Você está na página 1de 12

Poesiapintura:AMquinadoMundodeDrummond

Esteartigoobjetiva,apsbrevedescrioeanlise,interpretaropoemadeCarlosDrummonddeAndrade
intituladoAMquinadoMundo,luzdaretricaantiga,reconhecendo,particularmente,anoodeut
picturapoesiscomoexpedienteretriconaconfecodotexto.[1]
Essahiptesedeleituraseevidenciaatravsdomodocomoamquinaseapresentaaoeulrico,comoo
decororetricoasrefernciasalegricasesletrasdossculosXIVaoXVIeumaprticadiscursiva
moderna,pormalusivasprticasseiscentistasesetecentistasestopresentesnotexto.Maisdoque
analisareinterpretar,nopoema,osujeitopoticoparticularmenteouosujeitoemgeral,centroda
discussomodernista,essaleiturapretendefocalizar,emespecial,afiguraodapresenaedaformade
apresentaodamquinadomundofrenteaosujeito.
Noseestpropondoleropoemacomobarroco,neobarroco,muitomenosafirmandoqueCarlos
DrummonddeAndradeumpoetaquepossaserclassificadocomotal.Essaafirmaoseriaimprudncia
eanacronismoobviamente.
Nosedeseja,portanto,tecernenhumtipodereflexoquantofiliaoliterriadopoetadeClaroEnigma,
nemquestionarsuaposiomodernanaliteraturabrasileira.Porm,possvelverificar,naleiturado
poema,odesenho(disegno)eumaconstruoretricadalinguagemquesereferemaAristtelesea
Horcio:lugarescomunsnossculosXVII/XVIII,tambmcitadoseincludosnopoemadeDrummond.
Desadaumproblemasecoloca:emboraacrticaliterrianoBrasiltenhaobservadoaspectos
classicizantesnopoetamineirodeItabira,[2]comorelacionarumescritormodernista/modernosprticas
letradasdossculosXVII/XVIII,aoquesecostumachamardebarroco,semcairnoridculo,na
imprudnciaenoanacronismo,defeitosintolerveisnacrtica?Noentanto,aosolhosdequemcom
frequnciaestenvolvidoeenvoltoporleiturasseiscentistasesetecentistas,avisopareceamaneirarse
eestesujeitoveenxerga,quaseque,emsincronicidade,refernciasaosculoXVIInoqueolha.
Poroutrolado,aolerAMquinadoMundo,poemapertencenteaolivroClaroEnigma,[3]encontreichave
paraainterpretaoqueproponho.Dessemodobusco,conformevoudemonstrar,referncias,visveisno
poema,relativasaosperodoschamadosdeRenascimentoedeBarroco.Procureimecercareme
guarnecerdetextosquemeapoiassememeautorizassemanalisarasalusescontidasnosversosde
Drummond,emconjuntoaumavozanalticaquejapontavaparaaquestopictricanessepoema,[4]
masnopensavanadoutrinadaproporodecorosadosefeitos,outpicturapoesis,comocomprovvelno
poemaemquesto.
Ditoisto,aquiloquepareciaabsurdo,anliseimpressionista,ouseassemelharaoqueocorreuaGregrio
deMatosGuerra,nocasoconcretistatropicalista,[5]estafastadodeminhaanlise,jquenoadmito,
chamarDrummonddebarrocooucoisaqueovalha,masverificarque,porumaquestode
verossimilhanaeporumproblematemticoeconceitualsobreamquinadomundo,opoetautiliza
refernciasquatrocentistas,quinhentistaseseiscentistas/setecentistas,numatcnicadeinclusoecitao
para,adequadaeretoricamente,comporseuintertextotexto,umpoemamoderno,referenteaomitoe
alegoriadasalegorias,cujainterlocuosedpormeiodeumaprimeirapessoa/mito.
Ento,proponho:soalgumaslaudasdeartigoeotantodeanestesiaqueoleitorprecisartomarouamos

