar moda ida.
Sin. hedik Ez. Ema balu halo tatuajen
iha isin ho dezeñu krús nian.
tatuduk, Substantivu Hahalok tudu nian.
tatuir, Substantivu Hahalok tuir nian.
tatukir, Substantivu Hahalok tukir nian.
392 taun
tatukuk, Substantivu Hahalok tuku nian.
tatulak, Substantivu Hahalok tula nian.
tatún, Substantivu Hahalok tun nian.
taturuk, Substantivu Hahalok turu nian.
tatusik, Substantivu 1. Hahalok tusi nian.
2. Buat ne’ebee ita tusi ka tau tan. Sin.
adisaun
tatutan, Substantivu Hahalok tutan nian.
tatutuk, Substantivu Hahalok tutu nian.
tatutur, Substantivu Hahalok tutur nian.
tatuuk, Substantivu 1. Hahalok tuu nian.
2. (ai-tatuuk) Ai hodi tuu na’an ka na’an
ne’ebé ita atu lalar iha ahi.
tatuur, Substantivu 1. Hahalok tuur nian.
2. Fatin iha ne’ebé ita tuur ka hela bá.
Sin. pozisaun, situasaun
tau, Verbu 1. Hatuur ka tau buat ruma iha
fatin ida. Ez. Keta tau osan iha bolsu
laran; Tenke tau bebé sira iha kama
ne’ebé iha moskiteiru atu susuk la tata
tan. 2. Aumenta ba buat ida. Ez. Main
seidauk tau masin iha modo ne’e. Tau
ahi katak halakan ahi hodi te’in ka atu
haneruk. Ez. Se ó lakohi tau ahi, ita sei la
bele te’in. Tau bee katak husik bee ba
natar ka to’os. Ez. Ita tenke tau bee ba
hare sira-ne’e atu sira bele fó hare-isin
ne’ebé di’ak. Tau sala katak duu ka akuza
ba buat ida. Ez. Bainhira funu mosu
filafali iha Timór Lorosa’e Indonéziu sira
tau sala ba ONU tanba hala’o referendu.
tau (ikan-) Substantivu Ikan tasik espésie ida
ho ikun hanesan kuda-selan. Naran-
sientífiku: Lutjanus malabaricus
ta’uk, Verbu Sente ka hatudu laran-rua ka
larannakali kona-ba buat ka ema ida
ne’ebé ameasa ita ka bele halo aat ruma.
Ez. Labarik sira ta’uk asuhein si’ak ne’ebá.
ta’uk-teen, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé) la
iha atenbarani ka buka sees hosi susar ka
perigu. Ez. Ema ne’ebé ta’ukteen la serve
atu tama militár.
taun (ai-) Substantivu Ai-horis ida ne’ebé
nia been serve atu halo tinta ba hakór
hena. Naran-Botániku: Indigofera
taxa 393
taxa, Substantivu 1. Osan ne’ebé ema tenke
selu ba governu atu nia bele fornese ser-
bisu públiku, porezemplu saúde, bee,
eletrisidade, edukasaun, polísia, nst. Sin.
impostu Ez. Sidadaun tomak tenke selu
taxa atu governu bele uza hodi hadi’a
fatin públiku sira. 2. Osan ne’ebé ita
tenke fó hamutuk ho folin sasán ida
nian bainhira sosa buat ida. Ez. Faru
ne’e nia folin dolar 10 ho nia taxa porse-
ntu 0.5 hosi folin faru ne’e nian. 3. Sasu-
kat ida ne’ebé hatudu buat ida mosu dala
hira loos ka sai barak hira iha tempu ida
nia laran. Ez. Taxa divórsiu nian aas la-
halimar iha rai- Portugál tanba iha rain
ne’ebé família sira sai fraku tan kultura
materialista no hanoin maromak-laek.
3. Metál ki’ikoan ida ne’ebé baibain suku
metin iha hatais ida.
taxu, Substantivu Fatin ida ho kaer-fatin
naruk hanesan sanan maibé ladún kle’an,
ne’ebé uza atu sona ai-han sira iha laran.
Tazmánia (rai-) Substantivu Nusa boot no
estadu autónomu ida iha parte súl rai-
Austrália nian.
tazmanianu ~ tazmaniana, f. Adjetivu Rai-
Tazmánia nian. Substantivu Ema Taz-
mánia.
té, Substantivu Letra T nia naran.
te’an, Verbu Hanoin katak buat ruma bele
laloos ka bosok; deskonfia. Sin. suspeita
teatru, Substantivu Fatin públiku ne’ebé uza
atu aprezenta drama, filme, múzika, ópera
ka atividade seluk ne’ebé bele hasolok ema.
teatru-ópera, Substantivu Teatru ne’ebé bai-
bain ema uza aru hato’o ópera.
tebe, Verbu Husik ain ba kotuk, hafoin baku
ain ne’e ba ema ka buat ida. Ez. Jogadór
sira sei aprende atu tebe bola maka’as.
Substantivu 1. = teben 2. Tipu dansa ida
iha kultura timoroan siranian ne’ebé
envolve ema barak.
tebe-bola, Substantivu Jogu iha ne’ebé ema
tebe bola bá-mai hodi haka’as an atu
hatama golu ba adversáriu nia rede.
teízmu
tebedai, Substantivu Tipu dansa ida ne’ebé
feto sira baku batuke no tala, liuliu
bainhira hakarak atu simu bainaka ida.
teben, Substantivu Tebe dala ida.
tebes, Adjetivu Ne’ebé loloos ka ho serteza.
Advérbiu Ho loloos ka ho serteza.
tebetebes, Advérbiu Ho loloos duni, ho ser-
teza duni.
tee, Verbu Soe fo’er ne’ebé iha kabun laran
liuhosi kidun. Sin. li’ur, hoe
tee-been, Substantivu Moras ida ne’ebé halo
ema hali’ur been de’it. Sin. diarreia, tee-
solur
tee-laran: haree teeoan
teen, Substantivu Buat ne’ebé ema hali’ur ka
soe sai hosi kabun liuhosi kidun.
-teen, Sufiksu Formativu ne’ebé ita bele tutan
ba Verbu ka Adjetivu hodi hatudu ma-
halok (sé mak hala’o hahalok ida), bai-
bain ho sentidu negativu. Sufiksu ne’e
afinál forma badak hosi Verbu hatene,
nune’e bosok-teen (horiuluk bosok-
tene) nia arti literál maka ‘bosok hatene’.
tee-oan, Substantivu Parte hosi ema no ba-
lada nia sistema dijestivu, hanesan tubu
naruk ida hikar sa’e-malu iha ita-nia ab-
domen ne’ebé lori ai-han hosi kabun.
Sin. intestinu, tee-laran
teen-raan, Substantivu Moras makda’et ne’e-
bé kona laran-metan (tee-oan boot).
Teeraun, Substantivu Sidadekapitál rai-
Iraun nian.
tee-toos, Substantivu Susar atu hali’ur fo’er
liuhosi kidun tanba toos.
teen-toos, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé)
susar atu fó ba ema seluk. Sin. karak-
teen Ez. Ema ne’ebé teen-toos sei la iha
maluk barak.
te’in, Verbu Prepara ai-han iha dapur, por-
ezemplu sona ka fila modo, hatasak ka
hamanas etu, nst.
teízmu, Substantivu Doutrina ne’ebé hesuk
katak Maromak mak halo mundu hodi
fó moris no tulun ba ema sira ne’ebé
Nia mak kria. Liafuan-sorun: ateízmu
teísta 394
teísta, Adjetivu/Substantivu; Liafuan-sorun:
ateu
Teju (Mota-) Substantivu Mota boot no naruk
ne’ebé nia ulun iha rai- España, hafoin
suli liuhosi rai- Portugál no iha sidade
Lisboa to’o Tasi-Boot Atlántiku.
teki, Substantivu 1. Balada makdolar ki’ik
ida ne’ebé baibain hela iha uma no sa’e
didin. 2. (arti figuradu) Fetoraan, feto-
klosan.
teki-liras, Substantivu Teki ne’ebé iha liras
no bele semo hosi fatin ida ba fatin seluk.
tekis, Adjetivu 1. Isin-lais. 2. Ne’ebé la’o ka
halai lailais. Sin. rápidu
tekitekir mós tekiteki, Advérbiu Akontese
lailais de’it lahó planu ida no bele halo
ita hakfodak. Sin. derrepente Ez. Teki-
tekir inimigu ataka no ami hotu monu
ba rai hodi subar an iha fatuk leet.
tekla, Substantivu Botaun ne’ebé iha tekladu
komputadór, pianu, nst. Ez. Tekla sira
sempre iha letra ka númeru iha nia leten
atu ema bele uza loloos.
tekladu, Substantivu Aparellu ne’ebé tekla
sira ka’it bá. Ez. Tekladu komputadór
nian iha tekla liu 50.
tékniku ~ tékniku, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
envolve mákina, prosesu no materiál sira
ne’ebé uza iha indústria, transporte no
komunikasaun. 2. Ne’ebé envolve ka
presiza matenek ka jeitu espesiál. Sub-
stantivu 1. Ema ne’ebé iha matenek ka
jeitu hodi hala’o atividade ne’ebé envolve
mákina, prosesu no materiál sira. Ez.
Timór presiza tékniku barak atu hadi’a
fali infraestrutura ne’ebé rahun. 2. (ték-
nika) Métodu partikulár ida atu hala’o
buat ruma. 3. (téknika) Abilidade ka
kapasidade iha atividade ida ne’ebé deze-
nvolve liuhosi treinu no prátika.
teknolojia, Substantivu Jeitu no aparellu
tékniku sira telespetadora nu’udar rezu-
ltadu hosi matenek siénsia nian.
teknolójiku ~ teknolójika, f. Adjetivu teku
Verbu 1. Halai sai; halai ba dook. 2. Ansi.
televizaun
tela, Substantivu 1. Hena mahar todan ne’e-
bé ema uza hodi pinta iha leten. 2. Hena
ne’ebé uza hodi halo batane ka tenda.
Sin. lona 3. Hena ne’ebé uza hodi pro-
jeta filme, nst.
Telavive, Substantivu Sidadekapitál rai-
Izraél nian.
telefona, Verbu Ko’alia ho ema ida uza tel-
efone. Ez. Bainhira dalan kotu, ema uza
de’it telefone hodi komunika ho malu.
telefone, Substantivu Aparellu eletróniku
ne’ebé ema uza atu komunika direta-
mente ho ema seluk iha fatin seluk.
telefonema, Substantivu Komunikasaun ida
liuhosi telefone.
telejornál, Substantivu Notisiáriu ne’ebé
emisora ida hato’o liuhosi televizaun.
telekomandu, Substantivu Aparellu ida ba
hala’o mákina ruma hosi dook, porezem-
plu televizaun balu uza de’it telekom-
andu ne’ebé ema buti no la presiza hane-
han botaun iha televizór nia lolon atu
buka kanál, hatún ka hasa’e volume, nst.
Sin. komandu-dook
telepatia, Substantivu Abilidade atu hatene
saida mak ema seluk hanoin maski ema
seluk ne’e la ko’alia buat ida.
teleskópiu, Substantivu Aparellu hanesan
tubu naruk ho lente iha rohan ida ne’ebé
ema uza atu hateke ba buat sira ne’ebé
dook no susar atu haree ho matan hodi
halo objetu sira iha dook ne’e sai boot no
besik liu. Ez. Ami uza teleskópiu atu
hateke ba fitun sira iha lalehan-kalan.
teleskópiku ~ teleskópika, f. Adjetivu
telespetadór ~ telespetadora, f. Substantivu
Ema ne’ebé haree televizaun. Sin. matekek
(-televizaun) Ez. Telespetadór sira ne’ebé
ami respeita, tuirmai imi sei haree tem-
porária telenovela furak ida hosi rai-
Brazíl ho títulu “Meia Lua”.
televizaun, Substantivu Aparellu eletróniku
boot ida ne’ebé simu no reprodús ima-
jen no lian liuhosi sinál eletróniku hosi
dook.
televizivu ~ televiziva
televizivu ~ televiziva, f. Adjetivu
televizór, Substantivu Mákina televizaun nian.
tella, Substantivu Pesa hosi raimean iha forma
oioin ne’ebé ema tunu tiha no uza hodi
halo umakakuluk. Ez. Iha rai-Timór uma
barakliu mak taka ho zinku maibé iha
mós balu ne’ebé taka ho tella.
tema, Substantivu 1. Lia ka tópiku ne’ebé ita
trata ka esplika. 2. Ideia importante iha
hakerek, filme ka múzika ruma. Ez. Semi-
náriu ne’e nia tema mak atu dezenvolve
Timór, ema hotu tenke respeita malu.
temátiku ~ temátika, f. Adjetivu
temok, Verbu Foti ka hahi’i ho liafuan furak.
Sin. gaba
tempar: haree tempra
temperamentu, Substantivu Ema nia karakter
naturál ne’ebé hala’o nia hahalok baibain
nian. Ez. Di’ak liu kuidadu ho nia tem-
peramentu tanba nia ema ne’ebé bele di’ak
maibé bele mós nervozu no hirus lailais.
temperatura, Substantivu 1. Sasukat manas
ka malirin nian liuhosi númeru sira
naran ‘graus’ (ne’ebé ita hatadak ho
símbolu °). 2. Manas ka malirin ne’ebé
iha ita-nia isin, manas ka malirin. Ez.
Bainhira ema ida hetan bee-doko, nia
temperatura sei sa’e maka’as.
temperu: haree tempra
templu, Substantivu Uma públiku relijiaun
oioin nian ne’ebé fatin halulik no ema
uza hodi harohan no hana’i sira-nia
maromak. (Liafuan idane’e baibain refere
ba fiar jentiu, judeu ka protestante, la’ós
fali fiar katóliku). Ez. Jezús tuur no ko’a-
lia ba saserdote sira iha templu bainhira
Nia iha tinan sanulu-resin-rua.
temporáriu ~ temporária, f. Adjetivu Ne’ebé
tahan tempu balu de’it. Sin. makleet;
Liafuan-sorun: nafatik, permanente
tempra, Substantivu/Verbu (Hamorin ho)
buat sira hanesan masin, pimenta,
du’ut-morin, liis, nst. ne’ebé tau ba hahán
atubele halo morin, midar ka iha gostu.
Sin. ai-fukar (subst.); fukar (vb.)
395 tenke
tempu, Substantivu 1. Sasukat kona-ba buat
ida tahan hira loos. Tempu ne’e nakfahe
ba kahidak ka unidade boot no ki’ik (sé-
kulu, tinan, fulan, loron, oras, minutu,
segundu nst.). Sin. bain 2. Kondisaun
naturál sira ne’ebé hale’u ita iha loron
ida. Lia-tetun espresa konseitu ne’e mós
ho prefiksu rai-, n.e. rai-manas, raimali-
rin. 3. Iha gramátika katak forma Verbu
nian ne’ebé hatudu bainhira mak buat
ruma mosu (prezente, futuru, pasadu
nst). Lia-portugés no liainglés soi tempu
verbál, lia-tetun no liamalaiu la soi fali.
4. Lala’ok ka kompasu múzika nian, n.e.
tempu lais, tempu neineik.
tenda, Substantivu Hakmahanfatin tempo-
ráriu halo hosi lona ka hena ne’ebé ema
harii atu toba iha laran (liuliu soldadu
sira iha foho) selae atu uza hodi halo
festa. Sin. batane
tende: haree tenke
tendénsia, Substantivu Hahalok ka atitude
baibain nian ne’ebé ema ka buat nia na-
tureza mak hamosu. Sin. hali’is Ez.
Alunu balu iha tendénsia mai eskola atu
halimar hodi pasa tempu de’it.
tene, Verbu Husu ema ruma bá fatin ida atu
tuir festa ka serimónia ruma. Sin. konvida
tenente, Substantivu Diviza ka postu militár
ne’ebé tuir kedas kapitaun.
tenente-koronél, Substantivu Diviza ka
postu militár ba ofisiál ida ne’ebé tuir
koronél.
teni mós tenik, Advérbiu Filafali, dala ida tan.
tenis, Substantivu Jogu iha ne’ebé ema uza
raketa atu baku bola hosi kampu sorin
ba kampu sorin- balun ne’ebé haketak
ho rede.
tenista, Substantivu Ema ne’ebé joga tenis.
Sin. jogadórtenis
tenke, Verbu Hetan obrigasaun atu halo
buat ruma tanba presiza, importante, ka
ema seluk haka’as ita atu halo tiha. Sin.
sei, tende Ez. Estudante sira tenke es
tuda atubele halo ezame didi’ak.
tenkesér
tenkesér, Verbu Tenke iha, presiza iha. Ez.
Ema ne’ebé Kreda ordena ba padre ten-
kesér mane.
tensaun, Substantivu 1. Hanehan fíziku,
liuliu iha ema nia isin, n.e. iha múskulu
bainhira ita haka’as an hodi foti todan
ruma, ka iha uat sira bainhira raan suli
maka’as liu. 2. Sentimentu sai nervus
ka ta’uk bainhira buat ida ne’ebé susar
ka perigozu akontese. 3. Situasaun aat
ka susar ruma ne’ebé halo ema hotu
nervus no besik atu hirus malu. Ez. Iha
referendu tinan 1999 nian ita haree ten-
saun iha rai-Timór laran tomak tanba
soldadu indonéziu no milísia sira ameasa
atu oho ema ne’ebé vota ba independénsia.
tenta, Verbu 1. Hamaus ema ida atu dada
nia ba hahalok aat ruma. Sin. babeur Ez.
Diabu tenta Jezús iha rai-fuik maran
hodi husu Nia atu halo fatuk nakfila
ba paun. 2. Haka’as an atu halo sai di’ak
ka loos. Sin. koko Ez. Doutór sira tenta
atu salva katuas nia vida maibé todan
tanba nia lakon ona raan barak.
tentasaun, Substantivu
tentákulu, Substantivu Liman mihis naruk
ne’ebé balada tasik balu uza hodi lamas
ka kaer ai-han.
teo: haree teon
teólogu ~ teóloga, f. Substantivu Ema mate-
nek teolojia.
teolojia, Substantivu Siénsia ka matenek ko-
na-ba Maromak, fiar no relijiaun. Ez. Atu
sai amlulik, ema tenke estuda mós teolojia.
teolójiku ~ teolójika, f. Adjetivu
teon, Substantivu Animál tasik hosi klase eki-
noderme sira-nia, ho forma hanesan bola
ki’ik taka ho tentákulu barak hanesan
ai-tarak. Naran-sientífiku: Echinoidea
teoria, Substantivu 1. Hanoin ka ideia atu
haklake ka esplika buat ruma, maibé
ita seidauk prova tiha ho faktu sira. Ez.
Ita tenke aprende buat ne’ebé prátiku,
la’ós teoria de’it. 2. Hanoin ka prinsípiu
sira ne’ebé siénsia ka arte ida nia hun.
