Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Gneros e
Sexualidades:
Intersees e
Tangentes
Gneros e
Sexualidades:
Intersees e
Tangentes
1
GNEROS E SEXUALIDADES
FICHA TCNICA
Edio
Centro de Investigao e de Interveno Social (CIS-IUL)/Lisboa
mbito
Linha temtica Gnero, Sexualidades e Intersecionalidade
Organizao
Joo Manuel de Oliveira & Lgia Amncio
Edio
2017
Comisso cientfica
Joo Manuel de Oliveira (ISCTE-IUL)
Lgia Amncio (ISCTE-IUL)
Conceio Nogueira (U. Porto)
Maria Juracy Filgueiras Toneli (U. Federal de Santa Catarina)
Nuno Santos Carneiro (U. Porto)
Impresso
Grfica Maiadouro
ISBN
978-989-732-986-9
Depsito Legal
Financiado por
2
INTERSEES E TANGENTES
ndice
Das interseces e tangentes Joo Manuel de Oliveira e Lgia Amncio. . . . . 5
3
GNEROS E SEXUALIDADES
4
INTERSEES E TANGENTES
Das interseces
e tangentes
5
GNEROS E SEXUALIDADES
6
INTERSEES E TANGENTES
7
GNEROS E SEXUALIDADES
8
INTERSEES E TANGENTES
9
GNEROS E SEXUALIDADES
10
INTERSEES E TANGENTES
Referncias
Butler, Judith (1990). Gender Trouble. New York: Routledge.
Butler, J. (2004). Undoing Gender. New York: Routledge.
Collins, Patricia Hill (2000). Black Feminist Thought-knowledge,
consciousness, and the politics of empowerment. New York:
Routledge.
Davies, Brownym & Petersen, Eva B. (2005). Neoliberal discourse in
the academy : the forestalling of collective resistance. Learning and
Teaching in the Social Sciences, 2, 77-98
Deleuze, Gilles & Guattari, Flix (2007). Mil Planaltos: Capitalismo e
esquizofrenia 2. Lisboa: Assrio e Alvim.
11
GNEROS E SEXUALIDADES
12
GNEROS E SEXUALIDADES
Parte 1
14
INTERSEES E TANGENTES
Gnero:
Ordem e
desordens
15
GNEROS E SEXUALIDADES
16
INTERSEES E TANGENTES
LGIA AMNCIO
Assimetria Simblica
Breve histria de um conceito
O Contexto
Em Portugal os estudos de gnero iniciaram-se num perodo
em que a afirmao das cincias sociais coincidiu com as
profundas transformaes da sociedade portuguesa, que
17
GNEROS E SEXUALIDADES
18
INTERSEES E TANGENTES
19
GNEROS E SEXUALIDADES
Da diferena distncia ao
referente
A distino entre os sexos, presente em todas as culturas,
embora traduzida numa grande diversidade de expresses
constitui, segundo alguns autores, uma distino fundadora
de muitas outras distines sociais (Moscovici, 1972/1994;
Heritier,1996). Na sua forma de expresso binria, esta
distino que sustenta a diversidade de crenas e compor-
tamentos que do sentido ao que ser homem e ao que
ser mulher, os seus territrios e espaos prprios e os seus
destinos individuais e que se exprimia nas ilhas do pacfico
de formas diversas, nas sociedades observadas por Mead
(1949/1968) e tambm de forma diferente da que assumia na
sociedade americana da altura. Mas a existncia desta distin-
o era, e , uma constante no pensamento social, tal como
o sentido da diferena que a acompanha e a centralidade do
corpo e da sexualidade / reproduo nos seus significados. A
mitologia grega e as grandes religies oferecem abundantes
exemplos desta diferenciao fundadora que, em nome da
funo reprodutora do corpo feminino, afasta as mulheres
da relao com deus, impondo-lhes a intermediao vigilante
e disciplinadora dos homens (Toldy, 1998; Garcia, 1999), seja
nos ritos e nas prticas religiosas, seja no acompanhamento
e controlo que as mudanas sociais cruciais, como foi o
acesso das mulheres educao no sculo XIX, podem ter
na posio que reservada s mulheres (Giorgio, 1991/1994;
Baubrot, 1991/1994; Green, 1991/1994, Garcia, 1999). Mas esta
20
INTERSEES E TANGENTES
21
GNEROS E SEXUALIDADES
22
INTERSEES E TANGENTES
Assimetria simblica no
pensamento sobre o masculino
e o feminino
As distines entre categorias sociais que alimentam repre-
sentaes largamente difundidas nas sociedades assentam
em esteretipos. Este conceito surge no incio do sculo
XX, numa obra dedicada formao da opinio pblica, da
autoria de Walter Lippmann (1922/1929), escritor e jornalista.
A definio proposta por Lippmann ir caracterizar a abor-
dagem emprica dos esteretipos pela psicologia social, nas
dcadas seguintes, na medida em que acentua o seu pendor
psicolgico, de imagens mentais, resultantes do sistema de
valores dos indivduos, que desempenham funes adaptati-
vas e, por isso mesmo, so resistentes mudana. A reduo
do conceito tcnica de medida, baseada em listas de traos
tecnicamente, um esteretipo constitui o menor nmero de
traos que um maior nmero de pessoas atribui a determi-
nado grupo social e das explicaes ao plano individual,
caracterizou os primeiros estudos sobre minorias nacionais
e tnicas nos EUA (Katz e Braly, 1933) e tambm os numerosos
estudos sobre as categorias de sexo que so feitos nos anos
70, acompanhando a emergncia do movimento feminista
23
GNEROS E SEXUALIDADES
24
INTERSEES E TANGENTES
25
GNEROS E SEXUALIDADES
26
INTERSEES E TANGENTES
27
GNEROS E SEXUALIDADES
28
INTERSEES E TANGENTES
Assimetria simblica
e mudana social
Tendo presente a condicionante ideolgica que a assimetria
simblica introduz nos processos de mudana das relaes
de gnero, esta linha de investigao orientou-se para as cha-
madas profisses masculinas, devido prevalncia numrica
dos homens, numa altura em que a presena das mulheres no
ensino superior e a sua entrada nas profisses qualificadas
surgiam como um dos sinais de modernizao da sociedade
portuguesa (Barreto, 1996). Ao acentuar o sucesso do percurso
escolar das mulheres, ignorando as formas de discrimina-
o de que eram vtimas no mundo do trabalho, esta viso
sociolgica da evoluo do Portugal democrtico ignorava a
investigao de gnero e feminista e tornava as polticas para a
igualdade, como por exemplo as aces positivas, no mnimo
controversas, porque desnecessrias. Ora, o interesse por este
tema tinha sido suscitado pelo primeiro inqurito comu-
nidade cientfica portuguesa, onde a anlise das carreiras de
homens e mulheres nas diferentes disciplinas tinha permitido
mostrar que: Ambos os sexos deram o seu contributo para o
29
GNEROS E SEXUALIDADES
30
INTERSEES E TANGENTES
Concluso
A investigao sobre a assimetria simblica permitiu ques-
tionar o quadro conceptual subjacente aos estudos sobre as
categorias de sexo (Amncio, 1993b) e o alcance dos seus
31
GNEROS E SEXUALIDADES
32
INTERSEES E TANGENTES
Referncias
Amncio, Lgia (1992). Asimetrias nas representaes de gnero.