umpoucodemsica,visitemosnoescuroasimagensdopoemachavedeClaroEnigmaeo
redescobriremos.
Sentomeemfrenteaomeucomputadorscincohorasdatarde,epassoasmosnumaformanada
insegura:oquadragsimosextopoemadochamadoterceiroDrummond,[6]cujottulotambmnomeiaa
sextaeltimapartedolivroemqueestinserido.AMquinadoMundo,poemapublicadopelaprimeira
veznarevistaAOrdem,emnovembrode1949,[7]saltavista,comocomposio,apartirdosseustrintae
doistercetos,descritoseanalisadosporJosGuilhermeMerquior,entreoutros.[8]Ocrticoclassificaesses
versosdeclssicos,nonomodeloencadeadodeDante,masdotadosdearcabouonarrativo,sem
precedentesnalricabrasileira.Nessasestrofes,encontramseapenasseisperodos,[9]umavezqueo
enjambementmuitofrequente.JosGuilhermeMerquiorverificaopredomniodoencadeamentosinttico
sobreoestrficodortmicosobreomtrico.[10]Essesseisperodosdividiriamasetapasnarrativasdo
poema.
Aprimeira,estendendosedoprimeiroaononoverso,apresentaemquetemporalidadesefaranarrativa:
()Ecomoeupalmilhassevagamente
UmaestradadeMinas,pedregosa,
enofechodatardeumsinorouco
semisturasseaosomdemeussapatos
queerapausadoesecoeavespairassem
nocudechumbo,esuasformaspretas
lentamentesefossemdiluindo
naescuridomaior,vindadosmontes
edemeuprprioserdesenganado().[11]
Astrsestrofesiniciaispreparamoleitorparaoacontecimentodopoema.Somentenaquartaestrofe,a
mquinadomundoaparecer,noentanto,contextualizada.Assim,quandooprimeiroperodosefechano
quartoterceto,sabemosqueosujeitovinhavago,pausadoelento,nomaisimpedidodecaminharpor,
apenas,umapedranocaminho,[12]umobstculodoprimeiroDrummondmodernista,masporuma
estradapedregosaengreme.
()amquinadomundoseentreabriu
paraquemdearomperjseesquivava
esdeoterpensadosecarpia()
Osegundoperodopodeserdescrito,contandoseodcimoterceiroverso,naquintaestrofe,ato
vigsimoprimeiroverso,stimoterceto.Nele,amquinadomundoestposta,configurada:
()Abriusemajestosaecircunspecta,
sememitirumsomquefosseimpuro
nemumclaromaiorqueotolervel
pelaspupilasgastasnainspeo
contnuaedolorosadodeserto,
epelamenteexaustadementar

todaumarealidadequetranscende
aprpriaimagemsuadebuxada
norostodomistrio,nosabismos()
Noentanto,admito,hoprincpiodocolquioentreomitoeosujeitoandarilho,acontardoversotrintae
seisaoquarentaeoito,dadcimasegundaestrofedcimasexta,pertencenteaoterceiroperodo:
()Abriuseemcalmapura,econvidando
quantossentidoseintuiesrestavam
aquemdeosterusadoosjperdera
enemdesejariarecobrlos,
seemvoeparasemprerepetimos
osmesmossemroteirotristespriplos,
convidandoosatodos,emcoorte,
aseaplicaremsobreopastoindito
danaturezamticadascoisas,
assimmedisse,emboravozalguma
ousoproouecoousimplespercusso
atentassequealgum,sobreamontanha,
aoutroalgum,noturnoemiservel,
emcolquioseestavadirigindo:
Oqueprocurasteemtiouforade
teuserrestritoenuncasemostrou,
mesmoafetandodarseouserendendo,
eacadainstantemaisseretraindo,
olha,repara,ausculta:essariqueza
sobranteatodaprola,essacincia
sublimeeformidvel,mashermtica,
essatotalexplicaodavida,
essenexoprimeiroesingular,
quenemconcebesmais,poistoesquivo
serevelouanteapesquisaardente
emqueteconsumisteV,contempla,
abreteupeitoparaagasalhlo().
Chegamos,pois,metadedopoema,centrodoquepoderamosconsideraroconflitonarrativo,conquanto
amquinalana,emseudiscurso,asmarcasdaquiloaqueveio,gerando,noquartoperodo,estrofes
dezessetevinteetrs,versosquarentaenoveasessentaenovereaeseconsequnciasdasuafala
queecoamnanatureza,nasesferasfsicasemetafsicashumanas,generalizadaspelopronometudo(v.
67),apslongaenumerao:

()Asmaissoberbasponteseedifcios,
oquenasoficinasseelabora,
oquepensandofoielogoatinge
distnciasuperioraopensamento,
osrecursosdaterradominados,
easpaixeseosimpulsoseostormentos
etudoquedefineoserterrestre
eseprolongaatnosanimais
echegasplantasparaseembeber
nosonorancorosodosminrios,
dvoltaaomundoetornaaseengolfar
naestranhaordemgeomtricadetudo,
eoabsurdooriginaleseusenigmas,
suasverdadesaltasmaisquetantos
monumentoserguidosverdade
eamemriadosdeuses,eosolene
sentimentodemorte,quefloresce
nocauledaexistnciamaisgloriosa,
tudoseapresentounesserelance
emechamouparaseureinoaugusto,
afinalsubmetidovistahumana.().
Agora,porsuavez,noquintoperodoestrofesvinteequatrotrinta,versossetentaanoventaoleitor
estfrenterecusadopoeta,incapacitadodecompreenderosobrenaturalesobrehumano,e
desdenhosodamquinaedesuaepistemologia,aobaixarosolhoseesquivarse.
()Mas,comoeurelutasseemresponder
atalapeloassimmaravilhoso,
poisafseabrandara,emesmooanseio,
aesperanamaismnimaesseanelo
deverdesvanecidaatrevaespessa
queentreosraiosdosolindasefiltra
comodefuntascrenasconvocadas
prestoefrementenoseproduzissem
adenovotingiraneutraface
quevoupeloscaminhosdemonstrando,
ecomoseoutroser,nomaisaquele
habitantedemimhtantosanos,
passasseacomandarminhavontade

que,jdesivolvel,secerrava
semelhanteaessasfloresreticentes
emsimesmasabertasefechadas
comoseumDomtardiojnofora
apetecvel,antesdespiciendo,
baixeiosolhos,incurioso,lasso,
desdenhandocolheracoisaoferta
queseabriagratuitaameuengenho().
Oquintopontofinaldopoema,clmaxnarrativo,preparaasvistasdoleitor,nomenoscansado,fatigadoe
descrente,paraumdesfechoqueseestabelecenasestrofestrintaeumetrintaedois,cujotraadofazo
sextoeltimoperodo.Aessaaltura,aescuridoqueseconstruanapaisagemenosentimentodomundo
edesidopoeta,fechasedevezeosujeitosegueseudesgnioenoopropostopelodesenhoda
mquina,conformeseverificarnaanliseeinterpretaoqueproponho,apsotrminodadescriodo
poemaedeumabreverevisitaoanlisedeMerquioredeBosi.[13]Entretanto,transcrevoosdois
ltimostercetosdoprimeiropoemadasextapartedolivroClaroEnigma:
()Atrevamaisestritajpousara
sobreaestradadeMinas,pedregosa,
eamquinadomundo,repelida,
sefoimiudamenterecompondo,
enquantoeu,avaliandooqueperdera,
seguiavagaroso,demospensas().
Dessemodo,otextodeDrummond,convidarecepoapassearporseisgrandesncleosde
pensamentoseideiasquevodasolidodopoetaandarilhotomadopelodesenganonumaprosaica
estradamineira,passandopelachegadaeapresentaodamquinadomundoeseudiscursocomtodoo
universodeconhecimentoquesedescortina,atarecusadosujeitodesdenhosoeosumirdamquina,
cujoacanhamentotambmdesenhadopelopoetanessacomposio.
Chegaumtempoemquenoadiantamaisdescrever,tempodeabsolutadepuraodamatria
observada.Assim,aanlisequenofiz,atagora,fazsenoporsimesma,mascomapoiodeJos
GuilhermeMerquior,[14]emprimeiroplanoe,deAlfredoBosi,[15]numsegundoplano,ambosde
fundamentalimportnciaparaintelecodopoemasobreoqualnosdebruamos.Emboraadmitaque,ao
descreveropoema,substratosdeanlisetenhamescapado,quandopinceleicadaumadaspartespelas
quaisopoemasesubdivide,nasintaxedesubordinaoqueoorganizouemseisperodos.
EmARazodoPoema,[16]MerquiorconsolidaaimagemdeCarlosDrummond,vistoapartirdapublicao
deClaroEnigma,conformeleitoresecrticososquaisnocita,comosendoadeumterceiroDrummond.
Depoisdohumorismoedosaspectossociais,agora,opoetasemostratransformadoporumpessimismo
semiclssico,cujaformadopoemasatisfazmimeticamentetemtica.DessemodoMerquiordemonstra
que,emconformidadepremissadequeaformaeocontedonopodemsedesgrudar,opoemahabita
umsblocodesignificaes.
Ocrticotranscreve,noseuensaio,otextonantegra,para,somenteento,destacandoestrofes

