Você está na página 1de 110

VOCABULRIO DA LNGUA

PURI
Marcelo S. Lemos

VOCABULRIO DA
LNGUA PURI
(PORTUGUS-PURI)
Marcelo SantAna Lemos

Copyright 2012, by Marcelo Sant' Ana Lemos


Direitos desta edio reservados ao autor.
Qualquer reproduo total ou parcial desta obra
sem autorizao est proibida.
Coordenao editorial: Marcelo S. Lemos
Ilustrao da capa: Paul Ehrenreich
Projeto Grfico da capa: Marcelo S. Lemos
Lemos, Marcelo Sant' Ana, 1959 Vocabulrio da Lngua Puri (Portugus
Puri)/ Marcelo Sant' Ana Lemos. - Rio de
Janeiro:Edio do Autor, 2012.
110p.; 21cm.
Inclui bibliografias e anexos.
1. Dicionrio - Lngua. 2. ndios da Amrica do Sul
3.Grupos indgenas. I.Vocabulrio da lngua Puri. II
Marcelo SantAna Lemos

CDD 498.016
306.089

SUMRIO

AGRADECIMENTO .........................................5
INTRODUO.....................................................7
METODOLOGIA..................................................9
PARTE 1
Notas biogrficas dos coletores dos vocabulrios Puri ....15
PARTE 2
Tabela de cores ..................................................37
Vocabulrio............................................................38
Algumas expresses na lngua Puri.............................77
PARTE 3
Palavras retiradas de arquivos paroquiais, bibliotecas
e outras fontes ...................................................80

BIBLIOGRAFIA.................................................85
ANEXO:
Cano Puri indita........................................................... 92
Vocabulrio Puri indito de Edouard P. Mntris ...... 95

AGRADECIMENTOS
A Antonio Policarpo(in memoriam), meu antigo professor
de portugus e vizinho, que me auxiliou na traduo do latim
para o portugus do texto do Martius. Ao Doutor Luiz Montez,
professor de alemo da UFRJ, por auxiliar na traduo do
texto do Ehrenreich, do alemo para o portugus. A Doutora
Charlotte pelas observaes acerca da traduo da cano
indita dos Puris. A Biblioteca Virtual Curt Nimuendaju por
conseguir o texto do Paul Ehrenreich e torn-lo acessvel aos
pesquisadores. Ao Bessa e a Simonne Teixeira pelo apoio
permanente as minhas pesquisas. A Maria Lucia pela
companhia, apoio e incentivo, sempre. Ao meu amigo
Francisco, por querer ver esse trabalho pronto. Ao meu
amigo Luiz Guilherme Scaldaferri pelo constante dilogo
sobre a questo indgena. A Edna Diniz Medeiros pela ficha
catalogrfica. E aos meus filhos.

INTRODUO
Toda vez que acrescentava um verbete a esse
vocabulrio eu me perguntava: Qual a importncia de se
resgatar uma lngua indgena morta? Nos primeiros anos eu
no responderia outra coisa seno mera curiosidade sobre a
cultura ou ento, sofisticando um pouco mais o argumento,
era porque procurava algumas pistas na toponmia que
indicassem a passagem dos Puris por uma regio e os
vocbulos poderiam me auxiliar.
Passados 12 anos desde que iniciei esta pesquisa, em
paralelo com a minha dissertao de mestrado,defendida em
2004, e atualmente a minha tese de doutorado, hoje posso
afirmar que participo de um resgate cultural para pagar uma
dvida com aqueles que tiveram o seu passado ou parte
dele suprimido pela historiografia, em decorrncia dos
processos polticos ocorridos no sculo XIX, que resultaram
na construo de um manto de invisibilidade poltica e social
sobre os ndios fluminenses, paulistas, mineiros e capixabas;
bem como sobre os seus atuais descendentes.
O processo de expanso cafeeira no Vale do Paraba,
durante o sculo XIX, conduziu ao contato/confronto com os
povos indgenas que viviam nessa regio como: Puris,
Coroados, Araris, Corops, Caxixenes, Pits, Xumets, etc.
O processo de contato levou a essas populaes doenas
contra as quais no tinham defesa, hbitos contra os quais se
insurgiram e o aparecimento de diversos aldeamentos ao
longo do Paraba, com intuito de confin-los para que os
grandes senhores de escravos e terras pudessem se
assenhorar das terras do entorno para plantar caf.
7

Esses foram os casos dos aldeamentos fluminenses em


So Luiz Beltro Resende , Rio Bonito e Valena em
Valena, Santo Antnio de Pdua, So Fidlis, Aldeia de
Pedra Itaocara.
Esses aldeamentos foram criados entre o final do sculo
XVIII e incio do XIX, com suas respectivas sesmarias doadas
aos ndios. Impressiona o fato de que antes da dcada de
oitenta, durante o Imprio, todas s terras foram confiscadas
com a desculpa que no mais existiam ndios selvagens e
que aqueles que habitavam aquelas antigas aldeias j
estavam civilizados ou confundidos com a massa da
populao e, portanto, no tinham direito a terra doada aos
seus antepassados!!!
Quando por conta da minha pesquisa comecei a entrar
em contato com inmeras pessoas que tinham uma histria
para contar sobre: o av, o bisav, a bisav Puri que tinham
sido pegos no lao; as bisavs ndias Arars rfs que foram
encontradas na cachoeira ao lado do pai morto; a av que
falava uma lngua que a neta no entendia e que a criou; etc.
Me dei conta que essas pessoas gostariam de saber quem
foram seus antepassados indgenas, como eram, como
falavam. O vocabulrio poderia ser uma fonte de comparao
com as palavras e os sons diferentes, que a memria de
alguns descendentes ouviram num passado distante. S por
essa possibilidade j estaria plenamente compensado o meu
trabalho, mas acredito que tambm sirva para trabalhos
comparativos de lnguas indgenas, que hoje tem sido
desenvolvidos em diversas universidades do pas pelos
linguistas.

METODOLOGIA
Esse vocabulrio tem uma caracterstica nica em relao
a outros congneres: ele tem propositalmente algumas
palavras repetidas.
Esse fato deve-se a necessidade de comparar como o
receptor ouviu o vocbulo da sua fonte, como captou aquele
som e transformou em registro escrito aquela palavra,
quando for o caso. Os diversos vocabulrios reunidos neste
trabalho foram coletados em pocas diferentes, em locais
diferentes e por pessoas de nacionalidades diferentes:
portugueses, brasileiros, franceses e alemes.
Outro aspecto importante que devemos levar em conta a
distncia geogrfica, isto , o autor de um vocbulo recolheuo numa provncia/estado e outro autor em outra ( os Puris
transitavam pelo Rio Paraba do Sul e seus afluentes e foram
aldeados em vrios estados: MG, SP, RJ ou ES). Por conta
dessa distncia tem eles o mesmo som e a mesma
transcrio? Existem variaes? Foram recebidos da mesma
forma? Como as tribos se deslocavam e tambm se isolavam
isso poderia provocar o surgimento de dialetos, portanto, o
fato de termos os mesmos vocbulos com sons e
transcries diferentes pode ser indicativo que a distncia e
isolamento poderia dar margem a produo de
diferenciaes lingusticas? bvio que no devemos nos
esquecer da nacionalidade de quem coletou, pois as
caractersticas fonticas da lngua do receptor interfere
diretamente na percepo do som do emissor. As respostas
dessas perguntas podero ser dadas pelos linguistas que se
debruarem sobre este Vocabulrio.
9

Com intuito de facilitar o reconhecimento dos autores dos


vocbulos transcritos, ns identificamos por cores diferentes
os respectivos autores, assim fica fcil saber que autor
coletou e de qual regio procede a informao. Por exemplo:
D. Pedro II, quando em viagem pelo Esprito Santo, em 1860,
teve um encontro com ndios Puris, que viviam na capital
Vitria, num pequeno bairro, pois tinham abandonado o
Aldeamento Imperial Afonsino, devido ao rigor excessivo que
o capuchinho Frei Bento de Gnova queria lhes impor. No
contato com eles, o imperador anotou um pequeno grupo de
palavras. So esses vocbulos que aparecero na cor
vermelha no Vocabulrio Portugus- Puri. Assim quem
consultar o vocabulrio saber que aquelas palavras em
letras vermelhas foram transcrita em 1860, em Vitria(ES), no
Esprito Santo, por D.Pedro II. J na cor azul estaro as
palavras colhidas por Alberto Noronha Torrezo, em 1885,
em Abre-Campo (MG), e assim por diante. Com isso para
cada verbete que tiver repeties o leitor poder saber de
qual regio, quem transcreveu e o ano da transcrio
somente pelas cores. Isso facilita o estudo comparativo dos
vocbulos.
Outra novidade que traz esse trabalho que junto dos 411
verbetes (se incluirmos os repetidos do um total de 798
verbetes), tem tambm 47 expresses coletadas em
vocabulrios, 8 expresses coletadas em documento da
Biblioteca Nacional e 98 nomes prprios, os chamados
nomes de mato, que foram frutos de levantamentos em livros
de batismos de cinco aldeamentos Puris diferentes (Queluz
SP; So Luiz Beltro e Santo Antonio de Pdua RJ; Feijo
Cru e So Joo Baptista do Presdio MG), pela primeira vez
reunidos.
10