Revista Crtica de Cincias Sociais, n 34, 9-22
Amncio, Lgia (1993a). Gnero: representaes e identidades.
Sociologia. Problemas e Prticas, n 14, 127-140
Amncio, Lgia (1993b). Stereotypes as ideologies. The case of gender
categories. Revista de Psicologia Social, vol.8, 2, 163-170
Amncio, Lgia (1994). Masculino e feminino. A construo social da
diferena. Porto, Afrontamento
Amncio, Lgia (1995). Social identity and social change. In Lgia
Amncio e Conceio Nogueira (orgas.) Gender, Management and
Science. Braga, Universidade do Minho, Instituto de Educao e
Psicologia, pp. 33-42
Amncio, Lgia e vila, Patrcia (1995). O gnero na cincia. In Jorge
Correia Jesuno (org.) A Comunidade Cientfica Portuguesa nos
finais do sculo XX. Oeiras, Celta, pp. 135-162
Amncio, Lgia e Oliveira, Joo Manuel (2006). Men as individuals and
women as a sexed category. Implications of symbolic asymmetry for
feminist practice and feminist psychology. Feminism & Psychology,
vol.16 (1), 35-43
33
GNEROS E SEXUALIDADES
34
INTERSEES E TANGENTES
35
GNEROS E SEXUALIDADES
36
GNEROS E SEXUALIDADES
38
INTERSEES E TANGENTES
Estudos da
masculinidade e
teoria feminista3
39
GNEROS E SEXUALIDADES
40
INTERSEES E TANGENTES
41
GNEROS E SEXUALIDADES
5. Ver, a este propsito, as reflexes de Caroline New (2001) e de Ross Haenfler (2004)
acerca destes movimentos, como Promise Keepers, Million Man March, Mythopoets.
Ver tambm em Lgia Amncio (2004, p.16-7) a anlise dos fundamentos e do impacto
da obra do neoconservador e masculinista Robert Bly (Iron John: A book about Men),
datada de 1990, e a Dissertao de Ana S. Fonseca (1998), completamente focalizada
na anlise dessa obra.
42
INTERSEES E TANGENTES
6. Ou, como diz Miguel Vale de Almeida (1995, p.130), () um corte nas metforas
verticais de estrutura, hierarquia ou nveis ().
43
GNEROS E SEXUALIDADES
44
INTERSEES E TANGENTES
45
GNEROS E SEXUALIDADES
46
INTERSEES E TANGENTES
47
GNEROS E SEXUALIDADES
48
INTERSEES E TANGENTES
7. Isabel do Carmo e Lgia Amncio (2004, p.11) sintetizam essa necessidade ao re-
ferirem a uma forma de posicionamento ideolgico ainda difundido: Feminismo,
palavra maldita. Um termo que suscita reaces indignadas, risos ou um presunoso
comentrio de que isso j passou de moda. No entanto, em clara contradio, os
valores feministas tm sido socialmente incorporados, enquanto as feministas e o mo-
vimento feminista so vulgarmente rejeitados (Riley, 2001).
49
GNEROS E SEXUALIDADES
Referncias
Almeida, M. V. (1995). Senhores de Si. Uma interpretao
antropolgica da masculinidade. Lisboa: Fim de Sculo.
Amncio, L. (1994). Masculino e Feminino. A construo social da
diferena. Porto: Edies Afrontamento.
Amncio, L. (2003a). O gnero nos discursos das cincias sociais.
Anlise Social, xxxviii(168), 687-714.
Amncio, L. (2003b). Implicaes tericas e epistemolgicas dos
estudos de gnero para a teoria feminista. Faces de Eva, 9, 29-34.
Amncio, L. (2004). A(s) masculinidade(s) em que-esto. In L.
Amncio (Ed.), Aprender a Ser Homem. Construindo masculinidades
(pp. 13-27). Lisboa: Livros Horizonte.
Berggren, K. (2014). Sticky masculinity post-structuralism,
phenomenology and subjectivity in critical studies on men. Men and
Masculinities, 17(3,) 231-252.
Brod, H. (2002). Studying masculinities as superordinate studies.
In J. K. Gardiner (Ed.), Masculinity Studies & Feminist Theory. New
directions (pp. 161-175). New York: Columbia University Press.
Butler, J. (1990). Gender trouble: feminism and the subversion of
identity. New York: Routledge.
Butler, J. (1993). Bodies that matter: on the discursive limits of sex.
New York: Routledge.
Carmo, I., & Amncio, L. (2004). Vozes Insubmissas. A histria
das mulheres e dos homens que lutaram pela igualdade dos sexos
quando era crime faz-lo. Lisboa: Publicaes Dom Quixote.
50
INTERSEES E TANGENTES
51
GNEROS E SEXUALIDADES
52
INTERSEES E TANGENTES
53
GNEROS E SEXUALIDADES
54
INTERSEES E TANGENTES
Desigualdades de
gnero em profisses
qualificadas e resis-
tncias mudana
Um percurso de investigao8
8. Agradecimentos: Este trabalho foi financiado pela Fundao para a Cincia e a Tec-
nologia (Ref.: SFRH/BPD/78150/2011).
55
GNEROS E SEXUALIDADES
Aproximao Investigao -
Gnero, Poltica, Ao Positiva
e In/justia Social
Este percurso comeou, no incio do sculo, enquanto bol-
seira de investigao em dois projetos coordenados por Lgia
Amncio (A igualdade injusta: uma abordagem psicossocio-
lgica das desigualdades de gnero e Elites discriminadas),
altura em que contactmos, pela primeira vez, com a litera-
tura sobre medidas de ao positiva destinadas a promover a
igualdade.
56
INTERSEES E TANGENTES
9. Proposta pelo Governo de Antnio Guterres, foi chumbada pelo PSD, CDS, PCP e PEV.
57
GNEROS E SEXUALIDADES
58
INTERSEES E TANGENTES
59
GNEROS E SEXUALIDADES
Um Mergulho no Gnero
na Poltica e as Resistncias
Mudana
A relevncia do gnero na anlise destas questes, revelada nos
estudos anteriores, determinou a opo de dar continuidade
a esta investigao no mbito do projeto de doutoramento10,
com o objetivo de fornecer um conhecimento aprofundado
sobre os fatores explicativos das desigualdades de gnero
na poltica e dos obstculos s medidas que se destinam a
reduzir as mesmas, integrando tambm grupos internos
poltica. Procurmos, desta forma, conhecer o que pensam as
mulheres, enquanto grupo dominado, as mulheres polticas,
enquanto membros do grupo dominado que conseguiram
ascender ao grupo dominante, e os homens, enquanto grupo
dominante.