convenientessuaargumentao,analisareinterpretaraobrapotica.AleituradeJosGuilherme
entendeamquinadomundodrummondianacomoalegrica,sem,contudo,explicitarqueconceitotemde
alegoria.Poroutrolado,estabeleceoposioentreasmquinasdeDanteeCameseamquinade
Drummond,emrazodotipodesujeitoexpostoaessaltima,demonstrandoostrechosemqueopoema
dialogacomosautoresdaDivinaComdiaedeOsLusadas.Eargumenta:
()AocontrriodeDante,nonossotristeandarilhonoaspiravisomstica.Paraele,avidadoesprito
nainterioridade,noclidorefgiodosentimento,nolhesatisfazosdesejos.Acontemplaomstica
umadasformasdainfelicidadedaconscincia.().[17]
AosereferiraCames,noensaioAmquinadomundodeDrummond,[18]Merquiorafastaopoeta
mineirodosignificadocontido,navisodamquina,noltimocantodeOsLusadas:
()Aoconhecimentopelareligioepeloamor,oviajantemineirocontrapeuminvencvelpessimismo
epistemolgico.Rejeitavoluntrioacinciarara,inumana,hermticaesacra.Quandoafastaoformidvel
oferecimento.().[19]
Figuraoesta,presenteemCames,quandoVascodaGamatemconcedidaavisosecretaetotal,sobo
signodeVnus.
Percebo,nestaargumentaoquedesfiguraaalegorianamquinadrummondiana,oenfoquequerecai
sobreosujeito,assimsejustificandoapagarasrefernciasalegricasemitolgicasnopoetadeItabira,e
noconceituaralegoria.Noentanto,sedirecionarmososolhosmquina,emespecial,notaremosqueas
refernciasestopostas,deacordocomminhainterpretaoque,aosefazer,privilegiaresseaspecto
esorejeitadaspelosujeitojuntamentecomoprprioobjeto,aindaqueopoetaasincluanodilogoentre
ostextoschamadosdeclssicoseoseuprpriotextomoderno.
Apstransitar,menospalmilhadoenumcaminhonadapedregoso,pelastrintaeduasestrofesdopoema,
olhandocomlentesdeaumentoedetalhandoaescritadeDrummondconformemeapoieinaprimeira
partedemeutexto,eanalisarosujeitocontemporneofrentemquina,JosGuilhermeMerquiorconclui
noserpossvelafirmarqueotextonegativista,emvirtudedeocorrer,tosomente,ainviabilidadedeum
conhecimentodotipopropostopelamquina:sobrenatural,sobrehumano,extrahumano.Drummond
admite,pois,ofracassohumanoparatoaltoconhecimentoenosdizeresdocrtico:
()Arecusadecididadessaviaapresentacomoalternativaparaosfracassosdoespritohumanoest,
maisdoqueplasmadanosseusversos.facultadover,portrsdocerradopessimismodeDrummond,um
nomenoscompactohumanismo.().[20]
Emoutrotrabalho,Merquior,apoiandoseemSilvianoSantiago,[21]reconhecearefernciabarrocano
iniciodopoema,quandoopoetadescreveocu:()aalmaexperimentaumdesenganobarroco,
despojadodetodacrena.().[22]E,tornamaisclarasasoposiesentreospoetasqueseocuparamde
taltpica:
()amquinadomundocamonianaumobjetomecnico,calcadopelohumanistaCamessobreafsica
doRenascimento,aopassoqueamquinadeDrummondnopassadeumapocalipsealegrico.Aoque
poderamosacrescentaroalcancediversodasduasmquinas.().[23]
Aquitambmnoficapostuladooconceitodealegoria,mesmoqueMerquiorafirmeserasignificao,em