Os nomes de mato revelam a criatividade indgena em


nominar os seus pares, sem repeties visveis. Na maior
parte das vezes os nomes no tem significados reais, a no
ser a boa impresso sonora que produziu aos ouvidos de
quem inventou o nome, na primeira vez que foi pronunciado
perante a aldeia.
Eles podem dar pistas sobre a estrutura da lngua, mas
tambm tem um significado simblico pois significa o resgate
da prpria identidade Puri, que foram obrigados a trocar por
um nome cristo.
Em alguns vocbulos aparecem uma interrogao.
Quando ocorrer dentro da palavra significa que a letra
anterior ao ponto de interrogao admite outra interpretao,
devido a dificuldade de interpretar a fonte manuscrita ou
impressa por conta do estado de conservao, reproduo
ou impresso da mesma. Quando est no fim da palavra ele
indica que aquele vocbulo como um todo admite outro
interpretao de sua transcrio, dada a dificuldade de
interpretar a fonte.
Descartamos como fonte de consulta dois vocabulrios:
1 O Diccionario da lngua geral dos indios do Brazil,
reimpresso e augmentado com diversos vocabulrios e
offerecido sua majestade imperial escrito por Joo
Joaquim da Silva Guimares, em 1854, mas que na verdade
uma reimpresso do Diccionrio portuguez e brasiliano de
Frei Veloso, que trata principalmente do tupi e do guarani,
mas que foi acrescido de alguns vocabulrios, entre eles uma
nica palavra que ele diz ser da lngua Puri : bandoleiro puris no dizer do autor;
11

2 O vocabulrio coletado por Manoel Jos Pires da Silva


Pontes, entre o final do sculo XVIII e incio do XIX, ao longo
do seu trabalho para o Imprio Portugus, em Minas e no
Esprito Santo. Esse vocabulrio foi reproduzido na Revista
do Arquivo Pblico Mineiro, em jan/jun de 1908, e na verdade
trata-se da lngua tupi, que ele diz usar no seu contato com
Coroados, Corops e Puris. Seria necessrio um estudo mais
detalhado para separar alguma palavra de origem puri, que
porventura esteja misturada no vocabulrio, mas ele na sua
quase totalidade se refere a palavras do Tronco TupiGuarani.
Reunimos 18 vocabulrios, sendo o de Edouard
Petrovich Mntris (um vocabulrio indito at hoje), a
maior contribuio individual de verbetes para a lngua Puri.
Ao final do nosso livro reproduzimos, em anexo, uma letra de
cano, tambm indita, e o Vocabulrio dos Puris de Minas
Gerais, coletados por Mnstris, por ns traduzido, e pela
primeira vez dado ao conhecimento pblico.
No logramos encontrar o vocabulrio doado ao IHGB,
escrito pelo Padre Francisco das Chagas Lima, em que pese
os esforos para isso.
Fizemos umas pequenas e despretenciosas notas
biogrficas dos coletores de vocabulrios com intuito de
situar os leitores sobre quem so os autores dos
vocabulrios, onde nasceram,qual a sua formao, onde
foram colhidas as palavras, quem foram os informantes dos
coletores e em que poca isso ocorreu.
Alm disso fizemos mapa que mostra,
aproximadamente, onde foram os locais das coleta de
vocbulos.
12

PARTE I
NOTAS BIOGRFICAS
DOS COLETORES DOS
VOCABULRIOS PURIS

1)Alberto Noronha Torrezo Engenheiro civil. O


engenheiro Alberto de Noronha Torrezo estava a
trabalho, na localidade de Abre-Campo, Zona da Mata, em
Minas Gerais, no dia 6 de setembro de 1885, quando
realizou uma entrevista com Manoel Jos Pereira e Antnio
Francisco Pereira, ambos remanescentes da nao puri. O
primeiro, j idoso, e o segundo, seu sobrinho-neto,
ensinaram ao engenheiro algumas palavras da lngua falada
por seus ancestrais. Convm estar atento para o grau de
aculturao dos informantes e para a inexperincia de
Noronha Torrezo como lingista. O vocabulrio coletado
foi publicado em 1889 na Revista do Instituto Histrico e
Geogrfico Brasileiro, tomo LII, parte 1a, pginas 511514,pela Laemmert e Cia, no Rio de Janeiro. Os puris
moravam a 3 lguas do Arraial de Abre-Campo, em terras
dos frades na localidade de Gramma.

Mapa assinalando Abre Campo(MG), o local da coleta dos vocbulos

15

2)Adrien Balbi (Veneza 1782- Pdua 1848) Adriano


Balbi nasceu em Veneza, era filho de um governador
da ilha de Veglia. Ficou conhecido como Adrien Balbi,
foi gegrafo e estatstico, autor de vrios estudos
histricos, geogrficos, estatsticos e inclusive
lingusticos. Escreveu a maior parte da sua obra em
francs e inclusive galicizou o seu nome para Adrien
Balbi. Conhecia Portugal, onde colheu informaes
para vrias obras suas. Em 1826 publicou o Atlas
Ethnographique du Globe, ou classification des
peuples anciens et modernes d'aprs leurs langues,
um trabalho de grande erudio, no qual aparece 19
vocabulrios puris. Parece que estes vocabulrios
foram informados por Fernand Denis.
3) Aryon DallIgna Rodrigues - ( Paran, 1925) Um
dos mais renomandos pesquisadores de lnguas
indgenas da atualidade no Brasil. Ao longo de sua
carreira, que j tem mais de seis dcadas, vem se
dedicando analise e documentaa de vrias lnguas,
como o Xet e o Tupinamb, da famlia Tupi-Guarani, e
o Kipe,
da famlia Kariri (Macro-J). Trabalha
atualmente na UNB e dedica-se ao estudo histricocomparativo das lnguas indgenas do continente,
particularmente dos troncos Tupi. Num dos seus
estudos trabalhou com alguns vocbulos Puris que
16

transcrevemos aqui.No
compilou das fontes.

coletou

diretamente

4) Dom Pedro II- Dom Pedro II (1825 1891) Foi


o segundo e ltimo monarca do Imprio Brasileiro,
tendo reinado no pas de 1845 a 1889. Nasceu no Rio
de Janeiro, teve uma educao erudita e ecltica que
levou a se interessar por egiptologia e lnguas
indgenas. Quando em visita as provncias do norte do
pas, em 1860, coletou em Vitria, no Esprito Santo,
um vocabulrio da lngua Puri fornecido por ndios que
sairam do Aldeamento Imperial Afonsino (hoje
Conceio do Castelo) e foram morar em um bairro em
Vitria. O encontro se deu aps a hora do jantar (16
horas), nos jardins do Palcio, onde apareceram 24
puris com os quais dialogou, perguntou sobre os seus
costumes e coletou 110 vocbulos, que transcrevemos
no dicionrio.

Mapa assinalando a cidade de Vitria(ES), local da coleta dos vocbulos

17

5) Karl Friedrich Philipp von Martius (1794 1868)


Nasceu na cidade de Erlangen, no norte da Baviera.
Estudou medicina e formou-se aos 20 anos de idade,
em 1814. Continuou estudando Botnica, trabalhando,
desde de 1816 como adjunto no Jardim Botnico de
Munique. No perodo de 1817 a 1820, junto com
Johann Baptist von Spix, percorrem o Brasil, como
participantes do squito cientfico que acompanhou a
arquiduquesa austraca D. Leopoldina, imperatriz do
Brasil. Ao regressar a ptria Martius escreveu muitas
obras, produto dessas pesquisas, at o seu
falecimento. Entre elas Beitrge zur Ethnographie
und Sprachenkunde Amerikas, Zumal Brasiliens. II.
Zur Sprachenkunde. Erlangen,Druck von Junge e
John, 1863. Glossaria Linguarum Brasiliensium.
Glossrios de diversas lnguas e dialetos que fallao os
indios do Imprio do Brazil. Wrtersammlung
brasilianisches Sprachen. Dr. Carl Friedrich Phillip
von Martius no qual encontramos, nas pginas 194195, a reproduo de 45 vocbulos da lngua Puri,
coletados por ele e por outros autores aos quais ele
teve acesso e compilou (Marlire, Eschewege,
capuchinhos italianos da Aldeia de Pedra atual
Itaocara). Martius e Spix estiveram 21 dias na regio
do Rio Xipot, Fazenda Guindoval e Aldeia de Cipriano,
em Minas Gerais, onde viviam os Coroados, Corops e
18

Puris que eles tiveram contato e inclusive recolheram


lendas, msicas e costumes, que foi registrado no
Livro Viagem pelo Brasil. A maior parte portanto dos
vocbulos, foram de ndios mineiros.