60
INTERSEES E TANGENTES
61
GNEROS E SEXUALIDADES
62
INTERSEES E TANGENTES
63
GNEROS E SEXUALIDADES
64
INTERSEES E TANGENTES
65
GNEROS E SEXUALIDADES
66
INTERSEES E TANGENTES
67
GNEROS E SEXUALIDADES
68
INTERSEES E TANGENTES
69
GNEROS E SEXUALIDADES
Referncias
Acker, J. (1990). Hierarchies, jobs, bodies: A theory of gendered
organizations. Gender and Society, 4, 139-158.
Amncio, L. (1994). Masculino e feminino: Construo social da
diferena. Porto: Edies Afrontamento.
Amncio, L. (2007). Gnero e diviso do trabalho domstico - O caso
portugus em perspectiva. In K. Wall & L. Amncio (Eds.), Famlia
e gnero em Portugal e na Europa: Atitudes sociais dos portugueses
(pp. 181-210). Lisboa: ICS
Bacchi, C. L. (1996). The politics of affirmative action: Women,
equality and category politics. New Delhi: SAGE.
Barreto, M., Ellemers, N., & Palacios, M. S. (2004). The backlash of
token mobility: The impact of past group experiences on individual
ambition and effort. Personality and Social Psychology Bulletin, 30,
1433-1445.
Blasi, G., & Jost, J. T. (2006). System justification theory and research:
Implications for law, legal advocacy, and social justice. California
Law Review, 94, 1119-1168.
Bergmann, B. (1996). In defense of affirmative action. New York:
BasicBooks.
Bettencourt, A. M., & Pereira, M. M. S. (1995). Mulheres polticas: As
suas causas. Lisboa: Quetzal Editores.
Connell, R. W. (2002). Gender. Cambridge: Polity Press.
Crosby, F., & Cordova, D. (1996). Words worth of wisdom: Toward an
understanding of affirmative action. Journal of Social Issues, 52, 33-49.
Doise, W. (1980). Levels of explanation in the European Journal
of Social Psychology. European Journal of Social Psychology, 10,
213-231.
Doise, W. (1982). Lexplication en psychologie sociale. Paris: PUF.
Floge, L., & Merrill, D. M. (1986). Tokenism reconsidered: Male nurses
and female physicians in a hospital setting. Social Forces, 64, 925-947.
Holloway, F. A. (1989). What is affirmative action? In F. A. Blanchard
& F. J. Crosby (Eds.), Affirmative Action in Perspective (pp. 9-19). New
York: Springer-Verlag.
Jost, J. T., Banaji, M. R., & Nosek, B. A. (2004). A decade of system
justification theory: Accumulated evidence of conscious and
unconscious bolstering of the status quo. Political Psychology, 25,
881-919.
Kanter, R. M. (1977). Some effects of proportions on group life:
70
INTERSEES E TANGENTES
71
GNEROS E SEXUALIDADES
72
GNEROS E SEXUALIDADES
74
INTERSEES E TANGENTES
GRACIA TRUJILLO
Mi cuerpo es mo
Parentalidades y reproduccin no
heterosexuales y sus conexiones con otras
demandas13
75
GNEROS E SEXUALIDADES
14. Entrevista realizada por rsula del guila en 2009, Judith Butler et Beatriz Precia-
do en entretien, disponible en https://tallerdeteoriaqueer.wordpress.com/2012/10/17/
entrevista-judith-butler-y-beatriz-preciado-conversan/ (consultado el 7 de Septiem-
bre de 2016).
76
INTERSEES E TANGENTES
77
GNEROS E SEXUALIDADES
El parentesco no es slo
heterosexual
Kath Weston, en el prefacio de la nueva edicin de su libro
Familias elegidas (1991), aquellas basadas no en los lazos de
sangre sino en la amistad y el afecto, nos recuerda de dnde
78
INTERSEES E TANGENTES
79
GNEROS E SEXUALIDADES
80
INTERSEES E TANGENTES
81
GNEROS E SEXUALIDADES
82
INTERSEES E TANGENTES
83
GNEROS E SEXUALIDADES
Demandas y movilizaciones
interconectadas
La propuesta de Weston sobre las familias elegidas subra-
yaba la idea de que la familia no es una institucin esttica
sino una categora flexible, cultural, que debera representar
para la comunidad lgtbi un reto ms que una herramienta
para la asimilacin en el sistema. La funcin del matrimonio
en el capitalismo neoliberal es del todo menos progresista:
se trata de privatizar el bienestar social, de desplazar los
cuidados al mbito domstico en lugar de considerarlos un
proyecto colectivo. La ampliacin del matrimonio a gays
y lesbianas extiende la capacidad de esta institucin priva-
tizadora de absorber funciones sociales. Esto explicara, al
menos en parte, que en estos ltimos aos, mientras se est
consiguiendo el matrimonio para gays y lesbianas en algunos
contextos (con o sin el derecho a adoptar), el aborto no est
ni en la agenda (pensemos en Irlanda, en Argentina) por no
hablar de los derechos de las trabajadoras sexuales. No digo
con esto que la consecucin de los avances legales sea fcil
o nos la regalen en ningn sitio, pero el hecho de que unos
derechos sean ms funcionales o menos incmodos para el
sistema que otros debera hacernos pensar en los porqus,
cuando menos.
84
INTERSEES E TANGENTES
85
GNEROS E SEXUALIDADES
Referncias
Borrs, Vicente (ed.) (2014). Familias tambin. Diversidad familiar,
familias homoparentales. Barcelona: Bellaterra.
Butler, Judith (2004/2006). El parentesco es siempre heterosexual
de antemano? en Deshacer el gnero. Barcelona: Paids, pgs
149- 187.
Preciado, Paul (2013) Qui defend lenfant queer? Liberation, 14
de Enero de 2013. http://www.liberation.fr/societe/2013/01/14/
qui-defend-l-enfant-queer_873947. Traduccin al castellano
disponible en el siguiente enlace: http://paroledequeer.blogspot.com.
es/2014/08/quien-defiende-al-nino-queer-por.html
Rubin, Gayle (1984). Reflexionando sobre el sexo: notas para una
teora radical de la sexualidad, en Carole Vance (comp.): Placer y
peligro. Explorando la sexualidad femenina. Madrid: Talasa.
Trujillo, Gracia (2009). Deseo y resistencia. Treinta aos de
movilizacin lesbiana en el Estado espaol (1977- 2007). Madrid y
Barcelona: Egales.
86
INTERSEES E TANGENTES
87
GNEROS E SEXUALIDADES
88
INTERSEES E TANGENTES
Cisheteromonor-
matividad y Orden
Pblico
The time has come to think about queering the state.
Lisa Duggan
89
GNEROS E SEXUALIDADES
15. Este trabajo ha sido desarrollado en el marco del proyecto INTIMATE Ciudada-
na, Cuidados y Derecho a Elegir: Micropolticas de la Intimidad en Europa del Sur
- Starting Grant n. 338452 (2014-2019), coordinado por Ana Cristina Santos en el Cen-
tro de Estudios Sociales de la Universidad de Coimbra. Vase al respecto el detallado
anlisis de los archivos de vagos y maleantes de los juzgados de Catalua y Baleares
realizado por Georoy Huard (2015).
90
INTERSEES E TANGENTES
91
GNEROS E SEXUALIDADES
16. On ne peut droger, par des conventions particulires, aux dispositions qui in-
tressent lordre public et les bonnes murs, Code civil des Franais (1804), Art. 6.