Cames,cosmolgicaehistricaeaocontrrio,emDrummond,ontolgica,oconhecimentodavida.
Interpretoamquinadomundo,emquecircunstnciaseja,semprecomoalegrica,nosentidode
substituiodopensamento,deumprocedimentoretricoqueafirmaumapresenainabsentia,[24]
incluindonessecasocosmologia,histriaeontologia,enoapenasontologiacomoquerMerquior.
Nessesentido,aumentandoalente,quemeutilizareidoconceitodeutpicturapoesis,eaproximarei,num
grauconveniente,ointelectoqueamquinadomundoexigeparasuacompreenso,ouseja,deacordo
comafiguraodamquina,edomodocomoelaseapresentaaoeulricofarseianecessrioum
intelectoanglico,emrazodesomenteoanjoconhecerdiretamenteouniversal,[25]enssabemos,o
anjodopoetaaquianalisadotortoedessesquevivemnasombra.Aquestonomaisarecusa,masa
impossibilidadedeentendimentodetalevento:tenhoumahiptese,masnoosentimentodomundo,uma
leiturapossvelparaumpoemadeCarlosDrummonddeAndrade,noobstantetenhoquepercorreras
observaesdeAlfredoBosi,antesde,finalmente,proporaoleitorasprometidasalusesaousodatpica
epifnicamquinadomundodasletrasdossculosXIVaoXVIII,eaexplicaodevidadoutpictura
poesisquedetectonopenltimopoemadeClaroEnigma.
Nosegundoplanodeapoioleitura,apontoasconsideraesfeitasporAlfredoBosi,sobreopoemaem
foco,noseulivroReflexessobreaArte.[26]Ali,Bosientendeopoemacomoumanarrativadeteor
metafsico,
()naqualoeupotico,palmilhandoumaestradadeMinaspedregosa,agraciadopelodomsbitodo
universoqueseabressuasretinasfatigadaselheconcedeavisodosseusmistrios().[27]
Novejonecessidadederefazeroenredodetalnarrativa,umavezqueahistriaentendidaporBosia
mesmaquejseglosounomeutexto,havendo,pois,aspectosinterpretativosquediferem,umpouco,de
Merquior,pormreiteramosentidoalegricoealusivodecertoecorenascentistaebarroconopoema
analisado.
AlfredoBosiserefereepifania,conscinciaperfuradadosujeitoeaoprocessodefiguraopeloqual
ocorreoevento.Essafiguraosermelhorexploradapormim,quandofizeraaproximaodapoesia
comopintura,hiptesebsicadesteartigo,aindaquediscursoverbalepictricojtenhamsidoapontados
peloensastadeCueInferno,cujacomprovaoocorreaoarticularoconceitodeimagomundi[28]pelo
qualamquinaapareceaosujeito.
EntreasconsideraesdeBosi,est,ainda,reconhecersinaisdesubjetividadenopoema:()Oprimeiro
sinaldesubjetividadesednoversodeentrada,Ecomoeupalmilhassevagamente,emqueoadvrbio
demodoindicapassoindeciso().[29]Oestadodeespritodosujeito,emconjuntoaoestadodecoisas
descritopelanaturezacomporiamoquadroemqueasituaoocorre,misturandoasrefernciasdomundo
exterioredouniversoontolgicodopoeta.Assim,cudechumboeasavespretasdoanoitecer,a
escuridodosmontes,aliamseaoserdesenganado,numandardificultosoenotrajetoqueseassemelha
aoandardesuavidainteira,noestreladavidainteira,masdesengao[30]davidainteira.
Bosiidentifica,nessequadro,omundoempricoeouniversocomototalidademetafsica,natenso
eu/universo,nomeados,porumlado,pelapaisagemmineirae,poroutro,medianteodiscursodadiferena,
ooutrodiscurso,aalegoria.[31]Ficavisvel,portanto,queaosolhosdeBosi,noimportandoquesujeito
seja,amquinaalegrica,nosentidodasubstituio,propondoomundocomoenigma,poisdizsemvoz