Mapas assinalando os municpios de Itaocara(RJ) e Visconde do Rio


Branco (MG) locais de coleta dos vocbulos

19

6) Joo Severino da Fonseca (1836-1897)


Nasceu na cidade de Alagoas (hoje chamada de
Marechal Deodoro), na provncia de Alagoas,
formou-se mdico e ingressou no Corpo de Sade
do Exrcito, onde participou da Guerra do
Paraguai. Foi diretor de diversos hospitais
militares, foi senador da repblica, diplomata,
atuando na Comisso de limites entre a Brasil e
Bolvia, ocasio em que viajou at o Mato Grosso.
Foi historiador, scio do IHGB, escreveu o livro
Viagem ao redor do Brasil onde alm de falar da
sua viagem, da histria das regies que visitou,
coletou tambm vocabulrios indgenas e os
comparou. Neste trabalho ele apresenta 4
vocbulos da Lngua Puri.No informa como os
coletou.
7)Wilhem Ludwig von Eschwege (1777-1855)
Nasceu no landgraviato de Hesse-Kassel, numa velha
cidade, Eschwege, na Alemanha. Era filho primognito
de um Baro, do qual herdou o ttulo. Inicialmente
estudou Direito, em Gttingen, se transferindo depois
para Marburg para estudar cincias naturais. Formase em 1800 e vai trabalhar numa mina. Em 1802
recebe um convite para trabalhar ou em Portugal ou
no Brasil. Fica em Portugal de 1803 a 1809. Quando
20

vem para o Brasil, desembarcando no Rio de Janeiro


no dia 29 de maro de 1810, onde fica por um perodo
de quase 11 anos, trabalhando para o Governo em
diversos cargos, principalmente em Minas Gerais.
Regressa para Europa em 9 de julho de 1821. Dos
anos que passou no Brasil, Eschwege viveu a maior
parte em Minas Gerais, sendo que em 1814
empreendeu uma viagem junto com o Sr. Georg
Wilhelm Freyreiss, outro naturalista alemo, para a
regio do Presdio de So Joo Batista, atual cidade
de Visconde de Rio Branco, onde se deparou com
Coroados, Corops e Puris. L ele anotou os
vocabulrios, os comparou e avaliou as dificuldades do
processo
de
transcrio
correta
pois
frequentemente
os
sons
reproduzidos
diferentemente, no s por serem produzidos por
pessoas diferentes, mas tambm pelo fato de se
tratar de ouvintes diferentes. A dificuldade de
transcrio aumenta quando o ouvinte e o que
transcreve as palavras procedem de naes
diferentes: jamais haver congruncia na forma
escrita. Eschwege era muito crtico do processo de
coleta de vocbulos que resultasse de uma rpida
estadia entre os povos indgenas, porque somente uma
vivncia prolongada daria condies de permitir uma
completa aprendizagem da lngua. Avaliamos que tenha
contado com a ajuda de Marlire na produo de seu
21

vocabulrio apresentado no livro Jornal do Brasil


(1811-1817).

Mapa assinalando o municpio de Visconde do Rio Branco(MG) local de


coleta dos vocbulos

8)Francisco de Paula Ferreira de Resende(18321893) Nasceu em Campanha, no Sul de Minas,


formou-se advogado em So Paulo, foi Juiz de rfos
em Queluz (MG), vai em 1861 para Feijo Cru (atual
Leopoldina). L toma contato com Puris muito
rapidamente. Mais velho, escrevendo suas memrias
(iniciadas na dcada de 70), ao lembrar dos Puris e
seu modo de vida resolve ver se conseguia levantar
22

algum vocabulrio e consegue atravs do Senhor


Camilo Jos Gomes, que tinha 98 anos, uma srie de
informaes e tambm algumas palavras dos Puris,
pois este senhor conviveu com eles. As aldeias
ficavam pela margem do Rio Pomba, Roa Grande at a
margem do Rio Paraba. Viviam mudando de local e o
velho recordou 6 vocbulos, que junto com a palavra
que Francisco citou formam os 7 vocbulos, dessa
contribuio. O depoimento de Camilo Jos foi
tomado por Joo Guilherme Gaede, amigo do autor e a
seu pedido, portanto trata-se de uma coleta que
envolve pelo menos 3 intermediaes ( dos puris para
o Camilo, do Camilo para o Joo Guilherme e deste
para a publicao pelo Francisco P.F Resende).

Mapa assinalando o Municpio de Leopoldina(MG) local de coleta dos


vocbulos

23

9) Maximilian, Prinz von Wied (1782- 1867)


Nasceu em Neuwied, exerceu a carreira militar, tendo
alcanado o posto de major-general. Alm disso se
dedicava desde a juventude s cincias naturais.
Empreendeu viagem ao Brasil, em companhia dos
naturalistas Freyreiss e Sellow, durante os anos de
1815 a 1817, principalmente pela regio litornea,
explorando do Rio de Janeiro a Bahia, de onde ele e
seus acompanhantes coletaram grandes colees,
entre elas mais de 5.000 plantas, que se encontram
conservadas no castelo de Neuwied. O prncipe fez
cerca de duas centenas desenhos, pinturas e esboos
durante esta viagem, inclusive retratando os ndios
puris no Esprito Santo e do Rio de Janeiro. Coletou
diversos vocabulrios indgenas, principalmente
Botocudo, no registrando porm muitas palavras
puris, apesar de ter visitado aldeias Puris prximas a
uma fazenda de um furriel, em So Fidelis, onde
travou um contato mais detalhado com os Puris, que
tinham dois indivduos que tinham passado a sua
infncia entre os portugueses e sabiam falar um pouco
do portugus facilitando o dilogo e troca de
informaes. Alm desse local o prncipe tambm
colheu informaes sobre os puris no Quartel de
Barreiras, a margem do Rio Itabapoana, onde o oficial
do posto forneceu informaes sobre os ndios( da
obra retiramos 7 vocbulos).
24

Mapa assinalando os Municpios de So Fidlis (RJ) e de Presidente


Kennedy(ES) locais de coleta dos vocbulos.

25

10)Faria, Sheila Siqueira de Castro Doutora em


Histria pela UFF, pesquisadora que atua no Ncleo
de Histria Ibrica e Colonial na poca Moderna,
escreveu um ensaio dentro do livro Resgate:uma
janela para o oitocentos, sobre Fortunas e Famlias
de Bananal, no qual ao explicar a origem do nome
Bananal ela cita um termo que pode ser de origem
puri, includo aqui no nosso Vocabulrio. (1 vocbulo).

Mapa assinalando o Municpio de Bananal(SP) local de coleta do


vocbulo

11)Bustamente, Heitor Nasceu Heitor em Santo


Antonio de Pdua, onde tambm faleceu, no sculo
XX. Escreveu o Livro Sertes dos Puris, onde revela
pela primeira vez os nomes de mato e de batismo dos
26

ndios puris que foram catequisados pelos capuchinhos


na regio de Santo Antonio de Pdua. So esses 12
nomes que reproduzimos no nosso vocabulrio.

Mapa assinalando o Municpio de Santo Antonio de Pdua(RJ) local de


coleta dos nomes indgenas.

12)Lima, Francisco das Chagas Reis(1757-1832) Nasceu em Curitiba, ordenou-se padre e atuou toda a
sua vida na Capitania de So Paulo. Teve destacada
atuao na catequese dos ndios Puris de Queluz e dos
Kaingng da regio dos Campos de Guarapuava.
Escreveu um vocabulrio da lngua Puri, doado ao
IHGB, pelo Padre Manoel Eufrzio de Oliveira, em
1843, que desapareceu na Instituio. Lima, em ofcio
de 14/12/ 1800 transcreve uma relao de oitenta e
27

seis ndios Puris, com os seus nomes de mato e de


batismo. Essa relao foi publicada por Paulo Pereira
dos Santos, historiador do Vale do Paraba e dos seus
povos indgenas, no livro Lorena nos sculos XVII e
XVIII, de onde compilamos, a qual foi retirado dos
arquivos do Estado de So Paulo.

Mapa assinalando o Municpio de Queluz(SP) local de coleta dos nomes


indgenas

13)Mnstris, Edouard P.(1802-1861) Jean


Maurice Mnstris nasceu na Frana, onde seguiu a
vocao de cincias naturais. Estudou com eminentes
zologos franceses Georges Cuvier e Pierre Andr
Latraille, trabalhou no Jardim Real, que pertencia ao
Museu de Histria Natural de Paris, quando foi
convidado por Langsdorff para participar da
expedio ao Brasil na qualidade de naturalista, nesta
poca tinha 18 anos. Na Rssia ficou conhecido como
28

Edouard Petrovich Mnstris e como aparece na


documentao microfilmada, na Fiocruz. Participou da
expedio a Minas Gerais, e em 20/7/1824,dirigiu-se
a fazenda de Jos Lucas, h 3 lguas ao norte do
Presdio de So Joo Batista, onde numa aldeia Puri,
coletou 209 vocbulos alm de uma letra de cano
Puri. Esse vocabulrio indito em lngua portuguesa foi
traduzido do francs e est incorporado ao dicionrio
Puri (com 183 vocbulos, porque 26 no logramos
identificar, por dificuldades na interpretao do
manuscrito )

Mapa assinalando o Munic.de Visc. Rio Branco(MG) onde foram coletados


os vocbulos inditos

14)Oiliam Jos (1921- ) Nasceu em Visconde do


Rio Branco, formou-se tcnico em contabilidade e
depois em Direito, participou da fundao de jornais
locais, ministrou aulas no ensino mdio e na faculdade,
foi secretrio municipal, estadual e tambm
29

historiador. Pertence a Academia Mineira de Latetras


e escreveu vrios livros falando da regio de Visconde
de Rio Branco(antiga So Joo Batista do Presdio)
como: Visconde de Rio Branco, Fatos e figuras de Rio
Branco, Visconde de Rio Branco terra, povo e
histria, Leopoldina, Os indgenas de Minas Gerais,
entre outros ttulos. No vocabulrio entra somente
com o nome de um indgena Puri.

Mapa assinalando o Municpio de Visconde de Rio Branco(MG) local de


coleta dos vocbulos

15)Magalhes, Henrique Vicente Louzada Nasceu


em So Joo Batista de Bragana, em Portugal, no
sculo XVIII. Itamar Bopp informa que foi le um dos
precursores da plantao de cana no distrito de
Vargem Grande,em Resende. O Capito Comandante
Henrique Vicente esteve presente e tomou parte
30

ativa em diversos momentos da Freguesia de Campo


Alegre e tambm da fundao da Villa de Resende em
29/9/1801. A pedido do Conde de Resende, em 1797,
foi a Aldeia de S. Luiz Beltro, na fronteira com
Minas Gerais, para levantar todos e quaisquer
produtos que produz a indstria dos ndios deste
distrito, compreendendo nos referidos produtos as
armas (...) seus instrumentos msicos (...), os seus
vestidos, ornatos, (...) seus mveis domsticos, e (...)
remetesse eu uma relao com cada remessa onde
declara o nome vulgar de cada produto(...) so os 8
vocbulos desse levantamento que publicamos.