396 termu
teóriku ~ teórika, f. Adjetivu
terapeuta, Substantivu Ema ne’ebé fó terapia.
terapia, Substantivu Babalik ka tratamentu
médiku ne’ebé tulun ema moras atu
hetan filafali saúde isin ka neon nian.
terapéutiku ~ terapéutika, f. Adjetivu
teri, Verbu 1. = tesi. 2. Hapara ema ka buat
ida nia movimentu. Sin. hanetik, korta
Ez. Ha’u xoke nia tanba nia teri netik
ha’u-nia dalan bainhira ha’u halai ma-
ka’as hela. 3. Halo interrupsaun ka korta
bainhira ema ko’alia hela. Ez. Buatamak
ne’e gosta teri ema seluk nia ko’alia.
terik, Verbu (tetun-terik) Ko’alia, dale. Subs-
tantivu/Adjetivu (tetunterik) (Kona-ba)
dialetu tetun sira ne’ebé ema sira ko’alia
nu’udar dalen-inan iha zona haat, maka
rai-Balibó no rai-Suai (tetun-belu), rai-
fehan tasi-mane nian (Alas, Samoro, Lu-
ka,Vikeke) no rai- Metinaru (lia-nana’ek).
termina, Verbu Para ka ramata.
terminasaun, Substantivu
terminál, Adjetivu 1. Ne’ebé rohan ka ikus
nian; ne’ebé taka ka ramata tiha. 2.
(Moras) ne’ebé sei la bele hadi’a ka kura
no lori ba mate. Substantivu Fatin iha
ne’ebé veíkulu, pasajeiru no sasán sira
hahú ka ramata sirania viajen. Ez. Iha
presiza terminál ba autokarru no mikro-
lete sira atu sira labele para arbiru de’it.
terminolojia, Substantivu Terma ka naran
partikulár sira ne’ebé ema matenek no
sientista sira hili hodi deskreve buat ruma.
terminolójiku ~ terminolójika, f. Adjetivu
termómetru, Substantivu Instrumentu ida
ne’ebé sukat temperatura.
termu1, Substantivu 1. Naran ka liafuan
ida ne’ebé ita fó ba buat partikulár ida.
2. Hahesuk ka kondisaun ruma ne’ebé
hakerek iha autu judisiál. 3. Kladik ka
limite iha espasu ka tempu. Sin. rohan
termu2 mós termus, Substantivu Frasku ka
botir ne’ebé ita uza atu rai bee manas,
liuliu bainhira ita halo viajen iha kar-
reta.
territóriu
territóriu, Substantivu Rai nanahek ida ne’e-
‘bé nasaun ida okupa ka kontrola. Ez.
Indonézia no Timor- Leste tenke res-
peita idaida nia territóriu atu la hamosu
konflitu iha fronteira ne’ebá.
territoriál, Adjetivu
terrivel, Adjetivu Ne’ebé aat liu to’o halo ita
ta’uk.
terrorista, Substantivu/Adjetivu (Ema) ne’ebé
pratika terrorizmu. Ez. Terrorista sira
oho estranjeiru sira barak iha rai-Bali
iha fulan-Outubru 2001.
terrorizmu, Substantivu 1. Hahalok violentu
oioin ne’ebé grupu revolusionáriu sira
hala’o. 2. Fiar polítiku ne’ebé kaer ba
violénsia maka’as atu koko halo mudansa
iha governu ka sosiedade. Ez. Terrorizmu
mak inimigu boot liu ba demokrasia no
dame.
tersa (loron-) Substantivu Loron ne’ebé tuir
loron-segunda no uluk-ba loron-kuarta.
terseiru ~ terseira, f. Adjetivu Mahirak Ba
dala toluk: ida be mai tolu iha nadodon
ka lubun ida. Sin. datoluk
tersu, Substantivu 1. Talin ho musan-musan
liu atus ida hosi ai, plástiku, alumíniu
ka fatuk ne’ebé sarani katóliku sira uza
hodi sura sirania harohan. 2. Orasaun
rozáriu nian.
tersu-musan, Substantivu Tersu nia musan
ida.
terus, Verbu/Substantivu (Hetan) moras isin,
neon ka klamar nian tan buat aat ruma
ne’ebé kona ita. Sin. sofre (vb.); taterus
(subst.)
tesa, Verbu 1. Fó kargu ka responsabilidade
konaba buat ruma. 2. Obriga ema atu
hatán kona-ba lia ruma, obriga atu simu
responsabilidade. Sin. responsabiliza
tesi, Verbu Ko’a sai buat ida uza tudik, kateri
ka katana. Tesi lia katak halo desizaun
ba problema ruma, ka halo julgamentu
ba kazu ida.
tesi-lia, Substantivu Hakotun ka desizaun
ba kazu ka problema ruma. Sin. julga-
397 tetak
mentu Ez. Juís sira-nia knaar ida mak
hala’o tesi-lia.
tesi-lia na’in, Substantivu Ema ne’ebé leba
nia knaar ka hala’o serbisu tesi-lia nian.
Sin. juis
tesin, Substantivu Tadak ka marka ne’ebé ita
halo ho tudik, kateri ka buat kro’at seluk
iha lolon ida.
testamentu, Substantivu 1. Hahesuk ka dek-
lasaraun ho kbiit lei nian ne’ebé ema
ida bele halo hodi fóhatene sé maka sei
simu nia sasán liutiha nia mate. Sin.
suratbier 2. Moruk ka aliansa ne’ebé
Na’i Maromak halo ho ema sira. Ez. Bíblia
nakfahe ba katesik boot rua, maka Tes-
tamentu Tuan no Testamentu Foun ne’ebé
hato’o ba Maromak Nia aliansa ho ita ema.
teste, Substantivu 1. Kokon sientífiku ka
prova hodi haree to’ok buat ida nia isin
ka oinsá mak nia la’o ka funsiona. Ez.
Sientista sira halo tiha ona teste oioin
hodi haree se bee ne’e ema bele hemu ka
lae. 2. Kokon ka prova hodi sukat ema
ida nia aptidaun ka jeitu. Sin. ezame Ez.
Atu sai mestre iha eskola ida, ema pre-
siza tuir teste oioin.
testemuña, Substantivu Ema ne’ebé fó test-
emuñu ka sasin. Sin. sasin-na’in Ez. Iha
tribunál, juís sira husu testemuña atu
ko’alia loloos.
testemuñu, Substantivu Informasaun kona-
ba buat ruma ne’ebé akontese ka mosu
ne’ebé ema ida haree no hatene. Sin. sasin
testil, Substantivu Materiál ida ne’ebé ema
halo hodi soru. Sin. hena Ez. Indonézia
nasaun ida ne’ebé soi fábrika-testil basuk.
testu, Substantivu 1. Liafuan no fraze sira
ne’ebé autór ida hakerek hodi prepara
karta, artigu ka livru. 2. Buat hakerek.
Ez. Livru ba eskola presiza iha dezeñu
hamutuk ho nia testu atu labarik sira
bele vizualiza.
testuál, Adjetivu
tetak, Verbu Taa ka ko’a halo kanek ka halo
ba pedasuk ki’ikoan barak. Ez. Sira tetak
tete 398
na’an-karau iha dapur atu halo hahán
oioin.
tete, Advérbiu Ho pozisaun ka halolon ka-
latan ka orizontál. Verbu 1. (intranzitivu)
Book an, nani ka semo ho sentidu kala-
tan ka orizontál. 2. (tranzitivu) Tau, tara
ka tesi ho kalatan ka orizontál tesi ka
tara ho sentidu kalatan ka orizontál
teten, Adjetivu Ne’ebé latan ka hela iha pozi-
saun kalatan ka orizontál. Substantivu
Buat kalatan ka orizontál.
tetu, Verbu 1. Sukat hodi tau iha dasi atu
hatene sasán ida nia tatodan. 2. hanoin
kleur no didi’ak molok atu tesi lia ka
halo desizaun ida. Ez. Parlamentu tenke
tetu didi’ak molok fó sai lei ida. Sin. ko-
nsidera, baberak Substantivu Pontu iha
dasi ne’ebé marka buat ida nia todan.
tetuk, Adjetivu Ne’ebé nia kabelak kabeer
no loos. Sin. belar
tetu-lia, Substantivu Diskusaun ka ko’alia
hamutuk konaba lia ida.
tetun, Substantivu (lia-tetun) Dalen mahuluk
Timór Lorosa’e nian no mós lian ofisiál
Repúblika Demokrátika Timor- Leste.
Lia-tetun ne’e dalen austronéziku ida,
namaluk ho lian besik hotu-hotu rai-
Indonézia, rai-Filipinas no Tasi-Boot
Pasífiku ninian. Adjetivu Lia-tetun nian.
tetun-Belu, Substantivu Dialetu tetun ne’ebé
ema ko’alia iha zona Belu nian besik
rai-ketan (Balibó, Fatumean, Suai) no
mós iha zona makrabat Timór Loromonu
nian (Atapupu, Atambua, Betun).
tetun-Dili, Substantivu 1. Lia-tetun ida ne’e-
bé populasaun Dili mak ko’alia. 2. =
tetun-Prasa
tetuniza, Verbu Hafila ba tetun; troka ho
lia-tetun. Ez. Tetuniza repartisaun ne’e
katak hatoman pesoál sira atu uza lian
ofisiál tetun hodi troka lia-malaiu,
ne’ebé dalen okupasaun indonézia nian.
tetunizadu ~ tetunizada, f. Adjetivu
tetunizasaun, Substantivu
tetun-Prasa, Substantivu Tetun variedade
tezouraria
ida ne’ebé ma’e ka dezenvolve nu’udar
krioulu (dalen simplifikadu) no ikusmai
ema uza iha Timór Lorosa’e laran tomak
hosikedas sékulu da-18 bainhira Portugés
sira muda sira-nia kapitál hosi Lifau
(iha rai-Oekusi) ba Dili. Naran ‘Prasa’
ne’e horiuluk ema sira fó ba sidade Dili.
tetun-terik, Substantivu 1. (tetun- Fehan)
Lia-tetun foufoun nian ne’ebé ema sei
ko’alia iha rai- Fehan iha Timór Lorosa’e
(i.e. zona tasimane hanesan Soibada,
Fatuberliu, Suai, Luka, Vikeke nst.).
Tetun ne’e mak sai hun ba tetun-Dili
no Tetun Ofisiál. 2. Naran jerál ba vari-
edade sira lia-tetun nian ne’ebé la’ós Dili
nian ka tetun-Prasa, maka tetun-Fehan,
tetun-Belu no lianana; ek hamutuk.
teze, Substantivu 1. Teoria ka hanoin orijinál
ne’ebé ema ida hato’o iha ninia hakerek
no buka atu defende hasoru sira ne’ebé
la konkorda. 2. Tema mahuluk hakerek
ida nian. 3. Estudu naruk ne’ebé estu-
dante-universidade prepara iha kursu
nia rohan.
teze-doutoramentu, Substantivu Hakerek
sientífiku kle’an liu ne’ebé ema ida pre
siza prepara liuhosi peskiza, análize no
konsulta barak ho orientadór sira, tuirmai
hala’o ezame hodi defende teze ne’e atu-
bele hetan títulu akadémiku ho nivel
doutoramentu.
teze-lisensiatura, Substantivu Hakerek sien-
tífiku ne’ebé estudante-universidade ida
prepara atubele hetan títulu akadémiku
ho nivel lisensiatura.
teze-mestradu, Substantivu Hakerek sientí-
fiku ne’ebé estudante-universidade ida
prepara atubele hetan títulu akadémiku
ho nivel mestradu.
tezouraria, Substantivu 1. Fatin seguru ida
ne’ebé osan ka sasán folin-boot sira rai
bá. 2. Katesik ka repartisaun governu
nian ne’ebé trata osan públiku ne’ebé
uza ba hala’o administrasaun no dezen-
volve nasaun.
tezoureiru ~ tezoureira 399
tezoureiru ~ tezoureira, f. Substantivu Ema
ne’ebé iha knaar atu kaer finansa no kon-
ta organizasaun ka instituisaun ida nian.
tezouru, Substantivu Buat ida ne’ebé folin-
boot lahalimar. Sin. murak
tia mós tian, Substantivu 1. Ema-feto ne’ebé
ita-nia amaninan nia alin ka biin. 2. Lia-
fuan ne’ebé ita uza atu temi ka bolu feto
ida ne’ebé ita respeita liuliu ema otas
boot ona.
tiba, Verbu Taka, sata ka hapara buat ida ho
forma hanesan kuak ka tubu.
tiban, Adjetivu Ne’ebé ita tiba tiha ona.
tibetanu ~ tibetana, f. Adjetivu Rai-Tibete
nian. Substantivu 1. Ema Tibete. 2. (lia-
tibetanu) Dalen rai-Tibete nian.
Tibete (rai-) Substantivu Rain ida iha Ázia
Klarak rabat Fohor-Himalaia ne’ebé r
ai-Xina okupa hosikedas tinan 1951.
tifu, Substantivu Moras makda’et ida ne’ebé
halo ema mangame no hamosu pontu
kórvioleta barak iha nia kulit.
tigre, Substantivu Balada maksusuk rai-Ázia
nian hanesan busa boot ne’ebé si’ak ho
kulit kordelaranja no riskurisku iha isin-
lolon. Timór la iha balada ne’e. Naran-
sientífiku: Felis tigris
tigre-aman Substantivu
tigre-inan Substantivu
tigre-oan Substantivu
tiha1, Matadak Verbál Liafuan ne’ebé tuir
Verbu hodi hatudu katak hahalok ida
ema halo hotu ona. Ez. To’os-na’in oho
tiha karau ne’e ba festa.
tiha2, Verbu Soe rede ka dai ba tasi atu kaer
ikan. Substantivu Rede ka dai ne’ebé ema
uza atu kaer ikan.
tiha-na’in, Substantivu Ema ne’ebé kaer ikan
ho tiha.
ti’i, Verbu Dulas lailais hale’u lolon naruk
ida atu halo kabas.
ti’in, Substantivu Ti’i dala ida. Adjetivu Ne’e-
bé ita ti’i tiha ona.
tíl, Substantivu Sinál ka marka ida hanesan
ikun ne’ebé ita tau iha konsoante N nia
timoriza
leten iha lia-tetun hodi hakerek letra eñe
(n.e. mañadór, ikan-bañar). Portugés
sira uza hakerek tíl ne’e iha vogál A nia
leten hodi hatadak letra ne’e soi lalakar
inuk ka nazál (n.e. balão, maçã).
tilun, Substantivu Parte isin nian tabele iha
ulun sorisorin ne’ebé ita uza hodi rona.
tilun-diuk, Adjetivu Ne’ebé la rona ka susar
atu rona. Substantivu Kondisaun la rona
nian.
tilun-kuak, Substantivu Tilun nia parte larak.
tilun-tahan, Substantivu Tilun nia parte li’ur.
tilun-teen, Substantivu Fo’er hanesan lilin
ne’ebé iha tilun laran.
timir, Substantivu Parte ida iha ibun nia
okos ne’ebé baibain fulun moris bá, oin
nia hun. Sin. hasanhun, hasahún
timir-rahun, Substantivu Fulun ne’ebé moris
iha timir ka hasahún.
timis, Verbu Hemu maibé uitoan loos hodi
hakona de’it ibuntutun, liuliu bainhira
atu koko de’it. Ez. Molok nia hemu tua
ne’e, nia timis uluk atu hatene midar ka
moruk.
Timór mós Timor, Timur (rai-) Substantivu
Ita-nia rain, nusa naruk ida ne’ebé nak-
fati iha Nusa-Lubun Sunda, entre kon-
tinente Austrália, rai-Selebes no rai-Giné
Foun. Rai-Timór nia sorin loromonu
parte barakliu uluk rai- Olanda no ohin
Repúblika Indonézia mak ukun.
timór mós timor, timur, Adjetivu Rai-Timór
nian. Substantivu Ema Timór. Sin. Tim-
oroan
timorénsia, Substantivu Hakerek ka artefaktu
oioin kona-ba hakerek sira kona-ba rai-
Timór no nia povu.
timorista, Substantivu Ema matenek timor-
ístika.
timorístika, Substantivu Estudu konaba
hakerek sira konaba rai-Timór no nia
povu.
timorístiku ~ timorístika, f. Adjetivu
timoriza, Verbu Halo sai Timór nian; halo
atu Timoroan sira mak kaer ka hala’o.
timorizadu ~ timorizada
timorizadu ~ timorizada, f. Adjetivu
timorizasaun, Substantivu
Timór Loromonu, Substantivu Parte loro-
monu rai-Timór nian, ne’ebé Repúblika
Indonézia mak ukun.
timór-oan mós timoroan, Adjetivu Ema
Timór nian. Substantivu (mós Timó-
roan, Timoroan) Ema Timór.
timorólogu ~ timoróloga, f. Substantivu
Ema matenek timorolojia. timorolojia
Substantivu Estudu sientífiku sira kona-
ba rai-Timór no nia povu.
timorolójiku ~ timorolójika, f. Adjetivu
timur, Adjetivu Rai-Timór nian.
-timur, Sufiksu Kahorik ka indíjena. Sin.
-malae n.e. bibi-timur ~ bibimale
tinan, Substantivu 1. Períodu fulan sanulu-
resin-rua ka loron 365 (loron 366 iha
tinan bisestu), baibain sura hosi loron
dahuluk fulan-Janeiru nian to’o loron
datolunulu-resin-idak fulan-Dezembru
nian. 2. Períodu ida hosi fulan sanulu-
resin-rua tuituir malu atu hala’o atividade
ruma. 3. Tempu udan-boot ne’ebé mai
dala ida iha fulan 12 nia laran iha tasi-
feto, no dala rua iha tasi-mane.
tinan-atus, Substantivu Períodu tinan atus
ida (100) nian. Sin. sékulu tinan-foun
tinan-tinan mós tinatinan, Advérbiu Kada
tinan. Ez. Tinatinan universidade sira
hala’o ezame admisaun nian ba estudante
foun.
tinta, Substantivu Líkidu ka been ho kór atu
uza hodi pinta, hakerek ka imprime. Ez.
Tipografia sira presiza tinta barak atu im-
prime livru oioin.
tintu, Substantivu Tua kór-mean ida ne’ebé
ema halo hosi uvas-fuan. Sin. tuauvas
mean Ez. Ema balu dehan katak festaka-
zamentu ne’ebé laiha tintu, la’ós festa ida.
tinturaria, Substantivu Empreza ba hakór he-
na ho tinta ka hamoos hatais ho aimoruk.
tintureiru ~ tintureira, f. Substantivu Ema
ne’ebé hala’o tinturaria ka serbisu iha
tinturaria.
400 tiru
típiku ~ típika, f. Adjetivu (Ema, grupu ka
buat) ne’ebé hatudu nia karakterístika
baibain nian. Ez. Duarte nia hahalok
típiku ne’ebé ha’u admira tebes mak nia
nunka atu hirus ka rai ódiu ba ema
maski ema hatete ka halo aat ba nia.
tipografia, Substantivu Empreza ba imprime
livru, jornál, revista ka dokumentu
seluseluk. Sin. gráfika Ez. Timor Aid
imprime nia livru sira iha tipografia
Dioseze Baukau nian.
tipolojia, Substantivu Estudu konaba tipu
sira no oinsá atu klasifika sira ho loos.
tipolójiku ~ tipolójika, f. Adjetivu
tipu, Substantivu 1. Buat lubun ida ho fei-
saun ka karakterístika hanesan de’it. Ez.
Ema sira-ne’e tama ba tipu ida de’it,
tanba sira hotu mesak barukteen. 2. Banati
ka ezemplu. 3. (tipu gráfiku) Ida hosi
banati-imprime sira ne’ebé komputadór
hafó, n.e. ‘Times’, ‘Arial’, ‘Palatino’ nst.
