Você está na página 1de 636

falal: aan!, i abo propi! (T.M.) -.

A, a (AH!). N.F. aann: a duplicação da


*primeira letra ou grafema do vogal e da nasal indica a pronúncia
alfabeto que representa os fonemas com voz mais intensa e, às vezes,
[vogal baixa média-central] e [vogal com tom alto.
média média-central]. (A). abadju
a1 n., *Lâmpada particular. Quebra-luz.
con., *preposição, não muito Serve para amortecer a intensidade
frequente, que exprime várias duma fonte de luz. (ABAJUR). N.F.
relações. - no indiresa dja karta a oxítona. N.S. V.B.
tudu djinti pa konta (R95) -. (A). N.F. abakati
neol. n., *fruto do abacateiro, da família
a2 das Lauráceas. (ABACATE). N.S.
con., *preposição derivada do V.B.; n.v. da planta: “Persea
Português que entra na formação americana”; sin. pera-bakati.
de locuções prepositivas ou abandaliadu
adverbiais consideradas como part., *diz-se de pessoa ou coisa
neologismos: a partir di; a nível; a que não tem rumo certo. - Komersiu
bokadu; a longu prazu; a volta di; sta abandaliadu, kadakin ta bindi
a vontadi; a mais di; a medida di. kusa manera ki intindi (IN96) -.
- A nivel di sidadon komun e kunsa (ABANDALHADO).
na mostra dja sinal di algun abarka
priokupason (R95) -. (A). v.tr., *tomar conta de tudo,
a 3 [-a] monopolizar. - i tene imprezas
suf.verb., *uma das cinco vogais privadu, pa ka Stadu pudi abarka
temáticas que formam os verbos. (- tudu es kusa riba del (IN96) -.
AR). N.S. V.A. (ABARCAR). N.F. neol. N.S. toma
a par di konta.
con., *locução prepositiva que abastasimentu
significa [ao corrente de]. - ora ku bu n., *qualquer produto armazenado
fidju na lanta, pul a par di tudu ou em estoque. - pa kil populason
akontisimentu ke pudi bin bin susedi tene prumeru si abastasimentu pa e
ku el si i tene un namoradu (IN 96) -. kume o ropa pa e bisti (C.P.) -.
(A PAR DE). N.F. neol. (ABASTECIMENTO). N.F. neol.,
a partir di abastisimentu; bastasimentu. N.S.
loc.adv., *desde; a datar de. - a sin. furnisimentu.
partir di es programa, i ora di asons i abastisimentu
nau di palavras (R95) -. (A PARTIR n., - i prisizu monta un pustu di
DE). N.F. neol. transformason pa abastisimentu di
aah! inerjia iletrika (R95) -.
interj., *interjeição que exprime (ABASTECIMENTO). N.F. vd.
admiração ou uma situação não abastasimentu.
usual. - aah! n’ pertu dja tciga (M.J.) abatimentu
-. (AH!). N.F. a duplicação de a n., (ABATIMENTO). N.F. neol., vd.
indica a maior intensidade de batimentu. N.S. V.B.
pronúncia. abensa
aan! (ABENÇOAR). N.F. arc., vd.
interj., *interjeição que exprime uma bensua. N.S. V.B.
situação não usual ou difícil. - Omi abenson
tira ki dedus tudu i mostral; mindjer n., (BÊNÇÃO). N.F. neol., vd.

1
benson. N.S. V.B. novo caminho. - i fasi um abertura
abensua politika pa opozison (R95) -.
v.tr., *gesto litúrgico para desejar a (ABERTURA).
prosperidade sobre os seres ou as 2.n., *começo ou inauguração. -
coisas. - Deus abensua elis, i fala, Sirmonia di abertura di es Siminariu
pa e kria, pa e aumenta, pa e intci (R95) -. (ABERTURA).
tera tudu (L.A.M.) -. (ABENÇOAR). 3.n., *fenda; espaço.
N.F. neol., vd. bensua. abetarda
abensuadu n., *ave pernalta da família dos
part., (ABENÇOADO). N.F. Otidídeos também chamada peru-
paroxítona, neol., vd. bensuadu. selvagem. (ABETARDA;
N.S. V.B. BETARDA). N.S. V.B.
aberta abiadur
adj.f., - N’ risibi karta aberta di un n., (AVIADOR). N.F. arc., vd.
grupu di antigus kombatentis ku aviadur. N.S. V.B.
forsas armadas (R99) -.(ABERTA). abiason
N.F. vd. abertu. n., (AVIAÇÃO). N.F. arc., vd.
abertamenti aviason. N.S. V.B.
adv., *de maneira livre, sem alguma abilidadi
limitação e com franqueza. - N’ na n., *capacidade; esperteza; jeito ou
papia abertamenti ku bos (N.T.) -. engenho. (HABILIDADE). N.S. V.B.,
(ABERTAMENTE). sin. djiresa.
abertu abilita
1.adj., *diz-se duma porta, janela, 1.v., *tornar apto. - Idukaduris dibi di
horta, etc. que não é fechada. - tene kunhisimentu na e materia, ke
Garandis fala: Bu ka ta disa bu ta abilita elis da rispostas koretas
kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di (R95) -. (HABILITAR).
djinti (L.A.) -. (ABERTO). N.F. 2.v., *conseguir ou ganhar dinheiro.
aberta. abilitadu
2.adj., *diz-se de um debate, de 1.part., *competente.
uma discussão, de um julgamento (HABILITADO). N.S. V.B.
que não tem segredos para 2.part., *diz-se de uma pessoa que
ninguém e que todos podem ouvir. - conseguiu ocasionalmente algum
e diskuti orsamentu na Asembleia a dinheiro.
porta aberta (R95) -. (ABERTO). abilitason
3.adj., * dia livre onde não há a n., *qualificação. (HABILITAÇÃO).
ordem do dia já programada. - Aos N.S. V.B.
dia vinti i oitu, no dichal abertu pa abion
tudu djintis bai brinka (R95) -. n., (AVIÃO). N.F. arc., vd. avion.
4.adj., *diz-se de uma pessoa N.S. V.B.
disponível. - Sindikatu nasional di abismu
kuadrus superioris di saudi ta n., *termo da Bíblia que indica a
akrichenta na si kadernu kuma i sta perdição ou a localidade onde há
abertu pa kombersa ku Ministeriu fogo e grande dor. - i abri ki abismu;
(R95) -. (ABERTO). N.M. brasu fumu sai na koba suma fumu di un
abertu, furnu garandi (N.T.) -. (ABISMO).
korson abertu. N.S. sin. infernu.
5.adj., *extrovertido. abita
abertura v.intr., *morar em; estar em.
1.n., *acto de abrir, de iniciar um (HABITAR). N.S. V.B.

2
abitanti principal. Nas frases com a cópula é
n., *pessoa residente num espaço sempre forma principal.
determinado. - Renda di kada abokadu
abitanti na un anu i di duzentus i adv., *Acção que aconteceu há
vinti i tris USD (P.dosS.) -. pouco tempo. - I ka kaba di ki ku n’
(HABITANTE). N.M. pl. abitantis. papiaba abokadu (IN96) -. (HÁ
N.S. sin. moradur. BOCADO). N.M. dim. abokadinhu.
abitasional abominason
adj., - komplexu abitasional di Bairu n., *termo Bíblico para indicar o
di Ajuda kumpudu ku apoiu di horror ou um acontecimento
guvernu di Taiwan (R95) -. espantoso. - Ora ku bo odja na lugar
(HABITACIONAL). N.M. komplexu santu ki abominason medunhu ku
abitasional. N.S. usado como profeta Daniel fala (N.T.) -.
termo de especialidade. (ABOMINAÇÃO).
abitason abona
n., *lugar onde uma pessoa vive. - i v.tr., *descontar. (ABONAR). N.F.
fala i dus resensiamentu di bona. N.S. V.B.
populason i abitason ki fasidu na abonadu
1979 ku 1991 (R95) -. part., *descontado. (ABONADO).
(HABITAÇÃO). N.S. sin. moradia N.S. V.B.
kasa. abonamentu
abitu n., *abono; adiantamento de
n., *uma maneira constante de agir. dinheiro. (ABONAÇÃO). N.S. V.B.
- Es abitu di pidi-pidi na fera i forti na abonu
Senegal (P.dosS.) -. (HÁBITO). N.F. n., *desconto. - guvernu kunsa na
proparoxítona. N.S. sin. uzu; sin. priokupa ku kil projetu “Altu di
kustumu; o Guineense indica Abonu”, ma ninguin ka sibi kuma ki
“vestuário” com bistidu ou na bin sedu (IN96) -. (ABONO). N.S.
bistimentu. V.A.
abitua aborlas
v., *comportar-se como é costume. - loc. adv., *de graça; gratuitamente. -
I bin ki kusa di kumprimenta di teta, nada i ka ten kontrol li na Guine,
ki ta abituaba o ki tciga i ta da tudu i aborlas, kadakin ta fasi kil ki
Tcernoba sin (R95) -. (HABITUAR). ntindi (IN96) -. (DE BORLA). N.F.
N.S. sin. kustuma. paroxítona.
abituadu abortu
part., *acostumado. (HABITUADO). n., *acto de pôr termo à vida do feto;
N.S. V.B; sin. kustumadu. aberração. - Falta di ijeni na kurpu i
ablativu na bairus o tabankas, disnutrison,
n., *termo da língua latina para abortus klandistinus ta omenta
indicar o caso homónimo; extractivo. tacha di mortalidadi (P.dosS.) -.
(ABLATIVO). N.S. V.B. (ABORTO). N.S. sin. dismantcu.
abo abos
pron.pess.suj., *forma secundária pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 2ºsing.; do pronome pessoal sujeito 2ºsing. -
tu. - Abo bu ta fika (N.T.) -. N.F. Abos bo tene manga di limarias na
oxítona. N.M. Forma secundária, bo kau (J.S.) -. (VÓS). N.F. oxítona.
normalmente seguida da forma N.M. Forma secundária que
principal bu, que dá ênfase. Em precede a forma principal bo,
alguns casos é utilizada como forma utilizada para dar ênfase. Nas

3
frases com a cópula abos é forma abrigadur
principal. n., *defensor. (ABRIGADOR). N.F.
abota neol. N.S. V.B.
n., *o acto de fazer um peditório, abrigu
uma cotização ou uma subscrição. - n., *amparo; esconderijo, refúgio. - I
E ta fasi abota e ta kotiza ki dinheru nesesariu no abri abrigu, pui trinsera
e da un alguin aos, amanha e kotiza pa ora ku no sinti avion no ten ke
e da utru (N.M.) -. (deriv. BOTAR). entra dentru del (C.P.) -. (ABRIGO).
N.F. wolof “mbotay”, que significa N.F. neol.
associação. N.S. P.arc. “botar”, que Abril
significa orçar. n., *quarto mês do calendário
abranji gregoriano. - Na tempu di seku, na
v., * tudo o que compreende ou mis di Marsu ku Abril (N.M.) -.
alcança outra coisa. - I ta abranji (ABRIL). N.F. neol.
tudu kil ki izisti (R95) -. absolutu
(ABRANGER). N.F. neol., abranka. adj., - populason guinensi i aumenta
abranka na termus absolutus serka di
v.tr., *incluir; alcançar; abranger. 181.410 (R95) -. (ABSOLUTO). N.F.
N.S. V.B.; sin. abranji. neol., asolutu. N.S. Aumento
abrasu registrado entre os dois
n., *acto de abraçar. - un garandi recenseamentos de 1979 e de
abrasu pa bos tudu (R95) -. 1991, com a média anual de 2%.
(ABRAÇO). absolvi
abri v.tr., *acção de perdoar. - La ke ta
v., - Zito, abri porta, i ami Maria! diskuti, djulga i absolvi situasons o
(Cecomes) -. (ABRIR). N.F. neol., personalidadis di pais (P.dosS.) -.
vd. iabri. N.S. abri-boka; abri- (ABSOLVER). N.F. neol., vd. solbi.
bunda; abri-lata; abri-udju; abri- absurdu
vale. adj., *o que não é conforme a
abri-boka lógica. - ami n’ ta acha kila un
1.n., *aperitivo. (deriv. ABRIR A bokadu absurdu (R95) -.
BOCA). N.F. neol. N.M. lexia (ABSURDO). N.F. neol., asurdu.
composta. abulison
2.n., *instrumento da cirurgia para n., *acto de pôr fim a alguma coisa
manter a boca aberta. (ABRE- ou de acabar com alguma coisa. -
BOCA). N.F. neol. N.S. V.B. abulison di ultimus diretus inglis
abri-lata (R95) -. (ABOLIÇÃO).
n., *instrumento que se utiliza para abundansa
abrir latas. (ABRE-LATAS). N.F. n., *quando há grande quantidade
neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B. de uma coisa. (ABUNDÂNCIA). N.S.
abri-vale V.B.
n., *garante; fiador. (deriv. ABRIR O abundanti
VALE). N.F. neol. N.M. lexia adj., *em grande quantidade.
composta. N.S. V.B. (ABUNDANTE). N.S. V.B.
abridur aburguezadu
n., *aquele que abre. (ABRIDOR). part., *aquele que adquiriu maneiras
N.F. neol. N.S. V.B. ou hábitos de burguês.
abriga (ABURGUESADO). N.S. V.B.
v., *dar protecção; refugiar. aburisi
(ABRIGAR). N.F. neol. N.S. V.B. v.tr., (ABORRECER). N.F. neol., vd.

4
burisi 1. N.S. V.B. desejo de reaparecer no mesmo
aburisidu dia].
part., (ABORRECIDO). N.F. neol., adezivu
vd. burisidu. N.S. V.B. n., *material para colar o penso
aburisimentu sobre uma ferida ou uma parte do
n., (ABORRECIMENTO). N.F. neol., corpo. (ADESIVO). N.S. V.B.; sin.
vd. burisimentu. N.S. V.B. pensu-rapidu.
abuza adia
v.intr., *fazer algo que ultrapassa os v., *procrastinar; transferir para
limites consentidos. - pa nin un son outro dia. (ADIAR). - Nton no na bin
di nos ba ta abuza di si puder adia so problema di aos pa amanha
(L.Cat.) -. (ABUSAR). (MR98) -. N.F. paroxítona. N.S. sin.
abuzadu maina.
part., *aquele que abusa ou excede. adiadu
- E gaju abuzadu (Cecomes) -. adj., *remetido para um dia mais
(ABUSADO). adiante; procrastinado. - rispitu pa
abuzivu diritus ku liberdadis di omi i na
adj., *impróprio. (ABUSIVO). N.S. kontinua adiadu i, des manera,
V.B. djustisa tambe na kontinua pirdi
abuzu (R95) -. (ADIADO).
n., *acto que excede o que é adiamentu
permitido. - kilis ke ta sirbi di n., *procrastinação. - Kila i un
risponsabilidadi di Partidu pa e tciga agreson, i un adiamentu di
na tabanka pa e tenta fasi si abuzu, reprobason (MR98) -.
Partidu kai duru riba del (C.P.) -. (ADIAMENTO).
(ABUSO). adianta
achis v.tr., *revelar uma notícia antes do
n., *droga, denominada também acontecimento; antecipar. - i adianta
cânhamo indiano. (HAXIXE). N.F. kuma Paulo Pereira i pudi djuga
oxítona. N.S. V.B. (R95) -. (ADIANTAR). N.F. neol.
ada [-ada] adiantadu
suf.nom., *sufixo que entra na 1.part., *antecipado. (ADIANTADO).
formação de substantivos, N.F. neol. N.S. V.B.
exprimindo a ideia de duração 2.part., *atrevido; petulante.
prolongada, multidão ou grupo. - adiantamentu
kabantada - kontrada - kanadjada - n., *antecipação.
entrada - kunsada - tomada -. (- (ADIANTAMENTO). N.S. V.B.
ADA). N.M. sufixo de verbos e adikiri
nomes. v.tr., *ter direito de possuir. - mindjer
adapta pudi adikiri, tene bens, teras, na
v.tr., *tentar inserir um modelo mesmu kondisons di omi (R95) -.
dentro duma outra realidade. - (ADQUIRIR). N.F. neol.
Alguin ta pega na rialidadi di adikiridu
Amerika i misti adaptal li na Guine 1.part., *alcançado. - ora ke no
(IN96) -. (ADAPTAR). N.F. neol. ganha ileison no na konfiska tudu
adeus! bens ilegal, ke adikiridu, pa no
interj., *expressão de despedida. - ntrega antigus kombatentis (R99) -.
Adeus ermon, konta nha djintis (ADQUIRIDO).
pabia di ke ku ami n’ muri (C.V.) -. 2.n., adikiridus, *os bens possuídos
(ADEUS). N.S. ate logu significa [o no casamento. - rijimi di komunhon

5
di adikiridus (R95) -. N.F. neol. N.S. V.B., sin. soma.
(ADQUIRIDOS). N.S. termo jurídico. adivinha
adiministra n., - i ta kontaba es adivinha: na kal
v., *dirigir um governo, uma kusa ki aranha ku baguera ta parsi,
empresa ou uma comunidade; na kal kusa ke ta diferenti? (L.Cat.) -
ministrar. - i fika i na adiministra . (ADIVINHA). N.F. neol., vd.
asuntus di Stadu (R95) -. dibinha.
(ADMINISTRAR). N.F. aministra. adjetivu
adiministradu n., *classe gramatical de palavras
part., *dirigido. - sentru di saudi com as funções ad-nominal e
parsi pasa kapasidadi di predicativa. (ADJECTIVO). N.S.
adiministradu pa un infermeru V.B.
(IN96) -. (ADMINISTRADO). adju
adiministrason n., *planta da família das Liliáceas
n., *sede de serviços cujo bulbo tem muitas aplicações na
administrativos; acção de cozinha creola. - adju na tisidu,
administar. - ministeriu di padja di lur na tisidu, i kal koldadi di
adiministrason interna i un ministeriu sistema di agrikultura ku no tene na
ke anos no na fala kuma no mistii no tera? (IN96) -. (ALHO). N.S. n.v.
susegu, no misti durmi diritu na no “Alium sativum”; em farmacopeia é
kasa, i purke no ten djintis ki na considerado como vermífugo e é
djudanu na rua (R95) -. utilizado também para abaixar a
(ADMINISTRAÇÃO). N.F. tensão arterial.
dimistrason; aministrason. adju-poru
adimira n., *qualidade de alho. (ALHO
v., - Si djintis mas ta adimira PORRO). N.S. V.B.; n.v. “Alium
baguera, i ka pabia i ta pega tesu na Porrum”.
tarbadju, ma pabia si tarbadju i pa adjuda
purbitu di utru (L.Cat.) -. 1.n., *acto ou efeito de prestar
(ADMIRAR). N.F. neol., vd. dimira. auxílio. - pa e ka pensa son na
adimiradu adjuda ku na bin di fora (Igr.I.) -.
adj., - Bu fasi kusas adimiradu (AJUDA). N.S. adjuda é n. e djuda
(L.Cat.) -. (ADMIRADO). N.F. neol., é v.tr.; Bairu di Ajuda é um bairro
vd. dimiradu. de Bissau.
adimirason 2.n., adjuda di kustu, *importâncias
n., - ora ke no ta djubi ku adimirason fixas pagas a um funcionário como
tudu kil ke bu fasi atraves di bu fidju contribuição de algumas despesas.
(L.Cat.) -. (ADMIRAÇÃO). N.F. (AJUDA DE CUSTO).
neol., vd. dimirason. adjudadur
adimison n., *nome bíblico para indicar o
n., *entrada; recepção; exame de Espírito Santo da religião cristã. - Ki
entrada. - Fasi adimison -. Adjudadur, ku sedu Spiritu Santu ku
(ADMISSÃO). N.F. admison. N.S. nha Pape na manda na nha nomi, i
V.A. na bin nsina bos tudu kusas (N.T.) -.
adimiti (deriv. AJUDAR). N.F. neol., vd.
v., *receber; permitir. - No ka pudi djudadur. N.S. sin. adjudanti.
adimiti kila (R98) -. (ADMITIR). adjudanti
adison n., - E lebaba Djon suma se
n., *operação aritmética que soma adjudanti (N.T.) -. (AJUDANTE).
dois ou mais números. (ADIÇÃO). N.F. neol., vd. djudanti.

6
adjuntu 1.part., *que se tomou como
adj., *pessoa acrescentada com o verdadeiro filho; perfilhado. - Na
mesmo grau de responsabilidade. - 1959 diklarason di diritus di mininu
festejus prisididu pa ministru adjuntu adotadu, ki ta proklama kuma
di prumeru ministru (R95) -. mundu dibi di da mininu mindjor ki
(ADJUNTO). N.S. diretor-adjuntu. tene (R96) -. (ADOPTADO). 2.part.,
admison *aprovado; escolhido.
n., - Mas un anu di admison, na adotivu
midida ke no ten ke bin ten tambe adj., *o que foi escolhido como filho.
pusibilidadi i kapasidadi di fasi - Ki mininu i mininu adotivu (R95) -.
seleson (R95) -. (ADMISSÃO). (ADOPTIVO). N.F. neol. N.S. sin.
adora fidjadu.
v., *termo religioso para indicar a adrenalina
veneração absoluta a Deus e n., *produto hormonal que aumenta
também a submissão aos outros a circulação do sangue.
seres da imaginação e simbologia (ADRENALINA). N.S. V.B.
religiosa. - Bo adora kil ku fasi seu Adriatiku
ku tera ku mar ku fontis di iagu adj., *que se refere ao mar adriático,
(N.T.) -. (ADORAR). entre a Itália e a Costa da Dalmácia.
adoradu - bentu inda na lebanu pa kada ladu
part., *venerado; muito amado. - di Mar Adriatiku (N.T.) -.
djuntu ku Pape ku Fidju i ta adoradu (ADRIÁTICO). N.F. proparoxítona.
i ta glorifikadu (L.Cat.) -. adubason
(ADORADO). n., (ADUBAÇÃO). - Mindjeris aprindi
adoradur teknika di adubason, di irigason
n., *pessoa que presta homenagem (R98) -. N.F. neol., vd. dubason.
a Deus. - Ora na bin, i tciga dja, ku adubi
bardaderu adoraduris na adora nha n., (ADOBE; ADOBO). N.F. neol.,
Pape ku Spiritu ku bardadi (N.T.) -. vd. dubi. N.S. V.B.
(ADORADOR). N.M. pl. adoraduris. adubu
adorason n., (ADUBO). N.F. neol., vd. dubu.
n., *acto de prestar homenagem a N.S. V.B.
Deus. - ora ku bo djunta pa adultera
adorason, un ta ten kantiga, utru i n.f., *mulher que violou a fidelidade
ten nsinamentu, utru ta konta kusa conjugal. (ADÚLTERA). N.F.
ku Deus mostral (N.T.) -. proparoxítona. N.S. V.B.
(ADORAÇÃO). adulteriu
adoson n., *acto de ser infiel aos próprios
n., *acto de tomar como filho. - fidjus compromissos conjugais. - kalker ku
di adoson (L.Cat.) -. (ADOPÇÃO). dispidi si mindjer, si i ka pabia di kai
N.F. oxítona. tcai, i kaza ku utru mindjer, i fasi
adota adulteriu (N.T.) -. (ADULTÉRIO).
1.v.tr., *aceitar ou implementar uma N.F. proparoxítona. N.S. sin. tcai.
proposta ou iniciativa. - Guvernus adulteru
dibi di ba adota mididas (R95) -. n.m., *homem que violou a
(ADOPTAR). fidelidade conjugal. (ADÚLTERO).
2.v.tr., *tomar alguém como filho N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
próprio. - Ki mininu i mininu adotivu; adultu
ki dirijenti adotal -. adj., *ser que atingiu a idade
adotadu considerada o óptimo do

7
crescimento. - Na parti di adultus ki subordinativa que introduz orações
ta odjadu na planeta, si maioria i de finalidade; para que. (A FIM DE
mindjeris (R95) -. (ADULTO). QUE). N.S. V.B.
adventista afinadu
n., *adepto da Igreja protestante do part., *que está entoado.
Adventismo. (ADVENTISTA). N.S. (AFINADO). N.F. neol. N.S. V.B,
V.A. ant. dizafinadu.
advogadu afinal
n., *pessoa que exerce a profissão adv., *em conclusão. - Afinal iera
de defender os direitos de outrém pekadur ki na buli-buli la (R95) -.
nos tribunais ou ajuda a interpretar (AFINAL). N.S. sin. pa fin.
as leis escritas e orais. - no tene afirma
propi advogadus ku no ta tarbadja v., *dizer com certeza que uma
kel (R95) -. (ADVOGADO). N.F. coisa é verdade. - bu ka dibi di
neol., vd. avogadu. afirma kuma istrandjerus ke ta
afasta djugal (R95) -. (AFIRMAR).
1.v.tr., *tirar de ao pé de; distanciar. afirmason
- afastal un bokadinhu (R95) -. n., *o que é declarado ou o acto que
(AFASTAR). N.F. neol., fasta. declara. - afirmason di
2.v.intr., *estar longe ou separado; indipendensia nasional (R95) -.
distanciar-se. - Otca ku kil omis na (AFIRMAÇÃO).
afasta del pa bai, Pedru fala (N.T.) -. afliji
(AFASTAR-SE). v., *angustiar. - Subdireson di
afastadu tranzitu na bin intensifika
1.part., *que está longe ou fiskalizason di si arterias, pa pudi
separado; distanciado. - koba un sania asin es garandi flajelu ki na
koba afastadu di kaza (Igr.I.) -. aflijinu anos tudu fidjus di Guine
(AFASTADO). N.F. neol. (R95) -. (AFLIGIR). N.F. neol.
2.part., *diz-se de pessoa tirada do aflitu
trabalho. - I afastadu so purke el i adj., *pessoa que não está contente.
Mankanhi (R98) -. - Djubi n’ sta aflitu (C.V.) -.
aferezi (AFLITO).
n., *termo linguístico que indica a aforsa
supressão de letras no começo das adv., *quando se obriga alguém a
palavras. (AFÉRESE). N.F. fazer uma coisa contra a sua
proparoxítona. N.S. V.B. vontade. - e ta dadu kasamenti
afeta aforsa (Igr.I.) -. (A FORÇA).
1.v., *dizer respeito a. - Afrika
Analfabetismu ta afeta kuazi un n., *um dos seis continentes,
kintu di populason (R95) -. dividido em África do Norte, África
(AFECTAR). do Sul, África do leste e África do
2.v., *provocar prejuízo ou dano. - oeste que compreende a Guiné-
Asin ku kemal bu koba un koba bu Bissau. - kil insinamentu di Afrika bu
mitil la i ka na afeta nada na Stadu ten ku ba insinadu inda na fanadu
(R95) -. (IN96) -. (ÁFRICA). N.F.
afetere proparoxítona.
n., *vestido solto e largo. N.F. afrikanista
oxítona. N.S. V.M., sin. spera. n., *pessoa que se interessa pelos
afin di problemas de África.
con., *locução conjuntiva (AFRICANISTA). N.S. V.B.

8
Afrikanu n., *ciência que estuda a maneira
1.n., *habitante do continente mais conveniente de cultivar a terra
africano. - Malaria i mas ta mata - trabalho para tirar os produtos da
afrikanus di ki utru duensas (Igr.I.) -. terra. - Floresta, el ki fonti di no
(AFRICANO). N.S. sin. arc. djas. agrikultura (IN96) -.
2.adj., *tudo o que pertence à África. (AGRICULTURA).
- Es na familia afrikanu i un agrion
problema muitu inormi (IN96) -. n., *planta herbácea da família das
(AFRICANO). Crucíferas, utilizada em saladas e
afuan sopas. (AGRIÃO). N.S. V.B., n.v.
adv., *de borla; em vão; inutilmente. “Nasturtium officinalis”.
- No sibi kuma, si no disa padja agronimu
brabu kirsi ku arus, arus na muri i no adj., - tekniku agronimu (IN96) -.
tarbadju na sedu afuan (L.S.) -. N.F. (AGRÓNOMO). N.F. proparoxítona.
Mandinga “fúu” que significa não ter agropekuaria
valor. n., *ciência que diz respeito ao
aga desenvolvimento da agricultura e da
n., *nome da letra h; H. (AGÁ). N.F. criação de gado. (AGRO-
oxítona. N.S. V.B. PECUÁRIA). N.F. proparoxítona.
agavi N.S. V.B.
n., *planta da família das agrupamentu
Amarilidáceas, cujas folhas são n., *reunião; ajuntamento. -
utilizadas para fabricar fibras. Asosiason o agrupamentu di
(ÁGAVE). N.F. proparoxítona. N.S. mindjeris (Cecomes) -
V.B., n.v. “Agave americana”. (AGRUPAMENTO). N.F. neol. N.S.
Agostu sin. asosiason; sin. djuntamentu.
n., *oitavo mês do calendário aguapu
gregoriano e mês das grandes n., *água com bocados de pão e
chuvas na Guiné Bissau. - i na tciga açúcar. N.F. oxítona. N.S. V.M.
ospital Tris di Agostu li pa fin des aguarda
anu (R95) -. (AGOSTO). N.S. v., *esperar com paciência. - pa e
Hospital Tris Agostu. ten kalma i aguarda, purke no na
agrada fasi tudu sforsu (R95) -.
v., *aprazer. - o n’ na buska agrada (AGUARDAR). N.F. neol.
omi? (N.T.) -. (AGRADAR). N.F. agudu
neol. adj., *diz-se de uma situação difícil.
agrikula - situason sta agudu, djinti medi
adj., *que se refere aos trabalhos (IN96) -. (AGUDO).
dos camponeses. - i ten un politika aguenta 1
agrikula ki fasi ki bonitu (IN96) -. v., - I ten manga delis ke ta aguenta
(AGRÍKULA). N.F. proparoxítona. (C.P.) -. (AGUENTAR). N.F. neol.,
N.S. koperativa agrikula; kreditu vd. nguenta.
agrikula; skola agrikula; aguenta 2
finansiamentus agrikula. n., *soldados com pouca
agrikultor experiência ou pouco treino. (deriv.
n., *pessoa que trabalha no campo. AGUENTAR). N.S. V.A., nome dado
- nha familia tudu i agrikultor (IN96) - aos soldados novos do governo da
. (AGRICULTOR). N.F. neol. N.M. Guiné-Bissau durante a guerra de 7
pl. agrikultoris. N.S. sin. labradur. de Junho de 1998.
agrikultura aguia

9
n., *ave de rapina. - Aguia tira pena i do dia. - utru temas ku ajendadu pa
dal, i falal, si foronta, pa i tcomal inkontru (R95) -. (AGENDADO).
(L.S.) -. (ÁGUIA). N.F. N.F. neol.
proparoxítona. ajensia
aguia di mar n., *filial bancária; escritório de uma
n., *águia que vive em mangais empresa. - Ora ki turistas na bin pa
costeiros, se alimenta Bubaki, e ta kumunika pa kualker
preferencialmente de peixe e, às ajensia turismu na Bisau, pa pudi
vezes, caça aves ou mamíferos; risibi elis e da elis kau di mora
águia-pesqueira-africana. (deriv. (N.M.) -. (AGÊNCIA). N.F.
ÁGUIA DO MAR). N.S. V.B., n.v. proparoxítona, neol.
“Haliaetus vocifer”. ajenti
aguia-rial n., *o que é responsável duma
n., *espécie de águia, da família dos actividade na sociedade. - meius di
Falconídeos. (ÁGUIA-REAL). N.S. komunikason ten ku funsiona sin
V.B. tene sensura pa ajenti di siguransa
agunia (IN96) -. (AGENTE). N.F. neol.
n., - Ma Deus lantandal, i libertal di ajina
agunia di mortu (N.T.) -. (AGONIA). n., *armação de madeira que
N.F. paroxítona, vd. angunia 2. sustenta o telhado. - Talves bu pudi
ah! uza po di bambu, bu mara elis suma
interj., *interjeição que exprime ajina, na manera ku Pepelis ta fasi
[admiração]; oh!. - ah! no sta si kazas (Igr.I.) -. (ASNA). N.F.
kontaminadu dizertu di Sahara proparoxítona. N.S. sin. asna.
(IN96) -. (AH!). ajuleju
ai n., *ladrilho de cerâmica com que se
interj., *interjeição que exprime [dor] cobre a parede ou o pavimento. -
ou [terror]. - kila fertcal na kosta. rikizisons di portas, di djanelas, di
lebri grita: ai! (L.S.) - Ai! Ai di ki ajulejus, di ikipamentus di
garandi prasa, ku bistiba di linhu finu kanalizasons pa konstruson di
(N.T.) -. (AI!). N.F. paroxítona. kasas (R98) -. (AZULEJO). N.F.
aio! azuleju.
interj., *interjeição que exprime aka
[admiração]; ah!; Ai Deus!. - Aio n., *arma de fogo de fabricação
mindjer! Aio, mindjer! (J.D.) -. (OH!). russa. (ACA). N.F. Guin. N.S. V.A.;
aipu aka, ou “kalachnikov”, indica a
n., *planta das Umbelíferas muito metralhadora ligeira,
usada na cozinha portuguesa. semiautomática e com carregador
(AIPO). N.S. V.B., n.v. “Apium de 30 balas, muito popular durante
graveolens”. a luta pela independência da Guiné-
ajenda Bissau.
n., *livro para tomar notas - lista de akademia
assuntos a ser tratados numa 1.n., *sociedade de escritores, de
reunião. - i meresi pa inklui na no artistas ou de cientistas.
ajenda (R95) -. (AGENDA). N.F. (ACADEMIA). N.F. paroxítona, neol.
neol. N.S. O equivalente guineense 2.n., *estabelecimento de ensino
de AGENDAR é o v.tr. inklui na superior. - I dus tris pusua so ki fasi
ajenda e o v.intr. entra na ajenda. Akademia li (R98) -.
ajendadu akademiku
adj., *o que é programado na ordem n., *membro de uma academia.

10
(ACADÉMICO). N.F. proparoxítona, proparoxítona, neol., vd. kuntisi.
neol. N.S. V.B. akontisimentu
akampa n., - Diklarason universal di diritus di
v., (ACAMPAR). N.F. neol., vd. omi reklama medunhus
kampa. N.S. V.B. akontisimentu ku pasa duranti
akanhadu segunda guera mundial (R.95) -.
adj., *tímido; envergonhado. (ACONTECIMENTO). N.F. neol., vd.
(ACANHADO). N.S. V.M., sin. kuntisimentu.
burgunhus. akontrariu
akareta adv., *diferentemente; de modo
v.tr., *ser causa de. - i kistons ke oposto. - un alguin i sibi kuma i ka
pudi bin akareta malis pa no tene rason, i tciga i botal la un
sosiedadi (R95) -. (ACARRETAR). kinhentus kontu, i na fasi djustisa
N.F. neol. akontrariu (IN96) -. (AO
akazu CONTRÁRIO). N.F. proparoxítona.
1.n., *acontecimento fortuito. akordion
(ACASO). n., *instrumento musical; harmónica.
2.loc. adv., pur akazu, (ACORDEÃO). N.F. oxítona. N.S.
*acidentalmente; sem pensar; V.B.
fortuitamente. - I ka pur akazu ke akordu
Ministeriu di Idukason i konkorda n., *convenção. - Air-Bissau tene un
kuma i prisis da un atenson akordu ku kompanhia fransis
partikular a insinu baziku (MR98) -. P.dosS.) -. (ACORDO). N.F. neol.
(POR ACASO). akredita
N.M. vd. pur akazu. v., - anos nunka no ka akredita na ki
aklama kusas (R95) -. (ACREDITAR). N.F.
v., *termo litúrgico para indicar a voz neol., vd. kerdita.
da Assembleia que reza ou canta akrisenta
em uníssono. - Tudu djintis na v., *aumentar. - Sindikatu nasional
aklama: Gloria pa Deus, no Sinhor ta akrisenta na si kadernu kuma i
(L.Cat.) -. (ACLAMAR). sta abertu pa kombersa (R95) -.
aklamadu (ACRESCENTAR). N.F. neol.
part., *aplaudido. (ACLAMADO). akusativu
N.S. V.B. *caso da declinação, especialmente
aklamason da língua latina, que diz respeito ao
n., *acto que indica a leitura de um complemento directo.
texto litúrgico na Assembleia. - (ACUSATIVO). N.S. V.B.
aklamason di ivanjeliu (L.Cat.) -. akuza 1
(ACLAMAÇÃO). v.intr., *apresentar queixa de
akompanhanti alguém. - kil ku firma dianti di no
n., *a pessoa, por exemplo, que leva Deus pa akuza no ermons di noti ku
o paciente para o hospital. - di dia i durbadu dja (N.T.) -.
akompanhanti di duenti (IN96) -. (ACUSAR).
(ACOMPANHANTE). N.F. neol. akuza 2
akontisi n., *acusação; imputação. (deriv.
v.intr., - Si algun kusa akontisi na ACUSAR). N.F. vd. akuzason. N.S.
Karavela, no ka ten avion, no ka ten V.B.
elikopteru, no ka ten barku rapidu; akuzadu
ma, te pa no tciga la, nada ka sirbi part., *culpado de. - Akuzadu di
la (R.95) -. (ACONTECER). N.F. trafiku di komersializason di droga

11
(R95) -. (ACUSADO). alarma
akuzadur v.tr., *assustar; alertar. (ALARMAR).
n., *aquele que acusa. - otca si N.S. V.B.
akuzaduris lanta, e ka akuzal ku nin alarmadu
un kusa ku n’ na diskunfiaba kuma i part., *alertado. (ALARMADO). N.S.
fasi (N.T.) -. (ACUSADOR). N.M. pl. V.B.
akuzaduris. alarmas!
akuzason interj., *grito de guerra para chamar
n., *denúncia; queixa. - i ka kusa a população às armas. (ÀS
sertu pa manda un prezu sin bu ka ARMAS!). N.F. azarmas!. N.S. V.B.
manda un akuzason kontra el (N.T.) alarmi
-. (ACUSAÇÃO). N.F. akuza 2. 1.n., *sinal de perigo. (ALARME).
ala 2.interj., *grito de guerra para
adv., *advérbio de lugar que chamar a população às armas. N.S.
significa o sítio afastado do falante; V.B., sin. alarmas!.
naquele lugar; acolá; ali; aí. - nunde alastra
ku kusa muri ala ku djugude ta v., *espalhar. - enton kil problema
djunta (N.T.) - n’ kuda i lebri; alal bin kunsa na alastra (R95) -.
dentru ditadu P.B.) -. (LÁ). N.F. (ALASTRA). N.F. neol., vd. lastra.
oxítona. N.S. ala é hiperónimo de N.S. sin. lagua.
LÁ, ALI e AÍ; sin. la; alala; ant. ali. albinismu
ala la n., *doença da pele causada pela
loc. adv., *locução adverbial que falta de pigmentação. (ALBINISMO).
designa o lugar afastado do locutor; N.S. V.B.
naquele lugar; acolá; ali; aí; lá está. albinu
- Buli ku kustuma buli-buli, nin ki n., *alguém que sofre da
bentu ka ten, ala la (L.A.) -. (LÁ). característica doença da pele,
N.M. ao adv. ala são sufixados os causada pela falta de pigmentação.
eventuais pron.pess.compl. N.S. ala (ALBINO). N.S. V.B.
la é hiperónimo de LÁ, ALI e de AÍ; albun
sin. la; sin. ala; ant. ali li. n., *livro para coleccionar fotografias
alabastru ou outro. - Ali albuns ki n’ falau
*mármore alabastro; espécie de kuma no tene (J.S.) -. (ÁLBUM).
pedra. - di un pedra lebi ku tcomadu N.F. paroxítona.
alabastru (N.T.) -. (ALABASTRO). aldea
Alah n., *pequena povoação. (ALDEIA).
n., *o nome de Deus na língua N.F. aldeia. N.S. V.A., sin. tabanka.
árabe. - Alah, akbar (F.J.) -. aldeia
(ALLAH). N.S. V.B. n., - kin ki bu pursora na aldeia?
Alamon (R95) -. (ALDEIA). N.F. neol. vd.
n., *membro do povo alemão, aldea.
habitante da Alemanha. - Kil ikipas aldjebra
di Alamons, djintis formadu (IN98) -. n., *uma parte da matemática que
(ALEMÃO). N.F. Almon. faz as operações representando as
Alantedjanu grandezas por letras. (ÁLGEBRA).
n., *habitante do Alentejo, uma das N.F. paroxítona. N.S. V.B.
regiões de Portugal. aldjebriku
(ALENTEJANO). N.S. V.B.; adj., *o que diz respeito à álgebra.
ALENTEJO significa além do rio (ALGÉBRICO). N.F. proparoxítona.
Tejo; a outra região é Ribatejo. N.S. V.B.