Mapa assinalando o Municpio de Resende (RJ) onde foi coletado os


vocbulos

31

16)Freyreiss, Georg Wilhelm(1789-1825) Esse


naturalista alemo especializou-se em ornitologia.
Era caador exmio e empalhador, trabalhou como
camareiro de Langsdorff em sua viagem da
Alemanha Russia, e de l, saindo de So
Petesburgo, veio em agosto de 1813, para o
Brasil, sendo recomendado ao Sr. Loureno
Westin,Consul da Sucia e Noruega no Rio de
Janeiro, que lhe forneceu os meios necessrios
para fazer as colees de Histria Natural.
Viajou, primeiramente, com Eschewge por Minas
Gerais, tomando contato com os ndios Coroados.
Acompanhou,
posteriormente,
o
prncipe
Maximiliano de Wied, na maior parte de sua
viagem pelo litoral (1815-1817). Enviou para o
Museu Westiano importantes colees de aves
(920), mamferos (63), espcies vegetais (850) e
sementes (400) entre outras contribuies. Morreu
na Bahia, em 1825. Deixou um manuscrito escrito
em alemo, pertence a Academia Real de Cincias
de Estocolmo, onde aparece 26 vocbulos AlemoPuri, os quais traduzimos do alemo, e figuram
neste Vocabulrio.

32

Mapas assinalando os Municpios de Visconde de Rio Branco(MG) e


So Fidelis (RJ)

33

17)Rey, Philippe ( ?) - Veio pesquisar no


Brasil, na Provncia de Minas Gerais, regio do Rio
Doce, em 1884. Visitou a aldeia de Etueto, onde
entrou em contato com os Puris. Uma velha
senhora Puri foi a sua principal informante dos
costumes e do vocabulrio que ele transcreveu no
Bulletin de la Societ d'Anthropologie de Paris
(tomo 3, vol.7, 1884, pginas 97-101), onde
constam 122 vocbulos, dos quais logrei traduzir
120.

Mapa assinalando o Municpio de Santa Rita do Itueto (MG) onde


foram coletados os vocbulos

34

18)Ehrenreich, Paul(1855-1919) Nasceu em


Berlim, estudou antropologia na Alemanha. Viajou
ao Brasil, indo a Regio do Rio Doce,nos anos de
1884-1885, onde travou conhecimento com os
povos indgenas Puris e Botocudos. Essa primeira
viagem ao Brasil resultou na publicao de dois
textos: ber die Botokuden des Rio Doce e Die
Puris Ostbrasiliens. No segundo texto existe um
pequeno vocabulrio que ele coletou quando visitou
as famlias Puris que moravam a margem do Rio
So Manoel, tributrio do
Rio Manhuassu, em
1885, prximo a fazenda Leite. O seu informante
foi o cacique Puri e ele teve o auxlio de um guia
que serviu de intrprete. Dali extramos os 26
vocbulos que constam no Vocabulrio.

Mapa assinalando o Municpio de Mutum(MG) onde foram coletados


os vocbulos

35

PARTE II
VOCABULRIO

TABELA DE CORES
A Torrezo, Alberto Noronha
A Martius, Karl F. P. von
A Dom Pedro II
A Fonseca, Joo Severino da
A Eschewege,W.L.V
A Rezende, Francisco de Paula Ferreira de
A Wied, Maximilian, Prinz von
A Rodrigues, Aryon DallIgna
A Faria, Sheila Siqueira de Castro
A Bustamente, Heitor
A Lima, Francisco das Chagas
A Mnstris, Edouard P.
A Oiliam Jos
A Magalhes, Henrique Vicente Louzada
A Balbi,Adrien
A Freyreiss, Georg Wilhelm
A Rey, Philippe
A Ehrenreich, Paul

37

LETRA A
abacaxi, anans nanrin
abelha - butan-bak
abrir - br
acender kand
acender pothh-gatchin
achar iah
adoecer - kondn
agarrar - iahga
gua mnhm
gua mniam(ng), mniam
gua nhaman
gua - nma (obs : n nasalado)
gua ignam
gua nhama
gua - niaman
algodo t o
alma, esprito tutak
alma - laman
amamentar ignatt orb
amanh - or
amar - neka-ni-teu
amar - macapon
amarelo putuhra
amarelo bethlnuna
amarelo kot'a
amarelo mlin bacua
amargamente - tammathih
amargo kandjuh
38

amigo - op
andar kehmn
andar tlamun
anta - pennn
anta tenn
anta, tapir penng
anta pnam
anta pona
anus - utang
ar, vento nam d'jota
ar - oml
arara - djasvatahra
arara marre
arara inhamatra
arara - jabotara
arara attra
arara batour
arco - ohmrin
arco prin
arco - mirining
arco - homrim
areia gavi-ly
areia - cavize
arrancar ton
arroz - mem'rina
rvore - mp
rvore bondjra
rvore b
rvore - bocara
assar mbri
atado timir
atingir, alcanar - galing
39

atirar, jogar - camaring


aurora - hopdzotna
av - antah
av - titinhan
av e av t
av - tahe
azul berorh
azul prio an
azul - pessarek

40

LETRA B
baixo dora-koara
banana maa baoh
banana - po
barba sorpda
barba to per
barba - oropira
barbado - doqu
barbado (macaco) tokeh
barco - mbo
barriga tikim
barriga ti qui
batata churumm
batata saramun
bater - p
batizar nhamanconcusa baiuna
beber - tch'mb
beber gamb
beber - niamba
bebida fermentada de milho - catipueira
beio - tsch
beio - sre-p
beija-flor chindda
beija-flor ndde
beija-flor - tsipodera
beijar - aprbanbana
beijo - bna
boca - tschor
boca sre
41

boca - schorh
boca txre (vocabulrio comum a Puri, Coroado e Corop)
boca chra
boca jora
boca - sori
bocaina - djareh
boi - tapira
boi tapira
boi tapir
boi tapr
boi - tapira
bom - schuteh
bom, boa thammatih, gamung
bom britt
bom - beca
bonito - schuteh
bonito matou
bonito - malo
borboleta - simpreda
borboleta - prn
botocudo - rac
brao - iacareh
brao - cochra
brao cora
brao cor cho prey
brao - cocuara
brajahuba (palm.) pahtan
branco (homem) haranja
branco (cor) - ona
branco (cor) - beorona
branco (cor) ohkarna
branco bgotara
42

branco (cor) ptana


brejaba, brejava, ariri, iri(palmeira) prin k
bugio, guariba to k

43

LETRA C
cabea - ngu
cabea - guh
cabea angu
cabea n'gu
cabea anque
cabea ningue
cabea e cabelo goy
cabelo - qu
cabelo - gu
cabelo - mgue
caar copran
caar, correr ourai
cacau - tembra
cachaa canojna
cachaa cor(?)jon
cachorro - chind
cachorro - shindeh
cachorro, co joare
cachorro, co soudey
caf pahrahda
caf - niaman-ouan
cair duthna
cair l pran
cair, pr do sol - schambna
caititu - sotakon
caititu sotlan
caititu - chutlan-con
calor prehtma
44

caminho chin
caminho tsinna
caminho san
cana de acar tupnrik
cana de acar capuna
cana de acar tubanna
canoa - bop
cantar ndl'no
cantar - gleureu
capim - chipampeh
capivara bodaqueh
capivara - botokj
capoeira chicop
capoeira (ave) tsicopro (pode ser a ave chamaeza
ruficauda)
cara humana, figura adar
carne - arik
carne hanni-k
carne hanik
carne ar k
casa - gur
casa, cabana guar vel cuari
casa - sche-me
casa - ngura
casa, cabana, choa cuari
casa - guara
casado - simial
casar djeeh
casar - cimiana
casca popeh
cascata niamancatsega
cavalo cavara
45

cavalo - car
cego - ahmripaph
cu - ocra (obs. no texto alemo das o dunkel o escuro)
cu cor
cu olada
chama bot k
chamar - cmau
chapu gunana
chicote tapira ph
chorar - p
chover nhma ku-uh
chover ignam ho
chover - kchu
chuva nhamangohma
chuva manian cohu
cinza bot d'ou
cip m'bra th
cobra - shahmm
cobra samman
cobra-cega thin ton
colar de dente de macaco tan goch
colrico kochna
colo, pescoo te tou
colorir tou toun
comer masch
comer tcker
comer ch
contar pikinda
contente aripu aguer
conversar tschre bacoiah
conversar - cambna
corao tatakk
46

corda tumah
corpo humano - immih
crrego nhmanrri
cortar lintschih
cortar l
costela - prour
couro peh
coxa cathra
coxa tr
cozinhar sou
criana hereuma
criana hereum
criana - sambee
cruz - tupan
curar (eu curo) ah ndond
cutia bohkn
cutia - baco
cutia p cou

47

LETRA D
danar - cocbundana
danar gleureu
dardo, seta (?) - bah
dedo sehabrera
dedo pr pr
deitar katahra
deitar - tara
dente - utsch
dente ts
dente dj
dente echey
dentes - tse
dentes - tchh
dentro - ksch
deus - tup
deus - tup
deus - tupang
deus - dokra
deus tupan
deus tupan
deus tupan
deus toupn
dia - opeh
dia - vera
dia dzanmuda
dia bricca
dia - vemo
diabo ahndl'ahman
48

diabo tlong-ah
dinheiro mretetno
doente - cadando
dois curiri
dois our r
dor kuandom-d
dor - kuandom-do
dormir - katahra
dormir thra
dormir gamung
dormir - tara