4. Ema ida ne’ebé ita temi maibé dala
barak ladún gosta ka respeita. Sin. bua-
tamak Ez. Ó koñese tipu ne’e ka? Tipu
ne’ebá sempre mai hakole ha’u bainhira
ha’u serbisu.
tiran1, Substantivu Tipu matafatuk ka sipu
ida ne’ebé belar no boot. Ema bele han
tipu balu, maibé balu fali ema kultiva
atu hamosu pérola. Naran-sientífiku:
Ostrea
tiran2, Verbu 1. Lakohi simu, hadook ho
hakribit. Sin. hebai 2. Haree nu’udar
folinlaek.
tiras, Substantivu Fita naruk hosi hena ne’e-
bé uza atu kesi fuuk ka nu’udar deko-
rasaun ida.
tiru, Verbu 1. Fihir no buti gatillu kilat nian
hodi husik sai bala-musan. 2. Tebe, soe,
tuu ka fekit bola, kaliik, berlindus, nst.
Ez. Avansadu ne’e tiru penaltu ida maibé
la tama. Substantivu 1. Hahalok husik
kilat-musan. 2. Iha futeból, basketeból
ka jogu seluseluk, hahalok tebe, soe ka
tuu bola nian.
titia 401
titia f. ~ titiu, m. Substantivu 1. Títulu
familiár ne’ebé ita uza atu hasé ita-nia
tian ka tiu. 2. Títulu familiár ne’ebé ita
uza atu hasee ferik, katuas ka ema seluk
ne’ebé tinan-boot liu ita.
titu, Verbu Hein (espresaun haraik-an).
títulu, Substantivu 1. Naran ba livru, múzika
ka atividade ida. 2. Liafuan hasé nian
ne’ebé ita tau uluk-ba ema nia naran,
n.e. Señór Duarte, Dona Júlia, Padre
André. 3. Dalas ne’ebé ema ida to’o bá
bainhira remata tiha nia edukasaun, bai-
bain hetan sertidaun ka diploma ida.
4. Ida ne’ebé pertense ba ema, ka ema
iha direitu bá. Ez. Sé mak soi títulu ba
rai ne’ebá?
tiu mós tiun, Vokativu 1. Ema-mane ne’ebé
aman-inan nia maun, alin ka primu.
2. Liafuan ne’ebé uza atu hasé ema-mane
ne’ebé boot, katuas ka kaben-na’in. Ez.
Tiu nia ikan ne’e folin hira?
toalla, Substantivu Hena mahar mamar ne’e-
bé ita uza atu hamoos ka hamaran isin-
lolon bainhira hariis ka fase parte balu
isin nian. Ez. Molok han, labarik sira
tenke fase liman no hamaran ho toalla.
toalla-meza, Substantivu Toalla mihis ida
ne’ebé serve atu taka meza iha salajantár.
to’an, Verbu Buka halo balansu atu metin ka
loos nafatin no la monu ba sorin ida.
toba, Verbu Latan iha kama ka rai atubele
dukur.
toba-dukur, Verbu/Adjetivu (Ne’ebé) toba
hodi dukur. Ez. Saúl toba-dukur hela
bainhira Davíd tama nia takabaluk no
na’ok nia surik.
tobagense, Adjetivu Rai-Tobagu nian. Subs-
tantivu Ema Tobagu.
Tobagu (rai-) Substantivu Rai-kotun ida iha
Tasi-Antillas ne’ebé halo parte Repúb-
lika Trindade no Tobagu.
toban, Substantivu Toba dala ida, tatobak
badak ida. Adjetivu Ne’ebé toba.
todak, Adjetivu 1. Ne’ebé la’o neineik susar
atu book an. Sin. isin-todan, murón 2.
toksina
(Liafuan) ne’ebé nia vogál dadan ka
prinsipál mosu iha sílaba rabat ikus
nian (sílaba penúltima). Sin. paroksí-
tonu Ez. Matan, festa, tebe, livru, Dili
hotuhotu liafuan todak.
todan, Adjetivu 1. Ne’ebé susar atu ita hi’it
ka foti. 2. Ne’ebé boot ka maka’as, nu’u-
dar ezemplu moras, krítika, soku ka teben
ida.
toenanga: haree tunanga
togolés ~ togoleza, f. Adjetivu Rai-Togu
nian. Substantivu Ema Togu.
Togu (rai-) Substantivu Rain no estadu ida
iha Áfrika Klarak.
tohar, Verbu 1. Halo buat ne’ebé toos ka
sólidu sai ketak tiha, ba parte rua ka liu.
Adjetivu Ne’ebé la tutan ona ka ketak
tiha ba parte rua ka liu, porezemplu ai,
ruin, nst.
tohi, Verbu 1. (Animál ki’ik) tata hodi han
uitoanuitoan. Sin. nata 2. Tesi baluk
ki’ikoan.
tohu, Substantivu Ai-horis hanesan au ne’ebé
nia isin midar; baibain ema uza hodi
halo masin-midar. Naran-Botániku:
Saccharum officinarum
toka, Verbu Halimar ho instrumentu muz-
ikál ida. Ez. Joven sira balu gosta liu toka
viola iha dalan duké hela iha uma atu
serbisu.
toke, Substantivu; Sin. tatokak
Tókiu, Substantivu Sidadekapitál rai-Japaun
nian.
tokodede (lia-) Substantivu Dalen austroné-
ziku ida ho elementu papua barak ne’ebé
ema ko’alia iha Timór Lorosa’e parte
norueste, iha zona Likisá no Maubara.
tokon, Numerál 1. Hahirak ka kuantidade
rihun atus ida. 2. Hahirak rihun rihun
ida. Sin. millaun Ez. Doadór fó osan
tokon 10 atu hadi’a ospitál sira rai-laran.
tóksiku, Adjetivu Ne’ebé iha veneno maka’as.
Sin. moruk, venenozu
toksina, Substantivu Venenu ne’ebé parazita
sira hamosu.
tolan
tolan, Verbu Hatama buat ida tama ba ibun
hodi liuhosi kakorok ba kabun.
toldu, Substantivu Lona naruk no boot ida
ne’ebé ema hametin iha janela leten
hodi satan manas ka udan.
tolera, Verbu 1. Simu no iha pasiénsia ba
buat ida maski buat ne’e la fó solok ka
satisfasaun. Sin. suporta, tahan ho Ez.
Atu moris iha dame laran, ita presiza
tolera relijiaun, kultura no rasa sira seluk.
2. Permite ema atu halo buat ida ne’ebé
ita soi kbiit atu bandu.
tolerasaun, Substantivu
tolerante, Substantivu Ne’ebé hali’is ba tolera.
toleránsia, Substantivu
tolok, Verbu Hatete liafuan maka’as no aat
ba ema seluk atu hakanek nia. Ez. Laba-
rik sira keta aprende atu tolok tanba
ne’e hahalok laiha respeitu. Substantivu
(lia-tolok) Liafuan aat ne’ebé ema ida fó
sai ba ema seluk atu hakanek nia.
tolu, Numerál Númeru ida tuir rua no uluk-
ba haat, hakerek ka marka ho sinál 3
(algarizmu indu-árabe) ka III (algari-
zmu romanu).
toluk, Adjetivu Ne’ebé iha dalas ka parte tolu.
tolun, Substantivu Fuan kabuar ho kulit toos
kór-mutin ne’ebé balada- inan sira hane-
san manu, makdolar, ikan, insetu, nst.
hamosu ba sira-nia oan sira ma’e ka
dezenvolve iha laran to’o tempu nakfera.
Verbu (Balada-inan) fó tolun. Sin. natolu
Ez. Manu balun gosta tolun iha bote laran.
tolunulu, Numerál Númeru ida tuir ruan ulu-
resin-sia no uluk-ba tolunulu-resinida,
hakerek ka marka ho sinál 30 (algarizmu
indu-árabe) ka XXX (algarizmu romanu).
toma, Verbu 1. To’o ba ema ne’ebé halai. Ez.
Ha’u toma nia maski nia halai maka’as
liu. 2. Kaer ema ida ne’ebé halai. 3. Kaer-
hetan bainhira ema ida halo hela buat
ida, kaer ho matan.
tomada, Substantivu Kuak ne’ebé ita tuu fiu
eletrisidade nian bá atu korrente bele la’o
tuir. Sin. elétriku-fatin
402 to’o
tomak, Adjetivu Ne’ebé hakonu kompleta-
mente, ne’ebé hakohak laran hotu.
toman, Verbu Aprende (ona) halo buat ruma
beibeik, hanesan kostume. Ez. Indonéziu
sira toman han ho liman. Substantivu 1.
Buat ne’ebé ita halo beibeik. Sin. kos-
tume, lisan
toman-aat, Adjetivu/Substantivu (Ne’ebé
hatudu) hahalok aat ka maneira aat.
Sin. maledukadu Ez. Ami lakohi hili
foinsa’e ne’e atu serbisu iha loja ne’e, tanba
de’it nia ema toman-aat.
tomate, Substantivu Ai-fuan meer kór-mean
ne’ebé ema uza atu halo mollu, salada,
budu, nst. no bele han matak ka tasak.
Naran-Botániku: Lycopersicon escu-
lentum
tonanga: haree tunanga
tonat, Adjetivu Ne’ebé toos tebetebes, ne’ebé
tudik ka katana taa la han ida. Sin. sólidu
tonél, Substantivu Fatin kle’an hanesan tam-
bór ne’ebé ema baibain uza atu rai líkidu
sira, ekivalente litru 840.
Tonga (rai-) Substantivu Nusa-lubun no es-
tadu ida iha Tasi- Boot Pasífiku.
tonganés ~ tonganeza, f. Adjetivu Rai-
Tonga nian. Substantivu Ema Tonga. 2. (lia-
tonganés) Dalen rai-Tonga nian.
tóniku ~ tónika, Adjetivu 1. Ne’ebé habiit.
Sin. mabiit 2. (Vogál) ne’ebé simu asen-
tuasaun mahuluk iha sílaba. Sin. dadan;
Liafuan-sorun: átonu Substantivu Ai-
moruk ne’ebé habiit. Sin. tóniku
tonka, Verbu Tahan ka tane atu la bele monu
ka hali’is ba sorin-balun. Ai-tonka katak
ai ne’ebé ema uza atu tonka buat ida,
mu’udar ezemplu ema liuliu katuas ka
ema ain-aat sira uza atu tulun sira la’o.
to’o, Verbu 1. Konsege hetan, hakat ka la’o iha
fatin ka destinu ikus nian. Ez. Nia to’o
Dili horisehik dadeer-saan; Maski disku-
saun ne’e manas, ami konsege to’o akordu
ida. 2. Sai natoon kona-ba hahirak ka kua-
ntidade. Ez. Etu bikan ida mós to’o ona
atu ami bele moris netik ba loron ida.
to’ok 403
to’ok, Advérbiu Hodi koko se buat ida kon-
sege ka lae. Ez. Ita haree to’ok nia bele
la’o to’o rohan ka lae.
toos, Adjetivu 1. Ne’ebé sólidu no susar atu
rahun ka nakfera, nu’udar ezemplu fatuk,
nst. Liafuan-sorun: mamar 2. Ne’ebé iha
hahalok ladún hatudu respeitu ka la
simu ema. 3. Ne’ebé la simu ideia foun,
la fleksivel.
to’os, Substantivu Rai-ketak ne’ebé ema kuda
aihoris bá, porezemplu batar, modo, nst.
to’os-na’in, Substantivu Ema ne’ebé serbisu
tau matan ba to’os.
topografia, Substantivu Deskrisaun no rep-
rezentasaun gráfika kona-ba fatin ka zona
ida ho nia karakterístika naturál sira.
topográfiku ~ topográfika, f. Adjetivu
tópiku ~ tópika, f. Substantivu (tópiku)
Pontu mahuluk ida, tema ko’alia ka
diskusaun nian. Sin. lia, asuntu Adjetivu
Ne’ebé namka’it ho buat ne’ebé ema ko’a-
lia ka diskute.
tora, Substantivu Du’ut boot ida ne’ebé fó
fulin ho musan ne’ebé serve atu fó-han
balada sira. Sin. fotan; Naran-Botániku:
Setaria italica Fulan-Tora katak fulan
daruak tinan fulak nian entre fulan-Feve-
reiru no Marsu.
torneira, Substantivu Kanu ida ne’ebé ita
dulas atu bee bele suli tuir, porezemplu
iha dapur ka hariis-fatin.
torrada, Substantivu Paun fatia ida ne’ebé
lalar. Sin. paunlalar
torre, Substantivu Uma kabuar no aas loos
ne’ebé ema harii nu’udar kota, fortaleza
ka faról.
torrezmu, Substantivu Na’an-fahi ne’ebé sona
tiha ona.
torsida, Substantivu Fiu hosi kabas ka hena
ne’ebé liga hosi lampu ka fogaun nia ka-
bun ne’ebé iha mina-rai atu ita bele
sunu no lakan bainhira hodi te’in. Sin.
paviu
tortura, Verbu/Substantivu 1. (Hahalok) uza
forsa hodi halo moras ema nia isin ho
tradisionál
intensaun aat ruma, liuliu atu haka’as
ema ne’e atu hatete sai segredu ruma.
Ez. Tropa indonézia sira tortura klosan
sira barak durante okupasaun. 2. (arti
figuradu) Halo terus maka’as, hamosu
moras ka laran-susar boot.
totál, Adjetivu Ne’ebé sura ka soma hamutuk
hotu. Ez. Totál osan ne’ebé governu hetan
hosi taxa sai millaun 10 tinan liubá. Sub-
stantivu Rezultadu soma ka sura hamutuk
nian.
touka, Substantivu 1. Hena hanesan xapeu
ne’ebé ema-feto ka bebé taka ba ulun-
fatuk no nia rohan kesi iha hasahún
okos. 2. Taka-ulun mutin ida ne’ebé
madre balu uza envezde veu.
toukadebañu: haree touka-hariis
touka-hariis, Substantivu Touka ida ida halo
hosi borraxa no aperta ne’ebé ema sira
(liuliu feto) tau iha ulun-fatuk bainhira
hariis atu sira-nia fuuk labele bokon.
Sin. toukadebañu
toukadór, Substantivu Meza ka fatin ne’ebé
ema, liuliu feto sira, uza atu prepara ka
hadi’a an.
tousiñu, Substantivu Na’an-fahi hosi parte
kotuk ka sorin, ne’ebé baibain ema atu
masin ka habai maran iha ahimatan
leten.
traballista, Adjetivu Kona-ba traballizmu.
Substantivu Ema ka partidu ne’ebé tuir
traballizmu.
traballizmu, Substantivu Hanorin ekonó-
niku no movimentu polítiku ne’ebé buka
atu hadi’a serbisu-na’in sira-nia kondi-
saun sira.
tradisaun, Substantivu 1. Kostume ka fiar
ne’ebé eziste kleur ona no la muda. Ez.
Tanis-mate ne’e tradisaun timoroan nian
ne’ebé ema barak sei hala’o. 2. Hahalok
halolo lisan sira hosi dalas ba dalas.
tradisionál, Adjetivu Kona-ba tradisaun;
ne’ebé tuir tradisaun. Ez. Ita sei bele
hetan komunidade tradisionál iha aldeia
sira ne’ebé dook hosi sidade.
tradisionalista 404
tradisionalista, Adjetivu Kona-ba tradision-
alizmu. Substantivu Ema ka partidu ne’e-
bé tuir tradisionalizmu. Liafuan-sorun:
modernista
tradisionalizmu, Substantivu 1. Hanorin ka
movimentu kona-ba hadomi no moris
hodi halo tuir tradisaun. 2. Movimentu
iha Kreda Katólika ne’ebé defende ha-
norin ortodoksu kona-ba fiar no mora-
lidade hamutuk ho liturjia tradisionál
iha lia-latín. Liafuan-sorun: modernizmu
tradús, Verbu 1. Hafila liafuan ka testu hosi
lian ida ba lian seluk, durubasa hodi
hakerek. Ez. Tanba ami la komprende
lia-inglés, sira husu ema australianu
ida atu tradús surat ne’e ba liatetun. 2.
Durubasa ema nia ko’alia hosi lian ida ba
lian seluk. Sin. intrepreta Nota: Asesaun
daruak ne’e ladún loos: di’ak liu ita ha-
ketak Verbu tradús (hafila hakerek ruma)
hosi Verbu durubasa ka interpreta
(hafila ko’alia ruma).
tradusaun, Substantivu 1. Hahalok tradús
hakerek ida. Ez. Ema la komprende ninia
ko’alia tanba tradutór ne’e tradús laloos.
2. Obra ida ne’ebé ita tradús tiha ona.
tradutór ~ tradutora, f. Substantivu Ema
ne’ebé tradús.
tráfegu, Substantivu Transporte merkadoria
sira-nian ho ró ka aviaun.
trafikante, Substantivu Ema ne’ebé hala’o
táfiku ilegál.
tráfiku, Substantivu 1. Troka sasán nu’udar
kontratu. Sin. komérsiu 2. Haruka, lori
ka fa’an sasán sira la tuir dalan loloos,
hala’o merkadoria ilegalmente. Ez. Oras
ne’e mosu tráfiku ai-moruk nian ne’ebé
preokupa polísia fronteira nian.
trai, Verbu 1. Saran ema ida ba ema seluk ka
grupu ne’ebé nia la pertense bá; saran
ita-nia rain ba inimigu. Sin. saran 2.
Halo aat ruma ba ema seluk ne’ebé tau
laran-metin mai ita.
traidór ~ traidora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé fó ka lori ba inimigu nia liman
transfuzaun
ema seluk ka nia rain. Sin. maksaran Ez.
Júdas ne’e traidór ida tanba saran Jezús
ba ema aat sira. 2. Ema ne’ebé halo aat
ruma ba ema seluk ne’ebé tau laran-
metin ba nia.
traisaun, Substantivu Hahalok ka krime trai
nian. Sin. sasaran
traisueiru ~ traisueira, f. Adjetivu Ne’ebé
hali’is ba trai ema seluk, ne’ebé ita la bele
tau laranmetin bá.
trajédia, Substantivu Eventu ka situasaun
ne’ebé hamosu dezastre ka laran-susar
boot. Ez. Trajédia boot ida akontese iha
fulan- Dezembru 1975 bainhira Repúb-
lika Indonézia invade ita-nia rain.
trájika ~ trájiku, f. Adjetivu
trakeia, Substantivu Tubu iha itania kakorok
laran ne’ebé husik ár tama no sai hosi
aten-book. Sin. kakorok-kain
tranka, Substantivu Ai toos pedasuk ida
ne’ebé ema uza atu taka netik odamatan.
Verbu Tau netik ai ka besi iha odamatan
atu ema la bele loke. Ez. Loja sira tranka
sirania odamatan tanba ta’uk ema asalta.
trankuiliza, Verbu Halo sai hakmatek. Sin.
hakalma
trankuilizadu ~ trankuilizada, f. Adjetivu
trankuilizasaun, Substantivu
trankuilu ~ trankuila, f. Adjetivu Ne’ebé
kalma ka deskansa hela. Sin. hakmatek.