12
alega altura (R95) -. (ALERTAR). N.F.
v., *dizer; acrescentar. - djintis di neol.
Bachil ta alega kuma e ka pudi alerta 2
koabita ku kil djinti (R95) -. 1.n., *sinal de pré-aviso ou de
(ALEGAR). N.F. neol. sobreaviso. - No kiston i di fasi un
alegra alerta (R98) -. (ALERTA). N.F. neol.
v., *causar contentamento; tornar-se 2.interj., *atenção!; sentido!.
contente. - abos bo misti alegra un (ALERTA).
bokadinhu di tempu ku si lus (N.T.) - alertadu
. (ALEGRAR). N.F. neol. part., *sobreavisado; prevenido.
alegri (ALERTADO). N.F. neol. N.S. V.B.
adj., *alguém que é ou está alfa
contente. - e noba pui tudu ermons n., *primeira letra do alfabeto grego
fika alegri (N.T.) -. (ALEGRE). N.F. e termo da liturgia cristã para indicar
neol. N.S. sin. kontenti. o começo ou o princípio. - ami i Alfa
alegria ku Omega, purmeru ku ultimu (N.T.)
n., *contentamento; festa. - kantiga -. (ALFA). N.S. ant. omega.
di alegria ku di vitoria (L.Cat.) -. alfabetiku
(ALEGRIA). adj., *o que segue a ordem do
aleguria alfabeto. (ALFABÉTICO). N.F.
n., *exprimir um pensamento por proparoxítona. N.S. V.B.
meio de símbolos e imagens. alfabetismu
(ALEGORIA). N.S. V.B. n., *instrução; o saber ler e
alejadu escrever. (ALFABETISMO). N.S.
adj., *estropiado; mutilado. V.A.; sin. alfabetizason; ant.
(ALEIJADO). N.S. V.A. analfabetismu.
aleluia! alfabetiza
interj., *termo da liturgia cristã, de v., *ensinar a ler e a escrever.
origem hebraica, que exprime (ALFABETIZAR). N.S. V.B.
alegria. - e torna grita e fala: aleluia! alfabetizadu
(N.T.) -. (ALELUIA). adj., *pessoa que sabe ler e
alen di escrever. (ALFABETIZADO). N.S.
1.loc. adv., *a acrescentar a; V.B.
superior a. - alen di sedu un kau di alfabetizason
negos, i sedu tambe bantaba di n., *acção de ensinar a ler e a
nobas (P.dosS.) -. (ALÉM DE). escrever. - es i no sugundu libru di
2.con., *locução prepositiva que alfabetizason na Kiriol (Dea) -.
indica [por cima de]. - ka bu tenta (ALFABETIZAÇÃO).
vivi para alen di bu pusiblidadis alfabetu
(IN96) -. n., *abecedário; conjunto de letras
alerdjia de uma língua; o sistema gráfico. -
n., *reacção do organismo perante Grupu di tarbadju disidi di tarbadja
determinadas substâncias; ku alfabetu fonolojiku (Men) -.
incompatibilidade. (ALERGIA). N.F. (ALFABETO).
neol. N.S. V.B. alfaiati
alerta 1 n., *pessoa que exerce a arte de
v., *dar um pré-aviso para chamar à fazer fatos. - Purtantu i ami alfaiati
atenção; prevenir; sobreavisar. - pa Seni Ture, n’ mora na rijon di Kinara
pudi alerta no kondutoris kuma, (R95) -. (ALFAIATE).
rialmenti mufunesa ta ten na es alfandiga

13
n., *aduana. - Djintis di nha tempu uma das regiões do Portugal.
tudu tene fadiga, alfandiga fadiga (ALGARVIO). N.F. proparoxítona.
(J.D.) -. (ALFÂNDEGA). N.F. N.S. V.B.
proparoxítona. algarismu
alfandigariu n., *sinal que representa os
adj., *que diz respeito à alfândega. - números. (ALGARISMO). N.F. neol.
purmeru edison na 1935 di un N.S. V.B., sin. numeru.
lejislason alfandigaria (R95) -. algudon
(ALFANDEGÁRIO). 1.n., *fruto da planta do algodoeiro,
alfas da família das Malváceas. - i era
n., *planta herbácea comestível, branku fandan, suma algudon o
muito usada na culinária crioula. - suma nevi (N.T.) -. (ALGODÃO).
Kusa ku ta kumedu kru: alfas, N.F. algadon. N.S. n.v. da planta:
tomati, kubi, dibi di labadu diritu i “Gossipium herbaceum”. 2.n., *o
sintandadu na iagu di sal (Igr.I.) -. tecido ou o fio feito com o fruto do
(ALFACE). N.F. oxítona, alfasi. algodão.
alfasi alguin
n., - mindjeris aprindi manga di kusa quant., *pronome indefinido que
sobri kultivu di tomati, alfasi, pipinus, significa ☯uma pessoa. - si alguin
baguitc, kandja (R98) -. (ALFACE). misti sandis, i son korta pon bu mitil
N.F. vd. alfas. N.S. n.v. “lactuca salada la (R95) -. (ALGUÉM). N.M.
sativa”. o adj. indefinido é algun, cujo
Alfasinha equivalente é ALGUM. N.S. ant.
n., *alcunha dos habitantes de ninguin.
Lisboa; lisboeta. (ALFACINHA). alguin di rispitu
N.S. V.B. n., *uma pessoa importante. -
alferis Mindjor no kudji alguin di rispitu pa i
n., *oficial do exército sedu no rei (P.B.) -. (deriv. ALGUÉM
imediatamente inferior ao grau de DE RESPEITO). N.M. lexia
tenente; porta-bandeira. - Di akordu complexa.
ku komandanti di ason preventiva di algun
rejon di Kinara, alferis Paulo Sanca quant., *adjectivo indefinido. - bu
(R95) -. (ALFERES). N.F. odja algun kusa? (N.T.) - i fika algun
paroxítona; mil. dias (N.T.) -. (ALGUM). N.M. o pron.
alfiniti indefinido é alguin, cujo equivalente
n., *instrumento para pregar roupas; é ALGUÉM. N.S. ant. nin un.
prego muito pequeno. (ALFINETE). ali
N.S. V.B. adv., *significa o lugar perto do
alfordia locutor; aqui. - Ali fonti li pertu (P.B.)
n., *liberdade concedida ao escravo. - Mostran bu kasa! alil li (J.L.R.) - Ka
(ALFORRIA). N.S. V.B. bu fasi mal pa bu kabesa, pabia
alga alinu li tudu (N.T.) -. (ALI). N.F.
n., *erva talófita, que vive na água. oxítona. N.M. ao adv. ali são
(ALGA). N.S. V.B., n.v. “Alaria sufixados os eventuais
esculenta”. pron.pess.compl. N.S. sin. li; ali li;
algadon ant. ala; ALI significa [naquele
n., (ALGODÃO). N.F. vd. algudon. lugar], portanto ALI traduz ala.
N.S. V.B. ali li
Algarbiu loc. adv., *significa o lugar perto do
n., *habitante da região do Algarve, falante; aqui. - I ka es omi ke misti

14
mata? Alil li i na fala klaru (N.T.) -. alinha 2
(deriv. ALI). N.M. os eventuais n., *cada uma das subdivisões de
pron.pess.compl são sufixados um artigo ou parágrafo. - Alinha a:
depois de ali. N.S. ALI significa kin ku ka rispita seus di no tera
[naquele lugar] e traduz ala; sin. li; (R98) -. (ALÍNEA)
ali; ant. ala la; ala. alinhamentu
aliadu n., *acto ou efeito de pôr em linha
part., *associado; unido. - sen recta. - bumbas di iagu ku
mortus i vinti prizonerus pa parti di alinhamentu di kazas, kil ki no ta
forsas aliadus (R95) -. (ALIADO). tcoma urbanizason (R95) -.
aliansa (ALINHAMENTO).
1.n., *pacto entre dois ou mais alisersi
pessoas. - el i firmanta mas kil n., - kasa ku un bon alisersi, enton
aliansa (L.Cat.) -. (ALIANÇA). kila i un kasa ke teneu kontinuason
2.n., *anel de casamento. - aliansas di manga di anu (IN96) -.
kumpradu, kusas kumpradu, (ALICERCE). N.F. vd. alisersu.
kasamenti firma (R95) -. (ALIANÇA). alisersu
N.S. sin. anel. n., *a fundação de uma construção.
alias - i pui alisersu riba di pedra (N.T.) -.
adv., *de outro modo, de maneira (ALICERCE). N.F. alisersi.
mais precisa. - Kasa alias, o montia aliseu
i ka son na Guine, i ta montiadu na n., *nome de um tipo de vento;
Europa (IN96)-. (ALIÁS). N.F. alísio. (ALISEU). N.S. V.B.
oxítona, neol. alista
alikati v., *recrutar na tropa. (ALISTAR).
n., *peça de ferramenta para N.F. neol. N.S. V.B., sin. santa-
segurar objectos, cortar ou torcer prasa.
arame. (ALICATE). N.S. V.B. alistadu
alimenta part., *recrutado. (ALISTADO). N.S.
v.tr., *dar nutrimento. - mininus o V.B.
jovens e dibi di alimenta se kurpu pa alivia
e pudi tene os (Igr.I.) -. v., *tirar parte do peso ou da
(ALIMENTAR). N.F. almenta. responsabilidade. - es skola
alimentadu superior alivia Guine di dipendensia
part., *nutrido. - tudu no komandu i di pursoris koperantis (P.dosS.) -.
alimentadu pa kumida di tabanka (ALIVIAR). N.S. sin. lebia.
(C.P.) -. (ALIMENTADO). aliviadu
alimentason part., *atenuado; consolado.
n., *sustento; comida. - bu kurpu (ALIVIADO). N.S. V.B.
tambi pirsisa di bon alimentason aliviamentu
(Igr.I.) -. (ALIMENTAÇÃO). n., *alívio; consolação.
alimentu (ALIVIAMENTO). N.S. V.B., sin.
n., *tudo o que serve de comida. - liti aliviu.
maternu i mindjor alimentu ki mininu aliviu
pudi tene (R96) -. (ALIMENTO). n., *consolação; aliviamento.
alinha 1 (ALÍVIO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
v., * colocar em linha ou em ordem. aliviamentu.
- Sa, oh!, ka bu disa Mano asin, alkalinu
puruntu alinha korson (J.C.) -. adj., (ALCALINO). N.S. V.B., ant.
(ALINHAR). asidu.

15
alkaloidi alkoliku
n., *substância com propriedades adj., *líquido com álcool; diz-se de
alcalinas; estupefaciente. uma pessoa dependente das
(ALCALÓIDE). N.F. proparoxítona. bebidas alcoólicas. - Uzu di bibida
N.S. V.B. alkoliku (IN96) -. (ALCOÓLICO).
alkansa N.F. proparoxítona.
v., *conseguir, agarrar. - mindjeris alkolismu
konsigui di faktu alkansa puzison ke n., *doença causada pelo abuso de
alkansa pabia di kil Cabral la (C.P.) - bebidas alcoólicas. - falta di impregu
. (ALCANÇAR). N.S. sin. iangasa. ta omenta bandidasku, furtus ku
alkansadu asaltus, prostituson, alkolismu i
part., *conseguido. (ALCANÇADO). utrus malis na sosiedadi di Bisau
N.S. V.B. (P.dosS.) -. (ALCOOLISMO).
alkatra 1 alkoliza
v.tr., *cobrir com alcatrão. v., *embriagar. (ALCOOLIZAR).
(ALCATROAR). N.F. proparoxítona, N.S. V.B.
neol. N.S. V.A., sin. asfalta. alkolizadu
alkatra 2 part., *o que abusa de bebidas
n., *região do corpo das rezes perto alcoólicas; embriagado.
do rins; anca. - Bo disan n’ bambu (ALCOOLIZADO). N.S. V.B.
anti di alkatra arnega! (R.N.) -. alkoranu
(ALCATRA). N.F. neol. n., *livro do profeta Maomet,
alkatradu fundador do islamismo. - Nin na lei,
adj., *estrada com pavimentação de nin na alkoranu, i ka sta la (IN96) -.
asfalto. - puku taxistas ki ta seta (ALCORÃO). N.F. neol., alkoron.
leba pasajerus na stradas ki ka alkoron
alkatradu (P.dosS.) -. n., (ALCORÃO). N.F. vd. alkoranu.
(ALCATROADO). N.S. sin. N.S. V.B.
asfaltadu. alkul
alkatron n., (ÁLCOOL). N.F. paroxítona, arc.,
n., *asfalto, substância para vd. alkol. N.S. V.B.
pavimentar as estradas. - bo tciga alma
bo nkosta bo tira roda fora di n., *parte espiritual da vida dos
alkatron (R95) -. (ALCATRÃO). seres; vida; parte vital. - ka bo medi
alkeire kilis ku ta mata kurpu, e ka pudi
n., *medida de cereais e de líquidos. mata alma (N.T.) -. (ALMA). N.S.
(ALQUEIRE). N.S. V.B.; a unidade alma dutru mundu (ALMA DO
de medida varia entre 13 e 22 litros; OUTRO MUNDO) indica um
sin. bucha. fastasma e também as almas dos
alkimia antepassados; alma di diabu
n., *arte praticada na Idade Média a (ALMA DO DIABO) indica alguém
fim de obter substâncias valiosas, malvado.
mexendo os vários elementos. alma-biafada
(ALQUIMIA). N.S. V.B. n., *ave da família dos buconídeos,
alkol de bico comprido e plumagem preta
n., *líquido usado em medicina para que habita na zona húmida do
desinfectar. - I ka pirsis limpal ku interior, longe da costa, muito
alkol, basta i labadu so ku iagu presente nas histórias da Guiné-
(Men) -. ((ÁLCOOL). N.F. Bissau. - Alma-biafada ba buska
paroxítona, alkul. mindjer (T.M.) -. (ALMA-DE-

16
BIAFADA). N.S. n.v. “Bucorvus [invocação]; palavra usada nas
abyssinicus”; o nome deriva da chamadas telefónicas ou nas
tradição do povo Beafada que diz entrevistas em directo da rádio
“são estas aves as almas dos seus emissora; está lá?; alo!. - Alo! Bon
passados” (A.Á.de Almada). dia! - No tene mas un ovinti na linha
almami pa da si kontribuson: alo sin! (R95) -
n., *padre muçulmano. (IMAME). . (ALÔ!). N.F. alo sin!.
N.S. V.B. alo sin!
almasen interj., - No tene mas un ovinti na
n., (ARMAZÉM). N.F. vd. armasen. linha: alo sin! (R95) -. (ALÓ SIM!).
N.S. V.B. N.F. vd. alo!.
almenta alpaka
v.tr., - ki tris pe di mangu ke ta n., *liga metálica de cobre, zinco,
almentanu esperansa (J.D.) -. niquel e prata; metal branco. - fiansa
(ALIMENTAR). N.F. vd. alimenta. dimas el ku kebra kudjer di alpaka
almiranti (N.M.) -. (ALPACA).
n., *oficial-general da marinha. alsa
(ALMIRANTE). N.F. mil. N.S. V.B. n., *suspensórios dos vestidos, das
almofada blusas ou das calças. (ALÇA). N.S.
n., *saco cheio de substância V.A.
especial que serve como assento ou alta 1
recosto da cabeça. - e na finka v.intr., *ir ao mato; eufemismo para
djudju na almofada (L.Cat.) -. indicar a acção de defecar ao ar
(ALMOFADA). N.S. sin. turbuseru. livre. - bo bin otca alguin sinta i na
Almon alta, bo na iabri tripa riba del? L.S.) -
n., (ALEMÃO). N.F. vd. Alamon. (deriv. ALTO). N.S. sin. bai altu,
N.S. V.B. lexia complexa deriv. das línguas
almorodia africanas por meio do processo de
n., *espécie de doença das veias decalque.
anais. (HEMORRÓIDAS; alta 2
HEMORRÓIDES). N.F. 1.n., *aumento de preços. (ALTA).
proparoxítona. N.S. V.A., sin. N.S. V.B.
puludja. 2.n., *autorização de saída do
almos hospital dada ao doente. (ALTA).
n., (ALMOÇO). N.F. oxítona, vd. altamenti
almosu. N.S. V.B. adv., *muito. - Ami n’ sta altamenti
almosa kontra e situason li (IN96) -.
v., *tomar a refeição durante o dia. - (ALTAMENTE).
i ta kumbidan almosa na kaza, i altar
konta-konta manga di mintida (IN99) n., *mesa para celebrar a Missa no
-. (ALMOÇAR). N.F. neol. N.S. sin. culto católico; lugar para fazer os
djanta. sacrifícios nos vários cultos das
almosu outras religiões. - kal ki mas
n., *a refeição que se toma ao meio importanti: oferta o altar ku ta
dia. - un bon almosu pa kin santifika oferta? (N.T.) -. (ALTAR).
apruveita es pratu di djorontc ku siti N.M. pl. altaris.
(R95) -. (ALMOÇO). N.F. neol., altera
almos. N.S. sin. djanta. 1.v., *modificar; falsificar. - no ta
alo! alteral ku sumu di kabasera, sumu
interj., *interjeição que exprime di foli (R95) -. (ALTERAR).

17
2.v., *excitar; excitar-se. - Si alguin aluguer
otca kuma n’ altera vos, o n’ selera n., *contrato de locação. - son kin ke
mas, ki sinti un bokadinhu ofindidu, tene dinheru ku pudi fasi aluguer di
nha sinseru diskulpas pa kila la un kaza pa i mora ku si familia
(R95) -. (IN96) -. (ALUGUER). N.F. oxítona.
alteradu N.S. sin. lugason.
adj., *perturbado; preocupado. - aluminiu
duenti nan alteradu, mesmu n., *espécie de metal que a água do
akompanhanti ta bin alteradu (IN96) mar não pode corroer. (ALUMÍNIO).
-. (ALTERADO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
alternativa aluna
n., *situação ou iniciativa diferente. - n.f., *discípula; a que recebe
Stadu pur si i dibi di kunsa na pensa instrução na escola. (ALUNA). N.S.
randja un alternativa pa ntrava es V.B.
situason di komersiu di mininus alunu
(IN96) -. (ALTERNATIVA). n., *discípulo; o que recebe
alteru instrução na escola. - i paga skola di
adj., *arrogante. (ALTEROSO). N.S. alunu (IN96) -. (ALUNO). N.S. sin.
V.B. studanti.
altisi alunu-mestre
v.caus., *levantar. - no ka osa n., *alguém que estuda e ensina ao
djustanda no kabesa nin komparal mesmo tempo. (ALUNO-MESTRE).
ku kilis ku ta altisi se kabesa (N.T.) - N.S. V.B.; alunu-mestre era
. (deriv. ALTO). N.M. altu + si. bastante normal durante o tempo
Altisimu colonial, nas escolas das aldeias
adj.superl., *nome dado a Deus; o mais afastadas da cidade, como
mais alto. (ALTISSIMO). meio para compensar a falta de
altu professores.
1.adj., *elevado; grande. - i ka ta pul alva
na un kau altu? (N.T.) -. (ALTO). n., *camisão branco utilizado pelo
N.S. pres altu. padre católico na liturgia. (ALVA).
2.adj., *pessoa que tem importância. N.S. V.B.
- mindjeris di altu katiguria (N.T.) -. alvara
(ALTO). n., *diploma que concede o direito
altufalanti para a exploração de determinados
n., *instrumento para aumentar o serviços. - e konsigui se alvara
tom e a intensidade da voz; (IN96) -. (ALVARÁ). N.F. oxítona.
altifalante. - I pa tudu zona di no tera alvu
ku altufalanti i ta grita (C.P.) -. n., *objectivo; fim. - alvu des barajen
(ALTOFALANTE). N.F. neol., i pa tardanta iagu nes parti di riu pa i
autofolanti. N.S. sin. megafoni. ka pudi kuri pa mar ma i na intci na
disispera ki parti tras di barajen (Igr.I.) -.
altura (ALVO).
1.n., *distância entre a base e a ama 1
parte superior. - arami pudi subi tok v.tr., *gostar de alguém. - Anos i un
bu tciga na altura ku bu misti (Igr.I.) povu ke ama n’utru (R98) -.
-. (ALTURA). (AMAR). N.S. ama di liti; sin. kiri.
2.n., *momento de um ama 2
acontecimento. - na kil dividu altura n., *governanta; dona da casa;
dona Elena tan tciga (R95) -. pessoa que toma conta de uma

18
criança; mulher que amamenta uma (DEPOIS DE AMANHÃ); parmanha
criança alheia. (AMA). N.S. V.B., (DE MANHÃ).
sin. ama seku; ama di liti (AMA DE amanha 2
LEITE). n., *o tempo futuro. - pa amanha, un
ama di liti amanha ku ka lundju, ora ku bo
n., *mulher que amamenta uma kaba “No Lei”, bo pudi ba ta lei tudu
criança alheia. (deriv. AMA DE kusa ku skirbidu na Kriol (Dea) -.
LEITE). N.M. lexia complexa. N.S. (AMANHÃ). N.F. oxítona.
V.B., sin. ama-seku. amanha-amanha
ama-seku adv., *advérbio de tempo que indica
n., *governanta; pessoa que toma um tempo futuro próximo; no futuro.
conta de uma criança. (AMA- - Toma sintidu mininu, amanha-
SECA). N.M. lexia composta. N.S. amanha ka ten dia di bin (J.D.) -.
V.B. (AMANHÃ). N.M. redobro.
amabil amanha-parmanha
adj., *agradável. (AMÁVEL). N.F. n., *o dia seguinte de manhã. - tudu
paroxítona. N.S. V.B. i amanha-parmanha (R95) -.
amabilidadi (AMANHÃ DE MANHÃ). N.F.
n., *afabilidade. (AMABILIDADE). oxítona. N.M. lexia composta.
N.S. V.B. amante
amada n., *namorado; apaixonado. - ami i
n.f., *a mulher querida; amante di futibol (IN96) -.
companheira. (AMADA). N.S. V.B., (AMANTE). N.F. neol. N.S. sin.
sin. namorada. namoradu.
amadu amarelu
1.part., *preferido; querido. - no fiel adj., *cor amarela; a cor do ouro. -
ermon amadu, Onesimo (N.T.) -. amarelu suma nsofri (N.T.) -.
(AMADO). (AMARELO). N.S. febri-amarelu.
2.n., *a pessoa querida; amargu
companheiro; companheira. adj., *diz-se de comida de sabor
(AMADO). N.S. sin. namoradu. desagradável ou de acontecimento
amadur que causa desgosto. - Korson di
1.n., *pessoa que exerce uma arte Noemi i ka fika duru i amargu (A.T.)
de maneira não profissional. - -. (AMARGO). N.S. sin. malgos.
Tempu di karnaval amadur kunsa na amargura
nteradu i disadu na intirior di pais, n., *ter um comportamento duro
pa da lugar a profisional (P.dosS.) -. com os outros; estado de alguém
(AMADOR). que está aflito. - bo kaba ku tudu
2.n., *namorado; amante. amargura, ku brabesa, ku raiba, ku
(AMADOR). gritaria, ku koba, ku tudu koldadi di
3.n., *pessoa que toma conta de malisia na bo metadi (N.T.) -.
uma criança. (AMARGURA). N.F. neol.
amanha 1 amas
adv., *advérbio de tempo que indica adv., *além do devido. - Adon ku
o dia seguinte, em oposição ao dia Eva e sta na un kau sabi, amas e ka
de hoje e ao dia de ontem. - dibi di muri, elis i amigu di Deus
Amanha tisin karta di sina T.M.) -. (L.A.M.) -. (A MAIS). N.F. oxítona.
(AMANHÃ). N.F. oxítona. N.S. ambienti
amanha-amanha; dispus di 1.n., *a natureza e tudo e todos
amanha; ermon di amanha aqueles que nos circundam. -

19
Ambienti n’ ta ntindil i un kusa ku sta 2.n., *guloseima de açúcar e outros
a volta di anos tudu (R95) - i ingredientes; rebuçado; caramelo.
ambienti ta favoresinu kondisons ku N.S. sin. rapuchadu; amendua é
saudi (R95) -. (AMBIENTE). N.S. hiperónimo de AMÊNDOA e de
sin. meiu-ambienti (MEIO REBUÇADO.
AMBIENTE). amenduinha
2.n., *o espaço limitado. - pa kin ki n., *árvore da amendoeira, da
ka kustuma ku “kuri-kuri” di família das Rosáceas.
merkadu, kil ambienti pudi parsil un (AMENDOEIRA). N.S. V.B.
kunfuson son (P.dosS.) -. Amerika
ambisiona 1.n., *a nação dos Estados Unidos
v., *cobiçar; aspirar a. da América; E.U.A. - alguns sidadis
(AMBICIONAR). N.S. V.B. di Europa i di Amerika (P.dosS.) -.
ambisionadu (AMÉRICA). N.F. proparoxítona.
part., *cobiçado. (AMBICIONADO). 2.n., *o continente americano. - Ami
N.S. V.B. n’ ka ten nada ku floresta di
ambison Amerika, di Asia o di Europa (IN96)
n., *desejo grande; avidez; cobiça; -. (AMÉRICA).
cupidez. - son ku union di partidus amerikaniza
politiku talves ke pudi fasi kualker v., *importar a moda ou parte do
kusa, ma ambison tciu (IN96) -. modelo cultural americano.
(AMBIÇÃO). N.F. oxítona. (AMERICANIZAR). N.S. V.B.
ambitu amerikanizadu
n., *espaço limitado. - pa sinhora part., *pessoa ou moda cultural sob
ministra informanu kal ki a influência da cultura americana.
finansiamentu na ambitu des (AMERICANIZADO). N.S. V.B.
programa di investimentu ke saudi Amerikanu
ten (R95) -. (ÂMBITO). N.F. n., adj., *habitante dos Estados
proparoxítona. Unidos da América. - militaris norti-
ambulansia amerikanu (R95) -. (AMERICANO).
n., *meio de transporte dos doentes N.S. sin. norti-americanu (NORTE-
e feridos. (AMBULÂNCIA). N.F. AMERICANO); ant. sul-amerikanu
proparoxítona. N.S. V.B. (SUL-AMERICANO).
ambus ametista
quant., *os dois juntos; um e outro. - n., *gema de cor purpúrea ou
rikunhisimentu di promoson di fidjus violeta. - purmeru alisersu era di
di ambus sexus (R95) -. (AMBOS). sardonika, di seis sardiu, di seti
N.F. paroxítona, neol. krisolitu, di oitu iagu-merinha, di novi
amen topaziu, di deskrisoprasu, di onzi
interj., *palavra da liturgia cristã que djasintu, di dozi ametista (N.T.) -.
significa “está bem”, “verdadeiro”; (AMETISTA).
assim seja. - gloria i pa Deus! Amen ami
(Igr.I.) -. (AMÉM). N.F. oxítona; pron.pess.suj., *forma secundária
hebraico “ámén”. do pronome pessoal sujeito 1ºsing.;
amendua eu. - Ami i tersera klasi (R95) - Ami
1.n., *fruto da amendoeira. - pedra n’ gosta tciu di bo! (T.M.) - ami ki
dentru di kaskadju dibi di sedu mas galinha di Gan Fodeba (T.M.) -.
o menus na tamanhu di amenduas (deriv. MIM). N.F. oxítona. N.S. as
(Igr.I.) -. (AMÊNDOA). N.F. seis formas secundárias dos
proparoxítona. pron.pess.suj. são ami; abo; el;

20
anos; abos; elis. 1.n., *uma pessoa a quem estamos
amiantu ligados com sentimentos de
n., *mineral resistente ao calor, sinceridade e de afecto. - ki rapas
muito usado na fabricação das tene un amigu (T.M.) -. (AMIGO).
chapas para a cobertura das casas, N.S. ant. inimigu.
apesar de ser cancerígeno. 2.adj., *afeiçoado; colaborador. -
(AMIANTO). N.S. V.B. bindidur amigu ora ki ka tene
amiasa 1 merkaduria ki fregues misti, i ta
v.tr., *intimidar; pôr em perigo; fazer mostral nde ki pudi kumpra mas
gestos intimidativos. - I ka pa baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -.
amiasa ninguin; i pa tenta pui kusas (AMIGO). N.S. na Guiné é muito
na se dividu lugar (R95) -. frequente usar o termo amigu para
(AMEAÇAR). N.F. neol. N.S. sin. chamar alguém, apesar de
roka. desconhecido, a fim de pedir-lhe
amiasa 2 alguma coisa.
n., *perigo. - amiasa di un nobu amigundadi
guera nukliar (R95) -. (AMEAÇA). n., *estado de ser amigos; amizade.
N.F. neol. - si amigundadi ke staba nel, gatu
amiasadu ku ratu e sta moradu na un kaza
part., *posto em perigo. - diritu di (L.A.M.) -. (deriv. AMIGO). N.S. sin.
tene vida ku amiasadu na kontinenti amizadi.
afrikanu (R95) -. (AMEAÇADO). aministra
N.F. neol., miasadu. v., (ADMINISTRAR). N.F. vd.
amiba adiministra. N.S. V.B.
*ameba; parasita do intestino, de aministradur
uma célula, muito comum nas n., (ADMINISTRADOR). N.F. vd.
águas sujas e que causa a doença dimistradur. N.S. V.B.
da amebíase. (AMEBA). N.S. V.B. aministrason
amibiazi n., - kil la ka impidi Partidu pa
n., *doença causada pelo parasita riorganiza no servisu di aministrason
de ameba. (AMEBÍASE). N.F. dentru di algun zona ke staba dja
proparoxítona. N.S. V.B. libertadu (C.P.) -.
amidu (ADMINISTRAÇÃO). N.F. vd.
n., *substância muito comum nos adiministrason.
vegetais, especialmente nos amisadi
tubérculos. (ÁMIDO). N.F. n., - Pega es CFA pa amisadi (M.M.)
paroxítona. N.S. V.B. -. (AMIZADE). N.F. vd. amizadi.
amiga 1 amizadi
v., *tornar-se amigo; viver em n., *situação em que as pessoas
concubinato. (AMIGAR). N.S. V.B. têm sentimentos recíprocos de
amiga 2 sinceridade e afectos; simpatia. - i
1.n.f., *amante; namorada; prisis bon manera pa nganha
companheira. (AMIGA). amizadi di bindiduris (P.dosS.) -.
2.n.f., *colega. - suma un nha amiga (AMIZADE). N.F. amisadi; mistadi.
li Deni (IN96) -. (AMIGA). N.S. ant. inimizadi.
amigadu amnistia
part., *sedo amante; alguém que n., *acto de clemência que cancela
vive em mancebia. (AMIGADO). todas as penas. - e manda kontan
N.S. V.B. kuma e na da amnistia (C.V.) -.
amigu (AMNISTIA). N.F. neol.

21
amonton amplo e extenso; tornar maior. -
adj., *alguém que é preguiçoso e amplia pusiblidadis di idukason
com pouca vontade de trabalhar ou (R95) -. (AMPLIAR). N.F. neol.
de aplicar-se nos estudos. - ampliadur
Amonton ka sibi si trabadju ta kaba - n., *instrumento para aumentar a
i ka son amonton, ma papiadur: i ta imagem de um objecto.
miti boka na tudu kombersa (N.T.) -. (AMPLIADOR). N.F. neol. N.S. V.B.
(A MONTÕES). amplifika
amontondadi v., *aumentar; dilatar.
n., *atitude de ser preguiçoso. - e (AMPLIFICAR). N.F. neol. N.S. V.B.
kusa di sinta sin, amontondadi na amplifikadu
matau (T.M.) -. (deriv. A part., *aumentado; dilatado.
MONTÕES). N.M. amonton + (AMPLIFICADO). N.F. neol. N.S.
ndadi. V.B.
amor amplifikadur
n., *sentimento que tem n., *instrumento que serve para
manifestações diferentes desde o intensificar os sons.
afecto até às relações íntimas. - omi (AMPLIFICADOR). N.F. neol. N.S.
dibi di sibi, nin si ten roson dianti di V.B., sin. koluna.
mindjer, i ka dibi di kombersa ku ampus
raiba, ma ku amor, pabia mindjer i 1.con., *conjunção subordinativa
parti mas fraku (Igr.I.) -. (AMOR). que introduz orações concessivas;
N.F. amur. apesar disso; além disso; de facto. -
amora I pena e ta mandau na buska pa
n., *fruto da amoreira, da família das kompleta firkidja des no kasa ku no
Moráceas. (AMORA). N.S. V.B. djunta tudu, ma ora ku bu riba,
amorus ampus i suma nada (C.V.) -. (deriv.
adj., *afectuoso. (AMOROSO). N.F. POIS). N.F. oxítona.
oxítona. N.S. V.B. 2.interj., *interjeição que exprime
amostra ☯assentimento; pois sim!
n., *exemplo; pequena quantidade. - amur
kuntudu i ka disa bos sin un amostra n., (AMOR). N.F. vd. amor. N.S.
pa da tustumunhu del (N.T.) -. V.B.
(AMOSTRA). Amura
ampagai n., *fortaleza de Bissau. (AMURA).
adv., *muito; em grande quantidade. N.S. V.B.; a construção da fortaleza
- Omi Nhominka gora firma i diskuda foi autorizada em 1765, com a
na djubi pis manera ki e na brinka resolução régia do 12 de Agosto.
na iagu: Djarama Guine-Bisau, pis amutina
ten ampagai (M.M.) -. N.F. v., *pôr em motim; revoltar.
proparoxítona; Francês “em (AMOTINAR). N.F. neol. N.S. V.B.,
pagaille” que significa em grande sin. rebolta.
quantidade. an!
amparu interj., *interjeição que exprime
n., *protecção; auxílio; atenção [surpresa]. - an! ki djintis ka bali
especial. - populason ku ka tene (T.M.) -. (AH!). N.M. redobro an-an!.
kosta largu, ku na pirsisa di amparu an-an!
(R95) -. (AMPARO). N.F. neol. interj., *interjeição que exprime
amplia [surpresa]. - an-an, ami n’ seta sinau
v., *aumentar; alargar; tornar mais sibi, abo bu na sina nha inimigu sibi

22
(P.B.) -. (AH!). N.M. redobro. N.S. analista político. N.S. V.B.
sin. an!. analiza
analdjesiku v., *examinar com atenção. - i ta
adj., *análgico; substância kabi juis pa analiza kusa la, kazu
medicamentosa que reduz a pur kazu (R95) -. (ANALISAR). N.F.
sensibilidade à dor. sin. fasi analis.
(ANALGÉSICO). N.F. analizadu
proparoxítona, neol. N.S. V.B. part., *examinado com atenção. - i
analfabetismu analizadu, ku sedu kuma, i djubidu
n., *falta de saber ler e escrever. - prufundamenti kistons ligadu ku
eliminason di pobreza, djustisa ku ten na Guine (R95) -.
analfabetismu i pa ten un mindjor (ANALISADO).
saudi pa mindjeris (R95) -. ananas
(ANALFABETISMO). N.S. ant. n., *fruto do ananaseiro, da família
alfabetismu. das Bromeliáceas. - Vitamina C i ta
analfabetu odjadu na larandja, limon, foli,
adj., *alguém que não sabe ler e turandja, kadju, kamati, ananas ku
escrever. - nde ki izisti na mundu kabasera (Igr.I.) -. (ANANÁS). N.F.
aprosimadamenti novisentus i oxítona. N.S. n.v. “Ananas sativus”.
setenta milions di adultus anarkia
analfabetus (R95) -. n., *desordem; falta de organização
(ANALFABETO). N.S. ant. e de governo. - na aspetu
alfabetizadu. organizativu i ten un anarkia total
analis (IN96) -. (ANARQUIA).
1.n., *acção de estudar ou examinar anchua
com cuidado e competência. - Na n., *qualidade de peixe, da família
analis ku no fasi, no tciga konkluson dos Carangídeos; enchova.
di toma midida duru (R95) -. (ANCHOVA). N.S. V.B., n.v.
(ANÁLISE). N.F. paroxítona, “Anchoa guineensis”.
analisi. N.S. fasi analis. anda
2.n., *exame de uma amostra, como v.intr., - I mandal anda matu pa
por exemplo, em medicina ou em buska kuru di iran-segu (P.B.) -.
agricultura. - Bu dibi di bin djuntu ku (ANDAR). N.F. neol., vd. ianda.
bu badjudas, bo ten ku fasi analis andadu
purmeru (Cecomes) -. (ANÁLISE). adj., *sob efeito de bruxaria. (deriv.
analisi ANDADO) N.S. V.A.
1.n., - komu politiku no fasi dja un andadur
analisi fundu (IN96) -. (ANÁLISE). n., - Katcur andadur, os o pankada
N.F. proparoxítona, neol., vd. (A.S.) -. (ANDADOR). N.F. neol., vd.
analis. iandadur.
2.n., - i ka ten nin un tekniku ku na andar
bai panha kil solu pa bin fasi analisi n., *todos os pisos de uma casa. - Si
pa sibi kuma la i dibi di fasidu donas fusiba pa andar di riba. (R95)
plantason di pe di kadju (IN96) -. - sala garandi ku mubilia na purmeru
(ANÁLISE). andar (N.T.) -. (ANDAR). N.F.
analista oxítona. N.S. O Guineense distingue
1.n., *técnico que faz as análises os diferentes pisos com as duas
em laboratório. (ANALISTA). categorias andar di bas (RÉS-DO-
2.n., *especialista numa matéria ou CHÃO) e andar di riba, isto é, os
numa situação, como por exemplo outros andares: prumeru andar

23
(PRIMEIRO ANDAR); sugundu 1.n., *diz-se de uma carta ou
andar (SEGUNDO ANDAR); documento dependente ou ligado. -
terseru andar (TERCEIRO I papianu di kil anexu des
ANDAR). memorandu, ke ta trata sobri
andar di bas Mansoa (R98) -. (ANEXO).
n., *o andar ao nível da rua; rés-do- 2.n., *dependência; quarto pequeno
chão. - dipus si dona femia fusi pa acrescentado à casa. (ANEXO).
andar di bas (R95) -. (deriv. ANDAR N.S. sin. konko.
DEBAIXO). N.M. lexia complexa. anfibiu
andjina 1.adj., *o que pode actuar na terra e
n., *inflamação aguda da garganta; na água. - militaris norti-amerikanu e
amigdalite. (ANGINA). N.S. V.M. tciga na aparelius anfibiu (R95) -.
andju (ANFÍBIO). N.F. proparoxítona.
1.n., *ser espiritual da religião cristã 2.n., *os animais, especialmente os
e da cultura hebraica. - i fasi suma da classe dos Batráquios, como a
andju di Deus falal (N.T.) -. (ANJO). rã, o sapo e a salamandra.
N.F. anju. N.S. sin. andju di (ANFÍBIO).
guarda. Angola
2.n., *criança pequena; bebé; n., *o maior país da lusofonia,
anjinho. N.S. Na cultura da Guiné, e situado no hemisfério sudoeste do
especialmente dos Bijagós, o termo continente africano. - e sta na
refere-se em particular aos bebés republika popular di Angola na vizita
falecidos. di tarbadju (R95) -. (ANGOLA).
andju di guarda angolana
n., *anjo custódio; protector; guarda- adj.f., *pertencente à nação de
costas. - Utru tciu e fika ku Deus, i Angola. - apoiu di liga angolana di
andjus bon i andju di guarda diretus umanus (R95) -.
(L.A.M.) -. (ANJO-DA-GUARDA). (ANGOLANA).
N.S. sin. andju. Angolanu
andurinha 1.n., *membro do povo angolano,
n., *espécie de pássaro de habitante de Angola; Angolense.
arribação, de cor preta e branca, da (ANGOLANO).
família do Hirundinídeos. - 2.adj., *pertencente à nação de
andurinha kuma i na pupu riba di Angola. - Ministru di Djustisa
kabesa di nhor Deus, i ba kai riba di angolanu (R95) -. (ANGOLANO).
si kabesa (L.A.) -. (ANDORINHA). angulu
N.S. n.v. “Hirundo senegalensis”. n., *canto; termo da geometria.
anedota (ÂNGULO). N.F. proparoxítona.
n., *narração breve e jocosa; N.S. V.B.
historieta. (ANEDOTA). N.S. V.B. angunia 1
anel 1.v., *estar moribundo; afligir.
n., *argola de vários metais, (AGONIZAR). N.F. paroxítona.
normalmente ouro, prata ou cobre, 2.v., *afligir. - Ai! si bu sibiba kuma
que se põe no dedo anelar como ki ta angunian! (J.B.) -.
sinal de aliança, de compromisso ou angunia 2
de união matrimonial com alguém. - n., *estado do doente que precede a
bo pul anel na dedu, bo kalsal morte. - Angunia di mortu -.
sapatu (N.T.) -. (ANEL). N.F. neol. (AGONIA). N.F. paroxítona, agunia.
N.S. sin. aliansa. N.S. V.A.
anexu angustia 1

24
v., *afligir; tormentar. n., *alguém que ajuda o povo a
(ANGUSTIAR). N.S. V.B. compreender o significado de uma
angustia 2 iniciativa ou de uma mudança socio-
n., *aflição; tristeza. (ANGÚSTIA). cultural. - mindjor no randja
N.S. V.B. animaduris, talves pa e pudi iduka
angustiadu no populason (IN96) -.
part., *aflito; tormentado. - Jeremias (ANIMADOR). N.M. pl. animaduris.
ta sintiba angustiadu pabia di danu animal
ku na binba pa Juda (Igr.I.) - n., *bicho. - buru, animal di kargu
.(ANGUSTIADO). (N.T.) -. (ANIMAL). N.F. neol. N.S.
anhu sin. limaria.
pron.pess., *pronome pessoal 2sg, animason
usado como sinal de deferência e n., *acto de encorajar ou educar
de respeito. - Anhu ku fala kuma alguém; entusiasmo. - i sedu
ami i rei (N.T.) -. (O SENHOR). N.F. metudu di animason na meiu urbanu
oxítona, arc.; nhu. N.M. anhu tem a (R95) -. (ANIMAÇÃO).
flexão de género: f. anha; e de animu
número: pl.m. anhus; pl.f. anhas. n., *a força moral dos seres
anil humanos; coragem; desejo; energia.
n., *substância de cor azul, utilizada - Barnabe ku signifika kil ku ta da
para tingir os panos; índigo. (ANIL). animu (N.T.) - el i ta sta ku kil animu
N.S. V.B. di satisfazi (IN96) -. (ÂNIMO). N.F.
anila proparoxítona.
v.tr., *tingir com anil; tingir de cor anis
azul; azular. (ANILAR). N.S. V.B. n., *planta herbácea da família das
aniladu Umbelíferas; erva-doce. (ANIS).
part., *azulado. (ANILADO). N.S. N.F. oxítona. N.S. V.B., n.v.
V.B. “Pimpinella anisum”.
anilia aniversariu
1.n., *argola de betão, ou de outro n., *comemoração do dia de
material, que serve para a nascimento ou do dia em que um
construção de poços; rodela que se facto ocorreu. - vijesimu aniversariu
usa com certos parafusos para (R95) -. (ANIVERSÁRIO). N.F.
melhor apertar a porca. - I kansadu proparoxítona.
pa fasi anilias di bon koldadi (Igr.I.) - anjeliku
. (ANILHA). N.F. proparoxítona. adj., *pessoa ou coisa com as
2.n., *dispositivo intrauterino que as qualidades dos anjos; angelino;
mulheres utilizam como meio encantador. (ANGÉLICO). N.F.
contraceptivo. proparoxítona, neol. N.S. V.A.
anima anju
v.tr., *encorajar, ajudar alguém a n., - bu gloria ke ta lampra na Anjus
retomar a esperança, entusiasmar. - ku Arkanjus (L.Cat.) -. (ANJO). N.F.
pa no pudi tambi anima utrus na neol., vd. andju.
tudu koldadi di kasabi (N.T.) -. ankol
(ANIMAR). n., *fruto fresco da palmeira
animadu chamada cibe. N.S. V.B., sin. kuku
part., *encorajado, entusiasmado. - di sibi.
Fasi joven sinti animadu nunde ki anodu
sta nel (Igr.I.) -. (ANIMADO). n., *termo da electricidade para
animadur indicar o lado positivo. (ÂNODO).