alguma:
()Umavisonofundoabstrataeincolor,umavisoquenomostra,masdefine,comoasalegorias
barrocasquegravaramnosoclodaesttuaalegendadasuadecifraointelectual:Avaritia,Cupiditas,
Melancholia().[32]
Chegaumtempoemquenoadiantamaisdizerooutro,tempodeabsolutacitao,entoacitaose
tornaintil.precisorecolocaraproposta.Noinciodesseartigo,sugeriqueemborahavendotpicas
relativasaosujeitopotico,acausadarecusadessesujeitofrentemquinadomundo,enfimauma
anliseinterpretativaquedessecontadosentidogeraldopoemaseriapertinenteobservaremespeciala
figuraodapresenaeaformadeapresentaodamquinadomundofrenteaosujeito,numolhar,
privilegiadamente,paraoeventoenoparaatestemunhadele.
AfirmeiserpossvelvislumbraralusessletrasdossculosXIVaoXVII/XVIIInopoemaearticularessas
presenasalusivasealegricascomoconceitodeutpicturapoesis.Sendoassim,devoconceituar
alegoria,explicarapoesiacomopintura,conformeadotei,edemonstraremquepartesdopoemaocorre
menoaessesaspectos,aindaqueoschamadosRenascimentoeBarrocoestejamparcialmente
destacadospelasminhascitaesdeMerquioreBosi.
Alegoria:emqueconchaougrutaquedasconceituada?Utilizo,naleituradesseexemplardoterceiro
Drummond,oconceitodealegoria,conformepropeHansen:
()comoprocedimentoretrico,aalegoriasubentendeoprojetodeafirmarumapresenainabsentia
coisaqueseexacerba,porexemplo,nossculosXVIeXVIImaneiristasebarrocos.Maisfortemente,ela
serveparademonstrar(addemonstrandum),poisevidenciaumaubiquidadedosignificadoausente,oqual
sevaipresentificandonaspartesenoseuencadeamentonoenunciado().[33]
Dessemodo,amquinadomundoaparece,aopoetacaminhante,comoapresenadeumaausncia,ela
nosomenteodesenhoquesefiguranocuefazsombranorostodolocutordopoema,mastambm
umsignificadosegundo,presentificadopelaspartesenoseuenunciado.Notoqueelaseentreabre,em
meioaumapinturaquedestacaaves,cudechumbo,formaspretas,pormmajestosaecircunspecta,
sememitirsomimpuro,nemclaromaiorqueotolervel.Assim,perceboumacertamedidabemdosada,
semretoques,outraadocorrigvelretoricamente,adequada,decorosaqualidadesdiscursivase
pictricasimitadasnochamadoBarroco.Abriuseemcalmapura,discreta,portanto,numaordem
geomtricaehierarquizada,cujaimagemrelacionoaochamadoRenascimentoeaorostodeMonalisa,
perspectiva,aopontodefugaeosinfinitosredondosdemasdorosto,olhos,testa,corpomsticocatlico
doAntigoRegime.Maspesada,emcudechumbofnebre,comoexquiadapossibilidadeepifnica.
Presominhaclasseeminhaopoterica,voudebrancoporumabrevssimaexplicaodotermout
picturapoesisparaconcluir,explicitandominhahiptese.OconceitoencontradoemHorcio,emsuaarte
potica.[34]Tratasedaafirmaodeumlugarcomumnasrepresentaesdiscursivasdossculos
XVII/XVIII,pressupondoquesoanjoconhecediretamenteouniversale,peloavesso,oconhecimento
humanotericoeanlogo,nodivino,casoocorridocomDrummondfrenteaoespetculooferecidopela
mquinadomundo,cujosmeiosindiretosparaafiguraodaideiademquinasoretricos/alegricos.
Essaprticaderepresentaoordenaodecoro,comoafirmaHansen,()naemulaodeobras()que
fazemparalelodepinturaepoesia().[35]JooAdolfoHansentranscreve,emseutextosobreaalegoria,
[36]otrechohoracianoquejulgocentralparainterpretar,nopoemadeDrummond,aquestoda