Ez. Situasaun iha sidade laran sai tran-
kuilu tebes iha loron feriadu.
trankuilidade, Substantivu
transforma, Verbu Muda kompletamente sai
seluk liu ka muda nia forma ka oin sai
seluk. Ez. Oinsá mak ita bele transforma
rejime ditadura ba governu demokrátiku?
transformadu ~ transformada, f. Adjetivu
transformasaun, Substantivu
transfuzaun, Substantivu Prosesu ida ne’ebé
raan hosi ema isin-di’ak fó ka sona ba
ema-moras nia isin tanba nia lakon raan
barak. Ez. Pasiente ne’ebé lakon raan
barak tanba asidente, presiza transfuzaun
atu sai di’ak.
transkreve 405
transkreve, Substantivu Hakerek filafali
hodi muda formatu ka alfabetu. Ez. Pro-
fesór transkreve tiha ona testu árabe ne’e
ba alfabetu latinu.
transkrisaun, Substantivu 1. Hahalok ka
efeitu transkreve nian. 2. Kópia doku-
mentu ida nian. Ez. Kandidatu sira tenke
hatama transkrisaun sertidaun nian atu-
bele hala’o prosesu.
transparente, Adjetivu 1. Ne’ebé naroman
bele haklurit, ne’ebé ita bele hareeborus.
Ez. Igreja bandu feto sira hatais roupa
transparente ba misa. 2. Ne’ebé ita bele
haree-hetan momoos, la subar buat ida.
transparénsia, Substantivu Ez. Governu
ne’ebé la iha transparénsia bele hamosu
korrupsaun.
transplanta, Verbu 1. Muda ai-horis ida hosi
fatin ida no kuda fali nia iha fatin seluk.
Ez. Susar atu transplanta ai-bakat iha
foho tanba nia bele moris de’it besik tasi.
2. Liuhosi operasaun sirúrjika, muda
isinbalun ka organ ida hosi ema nia isin
ba ema seluk.
transplante, Substantivu
transporte, Substantivu 1. Hahalok tula
sasán ka ema hosi fatin ida ba fatin seluk.
2. Naran jerál ida ba veíkulu ne’ebé ita
sa’e, porezemplu transporte públiku,
transporte privadu nst.
tranzisaun, Substantivu Mudansa hosi forma
ka estadu ida ba seluk. Ez. Tranzisaun
hosi governu UNTAET ba governu RDTL
lori tinan rua.
tranzistór, Substantivu 1. Aparellu eletróniku
ida iha sasán hanesan televizaun ka rádiu
ne’ebé ita uza atu kontrola sasulik elé-
triku. 2. Rádiu ki’ikoan ida ne’ebé ema
bele lori ba ne’ebé de’it.
tranzitóriu ~ tranzitória, f. Verbu 1. Ne’ebé
forma tranzisaun. 2. Ne’ebé tahan ka
serve ba tempu balu de’it. Sin. makleet
tranzmigrante, Substantivu Ema ne’ebé muda
hosi nia horikfatin baibain nian hodi bá
hela iha fatin foun tan programa tranz-
traumátiku ~ traumátika
migrasaun. Ez. Durante okupasaun in-
donézia, transmigrante javanés barak bá
hela rai-Suai no Same.
tranzmigrasaun, Substantivu Prosesu halo
ema sira muda hosi fatin ida ba fatin
foun hodi hela iha ne’ebá.
tranzmisór, Substantivu Aparellu ida ne’ebé
serve atu haruka sinál rádiu ka televizaun
hosi dadook ka distánsia boot; buat ne’e-
bé tranzmite.
tranzmite, Verbu Haruka sinál eletróniku
liuhosi laloran rádiu nian. Ez. Rádiu
Falintil sei tranzmite serimónia ne’e diretu
ba makronak sira hotu.
tranzmisaun, Substantivu
trasa, Verbu 1. Marka planu ida iha surat-tahan
ho pontu ka liña sira. 2. Deskreve planu
ka elabora ideia kona-ba buat ida. Sin.
hatui Ez. Governu sei trasa hela planu
ida atu halo prizoneiru sira fó-han sira-nia
an rasik.
trasadu, Substantivu
trata, Verbu 1. Halo an ho ema seluk tuir
atitude partikulár ida. 2. Buka atu hadi’a
moras ka kanek. Sin. bali 3. Prepara
dokumentu hodi hala’o tuir prosesu
ida, nu’udar ezemplu trata pasaporte. 4.
Hadi’a ka tau matan ba buat ida ho mé-
todu ruma. Ez. Presiza trata rai ne’e ho
fertilizante molok kuda batar.
tratamentu, Substantivu
tratadu, Substantivu 1. Akordu hakerek ida
entre nasaun rua atu halo buat ida, had-
ame ka tulun malu. Ez. RDTL ho Aus-
trália halo tratadu ida atu esplora Tasi-
Timór. 2. Hakerek literáriu ka sientífiku
ida kona-ba asuntu ida.
trauma, Substantivu Esperiénsia maka’as,
susar no estresante ne’ebé ema ida iha
tan buat aat ida ne’ebé akontese tiha
ona ba nia iha tempu uluk. Ez. Labarik
sira barak mak iha trauma kona-ba
violénsia tanba sira terus barak durante
funu hasoru invazór.
traumátiku ~ traumátika, f. Adjetivu
traumatiza 406
traumatiza, Verbu Halo ka provoka trauma
iha ema ida. Ez. Ameasa-malu no sadik-
malu entre polítiku sira traumatiza ema
barak iha Timór.
traumatizadu ~ traumatizada, f. Adjetivu
traumatizante, Adjetivu Ne’ebé traumatiza.
travaun, Substantivu Tali ka pedál ida iha
motór ka karreta ne’ebé ema uza atu
hatún velosidade ka hapara veíkulu. Ez.
Atu hapara karreta ó tenke sama travaun,
la’ós sama aseleradór.
travesa, Substantivu 1. Ai-bigas boot ida
ne’ebé le’u aibigas sira seluk hodi tutan
sira. 2. Ai-pedasuk tetuk boot ne’ebé
ema hatuur iha rai atu tau karríl besi-
dalan nian iha leten. 3. Bikan boot
ne’ebé baibain ita uza hodi tau modo,
salada ka etu atu look ba serbí.
trégua, Substantivu 1. Akordu entre ema,
grupu ka ezérsitu rua atu funu malu du-
rante tempu badak ida.
treina, Verbu Fó hanorin prátiku ka forma-
saun atu ema ida bele aumenta nia ka
pasidade ka jeitu, porezemplu iha futeból
ka desportu sira seluk. Sin. halota Ez.
Sr. Alves maka treina ami-nia ekipa
tebe-bola.
treinadór ~ treinadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé treina ema, grupu ka ekipa ida.
treinu, Substantivu Hahalok treina nian.
Sin. halotan
trexu, Substantivu Parte badak hosi testu,
livru ka obra muzikál ida.
triángulu, Substantivu Forma ida ho lidun
tolu. Sin. liduntoluk
triangulár, Adjetivu
tribu, Substantivu Povu ida nia fafahek ida
ne’ebé horik iha zona partikulár ida,
liuliu iha rain ida ne’ebé ladún dezen-
volvidu. Sin. suku Ez. Rai-Papua iha
tribu oioin ho lian no lisan mós oioin.
tribál, Adjetivu
tribalizmu, Substantivu Kultura ka atitude
tribu nian.
tribuna, Substantivu Fatin aas hanesan púlpitu
tripulasaun
ka pódiu ne’ebé oradór sira hamriik bá
atu ko’alia iha lalibur ka asembleia ida.
tribunál, Substantivu Fatin públiku atu tesi
lia ba kazu ida tuir lei. Ez. Tribunál Dili
nian besik Kreda Katedrál.
tribunu, Substantivu Tesi-lia na’in Roma
antiga nian.
tributáriu ~ tributária, f. Adjetivu Kona-ba
impostu.
tributavel, Adjetivu Ne’ebé bele kona tributu,
taxa ka impostu ida.
tributu, Substantivu 1. Buat, sasán ka osan
ne’ebé ita obriga ema seluk atu selu. 2.
Osan ne’ebé estadu obriga sidadaun sira
atu selu ba governu, baibain tinan-tinan.
Sin. impostu, taxa, osanfinta
trigu, Substantivu 1. Du’ut sereál ida ho
fulin ne’ebé fó musan be ema uza atu
halo fariña. Naran-Botániku: Triticum
2. Fariña mihis no kórmutin ne’ebé ema
halo hodi harahun trigumusan.
triliaun, Numerál Billaun millaun ida
(1.000.000.000.000.00 0.000).
trilinge, Adjetivu Ne’ebé ko’alia lian tolu.
Sin. dalentoluk Ez. Timoroan barak ema
trilinge, ko’alia tetun, portugés no malaiu.
trilinguizmu, Substantivu
trilojia, Substantivu Obra literária ne’ebé
nakfahe ba parte tolu.
Trindade, Substantivu Hanorin sarani kona-ba
Maromak ida de’it maski mós ema na’in-
tolu ketaketak, maka Maromak Aman,
Maromak Oan no Maromak Huun Lulik
ka Espíritu Santu. Sin. Tatoluk
Trindade no Tobagu (rai-) Substantivu Es-
tadu ki’ik ida iha Tasi-Antillas, rabat rai-
Venezuela nia raat, ne’ebé hakohak nusa
rua, maka rai- Trindade no rai- Tobagu.
trindadense, Adjetivu Rai-Trindade nian.
Substantivu Ema Trindade.
Trípolis, Substantivu 1. Sidadekapitál rai-
Líbia nian. 2. Sidade ida iha rai- Líbanu,
nakfati iha raat Tasi Mediterráneu nian.
tripulasaun, Substantivu Ema-ró ka mari-
ñeiru lubun ida ne’ebé hala’o ró.
triste
triste, Adjetivu 1. Ne’ebé halo ita sente laran-
kraik. 2. Ne’ebé sente larankraik ka
laran-susar.
tristeza, Substantivu
triunfa, Verbu Hetan triunfu. Ez. Nasaun
barak mak haka’as an atu sira-nia atleta
triunfa iha Jogu Olímpiku sira.
triunfante, Adjetivu Ne’ebé triunfa.
triunfu, Substantivu Susesu boot ka vitória
kapás iha funu ka tataruk ida.
trofeu, Substantivu Kopa ka bikan boot ida
ne’ebé hato’o ba ema ka ekipa ida hane-
san prezente tanba manán iha tataruk
ka kompetisaun ida.
troka, Verbu Fó hodi simu fali ba buat ne’e-
bé ita fó. Substantivu 1. Hahalok fó hodi
simu fali ba buat ne’ebé ita fó. 2. Osan-
rahun ne’ebé ita simu fali hosi makfa’an
ida.
troku, Substantivu Osan-rahun ne’ebé ita
simu fali bainhira ita sosa buat ruma.
trombeta, Substantivu Instrumentu muzikál
huu nian ho tubu kloot ida ne’ebé nia
rohan ho forma hanesan sinu ida.
trombeteiru ~ trombeteira, f. Substantivu
Ema ne’ebé toka trombeta. Sin. toka-
dór-trombeta, maktokak-trombeta
trombone, Substantivu Instrumentu muzikál
huu nian ho forma hanesan letra U
ne’ebé ema dada bámai hodi hamosu
nota ka ton oioin.
trombonista, Substantivu Ema ne’ebé toka
trombone. Sin. tokadór-trombone,
maktokak-trombone
tropa, Substantivu 1. Soldadu lubun ida. 2.
Ezérsitu.
tropikál, Adjetivu 1. Trópiku nian. 2. Ne’e-
bé iha klima manas loos.
trópiku, Substantivu 1. Liña imajinária rua
ne’ebé hale’u globu mundu nian ho tatu-
ur graus 23°27’ hosi ekuadór. Ida norte
nian naran Trópiku Kanser Nian, ida súl
nian naran Trópiku Kaprikórniu nian. 2.
Zona ne’ebé nakfati iha trópiku rua
nia leet, ho klima manas loos.
407 tuberkuloze
trosa, Substantivu Hahalok goza ka koko atu
trata ema hanesan beik ida ho intensaun
atu hamoe ka hatún nia. Ez. Mestre
ne’ebé halo trosa nia estudante ida bele
estraga lala’ok edukasaun nian.
truka: haree troka
tua, Substantivu 1. Been lanuk ka alkóliku
Timór nian, halo hosi akadiru, tuametan
ka nuu. 2. Liafuan jerál ida ba kualkér
tua ida: serveja, tintu nst.
tuaka, Substantivu Tua-mutin Timór nian
ne’ebé mai hosi akadiru.
tua-manas, Substantivu Tua ne’ebé nia alkol
maka’as, porezemplu wiski, aguardente,
rum nst.
tua-mutin, Substantivu Tua kórmutin ne’e-
bé mai hosi nuu, tua-metan ka akadiru.
tua-siik mós tua-siin, Substantivu Tua-mutin
ka tua-uvas ne’ebé ita habai iha loron
no rai kleur atu sai siin hafoin uza nu’u-
dar tempra no seluseluk tan.
tua-teen, Substantivu 1. Tua nia resin, liuliu
iha botir kidun. 2. Moras aat ida ne’ebé
liuliu mane sira hetan tanba hala’o rela-
saun seksuál arbiru de’it lahó protesaun
ruma. 3. Ema ne’ebé gosta hemu tua ba-
rak no to’o lanu. Sin. hemudór, lanu-teen
tua-uvas, Substantivu Tua ne’ebé mai hosi
uvas.
tuba1, Verbu Sa’e ai ida no kaer metin nia
hun ho itania liman no ain. Tuba rai
metin katak hakat nafatin ba oin maski
iha susar barak, labele rende ka hakiduk.
tuba2, Substantivu Instrumentu muzikál ida
hanesan trombeta maibé boot liu no
mós ho lian kraik loos.
tuba-rai, Verbu Hahalok hakat nafatin ba
oin maski iha susar barak, labele rende
ka hakiduk.
tubaraun, Substantivu Ikan tasi nian ne’ebé
boot, forsa, si’ak no iha nehan kro’at, liu-
liu ida ne’ebé mutin. Sin. ikan-gama, uu
tuberkuloze, Substantivu Moras todan no
makda’et ne’ebé basilu Koch nian mak
hamosu hodi kona ema nia aten-book.
tubérkulu 408
tubérkulu, Substantivu 1. Modo ida ho isin
mutin, mean ka malahuk ne’ebé moris
iha rai laran. Sin. uhi 2. Tumór ka bubuk
ki’ik ne’ebé mosu iha iha ema nia isin,
liuliu iha aten-book.
tubu, Substantivu Klulun ka kanál silíndriku
ne’ebé naruk natoon hanesan kanu ida.
tubun, Substantivu Dikin iha aisanak ka
kain nia rohan hanesan fukun ida ne’ebé
atu nakloke hodi sai ai-funan. Adjetivu
Ne’ebé sei foun ka nurak hanesan dikin.
tuda, Verbu Soe buat ida ba dook ho ita-nia
forsa tomak. Ez. Jezús hatete ba Judeu
sira: “Se imi hanoin katak imi la sala,
ne’esá foti fatuk bá no tuda feto ne’e.”
tudak, Adjetivu Ne’ebé naktuda sai.
tudan, Substantivu 1. Tuda dala ida. 2. Bee
ne’ebé naktuda sai. Adjetivu Ne’ebé ita
tuda tiha ona.
tudik, Substantivu Instrumentu halo hosi
metál, ho tahan besi-asu kro’at no kaer-
fatin, ne’ebé ema uza atu ko’a buat ida.
tudik-tahan, Substantivu Parte belar iha
tudik ne’ebé ita baibain kadi no uza
hodi ko’a.
tudu, Verbu Lolo liman-fuan, liuliu atu hatudu.
tufaun, Substantivu Anin tropikál ne’ebé
boot no si’ak tebes.
tui, Verbu Halo tadak ka liña hodi ko’a ui-
toan ka kamat; halo risku ho liman-
kukun, tudik ka buat hakerek nian.
tuin, Substantivu Tui dala ida. Sin. risku
tuir, Verbu 1. La’o hamutuk maibé iha kotuk.
Ez. Asu-oan ida tuir ha’u iha lurón. 2.
Halo konforme, fó ulun ba, hakru’uk ba.
Ez. Mateus sempre tuir ema seluk nia
hakarak; di’ak liu nia hanoin ba nia an
rasik. 3. Partisipa ka hola parte. Ez. Ami
tuir enkontru ne’e to’o remata. 4. Namora
ho. Ez. Sé mak foin-sa’e ne’ebé agora
tuir hela ónia alin-feto?
tuirbá, Adjetivu Ne’ebé mai depois (iha
tempu pasadu). Advérbiu Iha oras ne’ebé
tuir (iha tempu pasadu). Sin. hafoin,
depois
tun
tuirfali mós tuirfalimai, Advérbiu Iha tempu
ne’ebé tuir kedas. Sin. hafoin, depois
tuirmai, Adjetivu Ne’ebé sei mai. Advérbiu
Iha oras ne’ebé tuir. Sin. hafoin, depois
tuituir mós tuir-tuir, Advérbiu Hotu-hotu
nadodon, ida hafoin ida fali.
tukir, Verbu Te’in ai-han liuliu na’an iha au
laran ne’ebé tau ba ahi. Substantivu
Ai-han liuliu na’an ne’ebé tau iha au laran
hafoin tunu. Ez. Tukir mak ai-han típiku
Timór Lorosa’e nian.
tuku, Verbu Baku ho limanfuan ne’ebé kumu
hamutuk hela. Ez. Malandru ne’ebá
tuku joven ida nia inus to’o naklees.
Substantivu Oras ne’ebé relójiu marka.
Ez. Tuku neen dadeersaan Dona Paula
hadeer atu te’in sasoro.
tuku-malu, Substantivu (Ema-mane na’in-
rua) tuku malu iha ringe ka rede laran
hanesan futu manu. Baibain boksista
sira uza luvas boot iha liman. Sin. bokse
tukun1, Substantivu Tuku dala ida. Adjetivu
Ne’ebé ita tuku tiha ona.
tukun2, Adjetivu Ne’ebé nia kulit namkurut
no toos ona, liuliu ai-fuan. Ai-dila tukun
(haree liafuan ne’e iha letra A) ai-fuan ida
nia naran.
tula, Verbu 1. Lori naha (ema, animál ka
sasán) ho meiu-transporte ida hanesan
karreta. 2. Foti hodi satan buat ida, po-
rezemplu tula ai ka naha todan ba oda-
matan atu ema la bele loke.
tulan, Substantivu Tula dala ida. Adjetivu
Ne’ebé ita tula tiha ona. Manu-tulan
katak manu-oan ida ne’ebé foin hahú
semo.
tulun, Verbu/Substantivu Hahalok, ka halo
buat ruma ne’ebé halo kmaan ema seluk
nia nahan ka knaar, selae hasai nia hosi
susar ka laran-rua. Sin. ajuda
tuma, Substantivu Kutun ne’ebé kaer iha
ema nia isin ka iha hena laran sira bain-
hira fo’er ka la fase. Sin. katuma
tun, Advérbiu Ba kraik. Verbu 1. Halo movi-
mentu ba kraik. Ez. Sira tun hosi foho
tuna
atu fa’an koto no repollu. 2. Husik
tiha knaar ka pozisaun ida. Ez. Ukun-
na’in ne’ebé na’uk, tenke tun tiha.
tuna, Substantivu Ikan ne’ebé naruk, nam-
doras tanba nia forma hanesan samea.