25
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. -. (ÂNSIA). N.F. proparoxítona.
anomalia ansinha
n., *irregularidade; coisa ou estado v., *encinhar; limpar o terreno com o
não normal. (ANOMALIA). N.F. ansinho ou rastelo. (ANSINHAR).
paroxítona. N.S. V.B. N.S. V.B.
anon ansinhu
1.n., *pessoa de estatura muito n., *instrumento de ferro, com
baixa, inferior à normalidade. dentes, normalmente utilizado nos
(ANÃO). N.F. oxítona. trabalhos hortículas para limpar o
2.dim. anonsinhu, *diminutivo de terreno; rastelo ou restelo.
anão. - E pega lutu, Anonsinhu bati (ANCINHO). N.S. V.B., sin.
Santcu (F.M.) -. (ANÃOZINHO). n’uridur.
anona ansol
n., *fruto da anona ou anoneira, da n., *instrumento de metal,
família das Anonáceas. (ANONA). normalmente de aço, que serve
N.F. neol. N.S. V.B., n.v. “anona para pescar. - bai pa mar, bu bai
muricata”; sin. pinha. bota ansol (N.T.) -. (ANZOL).
anonimu anta
adj., *normalmente uma carta ou um adv., *advérbio de dúvida; nesse
documento não assinado; sem caso. - Kau kala: anta, ke ke i tene e
nome. (ANÓNIMO). N.F. pumba? (T.M.) - Anta
proparoxítona. N.S. V.B. automatikamenti no na kai (IN96) -.
anormal (ENTÃO). N.F. nta 2.
adj., *irregular; anómalo; não antade
normal. - Tantu i anormal, ali tudu i adv., *advérbio de afirmação;
amiasa (R98) -. (ANORMAL). realmente. (deriv. ENTÃO). N.S.
anos V.A.
pron.pess.suj., *forma secundária antagonista
do pronome pessoal sujeito 1ºpl. - n., *aquele que luta contra;
Anos no sibi mas o menus ki djintis adversário. (ANTAGONISTA). N.S.
kin ke dibi di sedu (C.V.) -. (NÓS). V.B.
N.F. oxítona. ante [ante-]
ANP pref., - antekristu - (ANTE-). N.F. vd.
n., *acrónimo que indica a anti 2 [anti-].
Assembleia Nacional Popular da antekristu
Guiné-Bissau. - ANP i tene son un adv., *o período da história antes do
Kamara, sin Senadu (P.dosS.) -. nascimento de Jesus Cristo.
(ANP). N.S. Parlamentu. (ANTES DE CRISTO). N.S. V.B.
ansa antena
1.n., *a parte que serve para voar; 1.n., *órgão dalguns animais.
membro anterior de um animal; (ANTENA).
superfície lateral de um avião ou de 2.n., *instrumento para captar ou
uma semente. - i ta toma brasa di transmitir as ondas electro-
fugu i pui bas di si ansa pa i bai magnéticas; tempo de transmissão
(T.M.) -. (ASA). N.F. arc., aza. da rádio ou da televisão. - mas un
2.n., *orelha de um vaso. (ASA). bias i sta ku bos na antena di radiu-
ansia televizon di Guine-Bisau programa
n., *aflição; angústia. - Pa ke e di saudi publika (R95) -. (ANTENA).
garasa na bu rostu, pa ke e anti 1 [anti-]
findjimenti di mistin ku ansia? (O.S.) pref., *morfema que precede os

26
nomes ou os adjectivos para o amanhecer, quando é ainda
exprimir o sema [contrariedade]. - escuro.
antifasista - antikapitalista - antibiotiku
antimperialista - antimilitarista; n., *substância medicamentosa que
antivenenu - antikonsetivu - actua destruindo a vida dos
antibiotiku - antiterorista -. (ANTI ou organismos parasitários. - mediku
ANTI-). N.M. prefixo de nomes e de pudi resetau antibiotiku (Igr.I.) -.
adjectivos. N.S. na gramática (ANTIBIÓTICO). N.F. proparoxítona.
portuguesa (ANTI) é prefixado com antidata
o traço [-] quando o segundo v., *pôr uma data anterior num
elemento tem vida própria e começa documento. (ANTEDATAR). N.S.
com as letras [h, i, r, s]; no V.B.
Guineense o traço [-] não é antidatadu
necessário. adj., *diz-se de um documento com
anti 2 [anti-] uma data anterior. (ANTEDATADO).
pref., *morfema prefixo de formação N.S. V.B.
de palavras que exprime o sema antifasista
[anterioridade]. - antidata -. (ANTE n., *pessoa que combate o
ou ANTE-). N.F. ante. N.S. na fascismo, ou qualquer governo
gramática portuguesa (ANTE) é ditatorial de direita.
prefixado com o traço [-] quando o (ANTIFASCISTA). N.S. V.B.
segundo elemento tem vida própria antifona
e começa com a letra [h]; no n., *termo da liturgia cristã que
guineense o traço [-] não é indica o versículo que é repetido no
necessário. início e no fim duma cantiga ou de
anti 3 um salmo. - Antifona: Sinhor guia no
adv., *primeiramente; pelo contrário. pasus na kaminhu di pas (L.Cat.) -.
(ANTES). N.F. antis. N.S. V.B. (ANTIFONA). N.F. proparoxítona.
anti di antigamenti
1.loc.adv., *mais cedo; primeiro que. adv., *advérbio de tempo que indica
- Ma anti di n’ bai n’ na punta diritu [em tempos passados]; dantes. -
(J.D.) -. (ANTES DE). N.F. antis di. Antigamenti profison n’ ka tene, ami
N.S. anti di é hiperónimo de ANTES i domestika (IN96) - suma no ta
DE + infin. e de ANTES QUE + fasiba antigamenti (N.T.) -.
conjuntivo. (ANTIGAMENTE). N.S. sin. utrora;
2.con., *locução prepositiva que na antiguidadi.
indica [em frente de]; diante; ante. - antigas
e na diskuti anti delis (N.T.) -. adj., *antigásico; o que serve para
(ANTES DE). evitar os efeitos perigosos dos
3.con., *locução conjuntival gases. (ANTIGÁS). N.F. oxítona.
subordinativa que indica [condição]. N.S. V.B.
- N’ dibi di pintia anti di n’ sai (J.L.R.) antigovernu
-. (ANTES DE). adj., *o que se opõe ao governo.
anti di sol-mansi (deriv. ANTIGOVERNAMENTAL).
loc.adv., *o período antes de N.S. V.B.
madrugada. - e bai djanan anti di antigreve
sol-mansi (T.M.) -. (ANTES DE O adj., *pessoa que se opõe às
SOL AMANHECER). N.M. lexia greves. (deriv. ANTIGREVISTA).
complexa. N.S. É o espaço de N.S. V.B.
tempo que antecede imediatamente antigu

27
1.adj., *o que aconteceu ou existiu adj., *antigo; o que está fora de
nos tempos passados. - Kila moda. (ANTIQUADO). N.S. V.B.
iardalba nan di antigu imperiu antimoniu
romanu (A.C.) - na tempu antigu i n., *elemento químico que na
tenba guera entri Bidjugus di Uno ku classificação de Mendeleiev ocupa
Bidjugus di ilha di Orango (L.S.) -. a tabela número 51 e tem como
(ANTIGO). N.M. tempu antigu: o símbolo [Sb]. (ANTIMÓNIO). N.F.
adj. segue o nome. proparoxítona. N.S. V.B.
2.n., *o que se refere ao tempo antionti
antigo. - e ta guarda kustumu di adv., *antes de ontem.
garandis di antigu (N.T.) -. N.M. di (ANTEONTEM). N.F. neol. N.S.
antigu. V.B.; sin. unturdia; aontordia.
antiguidadi antipasadus
n., *tempo antigo. (ANTIGUIDADE). n., *as pessoas que viveram antes
N.M. pl. antiguidadis, cujo de nós; os antigos. - Na no tabanka,
equivalente é AS ANTIGUIDADES. djintis ta pidi Deus atraves di se
N.S. antiguidadis indica os antipasadus, utrus atraves di iran,
monumentos de arte ou os eraminde (L.S.) -.
costumes antigos. (ANTEPASSADOS). N.S. sin.
antigus antigus.
n.pl., *os antepassados ou as antirior
pessoas que viveram antes de nós. adj., *antecedente. - Programa
- nsinamentu di antigus (N.T.) -. antirior (R95) -. (ANTERIOR). N.F.
(deriv. ANTIGO). N.F. paroxítona. neol.
N.S. sin. antipasadus. antiriormenti
antikolon adv., *antes; precedentemente. -
n., *independentista. Purke antiriormenti, no tarda ta tira
(ANTICOLONIALISTA). N.S. V.B., karbon na Guine-Bisau (IN96) -.
sin. antikolonialista. (ANTERIORMENTE). N.F. neol.
antikolonialista antis
n., (ANTIKOLONIALISTA). N.F. adv., *advérbio de tempo que indica
neol., vd. antikolon. N.S. V.B. um tempo anterior; primeiramente. -
antikonsetivu Antis no na papia di merkadu suma
n., *o meio utilizado para impedir a kau di nogos (P.dosS.) - Ma kil
fecundação nas relações sexuais. - pasajerus dibi di kombina antis
pratikas diskriminatorias, suma kilis (P.dosS.) -. (ANTES). N.F. vd. anti
ke ta mpregadu kontra mindjer, ke 3
ta iziji pa uza antikonsetivus (R95) -. antis di
(ANTICONCEPTIVO). con., - antis i dipus di tcigada di
antikristu televizon (P.dosS.) - Ma antis di es
n., *todos aqueles que agem ou no obi muzika ki na fala di paliasu
falam de maneira contrária aos (R95) - E tciga son, anti di e papia
ensinamentos de Jesus Cristo; ku elis e na sinti pumba (T.M.) -.
personagem da Apocalipse que (ANTES DE). N.F. neol., vd. anti di.
deverá actuar nos últimos tempos antisipa
para enganar os fiéis de Jesus v.tr., *fazer antes do tempo devido;
Cristo. - kil koldadi di djinti, el ki adiantar. (ANTECIPAR). N.S. V.B.,
antikristu nganadur (N.T.) -. sin. adianta.
(ANTICRISTO). antisipadu
antikuadu part., *adiantado; feito com

28
antecedência. (ANTECIPADO). N.S. adv., *em cada ano; todos os anos.
V.B. (ANUALMENTE). N.S. V.B.
antiterorista anula
n., *pessoa que actua contra os v.tr., *inutilizar; invalidar. (ANULAR).
terroristas. - selula antiterorista N.S. V.B.
belga (R95) -. (ANTITERRORISTA). anuladu
antivenenu part., *invalidado. (ANULADO). N.S.
n., *antivenenoso; antídoto para V.B.
reduzir os efeitos nocivos do anulason
veneno. (ANTIVENENO). N.S. V.B. n., *invalidação; supressão.
antoninhu (ANULAÇÃO). N.S. V.B.
n., *mamífero cetáceo, da família anunsia
dos Delfinídeos; golfinho; delfim; v.tr., *dar uma comunicação nova;
toninha. (TONINHO). N.S. V.B., sin. comunicar; revelar. - i mandan pa
golfinhu, neol. anunsia liberdadi pa katibus (N.T.) -.
antoniu-boka (ANUNCIAR).
n., *espécie de peixe. (ANTÓNIO- anunsiadu
BOCA). N.S. V.B., n.v. part., *comunicado; revelado. - i
“Stenodeiphis blainvillei”; o nome anunsiadu aonti di noti pa ministru di
antoniu-boka deriva das djustisa (R95) -. (ANUNCIADO).
características da boca deste peixe. Anunsiason
anu n., *festa da liturgia cristã, que
1.n., *o tempo de 365 dias, que são comemora o encontro do arcanjo
366 no ano bissexto. - Te es anu di Gabriel com a Virgem Maria. -
1995 i tene son un avion pikininu ki anunsiason di Sinhor (L.Cat.) -.
ta fasi karera pa Senegal (P.dosS.) - (ANUNCIAÇÃO). N.S. é o dia 25 de
kontanu anu ki bu ten (C.V.) -. Março, nove meses antes de Natal.
(ANO). N.S. Anu-Nobu (PRIMEIRO anunsiu
DE JANEIRO); anu letivu (ANO n., *o acto de comunicar uma
LECTIVO); anu liturjiku (ANO notícia; aviso. - anunsiu fasidu aos
LITÚRGICO). pa diretor di urbanismu di ministeriu
2.n., *o mesmo que aniversário di ikipamentu sosial (R95) -.
natalício. - otca Erodis fasi anu (ANÚNCIO).
(N.T.) -. (ANOS). N.M. pl. (ANOS) aonti
tem o equivalente anu. anu-bom n., adv., *advérbio de tempo [o dia que
*o primeiro dia de Janeiro. (ANO acaba de terminar]; antigamente. -
BOM). N.S. sin. anu-nobu; bon- pruposta aprizentadu aonti di noti pa
anu. paizis europeus (R95) -. (ONTEM).
anu-nobu aontordia
n., *o primeiro dia de Janeiro. - adv., *o dia anterior ao de ontem. -
Tarbadjus pa karnaval ta omenta alen di interpelason di sinkuenta
logu dipus di kunsada di Anu-Nobu djintis aonti ku na noiti di aontordia
(P.dosS.) -. (deriv. ANO NOVO). (R95) -. (deriv. ONTEM + OUTRO
N.M. lexia composta. N.S. sin. anu- DIA). N.F. ontordia. N.S. sin.
bon; bon-anu. unturdia; sin. antionti.
anual aorta
adj., *período de um ano. - un n., *termo técnico da medicina para
krisimentu mediu anual di dus indicar os canais que transportam o
pursentu (R95) -. (ANUAL). sangue arterioso. (AORTA). N.S.
anualmenti V.B.

29
aos para-lapis. N.M. lexia composta.
adv., *advérbio de tempo que indica N.S. V.B.
[neste momento]; actualmente; o dia aparadur
em que estamos. - Manga delis na n., *móvel para guardar as peças de
pui emblema na tcapeu, ke aonti e louça. (APARADOR). N.S. V.B., sin.
ka pensaba kuma dia di aos pudi guarda-losa.
tciga. (C.P.) - nteru na fasidu aos aparedju
banda di tris ora di tardi (R95) -. n., (APARELHO). N.F. vd. apareliu.
(HOJE). N.F. oxítona. N.S. sin. dia N.S. V.B.
di aos; sin. mundu di aos. apareliu
aos un dia n., *instrumento; conjunto de
loc.adv., *actualidade; tempo instrumentos; ferramentas. - e ka
presente. - ne nudadi di mininu tene aparelhu di tarbadja (R95) -.
femia ba ta mansi na rua, kasamenti (APARELHO). N.F. proparoxítona,
ka pudi ten aos un dia (J.S.) -. neol., aparedju. N.M. apareliu di
apadrinha radiu; apareliu di radiu-gravador;
v.tr., *ajudar alguém de maneira apareliu di televizon.
contínua como se fosse da própria aparensia
família. - Radiu Pindjikiti na n., *o que é mostrado no exterior e
apadrinhanu (R95) -. que se pode ver. - bo sibi rapara
(APADRINHAR). N.F. neol., aparensia di seu, ma bo ka pudi
padrinha. rapara sinalis di tempus (N.T.) -.
apadrinhadu (APARÊNCIA). N.F. proparoxítona,
adj., *fala-se dos indivíduos, neol.
especialmente meninos, que são aparison
ajudados financeiramente por um ou n., *uma pessoa ou coisa que se
mais benfeitores. - n’ misti fala manifesta numa maneira
kuma, no mininus tudu apadrinhadu sobrenatural. - i fasi pa si disipulus
(R95) -. (APADRINHADO). N.F. odjal na un aparison (L.Cat.) -.
neol. (APARIÇÃO). N.S. termo da liturgia
apadrinhamentu cristã.
n., *a iniciativa criada para ajudar aparta
financeiramente e de maneira v., *separar; afastar. (APARTAR).
contínua os indivíduos, N.S. V.B.
especialmente crianças. - sistema di apartadu
apadrinhamentu (R95) -. part., *separado; afastado; posto
(APADRINHAMENTO). distante. (APARTADO). N.S. V.B.
apagadu aparti
adj., *o estado de não existir ou de adv., *separadamente; em segredo.
estar em declínio; extinto. - no - i leba elis aparti pa un monti altu
disportu sta apagadu (IN96) -. (N.T.) -. (À PARTE).
(APAGADO). N.F. neol, pagadu. apela
apara 1 v.tr., *chamar a atenção de alguém
v., *aguçar. (APARAR). N.S. V.B. que possa cumprir algumas tarefas.
apara 2 - i pa apela otoridadi pa e djubi si e
n., *os pequenos pedaços de ta tciganta kil djintis (R95) -.
madeira depois de aplanar. (APELAR).
(APARA). N.S. V.B. apeladu
apara-lapis part., *chamado. (APELADO). N.S.
n., (APARA-LÁPIS). N.F. neol., vd. V.B.

30
apelida neol. N.S. V.B.; sin. baguereru.
v., *nomear; alcunhar. (APELIDAR). apikultura
N.S. V.B. *arte de aproveitar dos produtos das
apelidu abelhas. (APICULTURA). N.S. V.B.
n., *alcunha; nome de família; aplaudi
cognome. (APELIDO). N.F. neol. v., *louvar. (APLAUDIR). N.F.
N.S. V.B.; sin. mantenha; nomi proparoxítona, neol. N.S. V.B., sin.
indica o nome próprio ou pessoal e ngaba.
apelidu ou mantenha indicam o aplaudidu
apelido herdado dos pais. adj., *louvado. (APLAUDIDO). N.F.
apelu neol. N.S. V.B., sin. ngabadu.
*pedido ou demanda de cumprir o aplauzu
que é sugerido. - N’ ta fasi apelu pa n., *louvor. (APLAUSO). N.F.
tudu mame di fidjus ku bai dja pa proparoxítona. N.S. V.B., sin.
porta di kazamentu pa i tenta limita ngabason.
manera di miti na kombersa di fidju aplika
(Igr.I.) -. (APELO). v.tr., *pôr em prática; adoptar. - dia
apenas ki no toma e tera no na aplika e
adv., *somente; unicamente. - Liga koldadi sistema dentru di Guine-
ka misti nunka odja djustisa di Guine Bisau (IN96) -. (APLICAR). N.F.
sedu un djustisa apenas so pa un neol.
grupu di djintis (R95) -. (APENAS). aplikadu
N.F. paroxítona, neol. 1.part., *posto; destinado. - enton i
aperitivu na aplikadu si multa (R95) -.
n., *bebida que se toma antes das (APLICADO).
refeições; antepasto. (APERITIVO). 2.adj., *pessoa responsável;
N.S. V.B. estudioso. (APLICADO).
apezar aplikason
con., *conjunção subordinativa que n., *acto de pôr em prática. - i prisis
introduz orações concessivas; não no ta pensa urjenti aplikason di un
obstante; se bem que. - Seku Ture, programa di idukason ambiental
apezar i faladu ditador, ma dentru di (R95) -. (APLICAÇÃO). N.F. neol.
si ditatura i ten un politika agrikula ki apodera
fasi ki bunitu (IN96) -. (APESAR v.intr., * a acção de tomar com
DE). N.S. sin. apezar di. violência alguma coisa que não é
apezar di própria; usurpar. - dipus ki apodera
con., *locução prepositiva que indica di dinheru ke teneba na kaza, i bai
ideia de [oposição]; não obstante; a pasia pa bibi un kopu (R95) -.
despeito de. - Pulitika linguistika, te (APODERAR-SE).
gosi, apezar di diklarasons di apodozi
intensons, nunka ka konkritizadu n., *a oração principal de um
(MR98) - Apezar di kuma es i bon período condicional ou hipotético.
noba, ma tambe i disperta atenson (APÓDOSE). N.F. proparoxítona.
di Liga na manga di sintidus (R95) -. N.S. V.B., ant. protazi.
(APESAR DE). apoia
apiki 1.v.tr., *a acção de ajudar
adv., *verticalmente. (A PIQUE). concretamente ou moralmente
N.F. paroxítona. N.S. V.B. alguém; contribuir para incrementar
apikultur uma iniciativa. - Es projetu ta apoia
n., *abelheiro. (APICULTOR). N.F. tambi ikipa di direson nasional di

31
saudi maternu-infantil (R95) - dia ku apontamenti ki n’ na panha des di
no na toma puder na tera purmeru trezi di Abril pasadu (R95) -.
pulitika i di apoia kampunes, kila ki (APONTAMENTO). N.F.
bazi fundamendal pa ikonomia di un apontamentu.
pais (IN96) -. (APOIAR). apontamentu
2.v.prep., apoia na, *contar com; n., - n’ ka tene apontamentu, n’ ka
pôr a própria confiança em alguém. pudi fasi prova (N.M.) -.
- mas mindjor pa bu apoia na Sinhor (APONTAMENTO). N.F. vd.
(L.Cat.) -. (APOIAR-SE EM). apontamenti.
apoiadu apos
1.part., *ajudado; patrocinado. - adv., *depois. - vida di no pais ki no
indipendenti ma apoiadu pa PCD odja dia apos dia i na sta kada bias
(P.dosS.) -. (APOIADO). mas difisil (IN96) -. (APÓS). N.F.
2.interj., apoiadu!, *interjeição que oxítona, neol. N.S. sin. dispus.
indica [aplauso]. (APOIADO!). aposta 1
apoiu v.intr., *dar o próprio apoio ou pôr a
n., *acto de ajudar alguém. - Kila própria confiança em alguém ou em
tudu ten ki fasidu ku apoiu di omi - alguma coisa. - Abo dibi di bai vota
komplexu abitasional di Bairu di pa tal kandidatu purke kila gos ki
Ajuda kumpudu ku apoiu di guvernu ami n’ aposta nel (IN96) - Si bu ka
di Taiwan (R95) -. (APOIO). N.F. aposta na agrikultura na Guine-
proparoxítona. Bisau, bu ka tene problema risolvidu
Apokalipsi (IN96) -. (APOSTAR). N.F. posta;
n., *O último livro da Bíblia do Novo pusta.
Testamento. - Apokalipsi: nomi ku aposta 2
asuntu di libru (N.T.) -. n., *recompensa, fixada
(APOCALIPSE). N.F. neol., anteriormente, para a vencedora de
apokalisi. duas ou mais partes. - aposta ieraba
apokalisi es li: kin ki badja riba di un pedra i
1.n., *cataclismo; grande desastre. konsigui lantanda poera, el ki na
(APOCALIPSE). N.S. V.B. leba kil badjuda (L.S.) -. (APOSTA).
2.n., *o último livro da Bíblia do apostadu
Novo Testamento. (APOCALIPSE). part., *prometido; colocado.
N.F. vd. apokalipsi. (APOSTADO). N.S. V.B.
apokopi apostata
n., *termo linguístico para indicar a n., *renegado; uma pessoa que
supressão de um ou mais fonemas negou a fé cristã. (APÓSTATA).
ou sílabas no fim de uma palavra. N.F. prooparoxítona. N.S. V.B.
(APÓCOPE). N.F. proparoxítona. apostoliku
N.S. V.B., ant. aferezi. adj., *o que pode demostrar a sua
aponta ligação com a tradição da Igreja
v.tr., *tomar notas; pôr o cano da cristã dos tempos dos Apóstolos. -
arma em direcção do objectivo que n’ fia na un igreja son, santu,
se quer atingir. - Tudu es konvenson katoliku, apostoliku (L.Cat.) -.
sobri diritus di mininus, ke no aponta (APOSTÓLICO). N.F.
li, e ratifikadu li na no tera (R96) -. proparoxítona.
(APONTAR). N.F. neol., vd. ponta apostolu
1. n., *nome dado aos doze discípulos
apontamenti de Cristo e ao Paulo. - I kontinua na
n., *nota. - ami n’ tenba li un vivi konformu ke apostolus sinanu

32
(L.Cat.) -. (APÓSTOLO). N.F. aprizentadora
proparoxítona, apostulu. n.f., *a pessoa que fala na Rádio ou
apostrofu na Televisão. - aprizentadora propi
n., *sinal gráfico [’] que normalmente tan di es programa i di e mis (R95) -.
designa uma elisão. (APRESENTADORA). N.F. neol.
(APÓSTROFO). N.F. proparoxítona. aprizentadu
N.S. na grafia do Guineense deste part., *mostrado; transmitido. -
dicionário o sinal [’] indica a nasal programa i pruduzidu i aprizentadu
velar [n’]. pa Conceição Ramos (R95) -.
apostulu (APRESENTADO). N.F. neol.,
n., - Spiritu Santu bin ria na pursentadu.
Apostulus (L.Cat.) -. (APÓSTOLO). aprizentason
N.F. vd. apostolu. n., *exibição; mostra; comunicação.
apresa - Dipus i fasidu aprizentason di
adv., *com precipitação. (À dukumentu (R95) -.
PRESSA). N.S. V.B. (APRESENTAÇÃO). N.F. neol.
apresia apropria
v.tr., *avaliar; estimar. - no ta v.tr., *tomar; adaptar.
apresia tciu utru manera di vivi (APROPRIAR). N.F. proparoxítona,
tambi di tabanka (R98) -. neol. N.S. V.B., sin. toma.
(APRECIAR). N.F. paroxítona, neol. apropriadu
apresiason adj., *o que é mais oportuno ou
n., *estimação. (APRECIAÇÃO). conveniente. - partisipason na nivel
N.F. neol. N.S. V.B. apropriadu di tudu sitadons
aprindi implikadus (R95) -.
v.tr., *a acção de conhecer; (APROPRIADO). N.F. neol.
informar-se sobre um assunto; apropriason
adquirir certos hábitos. - El ke no n., *acto de tomar; adaptação.
ten ke aprindi (R95) - Purtantu, si bu (APROPRIAÇÃO). N.S. V.B.
aprindi un segunda lingua, bu ten aprosima
muitu mas fasilidadi pa aprindi un v., *estar mais perto; chegar junto
terseru o un kuartu (MR98) -. de. - No sibi kuma tcuba na
(APRENDER). N.F. neol., prindi 2. aprosima (R98) -. (APROXIMAR).
N.S. APRENDER significa adquirir N.F. neol. N.S. sin. tciga.
conhecimentos; APREENDER aprosimadamenti
significa confiscar coisas e também adv., *um valor que, sem ser exacto,
entender. não é muito diferente; quase; perto
aprindis de; cerca de. - nde ki izisti na
n., *principiante. (APRENDIZ). N.F. mundu aprosimadamenti novisentus
oxítona. N.S. V.B. i setenta milions di adultus
aprizenta analfabetus (R95) -.
1.v.tr., *a acção de mostrar em (APROXIMADAMENTE). N.F. neol.
público; comunicar por meio da N.S., sin. kuas; sin. serka di.
Rádio ou da Televisão. - n’ kontenti aprosimason
tciu, n’ na filisitau pa es programa ku n., *acto de estar perto;
ta aprizenta (R95) -. reconciliação. - si pulitika esterior ta
(APRESENTAR). N.F. neol., karaterizadu pa un aprosimason pa
pursenta. utru paizis arabi (R95) -.
2.v.intr., *comparecer; mostrar-se. (APROXIMAÇÃO). N.F. neol.
(APRESENTAR-SE). aprova

33
v., *confirmar; julgar apto; v., *importar a moda ou parte do
concordar; autorizar. - e djintis ka modelo cultural árabe; influenciar
aprova programa di guvernu (R95) -. por meio da cultura árabe.
(APROVAR). N.F. neol. (ARABIZAR). N.S. V.B.
aprovadu arabizadu
part., *apto; autorizado; confirmado; v., *pessoa ou moda cultural sob a
habilitado em exame. - I ten un influência da cultura árabe.
tabela ke aprovadu pa direson do (ARABIZADO). N.S. V.B.
transporti terestri (R95) -. aradi
(APROVADO). N.F. neol. n., (ARADO). N.F. neol., vd. radi.
aprovason N.S. V.B.
n., *autorização; consentimento; aramaiku
aceitação; aplauso; adesão. - Kalker 1.adj., *membro do povo dos
projetu di saudi ku na inklui Arameus, habitante da antiga Síria.
tratamentu o formason di teknikus (ARAMAICO). N.F. proparoxítona.
ten ku ten aprovason di Stadu (Igr.I.) 2.n., *língua falada na região da
-. (APROVAÇÃO). N.F. neol. Galiléia ao tempo de Jesus Cristo.
apura (ARAMAICO). N.S. V.B.
v.tr., *indagar; averiguar; descobrir; arami
verificar. - no apura risponsabilidadi, n., *nome comum que indica vários
si ten, pa imajen di pais fika limpu tipos de fio de ferro ou de outros
(R99) -. (APURAR). N.F. neol. metais. - bu ka na pirsisa simentu
apuradu tciu pabia arami ta da forsa pa tanki
part., *indagado; verificado; (Igr.I.) -. (ARAME). N.F. neol. N.S.
averiguado; confirmado; arami-farpadu; arami-kemadu.
seleccionado. - reponsabilidadi di kil arami-farpadu
mortu ka apuradu inda (R95) -. n., *arame com farpas. - I bon pa
(APURADO). N.F. neol. arami-farpadu pasa di un ladu te
ar utru ladu riba di arami di tetu (Igr.I.) -
n., *mistura de gases que forma a . (ARAME-FARPADO). N.M. lexia
atmosfera. - Fumansa di ki koba i composta.
torna sol ku ar sukuru (N.T.) -. (AR). arami-kemadu
ara 1 n., *arame dobrável, utilizado nas
v., - Kil diskunfiansa i ara bardadi construções. (ARAME QUEIMADO).
(M.M.) -. (ERRAR). N.F. vd. iara. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
ara 2 aranha
n., *altar. (ARA). N.S. V.B. n., *animal do grupo dos
arabesku Araneídeos, que constrói a teia para
n., (ARABESCO). N.F. neol., vd. prender os insectos. - Aranha ta
rabesku. N.S. V.B. kansa tciu na si tarbadju di kumpu si
Arabi kasa (L.Cat.) -. (ARANHA). N.S. n.v.
1.adj., *relativo à Arábia. - Arabi “Aranea aragnida”; kasa di aranha.
Jesen (Igr.I.) -. (ÁRABE). N.F. aranka
proparoxítona. 1.v.tr., *tirar com força.
2.n., *membro do povo árabe, (ARRANCAR). N.F. neol. N.S. V.B,
habitante da Arábia; a língua árabe. sin. rinka.
arabiku 2.v.intr., *dar início a; sair; pôr-se a
adj., *número arábico. (ARÁBICO). andar.
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. arautu
arabiza n., *mensageiro. (ARAUTO). N.F.

34
paroxítona. N.S. V.B. part., *ventilado. (AREJADO). N.S.
arbitra V.B.
v., *dirigir um encontro desportivo. - areka
I ta arbitra djugu di futibol mal (V.D.) n., *fruto da arequeira, uma
-. (ARBITRAR). N.F. neol. palmeira indiana, também chamada
arbitriu areca, cujas folhas são comestíveis;
n., *livre vontade. (ARBÍTRIO). N.F. bétel. (ARECA). N.S. V.B., n.v. da
proparoxítona. N.S. V.B. planta: “Areca catechu”.
arbitru aren
n., *pessoa que decide se as regras n., *conjunto das odaliscas; lugar do
do jogo estão a ser cumpridas; palácio onde estão as odaliscas ou
aquele que é escolhido pelas partes cortesãs dos príncipes árabes.
para dar a sua opinião sobre uma (HARÉM). N.F. oxítona. N.S. V.B.
contestação; juiz. - i misti un arbitro argola
korajozu ke ka na influensiadu, pa i 1.n., *anel de metal ou de madeira.
pudi nganha (R95) -. (ÁRBITRO). (ARGOLA).
N.F. proparoxítona, neol. 2.n.pl., *aparelho de ginástica.
arda (ARGOLAS). N.S. V.B.
v.tr., *receber por direito e após a aria
morte de um parente os bens que 1.n., *espaço compreendido entre
lhe pertenciam. - djorson ta pui os lados de uma figura geométrica;
tambi manga di subrinhus arda espaço. - ali utru minajen ku fasidu
dianti di fidjus di un kasa (J.S.) -. na aria li di Bisau (R98) -. (ÀREA).
(HERDAR). N.F. iarda. N.F. proparoxítona, neol., area. N.S.
ardansa sin. superfisi.
n., *os bens recebidos por direito e 2.n., *domínio em que se exerce
após a morte de uma pessoa; uma determinada acção ou
herança. - Pai, dan parti di ardansa profissão. - No fasi kursu di
ke pertensin (L.Cat.) -. (deriv. formason na aria di prumeru
HERDAR). N.F. iardansa. N.S. sokorus (C.P.) -.
P.arc. “(h)erdança” que significa arianismu
herança. n., *doutrina herética da religião
arderu cristã. (ARIANISMO). N.S. V.B.
n., *sucessor. (HERDEIRO). N.F. arianu
erderu. N.S. V.B. 1.adj., *alguém de raça branca.
ardigadu (ARIANO).
adj., *impaciente; precipitado; que 2.n., *herege, membro do arianismo.
quer soluções rápidas. N.S. V.M. (ARIANO). N.S. V.B.
ardimentu aritmetika
n., *valentia, audácia. n., * arte de contar. - un kriansa ke
(ARDIMENTO). N.S. V.B. entra na skola ku si lingua materna i
ardosia na avansa muitu mas rapidamenti
n., *xisto argiloso. (ARDÓSIA). N.F. na aritmetika (MR98) -.
proparoxítona. N.S. V.B. (ARITMÉTICA). N.F. proparoxítona,
area artimetika.
n., - tudu mindjer dibi di sta armadu arivista
pa difeza na area libertada (C.P.) -. n., *aproveitador. (ARRIVISTA).
(ÁREA). N.F. proparoxítona, neol., N.S. V.B.
vd. aria. Arjelinu
aredjadu n., *membro do povo Argelino,

35
habitante da Árgélia ou de Argel. - dizinvolvimentu lokal na Arkipelagu
Kin ki mati na mata antigu presidenti Bidjugu (MR98) -.
arjelinu i mostradu aonti na televizon (ARQUIPÉLAGO). N.F.
arjelinu (R95) -. (ARGELINO). N.F. proparoxítona.
neol. arkitetu
arka n., *pessoa que realiza os projectos
1.n., *caixa congeladora; de edifícios e, às vezes, dirige a sua
congelador. - N’ na kumprau arka ku construção. - Arkitetu Adolfo Nikolau
televizon, n’ na modifika bu kasa na ruspundiba radiu nasional sobri
(Cecomes) -. (ARCA). bokasinhus (R95) -.
2.n., arka di Noe, *casa construída (ARQUITECTO). N.F. neol.
de forma de barco pelo patriarca da arkitetura
Bíblia, Noé, e utilizada como refúgio n., *uma das belas-artes; arte de
durante o dilúvio; casa com muitas projectar edifícios com valor
coisas. - Nha speransa fartu i na estético. (ARQUITECTURA). N.S.
arka di Noe pa djudan salba nha V.B.
vida (J.D.) -. (ARCA DE NOÉ). N.M. arkiva
lexia complexa. 1.v.tr., *guardar documentos.
arka (ARQUIVAR).
1.n., *caixa grande; mala grande; 2.v.tr, *mandar parar um processo.
caixa frigorífica ou frigorífera. (ARQUIVAR). N.S. V.B.
(ARCA). arkivadu
2.n., *a Arca da Aliança do povo 1.part., *guardado. (ARQUIVADO).
hebraico. - Riba di arka i staba 2.part., *diz-se de um processo
kirubins ku ta mostra gloria di Deus suspendido ou concluído.
(N.T.) -. (ARCA). (ARQUIVADO). N.S. V.B.
arkaiku arkivista
adj., *muito antigo. (ARCAICO). n., *cartorário. (ARQUIVISTA). N.S.
N.S. V.B. V.B.
arkaismu arkivu
n., *palavra fora de uso. n., *cartório. (ARQUIVO). N.S. V.B.
(ARCAISMO). N.S. V.B. arku
arkandju 1.n., *linha curva; construção cuja
n., *ser espiritual da religião cristã e parte superior é curva por dentro. -
da cultura hebraica, de ordem Buska po pikininu, o arku di feru o di
superior à dos anjos. - Na ki dia i na lata bedju pa bu forma kau di porta
ten gritu di ordi, ku vos di arkandju, di fugon (M.M.) -. (ARCO). N.S.
ku toku di korneta (N.T.) -. arku-iris; arku di bedja; arku di
(ARCANJO). N.F. neol. Deus; arku di pua.
arkeolodjia 2.n., *haste flexível com as
n., *estudo das civilizações antigas, extremidades ligadas por uma corda
baseado na descoberta dos esticada, que serve para atirar
vestígios ainda existentes. setas. - Logu i tira arku pa matal
(ARQUEOLOGIA). N.S. V.B. (L.S.) -.
arkeologu arku di bedja
n., *estudioso das antiguidades. n., *arco-íris. (deriv. ARCO DA
(ARQUEÓLOGO). N.F. VELHA). N.M. lexia complexa. N.S.
proparoxítona. N.S. V.B. V.B., sin. arku-iris; sin. arku di
arkipelagu Deus.
n., *grupo de ilhas. - Insinu baziku i arku di Deus

36
n., *arco-íris. (deriv. ARCO DE armadilia
DEUS). N.M. lexia complexa. N.S. n., - Se festas e ta bida lasu ku
V.B., sin. arku-iris; arku di bedja. armadilia ku mbaransa se kastigu
arku di pua (N.T.) -. (ARMADILHA). N.F.
n., *trépano; broca. (deriv. ARCO proparoxítona, neol., vd. armadidja.
DE PUA). N.M. lexia composta. N.S. armadu
V.B. part., *munido de armas. - Si un omi
arku-iris forti, armadu, na guarda si kaza,
n., *fenómeno luminoso originado tudu ki ten sta sukuru (N.T.) -.
pela refracção da luz solar através (ARMADO).
das gotas de chuva da atmosfera. - armadura
Nuven rodial: arku-iris staba riba di 1.n., *conjunto de peças metálicas
si kabesa (N.T.) -. (ARCO-IRIS). que cobriam o corpo dos guerreiros
N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. antigos. - Se pitu tadjadu ku un
sin. arku di bedja; arku di Deus. armadura suma feru, ku tcomadu
arlekin kurasa (N.T.) -. (ARMADURA).
n., *palhaço; personagem da antiga 2.n., *conjunto de varões de ferro
comédia italiana, representante da utilizado nas contruções de betão
República de Veneza. (ARLEQUIM). armado.
N.F. oxítona. N.S. V.B.; arlekin armamentu
representa um criado da cidade de n., *conjunto de armas. - Kal arma
Bergamo, vestido com ke Junta tene i kal armamentu ke
trajes de várias cores. sta na posi di Junta, i ka ten sidadon
arma 1 ke ka sibi kila aos (R98) -.
v., - Si bu ka dizarma Sapo Fora, (ARMAMENTO).
anta ami n’ na arma tambi nha armariu
guardas (F.J.) -. (ARMAR). N.F. n., *móvel. (ARMÁRIO). N.F.
neol., vd. iarma. proparoxítona. N.S. V.B.
arma 2 armasen
n., *instrumento de ataque ou de 1.n., *depósito para guardar
defesa. - I prumerus arma ke no mercadorias. - Ratu falal kuma i
kunsa gueria ku el i arma propi di misti pa i largal na un armasen di
Tuga, ku ora ke bin kombati i botal i arus (F.M.) -. (ARMAZÉM).
bai si kaminhu (C.P.) -. (ARMA). 2.n., *estabelecimento comercial. -
N.S. ditanda arma. No bin utiliza arus di armasen di
armada povu so dipus ki izersitu formadu
1.n., *conjunto de tropas de mar e (C.P.) -. N.F. almasen.
de navios; frota naval; exército. - armasenista
abo ieraba un omi dizarmadu pa bu n., *pessoa encarregada de
nfrenta un armada (C.P.) -. armazém. - Monde i armasenista di
(ARMADA). N.F. neol. asosiason (Cenfa) -.
2.adj.f., *munido de armas. - I da si (ARMAZENISTA). N.F. neol.
juventudi na luta armada di armason
libertason nasional (R98) -. N.S. 1.n., *equipagem de um navio. - Na
Forsa Armada. dia di tris e bota utru armason di
armadidja barku na mar (N.T.) -. (ARMAÇÃO).
n., *artifício para apanhar pássaros 2.n., *esqueleto de qualquer obra.
ou outros animais; engano. armatan
(ARMADILHA). N.F. armadilia. N.S. n., *vento quente do deserto.
V.A., sin. lastru. (HARMATÃO). N.F. oxítona. N.S.

37
V.B. pa fora i na kai puku-puku, ma kil di
armazena dentru i na arnobadu kada dia (N.T.)
v., *guardar; conservar. -. (RENOVADO).
(ARMAZENAR). N.S. V.B. arnobason
armazenadu n., *acto ou efeito de tornar novo;
part., *conservado. renovamento. - pa Sinhor da bos
(ARMAZENADO). N.S. V.B. tempu di arnobason (N.T.) -.
armeru (RENOVAÇÃO).
n., *pessoa que faz ou vende aroganti
armas. (ARMEIRO). N.S. V.B. adj., *insolente; altivo.
armonia (ARROGANTE). N.S. V.B.
n., - Armonia di Guine si bu tene arograma
dinheru (T.T.) -. (HARMONIA). N.F. n., *papel de carta previamente
paroxítona, neol., vd. armunia. selado para escrever e mandar por
armoniu correio aéreo. (AEROGRAMA). N.S.
n., *órgão pequeno. (HARMÓNIO). V.B.
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. aroma
armunia n., *perfume. (AROMA). N.S. V.B.
n., *paz e amizade entre as aronauta
pessoas; acordo. - tudu djinti sibi n., *pessoa que se desloca no ar
kuma Forsas Armadas ka na vivi na por meio de aeronave.
armunia (R98) -. (HARMONIA). N.F. (AERONAUTA). N.S. V.B.
paroxítona, armonia. arpa
armunius n., *instrumento musical de cordas,
adj., *bem proporcionado. de forma triangular, que se toca
(HARMONIOSO). N.F. oxítona. N.S. com as mãos. - Suma kau staba
V.B. ketu, i sinta pa toka arpa (Igr.I.) -.
arnega (HARPA).
v., *abjurar; amaldiçoar. - Bariga arpia
logu lanta i arnega ku el (A.P.) -. n., *ave feroz; personagem da
(ARRENEGAR). mitologia grega. (HARPIA). N.F.
arnegadu paroxítona. N.S. V.B.
*abjurado. (ARRENEGADO). N.S. arpista
V.B. n., *tocador de harpa. (HARPISTA).
arnegu N.S. V.B.
interj., *exclamação de repulsa que arpon
significa [Deus me livre]; livra! - Ami, n., *anzol grande frechado.
ku e nha mon ku n’ na ba buska (ARPÃO). N.S. V.B.
noiba? Arnegu di bo! (T.M.) -. arpua
(ARRENEGO!). v., *agarrar com arpão. (ARPOAR).
arnoba N.S. V.B.
1.v., *substituir por coisa melhor; arpuadu
tornar novo. - bo disa Deus arnoba part., *agarrado com arpão.
bo pensamentu, pa rabida bo (ARPOADO). N.S. V.B.
manera di ianda (N.T.) -. arseniku
(RENOVAR). n., *veneno. (ARSÉNICO). N.F.
2.v., *repetir. proparoxítona. N.S. V.B.
arnobadu arseniu
part., *rejuvenescido; melhorado; n., *elemento da química (As), de
tornado novo. - Kuntudu no kurpu cor cinzenta. (ARSÉNIO). N.F.