49

LETRA E
em p - pl'euk
entanha kopahra
enterrar, sepultar go chey vejo
entidade indgena - nhaueira
erva - spanguh
erva - schapco
escuro - arena
espingarda bah
espingarda boh
espingarda ph ou mbau
espirrar bok t
esquilo v chey
estrada chiman
estrangeiro - tgni
estrela - chri
estrela - melik-na
estrela tsre
estrela melinkoena
estrela nikinda
estrela mrcon
estrela magma thihli
estrela pequena - miricdha
eu ah
eu g

50

LETRA F
faca hum'ran
faixa em que abriga(carrega) os filhos p k
falar koiah
falco, gavio mr
farinha makiphara
feder cho
feijo chumbna
feijo - tsabena
feio krohkon
feio matou con
femea t(?)rema
ferir - caph
ferro hum'ran
ferro guamarath
ferro cmaran
fiar touti
filha chamb
filha - mbaima
filha shamb boma
filha schamb-boma
filha - pombey
filho - chamb
filho - shamb
filho samb
filho - schamb
flecha - aphon
flecha - obouug
flecha pn
51

flecha arinng
flecha (escrito frecha no original) - pm
flecha - pooni
flor - pl'okeh
flor pou baina
flor - canapnma
flor - penenan
floresta - montay
florzinha - p-pna
fogo - boteh
fogo pothh, pollach
fogo - pot
fogo - pot
fogo pot
fogo pote
fogo pot
fogo bot
foice hum'ran
folha yp
folha da palmeira brejaba, brejava, ariri, ou iri - tni
folhas - djop'leh
fome - temembno
fome taim bna
fome - tenbom
fora - mehtl'on
frio nhamait
frio krim
frio brit tou cn
fruta mor-keh
fumar bok ch
fumo - pokeh
fui mahmm
52

fundo,profundo dora-koasa

53

LETRA G
galinha coru hre
gamb slhriu
gamb saro ey
gente branca - perna
gente preta pehuana
gordo ouroun t
gostar - tl'amatl'i
grande - rune (fr.)
grande orun
grande ouroun
gritar coch
guerra guascheh
guerra mligape

54

LETRA H
hoje miti
homem hakorrema
homem - guama
homem kuai-ma
homem cohna
homem coaim
homem - coema
homem branco araijo beorono, rayon
homem branco raial orutu (pessoa valente)
homem negro tapanh

55

LETRA I
intestino pec car
ir - moun
irm salte
irm satt mama
irmo schahtm
irmo schemaung
irmo makascha-jtane
irmo ou irm tsat
irmo mekataschone
irmo satle
irmo satt gonx

56

LETRA J
jacar gouar r
jacu - satlan
jacucaca schk-on
jacuguau t'erlan
jacutinga pittah
jaguar - pan
jaguatirica jogt-ahmm
ja mbor
ja ambori
jararaca (gn. brothrops) ara r
javali sutlan (o autor se referia ao queixada - tayassu pecari)
joelho tuonri
joelho matouri
jovem guama
jovem, rapaz ej mn

57

LETRA L
lagarto - appehrt
lagarto - tlachra
lagarto (lacerta ameiva) gouar
lago niaman lura
lagoa nhma-ror
lagoa - pon-hom
laranja biok
leite nhamanta
leite - namante
levantar ml'itn
levar, trazer, usar ney
lindo schuteh
lngua toppeh
lngua thomp
lngua ham (Puri e Xopot)
lngua top
lngua topey
longe arpa
longo tamariponham (ver vocabulrio noite)
lontra bnr
lua petahra
lua phethania
lua petra
lua pitara
lua petan
lua cheia ptan ourouna
lua minguante ptan cayonn
lua nova ptan orou
58

luz poteh

59

LETRA M
macaca - pra
macaco tanguah
macaco tangu
macaco tangu
macaco, mico tan gou
macaco da noite b rit ti
macuco shipahra
macuco spara
madeira,lenha - umbh
madeira ambo
madeira,pau am b
madrugada vemudah
me inhan
me titschng (e nasalado)
me ayam
me inhn
me anha
me ayam
me ain
me nian
me agnan
magro cr tey
mais, em maior nmero o ru
mama y gnat
mama - mniat
mamar nhamant - hm'b
maminha nhamantah
mandioca veijuh
60

manh tuschra
mo chapeprera
mo schaperr
mo, dedo e p - spre
mo core
mo schaperre
mo cho prey
marchar - dor
mas makim
mata (com o ferro) mm'ran
matar (com o pau) - mop
mato - bond
mato virgem - tschre
mau krohkon
mau taschitangeli
mau corcon
mau britt cn
meio dia Hhuratirukah
meio dia guaratiruch
meio dia nopungranac
meio dia opey gor ocu
mel butan
mel bujan
mel ptan
menino - oronmat
meu ah
meu ei
milho maki
moa mbl'ma schu teh
mono pahra
montanha ou monte pre-dyta
montanha prino
61

montanha ourourou
morar lekah
morcego shinli
morcego t'chi mir
morder trchemurung
morder - tschimurung
morrer mbno
morrer amb - nam
morrer dzondlan
morrer ambo-nam
morrer ln
morte ndlan
muito tlra
mulher mbl'ma
mulher mbaima
mulher bomann
mulher bma
mulher boman
mulher grvida gritt
msica canarmnd
mutum tsibulla
mutum do sudeste ou mutum do bico vermelho t'ch cou

62

LETRA N
nadar niaman catsma
nadar ignama l
no d'jere ou con empregado como negao
nariz ahm'ni
nariz ingni
nariz - inhi
nariz nim
nariz nh
nariz ne
nariz i gnoiy
navalha morandh
negro beungna
negro tapa gn
nvoa ignam tte
nhamb shaprra
ninho guara bakete (casa para colocar ovo)
noite mripn
noite mirribauana
noite tamariponham
noite mnipaunde
noite toschre
noite moripona
nuvem huerahschka
nuvem - haragga
nuvem cothno
63

LETRA O
odiar - schtengeli
olho mri
olho mirih
olho miri
olho omli
olhos mnin
olhos mir
ombro tabbh
ombro our
ona pon-na
ona pon-han
ona ponuan
ona pama com
ona negra, pantera negra pm poan
orar tupan bos (?)
orelha bipihna
orelha pipinda
orelha bipihna
orelha pipera
orelha penn
osso am'ni
osso ammi
ourio-cacheiro (coendu prehensilis) hu hou
ouro mretetna
ouro nmaranaphna
ouro mir t tey
ovos k
64

LETRA P
paca - arotah
paca orot
paca roto
paca or t
padre tupan
pai atth
pai ahr
pai r
pai jare
pai ahr
pai atth
pai are
pai - chr
palavra boac
palmeira mundsonke
palmito (palm.)- ehkah
papagaio (jurujuba) shi trohra
papagaio chiclra
papagaio tlora
parir, dar luz te
parte inferior do peito - chman
passarinho chip
pssaro tehipt
pssaro tsipot
p chapprra
p schabrera
p conro
p txapere
65

p supre
p - cho
pedir mapro
pedir ga pi
pedra uk'hu
pedra aldoa
pedra cu
pedra atlo
pedra okua
pedra grande - cuarune (u francs)
pedra pequena cuat
peito puiltha
peito piura
peito - pora
peito de mulher - nhamat
peixe nhamaqu
peixe miam-kj
peixe niamke
pena chipup
pena schibubh
penas,pelos,pele - p
pnis seheng
pequeno brirec
pequeno brinc
pequeno criqui mir
perna katehra
perna tschra-ara
perna cathda
perna - d'jor
pescoo thong
pescoo - gore
poeira alkeh
66

pombo schand
pombo d'jendokou
pombo sau dou
porco sotanxira
porco clacida
porco chor cou
porco castrado aohtl'axira
pote pon
pre mor key
preguia an
preto pehuno
preto tenh
preto huana
preto - tnghuan
preto poan
profundo louarp dey
pud.mutieris tocoh
pud.hominis ashim
pular - guaschantl'eh

67

LETRA Q
quati schamutan
quati samoulan
quati sal tan
queimar d'u
queixada stan
queixo cocoanda
queixo tomatse
quente brit tou
quixerenguegue peh'oh

68

LETRA R
raio nhamantran
raio ignam bot
ramo ptl'ica
ramo - potihlica
rapadura capna
raso,curto tinic l oa
rede bt
rede beta
rede mt
relmpago, trovo nhamam preri
relmpago nhamanmnemunbrme
relmpago ignam mig
remo - bocanacharna
respirar tathh
restilo canjna
rio mnhma-rra
rio nhamantuza (francs)
rio - nma (obs : n nasalado)
rio sinuoso (rio paraba) banani (tradio local em Bananal
- SP)
rir l'ipon
rir ari pu
rosto - porh
roupa - antuh
rusga guasch
69