Naran-sientífiku: Apodes
tunanga, Substantivu Tuir lisan Timór nian
ema ne’ebé avón ka inan-aman sira pre-
para atu kaben: primu ka prima dahuluk
hosi aman ida nia feton nia oan ka hosi
inan ida nia naan nia oan. Sin. talain
Tunes, Substantivu Sidadekapitál rai-Tunízia
nian.
tunis mós turis (ai-) Substantivu Ai-horis
ida ne’ebé fó fuan ida hanesan ervilla.
Naran-Botániku: Cajanus indicus
Tunízia (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Áfrika Norte.
tunizinu ~ tunizina, f. Adjetivu Rai-Tunísia
nian. Substantivu Ema Tunízia.
tun-sa’e, Verbu/Advérbiu 1. (Hodi) tun no
sa’e nafatin. 2. Hodi la’o ba-mai. 3. La
hakmatek, hodi halo movimentu barak
bainhira ita loloos tenke hakmatek. Ez.
Ema ne’e la’o tunsa’e hanesan bulak.
turi (ai-) Substantivu Ai-hun ida ho ai-funan
mutin ne’ebé ema bele han. Sin. aikala;
Naran-Botániku: Sesbania grandiflora
turíbulu, Substantivu Fatin hanesan vazu
halo hosi metál, ne’ebé ema uza atu
sunu insensu ka aimorin. Sin. maksuas
turis: haree tunis
Turiskai, Substantivu Vila no subdistritu ida
distritu Same-Manufahi nian, nakfati
besik Maubisi.
turista, Substantivu Ema ne’ebé halo turizmu.
Ez. Timór tenke iha otél di’ak atu turista
ne’ebé mai bele hela kleur.
turístika, Adjetivu Ne’ebé furak ka di’ak ba
parte turizmu nian.
turizmu, Substantivu Vizita ba fatin ka rain
seluk hodi haree buat barak ba nia in-
terese ka kmanek.
turístiku ~ turístika, f. Adjetivu
Turkia (rai-) Substantivu Rain no estadu iha
409 tuu
Ázia Loromonu, ho balun ki’ik ida iha
rai-Europa sudeste.
Turkomenistaun (rai-) Substantivu Nasaun
ka rain ida iha Ázia Sentrál ne’ebé tempu
uluk pertense ba Uniaun Soviétiku (nak-
fahe tiha ona).
turku ~ turka, f. Adjetivu 1. Rai-Turkia
nian. 2. Rasa turka nian. Substantivu 1.
Ema Turkia. 2. Membru ba rasa ida ne’e-
bé horik iha rai- Turkia no Ázia Klarak
parte boot. 3. (lia-turku) Dalen altaiku
rai-Turkia nian.
turnu, Substantivu Oras ka períodu troka
tempu serbisu nian hosi ema ida ba ema
seluk. Ez. Ita tenke iha turnu atu hotu-
hotu iha tempu bá han meiudia.
turu, Verbu (Been-musan) monu ida-ida ba
buat ida nia leten. Ez. Bainhira zinku
kuak, udan-been sei turu hodi halo uma
laran bokon.
turun, Substantivu Been-musan ida ne’ebé
turu ka ema haturu.
tusan, Substantivu Buat ne’ebé simu ka foti
maibé seidauk selu filafali; buat ka osan
ne’ebé ita deve. Sin. dívida Ez. Nia mai
uma atu sisi ninia tusan osan tokon
sanulu. Verbu Fó multa.
tusi, Verbu Tau tan hahirak ka kuantidade
ida; halo adisaun. Sin. aumenta
tutan, Verbu 1. Kesi ka liga buat rua hamutuk
ho tali, goma ka solda. 2. Hadi’a relasaun
ne’ebé aat tiha.
tutu, Verbu (Manu) hili musan hodi tau ba
ibun.
tutun, Substantivu Pontu letenbá. Ez. Ema
haka’as an atu sa’e ba Fohor-Himalaia
nia tutun ne’ebé jelu taka hela.
tutur, Verbu Hi’it hodi lori iha ulun. Ez. Tia
sira tutur sira-nia sasán ba merkadu.
tuu, Substantivu Ida ne’ebé halo isin makili
tanba hanesan sona. Verbu 1. Fai ho buat
ida nia tutun meik. 2. Hatama ba kuak
ki’ik ida, n.e. daun nian. Ez. Nia tuu kabas
ne’e ba daun atu suku roupa. 3. Tau
marka iha surat. Ez. Presiza tuu kuadru-
tuur
oan iha kraik hodi hatada se hakarak selu
konta ho osan, xeke ka kartaunkréditu.
tuur, Verbu 1. Tau rabat isin parte okos nian
ba kabelak ida. 2. Hela metin iha fatin
ida. Sin. horik
tuur-fatin, Substantivu 1. Fatin ne’ebé ita
tuur bá. Sin. kadeira, banku 2. Fatin
ne’ebé ita hela ka horik bá. Sin. helafa-
tin, rezidénsia
tuur-klaleik, Substantivu Ruin ain-tuur nian.
Tuvalu (rai-) Substantivu Nusa-lubun no
Uu
ú, Substantivu Naran letra U nian.
ualu, Substantivu Númeru 8: ida tuir 7 no
uluk-ba 9.
ualunulu, Substantivu Númeru 80: ida tuir
79 no uluk-ba 81.
uat, Substantivu 1. Tubu iha ema nia isin
ne’ebé halo raan suli tuir bá no mai hosi
fuan. 2. (na’an-uat) Parte ne’ebé toos iha
ema ka animál sira-nia isin. Sin. múskulu
udan, Substantivu Bee ne’ebé forma iha ka-
lohan hafoin monu ba rai hanesan bee-
musan.
udan-boot, Substantivu 1. Bee ne’ebé tun
hosi kalohan no maka’as tebes. 2. Tempu
ka períodu ida ne’ebé udan tau, hosi
fulan-Dezembru to’o fulan-Abríl. Sin.
tinan
udan-rahun, Substantivu Udan la maka’as
ne’ebé tun mai ho musan ki’ik hela. Sin.
xuviska
udan-turun, Substantivu Udan-been nia
musan ne’ebé monu ba rai.
Udeté mós UDT, Substantivu Inisiais ba
União Democrática Timorense, partidu
410 ular
nasaun iha Tasi- Boot Pasífiku besik rai-
Kiribás no rai-Tonga.
tuvualuanu ~ tuvaluana, f. Adjetivu Rai-
Tuvalu nian. Substantivu 1. Ema Tuvalu.
2. (lia-tuvaluanu) Dalen polinéziku rai-
Tuvalu nian.
TVTL, Abreviatura = Televizaun Timor-Leste
txau, Interjeisaun Liafuan informál ne’ebé
ema uza atu despede ka husik hela ema
ka fatin ruma hodi bá fatin seluk. Sin.
adeus
ida ne’ebé harii iha tinan 1974. Rejime
portugés tempu ne’ebá rekoñese movi-
mentu ida-ne’e nu’udar partidu legál ida.
Uganda (rai-) Substantivu Rain ida iha Áfri-
ka Lorosa’e.
ugandés ~ ugandeza, f. Adjetivu Rai-Uganda
nian; hosi rai-Xade. Substantivu Mahorik
rai- Uganda nian.
uhar, Substantivu Batar-musan nia kulit
ne’ebé haketak hosi batar-ikis bainhira
dulas, fai ka harahun.
uhi, Substantivu Fehuk-midar, fehuk-timur.
uit: haree uitoan
uitoan, Adjetivu/Advérbiu Hahirak ka kuan-
tidade ne’ebé la barak. Ez. Maubais iha
osan uitoan atu bele sosa aihan ba fulan
ida.
ukun, Substantivu Governu ka domíniu ida.
Verbu Haka’as ema sira atu halo tuir lei;
hala’o knaar ka serbisu ukun nian.
ukun-fuan, Substantivu Lei ne’ebé hato’o no
hametin tiha ona atu ita ema halo ka
la’o tuir. Sin. mandamentu, dekretu
ular, Substantivu Animál ki’ik sira ne’ebé
úlsera
bele dolar, hanesan samodo, lali’an, mi-
ñoka, no seluseluk tan. Dala ruma uza
mós ba animál ki’ik sira ne’ebé semo
(insetu).
úlsera, Substantivu Kanek iha kulit ka isin laran
ka li’ur ne’ebé kleur atu bele sai di’ak fali.
Ulster (rai-) Substantivu Rai-Irlanda nia
provínsia norte, ne’ebé parte boot liu
rai-Inglaterra sei ukun hela.
ultrapasa, Verbu La’o liu ka halai liu karreta
ka ema seluk. Ez. Kondutór sira tenke
fó sinál ho lampu bainhira sira hakarak
atu ultrapasa karreta seluk.
uluk, Adjetivu Foufoun nian, nanis nian;
(dahuluk) ne’ebé hahú. Advérbiu Iha
tempu liu tiha ona; nanis kedas.
uluklai mós uluknain, uluknanain, Advér-
biu Molok halo buat seluk. Ez. Uluklai
ami fó tempu ba Señór Diretór atu hato’o
liafuan ruma.
ulukliu: haree uluklai
ulun, Substantivu 1. Parte isinlolon ne’ebé
iha matan, kakutak, ibun, inus no tilun.
2. Ema ne’ebé hanesan boot ka iha au-
toridade ruma. Sin. xefe
ulun-aat, Adjetivu Ne’ebé fó an ba hahalok
aat; ne’ebé envolve iha hahalok aat. Sin.
imorál; Feto ulun-aat katak feto ne’ebé
la’o tunsa’e, hamaluk ka toba ho mane
seluk ne’ebé la’ós nia kaben atu buka
haksolok nia an ka buka osan.
ulun-anin: haree ulunhalai
ulun-boot, Substantivu Ema ne’ebé kaer
knaar ida hanesan xefe ka komandante
iha serbisu-fatin, organizasaun ka insti-
tuisaun ruma. Ez. Ulun-boot Kreda nian
iha Timór maka bispu.
ulun-fatuk mós ulunfatun, Substantivu
Parte ema nia ulun ne’ebé hale’u kaku-
tak. Sin. ulun-ruin
ulun-halai, Adjetivu (Ema) ne’ebé haluhadór
ka la iha hanoin metin ba buat ida. Bele
dehan mós ulun halai anin.
ulun-nakukun, Substantivu Ulun-fatuk ko-
tuk nia kulit.
411 uma-lisan
ulun-molik, Adjetivu (Ema) ne’ebé fuuk-
lahan la moris iha parte balun iha nia
ulun leten. Sin. uluntemek
ulun-moras, Substantivu Moras ida ne’ebé
ema sofre iha ulun, liuliu tanba laran-
susar.
ulun-ruin, Substantivu Ruin kabuar ne’ebé
hale’u kakutak. Sin. ulun-fatuk
ulun-toos, Adjetivu (Ne’ebé) susar atu kom-
prende ka halo tuir ema seluk.
uma, Substantivu 1. Hariin ka konstrusaun
ida ho didin, kakuluk, odamatan no
janela. Sin. edifísiu 2. Fatin ema horik
ka hela bá; hela-fatin baibain nian. Bá
uma katak fila ba nia horik ka hela-fatin.
uma-han, Substantivu Fatin ida ne’ebé ema
fa’an aihan no vizitante sira bele bá hodi
han no hemu. Sin. restaurante
uma-kain mós umakain, Substantivu Fa-
mília ida ne’ebé ema kabenna’in sira harii
bainhira haketak an tiha ona hosi inan-
aman sira.
uma-kakuluk, Substantivu Parte uma nia
isin ne’ebé taka hosi leten atu bele satan
loron-manas, anin, udan no buat seluk
tan hanesan zinku, talitahan ka du’ut.
uma-kámbiu, Substantivu Fatin ba troka
osan.
uma-korreiu, Substantivu Fatin ne’ebé ema
bele hatama, haruka no simu surat ka
pakote sira; fatin ne’e mós fa’an selus
ne’ebé atu taka ba surat ka falun molok
haruka. Sin. korreius
uma-kreda mós umakreda, Substantivu
Uma fiar sarani nian ne’ebé ema sira uza
atu harohan ba Maromak, rona ka reza
misa bá. Sin. igreja
uma-laran, Substantivu Ema hotu ne’ebé
hela ka moris hanesan grupu iha uma
ida nia laran hanesan família ida. Feto
umalaran katak feto ne’ebé hela ho
família ida atu ajuda halo serbisu uma-
laran nian. Mane uma-laran katak mane
ne’ebé ajuda halo serbisu uma-laran.
uma-lisan mós umalulik, Substantivu Uma
uma-moras
ne’ebé ema sira uza atu rai sasán lulik
no fatin atu hamulak sira-nia lulik no
bei’ala sira.
uma-moras, Substantivu Fatin ka uma ne’e-
bé iha enfermeiru no doutór lubun ida
atu bali ka kura ema moras sira; fatin
ne’e boot no bele akomoda ema moras
ne’ebé presiza hetan tulun médiku. Sin.
ospitál
uma-mutin, Substantivu Uma boot no kó-
modu maibé ki’ik liu kadunan.
uma-na’in, Substantivu 1. Maksoik ka pat-
raun uma nian. 2. Ema ne’ebé simu
bainaka iha nia uma.
umanidade, Substantivu 1. Ema hotuhotu
iha munduraiklaran tomak. 2. Atitude
ka hahalok hatudu laran-di’ak no sim-
patia ba ema seluseluk.
umanu ~ umana, f. Adjetivu 1. Kona-ba ema
ka ema sira. 2. Ne’ebé iha karaterístika
ema nian, selae hatudu karakterístika
ema nian. 3. Kona-ba ita ema ne’ebé
seluk hosi Maromak, animál, ai ka mákina.
uma-to’os, Substantivu Uma ki’ik ida ne’ebé
ema harii iha to’os laran nu’udar hak-
mahan-fatin bainhira halo to’os ka rai-
fatin. Sin. klobor
umidade, Substantivu Tempu ne’ebé halo
ema kosar maka’as tanba ár todan no
manas tan bee-suar barak ne’ebé ita la
bele haree. Sin. rai-nakesir
umór, Substantivu 1. Oinsá mak ita ema
sente iha tempu balu, n.e. haksolok ka
laransusar. 2. Liafuan kómiku ne’ebé ema
ida uza hodi halo ema seluk haksolok
no hamnasa. Sin. umorizmu 3. Been
oioin ne’ebé ema ka balada nia isin
halo. Sin. unar
umorista, Substantivu Ema ne’ebé nia profi-
saun ka hahalok baibain nian mak halo
ema sira haksolok no hamnasa ho lia-
fuan kómiku.
umorizmu, Substantivu Liafuan kómiku
ne’ebé ema ida uza hodi halo ema seluk
haksolok no hamnasa. Sin. umór
412 universitáriu ~ universitária
umorístiku ~ umorístika, f. Adjetivu
umpa, Substantivu 1. Ai-han uitoan ne’ebé
ema tau iha kail nia rohan ka iha lasu
atu dada no kaer ikan ka animál fuik
sira seluk. Sin. iska 2. Manu-fulun ne’e-
bé kesi ba kail-isin atu lasu ikan. Sin.
banit, anit
unar, Substantivu Been ne’ebé iha ruin ka ai
nia laran. Sin. ruin-dolen Adjetivu Kantál.
undar, Verbu Hean ró ba kotuk.
uniaun, Substantivu 1. Kondisaun sai ka hela
hamutuk. Sin. lalibur 2. Kombinasaun
hosi membru ketaketak ne’ebé bá ham-
utuk hodi sai ida. Sin. klibur, asosiasaun
unidade, Substantivu Kondisaun sai ka hela
ida de’it, la ketaketak ona. Sin. hahidak
Ez. Timór hetan independénsia tanba
unidade ne’ebé maka’as liu.
unidu ~ unida, f. Adjetivu Ne’ebé ida de’it
ona, la ketaketak. Sin. naklibur
unifika, Verbu Halo sai ida de’it. Sin. hahida
Ez. Unifika partidu barak iha governu
ida nia laran bele ajuda rezolve tensaun
polítika.
unifikasaun, Substantivu; Sin. hahidan
uniforme, Adjetivu Ho forma ka mamosuk
ida de’it; hanesan de’it. Substantivu
Roupa ne’ebé ema ida hatais hodi ha-
tudu katak nia pertense ba grupu ida.
Sin. farda
unilaterál, Adjetivu Hosi ema, grupu, par-
tidu ka nasaun ida de’it. Sin. sorin-idak
universál, Adjetivu Kona-ba buat no ema
hotu-hotu iha mundu ka universu. Ez.
Katolisizmu ne’e relijiaun universál tanba
naklekar ona ba mundu tomak.
universidade, Substantivu Fatin ida ne’ebé
estudante sira eskola bá bainhira ramata
tiha sira-nia nivel liseu nian atu hetan
títulu baxareladu, lisensiatura ka douto-
ramentu; fatin ba eskola hanorin aas.
universitáriu ~ universitária, f. Adjetivu
Universidade nian, kona-ba universi-
dade. Substantivu Profesór ka estudante
universidade nian.
Universu
universu, Substantivu 1. Buat hotu ne’ebé
iha. 2. Mundu-raiklaran tomak, hamutuk
ho espasu no fitun-libur sira ne’ebé hale’u
itania planeta Rai.
Urales (Fohor-) Substantivu Foho-kadoek
naruk ida iha rai-Rúsia ne’ebé haketa
kontinente Europa hosi kontinente Ázia.
urániu, Substantivu Elementu radioativu
ne’ebé uza hanesan hun ba enerjia nuk-
leár.
Úranu, Substantivu Planeta dahituk sistema
solár (sistema lorok) nian.
urat, Substantivu 1. Aten-raak fahi nian,
ne’ebé ema sira loke hodi fihir atubele
si’ik kona-ba lia ruma. 2. Liafuan ka
sinál si’ik nian. Sin. presájiu
urbanu ~ urbana, f. Adjetivu 1. Sidade nian,
kona-ba sidade. Sin. kotak 2. Ne’ebé
matenek no laran-murak.
urdú (lia-) Substantivu Lia-industaní nia
dialetu ida; rai- Pakistaun nia dalen ofi-
siál, ne’ebé ema hakerek ho alfabetu
árabe.
uretra, Substantivu Dadalak ka kanál iha
ema no balada nia isin laran hosi ne’ebé
urina ka miin suli ba li’ur.
urina, Substantivu Naran sientífiku ba miin.
urináriu ~ urinária, f. Adjetivu; Sin. miik
urjente, Adjetivu Ne’ebé ita tenke halo buat
lailais tanba importante tebes, selae atu
hasees susar ka perigu boot ruma. Ez.
Reitór tenke bá lailais tanba iha buat ida
ne’ebé urjente iha nia uma.
urjénsia, Substantivu
urolojia, Substantivu Medisina sanak ida
ne’ebé trata moras oioin mamiik nian.
urolójiku ~ urolójika, f. Adjetivu
urolojista, Substantivu
ursiñu, Substantivu Boneka ida ho forma
ursu-oan nian.
ursu, Substantivu Animál fuik boot ho fulun
mahar ne’ebé horik iha rai- Europa,
Amérika, Ázia balun (liuliu Xina) no
Polu Norte.