38
proparoxítona. N.S. V.B. dizinvolvi si planu fiziku, inteletual,
arteliaria moral, spiritual i sosial (R96) -.
n., *ramo do exército que utiliza (ARTIGO).
armas de grande porte como 2.n., *mercadoria. - artigu di
canhões, peças ou obuses. - prumera nesesidadi (C.P.) -.
arteliaria senegalesa dispara tris 3.n., *termo da gramática para
obus (R95) -. (paroxítona, neol). indicar a palavra que, nalgumas
arteria línguas, precede o substantivo para
1.n., *vaso que conduz o sangue do determiná-lo. N.S. O Guineense tem
coração para a periferia. somente o artigo indefinido un; o
(ARTÉRIA). N.F. proparoxítona. Português tem os artigos definidos e
2.n., *via de comunicação principal. indefinidos, variáveis em género e
- Subdireson di tranzitu na bin número.
intensifika fiskalizason di si arterias, artiku
pa pudi sania asin es grandi flajelu adj., *relativo ao pólo norte.
(R95) -. (ÁRCTICO). N.F. proparoxítona.
arterius N.S. V.B.
adj., *diz-se do sangue que circula artikula
do coração para a periferia, quer v., *pronunciar; especificar em
dizer, o sangue já purificado. artigos; unir. - fakulta mindjer pa i
(ARTERIOSO). N.F. oxítona. N.S. artikula si nesesidadis (R95) -.
V.B. (ARTICULAR). N.F. neol.
arteru artikulason
1.n., *astuto; manhoso. - Pabia i sibi n., *junção. (ARTICULAÇÃO). N.S.
el i arteru (T.M.) -. (ARTEIRO). V.B. sin. kontrada di os.
2.adj., *que tem artes; mágico. artimanha
arti n., *acto de astúcia. (ARTIMANHA).
1.n., *conjunto de regras para se N.S. V.B.
fazer alguma coisa. - Kulinaria, arti artimetika
di sibi fasi kusa li pa kunsi reseta di n., * arte de contar. (ARITMÉTICA).
kusinha tradisional guinensi (R96) -. N.F. proparoxítona, vd. aritmetika.
(ARTE). N.S. V.A.
2.n., *habilidade; astúcia; manha; artison
magia. - Pa ke e manga di arti, pa n., *pessoa que exerce uma
ke e manga di filosofia, si tuada di profissão autónoma; artífice.
djus ku mintida i mas forti? (O.S.) -. (ARTESÃO). N.S. V.B.
artifisial artista
adj., *fingido; que não é natural. - Si n., *pessoa que actua nas belas-
bebe na tcora, i ka signifika kuma i artes; pessoa que tem habilidades
nesesita di alimentu artifisial (R96) -. particulares. - Andre tudu manera i
(ARTIFICIAL). N.F. neol. na pensa sedu artista (R95) -.
artifisiu (ARTISTA).
n., *habilidade. (ARTIFÍCIO). N.F. artistiku
proparoxítona. N.S. V.B. adj., *executado com arte e
artigu habilidade. - ntrudus na mostra
1.n., *cada um dos assuntos que se kapasidadi artistiku di kriaduris di
abordam num escrito; assunto; maskaras (P.dosS.) -. (ARTÍSTICO).
parágrafo; escrito. - Diklarason ta N.F. proparoxítona.
prisiza na si artigu un di kuma artizanatu
mininu dibi di sta na midida di n., *manufactura de objectos com

39
matéria-prima local; pequenas n., *arroz cozido com feijão. (deriv.
indústrias especializadas na ARROZ PINTADO). N.M. lexia
fabricação e venda de produtos composta. N.S. V.M.
regionais. - Sekretaria di Stadu di arvuri
Turismu, Ambienti i Artizanatu (R95) n., *planta lenhosa de tronco alto. -
-. (ARTESANATO). N.F. neol. kil arvuri i sinal di dus situason di
artriti vida ki Deus pui dianti di omi: kumel
n., *doença causada pela signifika kudji situason di mal, ka
inflamação das articulações. kumel signifika kudji situason di ben
(ARTRITE). N.S. V.B. (L.S.) -. (ÁRVORE). N.F.
artrozi proparoxítona, neol. N.S. sin. po;
n., *deformação de tipo pe.
degenerativo das articulações. as bes
(ARTROSE). N.S. V.B. loc.adv., *locução adverbial que
aruda significa [algumas vezes];
n., *planta medicinal da família das ocasionalmente. - Koitadesa, as bes
Rutáceas; ruda; erva-das-bruxas. - i ka ta bai te fin di bida (F.M.) -. (ÀS
Bo ta Deus desimu parti di ortilon, VEZES). N.F. as ves.
ku aruda, ku tudu ortalisa, ma bo ka as ves
ta importa ku amor di Deus nin pa loc.adv., - asves problema i falsu
fasi kusa djustu (N.T.) -. (ARRUDA). problema (MR98) -. (ÀS VEZES).
N.S. n.v. “ruta chalepensis”. N.F. neol., vd. as bes.
arus asa
1.n., *planta da família das v., - i ten manga di manera di asa
gramíneas, cultivada em terrenos bentana (C.V.) -. (ASSAR). N.F. vd.
pantanosos ou nas regiões quentes iasa.
com chuvas abundantes. - Dipus ki asadu
monda kaba i ta pera dja arus sai i part., - pis greliadu o asadu (N.M.) -.
mpina (F.M.) -. (ARROZ). N.F. (ASSADO). N.F. vd. iasadu.
oxítona. N.S. L.Franca “russ” que asalmas
designa essa planta; n.v. “oryza n.pl., *os defuntos; fantasmas. –
sativa”; bafa arus. Tuada di asalmas (O.S.) -. (AS
2.n., *grão de arroz utilizado na ALMAS).
alimentação. - i toma arus i labal tan asalta
i kua iagu i pui arus riba di kombe v.tr., *dar assalto a; atacar. - Grupu
(N.M.) -. di djintis misti asalta puder (R99) -.
arus di sekeru (ASSALTAR).
n., *arroz cultivado em terrenos não asaltadu
regados. (ARROZ DE SEQUEIRO). part., *atacado. (ASSALTADO). N.S.
N.M. lexia complexa. N.S. sin. arus V.B.
pampan; ant. arus di bulanha. asaltu
arus pam-pam n., *ataque. - N’ misti pa no fasi
n., - sina elis kultiva ortalisas, arus asaltu final pa toma Bra ku Eroportu
pam-pam i manga di utrus trabadjus (F.J.) -. (ASSALTO). N.F. neol.
(R98) -. (ARROZ PAM-PAM). N.F. asasina
vd. pam-pam 1. N.M. lexia v., *matar ou mandar matar alguém.
complexa. - Ke ki bu ta pensa di djintis ki ta
arus-pintadu misti asasina se ermons o e ta
kondena elis pa mortu? (L.S.) -.
(ASSASSINAR). N.F. neol. N.S. sin.

40
mata. particularidades de alguns sons. -
asasinadu seu ku tera na pasa, ma nin un
1.n., *acto de matar alguém; asentu ka na bin tiradu riba un letra
homicídio. - na runion pa splikason di lei (N.T.) -. (ACENTO).
nde asasinadu di Cabral, i ta ten kil asentu 2
ki ta falau: no tira Tuga na no tera, n., *cadeira; banco. - O Deus, bu
no ta kunsa fasi tcuru di Cabral asentu di renansa na kontinua pa
dentru di Bisau (C.P.) -. sempri (N.T.) -. (ASSENTO). N.F.
(ASSASSINATO). N.F. neol. neol. N.S. sin. kadera; turpesa.
2.part., *diz-se de alguém que foi asentua
matado. (ASSASSINADO). N.F. v.tr., *dar relevo. (ACENTUAR).
neol. N.S. V.A. N.S. V.B.
asasinu asentuadu
1.n., *alguém que causa a morte de part., *pronunciado com clareza;
alguém; homicida. - Asin ki fika diz-se da sílaba marcada com
dismintidu mortu di asasinu di Bud acento. (ACENTUADO). N.S. V.B.
Af duranti kil noti (R95) -. asentuason
(ASSASSINO). N.F. neol. n., *sistema de acentuar.
2.n., *acto de matar; assassinato; (ACENTUAÇÃO). N.S. V.B.
homicídio. - Polisia ta intirvi ora ki aseriu
tcomadu: salvu kazu ki faladu kuma, adv., *seriamente; realmente. - I
suma un kazu di dilinkuensia, un falal: ihn, aseriu (L.S.) -. (A SÉRIO).
asasinu, un kusa sin ki kompeti elis N.F. proparoxítona, neol.
(R95) -. (ASSASSÍNIO). N.S. sin. aserka di
asasinadu. con., *locução prepositiva que
asemblea significa [a respeito de];
n., (ASSEMBLEIA). N.F. paroxítona, relativamente; sobre. - nobu
vd. asembleia. N.S. V.A. pensamentu aserka di
asembleia dizinvolvimentu, pa i pudi ten
1.n., *reunião de pessoas para um mudansa na futuru di kumunidadi
determinado fim; congresso. - i (Igr.I.) -. (ACERCA DE). N.F. neol.
fasidu un asembleia di familia pa N.S. sin. sobri.
studa kal ke utrus meius (IN96) -. asesoriu
(ASSEMBLEIA). N.F. proparoxítona, adj., *secundário; anexo.
asemblea. (ACESSÓRIO). N.F. proparoxítona.
2.n., Asembleia Nasional Popular, N.S. V.B.
*órgão deliberativo da República da asesu
Guiné-Bissau, cujo número é de 100 n., *entrada; ingresso. - un di
membros, ou Deputados, eleitos komponenti i mindjoria asesu,
democraticamente pelo povo por purtantu i kumpu mas skolas
meio de eleições legislativas de (MR98) -. (ACESSO). N.F. neol.
quatro em quatro anos. - Segunda asetona
seson ordinaria di kinta lejislatura di 1.n., *fruto da oliveira que produz o
Asembleia Nasional Popular azeite. - Ermons, pe di figu pudi padi
kontinua si tarbadju na no kapital asetona? (N.T.) -. (AZEITONA).
(R95) -. (ASSEMBLEIA NACIONAL 2.n., *fruto da árvore pau azeitona,
POPULAR). semelhante às azeitonas. N.S. n.v.
asentu 1 “sideroxilon densiflorum”.
n., *sinal gráfico que se coloca em asfalta
cima de certas letras para indicar as v.tr., *alcatroar. (ASFALTAR). N.F.

41
neol. N.S. V.B., sin. alkatrua. (ASSIMILADO).
asfaltadu asin
part., *alcatroado. (ASFALTADO). adv., - bu na toma galinha bu mata,
N.F. neol. N.S. V.B., sin. alkatradu. bu na mitil na ki iagu kinti, asin pa
Asia pudi penal (N.M.) -. (ASSIM). N.F.
n., *nome dado a um dos seis neol., vd. sin 2.
continentes da terra: os nomes dos asin ke
outros são Europa, África, América, con., *locução conjuntiva
Oceânia e Antárctida. - lugar di subordinativa que indica
pasajen di Europa pa Asia (R95) -. [temporalidade]; logo que. - Si no
(ÁSIA). N.F. proparoxítona. tene mas nivel di skola, enton asin
Asiatiku ke no tene mas saudi pa no kultura
n., *termo comum para indicar os (IN96) -. (ASSIM QUE). N.F. neol.
habitantes da Ásia; relativo à Ásia. - asina
paizis di Sudesti asiatiku (MR98) -. v.tr., - Memorandu ku no asina
(ASIÁTICO). N.F. proparoxítona. (R98) -. (ASSINAR). N.F. neol., vd.
asidenti sina 2.
n., *acontecimento desagradável. - asinatura
Pabia di asidenti di viason ne n., *aposição do próprio nome num
ultimus tempu - Amigus, no misti da documento para autenticar ou
un informason sobri un asidenti ku subscrever. - Si ka ten dia di
okuri dia sinku (R95) -. asinatura, djintis sta purparadu pa
(ACIDENTE). ataka (R98) -. (ASSINATURA). N.F.
asidu sinatura.
1.n., *substância azeda; em química asindetu
diz-se ácida uma substância que n., *ligação das palavras ou das
tem uma determinada reacção em frases elidindo a conjunção
antinomia com as substâncias coordenativa. (ASSÍNDETO). N.F.
alcalinas. - Na mesmu manera proparoxítona. N.S. V.B.
bitcus ka ta gosta di asidu di limon asinki
(Igr.I.) -. (ÁCIDO). N.F. n., *folha de zinco. - I ki asinki no ta
proparoxítona. pistal -. (deriv. ZINCO). N.F. zinku.
2.adj., *agre; azedo. (ÁCIDO). N.S. sin. lata.
asiedesa asistensa
n., *limpeza. - na kau ku na bindi nel n., *auxílio; amparo.
kusa di kume, ke djinti na kumpra, (ASSISTÊNCIA). N.F. asistensia.
bu dibi di fasi asiedesa la (R98) -. N.S. V.B.
asimila asistensia
v.tr., *tornar semelhante; n., - gabinete di asistensia juridika di
compreender o que se estuda. kriansa (R95) -. (ASSISTÊNCIA).
(ASSIMILAR). N.S. V.B. N.F. proparoxítona, neol., vd.
asimiladu asistensa.
1.part., *incorporado; semelhante; asistenti
diz-se duma disciplina bem n., *adjunto; auxiliar. - Un sentru di
estudada. (ASSIMILADO). saudi pelu menus i tene un mediku
2.n., *no tempo colonial, nome dado asistenti (IN96) -. (ASSISTENTE).
às pessoas que gozavam dum N.F. neol.
estatuto especial, por terem aceite asisti
alguns elementos da cultura e da v., - Anos tudu no asisti manga di
civilização portuguesa. senas, dinti sai mas tardi di ki

42
lingua, ma dinti ta murdi lingua n., *efeito de agir; aquilo que se faz;
(IN96) -. (ASSISTIR). N.F. neol., vd. acto; feito. - Kolabora ku Stadu na
sisti. kalker ason pa tira pobu na kansera
asku [-asku] (Igr.I.) -. (ACÇÃO).
suf.nom., *sufixo que entra na ason 2
formação de substantivos, interj., *exprime uma chamada com
exprimindo a ideia de semelhança. - um tom de autoridade; oh, tu!; olha
bandidasku - bonitasku - brutasku di lá. - Ibo! Ason! (R.N.) -. (deriv.
- katiberasku - parentasku -. (- ACÇÃO).
ASCO). N.M. sufixo de nomes, asorbi
adjectivos e advérbios. v., *incorporar; fazer desaparecer.
asma (ABSORVER). N.S. V.B.
n., *doenca que provoca dificuldade asorbidu
na respiração. - N’ ta kura asma part., *incorporado; exaurido.
(IN99) -. (ASMA). (ABSORVIDO). N.S. V.B.
asmatiku Asorianu
adj., *pessoa com dificuldade de n., *habitante dos Açores.
respiração. (ASMÁTICO). N.F. (AÇORIANO). N.S. V.B.
proparoxítona. N.S. V.B. asosia
asna v., *reunir em sociedade; cooperar. -
n., *armação que serve de suporte à e djunta e asosia e abri un kau e ba
cobertura de um edifício. - Padja di ta djuga nel (R95) -. (ASSOCIAR).
kaza, tudu kumpridu ku kumpridu, i N.F. paroxítona, neol.
ka ta tciga di asna pa bas (L.A.) -. asosiadu
(ASNA). N.S. ASNA, em Português, *agregado; adjunto. - I no pais ka
indica também a fêmea do ASNO staba inda la asosiadu (R95) -.
ou BURRO. (ASSOCIADO).
asnera asosiason
n., *tolice; disparate; asnidade; n., *reunião de um grupo de
asnice. - mindjer ta sufri te un sertu pessoas para um determinado fim. -
puntu i ta lanta ientra na asnera na kazu di asosiason o di
(IN96) -. (ASNEIRA). agrupamentu di mindjeris ku ta
aso! tarbadja, bu pudi tambe kontakta
interj., *na boca de um adulto elis pa organiza sesons di formason
exprime o advertimento dado com (Cecomes) -. (ASSOCIAÇÃO). N.F.
autoridade a um jovem ou a uma neol. N.S. sin. agrupamentu.
criança: olha lá, tu!. N.F. oxítona. aspa 1
N.S. V.P. v., *meter entre os sinais gráficos
asoladu denominados “aspas”. ((ASPAR).
part., *diz-se de alguma coisa que N.F. neol. N.S. V.B.
causa ruína e consternação. - pa aspa 2
privini asidentis ki ten asoladu na n., *sinal gráfico [“ ”], denominado
sidadi di Bisau (R95) -. também vírgulas dobradas. - Es
(ASSOLADO). N.F. neol. dukumentu misti, entri aspas, kuriji
asolutu erus di piriudu ku pasa (R95) -.
adj., *o que existe em si; não (ASPA).
dependente; diz-se do poder aspadu
despótico. (ABSOLUTO). N.F. part., *posto entre aspas.
absolutu. N.S. V.B. (ASPADO). N.S. V.B.
ason 1 asperdji

43
v.tr., *borrifar com folhas molhadas; dias litúrgicos. (ABSTINÊNCIA).
asperger, aspersar. (ASPERGIR). N.S. V.B.
N.F. neol. N.S. V.B., sin. burfa. astrolabiu
asperdjidu n., *instrumento astronómico que
part., *borrifado; aspersado. serve a medir a altura das estrelas
(ASPERGIDO). N.F. neol. N.S. V.B., e, consequentemente, decidir o
sin. burfadu. rumo do navio. (ASTROLÁBIO).
asperson N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
n., *borrifo. (ASPERSÃO). N.F. neol. astronomia
N.S. V.B., sin. burfason. n., *estudo dos astros.
aspersori (ASTRONOMIA). N.S. V.B.
n., *hissope; instrumento para astru
aspergir com água benta. n., *designação genérica dos corpos
(ASPERSÓRIO). N.S. V.B. celestes, como os planetas e as
aspetu estrelas. - Mundu ku bu odja,
n., *ponto de vista; aparência. - i ten plantas, limarias, astrus di seu,
ke ten un pulitika adiministrativa na pekaduris, i tene men un sintidu?
es aspetu ke na nkoradja djintis pa (L.S.) -. (ASTRO).
bai ki kau (IN96) -. (ASPECTO). astru-rei
N.F. neol. n., *o sol. (ASTRO-REI). N.M. lexia
aspiranti composta. N.S. V.B.
n., *o que espera um lugar. astrus
(ASPIRANTE). N.S. V.B. adj., *incompreensível; obscuro.
aspirason (ABSTRUSO). N.F. oxítona. N.S.
n., *ambição; desejo; ideal. - Na V.B.
sosiedadi dimokratiku no dibi di, na astusia
medida di posivel, kria kondisons pa n., *esperteza. (ASTÚCIA). N.S.
bai au inkontru di aspirasons di V.B.
grupus di sidadons di un pais asu
(MR98) -. (ASPIRAÇÃO). n., *material muito duro, composto
aspirina de ferro e carbono. (AÇO). N.S. V.B.
n., *medicamento composto de asukar
ácido salicílico com efeitos n., - si bu misti bu ta pui asukar o
analgésicos, antipiréticos e anti- mel (N.M.) -. (AÇÚCAR). N.F.
reumatismais. - Si duenti tene febri, paroxítona, neol., vd. sukru.
dal aspirina o parasetamol, si bu asumi
tenel a kaza (Igr.I.) -. (ASPIRINA). v., *encarregar-se de; tomar sobre
aspru si; aceitar. - kadaun pa asumi si
adj., *acre; desigual. (ÁSPERO). risponsabilidadi (R95) -.
N.S. V.B. (ASSUMIR). N.F. neol., sumi.
astemiu Asunson
adj., *pessoa que não toma bebidas n., *festa litúrgica da religião
alcoólicas; moderado. (ABSTÉMIO). Católica que celebra a elevação da
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. Virgem Maria ao Céu junto com o
astenson seu corpo. - Kal ki diferensa entri
n., *privação; renúncia. Asenson ku Asunson? (L.S.) -.
(ABSTENÇÃO). N.S. V.B. (ASSUNÇÃO). N.F. oxítona. N.S. o
astinensia dia de festa é o 15 de Agosto.
n., *privação; diz-se da privação de asuntu
comida de carne durante alguns n., *tema; argumento. - kila i un

44
asuntu muitu importanti (IN96) -. total ou parcial do movimento e da
(ASSUNTO). N.F. neol. sensação. - Si alguin kai ataki, ka bu
asurdu bibintil nada tok i disperta diritu
n., *contra-senso. (ABSURDO). N.F. (Igr.I.) -.
vd. absurdu. N.S. V.B. atcaka
asves v., *apanhar doença. (ACHACAR-
adv., *locução adverbial que SE). N.S. V.B.
significa em algumas circunstâncias; atcaki
de vez em quando; uma vez. - n., *doença habitual sem gravidade.
asves bu ta obi purtantu programa (ACHAQUE). N.S. V.B.
ke ta fala na un termu mas suavi, ate
ma bu ta bin obi utrus ke ta kontinua con., - Ate prosimu semana no na
inda suma ke ka ten nada ke na torna kontra li mas (R97) -. (ATÉ).
akontisi (R98) -. (ÀS VEZES). N.F. N.F. neol., vd. te.
oxítona, neol., asvezis. ateismu
asvezis n., *filosofia ou doutrina que nega a
adv., *locução adverbial que existência de Deus. (ATEISMO).
significa em algumas circunstâncias; N.S. V.B.
de vez em quando; umas vezes. - i ateista
kusa ki difisil asvezis di alguin seta n., *que nega a existência de Deus;
konta si negativus (R95) -. (ÀS ateu. (ATEISTA). N.S. V.B., sin.
VEZES). N.F. paroxítona, neol., ateu.
asves. atempu
ataka loc.adv., *oportunamente. - Kolera,
1.v.tr., *assaltar; acometer. - I na si tratadu atempu, nau, i ka ta mata
pertusi di si vitima pa ataka (R97) -. (A TEMPO).
(P.dosS.) - No ten no vida djustu atenson
suma no arma pa ataka, tambi pa 1.n., *cuidado; acto de aplicar-se;
difindi (N.T.) -. (ATACAR). N.F. concentração. - ku kuidadu i
neol., taka 2. atenson i ta ivitadu asidenti di
2.v.tr., *diz-se da doença que ataca. viason (R95) -. (ATENÇÃO).
- Padidas obi noba kuma banhu 2.coloc., tcoma atenson, *alertar;
duensas riba mas pa bin ataka avisar; fazer saber. - Pabia di kila ke
mininus, logu e foronta (M.J.) -. n’ ta tcoma atenson pa no bisti anos
atakadu tudu na bazi di no pusiblidadis
1.part., *assaltado. - no internadu (IN96) -. (CHAMAR A ATENÇÃO).
atakadu ku kuatru jatu (C.P.) -. atentadu
(ATACADO). N.F. neol. n., *tentativa de crime; crime. - Si ka
2.part., *apanhado por uma doença. fasil, Polisia pudi prindil i akusal di
- i sta atakadu ku paludismu -. atentadu di pudor, violason di
atakanti prinsipiu di konvivensia sosial
n., *agressor; assaltante. (P.dosS.) -. (ATENTADO). N.F.
(ATACANTE). N.S. V.B. neol.
ataki atentu
1.n., *assalto; acção militar. - Na kal adj., *que é vigilante; cuidadoso. -
mboskada? Na kal ataki? (R98) -. anos tudu no dibi di sta atentu pa no
(ATAQUE). sigui konsidjus ku no na dadu (R95)
2.n., *manifestação súbita ou -. (ATENTO).
inesperada de uma doença, como a ateru
apoplexia, que causa a alteração n., *quantidade de terra para cobrir

45
um buraco ou nivelar o terreno. - i atitudi
mandanu un kamion di ateru la pa n., *comportamento; postura;
pudi kaba ku ki buraku (R95) -. conduta. - n’ pensa ku kil bu atitudi
(ATERRO). la, anos no kunsiu diritu (R95) -.
ateu (ATITUDE). N.F. neol.
n., *descrente; o que nega a ativa
existência de Deus; o que não se v.tr., *estimular; despertar; acelerar.
interessa da existência de Deus. (ACTIVAR). N.S. V.B.
(ATEU). N.S. V.B., sin. ateista. ativadu
atidon part., *despertado; estimulado;
n., *propensão; capacidade. acelerado. (ACTIVADO). N.S. V.B.
(APTIDÃO). N.S. V.B. ativamenti
atindi adv., *advérbio de modo que
1.v.tr., *dar consulta; acolher; significa [com mais
receber. - mediku ku dibi di atindi responsabilidade] ou [com mais
duenti i dibi di sedu muitu pasienti influência]. - mindjeris misti pa omi
(IN96) -. (ATENDER). djuda elis pa e pudi partisipa mas
2.v., *ter consideração. (ATENDER ativamenti na dizinvolvimentu di
A). N.S. V.A. tudu no tera (R95) -.
atindidu (ACTIVAMENTE). N.F. neol.
1.part., *recebido; acolhido; tratado atividadi
com cuidado. - Tris di Agostu ieraba n., *ocupação; conjunto de actos. -
un ospital ke ta risibi tudu firidus ki Se atividadi alarga te na paizis
saiuba di guera di Angola ku di strandjerus (R95) -. (ACTIVIDADE).
Mosambiki pa bin atindidu dentru di ativista
kil ospital (IN96) -. (ATENDIDO; n., *pessoa que participa; membro. -
ATENTO). i un ativista di no partidu Union pa
2.part., *tomado em consideração. - Mudansa (IN96) -. (ACTIVISTA).
badjuda ta pasa na obi so pesoa di N.F. neol.
si namoradu, abo dja pape bu ka ta ativu
atindidu (IN96) -. 1.adj., *que age; que tem energia ou
atindimentu vigor. - djintis na sedu ativu pa pudi
n., *acto de acolher ou de prestar di fatu torna rispita se kumprumisu i
atenção. - Bazi di es fatu di bon se palavras (R98) -. (ACTIVO).
atindimentu i ikonomiku (IN96) -. 2.n., *valor positivo de uma empresa
(ATENDIMENTO). ou actividade. N.S. V.A.
atindji atlas
v.tr., *alcançar; obter; conseguir. - i n., *colecção de cartas geográficas.
ta sedu difisil pa no atindji no (ATLAS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
objetivus (IN96) -. (ATINGIR). N.F. atleta
neol. N.S. sin. iangasa. n., *pessoa que pratica desporto;
atindjidu lutador. - un atleta i teneu kondison
1.part., *conseguido, alcançado; fizika pa kualker mumentu (IN96) -.
obtido. - midida nesesarias pa i pudi (ATLETA). N.F. neol.
atindjidu es dizinvolvimentu (R95) -. atletismu
(ATINGIDO). N.F. neol. N.S. sin. n., *conjunto de certas práticas
iangasadu. desportivas, normalmente
2.part., *ferido. - Junta sirbi de radiu individuais, como as corridas, os
li pa pudi ivita tudu no populason di saltos e os lançamentos.
bin sedu atindjidu pa balas (R98) -. (ATLETISMO). N.S. V.B.

46
atmosfera sedu atoris prinsipal (P.dosS.) -.
atmosfera (ACTOR). N.M. pl. atoris.
1.n., *camada de ar que está ao atorna
redor da terra; meio ambiente. n., *troco; volta; vingança; retorção.
(ATMOSFERA). - Tudu povus e ten - Suma no sibi kuma, pa un ladu,
diretu pa se atmosfera, ku sedu, seu faka di atorna ka ta moku ma, pa
ku pindra riba delis, pa ka i puluidu utru ladu, anos i fidju di kil uniku
(R96) -. N.F. neol. Deus di purdon: anta i bon mandji
2.n., *unidade de medida dos pa pudi torna vingansa? (L.S.) -.
fluidos. (deriv. TORNAR). N.S. faka di
atoa atorna.
1.adv., *ao acaso; sem reflexão. (À atrai
TOA). N.F. paroxítona. N.S. V.B. v.tr., *persuadir; seduzir. - I ta
2.adv., *sem proveito; inutilmente. seduba tarefa di guvernu pa
atomiku priukupa ku prublema di
1.adj., *diz-se da energia atómica, infrastrutura di forma atrai joven
da bomba atómica, da física (IN96) -. (ATRAIR).
atómica. (ATÓMICO). N.F. atraidu
proparoxítona. part., *seduzido; encantado. - tudu
2.n. bomba atomika, *arma pekadur sinti atraidu pa Korson
mortífera que liberta energia que abertu di Salbadur (L.Cat.) -.
desintegra o ambiente circunstante. (ATRAÍDO). N.F. paroxítona, neol.
- Filisteus ka tenba avion, nin karu atras
blindadi, nin bumba atomika (Igr.I.) - adv., - suma ke n’ splikaba dja atras,
. (BOMBA ATÓMICA). N.M. lexia n’ ka nega bisti sabi (IN96) -.
composta. (ATRÁS). N.F. neol., vd. tras.
atomismu atraves di
n., *sistema filosófico que admite a con., *locução prepositiva que indica
existência dos átomos como [por meio de]. - Mensajen ki i manda
elementos constitutivos da matéria. aos atraves di radiu ku televizon
(ATOMISMO). N.S. V.B. (R95) -. (ATRAVÉS DE). N.F.
atomiza oxítona, neol.
v.tr., *reduzir a partículas atraza
pequeníssimas; dividir. v., *retardar; demorar. - Ma kil la ka
(ATOMIZAR). N.S. V.B. na atraza ninguin, i ka na para no
atomizadu luta (C.P.) -. (ATRASAR). N.F.
part., *reduzido a partículas traza.
pequeníssimas; dividido. atrazadu
(ATOMIZADO). N.S. V.B. 1.part., *que não está em dia; não
atomu pontual. - tarbadju sta muitu
n., *elemento constitutivo da atrazadu (R95) -. (ATRASADO).
matéria; corpúsculo. (ÁTOMO). N.F. 2.part., *não muito desenvolvido. -
proparoxítona. N.S. V.B. un mundu suma di nos, asin
atonitu atrazadu (C.P.) -.
adj., *confuso; espantado. 3.adj., *doente mental.
(ATÓNITO). N.S. V.B. atrazu
ator n., *retardo; demora. - Kila ki sta na
n., *pessoa que faz teatro ou bazi di e atrazu tudu ke lebanu un
cinema; pessoa que participa. - anu letivu en branku (R95) -.
partidus politikus ku si kandidatus (ATRASO). N.F. trazu.

47
atrela kolonial (IN96) -. (ACTUAL). N.F.
v.tr., *levar a reboque; levar com oxítona.
trela; rebocar. - Mesmu ku bu na 2.adj., *real; oportuno. - juventudi i
tene elis bu ka dibi di atrela kilis ku un prublema muitu atual purki
moranta fora riba di kil ku bu kaza juventudi i forsa pa dizinvolvimentu
ofisialmenti (IN96) -. (ATRELAR). di kualker sosiedadi (IN96) -.
atreladu atualizadu
1.adj., *rebocado; arrastado. part., *modernizado; informado em
(ATRELADO). dia. - fera i kau sertu di fika sempri
2.n., *veículo sem motor rebocado atualizadu ku nobas di tudu dia
por outro. (ATRELADO). N.S. V.B. (P.dosS.) -. (ACTUALIZADO). N.F.
atribi neol.
v., (ATREVER-SE). N.F. vd. atrivi. atualmenti
N.S. V.B. adv., *advérbio de modo que
atribidu significa [agora]; presentemente. -
adj., (ATREVIDO). N.F. vd. atrividu. Purke gos, atualmenti, no ka ta obi
N.S. V.B. di n’utru, kafakin ta fala di sil (IN96) -
atrivi . (ACTUALMENTE). N.F. neol. N.S.
v., *ter coragem; ousar; tentar sin. gosi.
meter-se onde não deve. - Sibi di bu atuason
vida, nunka mas ka bu atrivi, Bisilai n., *procedimento; maneira de agir. -
(Cecomes) -. (ATREVER-SE). N.F. Union pa Mudansa kistiona atuason
atribi. di otoridadis di pulisia di Bisoran
atrividu (R95) -. (ACTUAÇÃO). N.F. neol.
part., *corajoso; audaz; metido; atun
ousado. (ATREVIDO). N.F. n., *peixe da família dos
atribidu. N.S. V.A., sin. Escombrídeos. - piskaduris ta tii
disinkaradu. atun, bagri, linguadu (J.L.R.) -.
atriz (ATUM). N.S. n.v. “Thunnus tynnus”.
n.f., *pessoa que faz teatro ou au
cinema. (ACTRIZ). N.S. V.B. prep., *elemento de composição de
atu lexias complexas, derivado do
1.n., *acção; cerimónia pública. - e Português (AO), contracção da
panhadu na un fragranti atu pa preposição (A) com formas do artigo
pulisia otca ke e na kumersializaba e do pronome demonstrativo (O). -
serka di sen gramas di iamba (R95) au longu des dia tudu (R95) -. (AO).
-. (ACTO). N.F. neol. N.M. Esta preposição
2.n., *parte de uma peça teatral. - está a entrar com frequência nas
Atu uniku (C.V.) -. frases dos locutores: au kontrariu;
atua au ladu; au longu; au mesmu
v., *agir; fazer efeito. - apezarjj tempu.
kolera ne momentu i ka na atua, no aula
ka na para papia del (R98) -. n., *lição. - No ta bai aula di kustura,
(ACTUAR). N.F. paroxítona. no ta bai aula di kantu (R95) -.
atuadu (AULA). N.F. proparoxítona. N.S.
part., *realizado. (ACTUADO). N.S. aula é a unidade de trabalho
V.B. escolar e sala di aula é o lugar
atual onde a aula é dada; da aula; sin.
1.adj., *presente; real. - kompara lison.
salariu atual ku slariu di tempu aumenta

48
v., - Bu pudi uza iagu pa aumenta n., *criador de uma obra; inventor;
produson di bu terenu (Igr.I.) -. responsável. - Ke ki autor di Biblia
(AUMENTAR). N.F. neol., vd. misti falanu na si splikason? (L.S.) -.
omenta. (AUTOR).
aurora autorut
n., *claridade que precede o nascer n., *estrada larga e rápida para
do sol; madrugada. (AURORA). N.F. automóveis. - I ta faladu, ala ki
neol. N.S. V.B., sin. mandurgada. autorut: dus karu ka pudi nkontra la
Australianu (C.P.) -. N.F. Francês “autoroute”
1.n., *termo comum para indicar os que significa auto-estrada.
habitantes da Austrália. autostrada
(AUSTRALIANO). n., *via rápida para automóveis com
2.adj., *relativo à Austrália. - Konsul faixa separadora central. - kil
australianu na Deli tcoma tambe paseiu, ke ta obstrui tudu, e ta tudji
atenson pa stabilisi relasons di djintis pasa tok e ta bai mata un
intindimentu (R95) -. faicha di autostrada (R95) -. (AUTO-
Austriaku ESTRADA). N.F. neol.
n., *membro do povo austríaco, auziliar
habitante da Áustria. (AUSTRÍACO). 1.adj., *pessoal de apoio;
N.M. proparoxítona. N.S. V.B. assistente; ajudante. - I ten sentru di
autarkia saudi ki nin infermeru di infermajen
n., *sistema ou entidade djeral ka ta pudu: so infermajen
administrativa bastante autónoma auziliar (IN96) -. (AUXILIAR). N.F.
que controla os interesses de uma oxítona, neol.
parte ou de uma região do território 2.n., *em gramática tradicional, o
nacional. - pa pirmiti pa autarkia termo designa alguns verbos ou
pudi ten na prosimu anu di noventa i palavras que se juntam a outros
seis (R95) -. (AUTARQUIA). N.F. verbos para constituir determinadas
paroxítona. formas verbais.
autentiku Avaianu
adj., *verdadeiro; legalizado n., *membro do povo havaiano,
juridicamente. - avenida 14 di habitante das Ilhas Havai.
Novembru i autentiku pista di rali (HAVAIANO). N.S. V.B.
(R95) -. (AUTÊNTICO). N.F. avalia
proparoxítona, neol. N.S. sin. v., *determinar o valor de; apreciar. -
bardaderu. no sta la djuntu ku djornalistas na
autofolanti avalia kal ki na sedu komportamentu
n., - Ntori karga si autofolanti ku si final di sosiedadi sivil (R95) -.
kartas na mon i na djanti (M.J.) -. (AVALIAR). N.F. paroxítona, neol.,
(ALTOFALANTE). N.F. vd. valia.
altufalanti. avaliason
autonomia n., *apreciação. - pa fasi avaliason
n., *independência; possibilidade de di manera ki na bai dianti (Igr.I.) -.
estabelecer as próprias normas; (AVALIAÇÃO). N.F. neol., valiason.
capacidade de iniciativa própria. - avansa
Fidju di Guine ku ta odja propi kuma v., *progredir; caminhar para a
i tene kapasidadi pa kila i ka tene frente. - Dipus ke no luta avansa, no
autonomia (IN96) -. (AUTONOMIA). Partidu odja kuma i nesesariu forma
N.F. paroxítona, neol. kuadrus (C.P.) -. (AVANÇAR).
autor avansadu

49
1.part., *progredido; desenvolvido. - ventura.
povu di Guine-Bisau tene un averbiu
speriensia i teknika tradisional n., *são palavras ou grupos de
bastanti avansadu na kultivu di arus palavras com a função semântica
(R98) -. (AVANÇADO). de especificar o processo exprimido
2.adj., *adiantado; que tem muita pelo verbo ou o significado dos
idade. - i tenba dja idadi avansadu adjectivos, dos nomes e dos
(N.T.) -. mesmos advérbios. (ADVÉRBIO).
3.n., *em certas competições N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
desportivas, diz-se do jogador que aviadur
tem a função de atacar. - difeza n., *tripulante de aeroplano. El ku
Maozer ku avansadu Kanidja (R95) mandaba dja ultimu aviaduris (C.P.)
-. -. (AVIADOR). N.F. abiadur. N.M.
avansu pl. aviaduris.
n., *progresso; melhoria. - N’ misti aviason
mati sabura di no tera, n’ misti mati n., *conjunto de meios de transporte
avansu di no povu (D.N.) -. aéreo. - bu ka pudi sai pa bu ianda
(AVANÇO). di dia, pabia aviason sta riba (C.P.) -
avanu . (AVIAÇÃO). N.F. abiason.
n., *charuto de Havana. (HAVANO). avinida 1
N.S. V.B. n., *via de circulação urbana mais
avarentu larga do que a rua. - no na djubi li
adj., *avaro. (AVARENTO). N.S. na avinida katorzi di Novembru, so
V.B. pa manera ki ki kau sta pertadu
avaria 1 (R95) -. (AVENIDA).
1.v.tr., *danificar; prejudicar; avinida 2
estragar. (AVARIAR). N.F. n., *peça destinada a prender o
paroxítona, neol. cabelo; gancho de cabelo. - Di
2.v.intr., *sofrer estrago; deixar de fabur, pistan avinida -. (deriv.
funcionar; enlouquecer; perder o AVENIDA). N.S. V.A.
uso da razão. N.S. V.B. avion
avaria 2 n., *aparelho utilizado na navegação
n., *dano; estrago; prejuízo. - Karu aérea; aeroplano. - na Karavela no
tene problema di avaria (R95) -. ka tene avion, no ka tene elikopteru,
(AVARIA). N.F. paroxítona, neol. no ka tene barku rapidu (R95) -.
avariadu (AVIÃO). N.F. abion.
part., *estragado; enlouquecido. aviza
(AVARIADO). N.S. V.B. 1.v.tr., *fazer saber. - No na aviza
Aventu pa ninguin diskisi kuma, anti di bu
n., *período da liturgia cristã que na bai bias, bu ten ke bai la ba
precede o tempo de Natal e que barsina sobri febri amarelu (R98) -.
prepara a vinda do Messias. - Nha (AVISAR).
ermons, nes tempu di Aventu no na 2.v.tr., *aconselhar; admoestar;
pera vinda di no Sinhor Jesus Kristu advertir. - Jesus aviza elis, i fala: bo
(L.Cat.) -. (ADVENTO). N.S. são toma sintidu, bo libra di fermentu di
quatro semanas de preparação Fariseus ku fermentu di Erodis
durante o mês de Dezembro. (N.T.) -.
aventura avizadu
n., - Aventura asves i sorti (A.H.) -. part., *advertido. - kada omi dibi
(AVENTURA). N.F. neol., vd. sedu avizadu kal mison ki na

50
kumpri, purke ninguin ka ta nganadu mindjeris kusinha, utrus na kusinha
(C.P.) -. (AVISADO). ku galinha ku azeiti (L.S.) -. (deriv.
avizu AZEITE). N.F. neol. N.S. azeiti di
n., *recado; anúncio; advertimento, olivera; sin. siti-dos.
conselho. - Es i avizu ku no ten di azeiti di olivera
kumandu supremu di Junta Militar n., *óleo extraído da azeitona;
(R98) -. (AVISO). azeite. - Bo pudi djunta binhu ku
avogadu frutas ku azeiti di olivera (Igr.I.) -.
n., *protector. (ADVOGADO). N.F. (AZEITE DE OLIVEIRA). N.F. neol.
advogadu. N.S. V.B. N:S. sin. siti-dos.
avontadi azetona
adv., *locução adverbial de modo n., *fruto semelhante à azeitona;
que significa [a seu bel-prazer]; sem azeitona da Guiné. (AZEITONA).
constrangimentos. - Bu odja purke N.S. V.B.
n’ dicha bos bo papia avontadi, bu azoto
odja nde ku no sta nel? (R95) -. (À n., *elemento da Química, cujo
VONTADE). N.F. neol. símbolo é [N]. (AZOTO). N.S. V.B.
avulsu azul
adj., *separado; solto. (AVULSO). n., *nome de uma cor, como a cor
N.S. V.B. do céu sem nuvens ou das águas
aza limpas do mar dos Bijagós. -
*membro anterior de um animal que Djensianu azul o merkuriu i bon pa
lhe serve para voar; superfície ba ta limpa tcaga ku el, ma son ora
lateral de um avião. - I kebra aza di ki labadu limpu ku iagu di sal (Igr.I.)
Djugudi (L.S.) -. (ASA). N.F. neol., -. (AZUL). N.S. na língua de alguns
vd. ansa. povos da Guiné-Bissau existe um
azar único termo pa designar a cor azul e
n., *desgraça; sorte o fortuna a cor verde.
adversa; mofina. - i pega na karu i azula
ba ten azar i madja kil sinhora (R95) v., (AZULAR). N.F. neol., vd. zula.
-. (AZAR). N.F. neol. N.S. sin. N.S. V.B.
mufunesa. azuladu
azarmas! part., (AZULADO). N.F. neol., vd.
interj., (ÀS ARMAS!). N.F. vd. zuladu. N.S. V.B.
alarmas!. N.S. V.B. azuledja
azavesas v., *pôr azulejos na parede ou no
adv., *ao contrário; ao revés. (ÀS pavimento. (AZULEJAR). N.S. V.B.
AVESSAS). N.F. neol. N.S. V.B., azuledjadu
sin. rebes. part., *que tem azulejos.
azeda (AZULEJADO). N.S. V.B.
v., *avinagrar. (AZEDAR). N.S. V.B. azuleju
azedadu n., - no misti kamba pa kil utru
part., *avinagrado. (AZEDADO). azuleju (R99) -. (AZULEJO). N.F.
N.S. V.B. neol., vd. ajuleju.
azedu
adj., *ácido; estragado. (AZEDO).
N.S. V.B.
azeiti
n., *óleo de cozinhar em geral; óleo
vegetal vendido na loja. - Tudu

51
n., *confusão. (BABEL). N.S. V.B.
babu
B, b n., *saliva viscosa que escorre da
*Segunda letra o grafema do boca. (BABA). N.S. V.B.
alfabeto que representa o fonema bacha
[oclusiva sonora bilabial]. (B). N.S. v., - bu ba sinta la pa bu pera ora ki
Em muitas das palavras derivadas iagu bacha pa bu pudi disi (C.P.) -.
do Português substitui o som [v]; vd. (BAIXAR). N.F. neol., vd. basa.
bentu (VENTO). bachadu
ba 1 part., - Kalker alguin ku ialsa si
v.s.aux., - N’ bai pa ba panha sonu kabesa i ta bachadu (N.T.) -.
son, n’ pega mas sunha (N.M.) -. (BAIXADO). N.F. neol., vd. basadu.
(VAI). N.F. vd. bai. bachada
ba 2 [-ba] n., *lugar ou sítio mais adiante;
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o terreno mais baixo. - Nha tiu mora
tempo anterior dos verbos. - i ta na bachada -. (BAIXADA). N.S. V.A.
mistiba kume restus ku ta sobra bachu
(N.T.) -. N.S. -ba é sufixado ao adj., *que tem pouca altura ou
verbo para distinguí-lo do lexema pouca profundidade; inferior,
ba, forma elidida do verbo bai (IR). desprezível. - es tudu ka bali pena
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o purke anos i ka djinti bachu (R95) -.
modo condicional, hipótese (BAIXO).
impossível ou irreal. - i kumprimiti na badadji
Lisboa kuma si i tcigaba Bisau, n., *arroz cozido com água e sal;
dentru di un anu, i na kababa ku papinha para os bebés; comida leve
guera kinti-kinti (C.P.) -. e mole para os doentes. - Luka ta
ba 3 [ba-] kume son badadji ku pis, baguitc ku
pref., *prefixo que entra na fruta (Minsap) -. N.S. sin. pitc-patci.
formação de substantivos ou badal
pronomes, exprimindo a ideia de n., *a peça metálica suspensa
plural comitativo. - Otca ki ba- dentro do sino. (BADALO). N.F.
bumbulun tcolona, ba-tambur neol. N.S. V.B., sin. feru di sinu.
tcebeta, lambes kunsa karmusa badau
(J.S.) - Pera, n’ notisia banhus kin ki 1.intens., *adjunto de intensidade
ami (JB97) -. com a função de marcar o sema
baba 1 [grau superlativo].
v., *molhar-se com a saliva viscosa 2.adj., forti badau, *muito forte.
que escorre da boca. - Alma-biafada N.S. V.A.
kansa tok i na baba (T.M.) -. badia
(BABAR). v., *vagabundar; vagabundear.
baba 2 (VADIAR). N.F. vadia. N.S. V.B.
n., *nome de referência em relação badiadur
aos velhos e, em particular, aos n., *aquele que não tem emprego;
chefes. - Mininu falan: baba, ke ke i vagabundo. (VADIO). N.F.
liberdadi? (C.S.) -. N.F. Mandinga e vadiadur. N.S. V.B., sin. badiu.
Bijagó “bàaba” que significa papa. badiu
babadu n., *ocioso, vagabundo. (VADIO).
part., *molhado com baba. N.F. vadiu. N.S. V.B., sin.
(BABADO). N.S. V.B. vadiadur.
babel badja