17. En cuya tipificacin destacan las llamadas Public Order Acts del Reino Unido y
otros pases.
18. Diseada ad hoc para criminalizar formas emergentes de la protesta social tras la
irrupcin del Movimiento 15-M. Segn un editorial del New York Times, se tratara
de una vuelta a los tiempos oscuros del franquismo (Spains Ominous Gag Law,
22-4-2015, http://www.nytimes.com/2015/04/23/opinion/ spains-ominous-gag-
-law.html?_r=0). Esta asociacin resulta especialmente acertada si tenemos en cuenta
que vino a endurecer otra ley de seguridad ciudadana (la llamada ley Corcuera) que
sucedi, por su parte, a la Ley de Orden Pblico franquista (Sol, 2012).
92
INTERSEES E TANGENTES
93
GNEROS E SEXUALIDADES
21. El uso de la marca o copia registrada sirve aqu para indicar su pertenencia,
en tanto que copia, a una cadena histrica de iteraciones en instancias judiciales, tan-
to como la pretensin de cada una de esas citas de consolidar los lmites de una cierta
identidad que es, como veremos, cultural y legislativa a un tiempo.
22. Entendido como conjunto de normas jurdicas de derecho privado que regulan la
familia en todos sus aspectos (Garca Presas, 2010: 240).
23. 24 de septiembre de 1987 (cfr. Acedo, 388).
94
INTERSEES E TANGENTES
95
GNEROS E SEXUALIDADES
96
INTERSEES E TANGENTES
97
GNEROS E SEXUALIDADES
98
INTERSEES E TANGENTES
Un nombre propio
Por supuesto, el alcance disciplinario del Orden Pblico
sobre la diversidad genrica, deseante y relacional est lejos
de limitarse a la consolidacin del biopoltico nexo entre
madres y gestantes. E incluso esta requiere, como toda la
inercia heterosexualizante del dicho orden en su conjunto, de
un gesto fundante que permita articular los mimbres legales
de esa articulacin normativa entre sexos, gneros y deseos
que Butler denomin matriz heterosexual (Butler, 2007: 36).
99
GNEROS E SEXUALIDADES
100
INTERSEES E TANGENTES
37. El Mundo, Autorizan a una nia de cuatro aos cambiar de nombre por moti-
vos de transexualidad en Gipuzkoa, 2-2-2016, http://www.elmundo.es/pais-vas-
co/2016/02/02/56b0b133ca474161538b45ab.html
101
GNEROS E SEXUALIDADES
La troika cisheteromonormativa
As disciplinado, nombre y marca de gnero mediante, el
binarismo queda listo para organizar el campo de las uni-
dades familiares y reproductivas. Siempre dentro, claro est,
de un marco jurdico que aade, a la infraestructura hetero-
sexual de la filiacin, al menos otro ingrediente clave para la
regulacin del mbito genrico, deseante y relacional. Uno
que se mantiene en la actualidad en un estupendo estado de
salud, a saber, ese ubicuo elemento cuyas implicaciones no
slo jurdicas, sino sociales y culturales en sentido amplio
rene Brigitte Vasallo bajo la denominacin de marco mon-
gamo (Vasallo, 2015).
102
INTERSEES E TANGENTES
103
GNEROS E SEXUALIDADES
39. Ver por ejemplo las sentencias del Tribunal Supremo 6358/2002 y 4764/2009, o la
de la Audiencia Nacional de 14 de marzo de 2013.
40. Idem.
104
INTERSEES E TANGENTES
41. Las ordenanzas hablan del trouble lordre public (sentido material del orden
pblico) pero lo hacen en la prctica indistinguible de este sentido universalista y
xenfobo del Orden Pblico propiamente dicho, tanto en la arbitrariedad de unas
ordenanzas que combinan la prohibicin con apelaciones a las buenas costumbres
como, sobre todo, en sus explicaciones polticas. La teniente alcalde de Niza, por
ejemplo, ha explicado que se trata de mantener nuestro ideal de la relacin social
y de luchar contra el comunitarismo (Hungton Post, 19-08-2016 Avant Nice,
les communes franaises qui ont interdit le burkini sur leurs plages; http://www.
huffingtonpost.fr/2016/08/19/burkini-plages-interdiction-nice-_n_11604624.
html), mientras que la presidenta del Frente Nacional, Marine Le Pen, considera
que se trata de una cuestin de orden pblico, ciertamente; pero ms all, se trata
de la esencia de Francia (20Minutos, 16-08-2016, Una docena de municipios ya
prohben el burkini en Francia; http://www.20minutos.es/noticia/2818216/0/
mujeres-multa-cannes-francia-burkini-playa/#xtor=AD-15&xts=467263).
105
GNEROS E SEXUALIDADES
106
INTERSEES E TANGENTES
Referencias
Acedo Penco, . (1997). El orden pblico actual como lmite a la
autonoma de la voluntad en la doctrina y la jurisprudencia. Anuario
de La Facultad de Derecho, 14-15, 323392.
Ascensin, E. (2008). Libertad de circulacin y orden pblico en
Espaa. Revista Para El Anlisis Del Derecho, (2), 119.
Blanco-Morales Limones, P. (2015). Una filiacin: tres modalidades
de establecimiento. La tensin entre la ley, la biologa y el afecto.
Bitcora Millennium DIPr., 1, 1-16.
Butler, J. (2007). El gnero en disputa. Barcelona: Paids.
Calvo Caravaca, A. L., & Carrascosa Gonzlez, J. (2007). Los matri-
monios entre personas del mismo sexo en la Unin Europea. Revista
Crtica de Derecho Inmobiliario, 700, 443475.
Campiglio, C. (2012). Los conflictos normo-culturales en el mbito
familiar, 4(Octubre), 521.
Campos, R. (2014). Pobres, anormales y peligrosos en Espaa (1900-
1970): De la mala vida a la ley de peligrosidad y rehabilitacin social.
En XIII Coloquio Internacional de Geocrtica. El control del espacio y
los espacios de control. Barcelona, 5-10 de mayo. Barcelona. http://
www.ub.edu/geocrit/coloquio2014/Ricardo Campos.pdf (accedido
el 26-08-2016).
Caravaca, A.-L. C., & Gonzlez, J. C. (2005). Derecho internacional
privado y matrimonios entre personas del mismo sexo. Revista de
Instituciones Europeas, vol. 1, 758824. http://eprints.ucm.es/7864/
(accedido el 26-08-2016).
107
GNEROS E SEXUALIDADES
108
INTERSEES E TANGENTES
109
GNEROS E SEXUALIDADES
110
GNEROS E SEXUALIDADES
Parte 2
112
INTERSEES E TANGENTES
Desesta-
bilizar os
gneros e
as sexua-
lidades
113
GNEROS E SEXUALIDADES
114
INTERSEES E TANGENTES
Trnsitos de Gnero
leituras queer/trans* da potncia do
rizoma gnero42
0. Desidentificaes e primeiras
impresses
Comecemos pelo detrs do ttulo, do avesso, como se queer43
fosse portugus e quisesse dizer deslizar categorias, gneros,
identidades e desejo que se complexificam, tornando-se mais
tortas, mais invertidas, deslizando como cido numa pedra
e corroendo-a um pouco, deixando rasto, marcando a pedra.