Uruguai (rai-) Substantivu Rain ida iha
413 uvas
Ámerika Súl.
uruguaiu ~ uruguaia, f. Adjetivu Rai-Uru-
guai nian. Substantivu Ema Uruguai nian.
usi, Substantivu Na’i, ulunboot.
utensíliu, Substantivu Besi ka instrumentu.
utente: haree uzadór
úteru, Substantivu Naran sientífiku ba feto
ka inan nia oan-fatin.
uterinu ~ uterina, f. Adjetivu
uti, Substantivu Mane nia organ seksuál.
Sin. lasan
util, Adjetivu 1. Ne’ebé folin ka la saugati;
ne’ebé serve; ne’ebé ita bele uza. 2.
(Loron) serbisu nian, la’ós feriadu. Ez.
Loron util katak loron sira ne’ebé ita
ema uza atu halo serbisu. Loron sira-
ne’e folin tebes tanba ema bele aproveita
hodi hala’o buat ida no hetan rezultadu.
utilidade, Substantivu
utilitáriu ~ utilitária, f. Adjetivu/Substantivu
1. (Hanoin ka ema) ne’ebé foka de’it
buat ne’ebé serve ka util. 2. Substantivu
Tipu karreta ne’ebé serve ba tula sasán.
utilitarizmu, Substantivu
utiliza, Verbu Kaer, hodi ka aplika atu halo
ka hala’o buat ruma. Sin. uza, emprega
Ez. Estudante sira tenke utiliza sira-nia
kapasidade ne’ebé hetan hosi eskola atu-
bele ajuda sosiedade.
utin, Substantivu Bani, dihi no insetu selu-
seluk nia organ hanesan diman, ne’ebé
sira uza hodi tata ema ka balada (bani-
utin, dihi-utin nst.).
utu, Substantivu Kutun ka animál ki’ik ne’e-
bé hela iha fuuk ka fulun nia leet, liuliu
iha ulun. Ez. Ema ne’ebé fase beibeik
fuuk sei la iha utu.
utu-tolun, Substantivu Tolun utu nian. Sin.
lisak
uut, Substantivu Substánsia ne’ebé rahun
liu, hanesan batar ne’ebé ema fai to’o
rahun. Adjetivu Rahun liu.
uvas, Substantivu Ai-fuan ki’ik rai-Europa
nian, hakrobuk ka halibur malu barak
hamutuk, ne’ebé ema kuda atu halo tua-
uza 414
uvas no tintu ho nia been.
uza, Verbu Kaer, hodi ka aplika atu halo ka
hala’o buat ruma. Sin. utiliza, emprega
Ez. Nasaun ne’e tenke uza nia matenek-
na’in sira hodi dezenvolve sektór hotu-
hotu.
uzadór, Substantivu Ema ne’ebé uza.
Uzbekistaun (rai-) Substantivu Rain ida iha
Ázia Klarak.
Vv
vadiu, Adjetivu/Verbu (Ema ne’ebé) la tuur
metin, la iha hela-fatin no la’o tun la’o
sa’e la halo serbisu ida. Ez. Mane vadiu
susar atu hetan moris di’ak bainhira
harii umakain.
vaga, Substantivu Fatin ka oportunidade ba
ema atubele tama atu uza ka serbisu.
vagaun, Substantivu Karreta komboiu nian.
Komboiu ida forma ho vagaun rua ka
liu nadodon no tutan ba malu.
vagaun-bagajen, Substantivu Vagaunkom-
boiu ba pasajeiru sira-nia bagajen ka
nahan.
vagaun-kama, Substantivu Vagaunkomboiu
ba pasajeiru sira toba iha laran bainhira
viajen naruk.
vagaun-restaurante, Substantivu Vagaunko-
mboiu hodi serbí aihan no hemu ba
pasajeiru sira.
vagu ~ vaga, f. Adjetivu 1. Ne’ebé mamukka
livre. 2. Ne’ebé la klaru, la moos, susar
atu haree ka atu komprende. Sin. salabu
vaidade, Substantivu 1. Kualidade ka kondi-
saun mamuk, folin-laek ka kole leet nian.
2. Ema loko-an nia hanoin bosok kona-
ba nia kapasidade, méritu ka valór rasik.
3. Hali’is ba hatudu an ka patarata.
valór
uzbekistanés ~ uzbekistaneza, f. Adjetivu
Rai-Uzbekistaun nian; hosi rai- Uzbe-
kistaun. Substantivu Mahorik rai- Uzbe-
kistaun nian.
uzu, Substantivu 1. Oinsá ita ema uza buat
ida. 2. Oinsá ita ema uza liafuan sira.
3. Hahalok baibain nian. Sin. kostume
Ez. Hemu kafé moruk dadeer-dadeer
ne’e ha’u-nia uzu.
vaidozu ~ vaidoza, f. Adjetivu; Sin. loko-an
vákuu, Substantivu Espasu mamuk iha buat
ruma nia laran. Sin. kamamuk
valapena, Adjetivu Kona-ba buat ruma ne’e-
bé bele fó di’ak ka sai folin liu se ita halo
karik. Liafuan-sorun: kole leet Ez. Vala-
pena investe osan, tanba nune’e ita ha-
boot ita-nia rikusoin.
valaun, Adjetivu Rai-Valónia nian. Substan-
tivu 1. Ema Valónia. 2. (lia-valaun) Dia-
letu fransés rai-Valónia nian.
vale, Verbu 1. Iha folin, válidu hela. Ez.
Kartaun ne’e vale tinan ida. Adjetivu
Ne’ebé di’ak, serve ka kapás. Sin. bale
validade, Substantivu
valeta, Substantivu Suli-fatin ba bee no fo’er
iha lurón nia ninin.
válidu ~ válida, f. Adjetivu Ne’ebé vale ka
iha valór, loos ona atubele uza ka la’o.
Ez. Rezultadu eleisaun nian válidu tanba
partidu hotu-hotu asina tiha ona.
validade, Substantivu
Valónia (rai-) Substantivu Balun súl rai-
Béljika nian ne’ebé nia populasaun
ko’alia dalen fransés, la’ós liaolandés hane-
san iha balun norte (rai- Flandres).
valór, Substantivu Buat ida nia folin ka
valoriza
méritu intrínseku ka laran nian. Ez. Di-
sionáriu sira ne’ebé ema halo iha Oku-
pasaun nia laran ladún iha valór.
valoriza, Verbu 1. Fó valór ba, fó importánsia
ba; hadomi. Ez. Tenke hanorin povu
Timór atu valoriza liután nia dalen no
lisan sira. 2. Hasa’e buat ida nia folin.
Ez. Governu iha planu atu valoriza kafé
hodi haburas indústria importante ne’e.
valorizasaun, Substantivu
valsa, Substantivu Múzika ho tempu 3/4
ne’ebé mane no feto dansa hamutuk iha
salaun ka fatin luan nia laran. Dansa
ne’e nahún iha rai-Áustria.
válvula, Substantivu Parte mákina nian ha-
nesan torneira ne’ebé kontrola anin,
líkidu, gás ka eletraun, halo nia suli tuir
diresaun ida de’it. Ez. Válvula roda bisi-
kleta nian aat tiha; ha’u tenke hola ida
foun.
vandalizmu, Substantivu Hahalok estraga
ka halo aat ema nia sasán ka propriedade
públika, ka buat furak hosi natureza.
Ez. Rega ho tinta ba ema nia motór
hodi halo fo’er ne’e vandalizmu ne’ebé
merese kastigu.
vándalu, Substantivu Ema malandru ne’ebé
halo atu vandalizmu nian. Ez. Polísia
seidauk kaer vándalu sira ne’ebé hakerek
aat iha didinlolon jardín nian.
vantajen, Substantivu 1. Buat ne’ebé fó di’ak
no ajuda. Sin. kadi’ak 2. Buat ne’ebé bele
fó susesu liuliu iha kompetisaun. Ez.
Hanorin fó vantajen barak kona-ba for-
masaun profisionál tanba mestre bele
mós aprende hosi estudante sira.
vantajozu ~ vantajoza, f. Adjetivu Ne’ebé
fó di’ak
vanuatense, Adjetivu Vanuatu nian. Subs-
tantivu Ema Vanuatu. Sin. kanaka
Vanuatu (rai-) Substantivu Nusa-lubun no
estadu ida Melanézia nia, iha Tasi- Boot
Pasífiku parte loromonu. Nasaun ne’e
uluk naran rai-Ébridas Foun no Ingla-
terra no Fransa mak ukun hamutuk.
415 vatikanu ~ vatikana
vapór, Substantivu Suar ne’ebé sai hosi bee
nakali, tua ka hahán ne’ebé ema te’in.
varanda, Substantivu Fatin iha uma nia so-
risorin ne’ebé iha kakuluk no nakloke.
Sin. klabis, sorambi
vareta, Substantivu Ai-dona mihis ida ne’ebé
serve atu hatudu. Ez. Mestra hatudu fraze
iha kuadru-metan ho nia vareta.
varia, Verbu Sai seluk uitoan, muda nia oin
ka aparénsia. Sin. haklalin
variasaun, Substantivu
variante, Substantivu Forma ka liafuan ida
ne’ebé bele troka malu ho forma ka lia-
fuan ne’ebé atu hanesan. Sin. maklalin
Ez. Liafuan ‘dinela’ ne’e variante populár
ba liafuan ‘janela’.
variedade, Substantivu Oin ka forma ne’ebé
seluk uitoan, la hanesan sira seluk. Ez.
Lia-mambae iha variedade ka dialetu
barak.
varíola, Substantivu Moras ida ne’ebé bele
hamosu isin-manas no nakdedar mak-
a’as ho buat musamusan mosu iha ema
moras nia isinlolon. Sin. kolar
varisela, Substantivu Moras ida ne’ebé halo
isin-manas no buat musamusan mosu
iha ema nia isinlolon.
varizes, Substantivu Uat ain-kelen nian ne’e-
bé sai bubu no boot nafatin de’it.
Varsóvia, Substantivu Sidadekapitál rai-
Polónia nian.
vasina, Substantivu Ai-moruk ne’ebé sona
atu ema ita-nia isin soi forsa hasoru moras
ka virus ruma. Ez. Labarik ki’ik sira hetan
vasina atu satan moras-póliu.
vasinasaun, Substantivu
vastu ~ vasta, f. Adjetivu Boboot liu, luan to’o
la bele sukat ona. Sin. imensu, kladik-
laek
vastidaun, Substantivu
vatikanu ~ vatikana, f. Substantivu (Vatikanu)
Estadu independente iha sidade Roma
ne’ebé Amu-Papa mak ukun, no mós
sentru ba Kreda Katólika. Adjetivu Vati-
kanu nian.
vazelina
vazelina, Substantivu Kreme ida ne’ebé
kinur uitoan maibé laiha morin, uza
hodi kose ba isin ka atu hamamar kulit.
vazu, Substantivu Fatin ne’ebé uza atu tau
líkidu, n.e. balde, manku, botir. Ai-funan
vazu ne’e fatin atu kuda ka tau ai-funan.
Vazu sangíneu ka vazu-raan katak raan
suli fatin iha ema nia isin.
vé, Substantivu Letra V nia naran.
vé-dobradu, Substantivu Letra Ww nia naran.
Letra ne’e uza barakliu iha tetun-terik
no mós iha liafuan estranjeiru. Letra W
tetun-terik nian nakfila ba letra B iha
tetun-Dili no Tetun Ofisiál, n.e. wee >
bee, wainhira > bainhira, lawarik > labarik,
wani-ween > bani-been, serwisu > serbisu.
veíkulu, Substantivu 1. Kualkér karreta ida
(n.e. kamiaun, kamioneta, autokarru,
komboiu, aviaun) ne’ebé la’o ho roda no
serve atu tula ema, animál ka naha seluk
tan. 2. Buat ida ne’ebé serve atu halekar
informasaun ka hanoin ruma.
vejetál, Adjetivu 1. Modo nian. 2. Kona-ba
ai-horis, la’ós balada ka ema nian. Ez.
Rai-kotun ne’ebá iha moris vejetál de’it;
balada ka ema la iha.
vejetarianu ~ vejetariana, f. Substantivu/
Adjetivu (Ema) ne’ebé la han na’an ka
buat hirak ne’ebé iha raan, han modo
no ai-fuan de’it.
vejetarianizmu, Substantivu
vejetasaun, Substantivu Ai hotu-hotu ne’ebé
moris iha rai ida. Ez. Iha bailoro vejetasaun
sai kirik, katak la buras ona, tanba bee
la to’o.
vela-ignisaun, Substantivu Lilin oin ida iha
mótor karreta nian ne’ebé halo gás iha
gazolina laran atu lakan hodi hamosu
enerjia.
velada, Substantivu Hadeer kalan atu hein
ka reza. Ez. Tinan-tinan sarani sira halo
velada iha kalan molok Loron-Sesta Santa.
veleiru (ró-) Substantivu Ró ho laan hanesan
korkora, ne’ebé uza ba rekreiu ka des-
portu.
416 vénia
velódromu, Substantivu Fatin kabuar no
taka metin ne’ebé ema uza hodi halai
bisikleta bá. Ez. Dili seidauk iha velódr-
omu ida ba desportu halai-bisikleta nian.
velosidade, Substantivu Babook ka movi
mentu halai ka nakdulas lailais nian.
Sin. lalais, tatekir
velosímetru, Substantivu Parte karreta, mo-
tosikleta ka mákina nian ne’ebé hatudu
tatekir ka velosidade.
veludu, Substantivu Hena oin ida ne’ebé
kabeer tebes.
Vemasi, Substantivu Suku no subdistritu ida
iha Baukau no Laleia nia leet ne’ebé
halo parte distritu Baukau.
venenozu ~ venenoza, f. Adjetivu 1. (Ai ka
hahán) ne’ebé iha venenu. Sin. moruk,
rasok 2. (Animál) ne’ebé ibun-moruk.
venenu, Substantivu Been hosi ai, kutun
ka ular balu ne’ebé bele halo ema ka
balada mate ka lanu bainhira han ka
hemu, no mós bainhira samea ka animál
seluk tata nia. Sin. morun, raso
venera, Verbu Fó konsiderasaun ka respeitu
maka’as ba ema ka buat ne’ebé tuan ka
lulik. Sin. hana’i
venerasaun, Substantivu
veneravel, Adjetivu Ne’ebé merese atu ita ve-
nera ka fó venerasaun. Sin. hana’ibelek
venéreu ~ venérea, f. Adjetivu 1. Venus nian.
2. Seksuál, kona-ba seksu. Moras venéreu
katak moras oin-lulik ka sífilis.
Veneza, Substantivu Sidade tuan ida iha rai-
Itália nordeste, horiuluk mós estadu
(repúblika) ida.
venezianu ~ veneziana, f. Adjetivu Veneza
nian. Substantivu 1. Ema Veneza. 2. Jane-
la ho isin hosi ai ne’ebé bele muda bámai.
Venezuela (rai-) Substantivu Rain no estadu
ida iha Amérika Súl nia parte norte.
venezuelanu ~ venezuelana, f. Adjetivu Rai-
Venezuela nian. Substantivu Ema Ven-
ezuela.
vénia, Substantivu Jestu ida hodi hatún ulun
ka hakne’ak atu hatudu respeitu ba liurai
Venilale
ka Maromak. Ez. Katóliku sira halo
vénia ka jenufleksaun bainhira sira tama
ba uma-kreda.
Venilale, Substantivu Suku no subdistritu
ho populasaun dalenmidiki iha distritu
Baukau, iha Osuu no Baukau nia leet.
vensimentu, Substantivu Osan ne’ebé simu
kinzena-kinzena ka fulan-fulan nu’udar
selun ba kolen ka serbisu . Sin. saláriu
vensimentu-baze, Substantivu Osan ne’ebé
ema simu nu’udar selun báziku. Sin.
saláriu-baze
ventila, Verbu Halo ár ka anin bele tama sai
livre iha uma ka fatin seluk nia laran.
Sin. hahanin
ventiladór, Substantivu Kakehe elétriku ne’e-
bé uza atu fó ár ka anin. Sin. mahanin
ventilasaun, Substantivu 1. Ár ka anin nia
la’o-nakdulas iha fatin ida hanesan uma
laran. 2. Janela ki’ik iha didin lolon atu
husik anin tama-sai ho livre.
ventuiña, Substantivu Kakehe elétriku ne’ebé
nakdulas atu fó ár ka anin no halo mali-
rin. Sin. ventiladór, mahanin
Venus, Substantivu 1. Planeta daruak sistema
lorok (sistema solár) nian, tuir Merkúriu
no ulukba Rai. Sin. Fitun Loro- Teen
2. Maromak-feto domin no fafurak nian
tuir Romanu sira-nia mitolojia, ne’ebé
artista sira hahilas nu’udar feto furak
tebetebes.
veraun, Substantivu Estasaun ka tempu iha
rain malirin sira bainhira udanbeen para
tiha hodi hahú bailoro.
verba, Substantivu 1. Osan ne’ebé ema ida
simu atu selu gastus loroloron nian
bainhira nia hala’o knaar espesiál ruma.
2. Osan ne’ebé presiza atu hala’o projetu
ida. Sin. fundus
verbál, Adjetivu 1. Ne’ebé hato’o liuhosi
ko’alia la’ós ho hakerek. 2. Kona-ba
Verbu; Verbu nian.
verbete, Substantivu Liafuan ida ne’ebé mosu
iha disionáriu laran, imprime ho letra
mahar ka negritu, hamutuk ho defini-
417 versaun
saun ka esklaresimentu ida. Verbu Subs-
tantivu Liafuan ne’ebé hato’o hahalok
ka kondisaun ruma, n.e. halai, semo, toba,
hemu, tanis, haluha.
verde, Adjetivu Kór-matak ka lumut.
verdugu, Substantivu Ema ne’ebé nia knaar
atu oho ema seluk ne’ebé tribunál kon-
dena tiha ona ba mate. Sin. karrasku,
algós
verdura, Substantivu 1. Kór ka ambiente
verde. 2. Ai-horis hirak ne’ebé moris
hela iha fatinfatin. Sin. matak, vejeta-
saun 3. Modo-tahan.
vereadór ~ vereadora, f. Substantivu Membru
kehan-kota ka kámara munisipiál ninian.
vereditu, Substantivu Juri nia hakotun ka
desizaun kona-ba kazu ida ne’ebé lori
tiha ona ba tribunál. Ez. Ema liman-
raan ne’e hakilar tun-sa’e bainhira juri
fó sai vereditu katak nia kulpadu duni.
verifika, Verbu 1. Fihir no lehat ho kuidadu
atu hatene se buat ruma loloos ka lae. 2.
Haree fali. Sin. kontrola
verifikasaun, Substantivu
vernís, Substantivu Tinta ne’ebé ema rasi ka
kose ba ai ka buat seluseluk atu halo
transparente ka nabilan. Ez. Horisehik
nia sosa vernís atu pinta nia janela-tahan.
verniza, Verbu Pasa ho vernís atu halo nabi-
lan no transparente.
vernizadu ~ vernizada, f. Adjetivu
veronik, Substantivu Besi rohan ho emblema
ka imajen Maromak nian ne’ebé baibain
ema prega ba faru ka tara iha kakorok.
Sin. medalla
versatil, Adjetivu Ne’ebé iha jeitu ka kapa-
sidade oioin de’it. Sin. jeitu-basuk Ez.