52
v., *mover o corpo com movimentos badju di fidju dos
cadenciados, geralmente ao ritmo n., *baile que acompanha a
do tambor; dançar. - Konformu ki e cerimónia do baptismo do filho de
na badja, Kamabis ta firma riba di osso. (deriv. BAILE EM HONRA DO
fugu pa ba ta buri padja (N.M.) -. FILHO DE OSSO). N.M. lexia
(BAILAR). N.S. P.arc. “balhar” que complexa; dos é o resultado da
significa dançar. crase [di + os]. N.S. V.P., sin.
badjadera batizadu di fidju dos.
n.f., *aquela que sabe ou gosta de badju di sala
dançar; dançarina; bailarina. n., *tipo de dança, introduzida pelos
(BAILADEIRA). N.S. V.B. europeus durante o colonialismo;
badjadu dança praticada nas discotecas ou
part., *dançado. - Kasamenti di nas salas de diversão nocturna;
Naninkia ki na badjadu na utru ladu dança de salão. (deriv. BAILE DE
(T.M.) -. (BAILADO). SALA). N.M. lexia complexa. N.S.
badjadur V.B., sin. baili; badju.
n., *aquele que sabe ou gosta de badju di tina
dançar; dançador; dançarino. - n., *baile ao ar livre cujo instrumento
Konformu i toku i sin ku badjadur principal é um cabaço virado num
(C.T.daM.) -. (BAILADOR). recipiente cheio de água. - No ka
badjanta tulu nau, kizomba i ka di nos, son
v.caus., *fazer dançar. - no tciga no gumbe, badju di tina ku kustuma
fadja difuntus, kontra djintis bin dja badja badju di no tera (I.eI.) -.
di utrus tabanka pa bin badjanta (BAILE DE TINA). N.M. lexia
dufuntus (N.M.) -. (deriv. BAILAR). complexa. N.S. Muito antes da
Badjaranka Independência, as raparigas e as
n., *nome de um povo que vive no mulheres que não tinham acesso às
triângulo nordeste formado pelos salas de baile, por não serem
confins da Guiné-Bissau, do assimiladas, organizavam bailes
Senegal e da Guiné-Conakri, populares ao ar livre (P.Bull).
pertencente ao grupo linguístico badjuda
Norte Tanda-Jaad-Nun, da 1.n.f., *donzela ainda virgem;
subfamília Oeste-atlântica. rapariga solteira. - Ora ku rapas ku
(BADJARANCA). N.S. V.A., sin. badjuda kunsa namora pa prumeru
Padjadinka. bias, e ta burgunhu n’utru (N.M.) -.
badjiki (BAJUDA). N.F. Guin., Banhum-
n., - Badjiki ta nasi ku si fortuda Cassanga “badjide” que significa
(L.A.) -. (BAGUICHE). N.F. Guin., rapariga virgem ou que ainda não
arc., vd. baguitc; Bainouk “bageco”, teve filhos. N.S. bisti badjuda; sin.
que significa rosela. mosa.
badju 2.n.f., *namorada. - Si rapas ka bai
n., *série de movimentos ku si badjuda, i ta bai pidi si parseru
cadenciados, geralmente ao ritmo badjuda tan ku ka bai ku rapas, pa i
do tambor; dança. - Pa e ngaba si fasil kumpanhia (N.M.) -.
nomi ku badju ku tambur ku viola, badjudasinhu
pa e kanta si gloria (L.Cat.) -. n.f.dim., *diminutivo de donzela para
(BAILE). N.F. baili. N.S. P.arc. indicar uma criança de sexo
“balho” que significa dança em feminino; miudinha; rapariga
geral; badju di fidju dos; badju di pequena. - un badjudasinhu sai i na
sala; badju di tina; kau di badju. tcoraba tras, kuma i na bai ku mi

53
(N.M.) -. (BAJUDAZINHA). N.F. bafatoriu
Guin., Banhum-Cassanga “badjide”. n., *iguaria muito saborosa que se
badjudesa come para acompanhar as bebidas
n., *o período da puberdade de uma alcoólicas; petisco local; pequena
donzela; adolescência; juventude. - refeição. - E ta sirbi bafatoriu karu di
Tudu bedju ku alguin bedju, i ka ta frangu, kabritu i bibidas importadu
mati badjudesa di si mame (L.A.) -. (P.dosS.) -. (deriv. ABAFAR). N.F.
(deriv. BAJUDA). N.F. Banhum- proparoxítona.
Cassanga “badjide”. bafu
bafa n., *respiro; hálito; mau cheiro.
1.v., *sufocar; tirar o respiro ou bafo (BAFO). N.S. V.B.
a; cobrir um alimento, como o arroz Baga
ou óleo de palma, para terminar n., *termo comum para indicar os
lentamente a cozedura. - Utru membros do povo Baga,
simintera kai na metadi di fidida, pertencente ao grupo linguístico Sul,
fidida kirsi i bafal (N.T.) -. (ABAFAR; da subfamília Oeste-atlântica.
BAFAR). N.S. bafa arus; bafa (BAGA). N.S. V.A.
binhu. bagabaga
2.v., *violar; atentar contra o pudor 1.n., *insecto sociável da ordem dos
ou a castidade de alguém. - i ten un isópteros; térmite; térmita. - toki
alguin ku sta la, si odja mindjer na bagabaga na pegal na un ladu
pasa, i ta misti bafa (R95) -. (T.M.) -. (BAGABAGA). N.F. Guin.,
3.v., *abraçar; estreitar nos braços. - Mandinga “báabáa” que significa
I kuri djanan i bafa si mame i fala térmite. N.S. n.v. “Amitermes
kuma: es i nha mame (T.M.) -. meridionalis”; na Guiné há dois tipos
bafa arus de térmites, as vermelhas que
coloc., *embrulhar a panela do arroz fabricam morros de grande
para acabar lentamente a cozedura. dimensão e de cor vermelha, e as
- I ta bulil i kubril mas pa i bafa i pretas, que fabricam morros
kusidu so ku brasa (N.M.) -. (deriv. pequenos, de feitio de cogumelos e
ABAFAR O ARROZ). de cor cinzenta-escura.
bafa binhu 2.n., *ninho das térmites; morro-do-
coloc., *reduzir os efeitos do vinho salalé; termiteiro; termiteira. - Bu
comendo alguma coisa com sinta na bagabaga, bu na rui tcon
gordura, especialmente chabéu (L.A.) -. N.S. muntu di bagabaga.
cozido ou outro alimento. - ora ki bagana
djintis na bibi binhu, e ta fasi katore v., *abrandar; alentar; suavizar;
e bafa ku el (N.M.) -. (deriv. aliviar; desprender. - Porta, si misti
ABAFAR O VINHO). bagana pa kai, bu ta ndjital (L.A.) -.
bafadu N.F. proparoxítona.
part., *tapado; oprimido; violentado. baganadu
(ABAFADO). N.S. V.B. part., *alentado; abrandado; solto. -
Bafata Badja fidalgundadi di ba estins
n., *Região da Guiné-Bissau, que baganadus (N.V.) -.
compreende os sectores bagas
administrativos de Bafatá, n., *resíduo; sedimento. (BAGAÇO).
Contubuel, Cossé, Bambadinca, e N.F. oxítona, bagasu. N.S. V.B.
Gamamudo. - No na tcoma atenson bagasu
djintis di Bafata (R98) -. (BAFATÁ). n., (BAGAÇO). N.F. neol., vd.
N.F. oxítona. bagas. N.S. V.B.

54
bagatela na kau ku bu bin romokadu (L.A.) -.
n., (BAGATELA). N.F. neol., vd. bagus
bakatela. N.S. V.B. n., *diz-se do bago ou do fruto que é
bagri turgido. (BAGUDO). N.F. oxítona.
n., *espécie de peixe da família dos N.S. V.B.
Silúridas, denominado também bai
bagre da Guiné, cujas 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
características principais são a pele situa a realização da acção num
nua, a presença de barbilhões e a espaço longe do locutor. - Es
barbatana dorsal espinhosa. - i bai nubdadi di mininusinhus ba ta pidi
larga suur na mar pa tisi bagri o (P.dosS.) - e misti son sinta na matu
kakri (T.Tc.) -. (BAGRE). N.S. n.v. pa e ba ta sustentadu purke i un
“Arius parkii”. parasita (C.P.) - e ba ta purpara se
baguera salada la (R95) -. (VAI). N.F. ba.
n., *insecto himenóptero da família N.S. ant. bin.
dos Apídeos que vive em enxames 2.v.intr., *andar; ir. - I ka Tuga ke bai
e produz mel e cera; abelha. - na rakadason de, pretu ke lebal la!
Baguera na si kumbu ka ta medi lion (C.P.) - Bai di kumpridu, la bu ta bai
(L.A.) -. (deriv. GUERRA). N.F. pa skerda (J.L.R.) -. (VAI). N.S. bai
Pepel “ba-”, prefixo de plural, + djuntu; bai la.
GUERRA, que designa os bai altu
guerreiros (M.deBarros). N.S. n.v. coloc., *defecar ao ar livre; fazer as
“Apis meridionalis”; kasa di necessidades. - I fala kil utru pa i
baguera; kumbu di baguera; peral, i na bai altu (L.S.) -. (deriv. IR
muntu di baguera. AO ALTO). N.S. sin. bai matu; bai
baguera-brabu fora.
n., *himenóptero da família dos bai bias
Vespídeos; vespa; vespão. N.M. v., *viajar. - Djon toma si kabalu i
lexia composta. N.S. V.B., n.v. fala si papes kuma i na bai bias na
“vespa crabo”. Orangu, kontra Etimbato ki mistiba
baguera-mestra bai (F.M.) -. N.S. sin. viaja.
n., *rainha de abelhas. (ABELHA- bai dianti
MESTRA). N.M. lexia composta. coloc., *crescer, desenvolver;
N.S. V.B., sin. rei di baguera. progredir. - So asin no Guine na bai
baguereru dianti, pabia kadakin na sinti gustu
n., *apicultor. N.S. V.A.; sin. de tera li ki un tera sabi dimas (R98)
apikultur. -. (IR POR DIANTE). N.S. sin.
baguitc prugridi.
1.n., *rosela. - i na tenta pila baguitc, bai djuntu
ma i ka sibi pila dritu (J.L.R.) -. coloc., *ir ao mesmo tempo. - Bu ka
(BAGUICHE). N.F. Guin., badjiki; misti pa no bai djuntu na kasa (L.S.)
Bainouk “bageco” que significa -. (deriv. IR JUNTO). N.S. bai
rosela. N.S. n.v. da planta “Hibiscus djuntu não é sinónimo de
sabdarifa”; dukuli baguitc; panga kumpanha.
baguitc. bai fora
2.n., *esparregado feito com 1.coloc., *defecar ao ar livre; ir à
sépalas e folhas de rosela, cozidas casa de banho. - I ta kume ku bariga
e maceradas. - Si bu sibi kuma abo i i ta bai fora ku si kosta (P.B.) -.
koitadi, bu sufri ku bu kuntangu seku (deriv. IR FORA). N.S. sin. bai
ku baguitc nves di bu ba mansirka matu.

55
2.coloc., *sair; viajar para o pa isemplu, utru ta fala el i baka,
estrangeiro. - Ora ki bai fora i bai utru ta fala el i pis-berga (N.M.) -.
odja un bon kusa i ta kumpra i tisi pa (deriv. VACA). N.S. baka é
si kasa (R98) -. (IR FORA). hiperónimo de VACA, de TOURO e
bai la de BOI; baka-badjuda; baka-brutu;
coloc., *deslocar-se para o sítio baka-femia; baka-kapadu; baka-
indicado, afastado do locutor. - Abo matcu.
bu ten pa bai la (R95) -. (IR LÁ). baka-badjuda
bai matu n., *vitela; bezerra; novilha. (deriv.
coloc., *defecar ao ar livre. (deriv. IR VACA). N.M. lexia composta. N.S.
AO MATO). N.S. V.B., sin. bai altu; V.B.
alta; bai fora; a frase IR AO MATO baka-brutu
deriva das línguas africanas por n., *vaca ou touro selvagem. - Kada
meio do processo de “decalque”. grupu ku si badju, Bidjugu di Unu ta
baibin badja baka-brutu, di Formosa ku
n., *grande número de pessoas que Soga ta badja kanhokan, di
entram e saem; revés. - No sibi Kanhabaki ta badja kabaru (N.M.) -.
kuma kusa i ka fasil, nogosiason i (deriv. VACA BRUTA). N.M. lexia
kansadu, ma no ka misti kuri mas composta. N.S. baili di baka brutu
baibin (R98) -. (VAIVÉM). é a dança dos jovens Bijagós com a
baili máscara característica que
n., (BAILE). N.F. proparoxítona, simboliza a vaca selvagem.
neol., vd. badju. N.S. V.B., sin. baka-femia
badju di sala. n., *termo que indica a fêmea do
bainha touro; vaca. - Si tiu ka teneba nin un
1.n., *estojo onde se mete a lâmina baka femia, son matcus (F.M.) -.
de uma faca. - Miti bu spada na (deriv. VACA FÊMEA). N.M. lexia
bainha (N.T.) -. (BAINHA). N.F. composta.
proparoxítona, neol. baka-kapadu
2.n., * costura dobrada na n., *bovino macho adulto castrado;
extremidade do vestido. boi. (VACA CAPADO). N.M. lexia
Baioti composta. N.S. V.B.
*termo comum para indicar os baka-matcu
membros do povo Baiote, n., *touro; toiro. - Si tiu ka teneba nin
denominado também Djola-Baiote, un baka femia, son matcus (F.M.) -.
pertencente ao grupo linguístico (VACA MACHO). N.M. lexia
Norte Bak, da subfamília Oeste- composta.
atlântica. (BAIOTE). N.S. V.B. bakadjau
bairu n., *peixe da família dos Gadídeos,
n., *cada uma das partes principais muito comum na cozinha
em que se divide a cidade ou o portuguesa; qualidade de bacalhau
povoado urbano. - na parti di tardi, presente nas águas da Guiné.
barsina na kada bairu (M.J.) -. (BACALHAU). N.S. V.B., n.v.
(BAIRRO). N.F. proparoxítona. “Gadus morrhua”; “Merluccius
baka senegalensis”.
n., *nome comum para indicar bakasinhu
ambos os sexos deste mamífero n.dim., *diminutivo de vaca, que
ruminante que faz parte dos designa o filhote da vaca; vitelo;
bovinos; touro; boi. - Kanhokan ta bezerro. - e fasi idulu na forma di
kudji un kusa i fala el i ki kusa, suma bakasinhu (N.T.) -. (VACASINHO).

56
bakatela nhanheru, balafon (T.Tc.) -.
n., *insignificância; coisa de pouco (BALAFÃO). N.F. Mandinga “bála”
valor. - Tudu dia ku n’ lanta, n’ ta que designa este tipo de
toma un matabitcu bakatela (A.T.) -. instrumento musical.
(BAGATELA). N.F. bagatela. balai
bakia n., *cesto oval de fibras vegetais
v.tr., *levar ao pasto ou guardar o tecidas, de frequente uso
gado; pastar; vigiar. - Iero i Fula, ma doméstico; cesta sem alça. -
Samba ku ta bakia baka (L.A.) -. kadakin lambu so si balai, i ba si
(deriv. VACA). N.F. paroxítona. kaminhu (R98) -. (BALAIO). N.F.
bakiadu paroxítona, balei. N.S. balai di feki.
part., *apascentado; diz-se de gado balai di feki
ou de outros animais levados ao n., *balaio especial para joeirar o
pasto. (deriv. VACA). N.S. V.B. arroz pilado. - Si balai di feki ka bin
bakiadur romba (H.M.) -. (deriv. BALAIO).
1.n., *pessoa que cuida do gado; N.M. lexia complexa.
vaqueiro. - N’ nega ermondadi di balandrau
baka ku bakiadur (C.V.) -. (deriv. n., *capote largo e comprido; opa.
VACA). N.M. pl. bakiaduris. (BALANDRAU). N.S. V.B.
2.n., *nome comum para indicar o balansa
guarda de animais. - e na iandaba 1.v., *fazer movimentos oscilatórios.
pirdidu suma karnel ku ka ten - Pabia Guine, no balansa kabesa,
bakiadur (N.T.) -. N.S. bakiadur di purtantu no ka ta osa bardadi (R99)
kabra; bakiadur di purku. -. (BALANÇAR).
bakiadur di kabra 2.v., *comparar. - Mindjer ki pui na
n., *pessoa que cuida de cabras. kasa i ka son ba peza balansa bu
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa. leba (T.T.)-.
N.S. V.P. balansadu
bakiadur di purku part., *pesado com balança;
n., *pessoa que cuida de porcos. equilibrado. (BALANÇADO). N.S.
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa. V.B.
N.S. V.P. balanseti
bakiamentu n., *balanço resumido.
n., *apascentamento; pastoreação. (BALANCETE). N.F. neol. N.S. V.B.,
(deriv. VACA). N.S. V.B. sin. balansu.
bakin balansu 1
con.pl., - Bakin ku staba na sukuru? 1.n., *operação comercial para
(C.V.) -. (QUEM). N.F. vd. kin. conhecer os lucros e as perdas de
bal um negócio. - N’ na fasiu balansu, n’
n., - Toma bu bal, bu skirbi oitenta na tirau di tarbadju (N.T.) -.
(N.T.) -. (VALE). N.F. arc., vd. val. (BALANÇO).
bala 2.n., *movimento oscilatório. -
n., *projéctil de arma de fogo. - bu Kamalion fika kontenti, i da tris
ba dal bala pa i karga i leba (C.P.) -. balansu pa dispus ku si pesinhu i
(BALA). tcudil kaminhu (M.K.) -.
balafon balansu 2
n., *instrumento musical de teclas n., *instrumento para determinar o
que se toca com duas varinhas; peso dos corpos. - Kil ku montaba
xilofone. - Aos si bu disan n’ na riba del i ten un balansa na mon
sedu bombolon, kora, tagara, (N.T.) -. (BALANÇA).

57
Balanta n., *recipiente, com forma cilíndrica,
1.n., *um dos povos mais que serve para conter e transportar
numerosos da Guiné-Bissau, água. - Logu i toma baldu i dal pa i
pertencente ao grupo linguístico iala iagu (N.M.) -. N.F. baldi.
Norte Bak da subfamília Oeste- balei
Atlântica. - Ali i ka ten Pepel nin n., - Sai na pilon bu kai na balei
Balanta, nin patron nin tarbadjadur (J.D.) -. (BALAIO). N.F. vd. balai.
(Igr.I.) -. (BALANTA). N.S. Kunanti baleia
ou Mansonka é um grupo de n., *cetáceo. (BALEIA). N.S. V.B.,
Balantas com empréstimos da n.v. “Balaena mysticetus”.
língua mandinga; sigridu di balentasku
Balanta. n., *atrevimento; insolência; vigor. - I
2.n., Balanta di Nhakra, *grupo disafia ku tudu si balentasku ku
étnico que reside sobretudo no mpusturasku (R98) -. (deriv.
Sector de Nhacra: muitos deles têm VALENTIA). N.S. sin. balentia.
emigrado para o Sul, especialmente balentia
na região de Catió. (BALANTAS DE n., - i mostradu balentia di povu di
NHACRA). no tera kontra manobras di
N.S. sin. Balanta di Fora kolonialista (R98) -. (VALENTIA).
(BALANTAS DE FORA) é um N.F. paroxítona, vd. balentasku.
subgrupo dos Balantas de Nhacra. balenton
3.n., Balanta Brabu, *grupo étnico n., *corajoso. - Pubis di kil tcon bin
que reside sobretudo nos Sectores pul nomi di Rei setadu balenton
de Mansoa e de Safim. (F.M.) -. (VALENTÃO).
(BALANTAS BRAVOS). N.S. sin. baleta
Balanta kuntoi (BALANTAS n., *diminutivo de vala; pequeno
CONTOI). fosso aos lados das estradas para
4.n., Balanta Naga, *grupo étnico escoamento das águas. - i kai
que reside sobretudo no Sector de dentru ki baleta i sukundi djanan pa
Bula e de Bissorã. (BALANTAS ka e odjal (N.M.) -. (VALETA).
NAGA). bali
5.n., Balanta Mane, *grupo étnico 1.v.tr., *ajudar. - Gosi, o nha dinheru
que reside sobretudo no Sector de o nha binhu o bu bida, djubi na es
Bissorã e no território norte da tris kusa li, kal ku na baliu (A.P.) -
cidade de Farim. - Balanta Mane (deriv. VALER). N.S. bali pena.
kuma pa ka konta Mandinga kuma 2.v.intr., *prestar; ser útil; ter um
binhu sabi (L.A.) -. (BALANTA determinado preço. - e ta djubi kilis
MANÉ). ku bali pa e kume, e ta bin purpara e
balburdia kume (N.M.) - No sibi kuma
n., *desordem. (BALBÚRDIA). N.F. kasamenti forsadu tambi i ka bali
proparoxítona. N.S. V.B. (R95) -. (VALER).
baldi bali pena
n., - un nkargadu ku na toma konta coloc., *diz-se de coisa interessante;
di baldi ku korda (Igr.I.) -. (BALDE). merecer o esforço ou a
N.F. vd. baldu. preocupação. - Kil mininu bali pena,
baldia i bali pena, mininu ronka kurpu, n’
v., *passar líquidos de um recipiente gosta (J.A.) -. (VALER A PENA).
para outro; transvasar. (BALDEAR). balia 1
N.F. paroxítona. N.S. V.B. v.tr., *separar a farinha grossa da
baldu fina; tirar a sujidade do arroz limpo;

58
joeirar. - n’ ma ta balia diritu ku balai balosa
(J.S.) -. (BALEAR). N.F. v., *mover-se em balanço; balançar;
proparoxítona. balouçar; sacudir. (BALOIÇAR).
balia 2 N.S. V.B.
v.intr., *oscilar. - N’ odjau sintadu na balosadu
reia bu na balia ku bentu (J.D.) -. part., *sacudido. (BALOIÇADO).
(BAILAR). N.F. paroxítona. baloti
balidu n., *fardo de algodão ou de tecidos.
part., *que tem valor; favorito. - - i tis dus baloti o tris baloti des
Mparia di madris balidus (R.N.) -. legos (IN96) -. (BALOTE).
(VALIDO). N.F. paroxítona. N.S. baluma
balidu é hiperónimo de VALIDO e v., *ter o corpo inchado pelo álcool. -
de VÁLIDO, que significa legítimo Bu baluma -. N.S. V.A.
ou são; ant. kabalidu. balumadu
balius adj., *diz-se de alguém inchado pelo
adj., *válido. (VALIOSO). N.F. álcool; balofo. N.S. V.M.
oxítona. N.S. V.B. balur
baliza 1.n., *mérito; coragem. - da tudu
n., (BALIZA). N.F. vd. boliza. N.S. pekadur balur ki tene (R95) - n’ ten
V.B. balur na nha korson, n’ ten korajen
balkon na nha distinu (J.D.) -. (VALOR).
n., *mesa comprida de loja, de café N.F. valur. N.M. pl. baluris.
ou de restaurante. - bibida ki ta 2.n., *preço. - kusas ku sta na balur
tomadu riba di balkon di taberna di sesenta milions di franku CFA
(P.dosS.) -. (BALCÃO). (R98) -.
baloba 3.n., *importância. - Kal ki balur ki lei
1.n., *lugar sagrado das etnias que ten pa bo? (L.S.) -.
praticam o culto da Religião baluris
tradicional africana: é uma cabana n.pl., - no ta bai tras di utru baluris ki
bem construída, habitualmente com na bin pirdintinu ku el? (L.S.) -.
uma única sala, que abriga os (VALORES). N.F. vd. balur.
símbolos religiosos da aldeia ou da Bambara
família. - Na baloba, mindjeris ta n., *termo comum para indicar os
sinta na un ladu di baloba, omis ta membros do povo Bambarã,
sinta na utru ladu (N.M.) -. pertencente ao grupo linguístico
(BALOBA). Mande Tan ou do Norte, da
2.n., *altar familiar; local onde subfamília Mande. (BAMBARÃ).
pairam as almas de antepassados. N.F. oxítona. N.S. V.B.
baloberu bambaran
n., *sacerdote ou sacerdotisa 1.n., *peça de pano, normalmente
responsáveis pelo culto religioso na de forma rectangular e com quatro
baloba da aldeia. - I tambe, no ta tirinhas, utilizado pela mãe ou outra
ntindi kuma tribunal, la ke mindjoris pessoa para trazer a criancinha às
baloberus sta nel pa ba laba kabesa costas. - Nha Maria kusi bambaran,
di kilis ke susu (R99) -. ma i ka tene fidju (L.A.) -. N.F.
(BALOBEIRO). Mandinga “bampuran”, que significa
balon esse tipo de pano. N.S. nos tempos
n., *aeróstato; invólucro com líquido antigos o bambaran era um
especial que se eleva no ar. atrelado feito em couro ou em
(BALÃO). N.S. V.B. madeira.

59
2.n., *geração; criação. - Paransa fuma (C.S.) -. (ABANAR). N.S.
Deus, bo bin riba suma ke e leba bana-fugu; bana-moska.
bos, pa ka bambaran di bo mame banadera
kapli bos (A.S.) -. n., *instrumento para agitar o ar e
bambatulo procurar frescura; leque. (deriv.
1.n., *manteiga vegetal produzida ABANAR). N.S. V.M.
com os frutos da planta chamada bana-fugu
“karité” em Senegal. N.S. V.B., n.v. n., *instrumento ou abano que serve
da planta: “Butyrrospermum parkii”. para movimentar o ar. - son ka bu
2.n., *banha produzida com a diskuda ku djunta lenha, son ka bu
gordura da serpente boa ou irã diskisi ku bana fugu (C.S.) -. (deriv.
cego. ABANAR O FOGO). N.M. lexia
bamborda composta.
*grande boca de fogo ou morteiro. bana-moska
(BOMBARDA). n., *instrumento ou abano, às vezes
bambordu substituído pela cauda de um
n., *ao lado direito do barco. animal, que serve para afastar as
(BOMBORDO). N.F. bumbordu. moscas. (deriv. ABANAR AS
N.S. V.B. MOSCAS). N.M. lexia composta.
bambu 1 banana
1.v.tr., *trazer a criancinha às n., *fruto da bananeira, da família
costas. - Di noti otca djintis na das Musáceas. - Santcu, si bu misti
kumeba, katcuru bambu lubu i mitil panhal, i ka pistola ku bu ta mostral;
na metadi di djintis (L.S.) -. N.F. banana ku ta mostral (L.A.) -.
Mandinga “bambu” ou “bampu”, que (BANANA). N.S. n.v. “Musa
significa carregar às costas. paradisiaca”; banana anon; banana
2.v.intr., bambu na, *ser carregado masan; banana pon; banana
às costas de alguém; pendurar-se; prata; banana uru; katcu di
encostar-se a alguém para se banana.
alcançar algo. - kin ku bambu na banana-santcu
kosta di lifanti i ka ta rosa urbadju n., *planta medicinal; o fruto,
(L.A.) -. semelhante a uma pequena
bambu 2 banana, é comestível. (deriv.
n., *planta tropical, da família das BANANA). N.M. lexia composta.
gramináceas, proveniente da Índia e N.S. V.B., n.v. “Uvaria chamae”.
Oceânia; o caule dessas plantas. - bananal
Lebri toma kana di bambu, i bai n., *plantação de bananeiras.
(L.S.) -. (BAMBU). N.F. oxítona. (BANANAL). N.S. V.B.
bambudu banda 1
part., *trazido às costas. - Otca n., *lado; margem do rio. - fitca
mininu tciga bambudu, si pape ta frontera di lesti ku tudu kuartel pa
kumpra bambaran i ta buska tambe tudu banda (C.P.) - No mbarka na
un galinha di ronia par el (F.M.) -. kanua di Sam, no na rema pa utru
bambudur banda (I.eI.) -. (BANDA).
n., *a pessoa que traz a criancinha banda 2
às costas. - N’ na ferferi bambudur, n., *peça estreita e longitudinal de
ami remendadur (F.S.) -. tecido; faixa de pano tecida em tear;
bana pano. - N’ tenba un banda, n’
v.tr., *agitar o ar com um abano; distindil na lala: n’ bin kema kil lala,
sacudir. - n’ bana fugu nha udju banda ka kema: kaminhu (Co.D.B.) -

60
E teneba un banda ke ta pistaba bandidu
n’utru: si un delis na sai un kau, i ta n., *pessoa que comete crimes ou
leba (L.S.) -. (BANDA). actos condenáveis; criminoso;
banda 3 malfeitor. - E krusifika tambi dus
n., *grupo de pessoas; grupo bandidus djuntu ku el (N.T.) -.
musical. (BANDA). N.S. V.B., sin. (BANDIDO).
grupu. Bandin
banda di n., - na fera di Bandin (R98) -.
loc. adv., *locução adverbial de (BANDIM). N.F. neol., vd. Bande.
tempo que significa banditismu
[aproximadamente]; à volta de; n., *actividade condenável ou
cerca de; perto de. - nteru na fasidu criminosa. - el ku manda banditismu
banda di tris ora di tardi (R95) -. tciu gosi na prasa (N.M.) -.
(deriv. BANDA). (BANDIDISMO; BANDITISMO). N.F.
Bande neol. N.S. sin. bandidasku.
n., *bairro da cidade de Bissau. - e bandju
tadja pa limpa fera di Bande (R97) -. n., *instrumento musical. (BANJO).
(BANDIM). N.F. Bandin. N.S. V.B.
bandeja bandolin
n., *travessa; grande prato. n., *instrumento musical; espécie de
(BANDEJA). N.F. neol. N.S. V.A. viola. (BANDOLIM). N.S. V.B.
bandera 1 bandona
n., *peça de pano, de uma ou várias 1.v.tr., *largar; desistir; deixar. -
cores, símbolo da nação ou de um Djovens gosi ta bandona tabanka e
grupo; estandarte. - No isa no ta kuri pa prasa (N.M.) -.
bandera, bandera di povu (C.S.) -. (ABANDONAR).
(BANDEIRA). N.S. bindi bandera; 2.v.tr., *repudiar. - Manga di
korda di bandera. disipulus bandona Jesus (N.T.) -.
bandera 2 bandonadu
n., *parte de porta ou de janela, part., *posto de parte;
quando é composta de duas partes. desamparado. - no ta pirsiguidu, ma
(deriv. BANDEIRA). N.S. V.B.; no ka ta fika bandonadu (N.T.) -.
diferentemente da língua guineense (ABANDONADO).
BANDEIRA designa o caixilho banha 1
envidraçado que se coloca na parte v., *molhar; regar. (BANHAR). N.S.
superior das portas ou janelas. V.B.
bandida banha 2
n.f., *pessoa de sexo feminino que n., *gordura animal. (BANHA). N.S.
comete crimes ou actos banha di purku.
condenáveis; criminosa; mulher de banha di purku
rua; prostituta. - Bu ka pudi kontrola n., *gordura; banha. (BANHA DE
kil seis badjuda tudu, logu bu obriga PORCO). N.M. lexia complexa. N.S.
utrus sedu bandida (IN96) -. V.B.
(BANDIDA). N.F. bandidu. banhadu
bandidasku part., *molhado; regado.
n., *actividade condenável ou (BANHADO). N.S. V.B.
criminosa; bandidismo; banditismo. - banhala
falta di impregu ta omenta n., *pano variegado dos
bandidasku, furtus ku asaltus muçulmanos. N.S. V.B.
(P.dosS.) -. (deriv. BANDIDO). banharas

61
n.f.pl., *título de respeito dado a um (R95) -.
grupo de pessoas de sexo feminino. bankarota
- Banharas, ali n’ sikidu ku nha n., *falência comercial. - Aos nde ki
barkafon di noba (MR98) -. (deriv. kil Banku sta nel? Si bai pa
SENHORAS). N.F. banhas. N.M. bankarota o i sta na si
sing. nhara. funsionamentu inda? (IN96) -.
banhas (BANCARROTA). N.F. neol.
n.f.pl., *forma de respeito do banketi
pronome pessoal 3ªpl. feminino. - 1.n., *refeição com muita gente;
Banhas pudi bai tudu (A.C.) -. festim. (BANQUETE).
(SENHORAS). N.F. oxítona; 2.n., *Na liturgia cristã diz-se da
banharas. N.M. pl.m. banhus; sing. comunhão com Deus ou da
nha 2. comunhão Eucarística. - pa no sedu
banhu dignu di toma parti na bu banketi
n., *imersão de um corpo num (L.Cat.) -. (deriv. BANQUETE
líquido; acção de lavar-se. - N’ ka SAGRADO).
pudi toma banhu, iagu ka ten (C.V.) banku 1
-. (BANHO). N.S. fatu di banhu; 1.n., *assento estreito e comprido;
kasa di banhu. cadeira; mocho; escabelo. - Utru
Banhun djintis ta sinta, kadakin ku si banku,
n., *termo comum para indicar os pa djubi badju (N.M.) -. (BANCO).
membros do povo Banhum, N.S. sin. muchu.
pertencente ao grupo linguístico 2.n., *carteira; secretária; pranchão
Norte Tanda-Jaad-Nun, da de trabalho de carpinteiro.
subfamília Oeste-atlântica: eles 3.n., *dependência de um hospital
residem no norte da Guiné-Bissau. onde são atendidos os doentes.
(BANHUM). N.F. oxítona. N.S. V.B. banku 2
banhus n., *estabelecimento onde se
n.m.pl., *forma de respeito do efectuam operações várias como as
pronome pessoal 3ªpl. masculino; de crédito, de câmbio, de cobrança.
patrões; avôs; donos. - ninguin ka - Aos n’ tene dinheru na Banku, ami
pudi tudjidu karnaval, ku sedu un fidju di Guine pa ba labanta n’ na
festa ku Banhus ku Banhas pudi bai ianda tok n’ kansa (R98) -.
tudu (A.C.) -. (SENHORES). N.F. (BANCO).
oxítona. N.M. pl.f. banhas; sing. banku 3
nhu. 1.n., *acumulação de areia no mar o
bankada no rio; baixio. - kil praia bida un
1.n., *fileira de bancos; conjunto de banku na metadi di mar (N.M.) -.
lugares ocupados pelos Deputados (BANCO).
de um Partido na Assembleia. - bo 2.n., *cardume de peixes.
pensa n’ na muri na matu, abos ku banku di ori
na muri, abos tudu ku sinta na ki n., *tabuleiro com doze buracos
bankada (N.M.) -. (BANCADA). utilizado para jogar ori. - Na no kau
2.n., *conjunto de indivíduos que se no ka teneba banku di ori, pa kila no
sentam na mesma fileira de bancos; ta kobaba tcon no ba buska ori na
Deputados, membros de um matu no bin djuga (J.S.) -. (BANCO
Partido, que ocupam uma parte da DE “ORI”). N.M. lexia complexa.
Assembleia. - i ka pudi fika nin ku banoba
bankada di Union pa Mudansa, nin n., *notícia. (deriv. NOVA). N.M. ba
ku bankada Movimento Bafata é um prefixo, derivado das línguas

62
africanas, que indica plural. N.S. karateristikas di merkadus-feras: i
V.A., sin. noba. bantaba di noba, i kau tambe di
banoberu inkontru (P.dosS.) -. (BARES). N.F.
1.n., *pessoa que transmite notícias paroxítona.
ou novas. - nes momentu no na bar-taberna
onra es banoberus di seu (L.Cat.) -. n., - i ten baris ku kara di taberna,
(deriv. NOVA). nde ki ta bindidu riba di tudu kana,
2.n., *jornalista. serveja ku bafatorius (P.dosS.) -.
bantaba (deriv. BAR TAVERNA). N.F. vd.
n., *parte da aldeia, geralmente no bar.
centro, onde a população se reúne; bara 1
lugar público. - manga di badjuda 1.v., *cobrir; untar. - Odja ku n’
sai bari bantaba: e bari tok e kansa, sakudi kurpu pabia baguera bara na
kau ka limpu; un mindjer garandi sai mi, padja kapilin i kai (C.V.) -.
son i bari, kau limpu pus: strela ku (BARRAR).
lua (Co.D.B.) -. (BANTABÁ). N.F. 2.v., *enganar; trapacear; roubar ao
oxítona; Mandinga “bántabaa” que jogo. - Ah! studal diritu, eh! si ka
significa praça da aldeia. bara! (T.T.) -.
banu bara 2
n., *anúncio; proclamação. - A!, n., *pau comprido; haste; cana.
ntindin banu bu djudan ntindinti (VARA). N.F. vara. N.S. V.B.
(J.B.) -. (deriv. BANDO). N.S. bara 3
BANDO significa também grupo de 1.n., *peça de metal. (BARRA).
pessoas ou de animais; bota banu. 2.n., *sinal gráfico [-]; travessão. -
bapur Lei numeru seis, bara setenta i seis
n., *navio movido por máquina a (R95) -.
vapor; barco. - Na basamar di Djiba bara di sabon.
bapur ka na nkadja (L.A.) -. Barabas
(VAPOR). N.F. arc. n., *personagem dos Evangelhos
bapura que foi soltado pelo Governador
v., *fazer passar do estado líquido romano Póncio Pilato em troca da
ao estado gasoso; desaparecer; condenação de Jesus Cristo. - Na
vaporizar. (EVAPORAR). N.S. V.B. kil tempu i tenba un prezu kunsidu
bapuradu ku tcomadu Barabas (N.T.) -.
part., *desaparecido; vaporizado. (BARABÁS). N.F. oxítona.
(EVAPORADO). N.S. V.B. baradja
bapurason v.tr., *mesclar as cartas de jogo.
n., *volatilização de parte de um (BARALHAR). N.S. V.B.
líquido pelo processo de baradjadu
evaporação, isto é, a passagem do part., *mesclado; confundido.
estado líquido ao estado gasoso; (BARALHADO). N.S. V.B.
vaporização. (EVAPORAÇÃO). N.S. baradjadur
V.B. n., *atrapalhador. (BARALHADOR).
bar N.S. V.B.
n., *estabelecimento onde se baradju
vendem bebidas; tasca; taberna. - n., *colecção completa de cartas de
Na bar i ta ten tudu tipus di bibidas jogar; jogo de cartas. - n’ ta falau
ku pitisku (N.M.) -. (BAR). N.S. bar- kuma i ka so strandjerus, ma
taberna. n.pl., baris, - Baris di garandi parti di djugu di baradju i
Bisau tene un bokadu di Guinensis (R95) -. (BARALHO).

63
barajen orientalis”.
n., *barreira erguida para travar o baratadu
fluxo das águas ao fim de as part., *negociado; trocado.
represar; obstrução. - es barajen (BARATEADO). N.S. V.B.
pudi kumpudu di pedras garandi ku barateru
simentu (Igr.I.) -. (BARRAGEM). n., *aquele que vende barato.
N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. (BARATEIRO). N.S. V.B.
oriki. baratu
baraka adj., *que se vende a preço baixo;
1.n., *casa provisória; cabana. - tris que custa pouco dinheiro. - prudutu
limaria na kumpu un baraka son di prumeru nesesidadi ieraba
(L.S.) - Na tabanka Kamabi e ta bastanti baratu (IN96) -. (BARATO).
kumpu un baraka garandi: la ke ta barba 1
sinta e na durmi (F.M.) -. n., *queixo; mento. - Rostu tene
(BARRACA). testa, udju, naris, boka, barba,
2.n., *cabana construída no território kechada (N.M.) -. (deriv. BARBA).
sagrado da floresta, destinada a barba 2
albergar os circuncisos. - nha 1.n., *pêlos da parte inferior do rosto
lambes bin e na kanta, n’ tira un litru do homem adulto. - Si dus pusua si
di binhu tintu n’ da elis n’ sai ku nha barba pega fugu, kadakin ta paga di
kolegas n’ bai pa baraka (N.M.) -. sil (L.A.) -. (BARBA). N.S. rapa
3.n., *loja nas feiras. - i komun odja barba; sin. kabelu di barba.
mininus ku si latasinhus na pidi 2.n., *pêlos que crescem no focinho
simola di baraka pa baraka, e ta fasi ou na cabeça de certos animais;
si sirvis di parmanha ora ki mesas o arestas de algumas plantas, como,
barakas na montadu (P.dosS.) -. por exemplo, as barbas-de-milho. - I
barakuda pega lion na barba, i madjal kabesa
n., *qualidade de peixe. (BICUDA). na tcon, i matal djanan ku si mon
N.F. vd. bekuda. N.S. V.B. (Igr.I.) -.
baranda barbanti
n., *plataforma saliente ao redor de n., *corda muito fina; cordel
um edifício; balcão; terraço. - alcatroado. (BARBANTE). N.S. V.B.
montiadur sintaba na baranda i na barbaridadi
obi tudu kil ke na papiaba (L.S.) -. n., *crueldade. (BARBARIDADE).
(VARANDA). N.S. V.B.
barankia barbaru
v., *sacudir com violência como n., *selvagem; grosseiro; brutal.
efeito de um embate. - Onsa kunsa (BÁRBARO). N.F. proparoxítona.
djanan ku barankia kusas di Furadur N.S. V.B.; na antiga Grécia o termo
(A.P.) -. (deriv. BARRANCO). N.F. BÁRBARO designava os
proparoxítona. estrangeiros, isto é, os que não
barata 1 falavam o idioma grego.
v., *negociar; baixar os preços. barbatana
(BARATEAR). N.S. V.B. n., *órgão de natação dos peixes;
barata 2 muito procuradas e
n., *insecto ortóptero da família dos comercializadas, são aquelas dos
Blatídeos, muito voraz e de tubarões. - Kanua di Lebu ta intci pis
costumes nocturnos. - Kaza bedju fumadu kun ku barbatana di kaudu
ka ta falta barata (L.A.) -. (M.M.)-. (BARBATANA). N.F. neol.
(BARATA). N.S. n.v. “Barata N.S. sin. lemi di kaudu.

64
barberu kuma anos i kapas di padjiga tudu
n., *aquele que corta a barba e os se bareras ke e tadjanuba djuntu ku
cabelos; cabeleireiro. - E virus di ki mersenarius (R98) -.
Sida i ta transmitidu tambe ku (BARREIRA).
laminas ke barberus ta utilizal ora ki bareti
sta infetadu (R95) -. (BARBEIRO). n., *cobertura pela cabeça; espécie
barbia de boné sem pala. (BARRETE).
v.tr., *cortar a barba própria ou de N.F. neol., vd. bariti. N.S. V.A.
outro. (BARBEAR). N.S. V.B. barfata
barbiadu 1.v., *disputar; lutar. - Silo ku
part., *alguém que cortou a barba. Dembo barfata n’utru: kitir-katar kudi
(BARBEADO). N.S. V.B. (Dea) -. (deriv. ABAFAR). N.F.
barbu proparoxítona.
n., *espécie de peixe, com 2.v., *roubar com violência; tirar a
barbilhões, muito frequente comida do prato de alguém. - i torna
sobretudo nos rios da Guiné. - i miti rabida i ba barfata mas ku djintis di
ku burta di barbu, i sinta riba del i Mavegru (R98) -.
finka unha tudu pa i alsal (T.M.) -. bari
(BARBO). N.S. n.v. “Barbus 1.v.tr., *limpar com a vassoura;
barbus”. limpar. - N’ tene pilon pikininu: i na
barbudu pila, basora na bari: boka ku lingua
adj., *homem com muita barba. (Co.D.B.) -. (VARRER). N.S. bari
(BARBUDO). N.S. V.B. padja.
bardaderu 2.v.tr., *roubar; tirar todas as
adj., *sincero; autêntico; leal. - es i propriedades de uma casa; comer
bardaderu, falsidadi ka sta nel (N.T.) completamente, deixando o prato
-. (VERDADEIRO). N.F. berdaderu; limpo.
verdaderu. N.S. ant. iaradu. bari padja
bardadi coloc., *adular. - Ami n’ nansi na un
1.n., *conformidade de alguma coisa tera nde ku bari padja ka ten (J.D.) -
com a realidade; certeza. - No pubis . (deriv. VARRER A PALHA). N.S.
sibi dja kuma ora di bardadi tciga Origem da expressão: antes de
dja, di liberdadi ku djustisa (R98) - pedir um favor a alguém, era
Pilatus puntal: ke ki bardadi? (N.T.) - costume varrer o sítio onde a
. (VERDADE). N.S. ant. mintida. pessoa estava sentada para lhe ser
2.adv., na bardadi, *locução agradável (P.Bull).
adverbial que significa [realmente]; baridu
verdadeiramente; efectivamente; part., *limpado com a vassoura;
francamente. - na bardadi bar i kuas limpo. - Kasa ka ta baridu di noti
pontu di diverson djuntu ku (P.B.) -. (VARRIDO).
diskotekas (P.dosS.) -. (NA baridur
VERDADE). n., *limpador com vassoura.
bardamerda (VARREDOR). N.S. V.B.
n., *diz-se de uma pessoa sem baridur di padja
carácter. (BARDAMERDA). N.S. n., *adulador; lisonjeador. (deriv.
V.A.; BARDAMERDA é falar calão; VARREDOR DE PALHA). N.M. lexia
pis a bardamerda; complexa. N.S. V.B.
barera baridura
n., *estacada; obstáculo; n., *lixo; monturo. (VARREDURA).
dificuldade. - I sibi tambe dritu di N.S. V.B., sin. lichu; muntudu.