Um queer antes demais sensibilidade e trao, no identidade,
mas antes um trao de uma desidentificao (Muoz, 1999):
um modo de apropriar e reconstruir um texto culturalmente
42. Este texto foi anteriormente publicado na obra de Leandro Colling (2016). Ativis-
mos das dissidncias sexuais e de gnero. Salvador: EDUFBA e republicado aqui com
alteraes.
43. E por isso no vou o grafar em itlico. Vou mant-lo como se fosse portugus.
115
GNEROS E SEXUALIDADES
116
INTERSEES E TANGENTES
117
GNEROS E SEXUALIDADES
118
INTERSEES E TANGENTES
Necropolticas, potncia e
potestade de gnero: Espinosa
polindo nossas lentes
Antonio Gramsci (1992: 371), a partir da priso, avisa:
119
GNEROS E SEXUALIDADES
120
INTERSEES E TANGENTES
121
GNEROS E SEXUALIDADES
45. Sobre quem Maria Bethnia canta A Balada de Gisberta. A histria cruel de Gis-
berta com espancamento, tortura e afogamento da qual resultou a morte, deu origem
a uma campanha quer nacional, quer internacional, Justia para Gisberta, que ser
uma das primeiras de Transgender Europe contra violncia anti-trans.
122
INTERSEES E TANGENTES
123
GNEROS E SEXUALIDADES
124
INTERSEES E TANGENTES
125
GNEROS E SEXUALIDADES
126
INTERSEES E TANGENTES
127
GNEROS E SEXUALIDADES
128
INTERSEES E TANGENTES
129
GNEROS E SEXUALIDADES
130
INTERSEES E TANGENTES
131
GNEROS E SEXUALIDADES
46. Esse prefixo usado por grupos dentro do movimento trans* com determinadas
dimenses polticas. Contudo no espao desta teoria, a ideia de cis esconde mais do
que revela, dado que as pessoas no trans* tambm recorrem a tecnologias de gnero
e viajam no espetro dos gneros.
132
INTERSEES E TANGENTES
133
GNEROS E SEXUALIDADES
134
INTERSEES E TANGENTES
135
GNEROS E SEXUALIDADES
Referncias
Balzer, Carsten & Hutta, Jan Simon (2012). Transrespect versus
transphobia worldwide - A Comparative Review of the Human-
rights Situation of Gender-variant/Trans People. Berlim:
Transgender Europe.
Beauvoir, Simone de (1975). O Segundo Sexo. Lisboa: Bertrand
Bento, Berenice (2014). Brasil, pas do transfemnicidio. Artigos e
resenhas do Centro Latino-Americano em sexualidade e direitos
humanos. link: http://www.clam.org.br/uploads/arquivo/
Transfeminicidio_Berenice_Bento.pdf
Braidotti, Rosi (2011). Nomadic theory: the portable Rosi Braidotti.
New York: Columbia University Press.
Butler, Judith (1990). Gender trouble: Feminism and the subversion
of identity. New York: Routledge.
Butler, J. (1992). Bodies that matter: on the discursive limits of sex.
New York: Routledge.
Butler, J. (1997). The psychic life of power: theories on subjection.
Stanford: Stanford University Press.
Butler, J. (2005). Undoing Gender. New York: Routledge.
Butler, J. (2015). Senses of the subject. New York: Fordham University
Press.
Chau, Marilena (2006). Espinosa, poder e liberdade. In Atilio Boron
(ed.). Filosofia poltica moderna: de Hobbes a Marx. So Paulo:
Universidade de So Paulo.
Colling, Leandro & Pelcio, Larissa (2015). Deslocamentos
antropofgicos ou de como devoramos Judith Butler. Peridicus, 3,
1-6.
Deleuze, Gilles & Guattari, Flix (2007). Mil Planaltos: Capitalismo e
esquizofrenia 2. Lisboa: Assrio e Alvim.
Fanon, Frantz (1967). Black skin, white masks. London: Pluto.
Fausto-Sterling, Anne (2000). Sexing the body: gender politics and
the construction of sexuality. New York: Basic books.
Gordon, Avery (2008). Ghostly matters: haunting and sociological
imagination. Minneapolis, MN: Minnesota University Press.
Gramsci, Antonio (1992). Selections from the Prisons Notebooks.
New York: International Publishers.
Haraway, Donna (2002). O manifesto ciborgue: a cincia, a tecnologia
e o feminismo socialista nos finais do sculo XX. In Ana Gabriela
136
INTERSEES E TANGENTES
137
GNEROS E SEXUALIDADES
138
GNEROS E SEXUALIDADES
140
INTERSEES E TANGENTES
Limbos da
normatividade
Reflexes sobre o gnero humano nas
experincias de cross-dressing
141
GNEROS E SEXUALIDADES
142
INTERSEES E TANGENTES
143
GNEROS E SEXUALIDADES
144
INTERSEES E TANGENTES
145
GNEROS E SEXUALIDADES
47. Em 1492, Cristvo Colombo e a sua tripulao na sua invaso das Amricas quan-
do deparados com as prticas culturais das tribos nativo-americanas (incluindo as
146
INTERSEES E TANGENTES
tradies das pessoas Two-Spirit), por serem incompatveis com a bblia crist, mani-
festaram uma atitude condenatria, sacrificaram muitas vidas e procuraram eliminar
tais tradies com opresso e violncia (Bullough & Bullough, 1993). A tradio Two-
-Spirit permanece at aos dias de hoje, contudo com reduzida salincia.
147
GNEROS E SEXUALIDADES
148
INTERSEES E TANGENTES
149
GNEROS E SEXUALIDADES
150
INTERSEES E TANGENTES
151
GNEROS E SEXUALIDADES
152
INTERSEES E TANGENTES
153
GNEROS E SEXUALIDADES
Referncias
Allen, S. (2014). Whither the transvestite? Theorising male-to-female
transvestism in feminist and queer theory. Feminist Theory, 15 (1)
51-72. doi: 10.1177/1464700113515171
Amncio, L. (2003). O gnero no discurso das cincias sociais. Anlise
Social, XXXVIII (168), 687-714
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical
manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author
Braun, V., & Clarke, V. (2013). Successful qualitative research:
A practical guide for beginners. Los Angeles|London|New
Delhi|Singapore|Washington, DC: Sage Publications
Brando, A. M. (2009). Queer, mas no muito: gnero, sexualidade e
identidade nas narrativas de vida de mulheres. ex aequo, 20, 81-96
Bullough, V. L., Bullough, B. (1993). Cross Dressing, Sex and Gender.
Pennsylvania: University of Pennsylvania Press
Burt, S. (2012). My life as a girl. VQR, 88 (4) 203-211
Butler, J. (1993). Bodies that matter: on the discursive limits of sex.