Ita presiza ema ne’ebé versatil atubele
hala’o projetu susar ne’e ho pesoál hosi
nasaun barak.
versatilidade, Substantivu
versaun, Substantivu 1. Forma ida ne’ebé la
hanesan ida seluk ka ida ne’ebé fó sai
uluk. 2. Ema ida nia haktuir ka deskri-
saun kona-ba mamosuk ka akontesi-
versu
mentu ida. Ez. Ema na’in rua hato’o
sira-nia istória ho versaun ketaketak
kona-ba kazu ne’e.
versu, Substantivu 1. Poezia. Sin. dadolin 2.
Katesik ka seksaun badak iha poema,
kantiga ka Bíblia nia laran.
vértebra, Substantivu Ruin boot no naruk
kotuk nian. Sin. kotuk-ruin, takruik
vertebradu ~ vertebrada, f. Adjetivu/Subs-
tantivu (Kona-ba) animál ida ne’ebé iha
kotuk-ruin, membru grupu ikan, anfí-
biu, makdolar, manu ka maksusuk nian.
vertikál, Adjetivu Buat ruma ne’ebé hamriik
ka sa’e loloos ba leten ka lalehan. Sin.
kriik; Liafuan-sorun: kalatan, orizo-
ntál Ez. Antena televizaun nian tenke
harii ho pozisaun vertikál atubele fó
imajen moos liu.
vés, Substantivu Leet, devér ka direitu atu
halo buat ruma. Ez. Oras ne’e ha’u-nia vés
atu ko’alia. Haree mós: primeiravés
vésperas, Substantivu Iha kreda katólika no
ortodoksa sira ofísiu litúrjiku daneen
loron nian, ne’ebé kleru no povu reza ka
hananu iha loraik.
vestiáriu, Substantivu Fatin troka hatais nian.
vestidu, Substantivu Hatais naruk ida ne’ebé
feto kabala ka futu ba nia knotak.
veteranu, Substantivu Ema ne’ebé uluknanain
serbisu iha instituisaun ka kompañia ida
maibé oras ne’e nia la serbisu tan iha
ne’ebá tanba tinan-tuan ona, moras ka
kanek. Ez. Veteranu Falintíl sira oras ne’e
daudaun halibur iha organizasaun ida
nia okos.
veterinária, Substantivu Matenek ka siénsia
kona-ba oinsá atu kura animál sira
ne’ebé moras.
veterináriu ~ veterinária, f. Adjetivu Veter-
inária nian. Substantivu Médiku ida
ne’ebé serbisu hodi bali no kura animál
sira ne’ebé moras. Ez. Ita lori kuda ne’e-
bé moras ba veterináriu atu nia bele fó
ai-moruk.
vetu, Substantivu Direitu ne’ebé ema ho au-
418 vidente
toridade ida iha atu hatete lae ba buat
ruma
veu, Substantivu Hena mihis no mamar ida
ne’ebé ema, liuliu feto sira, taka hale’u
sira-nia ulun, hanesan madre sira ka
ferik balu ne’ebé sei taka veu bainhira sira
bá rona misa domingudomingu. Sin.
tatoruk
viajante, Substantivu Ema ne’ebé halo viajen.
viajen, Substantivu Hahalok hodi la’o hosi
fatin ida ba fatin seluk ne’ebé dook.
viasakra, Substantivu Devosaun ka kostume
sarani hodi hanoin hikas Jezús Kristu
Nia paixaun no mate ho ‘estasaun’ ka
para-fatin sanulu-resin-ida, ida-ida fó-
hanoin akontesimentu partikulár ida.
viatura, Substantivu 1. Kualkér karreta ida
ne’ebé bele tula ka lori ema ka buat se-
luk. Sin. veíkulu 2. Kuda-karreta hodi
lori ema iha laran.
viavel, Adjetivu Ne’ebé ita bele hala’o lahó
problema barak. Ez. Rai-Timór presiza
planu ekonómiku ne’ebé viavel.
viabilidade, Substantivu
víbora, Substantivu 1. Samea espésie ida ho
venenu maka’as. 2. (fig.) Ema ne’ebé
laran-aat ka laranmakerek.
vibra, Verbu Nakdedar lais liu no tun-sa’e.
Sin. nakfekit Ez. Mákina sira hahú vibra
bainhira ita loke eletrisidade.
vibrasaun, Substantivu
vida, Substantivu 1. Tempu hosi moris to’o
mate. Sin. moris Ez. Ema nia vida iha
Maromak nia liman. 2. Maneira moris
nian. Ez. Malandru sira no ema sira ne’e-
bé halo vida aat sei hetan kastigu duni,
iha mundu seluk selae iha mundu ida-ne’e.
vidente, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé, liu-
hosi esperiénsia sobrenaturál ida, haree
buat seluk ne’ebé ema sira seluk la haree.
Sin. mareek Ez. Madre Lúsia, vidente
dahikus Fátima nian, mate tinan kotuk
iha rai- Portugál. 2. Ema ida ho kapasi-
dade la baibain nian atu haree-borus ka
si’ik buat sira ne’ebé ema barakliu la hatene.
vídeo
vídeo, Substantivu Kasete boot ida ho grava-
saun ho imajen no lian ne’ebé ita bele
haree hodi liga mákina-vídeo ba televizór.
vidru, Substantivu Substánsia ida ne’ebé
haree-borus no naroman-borus ne’ebé
uza hodi halo janela ka botir.
vidru-tahan, Substantivu Vidru kuadru ne’e-
bé ema ko’a hodi uza atu monta ba janela
ka odamatan.
viela, Substantivu Dalan ki’ik no kloot iha
bairru ka sidade.
Viena, Substantivu Sidadekapitál rai-Áustria
nian no uluk sentru ba Impériu Austríaku.
vienense, Adjetivu Viena nian. Substantivu
Ema Viena.
Vietname, Substantivu Rain no nasaun ida
iha Ázia Sudeste ne’ebé nakfahe ba estadu
rua ne’ebé funu malu entre tinan 1954
no 1975.
vietnamita, Adjetivu Vietname nian. Subs-
tantivu 1. Ema Viena. 2. (lia-vietnamita)
Lian rai-Vietname nian.
vigáriu, Substantivu 1. Ema ida ne’ebé troka
ema seluk iha knaar ofisiál ruma. Sin.
saseluk, reprezentante 2. Deputadu ka
saseluk bispu nian iha Kreda Katólika.
Ez. Amu-Papa ne’e Kristu Nia vigáriu
iha rai.
vijilánsia, Substantivu Hahalok hein fatin
ruma atubele satan atake, selae atu ha-
netik violénsia. Ez. Ema halo vijilánsia
kalan tomak tanba ta’uk inimigu sira
mai ataka.
vikariatu, Substantivu Vigáriu nia kargu ka
territóriu.
Vikeke, Substantivu Suku no distritu ida iha
tasimane, ho populasaun ne’ebé ko’alia
tetunterik, naueti ka makasae. Sin.
Wekeke
vila, Substantivu 1. Sidade ki’ik. 2. Uma boot
no kapás, ki’ik liu kadunan.
vinga, Verbu Selu fali ema ida nia hahalok
aat hodi halo fali aat ruma ba nia. Ez.
Keta vinga ó-nia oan sira bainhira sira s
ei ki’ik.
419 violinu
vingansa, Substantivu
viníl, Substantivu Plástiku metin ida ne’ebé
uza hodi halo mobília oioin no mós
oleadu ba rai.
viola, Substantivu 1. Instrumentu tradisionál
Portugál nian ho tali neen ne’ebé ema
toka hodi kebit tali sira ho plektru ida.
Viola ne’e hanesan gitarra maibé nia lian
seluk. 2. Instrumentu múzika ne’ebé ha-
nesan violinu, maibé boot liu. Sin. violeta
viola, Verbu 1. Sees ka sai hosi akordu, pro-
mesa ka lei ruma. Sin. harau Ez. Ema
ne’ebé viola direitu umanu sira tenke lori
ba tribunal. 2. Book ema nia moris hak-
matek ka privadu. 3. Trata lahó respeitu
ka ka halo violénsia ba fatin ruma, fatin
lulik ka santu. 4. (Mane) estraga feto ida
hodi haka’as nia atu halo relasaun seksuál.
violasaun, Substantivu; Sin. haraun Ez. Mi-
lísia no forsa indonézia sira halo violas-
aun ba uma-kreda balu bainhira sira
retira.
violadór ~ violadora, f. Substantivu Ema
ne’ebé viola ka harau. Sin. marauk
violénsia, Substantivu Hahalok ka asaun ne’e-
bé halo aat, hakanek, ka oho ema ruma.
Ez. Ema tenke hadook an hosi violénsia
atubele moris iha pás no hakmatek.
violentu ~ violenta, f. Adjetivu 1. Ne’ebé
hali’is ba violénsia. 2. Ho violénsia, ho
beran demais.
violeta, Adjetivu/ Substantivu (kórvioleta)
Kór ne’ebé azúl nakukun atu mean
uitoan Substantivu 1. Ai-funan ho funan-
tahan ki’ik no kórvioleta. 2. Instrumentu-
múzika hanesan rabeka ka violinu maibé
boot liu. Sin. viola
violetista, Substantivu Ema ne’ebé toka vio-
leta. Sin. maktokak-violeta
violinista, Substantivu Ema ne’ebé toka
violinu ka rabeka. Sin. maktokak-vio-
linu, maktokak-rabeka
violinu, Substantivu Instrumentumúzika ho
tali haat ne’ebé ema kaer iha timir ka
hasahún okos hodi toka ho arku. Sin.
violonselu
rabeka Ez. Múzika koremetan presiza
violinu atubele halo nia sai kapás.
violonselu, Substantivu Ema ne’ebé toka
violonselu. Sin. maktokak-violonselu
violonselu, Substantivu Instrumentu muzikál
hanesan viola, maibé boot liu no ho lian
kle’an. Tokadór kaer violonselu ne’e iha
nia ain-tuur rua nia leet no kose tali sira
ho arku naruk ida.
vírgula, Substantivu Tadakpontuasaun (,),
ne’ebé serve atu haketak liafuan ka ora-
saun rua. Ita uza vírgula mós atu hake-
tak númeru-balun visiada hosi númeru
tomak iha persentajen, n.e. 56,3%
virjen, Substantivu Ema, liuliu feto, ne’ebé
seidauk halo relasaun seksuál. Virjen
Santa ka Beata Virjen Maria maka títulu
ne’ebé fó ba Ita Na’i-Feto Maria Santísima,
Maromak Nia Inan.
virjinense, Adjetivu Nusar-Virjen nian. Sub-
stantivu Ema Nusa- Virjen.
virtude, Substantivu 1. Kualidade di’ak ne’e-
bé ema ka buat ida iha. Ez. Karidade
ne’e virtude ida ne’ebé presiza hahú hosi
uma-laran; Programa foun ne’e iha vir-
tude barak, liuliu fasil atu uza. 2. Toman
halo beibeik ida ne’ebé di’ak no loos, no
mós sees hosi hahalok aat. Ez. Madre sira
rasik foti matan ba feto-oan ne’e nia virtude.
virtuozu ~ virtuoza, f. Adjetivu Ne’ebé iha
virtude boot ka barak. Substantivu Ema
ho talentu boot, liuliu iha múzika.
virus, Substantivu 1. Organizmu melek ka
ki’ikoan liu ne’ebé halo moras. 2. Moras
ne’ebé organizmu ida hamosu. 3. Prog-
rama ne’ebé estraga informasaun ne’ebé
rai iha komputadór. ‘Virus’ ne’e mós tran-
sfere hosi mákina ida ba mákina seluk
hanesan virus ne’ebé mós da’et iha ema
nia leet. Ez. Iha virus oioin hanesan sida
ne’ebé doutór sira seidauk bele kura.
vise-, Prefiksu Deputadu ka reprezentante.
visepresidente, Substantivu Ema ofisiál ne’e-
bé nia pozisaun serbisu iha prezidente
nia okos; nia bele reprezenta prezidente
420 vitória
bainhira prezidente ne’e haktulak ka
auzente.
visexanselér, Substantivu 1. Ema ofisiál ne’e-
bé nia pozisaun serbisu iha xanselér nia
okos. 2. Xefe administrativu universi-
dade nian iha rai-Bretaña Boot no mós
iha eis-kolónia británika sira hanesan
Austrália. Sin. reitór
visiadu ~ visiada, f. Adjetivu Ne’ebé toman
ona vísiu ruma.
vísiu, Substantivu Tatoman ka kostume aat
lahalimar, liuliu kona-ba seksu ka droga.
visiozu ~ visioza, f. Adjetivu Sírkulu visiozu
ida mosu bainhira problema ida hamosu
problema liután.
vista, Substantivu 1. Matan nia kapasidade
naturál atu haree. 2. Buat ka sasán ne’e-
bé ita haree, liuliu rai-ilas ka paizajen.
Sin. hareen
vistu, Substantivu 1. Lisensa atu hela ba
tempu badak iha rain ida ne’ebé repre-
zentante governu nia karimba iha ema
nia pasaporte. 2. Tadak ka marka (ho
forma ÷) ne’ebé ita tau besik liafuan-lia-
fuan hodi kontrola lista ida.
vitál, Adjetivu 1. Moris nian, kona-ba moris.
2. Nakonu ho moris. Sin. isin-moris 3.
Importante liu, nesesáriu, esensiál. Ez.
Hetan solusaun ba problema bee nian sai
tarefa vitál ba ita-nia nasaun.
vitalidade, Substantivu Isin-di’ak no enerjia
hamutuk. Sin. isin-lais Ez. Maski ami-
nia avón katuas ona, nia sei iha vitali-
dade hanesan ema foin-sa’e.
vitamina, Substantivu 1. Substánsia iha ha-
hán laran ne’ebé ita ema presiza atu he-
tan isindi’ak nafatin. 2. (vitamina-musan)
Kininu ho vitamina iha laran.
vítima, Substantivu Ema ne’ebé, maski sala-
laek, hetan violasaun ka kanek ruma
hosi ema seluk ka iha asidente. Ez. Ema
barak sai vítima bainhira forsa Indonezia
nian retira hosi Timór.
vitória, Substantivu Susesu iha funu ka kom-
petisaun. Sin. manán
viva!
viva!, Interjeisaun Liafuan ida ne’ebé dezeja
rahunnaruk ba ema ka buat ruma. Ez.
VivaTimór! Viva leksikógrafu sira ne’ebé
hakerek Disionáriu Nasionál!
vivas, Substantivu Hakilar hodi fó rahun-di’ak.
vizaun, Substantivu 1. Matan nia kapasidade
atu haree di’ak no loos. 2. Buat ne’ebé
ema haree to’ok ka imajina. Sin. hareen
Ez. Ho nia vizaun kona-ba futuru, ha’u-
nia maun konsege hasemo empreza kome-
rsiál ida ne’ebé naburas ona. 3. Esperién-
sia la baibain ne’ebé ema iha hodi haree
buat seluk ne’ebé ema sira seluk la haree.
Ez. Vizaun ne’ebé pastoriñu na’in-tolu
Fátima nian hetan mak Ita Na’i-Feto
Maria Santísima.
viziñu ~ viziña, f. Substantivu Ema ne’ebé
nia horik-fatin sorinsorin ho ita-nia uma.
vizita, Verbu Bá haree ema ka fatin ruma.
Sin. handii Ez. Padre vizita moras sira
iha ospitál. Substantivu Hahalok bá haree
ema ka fatin ruma. Sin. handiin
vizitante, Substantivu Ema ne’e vizita fatin
ka ema ruma. Sin. mandiik Ez. Vizitante
barak maka bá Rai-Henek Mutin iha
loron-domingu.
vizivel, Adjetivu Ne’ebé ita bele haree. Sin.
haree-belek
vizibilidade, Substantivu
vizuál, Adjetivu 1. Kona-ba haree ka matan.
2. Ne’ebé ita bele haree.
vodka, Substantivu Tua-manas maka’as no
transparente, halo hosi senteiu, liuliu
iha rai- Rúsia, rai-Ukránia no rai-Polónia.
vogál, Substantivu Son dalen nian ne’ebé
ema rona hanesan lian ida. Lia-tetun soi
vogál lima ne’ebé ita reprezenta ho letra
a, e, i, o no u. Liafuan-sorun: konsoante
vokáliku ~ vokálika, Adjetivu
vokabuláriu, Substantivu 1. Liafuan lista ida.
2. Liafuan hotu-hotu ne’ebé ita baibain
uza hodi ko’alia ita-nia lian. Sin. lia-
fuan-libur
vokál, Adjetivu Lian nian, konaba ema nia
lian, liuliu lian ne’ebé hananu.
421 voluntáriu ~ voluntáriu
vokalista, Substantivu Artista ida ne’ebé
hananu, hodi orkestra ka konjuntu ida
hamaluk nia.
vokasaun, Substantivu 1. Hakarak ne’ebé
maka’as tebes atu halo serbisu ida, liuliu
atu serbí ema seluk. 2. Profisaun, serbisu
ruma. Ez. Ema ne’e hili dalan atu sai
amululik nu’udar ninia vokasaun.
vokasionál, Adjetivu 1. Kona-ba vokasaun,
vokasaun nian. 2. Kona-ba kapasidade
ne’ebé ema presiza atu hala’o profisaun
ka serbisu ruma. Ez. Eskola vokasionál
prepara ema foin-sa’e sira atubele serbisu
kedas bainhira estudante remata ninia
estudu.
volante, Substantivu Aparellu le’uk karreta
ka motosikleta nian ne’ebé ema dulas
atu kontrola no fila roda sira.
voleiból, Substantivu Jogu ida iha ne’ebé
ema hosi ekipa rua ho ema na’in sanulu-
resin-rua iha kada ekipa maka baku bola
ho liman hosi rede sorin ba rede sorin fali.
voleibolista, Substantivu Ema ne’ebé joga
voleiból. Sin. jogadór-voleiból nian.
volt, Substantivu Kahidak ka unidade ida
atu sukat bateria nia voltajen.
volta, Substantivu La’o ba hale’u hodi buka
hatene. Ez. Ha’u-nia primu fó volta rain
tomak bainhira nia serbisu nu’udar jor-
nalista ba RTP.
voltajen, Substantivu Sasukat konaba kor-
rente elétrika hira maka bateria ida bele
dudu liuhosi sirkuitu elétriku ida.
volume, Substantivu 1. Espasu ka fatin ne’e-
bé buat ida okupa, sukat ho sasukat kú-
biku, n.e. metru kúbiku ka sentímetru
kúbiku. 2. Lian ka taruta nia kbiit. 3.
Kontrole iha rádiu, televizaun ka mákina
seluk ne’ebé hasa’e ka hatún nia lian.
voluntáriu ~ voluntáriu, f. Substantivu 1.
Ema ne’ebé ajuda ka halo serbisu maibé
la’ós atu manán osan, halo saugati de’it.
Dala ruma hetan osan maibé la’ós selun
ka saláriu ofisiál. Ez. Ema barak serbisu
ba Igreja nu’udar voluntáriu de’it.
voluntariza 422
voluntariza, Verbu Oferese an atu ajuda
maibé laiha obrigasaun atu halo.
vontade, Substantivu Hakarak atu halo buat
ruma. Sin. hakaran Ez. Labarik barak
la iha vontade atu halo serbisu uma nian.
Vosexelénsia, Pronome Emak Liafuan ma-
na’ik ne’ebé ita uza hodi hasé ema im-
portante ida, liuliu ambispu ida. Sin.