65
bariga bariti
1.n., *parte inferior do corpo que n., *cobertura para a cabeça; boné.
contém o estômago e os intestinos; - Didime e nha fiansa, nha fiansa
abdómen; ventre; pança. - Si bu na fian bariti (N.V.) -. (BARRETE). N.F.
bulidu kosta, bu ta buli bariga (L.A.) bareti. N.S. sin. boina.
-. (BARRIGA). N.S. bariga-gros; barka
bariga di pe; biku di bariga; n., *embarcação pequena, com
dismantca bariga; kortamenti di fundo plano. (BARCA). N.S. V.B.,
bariga; panga-bariga; panha sin. boti.
bariga; sta ku bariga; tene bariga; barkafon
tira bariga. n., *espécie de mala de mão ou
2.n., *estômago. - Ami n’ ta intci cesto, com tiracolo e normalmente
bariga tudu ora ku arus (Ceef) -. com tampa, para transportar os
3.n., *gravidez. - Ka bu fiansa son artigos de uso pessoal e os seus
kuma, ora ku bu na mamanta, bu ka mantimentos; algibeira. - Mininus
pudi panha bariga (R96) -. teneba na si barkafon: fiu di padja,
bariga di pe padas di karbon ku kukunete (L.S.) -
n., *parte muscular do lado posterior .
da perna; sura. (BARRIGA DA barkasa
PERNA). N.F. neol. N.M. lexia n., *tipo particular de transporte
complexa. N.S. V.B., sin. butcu di marítimo de carga, com fundo
pe. plano. (BARCAÇA). N.S. V.B.
bariga-gros barku
n., *barrigudo; barriga grande; n., *embarcação geralmente grande
parturiente. (deriv. BARRIGA que anda sobre a água; qualquer
GROSSA). N.M. lexia composta. embarcação. - Na kil kau, un barku
N.S. V.B., sin. barigona. di guera i fundiaba fora nde ki
bariga korta mandinherus odja kil sena e manda
coloc., *sentir cólicas; ter diarreia. un boti i bai sibi i ke (F.M.) -.
(deriv. A BARRIGA CORTOU). N.S. (BARCO). N.S. barku sinta;
V.M. mbarka na barku; ria di barku.
barigasinhu barku sinta
n.dim., *diminutivo que significa coloc., *diz-se do barco que
abdómen ou estômago pequeno. - encalhou ou que não está a flutuar.
nha djintis kontenti ku mi, e mata pa (deriv. O BARCO SENTOU-SE).
mi un karneru; kuma gora pa n’ N.S. V.M.
kumel fep, ami son ku e nha barkusinhu
barigasinhu sin (P.B.) -. n.dim., *diminutivo de barco;
(BARRIGASINHO). pequena embarcação; bote. - Djinti
barigona ku staba na utru banda di mar e sibi
1.n., *barriga grande. - Bariga pega kuma son un barkusinhu ku staba la
kirsi i bin fika barigona (F.M.) -. (N.T.) -. (BARCOSINHO).
(BARRIGUDO). N.S. sin. bariga- barlabentu
gros. adj., *apanhavento; a parte para
2.n., *parturiente. onde o vento sopra com mais força.
baril (BARLAVENTO). N.S. V.B.; ant.
n., *pequena pipa para líquidos; sotabentu; ilha di barlabentu são
unidade de medida do petróleo. as ilhas do lado nordoeste de Cabo-
(BARRIL). N.S. V.B.; baril tem a Verde.
capacidade de 200 litros. baroti

66
n., *viga pequena com os lados de no organismo para imunizá-lo.
grossura iguais. (BARROTE). N.S. (VACINAÇÃO). N.F. varsinason.
V.B. N.S. V.B.
barsa baru
1.v., *apertar com os braços; cingir n., *argila. (BARRO). N.S. V.B; sin.
com os braços. - Kila lanta kinti-kinti lama.
i barsa Djon ku un abrasu di amor, barudjentu
sin rapara kuma i si ermon garandi adj., *turbulento; ruidoso.
(F.M.) -. (ABRAÇAR). (BARULHENTO). N.S. V.B.
2.v.pron.rec., *cingir-se com os barudju
braços, como sinal de amizade ou 1.n., *grande ruído. - Na tera,
de amor. - no dibi barsa n’utru pa no nasons na fika forontadu; e ka na
luta pa tisi indipendensia pa e tcon sibi ke ke na fasi pabia di barudju di
ki di diretu (R98) -. (ABRAÇAR-SE). maron di mar (N.T.) -. (BARULHO).
N.S. sin. ngoti. 2.n., *desordem; confusão. - No ka
barsadu pudi bai la djuntu, pabia abo bu ta
part., *apertado entre os braços. - fasi barudju dimas (Ch.Mb.) -.
na kurba, na skina, barsadu n’ odjau bas 1
ku sorizu na roda, na kaida di sol 1.adj., *que se ouve com
(N.Tu.) -. (ABRAÇADO). N.S. sin. dificuldade. - i raza ku fala bas
ngotidu. (L.Cat.) -. (BAIXO). N.F. neol.
barsina 1 2.adj., *que tem pouca altura ou
v., *inocular no organismo uma tamanho; pouco profundo; inferior. -
substância que provoca imunidade bu ten ku toma lugar mas bas (N.T.)
contra certas doenças. - I ka pirsis -.
bu sibi ke ki na varsina, bu na sibi bas 2
so kuma, ora ki ba barsina, i tene 1.adv., *advérbio de lugar que indica
tadjadera dentru di si kurpu (R95) -. posição inferior; abaixo; debaixo. - si
(VACINAR). N.F. varsina. dona femia fusi pa andar di bas
barsina 2 (R95) - e misti pa raparti iagu di bas
1.n., *espécie de vírus que, ku iagu di riba (L.S.) -. (BAIXO).
introduzido no organismo, imuniza N.S. ant. riba; pa bas; suku di bas.
contra aquele germe. - Mame 2.adv., *com pouca sonoridade. -
prenhada dibi di ba barsina; ora ki Sapu ta fala bas (T.M.) -.
padi si fidju, si fidju dibi di ba toma bas di
barsina (R95) -. (VACINA). N.F. 1.con., *locução prepositiva que
varsina. significa [em posição inferior]. -
2.n., *acção de vacinar. - Padidas, Renda di kada abitanti na un anu i di
barsina ka para (M.J.) -. (deriv. 223 USD, bas di media di SEDEAO,
VACINAÇÃO). Komunidadi Ikonomika di Stadus di
barsinadu Afrika Osidental, ki sedu di 319 USD
part., *diz-se do indivíduo que foi (P.dosS.) -. (ABAIXO DE). N.S. ant.
imunizado contra certas doenças. - riba di.
si kontra i barsinadu, i pudi panha 2.con., *locução prepositiva que
duensa, ma ki duensa ka na fasil significa [sob]; [debaixo de]. - ali bu
nada: i pudi panha duensas lebi sin, sugundi bas di padja (L.A.M.) -
ma ki duensa ka na pudi matal Galinha ta guarda si frangas bas di
(R95) -. (VACINADO). si aza; ma kil ku sta fora di si aza,
barsinason manhoti ta rabatal (L.A.) -.
n., *acto de inocular uma substância bas-sinadu

67
adj., *assinante. (ABAIXO basia
ASSINADO). N.M. lexia composta. n., *vasilha geralmente redonda e
N.S. V.B. larga. - na kasa, basia ku ta pudu
basa 1 iagu di bibi ku el dibi di labadu
1.v.tr., *humilhar; fazer descer. - Kil limpu, tambi i dibi di kubridu (Igr.I.) -.
ku basa si kabesa i na ialsadu (N.T.) (BACIA). N.S. basia di laba rostu;
-. (BAIXAR; ABAIXAR). N.F. bacha. basia di kama.
N.S. basa ospital. basia di kama
2.v.intr., *diminuir; vazar. - i suta n., *vaso de noite; bacio; urinol;
mons na kara kalur na basa, si bispote; senhor Doutor; penico.
kurpu na badja (L.S.) -. (BACIA DE CAMA). N.M. lexia
basa 2 complexa. N.S. V.B., sin. orinol.
n., *doença do baço. - Mininu tene basia di laba rostu
basa -. (deriv. BAÇO). N.F. basu. n., *lavatório. - Ana bin laba rostu na
N.S. V.A. basia li! (L.S.) -. (deriv. BACIA DE
basa-bandera LAVAR ROSTO). N.M. lexia
n., *acto de amainar ou de fazer complexa. N.S. V.A.
descer a bandeira. (deriv. BAIXAR A basket
BANDEIRA). N.M. lexia composta. n., *jogo de cinco elementos que
N.S. V.B., ant. ialsa-bandera. tentam pôr a bola num cesto fixo. -
basa ospital n’ tene bola di basket (IN96) -.
coloc., *ir para o hospital para (BASQUETEBOL). N.F. paroxítona.
receber tratamento. (BAIXAR AO basora
HOSPITAL). N.S. V.A. n., *objecto que serve para varrer;
basadu utensílio de limpeza. - Bu pega na
adj., *humilhado; posto em baixo; basora pa bu limpa paredi tira ki
diminuído. - tudu kil ku ialsa si aranha tudu (IN96) -. (VASSOURA).
kabesa i ta basadu (N.T.) -. N.F. vasora.
(BAIXADO; ABAIXADO). N.F. basta 1
bachadu. v.intr., *ser tanto quanto é
basamar necessário; chegar. - Basta bu fala:
n., *nível mais baixo atingido pelas sin, ora ki sedu sin; nau, ora ki sedu
águas dos mares durante a maré; nau. (N.T) -. (BASTAR). N.F. neol.
vazante; maré baixa. - bo disa tarafi N.S. sin. djusta.
djurdjuridu ragasan na kambansa di basta! 2
basamar (O.S.) -. (BAIXA-MAR). interj., *interjeição que exprime
N.F. neol. N.S. sin. basanti. [suspensão]; chega!; não mais!. - Eh
basan basta, kadjigui basta! (J.D.) -.
n., *tipo de pano, de fazenda mais (BASTA!). N.F. neol. N.S. sin.
grossa do que o pano legós. N.S. djusta!.
V.A. bastanda
basanti v.caus., *fazer bastar; fazer chegar.
n., *nível mais baixo atingido pelas (deriv. BASTAR). N.F. neol. N.S.
águas dos mares durante a maré; V.B., sin. djustanda.
baixa-mar; maré baixa. - mare na bastanti
fika na basanti (R.N.) -. (VAZANTE). adv., *advérbio de quantidade que
N.S. sin. basamar; ant. intcente. indica que uma coisa é suficiente;
basesa assaz. - Kila ta djudaba floresta
n., *inferioridade; vileza; mesquinez. bastanti (IN96) -. (BASTANTE).
(BAIXEZA). N.S. V.B. bastasimentu

68
n., (ABASTECIMENTO). N.F. vd. 1.n., *termo comum para indicar a
abastasimentu. N.S. V.B. planta e o tubérculo da batateira,
bastisi designada também como batata dos
v.tr., *fornecer. (ABASTECER). N.F. brancos ou batata inglesa para
proparoxítona. N.S. V.B. distinguí-la da batata-doce. - Gos e
basu ten mania, na roda di strada e na
1.n., *órgão glandular com funções firbinti batata (R97) -. (BATATA).
ligadas à regeneração e depuração N.F. vd. batata-inglis.
do sangue. (BAÇO). N.S. V.A. 2.n., *termo mais comum para
2.n., *doença do baço. (deriv. designar a batata-doce, planta muito
BAÇO). N.F. vd. basa 2. cultivada na Guiné-Bissau. - Gos e
bata ten mania, na roda di strada e na
n., *vestido abotoado de alto a firbinti batata (R97) -. (deriv.
baixo; roupão. (BATA). N.F. neol. BATATA). N.F. vd. batata-dos. N.S.
N.S. V.B. batata é hiperónimo de BATATA e
bata-branku de BATATA-DOCE; korda di
1.n., * roupão dos enfermeiros e dos batata.
estudantes. (BATA BRANCA). N.F. batata-dos
lexia composta. N.S. V.B. n., *planta herbácea da família das
2.n., *veste branca utilizada pelos convulváceas, cujos tubérculos
sacerdotes durante as cerimónias contêm reservas açucaradas. - Ali
cultuais. N.S. sin. batina. alimentu ku ta da forsa pa
batalia 1 tarbadjadur: arus, pon, mandioka,
v., *combater; lutar; brigar. - kin ke banana, asukar, midju, batata dos,
na bin kontinua batalia sin pa nada? tceben (Igr.I.) -. (BATATA-DOCE).
(IN96) -. (BATALHAR). N.F. neol. N.F. batata. N.M. lexia composta.
batalia 2 N.S. n.v. “Ipomoea batatas”.
n., *combate; luta; guerra; briga. - batata-inglis
ala ki no tcomal traidur, indimigu n., *planta tuberosa da família das
diskunhisidu na tempu di batalia Solanáceas. - E anu, n’ sumia
(R98) -. (BATALHA). N.F. neol., batata inglis ku fison (J.L.R.) -.
batadja. (deriv. BATATA INGLÊS). N.F.
batalion batata. N.S. n. “solanum
n., *termo militar que designa o tuberosum”.
corpo de infantaria, que faz parte de bati 1
um regimento ou de uma brigada e 1.v.tr., *dar pancadas. - E bai te, tok
se subdivide em companhias; grupo mindjer garandi pertu elis mas e bati
de militares. - batalion sobri si ki fidida la, kau tudu bida fidida
kumandu (R99) -. (BATALHÃO). (T.M.) -. (BATER). N.S. bati na
batanga porta.
n., *doce de arroz ou de farinha de 2.v.tr., *derrotar; vencer. - Es
milho. N.S. V.B. Guvernu ku bo na odja sin el i
bataria Guvernu di PAIGC, i el Guvernu ku
1.n., *conjunto de elementos para bati es Partidus na urna (R98) -.
dar electricidade. - Ntori na bua 3.v.tr., *mexer.
suma kil ki ligadu ku bataria (M.J.) -. 4.v.intr., *agitar; palpitar. - Nha
(BATERIA). korson na bati ku forsa, n’ ka pudi
“.n., * conjunto de instrumentos kala (Igr.I.) -. N.S. bati é hiperónimo
musicais. de BATER e de ABATER.
batata bati 2

69
1.v.tr., *deitar abaixo; arruinar. - Ora Ku batismu di Jesus, batismu pasa
ku tcuba tciga i ta entra tudu ladu, i di batismu di konverson pa batismu
pudi bati kasa (R95) -. (ABATER). di salbason: kin ki ta fia na Jesus i ta
2.v.intr., *cair no chão. - Montiadur risibi Spiritu Santu (L.S.) -.
fuguial djanan, Lagartisa bati na (BAPTISMO). N.F. neol. N.S. sin.
tcon (T.M.) -. (ABATER). N.S. bati é laba kabesa.
hiperónimo de ABATER e de batiza
BATER. v., *administrar o sacramento do
bati na porta baptismo. - Bu iagu, Sinhor, ke n’
coloc., *fazer sinal à porta de batiza ku el, i bin uaga sementi di
alguém para pedir de entrar. - I bida na mi (L.Cat.) -. (BAPTIZAR).
karga i leba i ba bati na porta di N.S. sin. laba kabesa; batiza
Lubu (A.P.) -. (BATER À PORTA). boneka.
N.S. sin. konki porta; konki. batiza boneka
batidu 1 coloc., *brincar; arranjar baile.
1.part., *malhado; dado pancadas. - (deriv. BAPTIZAR A BONECA). N.S.
suma feru ku na batidu (N.T.) -. V.B., sin. batizadu di boneka.
(BATIDO). batizadu
2.part., *derrotado; vencido. - Silo, 1.n., *cerimónia e festa do baptismo;
lutadur garandi, ku si dala ka kunsi baptizo. - istadu di Guine-Bisau i
tcon, i batidu (Dea) -. N.S. batidu é laiku: ninguin ka na bin pui fidju di
hiperónimo de BATIDO e de Guine un utru rilijion na bazi di
ABATIDO. interesi pa pudi otca matrikula na
batidu 2 skolas o batizadu (R96) -.
1.part., *deitado abaixo. - Na (BAPTIZADO). N.S. batizadu di
bardadi n’ na konta bos kuma pedra boneka; batizadu di fidju dos.
ka na bin fika riba di n’utru ku ka na 2.part., *que recebeu o baptismo. -
batidu (N.T.) -. (ABATIDO). Otca ku tudu djinti batizadu, Jesus
2.part., *abatido; matado. - el i batizadu tambi (N.T.) -.
djornalista, i batidu ku bala otca i na batizadu di boneka
entra na si propi kaza (R95) -. N.S. n., *cerimónia e festa relativa ao
batidu é hiperónimo de ABATIDO e baptismo de uma boneca. N.M. lexia
de BATIDO. complexa. N.S. V.P.; antiga tradição
batidur dos jovens guineenses católicos,
n., *pessoa que luta; lutador. - que se realizava na casa da mãe da
Kampu na somna, batidur ka tenba boneca, em substituição da
inda (Dea) -. (BATEDOR). verdadeira cerimónia do baptismo,
batik ausente naquele ano na igreja.
n., *tecido estampado de maneira batizadu di fidju dos
artesanal, obturado com cera. N.S. n., *cerimónia e festa relativa ao
V.M. baptismo do filho de osso. (deriv.
batimentu BAPTIZADO DE FILHO DE OSSO).
n., *desconto. (ABATIMENTO). N.F. N.M. lexia complexa. N.S. V.P.;
abatimentu. N.S. V.B. fidju dos é a tíbia de um vitelo
batina fervida e enfeitada com pérolas
n., *veste eclesiástica. (BATINA). multicolores; ao filho de osso era
N.S. V.B., sin. bata-branku. administrado o baptismo, seguido
batismu de um baile, denominado badju di
n., *gesto ritual pelo qual se fidju dos (P.Bull).
ingressa numa comunidade cristã. - batizandu

70
n., *catecúmeno. (BAPTIZANDO). bias (L.Cat.) -. (BAZÓFIO;
N.S. V.B. BAZOFIADOR).
batuki bazuka
n., *dança africana. - Kamba mar bu 1.n., *arma de guerra portátil. - Ami
bai, bai bu sukuta bu sangui, na son ku bazuka ku n’ na ba ta fuguia
fala, fundu na garganti, di batuki elis ku el (M.J.) -. (BAZUCA). N.F.
(C.S.) -. (BATUQUE). neol.
bau 2.n., *medida de um copo grande de
n., *calça boca de sino. N.F. cerveja.
paroxítona. N.S. V.M. bazukada
bausiti n., *tiro de bazuca. (deriv.
n., *rocha composta por minerais BAZUCA). N.S. V.B.
aluminosos, utilizada pela beata
composição do alumínio. n.f., *devota; mulher pia. (BEATA).
(BAUXITE). N.S. V.B. N.S. V.B.
bazi beatu
1.n., *parte inferior de um corpo; n., *pessoa devota; pessoa
alicerce; suporte; fundamento. - dia falsamente devota. (BEATO). N.S.
ku no toma puder na tera purmeru V.B.
politika ku no na fasi i di apoia bebe
kampunes, kila ki bazi fundamental n., *recém nascido; criança de colo;
pa ikonomia di un pais (IN96) -. designação afectuosa dada às
(BASE). N.S. sin. fundu 2. crianças. - Ate novi a des mis bebe
2.n., *centro de abastecimento ou dibi di mamantadu antis di dadu
de operações militares. - N’ bin lebal kualker utru alimentu (R96) -.
Bazi-aeria (R97) -. (BEBÉ). N.F. oxítona, neol.
bazia bebedu
v., *fundamentar; apoiar-se. - I adj., *alguém que tem o hábito de
puntadu ke ki ta bazia nel pa fasi si beber muitas bebidas alcoólicas;
kobransa (R95) -. (BASEAR). N.F. bêbado. (BÊBEDO). N.F. neol. N.S.
paroxítona. V.A.
baziadu bedja
part., *fundamentado; posto. - kuma n.f., *mulher de idade avançada. -
ku ta odja es kreditu agrikula ki ta Djisilin ka ta kema ku bedja dus bias
baziadu son li na Bisau, abo ki di (L.A.) -. (VELHA).
tabanka, abo propi ki agrikultura? bedjanta
(IN96) -. (BASEADO). v.caus., *fazer envelhecer; avelhar.
baziku (AVELHENTAR). N.F. oxítona. N.S.
adj., *fundamental; essencial. - Gosi V.B.
no na ba splika klaru kadaun des bedjantadu
puntus di konsidju baziku (R96) -. part.caus., *envelhecido; tornado
(BÁSICO). N.F. proparoxítona. N.S. velho depressa; avelhado.
nsinu baziku. (AVELHENTADO).
bazofaria bedjisa
n., *vaidade; altivez. - Rapazis nega n., *fase de vida de uma pessoa na
pabi, so bazofaria (N.M.) -. (deriv. idade avançada. - Un mininu sin
BAZÓFIA). skola pudi riprizenta aos dizimpregu,
bazofu amanha un garandi sin manduku di
adj., *indivíduo fanfarrão; vaidoso. - bedjisa (C.V.) -. (VELHICE).
bazofus nan e na kalantadu dun bedjisi

71
v.caus., *ficar sem valor; tornar-se n., *beijo sonoro. (BEIJOCA). N.S.
idoso. - tudu elis i suma ropa, e na V.B.
bedjisi (L.Cat.) - kau limpu pus bejokadu
kusas na bida oriki, nobu na bedjisi part., *beijado com beijo sonoro.
si kabesa (O.S.) -. (deriv. TORNAR (BEIJOCADO). N.S. V.B.
VELHO). N.F. proparoxítona; beju
bedjusi. n., *toque dos lábios numa pessoa
bedjoti ou coisa como sinal de afecto ou de
n., *pessoa anciã; diminutivo de respeito; ósculo. - si parti fraku suti
velho. - I bai pa kil bedjoti, pa bai ka ta kumpul, beju ka ta tcorantal,
toma tabaku (L.S.) -. (VELHOTE). abrasu ka ta kaplintil (J.D.) -.
N.S. sin. bedju. (BEIJO). N.S. da beju.
bedju beku
1.adj., *coisa com idade; antigo. - 1.n., *rua apertada. - N’ kontra ku un
Sapatu bedju ka ta perta si dunu. mininu n’ na kurva sin na un beku la
(L.A.) -. (VELHO). (IN96) -. (BECO). N.F. neol.
2.n., *pessoa de idade avançada. - 2.n., *local de venda na rua. - i ten
Si no ientra pa no fala kuma no na baris restaurantis ki pudi sedu
pabi kau, anos bedju son ku bo miti bonitus i limpus, suma ki pudi sedu
na kastigu (C.V.) -. (VELHO). N.S. tambe un baraka na fera o na un
sin. bedjoti. beku di Bisau (P.dosS.) -.
bedjusi bekuda
v.caus., *fereru bedjusi (A.P) -. n., *peixe marinho, da família dos
(deriv. TORNAR VELHO). N.F. esferénidas, de rosto alongado e
proparoxítona, vd. bedjisi. muito voraz; barracuda. - nha omi ta
beja piskan son barbu, bekuda, pis
v., *dar um beijo a; trocar beijos; garandi son ke i ta dan pa kume
oscular. - bu boka ta matan nha fomi (T.M.) -. (BICUDA). N.F. barakuda.
di bejau, bin pa n’ karisiau (T.Dj.) -. N.S. n.v. “Sphyraena guachancho”.
(BEIJAR). N.S. sin. da beju. belemar
beja-flur n., *litoral; borda do mar; praia. - I ta
n., *pássaro que se alimenta do tarbadja na purtu di kanua, na
néctar das flores; colibri. (BEIJA- belemar (J.S.) -. (BEIRA-MAR). N.F.
FLOR). N.M. lexia composta. N.S. beramar.
V.B., n.v. “Cyanomitra verticalis”. Belga
beja-mon 1.adj., *pertencente à Bélgica. - Es
n., *acção de beijar a mão; acção de novu izersitu belga i ka na pasa di
prestar obediência. (BEIJA-MÃO). kuarenta mil (R95) -. (BELGA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B. 2.n., *habitante da Bélgica.
bejadu (BELGA).
part., *osculado. (BEIJADO). belu
bejinhu 1.adj., *que agrada; que causa uma
n., *beijo pequeno e leve. - I na dan emoção estética; bonito; formoso. -
bejinhu sin i na fasi ke, kila i di sil, N’ ta dicha e palabra muitu belu pa
ma i ka presta nada (R98) -. tudu kamarada (IN96) -. (BELO).
(BEIJINHO). N.F. neol.
bejoka 1 2.adj., *certo. - Un belu dia, des ora
v., *beijar sonora e repetidamente. di noti (R98) -.
(BEIJOCAR). N.S. V.B. bemba
bejoka 2 n., *grande vasilha de barro onde se

72
conservam os cereais; pequeno venenadu.
celeiro onde se conservam cereais benenu
e outras coisas. - Bo djubi pa n., - Bardadi muru, benenu ka sta na
korvus: e ka ta sumia e ka ta kebra e kumida (Ceef) -. (VENENO). N.F.
e ka ten bemba nin armasen (N.T.) - vd. venenu.
. (BEMBA). benenus
ben adj., (VENENOSO). N.F. oxítona,
1.n., *o que é honesto; justo; vd. venenus. N.S. V.B.
vantajoso. - i importanti sukuta e benfika
programa ki es radiu tene pa ben di n., *fluxo menstrual. - Benfika na
povu di Guine (R98) -. (BEM). djuga -. (BENFICA). N.F. fig. N.S.;
2.adv., *bastante; muito. - fera BENFICA é falar calão.
grandi i pikininu na tamanhu, ma i benha
mas bunitu, ben limpu i organizadu v., - Bu na benha panu -.
(P.dosS.) -. (BEM). (ABAINHAR). N.F. vd. mbenha.
3.adj., *conveniente. - i ka na sinti N.S. V.A.
ben di disa elis sin nin un suguransa benhadu
(L.S.) -. n.pl., bens, (BENS). N.F. part., *embainhado; posto na
neol., vd. bens. bainha; diz-se de um pano orlado. -
ben-aventuradu Panu benhadu -. (ABAINHADO).
n., *santo; muito feliz. - solenidadi di N.S. V.A.
ben-aventuradu S. Jose (L.Cat.) -. benhenhi
(BEM-AVENTURADO). N.F. neol. v., *fazer caretas. - i benhenhi boka
ben-idukadu -. N.S. P.B.
adj., *cortês. (BEM-EDUCADO). bens
N.S. V.B. n.pl., *posses; fortuna; riqueza. - na
ben-parsidu kazu di divorsiu, kistons di bens
adj., *semelhante. (BEM- kuma ki ta risolvidu? (R95) -.
PARECIDO). N.M. lexia composta. (BENS). N.F. neol.
N.S. V.B. bensi
benditu 1.v.tr., *abençoar. - i ta mostranu
adj., *feliz; abençoado. - Benditu Rei Deus ku bensi Noe pa kunsa un
di Israel ku bin na nomi di Sinhor amizadi nobu ku el suma tambe ku
(L.Cat.) -. (BENDITO). N.F. neol. tudu si fidju (L.S.) -. (BENDIZER).
N.S. sin. bensidu. 2.v.pron., *fazer o sinal da cruz do
benefisia cristão; abencoar-se com o sinal em
v., *melhorar; procurar utilidade; tirar forma de cruz. - n’ panta djanan na
proveito. - I ka pudi ten skola di sonu n’ korda n’ lanta n’ sinta na
kumunidadi nin skola di Ministeriu: kama, n’ bensi, n’ rasa No Pape, n’
komunidadi ke na benefisia di kil dita mas te parmanha sedu n’ lanta
skola, kila i skola di kumunidadi (N.M.) - I na bensi si kabesa i
(MR98) -. (BENEFICIAR). N.F. kontinua: pa no intcisidu ku tudu
proparoxítona. bensons ku grasas di seu (L.Cat.) -.
benena (BENDIZER-SE).
v., (ENVENENAR). N.F. vd. bensidu
venena. part., *abençoado; louvado. - nomi
benenadu bensidu, Mame di Deus, strela di
part., - kil mas pikininu ba toma seu, sol di mandrugada (L.Cat.) -.
bianda otca i benenadu (L.S.) -. (BENDITO).
(ENVENENADO). N.F. vd. benson

73
1.n., *acção de abençoar. - Esau, bentia un lingu
otca i bin misti risibi benson di coloc., *ter apenas alguns
iardansa, i tudjidu el, pabia i ka otca conhecimentos de uma língua.
manera di rabida kil ki fasi (N.T.) -. (deriv. VENTILAR UMA LÍNGUA).
(BÊNÇÃO). N.F. abenson. N.S. V.P.
2.n., *favor especial; graça. - no bentiadu
djunta li pa pidi benson di Deus riba part., *arejado; evaporado.
del (Igr.I.) -. (VENTILADO). N.S. V.B.
3.n., *gesto litúrgico com que a bentiadur
Igreja invoca o favor divino, fazendo n., *instrumento para refrescar o
o sinal da cruz. - Ora ki kantiga kaba ambiente. (VENTILADOR). N.F.
padri ta da prumeru benson: na neol. N.S. V.B., sin. bentuinha.
nomi di Deus Pape ku Fidju ku bentosa
Spiritu Santu (N.M.) -. n., *instrumento de forma cônica
bensua que se aplica sobre a pele para
v.tr., *bendizer; glorificar. - Bo provocar um maior afluxo de
bensua elis; ka bo maldisua elis sangue. (VENTOSA). N.S. V.A.
(N.T.) -. (ABENÇOAR). N.F. bentu
abensua. 1.n., *ar em movimento, causado
bensuadu pela diferença de temperatura em
part., *bendito. - tudu pobu ten ku duas regiões atmosféricas. - Si
sedu bensuadu pabia del (N.T.) -. bentu na leba lifanti, katcu ke ki na
(ABENÇOADO). N.F. abensuadu. pera? (L.A.) -. (VENTO). N.F. ventu.
bentana N.S. fila ku bentu.
n., *espécie de peixe; tilápia; carpa. 2.coloc., bentu fresku, *brisa. -
- Si bentana falau kuma lagartu fura Bentu fresku na nha kaminhada
udju, fia, pabia elis ku ta kume lama (G.F.) -. (VENTO FRESCO). N.S.
djuntu (L.A.) -. (BENTANA). N.S. durante o dia, a brisa sopra do mar
n.v. “Tilapia senegalensis”. para a terra, e, durante a noite, da
bentaninha terra para o mar.
n.dim., *bentana pequena; espécie 3.coloc., bentu forti, *diz-se do
de carpa que vive nas bolanhas ou vento que sopra em rajadas. - bentu
lagoas e é utilizada na culinária dos forti bulbuli figuera, si fidjus verdi
Balantas. (BENTANINHA). N.S. V.A. konkonhi (N.T.) -. (VENTO FORTE).
benten bentuinha
n., *estrado mais ou menos alto que n., *instrumento para ventilar o
serve para vigiar os cultivos ou para ambiente. (VENTOINHA). N.S. V.B.,
secar os produtos. - Arus ta pudu sin. bentiadur.
riba di benten pa kabanta seku bentusinhu
(F.M) - Kal benten ku ta firma sin n., *brisa. (VENTOZINHO). N.S.
firkidja? (N.M.) -. N.F. Mandinga V.B.
“benten” que significa lugar de lazer. bep
bentia intens., *adjunto de intensidade com
1.v., *arejar; refrescar. - E kontinua os semas de [rapidez e levar a
na bentia na ruas di Bisau (R95) -. efeito]. - Gazela tene si kabritu la, i
(VENTILAR). N.F. paroxítona. N.S. tenel manga di tempu i ka konsigui
bentia un lingu. otca bodi pa sibil bep (T.M.) -.
2.v., *limpar; evaporar. - rapas nobu bera
mundu kaminhu pa ba bentia sintidu n., *margem; bordo. - Lebri bai, i ba
na tabanka (M.M.) -. randja djidiu ku tambur, i bai toka na

74
bera di riu (T.M.) -. (BEIRA). N.S. V.B., sin. alkatron.
beramar Biafada
n., (BEIRA-MAR). - Nha kaza sta n., *termo comum para indicar os
pertu di beramar -. N.F. vd. membros do povo Beafada,
belemar. N.S. V.A. pertencente ao grupo linguístico
berdaderu Norte Tanda-Jaad-Nun, da
adj., - no kunsi berdaderu kaminhu subfamília Oeste-atlântica.
(L.Cat.) -. (VERDADEIRO). N.F. (BEAFADA). N.S. sin. Bedjola.
neol., vd. bardaderu. bianda
berdi 1.n., *prato guineense de arroz com
adj., - lebri kubri ku fodja berdi di molho; o arroz cozinhado no geral
banana (P.B.) -. (VERDE). N.F. vd. como arroz branco; comida. -
verdi. Purmeru dia i di kebra arus di
bes kusinha bianda pa mata fomi di
adv., - Tempu na pasa, Zito na torna tempu di tcuba (F.M.) -. (VIANDA).
kada bes mas pior (Cecomes) -. N.S. P.arc. “vianda”; bianda forka;
(VEZ). N.F. arc., vd. bias 2. bianda kentadu; bianda tcoka;
bespra mundu di bianda; uaga bianda.
1.n., *a tarde; o dia imediatamente 2.n., bianda kuntangu, *arroz com
anterior. - Na bespra di nogosiason óleo de palma e sem sal, utilizado
(R98) -.(VÉSPERAS). N.F. vespera. nas cerimónias religiosas dos
2.n., *oração da tarde do breviário; Bijagós; arroz sem molho. - Budjugu
oração vespertina dos monges. ta kusnha kuntangu sin sal e ta pui
betaraba siti e leba pa baloba ku galinha
n., *planta herbácea, com grande (N.M.) -. N.F. vd. kuntangu.
raiz, da família das 3.n., bianda sabi, *comida
Quenopodiáceas, utilizada para a saborosa; arroz gostoso. - N’ tene
fabricação de açúcar. un badjuda brabu ku ta kusnha
(BETERRABA). N.S. V.B., n.v. “Beta bianda sabi: baguera (Co.D.B.) -.
vulgaris”. N.F. vd. sabi.
betcedari bianda forka
*alfabeto; livro de ensino básico. coloc., *diz-se da comida quando
(ABECEDÁRIO). N.S. V.B. entrar para a traqueia. (A VIANDA
beton ENFORCOU-SE). N.S. V.A.
n., *aglomerado de pedra, areia e bianda kentadu
cimento. - No na iangasa masa, no coloc., *diz-se do arroz aquecido
na masa beton (J.D.) -. (BETÃO). que foi cozinhado horas antes ou na
betuma véspera. (deriv. VIANDA
v.tr., *alcatroar; asfaltar. AQUENTADA). N.S. V.P.
(ABETUMAR). N.S. V.B., sin. bianda tcoka
alkatrua; asfalta. coloc., *diz-se do arroz que ficou a
betumadu mais no fogão e queimou um
part., *asfaltado; alcatroado. bocado no fundo da panela. (deriv.
(ABETUMADO). N.S. V.B., sin. A VIANDA CHOCOU). N.S. V.A.
alkatradu; asfaltadu. bias 1
betumi n., *acto de ir de um lugar a outro. - i
n., *substância proveniente do sta dimasiadu kansadu dipus di kil
petróleo, utilizada para alcatroar as garandi bias, desdi stremu-orienti
ruas ou para tapar pequenos (R95) -. (VIAGEM). N.F. oxítona,
buracos na madeira. (BETUME). bes. N.S. darma bias; bias kudi;

75
bias sanha. qualquer bebida alcoólica ele bebe-
bias 2 a e quando ficar bêbedo, tira fora da
1.adv., *formante do numeral toca tudo quanto tinha roubado:
multiplicativo, acrescentado ao beber muito e revelar os próprios
número cardinal; vez. - Na 1991 segredos (P.Bull).
divida isternu i seduba di 597 bibida
milions di dolar, tris bias mas altu 1.n., *qualquer líquido que possa
(P.dosS.) -. (VIAGEM). N.S. bias ser engolido. - bar-taberna ta bindi
(VIAGEM) é um empréstimo por bibida i mindjeris di vizinhansa ta
decalque: nas línguas africanas da uza kil spasu pa bindi bafatoriu
região utiliza-se o equivalente da (P.dosS.) -. (BEBIDA).
palavra [viagem] para significar 2.n., *líquido alcoólico. - bu nobu pa
também [vez]. larga kurpu na bibida (C.V.) -.
2.n., *ocasião; turno; vez. - Mas un bibidera
bias i sta ku bos (R95) -. N.S. n., *estado de quem está
manga di bias; utru bias; sin. embriagado; embriaguez; acção de
turnu. beber muitas bebidas alcoólicas. -
bias kudi Bo toma sintidu: ka bo diskuda na
coloc., *diz-se de uma viagem ukesa, ku bibidera, ku kudadi di
iminente; a viagem atende. (deriv. A mundu (N.T.) -. (BEBEDEIRA). N.S.
VIAGEM ACUDIU). N.S. V.P., sin. sin. lapite.
bias sanha. bibidu
bias sanha part., *engolido. - mesinhu i venenu
coloc., *diz-se de uma viagem si i bibidu tciu (Igr.I.) -. (BEBIDO).
iminente. - Nha dia tambi pudi bin bibidur
tciga, nha bias tambi pudi bin sanha 1.n., *diz-se da pessoa que bebe
(H.M.) -. (deriv. A VIAGEM bebidas alcoólicas com moderação;
ASSANHOU). N.S. sin. bias kudi. pessoa que bebe. - I ka ten kuma es
biata i bibidur o es i musulmanu (IN96) -.
n., *ponta de cigarro; bia; prisca. - I (deriv. BEBEDOR). N.M. pl.
fuma sigaru te na metadi i bota biata bibiduris.
(A.P.) -. (BEATA). 2.n., *pessoa que bebe. - Bibidur di
bibi lagua ka ta dibi fabur (Men)-. N.S.
1.v.tr., *engolir um líquido. - Nunka bibidur não tem a conotação
no ka dibi di bibi e iagu ku ta fika i [aquele que bebe líquidos alcoólicos
na kuri bas di kasa o puntus ku no em excesso] como a palavra
ta odja i ta parsi limpu na no udju portuguesa bebedor, cujo
(R95) -. (BEBER). N.S. bibi di equivalente é tcamidur.
djikindur. bibiduris
2.v., *engolir líquidos alcoólicos. - e n.pl., - Otca ki konkista bibiduris ku
dan binhu, suma n’ ka ta bibi, n’ tcamiduris i fala: na nha tabanka
tomal n’ dal garandis e bibi (N.M.) -. binhu ka na sedu mas mesinhu
bibi di djikindur (F.M.) -. (deriv. BEBEDORES). N.F.
n., *embebedar-se à maneira do paroxítona, vd. bibidur.
rato ladrão ou joaquim-doido. (deriv. bibinti
BEBER DE JOAQUIM-DOIDO). 1.v.caus., *dar de beber; abeberar. -
N.M. lexia complexa. N.S. Segundo Si alguin kai ataki, ka bu bibintil
a tradição o rato ladrão rouba nada tok i disperta diritu (Igr.I.) -.
objectos que esconde na sua toca. (deriv. BEBER).
Se se lhe puser no seu caminho 2.v.caus., *fazer beber líquidos

76
alcoólicos. - Abo i rasa djikindur: ora ba bicha (C.V.) -. (BICHA). N.F.
ku bu bibintil son, i ta ribanta tudu kil neol. N.S. BICHA significa também
ki furta (T.M.) -. animal de corpo comprido como os
bibiron répteis e os vermes; sin. forma.
n., *vidro com chupeta para bichiga 1
amamentação artificial; mamadeira. n., *órgão que recebe a urina dos
- liti ki tene mas di dur oras na rins. - I fala elis pa e bai pila bichiga
bibiron i ka bali mas pa da mininu, i di baka (F.M.) -. (BEXIGA).
ta dana (Igr.I.) -. (deriv. BEBER). bichiga 2
N.F. neol. N.S. sin. mamadera. n., *varíola. - n’ ta kura tambe un
biblia duensa ki disaparsi ku nos ma i na
n., *livros sagrados dos Hebreus e djopoti mas, i ta faladu bichiga ki ta
do povo cristão, divididos em Antigo pega alguin i fura-fural kara, kurpu
e Novo Testamento, conforme sin tudu (IN99) -. (BEXIGAS).
foram escritos antes ou depois do bichiga di purku
nascimento de Jesus Cristo; n., *triquinose. (deriv. BEXIGA DE
Sagrada Escritura. - Biblia i PORCO). N.S. V.M., sin. seren.
importanti dimas pabia i ta djuda bida 1
povu vivi konformu vontadi di Deus 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
(Igr.I.) -. (BÍBLIA). N.F. exprime a ideia de transformar-se
proparoxítona. N.S. sin. Skritura. na acção indicada pelo verbo. - e
bibliku dita tok e bida kansa (T.M.) - si iagu
adj., *referente à Sagrada Escritura; bida sai lentu na boka di tubu, bu
o que está escrito na Bíblia. - Alvu dibi di tira filtru (Igr.I.) -. (VIRAR).
de librusinhu i pa da konsidju bibliku 2.v., *transformar-se; tornar-se. - i ta
pa krentis di igreja (Igr.I.) -. bida puntu di konsentrason
(BÍBLICO). N.F. proparoxítona. (P.dosS.) - kil bairus bida un fonti di
biblioteka duensas (R95) - se korson tudu bida
n., *edifício onde se guardam e se sukuru (N.T.) -. (VIRAR). N.S. bida
consultam livros; colecção de livros. magru; bida muru; bida risu; bida
- I bai si biblioteka nde ki ba pega san; bida segu; bida sukuru.
disfodja librus i ka odja nin rasposta bida 2
(F.M.) -. (BIBLIOTECA). N.F. neol. n., *estado de ser vivo; conjunto de
bibu coisas necessárias à subsistência. -
1.adj., *dotado de vida; vivente. - bu si bu misti bida, ka bu djingui us di
ka pudi fasi nada na nos tementi no garandis (J.S.) -. (VIDA). N.F.
ami n’ bibu (T.M.) -. (VIVO). N.F. arc., vd. vida. N.S. buska bida; fasi
vivu. bida; randja bida.
2.n., *ser vivente. - Bibu kala mortu bida 3
na papia: padja modjadu ku padja 1.n., *réptil; cobra-cuspideira. N.F.
seku (Co.D.B.) -. Mandinga “bíidaa” que significa uma
3.coloc., lanta bibu, *voltar a viver serpente de cor preta e muito
depois de ter morrido; ressuscitar. - venenosa. N.S. V.A. sin. kuspidera.
Jesus lanta bibu i sta na no metadi bida iagu
(L.S.) -. (deriv. LEVANTAR-SE coloc., *derreter-se; tornar-se
VIVO). N.F. vd. lanta bibu. líquido. (deriv. VIRAR-SE ÁGUA).
bicha N.S. V.M., sin. ribi.
n., *fila ou fileira de pessoas bida kontra
dispostas lado ao lado ou atrás uma v.prep., *insurgir contra alguém. - e
da outra. - djintis na tormenta so pa pui pa e bida kontra krentis (N.T.) -.