New York: Routledge
154
INTERSEES E TANGENTES
155
GNEROS E SEXUALIDADES
156
GNEROS E SEXUALIDADES
158
INTERSEES E TANGENTES
Branquitude e
racializao do
feminismo
Um debate sobre privilgios48
159
GNEROS E SEXUALIDADES
160
INTERSEES E TANGENTES
A branquitude da categoria
mulher: tensionando discursos
no movimento feminista
A diversificao das concepes e prticas polticas
que a tica das mulheres dos grupos subalterniza-
dos introduzem no feminismo resultado de um
processo dialtico que, se, de um lado, promove
a afirmao das mulheres em geral como novos
161
GNEROS E SEXUALIDADES
162
INTERSEES E TANGENTES
163
GNEROS E SEXUALIDADES
52. A partir da dcada de 1990, os estudos sobre raa e racismo nos Estados Unidos
comeam a mudar seu enfoque, e novos olhares sobre o tema comearam a surgir.
O movimento de mudana nesses estudos deu-se quando os olhares acadmicos das
cincias sociais e humanas se deslocaram dos outros racializados para o centro so-
bre o qual foi construda a noo de raa, ou seja, para os brancos. Esses novos en-
foques foram chamados de estudos crticos sobre a branquitude (critical whiteness
studies). Apesar de os Estados Unidos serem pioneiros nos estudos sobre branquitu-
de, encontramos produes acadmicas sobre essa temtica na Inglaterra, na frica
do Sul, na Austrlia e no Brasil (Schucman, 2014, p. 45). No Brasil, os estudos sobre
branqueamento e branquitude no campo da psicologia emergem a partir da dcada
de 1990, atravs de Jurandir Freire Costa, Iray Carone, Maria Aparecida Bento e Edith
Pizza (Santos, Schucman, & Martins, 2012).
164
INTERSEES E TANGENTES
165
GNEROS E SEXUALIDADES
53. As minorias raciais variam nas diferentes partes do mundo. No Brasil, em funo
do processo colonizador promovido por Portugal, as raas negra e indgena consti-
tuem os principais grupos raciais que vm sofrendo racismo, extermnio, marginali-
zao e invisibilizao em diferentes nveis, desde o sculo XVI.
166
INTERSEES E TANGENTES
167
GNEROS E SEXUALIDADES
168
INTERSEES E TANGENTES
169
GNEROS E SEXUALIDADES
55. Conferir, por exemplo, o texto de Giovana Xavier, Branquidade, que horas ela
chega?, disponvel em: http://pretadotora.blogspot.com.br/2015/10/ler-tantos-
-pontos-de-vista-diversos-e.html, e de Stephanie Ribeiro, Afinal, o que leva os
Brancos adorarem Que horas ela volta?, disponvel em: http://www.geledes.org.br/
afinal-o-que-leva-os-brancos-adorarem-que-horas-ela-volta/
170
INTERSEES E TANGENTES
171
GNEROS E SEXUALIDADES
Consideraes finais
Neste texto, discutimos como o silenciamento de questes
raciais, que no explicitam a branquitude nos saberes e pr-
ticas do feminismo branco, excluem reflexes sobre hierar-
quias raciais presentes no movimento, contribuindo para a
marginalizao de experincias de mulheres no-brancas em
diferentes mbitos.
172
INTERSEES E TANGENTES
Referncias
Bento, M. A. S. Branqueamento e branquitude no Brasil Em I.
Carone, M. A. S. Bento (Orgs.) Psicologia Social do Racismo: Estudos
sobre branquitude e branqueamento no Brasil (pp. 25-57). Petrpolis,
RJ: Vozes.
Brah, A. (2006). Diferena, diversidade, diferenciao. Cardernos
Pagu, 26, 329-376.
Carneiro, S. (2003). Mulheres em movimento. Estudos Avanados,
17(49), 117-132.
Crenshaw, K. (1994). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity
Politics andViolence Against Wmen of Color. Em M. A. Fineman, &
R. Mykitiuk, The Public Nature of Private Violence (pp. 93-118). Nova
York: Routledge.
Haraway, D. (2004). Gnero para um dicionrio marxista: a poltica
sexual de uma palavra. Cadernos Pagu, 22, 201-246.
Haraway, D. (1995). Saberes Localizados: a questo da cincia para
o feminismo e o privilgio da perspectiva parcial. Cadernos Pagu,
5, 07-41.
Harding, S. (1993). Rethinking Standpoint Epistemology: What
is Strong Objectivity?. Em L. Alcoff, E. Potter (Eds.). Feminist
Epistemologies. Nova York: Routledge.
hooks, b. (2013). De mos dadas com minha irm: Solidariedade
feminista. In: Ensinando a Transgredir: A educao como prtica
da liberdade (pp. 127-150). So Paulo: Martins Fontes.
hooks, b. (1984). Black Women: Shaping Feminist Theory. Feminist
Theory from Margin to Centre. Nova York: South End Press.
Santos, A. d., Schucman, L. V., & Martins, H. V. (2012). Breve Histrico
do Pensamento Psicolgico Brasileiro Sobre Relaes tnico-Raciais.
Psicologia: Cincia e Profisso, 166-175.
Schucman, L. V. (2014). Entre o encardido, o branco e o branqussimo:
branquitude, hierarquia e poder na cidade de So Paulo. So Paulo:
Annablume.
Silva, C. da (2011). nibus Especial. Em Oh Margem! Reinventa os
Rios! So Paulo: Selo Povo Editora.
Truth, S. (1851). E no sou uma mulher? Akron, Ohio. Discurso
proferido na Conveno dos Direitos da Mulher. Disponvel em:
http://www.geledes.org.br/sojourner-truth-2/ Acessado em: 8 de
setembro de 2016.
173
GNEROS E SEXUALIDADES
174
INTERSEES E TANGENTES
Circuitos integrados?
Interseces de gnero, sexualidade e
gerao nas vivncias afetivo-sexuais de um
jovem e sua rede de convvio no nordeste do
Brasil.
Introduo
O presente estudo parte de uma pesquisa57 que foi desen-
volvida na Universidade Federal de Pernambuco UFPE,
Brasil, entre os anos de 2014 e 2015. Teve como objetivo ana-
lisar os significados e prticas produzidos sobre os campos
dos Direitos Sexuais (DS) e dos Direitos Reprodutivos (DR)
por mulheres e homens jovens e sua rede de convvio e apoio
(famlia, comunidade, escola, sistema de sade, amizade,
religio) em uma regio do Estado de Pernambuco, em pro-
cesso de intenso crescimento econmico. Analiticamente, a
pesquisa buscou salientar a interseco entre os marcadores
de gnero, sexualidade e gerao que se presentificam nas
vivncias afetivo-sexuais dos/das jovens desta regio.
57. Significados e prticas sobre os Campos dos Direitos Sexuais e dos Direitos Repro-
dutivos: uma anlise interseccional com mulheres e homens jovens e suas redes de
convvio em territrio de desenvolvimento econmico. Apoio CNPq/Brasil.