semelhanaentrepoesiaepintura,acomearpelottulodolivroemqueostercetosdeAMquinado
Mundoseinsereme,principalmentenomodocomoopoetarepresentouamquina.Portanto,destacoos
versoshoracianosdesuapoticaparaverificaraaproximaoqualmereferi:
()Poesiacomopinturaumatecativamais,
setedetnsmaispertooutra,se
tepesmaislongeestapreferea
penumbraaquelaquerersercontemplada
emplenaluz,porquenotemeoolhar
penetrantedocrticoessaagradouuma
vezessaoutra,dozevezesrepetida,
agradarsempre.().[37]
OconceitopermitiumeleropenltimopoemadeClaroEnigmaestabelecidoanalogamentepinturauma
vezqueenigmapropeapenumbradapoesiaemplenaluzdodiadapintura.Edelongequea
mquinasemostra,eclara.Edepertoqueserecebeopoema,eescuroehermtico.Ento,categorias
horacianas,comodistnciaeclaridade,estocolocadasnopoemaquedizapresentaramquinaauma
coorte(sic)(estrofe10),ummundohierarquizadodoqualopoetaetudoasuavoltafazemparte,
incluindoasalusestrazidaspelotextodrummondiano.
Assim,possvelretirardezitenslexicais,tambm,alusivosrepresentaodenominadabarroca:acor
preta,aescurido,odesengano,amajestade,oclaro,osenigmas,oreinoaugusto,omaravilhoso,a
semelhanaeoengenho,[38]juntamenteaosentidoimagticopormeiodoqualoespetculodiscursivo
realizadopelopoetasedconformearacionalidadenousodoornatoedaagudezadeDrummond.Uso
quesedcomoecfrase,poisdotadodeenargeia,devivacidade,ouvividez,tcnicadeprdiantedos
olhosdarecepoaquiloquesequerdaraperceber,fazerver,tornarvisto,noapenaslidoououvido.
Aecfrase,almdeumgneropoticodescritivo,anterioraFilstrato,umprocedimentoelocutivogeral.
Entendidacomodescriptio,umexpedienteretricoutilizadonadescrio/evidenciaodetpicascomo
asdelugar,pessoa,fsico,aes,carteretc.Atcnicaamplificaodiscurso,fazendose,nouso,ornato
instrutivo.
Comopintura,AMquinadoMundo,deDrummond,poemaquepodeserlidocomoecfrase.Nolimite,
ecfrsico.

REFERNCIAS
ANDRADE,CarlosDrummondde.Amquinadomundo.In:RevistaAordem,novembrode1949,s/l,
s/c.e.
___________.ClaroEnigma.RiodeJaneiro:JosOlympio,s/d.
BOSI,Alfredo.Reflexessobreaarte.SoPaulo:tica,1991.
CAMPOS,Haroldode.OSequestrodoBarroco.Bahia:FundaoCasadeJorgeAmado,1992.
________.AMquinadoMundoRepensada.SoPaulo:AteliEditorial,2000.
FRANCHETTI,Paulo.FuneseDisfunesdaMquinadoMundo.EstadodeSoPaulo.SoPaulo,
24set.,2000.Caderno2.
HANSEN,JooAdolfo.Alegoria:construoeinterpretaodaMetfora.SoPaulo:Atual,1987.

________.UtpicturapoesiseverossimilhananadoutrinadoconceitonosculoXVII.In:_Para
SegismundoSpina:Lngua,Filologia,Literatura.SoPaulo:EDUSP,1995.
________.AMquinadoMundo.RevistaSibila.Disponvelem
www.sibila.com.br/mapadalingua12maquinadomundo.html.
HORCIO.Artepotica(EpistulaadPisones).In:APoticaClssica(Aristteles,Horcio,Longino)
introd.DeRobertodeOliveiraBrandotrad.JaimeBruna.SoPaulo:Cultrix/Edusp,1981.
MERQUIOR,JosGuilherme.Razodopoema.RiodeJaneiro:CivilizaoBrasileira,1965.
___________.VersoUniversoemDrummond.RiodeJaneiro:JosOlympio,1975.
PCORA,Alcir.OBigBangMstico.FolhadeSoPaulo,SoPaulo,24set.,2000.CadernoMais!