LETRA S
sagui - mirit
sal horvi
saltar guaschantleh
sangue ahtl'im
sangue krim
sangue sly h
santo tupan
sapo shaluh
sapo gn co
sapucaia lonke
sau (macaco) beht-amm
seio - mniat
seio niamala
serpente ch moui
serra pr-d'jekka
serra, grupo de montanhas ourourou n
seta - arining
sim ta
sim o
sobrancelha mnin-hoda
sobrancelha mirioda
sobrancelha mir or
sol oppen
sol - poop
sol hop
sol - ope
sol aop
sol oppe
70

sol opey
soltar, largar - pn
sono trana
suar are p

71

LETRA T
tabaco boquenchuna
tabaco poke
tamandu bandeira ouroucou
tamandu mirim t'ch miri
taquara uhtl'na
tardinha tosch
tardinha toshora
tatu tut
tatu tlou tlou
tatu eerlu
terra uch
terra guaschh
terra aje
terra ache
testa poreh
testa pr
testa mnin-pda
testa pora
testculo schimbacci
tio inh
tio magine
tiro capna
tornozelo do p to ur
tossir tker lan
toucinho ahnhimim
toucinho nmnimi
trepar (em rvore) bocuah
trs (sentido de muito) - prica
72

tronco pou-rna
trovo nhamanmudrum
trovo merendora
trovejar tupan ruhuh
trovejar ignam t
trovoada niaman mrendora
tucano chiarand
tucano tsironda
tucano cau tou
tumbaca (pssaro) kupan

73

LETRA U
um i-pin
um omi
um chien(?)
um our
umbigo kah'ira
umbigo cahira
unha chapepreraque
unha schabrra peh
unha cho pry p
tero, ventre- tiquing

74

LETRA V
vagina tacch
valente raial orutu
veado nm'ri
veado imr
veado nymlh
veado iomlin
veado char mir
velha tsota
velho tah
velho - schatma
velho tah
velho tah
venta - nim-rgna
vento nirendsona
vento vini d'jora
vnus, tarde (vesper) tuschahih
verde tong'ona
verde tngonna
verde takorek
verde coraca
vermelho bethlro
vermelho pek'ult
vermelho tlamura
vermelho pclourou
virgem (moa) ej tna
voar gabloh
voar entsomun
voar uanuaramon
75

voc dieh

76

EXPRESSES NA LNGUA
PURI
acenda o fogo poteh kanduh
acender o fogo poh and
gua est fervendo munhm pre-htn
cala a boca kandl'
cheirar bem an n
crculos pequenos azuis pintados na maa do rosto
amboracauena (francs)
como se chama a sua me? - titscheng nianitschoh
cortar a rvore b gr
d-me de comer canamanpumavgue
dar de mamar nhamatcambna
de quem a criana? chambey mar ey?
estar triste thamaring tong
estou cansado demathme
estou com sono matrahime
estou indo g ent
eu fui-me embora ah mahmirm
eu moro aqui ah! Iekah
eu no g n
eu no entendo o que ? g n cog t c?
eu quero comer g n ch
expressa a quantidade atip kkm
farinha de mandioca bihuh
fazer fogo bo t t
fogo apagou poteh ndran
fruta ctrica cahiramnuna
77

fruta ctrica cida tarinina


h muito tempo passado - jombey
h muito tempo que ele morreu jombey lan
ir embora endomo
me d isso c po
mostre-me o caminho chinacaangu
o que tem que chorar nimb p
o tempo est ruim oh perschka
porque est triste? nat carcun?
quando voc vem? o at gonr?
quebro-te a cabea com um pau gu ah mop
quero beber harumbaa
quero beber cachaa ah canjana mui (ah canjana rumbo)
ser vivo guaima thamathih
subir numa rvore b knan
tabaco, fumo pke
tenho saudades da floresta bocara ma carecun
ter sede igmamb b g
vai buscar gua para eu beber - inhamanmuimambaba
v-se embora m-ndohm!
Venha c! klen-gau
vou-me embora ah! Ndmo!

78

PARTE III
PALAVRAS RETIRADAS
DE ARQUIVOS
PAROQUIAIS,
BIBLIOTECAS E OUTRAS
FONTES

A) BIBLIOTECA NACIONAL:
1) Manuscrito 7,4,45 n.3, de 1797, contendo palavras
puris colhido na Aldeia de So Luiz Beltro, em
Resende, por Henrique Vicente Louzada Magalhes:
NOMES EM PORTUGUS

NOME EM PURI

rede grande
sacos com seus cordis
a tanga dos homens pq
a tanga das mulheres
arco de paus ? Com seu cordel
flecha de chopa? De taquara
flecha de pelota
flecha de farpa

pratatagna
copruen(?)
iap
atupa
cumrim
mire(?)n lim
pur(?)
curixa

B) TOMBOS(MG):
1) Palavra tradicional na regio de Tombos(MG) cuja a
origem se atribue ao idioma puri:
NOME EM PORTUGUS
Que fala muito

NOME EM PURI
catun

80

C) NOMES PRPRIOS PURI


RETIRADOS DE ARQUIVOS
PAROQUIAIS E LIVROS:
H homem ; M mulher
1) Aldeia de Queluz So Paulo 1800 Relao feita
pelo padre Francisco das Chagas Lima:
Chanin (H)
Axiqu (M)
Put(H)
Ahupan (M)
Apagu (H)
Tyian (M)
Samberah(H)
Xic (H)
Mb(M)
Pa ahua(H)
Tipo'a(M)
Ianigui(M)
ah(M)
Puhih(H)
Ahia(M)
Munh(M)
Igue(H)
Aixagu(H)
Tiye(M)
Cassagu(M)
Puh(M)
Mach (H)
81

Tyxi(M)
Safu(H)
Timbini(M)
Tiy(H)
Iaapaigna(H)
Vax(H)
Cop'(H)
Tgue(M)
Xupi(H)
Xque(M)
Pgone(H)
Cohen(H)
Sipat(H)
Agu(M)
Goaguehen(H)
Cugu(M)
Xig(H)
Tipy(M)
Vgui(H)
Apagu(H)
Pgui(H)
Vty(H)
Ond(H)
Amaton(H)
Pehuam(M)
Agu(M)
Buve(M)
And(H)
Quihi(M)
Chumbie(M)
Pahihen(H)
Eg(M)
82

Xupita(M)
Axic(H)
Massug(M)
Guaxip(M)
Taxo(M)
Goagu(M)
Up(H)
Puxina(H)
Agui(M)
Tanh(H)
Xupi(M)
Tipoh(M)
Quixugo(H)
Xgue(H)
Fyh(M)
Uta(M)
Cumb(M)
Hiap(H)
Duva(M)
Sogu(H)
Hambi(H)
Paag (M)
Xah(H)
Poc(H)
Puhi(M)
Penho'(M)
Tiye(M)
Saque (H)
Oah(M)

83

2) Aldeia de St Antnio de Pdua Rio de Janeiro


1832 Relao retirada do primeiro livro de Batismo:
Aparn(H)
Binni(H)
Daque(H)
Ran(H)
Zengoa (M)
Capora (M)
Chapu(H)
Pun(H)
Cabito(H)
Bituro(H)
Farni(H)
Purni (H)
3) Puris de Feijo Cru(Leopoldina Minas Gerais)
Nome informado por Francisco de Paula F.Resende no
seu livro:
Carachucha (H)
4)Puris de So Luiz Beltro Diversas fontes:
Mariquita (H)
5) Freguesia de So Joo Batista do Prezdio - atual
Visconde do Rio Branco MG 1814 Informado por
Oiliam Jos no seu livro:
Ingir(H)

84

FONTES E REFERNCIAS
BIBLIOGRAFIAS:
FONTES:
Biblioteca Nacional
Seo de Manuscritos:
documento 7,4,45 n. 3 - de 1797 - LOUZADA,
Henrique V. .Relao dos produtos dos ndios da Aldeia
de So Luiz Beltro do Distrito da Freguesia de Nossa
Senhora da Conceio de Campo Alegre situado na
parte setentrional junto ao Rio Negro divisa de Minas
Gerais.

Fiocruz
Setor de Arquivos
Microfilmes: Depositrio AACR-SP; Notao:
1.A(B.K.), 15 pginas, microfilmadas.
MNSTRiS, Edouard P.- Vocabulrios e termos
indgenas das tribos Purrhys, Corops, Mageskerly,
Coroatos e Botocudos de autoria de E.Mntris. Rio de
Janeiro, 1822-1823.

BIBLIOGRAFIAS:
1- BALBI, Adrien. Atlas Ethnographique du globe ou
classification des peuples anciens et modernes d'apres
leur langues. Paris: Chez Rey et Gravier Libraires,1826.
85

2 BUENO, Francisco da Silveira. Dicionrio Escolar da


Lngua Portuguesa. Rio de Janeiro: FAE, 1968.
3- BUSTAMANTE, Heitor. Sertes dos Puris. Histria do
Municpio de St Antonio de Pdua (comentada e
documentada).Niteri: Casa do Homem de Amanh,
1971.
4 EHRENREICH, Paul Die Puris Ostbrasiliens. In
Verhandlungen der Berliner Gesellschaft fr
Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte. Berlim:
Verlag von A.Asher &Co., 1886.
5 ESCHEWEGE,Wilhelm Ludwig von . Jornal do
Brasil, 1811-1817: ou relatos diversos do Brasil
coletados por expedies cientficas . Belo Horizonte:
Fundao Joo Pinheiro, Centro de Estudos Histricos
e Culturais, 2002.
6 FARIA, Ernesto. Dicionrio Escolar LatinoPortugus. Rio de Janeiro: MEC/Dept Nacional de
Educao, 1955.
7 - FARIA, Sheila Siqueira de Castro. Fortuna e famlia
em Bananal no sculo XIX, in Resgate, uma janela para
o oitocentos. Ensaios. Organizadores: Castro, Hebe
Maria de Mattos e Schnoor, Eduardo. Rio de Janeiro:
Topbooks Editora, 1995.
8 - FONSECA, Fernando V. Peixoto da . Dicionnaire
Franais-Portuguais Apollo. Paris: Larousse, 1991.
86