175
GNEROS E SEXUALIDADES
176
INTERSEES E TANGENTES
177
GNEROS E SEXUALIDADES
Sobre o Mtodo
Para o desenvolvimento da pesquisa buscamos subsdios no
debate feminista ps-estrutural (Butler, 2004; Haraway, 1995)
sobre o uso de categorias de desigualdade, a partir da noo
de interseccionalidade (Piscitelli, 2008; Nogueira, Saavedra
& Costa, 2008) e de subalternidade (Spivak, 2010). A noo de
interseccionalidade ajudou-nos a compreender e tratar dos
fenmenos sem os considerar como linhas paralelas que no se
encontram, ou como categorias que se sobrepem sem serem
relacionadas efetivamente. Seguindo a inspirao dos estudos
sobre subalternidade nos propusemos a pesquisar com jovens
ao invs de pesquisar sobre eles/elas (Castro, 2010), posicionan-
do-os/as como construtores do mundo no aqui e agora de suas
possibilidades de ao e entendimento da vida social.
178
INTERSEES E TANGENTES
179
GNEROS E SEXUALIDADES
180
INTERSEES E TANGENTES
181
GNEROS E SEXUALIDADES
182
INTERSEES E TANGENTES
Famlia
Diego indicou um de seus primos para participar da entre-
vista, um jovem de 20 anos que expressou um conjunto de
preocupaes com relao banalizao das relaes sexuais.
O discurso da banalizao regulado pela perspectiva etria
que qualifica a precocidade do ato sexual antes da vida adulta.
183
GNEROS E SEXUALIDADES
Amizade
A amiga entrevistada, de 17 anos, falou sobre como
so percebidas as relaes de amizade entre os/as
jovens na regio e foi possvel observarmos a forte
interferencia de valores sexistas: No aceita como
se fossem amigos, menino e menina se esto juntos
como se fossem namorados (entrevistado do cir-
cuito de Diego -Amizade).
184
INTERSEES E TANGENTES
Escola
O trabalho com o tema sexualidade nas escolas, embora
recomendado por instncias educacionais para um trata-
mento transversal, acaba se limitando a aulas de reas tradi-
cionalmente reconhecidas como especialistas da questo, a
saber, cincias e biologia, o que revela a matriz organicista de
compreenso da sexualidade. Historicamente o assunto tem
sido abordado pelo vis dos perigos e riscos que a vivncia
da sexualidade pode conter, isso porque a educao sexual
passa a ser recomendada nas escolas como forma que o
Estado encontrou para responder ao crescimento do numero
de casos de gravidez na adolescncia e infeco por HIV
(segunda metade do sculo XX).
185
GNEROS E SEXUALIDADES
186
INTERSEES E TANGENTES
Sade
A entrevistada indicada foi uma agente comunitria de sade
(ACS), de 48 anos, que falou um pouco sobre o acesso de jovens
ao posto de sade.
187
GNEROS E SEXUALIDADES
Consideraes finais
Os relatos sobre as vivncias sexuais construdos com Diego e
sua de rede de convvio, nos informam sobre aspectos relati-
vos s vivncias de outros/as jovens. As falas do jovem contri-
buem para o debate sobre iniciao/vida sexual e percebemos
que a forma como posicionam-se em relao questo da
preveno/contracepo - quando narra relaes sexuais sem
o uso de preservativo ou qualquer outro mtodo revela uma
fragilidade de alguns atores/atrizes da rede da qual faz parte.
Encontramos um modelo de famlia que no parece entender
como importante a abordagem de temas relativos sexuali-
dade do homem jovem, indicando a uma nuance de gnero.
Ao mesmo tempo, um modelo de escola que contraria Planos
que regem o campo da educao, reduzindo a discusso sobre
os direitos sexuais e reprodutivos a questes do biolgico e/ou
associando tal tema a vivncias de risco ou problema caso
da gravidez no planejada. Uma rede de sade que ainda no
encontrou uma forma de atrair jovens (mulheres e homens
em geral), de modo planejado e efetivo, para atendimentos
188
INTERSEES E TANGENTES
Referncias
Bardin, L. (1997). Anlise de Contedo. Lisboa: Edies 70.
Borges, A. L. V. & Schor, N. (2005). Incio da vida sexual na
adolescncia e relaes de gnero: um estudo transversal em So
Paulo, Brasil. Cad. Sade Pblica. 21(2), 499-507.
Bozon, M. (2004).Sociologia da sexualidade. Rio de Janeiro:
Fundao Getlio Vargas.
Brasil.(2000). Ministrio da Sade. Manual de Atendimento Sade
Integral de Adolescentes e Jovens. (4. ed.). Braslia.
Butler, J. (2004). The Force of Fantasy: Mapplethorpe, Feminism,
and Discursives Excess, em Sara Salih with Judith Butler (eds.). The
Judith Butler Reader. (pp. 183-203). Oxford: Blackwell Publishing.
Castro, L. R. de. (2010). Falatrio: participao e democracia na escola.
Coordenao: Lucia Rabello de Castro Rio de Janeiro: Contra Capa.
Corra, S. & Petchesky, R. (1996).Direitos sexuais e reprodutivos:
uma perspectiva feminista. Physis. Rio de Janeiro, v. 6, n. 1/2.147-177.
Franch, M. (2013). Amigas, colegas e falsas amigas. Amizade e
sexualidade entre mulheres jovens de grupos populares. Sexualidad,
Salud y Sociedad - Revista Latinoamericana. n.4 - 2010. 28-52.
189
GNEROS E SEXUALIDADES
190
GNEROS E SEXUALIDADES
192
INTERSEES E TANGENTES
Enviadescer
para produzir
interseccionalidades
193
GNEROS E SEXUALIDADES
194
INTERSEES E TANGENTES
195
GNEROS E SEXUALIDADES
196
INTERSEES E TANGENTES
197
GNEROS E SEXUALIDADES
198
INTERSEES E TANGENTES
199
GNEROS E SEXUALIDADES
Giovanni (2015), por sua vez, atenta para o fato de que as van-
guardas modernistas j apontavam para uma funo experi-
mental e disruptiva dos limites entre vida cotidiana, poltica
e arte. Essas fronteiras estariam borradas uma vez que os
artistas se apresentavam empenhados na busca de outras lin-
guagens que rompessem com a tradio. Inclusive, na viso
da mesma autora, citando Esposito, estaramos revivendo
hoje um momento semelhante quele com o aparecimento
do artivismo. Contudo, esse no um ponto pacfico entre os
artistas modernistas.
61. Ver FOUCAULT, M. (1975) Nietzsche, Freud, Marx/ Theatrum philosoficum. Porto:
Rs Limitada.
200
INTERSEES E TANGENTES
201
GNEROS E SEXUALIDADES
63. Essa postura da escritora j existia antes do interesse dela pela epidemia da AIDS,
o que pode ser constatado em sua entrevista ao programa de TV Voices de 1983. Dis-
ponvel em https://www.youtube.com/watch?v=9PcJR5MWrzc [acessado em 02 de
agosto de 2016]
202
INTERSEES E TANGENTES
64. J no Brasil, tivemos a temtica da AIDS invadindo obras como as de Caio Fer-
nando Abreu, entre outros. Contudo, o nico autodeclarado ativista da AIDS e escritor
brasileiro parece ter sido Herbert Daniel (Bessa, 2002).