77
(VIRAR-SE CONTRA). bidadur di siti
bida magru n., *pessoa que ferve o óleo de
coloc., *emagrecer. - Uankoki bida palma a fim de mudar a cor. (deriv.
magru suma po di suta baka, pabia i VIRAR O AZEITE). N.M. lexia
bin tcora tcoraba son (F.M.) -. (deriv. complexa. N.S. V.A.
VIRAR MAGRO). bidanta
bida muru v.caus., *fazer tornar; transformar. -
coloc., *tornar-se muçulmano: parar I kondena prasas di Sodoma ku
de beber bebidas alcoólicas. (deriv. Gomora pa stragu kompletu, i
VIRAR-SE MOURO). N.S. V.B., sin. bidanta elis sinsa (N.T.) -. (deriv.
tubi. VIRAR).
bida risu bidanta udju
*tornar-se duro; enrijar. - pabia coloc., *revirar os olhos (deriv.
korson di pobu bida risu, se oredjas VIRAR OS OLHOS). N.S. V.M.
kuas i surdu (N.T.) -. (deriv. VIRAR- bidantadu
SE RIJO). N.S. VIRAR-SE significa part.caus., *transformado. - dal forsa
voltar-se; sin. durisi. di bu Spiritu Santu pa i bidantadu
bida san suma prumeru komunidadi di
coloc., *tornar-se são; sarar. (VIRAR Jerusalen (L.Cat.) -. (deriv.
SÃO). N.S. V.B. VIRADO).
bida segu bide
coloc., ficar cego; cegar. - Pa kilis ku n., *bacia da retrete. (BIDÉ). N.F.
ta odja bida segu (N.T.) -. (VIRAR oxítona. N.S. V.B.
CEGO). N.S. sin. sega. bidera
bida sukuru 1.n.f., *pessoa do sexo feminino
coloc., *escurecer; fazer-se escuro. cuja actividade é o pequeno
- nin ku pasaru para bua, nin ku seu comércio; vendedeira. - na Guine-
bida sukuru (J.C.) -. (VIRAR-SE Bisau un bidera ta kumpra un kusa
ESCURO). N.S. sin. sukurisi. pa un pres i ta misti bindil dobru o
bidadu triplu di si kustu normal (IN96) -.
1.part., *transformado; diz-se de (deriv. VIDEIRO). N.F. bideru.
pessoa que mudou de opinião ou de 2.n.f., *pessoa que ganha a sua
direcção. - Kurupsons i intriga ku subsistência produzindo e vendendo
grandi ambison di sertus djintis ku produtos de primeira necessidade. -
bariga boltia, el ku leba Guine bida I ten tan kil bideras di tabanka e ta
suma siti bidadu (R98) -. (VIRADO). bai buska lingron, kombe, ostra pa
2.adj., *diz-se de pessoa que se bin bindi na prasa (N.M.) -.
transformou e tomou a forma de um bideru
animal. - Pis-kabalu bidadu -. n., *vendedora ambulante de
bidadur mercadorias. - Kazu konkretu bideru
1.n., *diz-se de uma pessoa que ta kumpra pis un kilu na fera, i ta ba
muda de opinião conforme o vento bindil un kilu vinti i sinku kuntu ate
da política. - Djubi! djubi! Ki sinkuenta kuntu un kilu, kusa ku
bidaduris di mundu (C.V.) -. (deriv. kustal onzi kuntu (IN96) -.
VIRAR). N.M. pl. bidaduris. N.S. (VIDEIRO).
bidadur di siti. N.F. vd. bidera.
2.n., *conforme uma certa tradição bidjafera
guineense, diz-se de pessoa que n., *pessoa que mexe muito,
tem a capacidade de transformar-se extrovertido; extravertido. - Bidjafera
e tomar a forma de um animal. na midi fera pa i ba sumia fugon

78
(F.S.) -. 2.v., kume bik, *comer uma coisa
bidjakesa pequena depressa. N.S. V.A.
n., *velhacada; malícia; bika
velhacagem. (VELHACARIA). N.S. n., *peixe teleósteo percomorfo da
V.B. família dos Esparídeos; luciano-da-
bidjaku goreia. - Ora ku na kusinha, bu na
adj., *astuto. - Mistida ka kura, toma pis, tenha o bika (N.M.) -.
pulitika i bidjaku (R.N) - (BICA). N.S. n.v. “Lethainus
.(VELHACO). atlanticus” ou “Lutjanus goreensis”.
Bidjogo bikini
n., - Bulama tcon di Bidjogo (MR98) n., *peça de roupa interior dos
-. (BIJAGÓS). N.F. neol., vd. homens. (deriv. BIQUÍNI). N.F.
Bidjugu. paroxítona. N.S. V.A.; BIQUÍNI
Bidjugu designa o fato de banho de
n., *termo comum para indicar os senhora, de duas peças; sin. trus.
membros do povo Bijagó, biku 1
pertencente ao grupo linguístico n., *cordão umbilical; cicatriz na
Bijagó, da subfamília Oeste- barriga no ponto onde saía o cordão
atlântica. - i ka bai djubi inda na tcon umbilical; umbigo. - Ali nha biku
di Bidjugu de! (R95) -. (BIJAGÓ). nteradu na Bisau (J.D.) -. (deriv.
N.F. Bidjogo. BICO). N.S. sin. biku di bariga;
bidon pega biku.
n., *vasilha de plástico, de média e biku 2
grande capacidade. - pa no tene n., *ponta. (BICO). N.S. biku é
saudi, no dibi di ba ta firvi iagu ku no hipónimo de BICO que designa
na bibi, no pul na puti o na bidon, no também a boca das aves; boka é o
tapal (R95) -. (BIDÃO). bico das aves; biku di bariga; biku
bidru di galinha; biku di kaneta; biku di
n., (VIDRO). N.F. vd. vidru. N.S. mama; biku di pirikitu.
V.B. biku di bariga
bifi n., *umbigo. (deriv. BICO DE
n., *posta de carne. (BIFE). N.S. BARRIGA). N.M. lexia complexa.
V.B. N.S. sin. biku.
bigodi 1 biku di galinha
n., *barba que cresce no lábio n., *apêndice, de forma pontiaguda,
superior. - Riba di boka di matcu i que se encontra no intestino das
sta bigodi ku kabelu di barba (N.M.) aves. - e tira tripa pa djubi biku di
-. (BIGODE). galinha: si kontra biku di galinha
bigodi 2 branku i ta kontra ronia kuri ben, si
n., *rolo que se aplica ao cabelos kuri mal si biku ta pretu (N.M.) -.
para os ondular. (BIGUDI). N.F. (deriv. BICO DE GALINHA). N.M.
oxítona. N.S. V.A. lexia complexa. N.S. biku é
bigorna hipónimo de BICO que designa
n., *peça de ferro onde se batem os também a boca das aves; boka é o
metais; incude. (BIGORNA). N.S. bico das aves.
V.B. biku di kaneta
bik n., *aparo para escrever. (deriv.
1.intens., *adjunto de intensidade BICO DE CANETA). N.M. lexia
com a função de especificar o complexa.
sentido [acção rápida]. biku di mama

79
n., *mamilo; mamila. - i pudi parsi 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar com
manga di prublema suma biku di o traço [posterior] que situa a
mama di mame pudi ratca (R96) -. realização da acção num espaço
(BICO DE MAMA). N.M. lexia perto do locutor. - Gosi i ten bideras
complexa. ki ta bai kumpra ortifruti-grandjerus
biku di pirikitu na Dakar pa bin bindi na Bisau
n., *espécie de anzol. (BICO DE (P.dosS.) -. (deriv. VIR). N.S. ant.
PERIQUITO). N.M. lexia complexa. bai.
N.S. V.A. 2.v.intr., *chegar; voltar; aparecer;
bilas ter origem. - Tudu merkadurias ki ta
n., *berlinde; pequena esfera de bin di fora via-mar e ta tisidu pa
vidro. N.F. paroxítona. N.S. V.B. barkus strandjerus (P.dosS.) - Un
bilateral son bin di Sul un son bin di Biombo
adj., *diz-se de um objecto com dois (R95) -. (derv. VIR). N.F. balanta
lados; contrato que responsabiliza “bi”. N.S. bin li.
as duas partes. - koperason bilateral bin li
(R95) -. (BILATERAL). N.F. neol. coloc., *deslocar-se para o sítio
bildjeti indicado, perto do locutor. - Nin un
n., (BILHETE). N.F. arc., vd. bilheti. pekadur ka bin li gora (T.M.) -.
N.S. V.B. (deriv. VIR LÍ).
bilhetaria binagri
n., *local onde se vendem os n., *líquido azedo. - E modja
bilhetes. - e ta bai kumpra bilheti na spondja na binagri, e maral na un po
bilhetaria (N.M.) -. (BILHETEIRA). kumpridu, e tcigantal na boka di
N.F. paroxítona, neol. Jesus (N.T.) -. (VINAGRE). N.F.
bilheti vinagri.
n., *pedaço de papel; pequeno bindi 1
impresso que permite o acesso a 1.v.tr., *ceder alguma coisa ou
um espectáculo; senha dos produto por um certo preço. - N’ ta
transportes colectivos; cartão de bindi boka di baka (R95) -.
visita. - e tciga na porta di salon e ta (VENDER). N.S. bindi bandera.
bai kumpra bilheti e mostra na 2.v.tr., *causar prejuízo ou dano. -
porton e entra dentru (N.M.) -. Anos no ka na bin ba bindi duensa
(BILHETE). N.F. bildjeti. N.S. (R97) -.
bilheti di identidadi. 3.v.tr., *trair. - diabu puiba dja na
bilheti di identidadi korson di Judas pa i bindi Jesus
n., *documento que permite ao (N.T.) -.
portador provar quem é. - bilheti di 4.v.tr., *mostrar bazófia; provocar
identidadi ku ta indika elis i di kal para desafio. - Si kontra forsa tambe
rasa (R95) -. (BILHETE DE ku i na bindi ami n’ na kumpral el
IDENTIDADE). N.F. neol. N.M. lexia (A.P.) -.
complexa. 5.coloc., bindi kurpu, *prostituir-se.
bilina - Ai, n’ tene sonu, n’ ka na bai durmi
n., *névoa no olho; catarata. tementi nha femia ka para bindi
(BELIDA). N.S. V.B., sin. katarata. kurpu (N.Tu.) -. (deriv. VENDER O
bimbin CORPO).
n., *compartimento de estômago de bindi 2
animal. - Pis-kabalu tene dis bimbin n., *vaso de barro ou de metal,
(T.M.) -. N.F. oxítona. furado, utilizado como passador ou
bin para preparar bolos de arroz

80
farinado, bingativu
conhecidos por cuscuz. - bu na adj., *diz-se duma pessoa que faz
gosta di kuskus te, ma bu ka na tira represália. (VINGATIVO). N.F. arc.
bu naris pa bu fasi bindi (C.V.) -. N.S. V.B.
(BINDI). N.F. Guin.; Balanta “bindi” binhali
que designa esse utensílio de n., *substância pegajosa utilizada
cozinha. pelos garotos para apanhar aves;
bindi bandera visco; visgo. - Si bu kuri di binhali,
coloc., *mudar de nacionalidade. kutundin ta perau dianti (L.A.) -. N.F.
(deriv. VENDER A BANDEIRA). paroxítona; Pepel (M.deBarros).
N.S. Dizia-se dos Guineenses, N.S. n.v. “Cassia hispidula”.
muito antes da independência, que binhu
emigravam para o Senegal e tinham n., *bebida alcoólica que resulta da
comportamento diferente dos seus fermentação do sumo da uva ou da
compatriotas (P.Bull). seiva da palmeira. - Kamabi e na
bindidu paga garandesa na mons di
part., *diz-se de um produto cedido garandi: alguin ta da elis sinku
por um certo preço; traído; garafon di binhu (F.M.) -. (VINHO).
subornado. - tempu di midju sta dja N.F. vinhu. N.S. bafa binhu; binhu
purki midju na bindidu na fera di di palmu; binhu tintu; binhu
Bandin (R96) -. (VENDIDO). branku.
bindidur binhu branku
n., *comerciante; vendeiro. - n., *bebida alcoólica que se obtém a
Bindidur amigu ora ki ka tene partir da fermentação de sumo de
merkaduria ki fregues misti, i ta uvas brancas. (VINHO BRANCO).
mostral nde ki pudi kumpra mas N.M. lexia composta. N.S. V.B.
baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -. binhu di palmu
(VENDEDOR). N.F. neol. N.M. pl. n., *seiva de cor branca que é tirada
bindiduris. N.S. sin. komersianti. dos frutos ou do tronco de algumas
bindiduris variedades de palmeiras. - n’ na
n.pl., - Kusa ki bon ba bindiduris i limpa e padja pabia n’ misti bin subi
mau pa kumpraduris ki ka tene pa tira binhu di palmu (C.V.) -.
dinheru pa kema suma koperantis (VINHO DE PALMA). N.F. binhu
(P.dosS.) -. (VENDEDORES). N.F. palmu. N.M. lexia complexa.
paroxítona, vd. bindidur. binhu ntampadu
binga n., *vinho engarrafado. (deriv.
v., (VINGAR). N.F. vd. vinga. N.S. VINHO TAPADO). N.M. lexia
V.B. composta. N.S. V.M.
bingadu binhu palmu
part., (VINGADO). N.F. vd. n., - Mesinhu di sarampu: n’ ta kural
vingadu. N.S. V.B. ku siti-burmedju ku binhu palmu ku
bingala un po na matu (IN99) -. (VINHO DE
n., *bastão; bordão. - No bai ianda, PALMA). N.F. vd. binhu di palmu.
no bai singa ku bingala na mon N.M. lexia complexa.
(D.N.) -. (BENGALA). binhu tintu
bingansa n., *bebida alcoólica que se obtém a
n., *represália; reparação. - nosenti partir da fermentação de sumo de
bibu na bingansa na buska sombra uvas pretas. - n’ tira un litru di binhu
(J.D.) -. (VINGANÇA). N.F. tintu n’ da elis (N.M.) -. (VINHO
vingansa. N.S. sin. faka di atorna. TINTO). N.M. lexia composta.

81
binti n., *capital da Guiné-Bissau e sede
quant., (VINTE). N.F. vd. vinti. N.S. da região autónoma de Bissau. - un
V.B. dia, ah, no ten ki riba pa Bisau
biola (A.B.) -. (BISSAU). N.F. paroxítona.
n., *instrumento musical de cordas. - N.S. A cidade de Bissau foi
E na tene tambur, biola ku balafon escolhida como capital da Guiné-
(J.L.R.) -. (VIOLA). N.F. vd. viola 2. Bissau em 1941.
Biombo bisia 1
n., *Região da Guiné-Bissau que v., *estar atento; estar de sentinela;
compreende os sectores cuidar. - Mininu ta bisia lugar di fijon
administrativos de Biombo, Prábis e pabia di pastru ki ta tira sumunteru
Safim. A capital é Quinhamel. - kazu na tcon o ta kebra planta nobu
konkretu rejon di Biombo, kila (F.M.) -. (VIGIAR). N.F. paroxítona.
pratikamenti i ka ten dja tronkus N.S. bisia katcu.
(IN96) -. (BIOMBO). bisia 2
birdi n., *vigilância. - Nes tempu bisia
adj., *a cor verde. (VERDE.; tciga, pa tene katcus lundju di arus
verdejar. - blanha ta birdi, kaleron ta te i burmedju (F.M.) -. (VIGIA). N.F.
intci, saudi ta ten te na kudadi paroxítona.
(H.M.)-. N.F. vd. verdi. bisia katcu
biridja coloc., *proteger os campos de
n., *região inguinal do corpo, onde a cultivo contra acção estragadora
coxa encontra-se com o abdómen. dos pássaros ou pardais amarelos. -
(VIRILHA). N.F. bridja. N.S. V.B., Tudu bisia ku na bisia katcu na
sin. koramentu. bulanha, i ka tudjil kume di sil (L.A.)
birindjela -. (deriv. VIGIAR).
n., (BERINGELA). N.F. vd. brinjela. bisiadu
N.S. V.B. part., *guardado. - Guvernu, ku na
bis 1 guverna dja nada, i na bisiadu pa
1.n., *os lábios das pessoas e dos kumandanti di tropas mersenarius ki
animais. - Udju di lubu na lampra bin nvadi no tera (R98) -.
dja, i na limbi bis (P.B.) -. (BEIÇO). (VIGIADO).
2.n. bis di riba, *lábio superior. bisiadur
(deriv. BEIÇO DE RIBA). N.M. lexia 1.n., *pessoa que toma cuidado ou
complexa. que está atento; guarda. - Arus ku
3.n. bis di bas, *lábio inferior. ka tene bisiadur na bulanha, katcu
(deriv. BEIÇO DE BAIXO). N.M. ta kabal (L.A.) -. (VIGIADOR).
lexia complexa. 2.n., *guarda. - i kumpu kaza altu pa
bis 2 bisiadur (N.T.) -.
adv., * duas vezes; de novo; palavra bisikleta
posta entre parêntesis para indicar a n., *meio de transporte de duas
repetição da frase. - Eh, eh, eh (bis): rodas, accionado pelos pedais.
ai djeneral, kantiga sabi (N.Tu.) -. (BICICLETA). N.F. biskleta. N.S.
(BIS). V.B.
bisaka bisilon
1.n., *planta medicinal. N.S. V.A., n., *árvore tropical, da família das
n.v. “bridella micrantha”. Meliáceas, cuja madeira é muito
2.n., *cortiça da planta utilizada para apreciada na mercenaria; mogno da
calafetar as canoas. N.S. sin. stopa. Guiné. - Na tempu kolonial n’ odjaba
Bisau te djinti ta simiaba pe di bisilon

82
(IN96) -. (BISSILÃO). N.S. n.v. djanan kumpu nturudus, utrus ta
“Khaya senegalensis”. randja ratadjus bedjus pa bisti (A.C.)
bisita -. (deriv. VESTIR-SE PARA O
v., (VISITAR). N.F. vd. vizita 1. N.S. ENTRUDO).
V.B. bistidu
bisitadur 1.n., *objecto que serve para vestir;
n., (VISITADOR). N.F. vd. vizitadur. roupa; veste. - Ninguin ka ta bota
N.S. V.B. rumbu di fasenda nobu na bistidu
biskleta bedju (N.T.) -. (VESTIDO). N.F.
n., * (BICICLETA). N.F. vd. vistidu. N.S. sin. vistuariu.
bisikleta. N.S. V.B. 2.n., *peça do vestuário exterior
bisnetu feminino que consta de uma ou
n., *filho ou filha de neto ou de neta. duas peças. - Noibas ma ta bisti
- N’ tene orgulhu pa e tera li, kuma saia ku blusa normal, kalsas normal
algun dia, nin ki no ka bin mati, no o bistidu (N.M.) -.
netu no bisnetu talves ta bin kudji 3.part., *coberto com roupa. - E na
algun frutu (IN96) -. (BISNETO). ianda ku mi, bistidu di branku (N.T.)
N.F. neol. N.S. sin. tuturnetu. -.
bisnis bistimentu
n., *negócios. N.F. paroxítona; n., *tudo aquilo que é necessário
Inglês “business”. N.S. V.B. para uma pessoa se vestir;
bispu vestuário; roupa. - Budjugus ka tene
n., *prelado que tem a seu cargo a gastus tciu na se bistimentu (N.M.) -
jurisdição de uma Diocese; pessoa . (VESTIMENTA). N.S. bistimentu
que nos Livros do Novo Testamento é hiperónimo de VESTIMENTA, que
é considerado o directo sucessor designa as vestes sacerdotais, e de
dos Apóstolos. - I pirsis pa un bispu ROUPA.
sedu sin kulpa, maridu di un mindjer bit-bit
son, seriu, ku sibi guberna si n., *sedimento de líquidos,
kabesa, ku ten ordi, ku ta risibi ospri especialmente de bebidas, como o
na si kaza, ku ten djitu pa sina (N.T.) vinho de palma e de caju. - bit-bit:
-. (BISPO). bora di binhu ku di utru likidu (P.B.) -
bisti . N.M. onomatopeia. N.S. sin. bora.
v.tr., *cobrir o corpo com roupa. - Si bitcoka
kolegas gozal manera ki ka ten ropa n., *doença causada por um
di bisti pa bai skola (N.M.) -. pequeno verme e que se manifesta
(VESTIR). N.S. bisti badjuda; bisti com erupções da pele; furúnculo. -
lebi; bisti nturudu. Guine malgos, bitcokas di
bisti badjuda barelakundas na sangra inda (H.M.)
coloc., *casar com uma donzela. - -. (deriv. BICHOCA). N.S. BICHOCA
Bisti badjuda (P.B.) -. (deriv. designa o agente ou causa da
VESTIR). N.S. sin. mara panu. doença e bitcoka designa o efeito
bisti lebi ou doença: mudança semântica
coloc., *cobrir o corpo com roupa pelo processo de metonímia.
transparente. (deriv. VESTIR-SE bitcu
LEVEMENTE). N.S. V.A. 1.n., *nome genérico que designa
bisti nturudu os animais, excepto o homem, mas
coloc., *mascarar-se durante as sobretudo os animais pequenos;
festas do Carnaval. - si karnaval insectos. - Na utru dia, otca sol na
pertu tciga dja, djintis ta kunsa mansi, Deus manda un bitcu ku

83
kume ki pe di bobra (Igr.I.) -. (BLINDADO). N.F. neol.
(BICHO). N.S. bitcu-kabelu; bitcu 2.n., *carro de combate.
di po. blokeiu
2.n., *termo genérico para designar n., *cerco; acção de impedir a
todos os agentes patogénicos que circulação livre de mercadorias ou
causam as doenças infecciosas; de isolar um estado. - kil blokeiu sta
vírus; bacilo, protozoário. - No sibi na nfrakisi kapasidadi di atual
kuma bitcu di infeson i frekuenti nes governu di sugura suguransa di
tempu (R98) -. sidadons (R95) -. (BLOQUEIO).
bitcu di po N.F. proparoxítona, neol.
n., *insecto coleóptero que ataca e blokia
rói a madeira; caruncho. (deriv. v., *travar. - I ta blokia siparason di
BICHO DE PAU). N.M. lexia puderis (R98) -. (BLOQUEAR). N.F.
complexa. N.S. V.B., n.v. “Bacillus paroxítona.
róssius”; sin. broka 2. bloku
bitcu-kabelu n., *porção de betão, a forma de
n., *bicho cabeludo. (deriv. BICHO tijolo, que se utiliza nas
CABELO). N.M. lexia composta. construções. - Tambe pa bloku di
N.S. V.B., n.v. “Euproctis chrysor”. mura fika forti, bu dibi di pui simentu
bitoladu forti (Igr.I.) -. (BLOCO). N.F. neol.
part., *medido. - Barkafon di blufu
matcundadi na bitoladu na kufu sin n., *jovem inexperiente porque
fundu (R.N.) -. (BITOLADO). N.S. ainda incircuncidado. - Nfiu teneba
BITOLA é uma medida-padrão ou odiu di Etudja, pabia Etudja sedu un
modelo. lambe, el gora i blufu (F.M.) -.
blanha (BLUFO). N.F. Guin.; Balanta
n., - Djintis ta ba na bibi ki binhu “belufu” que significa incircuncidado;
palmu ke ta miti iagu di blanha buluf. N.S. Na tradição das etnias
(R97) -. (BOLANHA). N.F. Mandinga da Guiné-Bissau só o cumprimento
“bólon” que significa rio ou pântano; das cerimónias de iniciação ou
vd. bulanha. fanado permite aos jovens de
blante adquirir os conhecimentos
n., *prato da etnia mancanha com necessários a perpetuar a vida e as
amendoim e arroz pilados crus e tradições da aldeia; kaldu blufu.
depois cozidos em água com blura
bentaninhas, limão e malagueta. v., *ter um revestimento de fungos
N.S. V.M. da humidade; ser bolorento;
blasfema 1 bolorecer. - Ora ki bai abri kil saku di
v. intr., *imprecar contra Deus ou oliadu pa djubi, i ta odja i blura tudu,
contra os outros seres espirituais. i ka bali pa kume (R95) -. (deriv.
(BLASFEMAR). N.S. V.B. BOLOR).
blasfema 2 blusa
n., *imprecação contra Deus ou n., *peça de vestuário feminino que
contra os outros seres espirituais. cobre o tronco. - Noibas ta bisti
(BLASFÉMIA). diferenti ku mindjeris garandi: e ma
blindadu ta bisti saia ku blusa normal (N.M.) -
1.adj., *que tem blindagem ou . (BLUSA). N.S. saia-blusa.
revestimento metálico. - Guvernu bo 1
risibi mas ikipamentus, ku sedu dozi pron.pess.suj., *forma principal do
tankis blindadus (R98) -. pronome pessoal sujeito 2ºpl. - Bo

84
na limpa? e ta guirta li ku la n., *macho de cabra. - Ami n’ larga
(P.dosS.) -. (VÓS). nha bodi, kin ku ka mara si kabra, el
bo 2 ku sibi la (L.A.) -. (BODE).
det.poss., *adjectivo possessivo 2ª Boe
pl. - Kuma, bo mel ka ta intci e n., *sector da Região de Gabú onde
kabas (P.B.) -. (VOSSO; VOSSA; na aldeia de Madina foi proclamada
VOSSOS; VOSSAS). a Independência da Guiné-Bissau
bo 3 no dia 24 de Setembro de 1973. - I
pron.pess.compl.o., *forma do ten dja vinti sinku anu ku na rotcas
pronome pessoal complemento di Boe i proklamadu solenimenti
oblíquo 2ªsing. (TI). indipendensia di republika di Guine-
bo noti! Bisau (R98) -. (BOÉ). N.F. oxítona.
coloc., *saudação feita durante a Boenka
noite. - bo seta es no mantenha di n., *grupo de Fulas habitantes as
muitu bo noti i kil abrasu di tamanhu colinas do Boé; Fulas do Boéi.
di mundu (R98) -. (BOA NOITE!). (BOENCA). N.F. vd. Fula. N.S. V.B.
N.F. bos noti!. bof-bof
bo tardi! n.pl., *pulmões. (BOFES). N.M.
coloc., * saudação feita no período redobro. N.S. V.B., sin. pulmon.
de tempo desde o meio-dia até o bofi
anoitecer. - Bo tardi tudu povus ku v. *recolher os cabelos em trança
sta li, bo tardi nha ermons di Junta grossas. - i bofi kabelu -. N.S. V.A.
(R98) -. (BOA TARDE!). N.F. bos bofotada
tardi!. n., *pancada no rosto com a palma
bobina 1 da mão; bofetão; sopapo. - Si, deus
v., *enrolar. (EMBOBINAR). N.S. kiri, bo dan bofotada na kaminhu, bo
V.B. na bin odja (T.M.) -. (BOFETADA).
bobina 2 bofotia
n., *instrumento eléctrico; peça de v., *dar pancadas no rosto com a
máquina de coser; carretel. palma da mão. - kalker alguin ku na
(BOBINA). N.S. V.B. bofotia bos, bo ta saportal (N.T.) -.
bobinadur (BOFETEAR; ESBOFETEAR). N.F.
n., *pessoa que enrola um número paroxítona.
determinado de espiras de fio bofotiadu
metálico num suporte para formar part., *pessoa que recebeu
uma bobina eléctrica. - Un injinheru bofetadas. - No bisti ratadju, no
iletrotekniku i ka na ria pa ba fasi bofotiadu, no ka ten kau sertu di
bobinajen si ka un bobinadur (IN96) mora (N.T.) -. (BOFETEADO;
-. (BOBINADOR). N.F. neol. ESBOFETEADO).
bobinajen boia 1
n., *acção ou efeito de bobinar. v.intr., *flutuar. - pa ka no sedu mas
(BOBINAGEM). N.F. paroxítona, mininu ku ta boia na maron (N.T.) -.
neol. (BOIAR). N.F. proparoxítona,
bobra mboia. N.S. boia é o equivalente de
n., *fruto da aboboreira. - Vitamina A BOIAR, v.intr., e boianta é o
ta djuda udju, tambe i ta gueria equivalente de BOIAR, v.tr.
kontra duensas: i sta na papaia, na boia 2
mangu, bobra, sinora (Igr.I.) -. n., *objecto que flutua; pedaço de
(ABÓBORA). N.F. abobra. plástico utilizado nas redes de
bodi pesca. (BÓIA). N.F. proparoxítona.

85
N.S. V.A. boka-branku
boianta n., *espécie de antílope que parece
v.caus., *fazer flutuar. - Iagu boianta um cavalo, de cor castanha-clara e
elis te ke salba (N.T.) -. (deriv. cara preta e branca. - Kontra boka-
BOIAR). N.S. boianta é o branku tciga dianti di onsa i torna
equivalente de BOIAR, v.tr., e boia djumna i panta, i ka osa nin papia i
é o equivalente de BOIAR, v.intr. rinka kuri i riba (A.P.) -. (BOCA
boina BRANCA). N.F. Mandinga “dáa” e
n., *espécie de boné ou barrete. - “koi” que traduzem boca branca.
Nhu Sarampu toma si boina i na N.M. lexia composta. N.S. n.v.
ruma si mbuludju pa bai Bisau (M.J.) “hippotragus equinus gambianus”;
-. (BOINA). N.F. proparoxítona. N.S. boka-branku é perissodáctilo e tem
sin. bariti. a boca de cor branca; sin. dakoi.
boka 1 bokadinhu
n., *entrada do aparelho digestivo, 1.n.dim., *diminutivo de bocado, que
com os lábios na parte exterior, e os significa [porção de alguma coisa]. -
dentes, a língua e o palato na parte si no tene dinheru, no ta kunsa ba
interior. - kil ke n’ ten pa konta n’ na pa sidadi pa pudi ba konsigui un
grital na Kriol, pa rekadu pasa di bokadinhu di serveja (IN96) -.
boka pa boka (O.S.) -. (BOCADINHO).
(BOCA). N.S. boka di faka; fedi 2.loc.adv., un bokadinhu, *locução
boka; kala boka; limpu boka; miti adverbial que significa quase; não
boka; modja boka; pega boka; muito; pouco tempo depois. - Si
torna boka. alguin otca kuma n’ altera vos, ki
boka 2 sinti un bokadinhu ofindidu, nha
n., *o bico das aves. - Aos, n’ tene sinseras diskulpas pa kila la (R95) -
boka di baka, boka di purku, boka di un bokadinhu, rapasinhu tciga
galinha, boka di kabra, n’ tene tudu (F.M.) -. (UM BOCADINHO).
(R95) -. (deriv. BOCA). bokadu
boka di baka 1.n., *porção de alguma coisa;
n., *couro de vaca fervido com limão pouco tempo. - no na para inda li,
e malagueta. - N’ ta bindi boka di no obi un bokadu di muzika (R97) -.
baka (R95) -. (deriv. BOCA DE (BOCADO).
VACA). N.M. lexia complexa. 2.loc.adv., un bokadu, *locução
boka di faka adverbial que significa quase; não
n., *gume; fio. (deriv. BOCA DE muito; pouco tempo depois. - Ami
FACA). N.M. lexia complexa. N.S. sta un bokadu pirdidu (R95) - Un
V.B. bokadu son, Tataruga ndjenha tciga
boka di kudjer dianti di Lion (T.M.) -. (UM
n., *ave pernalta, parente da BOCADO).
cegonha, que se caracteriza pelo bokana
seu bico alargado; colhereiro- n., *ponto onde desaguam ás águas
africano. (deriv. BOCA DE de um rio; foz; embocadura. - Otca
COLHER). N.M. lexia composta. ku sol mansi e ka rapara tera, ma e
N.S. V.B., n.v. “Platalea alba”. odja un bokana ku tenba praia
boka di sinu (N.T.) -. (deriv. BOCANHA).
n., *calças à moda com a forma bokasinhu
característica de sino. (deriv. BOCA 1.n., *nome dado a quem sussurra
DE SINO). N.M. lexia complexa. ou passa informações pouco fiáveis;
N.S. V.B. murmurador; detractor. - ma

86
bokasinhu ku sukundi-sukundi, n’ ka boletin
na djunta ku elis (O.S.) -. (deriv. n., *pequena publicação de
BOCA). N.S. sin. tcutcidur. interesse público. - Tacha di
2.n., *acção de sussurrar ou de analfaberus i di 88,8%, konformu
murmurar. - Utru pekadu garandi i numeru ki dadu na boletin spesial di
bokasinhu, papia kontra alguin sin komison nasional di ileisons
sibi si kil kusa i bardadi o mintida (P.dosS.) -. (BOLETIM). N.F. neol.
(L.S.) -. boliza
bokera n., *alvo que se deve alcançar com
n., *micose nos cantos da boca. a bola em alguns desportos; redes,
(BOQUEIRA). N.S. V.M. meta; termo; marco. - Ridia di boliza
bokinha fura -. (BALIZA). N.F. baliza. N.S.
n., *beijo; abraço. (deriv. V.A.
BOQUINHA). N.S. V.B.; BOQUINHA bolsa
designa a boca pequena ou o 1.n., *pequeno saco onde se traz o
beijinho de criança. N.S. da dinheiro. - Linda bin patidu dinheru i
bokinha. pul na si bolsa, si primu bai tiral la
bola (N.M.) -. (BOLSA). N.F. neol. N.S.
n., *objecto esférico com que se sin. barkafon.
pode praticar diversos desportos 2.n., *subsídio dado a um estudante
como andebol, basquetebol, futebol. para a continuação dos seus
- n’ falal: mininu bai djuga bola estudos. - I dadu mas utru bolsa, ma
(C.S.) -. (BOLA). N.S. bola di meia; e bias li i pa Amerika (C.V.) - e
manda bola. panha bolsa pa tira kursu mediu
bola di mana (IN96) -. (deriv. BOLSA DE
n., *bola composta com o latex da ESTUDO).
planta homónima. - utru ora no ta 3.n., *estabelecimento público para
fasi bola di mana (J.S.) -. (deriv. compra e venda de títulos de crédito
BOLA DE MANA). N.M. lexia ou de acções. (deriv. BOLSA DE
complexa. VALORES).
bola di meia bolsu
n., *bola feita com meia e trapos n., *parte do vestuário, em forma de
para jogar futebol. - Na parti di pequeno saco, no qual se pode
djugu, mininesa di aos ma sabi: meter o lenço, as chaves ou outras
anos son bola di meia ku bichiga di coisas. - Si bu intci bolsu na sugundi
purku ki no kunsiba (J.S.) -. (BOLA sugundi, un dia bu kurpu ku na
DE MEIA). N.M. lexia complexa. pagal (L.A.) -. (BOLSO). N.F. neol.
bolacha bolta 1
n., *biscóito. (BOLACHA). N.S. V.B. v., - Nin ku nha amigus boltan kosta,
Bolama i ami ki kudji nha kaminhu, kaminhu
n., *Antiga capital da Guiné-Bissau; di djustisa pa nha pubis (J.C.) -.
hoje é sede da região Bolama- (VOLTAR). N.F. vd. volta 1.
Bijagós que compreende os bolta 2
sectores administrativos de Bolama, n., - lebri kuri i da dus bolta, i riba
Bubaque, Caravela e Uno. - djudan tras (P.B.) -. (VOLTA). N.F. vd.
de djimpinil, n’ kunsil na Bolama volta 2.
(J.D.) -. (BOLAMA). N.F. Bulama. boltia
N.S. A cidade de Bolama foi capital v.intr., *girar. - Arus i un kusa di nos
da Guiné-Bissau entre os anos 1859 tudu: pabia bu na boltia pa un ladu
e 1941. di tabanka, alguin na kume i patiu

87
bianda (F.M) -. (VOLTEAR). 2.con., *palavra que se repete
bomba inconscientemente na conversa ou
n., - no odja bomba di fosforu escrita e tem como efeito chamar a
branku kuma ki ta mata, bomba mas atenção para a frase seguinte;
terivel ku Tuga lansa dentru di no bordão. - Bon, su pudi, n’ ta kasa ku
tera (C.P.) -. (BOMBA). N.F. neol., bo (T.M.) -. (BOM). N.F. neol., vd.
vd. bumba 3. mbon.
bombolak bon 2
n., *peixe marítimo seláquio adj., *diz-se de pessoa ou coisa que
semelhante ao tubarão; tubarão tem qualidades positivas e
dormedor; cachão. N.S. V.A., n.v. desejáveis; generoso; saboroso;
“Gynglymostoma cirratum”. hábil; eficaz; lucrativo. - El i pidi iran
bombolon kusa bon: i pidi pa anos tudu no san
n., *espécie de tambor, feito de um ku mininus, pa arus tciu na lugar
tronco oco de árvore, utilizado nas (F.M.) -. (BOM; BOA). N.S. bon
cerimónias para transmitir dia!.
mensagens ou guiar o baile. - Otca bon dia!
e tciga, bombolon kunsa na tcoma coloc., *saudação feita ao longo da
djintis: pastrus, limarias tudu kusas; manhã. - Alo! bon dia! (R95) -.
kadakin ta sai bai i karmusa; tokadur (BOM DIA!).
diskisi gora tcoma muskitu (L.S.) -. bon-anu
(BOMBOLOM). N.F. Mandinga n., *ano novo. (ANO BOM). N.M.
“bómboli” que significa tronco lexia composta. N.S. V.B., sin. anu-
escavado; bumbulun. bon; anu-nobu.
bombordia bona
v., *atacar com bombas. - N’ v., (ABONAR). N.F. vd. abona. N.S.
bombordia, n’ mata tudu (C.P.) -. V.B.
(BOMBARDEAR). N.F. paroxítona, bondadi
bumburdia. n., - Bondadi di no Deus i ka ta kaba
bombordiadu nunka (L.Cat.) -. (BONDADE). N.F.
part., *atacado com peças de neol., vd. bontadi.
artilharia ou com bombas. - Pabia boneka
no na bombordiaduba di ki ladu, no n., *brinquedo que representa uma
ka pudiba fika tambe ku mon figura de menina ou de mulher;
kursadu (R98) -. escultura de madeira. - Ka bu
(BOMBARDEADO). kumpu bonekas di po o di utru kusa,
bombordiamentu bu fala kuma i bu Deus, adora (L.S.)
n., *acto ou efeito de atacar com -. (BONECA). N.S. batizadu di
bombas ou bombardear. - boneka, cerimónia da cultura
bombardiamentu padjiga kuazi kil crioula para arranjar baile.
tera tudu (R95) -. boneku
(BOMBARDEAMENTO). n., *brinquedo; escultura de
bomina madeira. - Turista ta miti na tabanka
v., (ABOMINAR). N.F. vd. abomina. e na buska bonekus di Bidjugu pa
N.S. V.B. kumpra (M.M.) -. (BONECO).
bon! 1 bongavi
1.interj., *interjeição que designa n., - Padja di bongavi tene koris
[aprovação]. - Io!, i bon, n’ spera suma flur -. (BUGANVÍLIA. N.F.
kuma Sinhor na fasi kila! (Igr.I.) -. oxítona, vd. bungavilia. N.S. V.A.
(BOM!). N.F. neol., vd. mbon!. bonitasku

88
n., *qualidade de que ou de quem é 2.n., *bebida alcoólica feita através
bonito; beleza. - Bu bonitasku na da maceração e fermentação da
matan nan! (Cecomes) -. (deriv. cana-de-açúcar. N.F. kana-bordon.
BONITEZA). N.M. lexia composta (CANA +
bonitu BORDÃO). N.S. sin. kana.
1.adj., *diz-se de tudo o que bordu
encanta pela sua beleza ou graça; n., - Otca ku no na mbarka, e lebanu
agradável; formoso. - N’ odja un pa bordu kusas ku no na pirsisiba
mindjer bonitu i bisti saia budjugu del na bias (N.T.) -. (BORDO). N.F.
bonitu (N.M.) -. (BONITO). N.F. neol., vd. burdu.
bunitu. borgonha
2.adv., *advérbio de modo que n., - lebri ba tira saku na pe di tcoka
significa [de modo agradável]; bem. i fika na borgonha (F.M.) -.
- Ora ki Kabarus na badja e ta fadja (VERGONHA). N.F. neol., vd.
bonitu (N.M.) -. (deriv. BONITO). burgunhu 2.
bontadi 1 bos
n., *qualidade de quem é bom; 1.pron.pess.compl.d., *forma do
benevolência; mansidão. - Tambe pronome pessoal complemento
alguin si misti fasiu bontadi ka bu directo 2ªpl. - No na gardisi bos pa
fasil malvadesa (L.S.) -. atenson ku bo dispensanu (R95) -.
(BONDADE). N.F. bondadi. (VOS).
bontadi 2 2.pron.pess.compl.o., *forma do
n., - Utru ta bai ku bontadi di mostra pronome pessoal complemento
si matcundadi (Dea) -. (VONTADE). oblíquo 2ªpl. - Pa bos no tene es
N.F. vd. vontadi. N.S. leba tarbadju pa bin aprizenta bos (R95)
bontadi. -. (VÓS).
bora 1 bos noti!
v., *sujar; manchar. (BORRAR). coloc., *saudação feita durante a
N.F. neol. N.S. V.B. noite, em frente de um grupo de
bora 2 pessoas. - Bos noti, bo ka mporta
n., *parte sólida em suspensão de fasin kompanhia? (Cecomes) -.
um líquido; sedimento. - Te gosi no (BOA NOITE!). N.F. bo noti!.
na tratadu suma bora, suma bos tardi!
muntudu di mundu (N.T.) -. coloc., *saudação feita durante a
(BORRA). N.F. neol. N.S. bit-bit. tarde, em frente de um grupo de
boracha pessoas. - Bos tardi: ola jovens, bo
n., *pedacinho de cauchu para ientra, bo pudi fika a vontadi
apagar escrita. - Gosi bo na para (Cecomes) -. (BOA TARDE!). N.F.
fertca n’utru, bo dan tudu kil vd. bo tardi!.
mandukus ku lamparan ku kil bosta
boracha, pa no fitca tudu dentru n., *escremento de gado bovino ou
(F.J.) -. (BORRACHA). N.F. vd. de outro animal. - Bu na midi bosta
buracha. di baka, metadi di midida di reia
bordadu (M.M.) -. (BOSTA).
1.part., *orlado. (BORDADO). bota 1
2.n., *obra de bordadura. v., *deitar; lançar fora; pôr. - Fereru
(BORDADO). N.S. V.B. bota saku na fugu i kema tok i bida
bordon sinsa (A.P.)- bo bota bo ridia pa
1.n., *bastão; bengala. (BORDÃO). piska (N.T.) -. (BOTAR). N.S. bota
N.S. V.A, sin. bingala. banu; bota ditu; bota fala; bota