Notas
[1]Cf.ANDRADE,CarlosDrummondde.Amquinadomundo.In:ClaroEnigma.RiodeJaneiro:Jos
Olympio,s/d.Esteartigo,emboraescritoem1997,permaneceuinditoathoje.Escrevionumtempoem
queHaroldodeCamposnohaviaaindapublicadoAMquinadoMundoRepensada,AlcirPcoraePaulo
Franchettidesselivronohaviamfeitocrtica,muitomenosJooAdolfoHansenhaviapublicadoseutexto
AMquinadoMundo.Discussesquefogemaoslimitesdesteartigo.Cf.CAMPOS,Haroldode.A
MquinadoMundoRepensada.SoPaulo:AteliEditorial,2000.Cf.PCORA,Alcir.OBigBangMstico.
FolhadeSoPaulo,SoPaulo,24set.,2000.CadernoMais!Cf.FRANCHETTI,Paulo.Funese
DisfunesdaMquinadoMundo.EstadodeSoPaulo.SoPaulo,24set.,2000.Caderno2.Cf.
HANSEN,JooAdolfo.AMquinadoMundo.RevistaSibila.Disponvelem
www.sibila.com.br/mapadalingua12maquinadomundo.html.
[2]EsseaspectoclassicizantenopoetafoidebatidoemauladoprofessorAlcidesVillaaeencontrado
tambmnolivroRazodopoemadeJosGuilhermeMerquior,p.77.
[3]Poemapublicadoemlivroem1951.
[4]BOSI,Alfredo.Arteexpresso.In:Reflexessobreaarte.SoPaulo:tica.
1991,p.4968.
[5]RefiromeclassificaodeHaroldodeCamposqueclassificaGregriodeMatosdeconcretista.
CAMPOS,Haroldode.OSequestrodoBarroco.Bahia:FundaoCasadeJorgeAmado,1992.
[6]MERQUIOR,JosGuilherme.AmquinadomundodeDrummond.In:Arazodopoema.Riode
Janeiro:CivilizaoBrasileira,1965,p.7788.
[7]interessantenotarqueessapublicaotrazescolhaslexicaisdiferentesdasapresentadasna
publicaode1951.
[8]Op.cit.
[9]Versos1121321224849697090e9196.
[10]Op.cit.p.82.
[11]Utilizeiaediode1951portersidoaquelaquefixouopoema.

[12]AintertextualidadecomopoemaNomeiodocaminhoevidenteejfoiapontadaporSilviano
Santiago.apud.MERQUIOR,JosGuilherme.VersouniversoemDrummond.RiodeJaneiro:EditoraJos
Olympio.1975,p.185.
[13]Asduasrefernciasjforamcitadasanteriormente.
[14]MERQUIOR,JosGuilherme.AmquinadomundodeDrummond.In:Arazodopoema.Riode
Janeiro:CivilizaoBrasileira.1965,p.7788.
[15]Op.cit.
[16]MERQUIOR,JosGuilherme.Op.cit.
[17]Idemibidem,p.86.
[18]Idemibidem,p.7788.
[19]Idemibidem,p.86.
[20]Idemibidem,p.88.
[21]MERQUIOR,JosGuilherme.VersouniversoemDrummond.RiodeJaneiro:EditoraJosOlympio.
1975,p.185190.
[22]Idemibidem,p.186.
[23]Idemibidem,p.188.
[24]HANSEN,JooAdolfo.Alegoriaconstruoeinterpretaodametfora.SoPaulo:Atual.1987,
p.15.
[25]HANSEN,JooAdolfo.UtpicturapoesiseverossimilhananadoutrinadoconceitonosculoXVII.In:
ParaSegismundoSpina:lnguafilologiaeliteratura.SoPaulo:Edusp.1995,p.201214.
[26]BOSI,Alfredo.Op.cit.
[27]Idemibidem,p.61.
[28]Idemibidem
[29]Idemibidem,p.62.
[30]Termoespanholetpicaseiscentistaparaoestadodecoisasconfirmadonopoema.
[31]BOSI,Alfredo.Op.cit.,p.62.
[32]Idemibidem,p.64.
[33]HANSEN,JooAdolfo.Alegoriaconstruoeinterpretaodametfora.SoPaulo:Atual.1987,
p.15.
[34]HORCIO.Artepotica(EpistulaadPisones).In:APoticaClssica(Aristteles,Horcio,Longino)

introd.DeRobertodeOliveiraBrandotrad.JaimeBruna.SoPaulo:Cultrix/Edusp,1981,p.65.
[35]HANSEN,JooAdolfo.UtpicturapoesiseverossimilhananadoutrinadoConceitonosculoXVII.In:
ParaSegismundoSpina:lngua,filologiaeliteratura.SoPaulo:Edusp.1995,p.208.
[36]HANSEN,JooAdolfo.Alegoriaconstruoeinterpretaodametfora.SoPaulo:Atual.1987,
p.23.
[37]Idemibidem.
[38]Estrofes23420232428e30,sucessivamente.

Você também pode gostar