203
GNEROS E SEXUALIDADES
204
INTERSEES E TANGENTES
205
GNEROS E SEXUALIDADES
206
INTERSEES E TANGENTES
207
GNEROS E SEXUALIDADES
208
INTERSEES E TANGENTES
O artivismo de Mc Linn
Como vimos, o ativismo sintonizado com perspectivas queer
aposta na possibilidade de desestabilizao das identidades,
na transformao social e na quebra de normas regulat-
rias. O propsito estranhar tanto as formas de fazer arte
quanto as formas de produzir ativismo. Essa perspectiva de
dialogar estreitamente e intencionalmente com um lugar de
abjeo pode ser assinalada como uma forte expresso dos
artivismos queer que pretendem enfrentar as imposies do
sistema heteronormativo.
209
GNEROS E SEXUALIDADES
210
INTERSEES E TANGENTES
211
GNEROS E SEXUALIDADES
68. Em seu clipe, Mc Linn grafa a palavra com s (enviadescer) e o autor da entrevista
grafou sem o s.
212
INTERSEES E TANGENTES
213
GNEROS E SEXUALIDADES
Referncias
Barbalho, A. (2006). No ar da diferena. Comunicao e informao,
V, 9, n 1, pp. 08-16.
Bessa, M. S. (1997). Histrias positivas: a literatura (des)construindo
a AIDS. Rio de Janeiro: Rocco.
Bessa, M. S. (2002). Os perigosos. Rio de Janeiro: Aeroplano.
Butler, J. (2015a). Quadros de guerra. Rio de Janeiro: Civilizao
Brasileira.
Butler, J. (2015b). Relatar a si mesmo. So Paulo: Autntica.
Butler, J. (2015c). Notes toward a performative theory of assembly.
London: Harvand University Press.
Butler, J. (2006). Vida precaria: el poder del dielo y la violencia.
Buenos Aires: Paids.
Butler, J. & Athanasiou, A (2013). Dispossession: the performative in
the political. Cambridge: Polity Press.
Caparica, M. (2016). MC Linn da Quebrada: o dio disfarado de
opinio to culpado quanto quem mata. Lado Bi, Recuperado
em 20 agosto, 2016, de http://ladobi.uol.com.br/2016/05/
mc-linn-quebrada-enviadecer/
Cysneiros, A. B. (2014). Da transgresso confinada s novas possi-
bilidades de subjetivao: resgate e atualizao do legado Dzi a
partir do documentrio Dzi Croquettes. Dissertao de mestrado no-
publicada. Universidade Federal da Bahia, Programa Multidisciplinar
de Ps-graduao em Cultura e Sociedade, Salvador, Brasil.
Colling, L. (2016). A emergncia do artivismo da dissidncia sexual e
de gnero no Brasil da atualidade. In: Garcia, P. C. & Thrler, D. (orgs.)
Erotizao da poltica e a poltica do desejo: narrativas de gnero e
sexualidades em tempos de clera. Salvador, EDUNEB, pp. 74-86.
Colling, L. (2015). Que os outros sejam o normal. tenses entre
movimento LGBT e ativismo queer. Salvador: EDUFBA.
Downing, J. D. H. (2002). Mdia radical: rebeldia nas comunicaes
e movimentos sociais. So Paulo: Senac.
Deleuze, G. & Parnet, C. (2004). Dilogos. Lisboa: Relgio Dgua.
Giovanni, J. (2015). Artes de abrir espao. Apontamentos para a
anlise de prticas em trnsito entre arte e ativismo. Cadernos de
Arte e Antropologia, Vol. 4, N 2, pp. 13-27.
Gramsci, A. (1975). Obras escolhidas. So Paulo: Martins Fontes.
Hollanda, H.B. (2004). Impresses de viagem. Rio de Janeiro:
214
INTERSEES E TANGENTES
Aeroplano.
Lrio, G. (2015). Br trans e a potncia do corpo performativo: conversa
com Silvero Pereira. Questo de crtica. Rio de Janeiro,Vol. VIII, pp.
263-272.
Lord, C. & Meyer, R. (2013). Art & queer culture. London: Paidon Press.
Mouro, R. (2015). Performances artivistas: incorporao duma
esttica de dissenso numa tica de resistncia. Cadernos de Arte e
Antropologia, Vol. 4, N 2, pp. 53-69.
Oliveira, J. M. (2013). Cidadania sexual sob suspeita: uma meditao
sobre as fundaes homonormativas e neo-liberais de uma cidadania
de consolao. Psicol. Soc. vol.25, n.1, pp.68-78.
Perra, H. (2014). Interpretaes imundas de como a Teoria Queer
coloniza nosso contexto sudaca, pobre de aspiraes e terceiro-
mundista, perturbando com novas construes de gnero aos humanos
encantados com a heteronorma. Revista Peridicus, Vol 1, n 2.
Puar, J. (2013). Prefiro ser um ciborgue a ser uma deusa:
interseccionalidade, agenciamento e poltica afetiva. Meritum, Belo
Horizonte, volume 8, nmero 2, pp. 343-370.
Raposo, P. (2015). Artivismo: articulando dissidncias, criando
insurgncias. Cadernos de Arte e Antropologia, volume 4, nmero
2, pp. 3-12.
Ridenti, M. (2000). Em busca do povo brasileiro. So Paulo: Editora
UNESP.
Rolnik, S. (2011). Cartografia sentimental - transformaes
contemporneas do desejo. Porto Alegre: Sulina/Editora da UFRGS.
Safatle, V. (2015). O circuito dos afetos. So Paulo: Cosac Naify.
Safatle, V. (2012). Grande hotel abismo: por uma reconstruo da
teoria do reconhecimento. So Paulo: Martin Fontes.
Santana, T. S. (2016). Outras cenas do queer brasileira: o grito
gongadeiro de Jomard Muniz de Britto no cinema da Recinfernlia.
Dissertao de mestrado no-publicada. Universidade Federal da
Bahia, Programa Multidisciplinar de Ps-graduao em Cultura e
Sociedade, Salvador, Brasil.
Sousa, A. N. (2016). Da epidemia discursiva era ps-coquetel: notas
sobre a memria da AIDS no cinema e na literatura. In. Anais do II
Seminrio Internacional de Memria Social. Rio de Janeiro, pp. 01 a 14.
Vidal-Ortiz, S., Viteri, M. A. & Amaya, J. F. S. (2014). Resignificaciones,
prcticas y polticas queer en Amrica Latina: otra agenda de cambio
social. Nmadas, n.41, pp.185-201.
215
INTERSEES E TANGENTES
Notas biogrficas
Alexandre Nunes de Sousa professor da Universidade Federal
do Cariri no Brasil e doutorando no Programa Multidisci-
plinar de Ps-graduao e Cultura e Sociedade. Integra o
grupo de pesquisa Cultura e Sexualidade (CUS) da UFBA.
E-mail: alexandrenunes@cariri.ufc.br
217
GNEROS E SEXUALIDADES
218
INTERSEES E TANGENTES
219
GNEROS E SEXUALIDADES
220
INTERSEES E TANGENTES
221
GNEROS E SEXUALIDADES
222
GNEROS E SEXUALIDADES
224