9 FONSECA, Joo Severino da. Viagem ao Redor do


Brasil (1875-78).Rio de Janeiro: Bibliex,1986. Volume 2.
10 FREYREISS, Georg Wilhelm. Reisen in
Brasilien.Biblioteca e Instituto de Estudios IberoAmericanos de la Escuela de Cincias Econmicas.
Estocolmo, Sucia, 1968.
11 - GUIMARES, Joo Joaquim da Silva. Diccionrio
da lngua geral dos ndios do Brazil, reimpresso e
augmentado com diversos vocabularios e offerecido
sua majestade imperial por Joo Joaquim da Silva
Guimares, natural da Bahia. Bahia: Typographia de
Camillo de Lellis Masson & C , 1854.
12 JOS, Oiliam. Visconde do Rio Branco. Notas para
a sua histria. Visconde do Rio Branco: Oficinas
Grficas da Papelaria Imprio,1952.
13 KELLER, Alfred Josef. Michaelis: Minidicionrio
alemo-portugus, portugus-alemo. So Paulo: Cia.
Melhoramentos, 1996.
14 LIMA, Pe. Francisco das Chagas. Notcia da
Fundao e princpio d'esta Alda de So Joo de
Queluz (cpia extrada do Livro 1 do tombo da
Freguesia de S.Joo Batista de Queluz, Provncia de
So Paulo). In RIHGB, tomo V, 3 edio, p.72- 76. Rio
de Janeiro: Typographia Universal de Laemmert e Cia,
1843.
87

15 LOUKOTKA, estmir. La famlia lingstica


coroado. Journal de la Socit des Americaniste. 21:2.
pg.373-398, 1929.
16 MARTIUS, Karl Friedrich Phillip von. Glossaria
Linguarum Brasiliensum. Erlangen: Druck vom Junge &
Sohn, 1863.
17 - NUNES, Eduardo Borges. Abreviaturas
Paleogrficas Portuguesas. Lisboa, Faculdade de
Letras, 1981.
18 PONTES, Manoel Jos Pires da Silva. Vocabulrio
in Revista do Arquivo Pblico Mineiro, ano 9 vol.1 e 2,
pgs. 159-174.
19 - REIS, Paulo Pereira dos. Lorena nos sculos XVII e
XVIII . Lorena: Fundao Nacional do Tropeirismo/
Centro Educacional Objetivo, 1988.
20 - _____. O indgena do Vale do Paraba:
apontamentos histricos para o estudo dos indgenas
do vale do Paraba paulista e regies circunvizinhas.
So Paulo: Governo do Estado, 1979. Coleo
paulstica; v.16.
21 REZENDE, Francisco de Paula Ferreira de.Minhas
recordaes. Belo Horizonte: Imprensa Oficial, 1987.
22 - REY, Philippe Marius. Notes sur les botocudos et
sur le purys. Bulletin de la Societ d'Anthropologie t.3
vol. VII. Paris, 1884.
88

23 RIBEIRO, Eduardo Rivail. O catecismo Pur do Pe.


Francisco das Chagas Lima. Cadernos Etnolingstica.
Volume 1, n 1, jan/2009. http://
www.etnolinguistica.org/vol 1:1
24 - ROCHA, Levy Viagem de Dom Pedro II ao
Esprito Santo. Rio de Janeiro: Departamento de
Imprensa Nacional, 1960.1 edio.
25 - ____ . Viagem de Dom Pedro II ao Esprito Santo.
Vitria: Arquivo Pblico do Estado do Esprito Santo,
2008. 3 edio.
26 - RODRIGUES, Aryon DallIgna. Lnguas brasileiras.
So Paulo:Edies Loyola, 1994.
27 ROUS, Jean e CARDOSO, Erslio. Dicionios
Bertrand. Francs-Portugus. Venda
Nova: Bertrand Editora, 1986.
28 - TORREZO, Alberto Noronha. Vocabulrio Puri in
Revista do Instituto Histrico e Geogrfico Brasileiro,
tomo LII. Rio de Janeiro: Laemmert e Cia., 1889.
29 - WIED, Maximilian, Prinz von,. Viagem ao
Brasil(1815-1817). BH: Itatiaia; SP:USP, 1989.

INTERNET:
http: //www.br.wikipdia.org.br
89

http: //www.pt.wikipdia.org.br
http: //www.fr.wikipdia.org.br
http://biblio.etnolinguistica.org/
http://translate.google.com.br/
http://www.siaapm.cultura.mg.gov.br

90

ANEXO 1:
CANO PURI INDITA

Na expedio cientfica de Langsdorff, a Minas


Gerais,
em 1824, Eduoard Mntris, que o
acompanhou como naturalista, foi responsvel pela
coleta de uma cano Puri, indita at hoje, que ouviu
na sua ida a aldeia Puri que ficavam prxima a fazenda
de Jos Lucas, que reproduzimos abaixo, em traduo
livre:
Puri: Bra tou h, amb mar h
Agna amb t mr ch
Romanou tou h Romanou(?) Alau(?) gue h
Francs: L'arbre arrach, du bois avec l'aigle
Maru ch**fais dubois pour manger
Arrachour des patates avec un bois
Portugus: O falco* arrancou da rvore a madeira
O falco serve da madeira para comer
Arranca as batatas com a madeira
Obs.: *A traduo para falco se ajusta melhor para a
palavra Puri mar.
**No segundo pargrafo o autor coloca o nome
mar (guia - em Puri) no texto francs.

92

ANEXO 2:
Vocabulrio de Edouard
Mntris

VOCABULRIOS INDGENAS
REDESCOBERTOS APS 186 ANOS
Durante os anos de 1822 a 1824, o
naturalista francs Jean Maurice douard
Mntris (1802-1861)
participou, como
zologo e lingista, de vrias expedies no Rio
de Janeiro e Minas Gerais, acompanhando o
baro, de origem alem, Georg Heinrich von
Langsdorff (1774-1852), cnsul da Rssia no
Brasil e cientista renomado, no Brasil e na
Europa.
Na expedio empreendida em Minas
Gerais, nos anos de 1824-25, onde
percorreram, em 10 meses, 1000 quilmetros
um dos objetivos era entrar em contato com as
populaes indgenas locais para observar os
seus costumes e tomar contato com as suas
lnguas, atravs da coleta dos seus
vocabulrios.
Durante o ms de julho de 1824 a
expedio percorreu as regies do leste mineiro
prximas ao Rio Pomba, afluente mineiro do
Rio Paraba, onde viviam povos indgenas
Coroados, Corops,
Puris e Botocudos,
aldeados ou nas matas.
Foi nesta ocasio que o pintor alemo
Johan Moritz Rugendas (1802-1858), que
94

tambm fazia parte da expedio como artista,


fez as suas pinturas dos perfis dos Puris, os
Coroados, Corops e Botocudos, retratando-os
tambm em diferentes situaes sociais como:
ponte de cip, canoa de ndio, dana dos puris,
enterro, ndios numa fazenda, encontro de
ndios e viajantes europeus, ndios em suas
cabanas, caada de ona, etc.
A estada na Aldeia de Pomba, no Presdio
de So Joo Batista ( atual Visconde de Rio
Branco) e no arraial de Santa Rita deu
oportunidade de encontro dos viajantes,
principalmente com ndios Coroados e Corops,
j em maior contato com os civilizados e
morando nas proximidades.
No dia 20 de julho de 1824, douard
Mntris, o botnico alemo Ludwing Riedel
(1791-1861) e o Rugendas (1802-1858) so
enviados por G. H. Langsdorff a uma fazenda,
cujo proprietrio se chamava Lucas, a cerca de
20 quilmetros do Presdio de So Joo Batista,
onde poderiam colher notcias mais detalhadas
dos ndios Puri.
So durante e aps essas andanas que
douard Mnstris vai elaborar um caderno de
15 pginas contendo
anotaes sobre os
vocabulrios de 5 sociedades indgenas: Puri,
95

Coroado, Corop, Botocudo e Maxacali.


Reproduzimos abaixo apenas o vocabulrio
Puri desse caderno escrito por Mnstris e
que hoje se encontra microfilmado na Fiocruz,
de onde ns o tiramos do anonimato. As
dificuldades de leitura do manuscrito foram
razoveis e no logramos entender significado
correto de 26 desses vocbulos devido a letra
do manuscrito que sugeria mais de uma
interpreo ou no dava condies de
entendimento correto. Estas palavras vem com
um ponto de interrogao dentro de um sinal de
entre parnteses(?), ao lado delas, indicando:
ou que no foi possvel saber o que o autor
escreveu ou ento que possvel mais de uma
interpretao para o que est escrito. Em alguns
casos corrigimos o autor, que no manuscrito
escreveu palavras faltando letras ou identifica,
no caso de animais, os nomes errados. Essas
26 palavras no entraram no dicionrio Puri.

Foto do microfilme com o nicio do vocabulrio Puri (foto do autor)

96

LANGUE D'INDIES NATION PURRHYS - EDOUARD


MNTRIS
FRANCS

PORTUGUS

PURI

1 Dieu

Deus

Toupn

2 ciel

cu

cra

3 Terre

Terra

Ache

4 Lune

Lua

Petan

5 eau

gua

ignama

6 feu

fogo

bot

7 vent

vento

vini d'jora

8 Soleil

Sol

Opey

9 toile

estrela

mrcon

10 pleuvoir

chover

ignam hu

11 clair

relmpago

ignam mig

12 foudre

raio

ignam bot

13 tonner

trovejar

14 brouillard

nvoa

15 midi

meio dia

opey gor ocu

16 Nouvelle lune

Lua Nova

Ptan orou

17 - Pleine lune

Lua Cheia

18 - Declin de lune

Lua minguante

97

ignam t
ignam tte

Ptan ourouna
Ptan cayonn

FRANCS

PORTUGUS

PURI

19 - tete et cheveux

cabea e cabelos

goy

20 front

testa

pora

21 yeux

olhos

mir

22 soureil

Sobrancelha

mir or

23 nez

nariz

i gnoiy

24 oreille

orelha

penn

25 bouche

boca

chra

26 dent

dente

echey

27 - langue

lngua

topey

28 menton

barba

to per

29 figure, vilage

cara humana,figura

adar

30 col

colo, pescoo

te tou

31 poitrine

peito

pora

32 mamelier

mama

y gnat

33 bas de la poitrine

parte inferior do peito

chman

34 ventre

barriga

ti qui

35 lombric(?)