Ita- Boot
vota, Substantivu Hatudu ema ne’ebé ka
buat ne’ebé ita hili hodi tau fatuk ka
hakerek iha surattahan subasubar, selae
hodi foti liman iha enkontru. Ez. Ema
ida-idak tenke vota atu tau ninia repre-
zentante iha asembleia.
votasaun, Substantivu; Sin. hahilik, hili-vota
vota-fatin, Substantivu Fatin ne’ebé ema bá
vota iha eleisaun ka referendu.
votante, Substantivu Ema ne’ebé vota. Sin.
mahilik
votu, Substantivu 1. Hahalok vita nian. Sin.
hahilik 2. Vota dala ida. Sin. hilin 3.
Promesa ida ne’ebé ema halo atu hala’o
knaar ruma. 4. Promesa atu fó an ba
vokasaun relijioza ka moris nu’udar padre,
madre ka irmaun. Ez. Madre Joana sei
halo nia votu perpétua iha semana ne’ebé
sei mai.
vou, Substantivu Aviaun nia viajen hosi fatin
ida ba fatin seluk. Sin. sasemok
Xx
xá, Substantivu Ai-tahan ida ne’ebé habai
to’o maran atu ema bele hoban tiha iha
bee nakali, hafoin hemu.
Xade (rai-) Substantivu Rain ida iha Áfrika
Klarak.
xadianu ~ xadiana, f. Adjetivu Rai-Xade
xadrezista
vulgár, Adjetivu 1. Baibain nian. Sin.
komún, baibaik 2. Povu nian, populár.
Liafuan-sorun: klásiku Latín vulgár katak
lian ida ne’ebé tinan rihun rua liubá ema
laeskola sira ko’alia iha Impériu Ro-
manu; laoras dalen ne’e nakfila ba dalen
romániku sira hanesan lia-portugés no
liafransés. 3. Ne’ebé ofende ita ho liafuan
fo’er ka hahalok lafurak. Sin. baixu,
grosu, groseiru, kabobir
vulgaridade, Substantivu
vulgariza, Verbu 1. Simplifika matenek ruma
atu ema barak bele komprende ka aprende
tiha lasusar. 2. Halo atu sai lafurak ka
groseiru. Sin. hakbobir
vulgarizasaun, Substantivu
vulkaun, Substantivu Kuak iha rai nia kabe-
lak, baibain foho ne’ebé iha ahi tuda
sai fatuk no tahu manas nakali hodi suli
sai hosi nia kabun. Sin. rai-suut Ez.
Rai-Timór la iha ona vulkaun moris ida,
iha vulkaun mate de’it.
vulkániku ~ vulkánika, f. Adjetivu
vulkanolojia, Substantivu Estudu ka siénsia
kona-ba vulkaun ka rai-suut sira.
vulneravel, Adjetivu Ne’ebé bele hetan kanek
tanba la iha protesaun. Sin. hakanek-
belek Ez. Iha funu laran labarik sira hela
iha situasaun vulneravel tebes.
vulnerabilidade, Substantivu
nian; hosi rai-Xade. Substantivu Mahorik
rai- Xade nian.
xadrés, Substantivu Jogu ida iha kuadru
leten hanesan dama, maibé ho pesa sira
hanesan estátua ki’ikoan.
xadrezista, Substantivu Ema ida ne’ebé joga
xá-hoban 423
xadrés. Sin. jogadór-xadrés
xá-hoban, Substantivu Saku-oan halo hosi
suratahan aitahan rahin iha laran ne’ebé
hoban iha bee nakali atu halo xá. Sin.
saketa-xá
xá-hun, Substantivu Ai hosi jéneru kamélia
ka teásia nian, ne’ebé fó ai-tahan ne’ebé
uza hodi halo xá.
xaleira, Substantivu Sanan hosi metál ho
ibun ne’ebé ema uza atu nono bee.
xamada, Substantivu 1. Bolu ho telefone
dala ida. Sin. bolun Ez. Filipe la bele tama
ona tanba bainhira halo xamada ba nia,
nia toba hela. 2. Tarutu ne’ebé mai hosi
sinu be ema dere, hanesan iha eskola ka
sinu kreda nian.
xaminé, Substantivu Fatin ne’ebé badain sira
halo iha uma, liuliu iha dapur atu ahi-
suar bele la’o tuir ba li’ur. Sin. suarfatin
xampañe, Substantivu Tua-uvas mutin ida
ne’ebé foufoun halo iha rai- Fransa no
bainhira ema loke botir, nafurin sai. Ez.
Bainhira iha kazamentu ruma, ema sempre
loke xampañe hodi akompaña keek.
xampó, Substantivu Líkidu hanesan sabaun-
been ne’ebé ema uza atu fase fuuk.
xanfradu ~ xanfrada f. mós xanfaradu ~
xanfarada, f. Adjetivu 1. Tuan tiha ona
no ladún di’ak. 2. Ne’ebé nia hahalok la
tuir maneira be justu no di’ak.
Xangai, Substantivu Sidade boot ida iha rai-
Xina nia raat lorosa’e ne’ebé sentru
komersiál boot ida.
xangai (manu-) Substantivu Manu ne’ebé
aas no kakorok naruk uitoan.
xanse, Substantivu 1. Posibilidade ba buat
ruma atu mosu ka iha. 2. Oportunidade
atu hala’o buat ruma. Ez. Tan Matias
lakohi kompete iha ezame tama univer-
sidade nian, nia lakon xanse atu kon-
tinua eskola.
xanselaria, Substantivu Eskritóriu mahuluk
ka prinsipál, liuliu Kreda nian.
xanselér, Substantivu 1. Ulun-boot xanse-
laria nian. 2. Xefe governu nian iha rain
xaumí
europeu balu, n.e. rai-Alemaña.
xantajen, Substantivu Hahalok sisi, lohi ka
ameasa ema atubele hetan osan ka riku-
soin, liuliu ameasa atu sobu vítima nia
segredu ne’ebé importante. Ez. Tanba
Duarte uluk mauhuu ida, maibé ema
barak la hatene. Oras ne’e nia sai xefe
iha eskritóriu governu nian. Jaime halo
xantajen ida atu obriga Duarte fó osan
ba nia. Verbu Halo xantajen
xantajista, Substantivu Ema ida ne’ebé halo
xantajen.
xapa, Substantivu Metál ida ne’ebé belar no
mihis. Verbu 1. Hakdedae ka halo ta’uk
ema ida ne’ebé ki’ik ka fraku liu ita. Ez.
Nia gosta xapa labarik ki’ik sira tanba
nia forsa liu sira. 2. Hala’o relasaun sek-
suál ho ema seluk.
xapa-matríkula, Substantivu Sinál metál ida
ho númeru ne’ebé ema hedi ka tara ba
karreta, kamiaun ka motór nia oin ka
kotuk hodi hatudu karreta nia númeru
matríkula nian.
xapeleiru ~ xapeleira, f. Substantivu 1. Badain
halo xapeu. Sin. mahalok-xapeu 2. Ema
ne’ebé halo ka fa’an xapeu.
xapeu, Substantivu Hatais ida halo hosi hena
ka akadiru-tahan atu taka ulun hodi sa-
tan loron, anin ka udan. Sin. takaulun
xarope, Substantivu 1. Líkidu midar halo ho
ai-fuan rahun no masin-midar. 2. Líkidu
ida ne’ebé kahur ho ai-moruk atubele
kura me’ar.
xarrua, Substantivu Besi-asu belar ne’ebé tara-
tarak no prega metin iha tratór ka kesi
ba kuda atubele fila rai.
xarutu, Substantivu Lulun boot halo hosi ta-
baku-tahan maran ne’ebé uza atu fuma.
xasí, Substantivu Karreta ka mákina seluk
nia kuadru hun.
xateia, Verbu Book to’o hirus ka la bele des-
kansa. Ez. Pai lakohi labarik sira xateia
nia tanba nia kole loos.
xatise, Substantivu
xaumí mós xaumín, Substantivu Hahán
xauvinista
xina, halo hosi makarronete sona ho
na’an, ikan ka modo tetak.
xauvinista, Adjetivu/Substantivu Karakterís-
tiku ida ne’ebé iha hanoin no hahalok
patriotizmu be maka’as.
xauvinizmu, Substantivu
xave, Substantivu Besi metál ho forma oioin
ne’ebé uza atu hametin, taka no loke
buat ruma, liuliu odamatan. Verbu Taka
liuhosi dulas metál to’o nia parte sira
metin iha nia fatin.
xaveiru, Substantivu Fatin ida ho forma ka-
deli boneku ki’ik ne’ebé ema baibain tara
xave bá.
xave-ignisaun, Substantivu Xave ida ne’ebé
ema hatama ba kuak-ignisaun karreta
nian, besik volante, atu halo gazolina
suli to’o motór traballa.
xave-mestra, Substantivu Xave ida ne’ebé
bele loke besikalsu hotu-hotu.
xave-metin, Verbu Hametin tiha atu ema la
bele loke ka kore. Adjetivu Loke ladi’ak
tanba xave hela.
xavingleza, Substantivu Instrumentu ida
ne’ebé ninia rohan iha forma oioin atu
uza hodi dulas no loke ka kore besi-
kusan, parafuzu nst.
xefe, Substantivu Ulun ba grupu ka organi-
zasaun ruma. Sin. ulun-boot
xefe-polísia, Substantivu Ulun-boot polísia
nian. Ez. Xefe-polísia RDTL nian hetam
títulu ‘superintendente’.
xefia, Verbu Kaer ka leba knaar hodi hala’o
grupu ka organizasaun ruma ba oin.
Sin. hesi
xeke, Substantivu Surat-tahan banku nian
ne’ebé ita prenxe tuir kuantidade ne’ebé
ita hakarak selu ba ema seluk. Maksimuk
xeke nian hato’o tiha ba nia banku, no
banku ne’e hasai osan hosi ita-nia konta
nu’udar selun.
xeke-viajen, Substantivu Surat-tahan ofisiál
hosi banku ida ne’ebé ema lori bainhira
halo viajen no bele troka fali ho osan
iha banku ka umakámbiu tuir kuanti-
424 Xipre
dade ne’ebé imprime iha surattahan ne’e
nia leten. Ez. Di’ak liu lori xekeviajen
duké osan tomak tanba ladún iha risku.
Xexenia (rai-) Substantivu Rain ida iha Fo-
hor-Káukazu, ho populasaun musul-
mana, ne’ebé rai-Rúsia mak ukun.
xexenu, Adjetivu Rai-Xexenia nian, hosi rai-
Xexenia nian. Substantivu Ema ka lian
rai-Xexenia nian.
xikote, Substantivu Tali mihis ho nia kaer-
fatin hosi ai ka plástiku ne’ebé ema uza
atu baku ema ka kuda. Ez. Tempu uluk,
liurai sira gosta baku nia atan sira ho
xikote.
xikra, Substantivu Fatin hemu nian ne’ebé
ema halo hosi rai, lousa ka plástiku; ema
uza liuliu bainhira hemu xá ka kafé.
Xile (rai-) Substantivu Rain ida iha Amérika
Súl.
xilenu ~ xilena, f. Adjetivu Rai-Xile nian.
Substantivu Mahorik rai- Xile nian.
xilofone, Substantivu Instrumentumúzika
hanesan pianu ki’ik ho tekla barak halo
hosi ai ne’ebé tokadór tuku ho aitanu-
tuk rua.
ximpanzé, Substantivu Animál ainrua famí-
lia lekirauk nian ho fulun kórmalahuk
ne’ebé moris iha ai-laran fuik Áfrika nian.
xina, Adjetivu Hosi rai-Xina; rai-Xina nian.
Substantivu Ema Xina, Xina-oan.
Xina (rai-) Substantivu Rain boot ida iha
Ázia Lorosa’e.
Xina-oan, Substantivu 1. Ema hosi rai-Xina.
2. Ema ne’ebé nia bei’ala sira foufoun
mai hosi rai ne’ebá nian.
xinelus, Substantivu Hatais mamar ba ain
ne’ebé baibain ema uza iha uma laran.
xinés ~ xineza, f. Adjetivu Rai-Xina nian;
hosi rai-Xina. Sin. xina Substantivu 1.
Ema Xina. 2. (lia-xinés) Lian rai- Xina
nian, ne’ebé nakfahe ba dalen ofisiál
mandarín, no dialetu oioin, hanesan
haká no kantonés.
Xipre (rai-) Substantivu Nusa no nasaun ida
iha Tasi- Mediterráneu, besik rai-Turkia
xofér 425
no rai-Síria. Ema Xipre sira hetan mós
naran sipriota.
xofér, Substantivu Ema ne’ebé kaer ka lori
karreta, liuliu ema seluk nian. Sin. kon-
dutór
xoka, Verbu 1. Halo hakfodak ho derrepente.
Ez. Istória kona-ba kolega ne’e nia mate,
xoka ha’u tebetebes. 2. Fai malu ka xoke
malu.
xokante, Adjetivu Ne’ebé halo hakfodak te-
betebes. Ez. Akontesimentu aman oho
nia oan xokante tebes.
xoke, Substantivu 1. Esperiénsia derrepente
ne’ebé halo hakfodak. 2. Kondisaun
emosionál ka fíziku ema ida nian bain-
hira buat aat ruma akontese ba nia. Ez.
Dezastre ne’ebé halo nia alin mate sei
hanesan xoke boot ida ba nia inan.
xokolate, Substantivu Hahán midar halo
hosi kakau-musan rahun. Adjetivu 1.
Halo hosi xokolate. 2. Kór-xokolate.
xokus, Substantivu Animálmolusku tasi nian
hanesan kurita ho isinlolon naruk.
xourisu, Substantivu Na’an fahi ho temperus
Zz
zabumba, Substantivu Tipu tambór ka baba
boot ida ho lian maka’as. Sin. bombu
Zagrábia, Substantivu Sidadekapitál rai-
Kroásia nian.
Zámbia (rai-) Substantivu Rain ida iha rai-
Áfrika parte súl.
zambianu ~ zambiana, f. Adjetivu Rai-
Zámbia nian. Substantivu Mahorik rai-
Zámbia nian.
zebra, Substantivu Animál ainhaat rai-Áfrika
nian, hanesan kuda ho fulun makerek,
kór riskadu mutin no metan.
Zelandia Foun
ne’ebé sulan iha karau ka fahi nia tee-oan
ne’ebé hamoos tiha ona, hafoin habai
iha ai-suar no loronmanas to’o maran.
xumasu, Substantivu Hena ne’ebé enxe tiha
ona ho ai-lele ka esponja atu ema bele
uza hodi tau ulun ba leten bainhira
toba. Sin. kluni, karluni
xumingál mós xumingán, Substantivu Tipu
rebusadu ida ne’ebé ita nata de’it, la
tolan.
xupa, Verbu Susu maka’as buat ruma ho
ibun. Sin. mo’at
xupaxupa, Substantivu Rebusadu ne’ebé tau
iha ai ida nia rohan atu ema bele xupa.
xupeta, Substantivu Borraxa ka plástiku ne’e-
bé mamar no fleksivel ba bebé sira atu
xupa halimar.
xuteira, Substantivu Tipu sapatu ida ho ros-
ka ne’ebé futebolista sira hatais bainhira
joga futeból.
xuveiru, Substantivu Torneira ne’ebé bele
prega iha leten, selae mangeira ne’ebé
bele foti hodi uza atu rega bee ba isin
bainhira hariis. Sin. torneira-hariis
zeladór ~ zeladora, f. Substantivu 1. Ema
ne’ebé halo konta uma públiku ida,
liuliu koléjiu ka muzeu. Sin. makliduk
2. Ema ne’ebé hola konta uma-kreda
ka kapela. 3. Ema ida ne’ebé defende ho
maka’as hanorin ka doutrina ruma.
Zelándia (rai-) Substantivu Rejiaun rai- Olan-
da nian, rabat tasi-ibun.
Zelandia Foun (rai-) Substantivu Rain ida,
hakohak nusa boot rua, iha Tasi-Boot
Pasífiku Súl, besik rai- Austrália. Sin.
Novazelándia Nasaun ne’e nia mahorik
zelozu ~ zeloza 426 zuu

sira naran neozelandés. zona, Substantivu 1. Fatin luan ida. Sin. área.
zelozu ~ zeloza, f. Adjetivu Ne’ebé iha ka 2. Área ida ho karakterístika partikulár
hatudu zelu. ka espesiál.
zelu, Substantivu Laran-manas ka entuziazmu zoólogu ~ zoóloga, f. Substantivu Ema sien-
maka’as, liuliu kona-ba fiar ka relijiaun. tista ne’ebé iha matenek kona-ba balada
zénite, Substantivu 1. Pontu aas liu lalehan sira.
nian iha ita leten bainhira ita hateke sa’e. zoolojia, Substantivu Estudu sientífiku kona-
2. Naran buat ida nia tutun ka pontu ba animál sira.
aas liu. zoolójiku, Adjetivu Jardín zoolójiku katak
zero mós zeru, Númeru 1. Sinál ka tadak- fatin ida ne’ebé ema bele vizita atu haree
númeru 0, ne’ebé hatudu valór mamuk animál oioin de’it. Sin. zuu
ka laiha folin. 2. Buat ida la iha. zuarte, Substantivu Henaalgodaun, baibain
zibelina, Substantivu Animál mahán-na’an azúl ka metan, ne’ebé toos no uza ba halo
ka karnívoru rai-Sibéria no Japaun nian, saia, kalsa nst. Sin. ganga
maksusuk ka mamíferu ho fulun ki’ik zulú, Substantivu/Adjetivu (Konaba) ema
no finu tebetebes. ka povu kulitmetan ida ne’ebé horik iha
zigezage, Substantivu Dalan, liña ka risku ne’e- rai-Áfrika parte súl.
bé kle’uk bámai, laloos, halai kle’uk bá- Zumalai (rai-) Substantivu Suku no subdis-
mai. Sin. rade-sikun Adjetivu Kle’uk loos. tritu ida ne’ebé pertense ba distritu Ko-
Zimbabué (rai-) Substantivu Rain ida iha valima, iha Timór Lorosa’e sudueste.
rai-Áfrika parte súl. Nia naran uluk zuu, Substantivu Fatin ida ne’ebé ema bele
Rodézia. vizita atu haree animál oioin de’it. Sin.
zimbabuense, Adjetivu Rai-Zimbabué nian; jardín zoolójiku
hosi rai- Zimbabué. Substantivu Mahorik
rai- Zimbabué nian.
zinku, Substantivu Metál mutin ida ne’ebé
uza hodi halo birak, no mós atu taka
metál seluseluk atu besi-mesak labele
han. Ez. Ami-nia uma nia kakuluk taka
ho zinku.
zodíaku, Substantivu Risku imajináriu ida
iha lalehan, nakfahe ba fitun-libur ka
konstelasaun sanuluresin- rua, ne’ebé
astrólogu sira hanoin iha influénsia
importante ba ema nia moris. Katesik
ida-ida soi naran no símbolu espesífiku,
maka: Bibi-Aman (ho latín, Aries),
Karau-Aman (Taurus), Kaduar (Gemini),
Kadiuk (Cancer), Leaun (Leo), Feto-Raan
(Virgo) Dasin (Libra), Sakunar (Scorpio),
Mahanak (Sagittarius), Bibi-Dikur (Capri-
cornus), Maklorik-Bee (Aquarius), no
Ikar (Pisces).
zombaria, Substantivu Hahalok halo trosa
ema seluk ka halo ema ida hanesan beik.