Lombriga(? )

kair

36 cuisse

coxa

tr

37 jambe

perna

d'jor

98

FRANCS

PORTUGUS

PURI

38 genou

joelho

matouri

39 chvelle du pied

tornozelo do p

to ur

40 pied

cho

41 - main

mo

cho prey

42 - bras

brao

43 - paule

ombro

44 ongle

unha

45 fossette du col (?)

covinha do colo(?)

gou ar

46 tatoo(?)

tatuagem(?)

pr r

47 doigt

dedo

pr pr

cor cho prey


our
cho pry p

48 os, epin, et gnes(?) osso, espinha dorsal


em
tout ce qui est dur(?) referir a tudo que duro
49 cte

costela

prour

50 derrire

traseiro

eau gn(?)

51 intestin

intestino

pec car

52 - coeur

corao

to car (?)

53 sang

sangue

sly h

54 allaiter

amamentar

55 manger

comer

99

ignatt orb
ch

FRANCS
56 fumer

PORTUGUS
fumar

PURI
bok ch

57 loir (?)

arganaz(rato)?

Igmam b

58 voler, le sauvoir ou
voler, le savoir(?)

(?)

d'ju

59 aboyer

latir

chaudey gon ou
chunkey gon(?)

60 courir, chasser

correr, caar

61 ternuer

espirrar

bok t

62 tousser

tossir

tker lan

63 demander

pedir

ga pi

64 mourrir

morrer

ln

65 lcher

soltar, largar

pn

66 attache

atado,ligado,preso

timir

67 - brler

queimar

d' u

68 sentir bon

cheirar bem

an n

ourai

69 puer

feder

cho

70 enfanter

parir, dar luz

te

71 avoir faim

ter fome

tow(?) ban

72 - avoir soif

ter sede

igmamb b g

73 crier

gritar

100

coch

FRANCS

PORTUGUS

PURI

74 appeler

chamar

cmau

75 monter a l'arbre

subir numa rvore

b knan

76 coupe l'arbre

cortar a rvore

b gr

77 filer

fiar

touti

78 faire la cuisine

cozinhar

sou

79 colore

colorir

tou toun

80 coupe

cortar

81 ouvrir

abrir

br

82 farn..(?)

(?)

lp

83 nager

nadar

ignama l

84 marcher

marchar

dor

85 enterrer

enterrar, sepultar

go chey vejo

86 porter

levar, trazer, usar

ney

87 tomber

cair

l pran

88 - battre

bater

89 pleure

chorar

90 rire

rir

ari pu

91 arracher

arrancar

ton

101

FRANCS

PORTUGUS

PURI

92 suer

suar

are p

93 - pre

pai

chr

94 mre

me

agnan

95 femme pouse

esposa

g(?) jey

96 frre

irmo

satt gonx

97 soeur

irm

satt mama

98 fil(l)e

filha

pombey

99 femme enceinte

mulher grvida

gritt

100 tranger

estrangeiro

tgni

101 pucelle

virgem, moa

ej tn

102 - jeune homme

jovem, rapaz

ej mn

103 - negre

negro

tapa gn

104 - gras

gordo

ouroun t

105 - maigre

magro

cr tey

106 grand

grande

ouroun

107 petit

pequeno

108 mauvais

mau

britt cn

109 bon

bom

britt

102

criqui mir

FRANCS

PORTUGUS

PURI

110 - court

raso, curto

111 profond

profundo

112 oui

sim

113 non

no

114 flamme

chama

bot d'o

115 cendre

cinza

bot k

116 froid

frio

brit tou cn

117 chaud

quente

brit tou

118 bois

madeira, pau

am b

119 arbre

rvore

120 feuille

folha

yp

121 jus/jeis/geis(?)

(?)

tinic l oa
louarp dey
o
d'jere ou con
empregado como
uma negao

tisar

122 aujourd'hui

hoje

miti

123 - demain

amanh

or

124 miel

mel

ptan

125 coton

algodo

t o

126 - viande

carne

103

ar k

FRANCS

PORTUGUS

127 oeufs

ovos

128 fer & mtal &

ferro

cmaran

129 plumes, poils,


peau

penas,pelos,pele

130 arc

arco

prin

131 flches

flechas

pon poul(?)

132 - pointe de la fleche

ponta da flecha

vomi klon(?)

133 pointe do... (?)

ponta de (?)

touch

134 joli

bonito

matou

135 - vilain

feio

matou con

136 or

ouro

mir t tey

137 un

um

our

138 - deux

dois

our r

139 beaucoup

muitos

PURI

pric priteki ah(?)

140 noir

preto

poan

141 blanc

branco

ptana

142 rouge

vermelho

143 bleu

azul

104

pclourou
prioan

FRANCS

PORTUGUS

PURI

144 leur collir faits


dente de singe -

seus colares feitos


de dente de macaco

tan goch

145 le hamac

(a) rede

146 - une bande qui la


sert port leur
enfans

uma faixa que costumava


abrigar seus filhos

p k

147 - honte (?)

vergonha

d h

148 chemin

caminho

san

mt

149 plus, davantage


noveau

mais, em maior nmero


novo

150 - content

contente

151 je, moi

eu

152 montagne

montanha

ourourou

153 groupe montagne

serra, grupo de
montanhas

154 donnes moi cela

me d isso

c po

155 - je m'en vais

estou indo

g ent

156 il l'enva(? )

ele invasivo(? )

ya ent

157 quand viens tu?

quando voc vem?

158 fais du feu

fazer fogo

105

o ro

aripu aguer

ourourou n

o at gonr?
bot t

FRANCS

PORTUGUS

PURI

159 - dequi est a lenfant? de quem a criana?chambey mar ey?


160 - je ne comprend pas
qu'est ce que c'est?

eu no entendo g n cog t c ?
O que ?

161 je rien

eu no

g n

(? )

d'our

162 d(?)'a tu?


163 - il ya longtem(ps)
dj pass

h muito tempo
passado

jombey

164 il ya longtem(ps)
qui il est mort

h muito tempo que


ele morreu

jombey lan

165 qu'as to pleurer

o que tem que chorar

nimb p

166 - je veux manger

eu quero comer

g n ch

Diff. Animaux - Diferentes animais


167 grand tamandua

tamandu bandeira

ouroucou

168 petit tamandua

tamandu mirim

t'ch miri

169 paresseux

preguia

an

170 - tatou

tatu

eerlu

171 once

ona

pama com

172 didelphun

gamb

saro ey

173 - rat (?)

rato, ratazana

bri key

174 singe mic

macaco, mico

tan gou

106

FRANCS

PORTUGUS

PURI

175 - alloute

bugio, guariba

to k

176 singe de nuit

macaco da noite

b rit ti

177 - sa(g)oui

sagui

ir tey ou
yr tey(?)

178 cureuil

esquilo

v chey

179 coati

quati

sal tan

180 - pacca

paca

or t

181 aguti

cutia

p cou

182 jaguar noir

ona negra

pm poan

183 cerf

veado,cervo

char mir

184 tapir

anta,tapir

pon

185 serpent

serpente

ch moui

186 trigonocephale

jararaca(brothrops)

ara r

187 amphisbne

cobra-cega

thin ton

188 - cavia lphantipde

pre

mor key

189 lontre

lontra

bnr

190 - hystrix prehensilis

ourio-cacheiro
(coendu prehensilis)

hu hou

191 crapaud

sapo

gn co

107

FRANCS

PORTUGUS

PURI

192 - crocodille

jacar

gouar r

193 lacerta ameiva

lagarto (lacerta ameiva)

gouar

194 vespertillo

morcego

t'chi mir

195 ramphastos

tucano

cau tou

196 penelope cristata


jacupemba
(atual penelope purpurascens
aequatorilis), o autor errou na
identificao pois seria o
penelope superciliaris

t'chip petu ou
t'chip peten(?)

197 penelope jac

jacuguau

t'erlan

198 hocc
(crax blumenbachii)

mutum do sudeste ou
t'ch cou
mutum-de-bico-vermelho

199 Arara

arara

batour

200- pigeon

pombo

sau dou

201 falco

gavio/falco

mr

202 - turdus(?)

tordo (no existe no ignam, te...(?)


Brasil este gnero de
ave), pode ter confundido com outra ave

203 chien

co

saudey

204 cochon

porco

chor cou

108

FRANCS

PORTUGUS

PURI

205 palmer avec lequel


il font leur arc
le part l'appelant
irubrejaba

palmeira com que fez


seu arco a partir da
chamada brejaba ou
brejava ou ariri

prin k

206 la feuille

a folha (da palmeira


brejaba)

t ni

207 - sabucaya (?)

sapucaia(?)

tori k

208 lianne(liane), que les


port apele(appelle)
cip

cip

209 cella du im pertenseen


cip qu'ils mangenta(?)

109

m'bra th

(?)

p r

Impresso e acabamento:

Você também pode gostar