89
fanadu; bota ovu; bota piada; bota adivinho. - no ka disa di bai bota
rumbu; bota sorti; bota tcon; ridia sorti; djambakus bai falanu kuma,
di bota. pa bu mindjer san, son pa i bisti
bota 2 kuru di lebri fresku (A.P.) -. (deriv.
n., *calçado; sapato alto. (BOTA). BOTAR A SORTE).
N.S. V.B. 2.coloc., *tirar à sorte. - Ka no
bota banu rumpil, ma no bota sorti pa no djubi
coloc., *proclamar um anúncio. - Tiu kin ku na fika ku el (N.T.) -.
Ntoni bota banu, manera ki sta bota tcon
mandinti pa lebal karnaval, si ka sin coloc., *abandonar a terra. (deriv.
mindjor nan i muri (J.D.) -. (deriv. BOTAR O CHÃO). N.S. V.B.
BOTAR BANDO). botadur di fanadu
bota ditu n., *pessoa que dirige as cerimónias
coloc., *falar de alguém sem de iniciação ou fanado. Botadur di
nomeá-lo; criticar alguém. - E fanadu dibi fala di Sida (Cecomes) -.
Fulana ten ke sai pa bin kunsiu, nde (deriv. BOTAR O FANADO). N.M.
ke abo mora nel pa e ba ta botau lexia complexa. N.S. sin. n’amane.
ditu, buskau kal pis ku na kumpra botanika
(IN96) -. (deriv. BOTAR O DITO). n., *ciência que estuda as plantas;
N.S. sin. bota piada. fitologia. (BOTÂNICA). N.F.
bota fala proparoxítona. N.S. V.A.
coloc., *prometer; dar a própria boti
palavra. (deriv. BOTAR FALA). N.S. n., *pequena embarcação. -
V.B. Soldadus korta korda di boti, e disal
bota fanadu i kai (N.T.) -. (BOTE).
coloc., *abrir as portas para as botidja
cerimónias de iniciação ou fanado. - n., *vaso bojudo com o gargalo
Purki elis e ba misti, sempri o ke estreito; garrafa. (BOTIJA). N.F.
bota fanadu, pa e odja ki se butidja.
benefisiu (IN96) -. (deriv. BOTAR O botidja di gas
FANADO). n., *gás butano engarrafado num
bota larma recipiente de metal; garrafa de gás.
coloc., *verter lágrimas. (deriv. (BOTIJA DE GÁS). N.M. lexia
BOTAR LÁGRIMAS). N.S. V.M. complexa. N.S. V.B.
bota ovu boton
coloc., *pôr ovos. - Iran-segu bota si n., (BOTÃO). N.S. V.B.
ovu dentru di kumbu di un polon brabesa
(A.P.) -. (deriv. BOTAR OS OVOS). n., *ferocidade; dureza. - Bu kaba ku
bota piada tudu amargura, ku brabesa, ku
coloc., *criticar alguém. (deriv. raiba, ku tudu koldadi di malisia na
BOTAR PIADAS). N.S. V.A., sin. bo metadi (N.T.) -. (BRAVEZA).
bota ditu. brabu
bota rumbu 1.adj., *pessoa inculta; animal não
coloc., *remendar; pôr remendos. - domesticado. - limaria brabu di matu
ninguin ka ta sapa padas di bistidu (L.S.) -. (BRAVO).
nobu pa bota rumbu na bistidu bedju 2.adj., *agressivo. - katcur tudu
(N.T.) -. (deriv. BOTAR ROMBO). brabu ki brabu, nunka i ka murdi si
N.S. sin. pui menda. dunu ku ta dal di kume (L.A.) -.
bota sorti bradjerisa
1.coloc., *adivinhar; perguntar ao n., *acto ou dito grosseiro ou

90
indecente; astúcia. - Nin bo ka dibi resultados]; sem nada. - Kila ki sta
di fala palabra fiu, nin bradjerisa na bazi di e atrazu tudu ke lebanu
indisenti (N.T.) -. (BREJEIRICE). un anu letivu en branku (R95) -. (EM
bradjeru BRANCO). N.F. neol.
n., *burlão; indivíduo esperto ou brankundadi
astuto. (BREJEIRO). N.S. V.B., sin. n., *usos e costumes dos brancos.
tcalasadur. (deriv. BRANCO).
Bramu brankura
n., *termo para indicar o povo n., *alvura; cor branca.
Mancanha. - Danadesa di Bramu (BRANCURA). N.S. V.B.
kabas podri na kabesa (L.A.) -. brasa
(BRAME). N.F. vd. Mankanha. N.S. n., *carvão ou lenha incandescente.
sin. Mankanha. - I supra sinsa riba di brasa i toma
brandji brasa i leba pa omi (L.S.) -.
v.tr., *incluir. (ABRANGER). N.F. (BRASA). N.S. brasa di fugu.
neol. N.S. V.B. brasa di fugu
brandjidu n., *lenha incandescente; ticão. - N’
part., *incluído. (ABRANGIDO). N.F. bota brasa di fugu na iagu, ma i ka
neol. N.S. V.B. ta paga: tceben (Co.D.B.) -. (BRASA
brandu DE FOGO). N.M. lexia complexa.
1.adj., *fraco. - bu kunsa toma gora brasadera
kaselora, bu finka na fugu brandu n., *grampo. (BRAÇADEIRA). N.S.
(R95) -. (BRANDO). V.B.
2.adj., *manso. - Konsidja rapazis brasu
nobu tambi pa e sedu brandu na 1.n., *membro superior do corpo
tudu (N.T.) -. humano. - Membrus superioris ki
brankia brasu di mon, bas di sabaku,
v.caus., *fazer branco; caiar; kutuvelu, tcabi di mon, palmu di mon
esbranquiçar. (BRANQUEAR). N.S. ku dedus di mon (N.M.) -. (BRAÇO).
V.B. 2.n., *unidade de medida antiga
brankisi correspondente a 2,2 metros ou a
v.caus., *tornar branco; branquear. - duas varas. - E sonda e otca vinti
Si ropa bida branku fandan, suma ki brasu (N.T.) -. (BRAÇA).
nin un labadera na mundu ka pudi brasu-diretu
brankisil (N.T) -. (deriv. BRANCO). n., *diz-se de alguém que é o
N.F. proparoxítona. colaborador principal; ajudante
branku principal. - Djinti di altu ofisius, kila ki
1.adj., *que tem a cor da cal, da brasu diretu di injinherus (IN96) -.
neve ou do leite. - Dinti, tudu branku (BRAÇO DIREITO). N.M. lexia
ki branku, i ka ta sai sangui (L.A.) -. composta.
(BRANCO). N.S. ant. pretu; galu brevi
branku. 1.adj., *que dura pouco; curto;
2.n., *pessoa de raça humana com rápido. (BREVE). N.F. neol. N.S.
a pele cor branca. - I ka pabia sin. kurtu.
branku tene dinheru ki dibi di 2.adv., *dentro de breve tempo;
sploradu, i kil ki ka tene nada ta brevemente. - es i sutuason ke no
paga pekdu di sedu di kor diferenti dibi di sania mas brevi pusivel
(P.dosS.) -. (IN96) -. (BREVE).
3.loc.adv., en branku, *locução breviariu
adverbial que significa [sem n., *livro de orações dos padres

91
católicos. (BREVIÁRIO). N.F. brindji di pis. - Kuntangu di bu kasa
proparoxítona. N.S. V.B. i di bu kasa son, i ka djuntu ku
bridi brindji di Nhu estin (Dj.) -.
n., *planta da família das brinjela
Amarantáceas, cujas folhas são n., *fruto e planta herbácea da
utilizadas na culinária guineense. - família das Solanáceas. - Utrus ta
Vitamina C tambi i ta odjadu na fasi orta di kamati, pimenta, kandja,
ortalisa verdi suma baguitc, kubi, malgueta, brinjela (N.M.) -.
alfas ku bridi (Igr.I.) -. (BERINGELA). N.F. birindjela. N.S.
bridja n.v. “Solanum melongena”.
n., - na si pitu, na si boka, na si brinka
bridja, ala bu na baba: ah! ka bu fasi 1.v., *divertir-se. - Mininu sai pa ba
kila mas (J.D.) -. (VIRILHA). N.F. vd. brinka son, i ba kudji kabesa di baka
biridja. i tisil (T.M.) -. (BRINCAR). N.S.
brigada brinka sabi.
1.n., *conjunto de pessoas com um 2.v., *proceder com leviandade. -
objectivo comum. - El ki era servisiu Dunu di un udju i ka ta brinka ku reia
di no brigada politiku (C.P.) -. (L.A.) -.
(BRIGADA). N.F. neol. brinka sabi
2.n., *termo militar que designa um coloc., *divertir-se com gosto. - N’
corpo do exército que reúne vários na kume mundu, n’ na brinka sabi
regimentos. - n’ bin obi tirus ku na (G.F.) -. (BRINCAR)
sai di parti di Brigada mekanizada brinkadera
pertu di Pikenu Muskovu (R98) -. 1.n., *divertimento; passatempo. -
brigaderu Bo disan n’ sinta lembra tempus di
n., *oficial general do exército, nha mininesa, brinkadera na Imperiu
antigo general de brigada. - Mas (T.Dj.) -. (BRINCADEIRA).
nada pa faladu kuma Brigaderu fasi 2.n., *procedimento pouco sério. -
parti di trafiku di armas, i limpu pus Bo para brinkadera di ba ta fala
(R99) -. (BRIGADEIRO). N.F. mil. kuma alguin na ba ta dana nomi di
brilianti si kumpanher, ora ki ka sta (IN84) -.
1.adj., *cintilante; próspero. - brinkadu
amanha ki na purpara un futuru part., *tratado como um brinquedo;
brilianti pa Guine-Bisau (R95) -. gracejado; zombado. - Lifanti muri,
(BRILHANTE). N.F. neol. si rabu na brinkadu ku el (L.A.) -.
2.n., *diamante. (BRINCADO).
briliu brinkedu
n., *luz viva e cintilante; esplendor. - n., *objecto com que as crianças se
El ki sedu briliu di gloria di Deus divertem. - Ke ku misti risibi dia di
(N.T.) -. (BRILHO). N.F. Natal? Ropa, brinkedu, sapatu
proparoxítona, neol. (R95) -. (BRINQUEDO).
brindji brinku
n., *refogado de carne ou de peixe; n., *pendente para as orelhas;
prato típico da Guiné-Bissau, cujos objecto para enfeitar-se. - I pui
ingredientes principais são um brinku na oredja (N.M.) -. (BRINCO).
frango ou galinha, vinagre, óleo, brita
cebola, alho, louro e arroz. Quando v.tr., *triturar; descascar o coconote.
o frango for substituído por um pato (BRITAR). N.S. V.B.
ou por um peixe de tamanho grande britadera
o prato chama-se brindji di patu ou n., *máquina que serve para

92
descascar o coconote. bu 2
(BRITADEIRA). N.S. V.A. det.poss., *adjectivo possessivo 2ª
briza sing. - Purgunta ki na fasiu, arma na
n., *vento brando. (BRISA). N.S. bu pitu: tcapa o fugu. (C.P.) - na bu
V.B., sin. bentusinhu. opinion ke ki pirsis pa muda e
broka 1 situason? (R95) -. (TEU; TUA;
*pua. (BROCA). N.S. V.B. TEUS; TUAS).
broka 2 bua
n., *carcoma; caruncho. N.S. V.A., v.intr., *mover-se por meio de asas;
n.v. “Anoium punctatum”; sin. bitcu elevar-se nos ares. - I lanta, i bua
di po. riba e pika pa pis na iagu (T.M.) -.
broska (VOAR).
n., *tipo de baile dos Balantas. N.S. buanta
V.A. v.caus., *fazer voar; espalhar;
bronzi dispersar ao vento. - I ten kabas na
n., *liga muito dura composta dos si mon pa buanta padja na arus na
metais cobre e estanho. - idulus di kau di masa (N.T.) -. (deriv. VOAR).
uru, di prata, di bronzi, di pedra, ku buatu
ka pudi odja, e ka pudi obi, e ka pudi n., *notícia sem fundamento;
ianda (N.T.) -. (BRONZE). rumores. - E buatu ku ta kuri i ka ta
brota kuruspundi a bardadi (R95) -.
v.intr., *rebentar; desenvolver (BOATO).
rebentos. (BROTAR). N.F. neol. Bubaki
N.S. V.B. n., *pequena vila turística com porto,
brotadu que se situa na parte norte da Ilha
part., *rebentado. (BROTADO). N.F. de Bubaque, Região Bolama-
neol. N.S. V.B. Bijagós. - I fika na Bubaki tris anu
bruga sin studa (N.M.) -. (BUBAQUE).
n. *pequena excrescência rugosa. budista
(VERRUGA). N.S. V.M. n., *pessoa crente da religião que
bruta di reconhece como seu fundador o
loc. adv., - I otca mar fasi un bruta di Buda. (BUDISTA). N.S. V.B.
maron (T.M.) -. (deriv. À BRUTA). budji
N.F. neol., vd. burta di. v., *balançar; ser gordo. N.S. V.A.
brutasku budji-budji
n., *estupidez; selvajaria; bruteza; v., *tornar-se muito gordo até que os
brutalidade. - brutasku entra tambe músculos balançam ou sacudem de
na Guine na karnaval (P.dos S.) -. um lado para outro. N.M. redobro.
(deriv. BRUTO). N.S. V.A.
brutu bufalu
1.adj., *diz-se de um indivíduo n., *mamífero ruminante da família
grosseiro; acção com muita força. - dos bovídeos, semelhante ao boi.
Agora risposta i brutu (F.J.) -. (BÚFALO). N.F. proparoxítona. N.F.
(BRUTO). N.S. baka-brutu. neol. N.S. V.B., n.v. “Bubalus
2.n., *animal irracional. bubalis”; sin. bufre.
bu 1 bufre
pron.pess.suj., *forma principal do n., *mamífero da família dos
pronome pessoal sujeito 2ºsing. - Bovídeos. - I panha un bufre (T.M.) -
Anton pa bu toma tera bu ten ke . (BÚFALO). N.S. n.v. “Syncerus
sufri (C.P.) -. (TU). nanus planicerus”, sin. bufalu.

93
buk N.S. sin. tcuska; buli-buli; buli
1.intens., *adjunto de intensidade rabada; po di buli.
com os semas [tudo] e [depressa]. 2.v., *incomodar; aborrecer. - Anta
2.v., kume buk, *comer muitas bu ka konta bu subrinhu pa i para
coisas depressa e completamente. buli sin (T.M.) -.
N.S. V.A. buli 2
buko n., *cabaço para recolher o vinho de
n., *planta medicinal com palma ou outro líquido; fruto duma
propriedades antibióticas, colagogas planta pertencente à família das
e diuréticas, cujas folhas servem cucurbitáceas. - Ala fidju di furadur
para fazer chá recomendado contra pasa ku buli (Ch.Mb.) -. (BULE).
o paludismo. (BUCO). N.F. Guin. N.F. Mandinga “bóoli” que significa
N.S. V.B., sin. kinkiliba, n.v. tigela. N.S. n.v. “lagenaria vulgaris”;
“Combretum micrantum”. BULE designa um vaso com uma
Bulama asa e um bico, onde se serve o chá.
n., - Nha pensamentu pa bo buli kosta
Mariana, sinhora di Bulama (A.H.) -. coloc., *ajudar; dar apoio. - Ora ki
(BOLAMA). N.F. vd. Bolama. alguin buliu kosta, pa di fatu bu buli
bulanha bariga (R95) -. (deriv. BULIR AS
n., *terras planas, alagadas ou COSTAS).
alagáveis, situadas nas margens de buli kurpu
rios, preparadas para o plantio do 1.coloc., *mover-se; andar. - Sinhor,
arroz aquático. - I panha bulanha i nha kriadu dita na kaza tok i ka pudi
tadja, gosi nin kau di kata iagu ka buli kurpu (N.T.) -. (deriv. BULIR O
ten, i kau pa bakas ba ta bibi ka ten CORPO).
(M.M.) -. (BOLANHA). N.F. Guin., 2.coloc., *esfregar o corpo.
blanha; Mandinga “bólon” que buli rabada
significa rio ou pântano ou Pepel coloc., *saracotear; menear com
(M.deBarros). graça. (deriv. BULIR A RABADA).
bulbuli N.S. V.B., sin. ramanga rabada.
1.v.tr., , *agitar; mexer. - Si buli-buli
urdumunhu lanta, i ten ku bulbuli v., *agitar-se. - i odja kusa na buli-
reia o pedra (L.A.) -. (deriv. BULIR). buli i pensa kuma i un limaria (R95)
N.F. proparoxítona. N.M. redobro. -. (deriv. BULIR). N.F. vd. buli. N.M.
2.v.intr., *agitar-se; mexer-se. - Buli redobro.
ke kustuma bulbuli, nin ki bentu ka bulidu
ten, alal la (C.S.) -. part., *tocado; mexido. - Si dus
bulbulidu pusua na laba kurpu, i ka un son ku
part., *agitado; tocado. - E na ta bulidu kosta (L.A.) -. (BULIDO).
peraba pa iagu bulbulidu (N.T.) -. bulidur
(deriv. BULIDO). N.M. redobro. n., *alguém que incomoda ou
buleia aborrece; turbulento. - Mininu
n., *transporte gratuito em veículo; bulidur ki ka ta obi mundu ke ta
passagem de graça. - logu i ta danu kriau (J.D.) -. (deriv. BULIR).
buleia pa no bai, i ta lebanu dipus i bultu
ta tisinu mas (IN96) -. (BOLEIA). n., *figura indistinta. - Sara i odja un
N.F. paroxítona. N.S. sin. pasadju. bultu na si dianti (T.M.) -. (VULTO).
buli 1 bulu
1.v.tr., *agitar; mexer. - i toma po di n., *doce composto de farinha e de
buli i buli arus (N.M.) -. (BULIR). outros ingredientes, especialmente

94
ovos e açúcar, de forma redonda. - voltas que dá o cão antes de se
Biderus di kuskus, panket, doneti, deitar. - Bumburdek: dita di katcur
bulu, pastel (N.M.) -. (BOLO). N.S. (P.B.) -.
sin. dos. bumburdia
buluf v., - N’ bombordia, n’ mata tudu
n., - Si bu ngana nhamane, bu na (C.P.) -. (BOMBARDEAR). N.F.
padi buluf (L.A.) -. (BLUFO). N.F. paroxítona, vd. bombordia.
Guin.; Balanta “belufu”; vd. blufu. bunda
bulungudjiba 1.n., *nádegas; ânus; traseiro. - El i
n., *medicamento usado por uma misti omi ki ka tene bunda (T.M.) -.
mulher que deu à luz. Limpu bariga (BUNDA). N.F. fam.; Quimbundo
di bulungudjiba (L.A.) -. N.F. “bunda” que significa nádegas. N.S.
paroxítona. N.S. n.v. “morinda sin. mama di bunda.
geminata”. 2.n. koba di bunda, *ânus. (deriv.
bumba 1 COVA DE BUNDA). N.F. fam.
v.tr., *introduzir ou extrair por meio bungavilia
de um aparelho denominado n., *planta muito comum ao redor
bomba. (BOMBEAR). N.S. V.B. das casas, com parte das folhas
bumba 2 coloridas como flores.
1.n., *aparelho para introduzir ar; (BUGANVÍLIA) N.F. proparoxítona.
instrumento para elevar a água. - N.F. proparoxítona, bongavi. N.S.
iagu di bumba ta pasa na kil fera V.B., n.v. “Bougainvillea spectabilis”.
(R95) -. (BOMBA). bunitu
2.n., *funil, composto com as folhas adj., - No na pirdi ki noiba bunitu,
de palmeira, usado na extracção do pabia di tankoi, no djubi djitu ku el
vinho de palma. - Si sol mansi mas i (P.B.) -. (BONITO). N.F. vd. bonitu.
ta bai pui bumba, ki sedu suma funil, buracha
i ria (F.M) -. 1.n., *Substância que se obtém do
bumba 3 látex de várias plantas tropicais;
n., *engenho explosivo. - Bumba kail objecto fabricado com esta
na kaza i distruil (R98) -. (BOMBA). substância. - lebal pa ospital nunde
N.F. bomba. ke pudi puchal buracha na stomagu
bumbeiru e fasil limpesa dentru (Igr.I.) -.
n., *pessoa que trabalha na extinção (BORRACHA). N.F. boracha.
de incêndios. - i fala kuma el i ka 2.n., *pedaço de goma elástica com
kontra transferensia di kurpus di que se apaga o que se escreveu.
bumbeirus pa Kamara munisipal di buraku
Bisau (R95) -. (BOMBEIRO). N.F. 1.n., *cova; furo. - Fura dus burakus
proparoxítona. na ki puti mas garandi pa manguera
bumbordu pudi kibi dentru delis (Igr.I.) -.
*o lado esquerdo do navio. (BURACO). N.S. sin. furu.
(BOMBORDO). N.F. vd. bambordo. 2.n., buraku di naris, *narina;
N.S. V.B. narícula; fossas nasais. (deriv.
bumbulun BURACO DE NARIZ). N.M. lexia
n., - Suma tambi kunkulun di complexa.
bumbulun ka obidu, iar difuntu ka burakusinhu
susega nan (R.N.) -. (BOMBOLOM). n.dim., *diminutivo de buraco;
N.F. vd. bombolon. pequeno furo ou cova. - si iagu bida
bumburdek sai lentu na boka di tubu, bu dibi di
n., *onomatopeia para designar as tira filtru pa limpa burakusinhus

95
(Igr.I.) -. (BURACOSINHO). burgunhantadu
burbuleta part.caus., *humilhado;
n., *insecto da ordem dos envergonhado por outrem.
lepidópteros; mariposa. burgunhu 1
(BORBOLETA). N.S. V.B. v.intr., *ter vergonha de; corar. - e
burbur ku manda Jesus ka burgunhu di
n., *migalhas; o que sobra; os tcoma elis ermon (N.T.) -.
restos. - burbur di tabaku -. N.F. (ENVERGONHAR-SE DE).
Mandinga “bùuru” ou “mbùuru” que burgunhu 2
designa o pão. N.S. V.A. n., *desonra; acto indecoroso. -
burdia Kitana sinti burgunhu pa si kolegas
1.v., *bordejar; andar pelas bordas; (Ceef) -. (VERGONHA). N.F.
dar voltas. - Pa ke ke lantca na borgonha. N.S. laba burgunhu;
burdia, si na riu gosi iagu ka ten? pasa burgunhu.
(A.S.) -. (BORDEAR). N.F. burgunhus
proparoxítona. 1.adj., *diz-se de uma pessoa que é
2.v., *vadiar. tímida. (VERGONHOSO). N.F.
burdiadu oxítona. N.S. sin. akanhadu.
part., (BORDEADO). N.S. V.B. 2.adj., *diz-se de uma coisa que é
burdu desonesta. - manobra burgunhus ku
n., *lado do navio; interior do navio; sertu djintis na bin ku el (R98) -.
margem; beira; borda. - i rinka pa buri
bin nunde ku Lubu ku Onsa sta nel, v., *acrescentar; aumentar. - I ta
puera logu na kil burdu (A.P.) -. toma mas siti i buri i bafal tok i
(BORDO). N.F. bordu. kusidu (N.M.) -. N.F. Manjaco “buur”
burfa que significa aumentar.
v., *asperger, cuspindo o líquido buridu
sobre os símbolos sagrados durante part., *aumentado; adjunto. - Nta lei
as cerimónias religiosas i pa ke? I buridu pa mostra ke ki mal
tradicionais. - I finka dianti di iran i (N.T.) -. N.F. Manjaco “buur”.
papia i pui kana na boka i burfa na burisa
iran (N.M.) -. (BORRIFAR). N.S. sin. n., *asneira. - i djiru dimas pa fasi
asperdji. burisa (J.L.R.) -. (BURRICE). N.F.
burfadu paroxítona.
part., *aspergido. (BORRIFADO). burisi 1
N.S. V.B. v., *enfastiar-se; incomodar.
burguezia (ABORRECER). N.F. proparoxítona;
n., *denominação dada à classe aburisi. N.S. V.B.
média da sociedade europeia, a burisi 2
classe que possui o dinheiro mas v.caus., *fazer alguém burro. - bu
não a descendência nobiliária. - i burisin? -. (deriv. BURRO). N.F.
parsi un burguezia kapitalista proparoxítona. N.S. V.A.
nacional (R95) -. (BURGUESIA). burisidu
N.F. paroxítona, neol. part., *enfastiado; triste,
burgunhanta preocupado. (ABORRECIDO). N.F.
v.caus., *causar vergonha a; aburisidu. N.S. V.B.
humilhar; confundir. - Anta bu odja, burisimentu
Lubu tambi dja ten forsa: djintis ku n., *tédio; fastio; preocupação.
burgunhanta e ta sibi lei tudu (T.M.) (ABORRECIMENTO). N.F.
-. (ENVERGONHAR). aburisimentu. N.S. V.B.

96
burla função de acrescentar ao nome o
n., *extorsão por fraude; engano. - grau superlativo; enorme; muito
No ka na kudji burla nin furtu (J.D.) - grande. - Burta di oklu ki ta pui sin,
. (BURLA). N.F. neol. N.S. sin. pa panta djinti (T.M.) -. (deriv. À
tarpasa. BRUTA). N.F. bruta di; mburta di;
burmedja mburuta di. N.S. sin. santantumba
v.intr., *corar-se de vermelho; di; sin. santamaria di.
enrubescer; vermelhecer. - Udju ta buru
burmedja (H.M.) -. (VERMELHAR). 1.n., *mamífero do mesmo género
N.S. burmedja é o equivalente de do cavalo, mas menos corpulento, e
VERMELHAR, v.intr., e com orelhas mais longas; asno;
burmedjanta é o equivalente de jumento. - Buru tudu karga ki karga,
VERMELHAR, v.tr. si ka sutadu i ka ta djanti (L.A.) -.
burmedjanta (BURRO). N.S. n.v. “equus asinus”.
v.caus., *tornar vermelho; 2.adj., *estúpido. - Si buru dau
avermelhar. - i burmedjanta udju -. pontape, si bu tornal, bu buru suma
(deriv. VERMELHO). N.S. V.A., el (L.A.) -. N.S. burisi 2.
burmedjanta é o equivalente de burusinhu
VERMELHAR, v.tr., e burmedja é o n.dim., *burro jovem; filho de burro. -
equivalente de VERMELHAR, v.intr. bo na odja un burusinhu maradu ku
burmedjasku ninguin ka sinta riba del inda (N.T.) -
n., *cor avermelhada. - I na e . (BURROSINHO).
djanela ke n’ ta mati nteru di sol bus
kansadu, na lala tisnadu ku n., *molusco gastrópode. (BÚZIO).
burmedjasku di fugu ku tokadu N.S. V.B., n.v. “murex brandaris”,
(O.S.) -. (VERMELHAÇO). sin. kaurin.
burmedju busa
1.adj., *é a cor do sangue; rubro; n., *medida de capacidade de
encarnado. - Tudu burmedju ku udju cereais e de líquidos. - kantu ku bu
burmedju, iagu ku ta sai la (L.A.) -. dibi? sen busa di trigu (N.T.) -. N.F.
(VERMELHO). N.S. burmedju- Inglês “bushel”, que corresponde a
tcadau; burmedju-tcau; burmedju- 36,369 decímetros cúbicos. N.S.
uak; siti-burmedju. sin. alkeire.
2.n., *diz-se dos mestiços com a busi
pele de cor clara; Caboverdiano. - 1.v.tr., *tirar da bainha;
N’ tene djintis burmedjus suma desembainhar; desembuchar;
kaldu di tceben (F.J.) -. extrair; arrancar. - i pui mon i busi
burmedju-tcadau spada (N.T.) -. (deriv. PUXAR).
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd. 2.v.intr., *sair de um lugar apertado.
tcadau. - enton i busi bas delis (L.S.) -.
burmedju-tcau busidu
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd. part., *desembainhado; tirado;
tcau. N.M. lexia composta. desembuchado. - Mindjer i padja di
burmedju-uak kankra, si busidu, i ka pudi tornadu
adj., *a cor encarnada; cor vermelha la mas (L.A.) -. (deriv. PUXAR).
intensa. - i ba sibi na ki utru palmera buska 1
burmedju uak (T.M.) -. (deriv. v.tr., *procurar; encontrar;
VERMELHO). N.F. vd. uak. pesquisar. - Badjudas di tabanka e
burta di ta bai mar buska kombe ku ostra ku
loc.adv., *locução adverbial com a lingron e ta bin bindi na prasa (N.M.)

97
-. (BUSCAR). N.S. buska bida; n., *trombeta. (BUZINA). N.S. V.B.,
buska palabra. sin. buzina di karu.
buska 2
n., *procura; investigação. - Aos i
odjadu kuatru novus prizons na
kontinuason di sinku buskas na
kazas diferentis di sidadi (R95) -.
(BUSCA).
buska bida
coloc., *procurar dinheiro; sair da
própria aldeia para ir procurar um
emprego. - i sibi kuma manga di
djinti ta sai buska bida na mar
(M.M.) -. (deriv. BUSCAR VIDA).
N.S. sin. randja bida.
buska palabra
coloc., *provocar. - Lembranta elis
pa ka e buska palabra, ma pa e
mostra pasensa (N.T.) -. (deriv.
BUSCAR PALABRA).
buska-buska
v., *continuar a procurar. - E buska-
buska elis tok, e bin diskubri elis riba
di kil polon (L.S.) -. (deriv.
BUSCAR). N.M. redobro.
buskadu
part., *procurado. - I un kaminhu ki
na buskadu pa mindjoria idukason
na Guine (P.dosS.) -. (BUSCADO).
busula
n., *agulha de marear. (BÚSSOLA).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
butcu
1.n., *ventre de animais. (BUCHO).
2.n., *músculo posterior da perna. -
Pe tene perna, djudju, butcu,
kanela, pata di pe (N.M.) -. N.F. vd.
butcu di pe. N.S. butcu é
hiperónimo de BUCHO e de
BUCHO DE PÉ.
butcu di pe
n., *barriga da perna; músculo
posterior da perna; sura. (deriv.
BUCHO DE PE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., empréstimo
por decalque.
butidja
1.n., (BOTIJA). N.F. V.A., vd.
botidja.
buzina

98
(CHARUTO). N.F. neol. N.S. V.B.
chatia
CH, ch v., - Disa elis rebenta, amanha es
*terceira letra dupla ou grafema que ora e ka na sta li pa chatia ninguin
representa o fonema [fricativa surda (C.V.) -. (CHATEAR). N.F.
pré-palatal]. (CH). N.S. Algumas paroxítona, neol., vd. satia.
palavras do Português representam v. pron., - si guera na tarda abo
o som com o grafema (X). As letras mindjeris bu ta chatia de! (R98) -.
do Português (C) e (Ç) não existem (CHATEAR-SE).
no sistema gráfico do Guineense: os chatiadu
fones equivalentes são part., *irritado; aborrecido. - Rei
representados respectivamente por staba dja tudu chatiadu (L.S.) -.
[k] e [s]. (CHATEADO). N.F. neol.
cha chatisa
n., *arbusto originário da China, n., - Lebri fika ku si lugar sin chatisa
cujas folhas, depois de secas, ma si amigu Lubu ka sai ku nada
servem para fazer infusões. - i (F.M.) -. (CHATICE). N.F. neol., vd.
fuguia seis djintis ku na tomaba cha satisa.
na un sala (R95) -. (CHÁ). N.F. neol. chatu
chacha adj., *maçador; importunador.
n.f., *termo que designa a própria (CHATO). N.S. V.B.
namorada; pessoa muito bonita e chef
querida. - Fatu i nha chacha -.(deriv. n., - Kin ki chef na renu di seu?
CHUCHU). N.F. oxítona. N.S. V.A. (N.T.) -. (CHEFE). N.F. vd. chefi.
chadres chefi
n., *jogo e tabuleiro com 64 casas. n., *aquele que dirige ou governa. -
(XADREZ). N.F. oxítona. N.S. V.B. Chefi lanta i ba tira pinton na sangra
chama i ba nunde iran i kunsa papia (F.M.)
n., *luz resultante da combustão de -. (CHEFE). N.F. chef.
gases; flama. - Djorson di Jose na chefia 1
sedu chama di fugu (Igr.I.) -. v., *dirigir; governar; ser o
(CHAMA). N.F. neol. comandante. - El ki chefia ki grupu
chambroti (R98) -. (CHEFIAR).
n., *túnicas com manga compridas. chefia 2
(deriv. CHAMBRE). N.S. V.M. n., *comando; direcção. - Chefia ka
charada signifika abuza o pa sedu sirbidu,
n., *enigma, jogo obscuro de ma sin pa sirbi (L.S.) -. (CHEFIA).
palavras e figuras. (CHARADA). N.F. paroxítona.
N.S. V.B. cheki
charopi n., *ordem de pagamento sobre um
n., *substância líquida, banco. - no ta odja te gosi partidus
medicamentosa ou refrescante, politiku, nde ke propi guvernu ta
densa e adoçada. (XAROPE). N.S. emiti elis chekis falsu (IN96) -.
V.B. (CHEQUE). N.F. neol.
charu chichi 1
n., *tabaco moído para cigarros ou v., *urinar; fazer chichi. N.F. oxítona.
para cachimbo; pequeno cigarro de N.S. V.B.
marijuana. (CHARRO). N.S. V.M. chichi 2
charutu n., *urina. (CHICHI). N.F. oxítona.
n., *folha de tabaco enrolado. N.S. V.B.

99
chikotada Francês “chauffeur”; neol., vd.
n., *pancada com chicote - Sinku chofer.
bias Djudeu dan 39 chikotada (N.T.) choga
-. (CHICOTADA). N.F. neol. v., - Un bokadu di lichivia pa ba ta
chikoti choga ku el kusas (R95) -.
n., *tira de couro ou corda (ENXAGUAR). N.F. vd. soga.
entrançada, que serve para chogadu
castigar. - Jesus kumpu un chikoti di part., *passado em água limpa. -
korda, i tira elis tudu na kaza di Kabas di garandi nunka i ka
Deus (N.T.) -. (CHICOTE). N.F. chogadu ku mon laludu (L.A.) -.
neol., tcikoti. (ENXAGUADO).
chikotiadur chokadu
n., *flagelador. (CHICOTEADOR). part., *impressionado; ofendido.
N.S. V.B. (CHOCADO). N.S. V.B.
chikra chokanti
n., - toma un chikra di kafe, un kopu adj., *desagradável; escandaloso. - I
di serveja (IN96) -. (XÍCARA). N.F. chokanti un bokadu pa nos, i pur isu
neol., vd. tcikara. mesmu no na tcoma atenson (R98)
China -. (CHOCANTE). N.F. neol.
1.n., *país da Ásia com o maior choki
número de habitantes e uma das 1.n., *embate; colisão. (CHOQUE).
mais antigas civilizações. - I un kusa 2.n., *comoção; abalo emocional;
ki fika ben klaru nes konferensia di conflito. - Fransa eh ai Paris, choki,
China, i di kuma mindjeris ku omi n’ sinta pensa n’ tcora (Dj.) -.
dibi di sta ladu a ladu (R95) -. chokolati
(CHINA). n., (CHOCOLATE). N.F. neol., vd.
2.n., *pessoa natural da China; tcokolati. N.S. V.B.
chinês. choradu
Chines part., *pranteado. (CHORADO).
1.n., *membro do povo chinês, N.S. V.B.
habitante da China. (CHINÊS). N.F. chorisu
oxítona. n., *pedaço de tripa cheia de carne
2.adj., *referente à China. - Grandi picada de porco. - bu pui tudu kusa
projetu chines di plantason di arus la, desdi toresma, chorisu, e kusa
(R98) -. sin tudu (R96) -. (CHOURIÇO). N.F.
chofer neol.
n., *condutor de carro; taxista. - Nha chucha
kamarada Ines sta duenti risu, e fala n., *mamadeira; qualquer coisa que
kuma i panha Sida ku un chofer se dá embebida em açúcar à
(Cecomes) -. (CHOFER). N.F. criança para que não chore. -
Francês “chauffeur”, que significa Chucha ku sedu mamadera di
condutor de carro; choferu. buracha (R96) -. (CHUCHA).
chofer-latc chuchu
n., *condutor de burro; taxista que n.m., *termo que designa o próprio
não sabe guiar o carro. N.F. namorado; pessoa muito bonita e
Francês “chauffeur”. N.M. lexia querida. - Lino i nha chuchu -.
composta. N.S. V.B. (CHUCHU). N.F. oxítona. N.S. V.A.
choferu chule
n., - Ka bu trava sin, sinhor choferu n., *cheiro de pés sujos. (CHULÉ).
(J.D.) -. (CHAUFFEUR). N.F. N.F. oxítona. N.S. V.B.

100
Regadur di bindi ka da falta (J.L.R.)
-. (deriv. DAR FALTA).
D, d da ferba
*Quarta letra ou grafema do alfabeto coloc., *aquecer um alimento até
que representa o fonema [oclusiva este levantar fervura; ferver. - bu
sonora dental]. (D). tapal bu finka na fugu bu dal ferba
da (N.M.) -. (deriv. DAR FERVURA).
1.v., *doar; oferecer. - e da elis kau da folgu
di mora (N.M.) -. (DAR). N.S. da coloc., *respirar. - I sinta gora i da
aula; da beju; da bokinha; da folgu (A.P.) -. (deriv. DAR FOLGO).
bolta; da falta; da ferba; da folgu; da fuga
da fuga; da kesa; da kontrada; da *fugir. - fidjus, fidjus na da fuga,
ndjeson; da pankada; da paraben; alemanha kila intci kun Suisa (J.D.) -
da pasada; da praga; da premiu; . (deriv. DAR A FUGA). N.S. sin.
da praga; da rasposta; da roson; fusi.
da sakur; da tapada. da kesa
2.v., *produzir. - mindjeris ta bai coloc., *denunciar; queixar-se. -
sumia ki lugarsinhu, i ta da elis un Djintis di ortas e ta baiba da kesa na
bokadinhu di arus ku ka ta tciga elis mon di dunu di pis-kabalu (L.S.) -.
nin pa kume (N.M.) -. (deriv. DAR QUEIXA). N.S. sin. fasi
3.v., *entregar. - Deus da kada kesa.
mindjer dus mama, un son pa i da kontrada
mamanta fidju ki el i padi, kil utru pa coloc., *encontrar. - Notisia bin dan
i mamanta fidju ki utru i padi ma i bin kontrada (J.C.) -. (deriv. DAR).
ka pudi mamantal (J.S.) -. da latida
4.v., *bater. - I ba lambu mbruta di coloc., *bater; açoitar. (deriv. DAR).
manduku, po di pila, i bin kuma i na N.S. V.M., sin. suta.
da nan kobra na kabesa (R98) -. da ndjeson
da aula coloc., *injectar; fazer penetrar por
coloc., *dar lição aos alunos; injecção. - Pa da ndjeson, i na mon
leccionar. - Na no skola pursoris ta skerda, riba di karnadura di ombra,
da aula ben (IN96) -. (DAR AULA). dentru di kuru (Men) -. (deriv. DAR
N.S. sin. da skola. INJECÇÃO).
da beju da pankada
coloc., *beijar; trocar beijos; oscular. coloc., *agredir com um pau;
- bu boka ta matan nha fomi di espancar. - Isaias skribi asin: i
bejau, bin pa n’ karisiau (T.Dj.) -. kastigadu pabia di no krimis, i dadu
(DAR BEIJOS). N.S. sin. beja. pankadas pabia di no pekadus
da bokinha (L.S.) -. (DAR PANCADAS). N.S.
v., *beijar; abraçar. (deriv. DAR sin. panka.
BOQUINHAS). N.M. lexia complexa. da parabens
N.S. V.B., sin. da beju; sin. mama coloc., *felicitar; congratular. -
bis. UNTG i dibi di dadu parabens suma
da bolta tambe tudu trabadjaduris di Guine
coloc., *andar a volta de; voltear. - (R77) -. (DAR PARABÉNS). N.F.
un lagartisa ta dal bolta i torna firma parabens. N.S. sin. filisita.
tcan (A.P.) -. (DAR VOLTAS). da pasada
da falta coloc., *conversar familiarmente
coloc., *faltar; fazer sentir a contando anedotas ou fazendo o
necessidade ou importância. - comentário vivo aos acontecimentos

101
do dia; cavaquear. - Lubu sinta i (C.S.) -. N.F. Mandinga “dàba” que
kunsa toka kopu, e na da pasada e designa a enxada.
na divirti (A.P.) -. (deriv. DAR O dabi
PASSADO ). N.S. PASSADA n., *pequeno insecto que se
significa passo. alimenta sugando o sangue;
da praga percevejo. - Kama ku bu ta dita nel,
coloc., *praguejar; amaldiçoar; rogar bu ka sibi si ten dabi (L.A.) -. N.F.
pragas. - Si ka kila, no na diskalsa, oxítona; Mandinga “dabà”, que
no tene no lensus na mon, no dau significa percevejo.
praga ma di ki praga, ku na ianda dadji
kel (R98) -. (deriv. DAR PRAGAS). v., *desenrascar-se, saber o
N.S. sin. maldisua; sin. saguia. suficiente para livrar-se das
da premiu dificuldades. - Omi garandi i dadji
coloc., *premiar. - No da premiu di nel trok pa i pudi fasi kualker kusa
prudutividadi (R95) -. (deriv. DAR (R98) -. N.S. sin. dubria.
UM PRÉMIO). dadu
da rasposta 1.part., *doado; entregado;
col., *responder logo, em apresentado; leccionado. - konformu
contrapartida, ao adversário; numerus ki dadu na boletin (P.dos
ripostar. - n’ fala, pera n’ da elis S.) - Si un alunu entra ku Purtuguis i
rasposta (R98) -. (DAR UMA na dadu materias na un lingua ki ka
RIPOSTA). obi, i pudi panha alguns kusas mal
da roson koladu (MR98) -. (DADO).
coloc., *aceitar ou provar que 2.n., *elemento ou base para a
alguém está dentro da verdade. - pa resolução de um problema. - no bai
n’ da kin kulpa, n’ da kin roson? rikudji dadus, no studal no bin li
(O.S.) -. (DAR RAZÃO). (R99) -. (DADO).
da sakur dakoi
coloc., *socorrer; prestar ou mandar n., *espécie de antílope, conhecido
socorro. (DAR SOCORRO). como boca branca. N.F. paroxítona;
da skola Mandinga “dáa” que significa boca e
coloc., *leccionar; dar aulas; dar “kóyi” que significa branco. N.S.
lições. - da skola i un kansera, sedu V.B., n.v. “equinus gambianus”; sin.
nfurmeru i utru kansera, ma i boka-branku.
tarbadjus gora ki ta firmanta tera, dala
pabia nunde ki djiresa ku saudi ka n., *calções dos campeões de luta;
mati so katiberasku ku mortu ki sta amuleto; talismã. - Silo, lutadur
la (J.S.) -. (deriv. DAR ESCOLA). garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i
N.S. sin. da aula. batidu (Dea) -. N.F. Mandinga
da tapada “dáalaa”, que significa calções de
coloc., *bater com a ponta do pé em luta. N.S. sin. dumbo.
um obstáculo; topar; tropeçar. - dalgadu
Tudu kin ku da tapada i ta djubi pa part., *magro; fino. - Pekadur
tras, o i ta djunkutu pa pega ki dedu dalgadu i ta dana moransa (L.A.) -.
(L.A.) -. (DAR TOPADA). (DELGADO).
daba dama 1
n., *enxada mandinga utilizado no n., *nome atencioso extensivo a
trabalho do arroz. - Fartura garandi todas as senhoras. - I na dadu
ke na bin, fartura na boka di kada prumeru, sugundu ku terseru lugar,
radi, di kada daba, di kada ntcada prumera ku segunda dama di onra

102
(R95) -. (DAMA). dapi
dama 2 con., *conjunção subordinativa,
n., *jogo; peça do jogo de xadrez. - i facultativa, que introduz a primeira
pega na djuga dama (A.P.) -. parte duma oração comparativa: a
(DAMA). segunda parte é introduzida pela
dana locução conjuntiva ku fadi; se;
1.v.tr., *estragar; arruinar. - Saninhu supondo que. - Dapi i sabi moska,
dana lugar di mankara, ma i ka sinti ku fadi baguera ku ten si mel (Dea) -
kansera di regua (L.A.) -. (DANAR). . N.F. vd. ku fadi.
N.S. dana nomi; dana rostu; sin. dapi ku fadi
straga. coloc., *locução conjuntiva
2.v. pron., *estragar-se; arruinar-se. subordinativa que introduz uma
- prontu, ambienti dana djanan oração comparativa; com mais
(R98) -. (deriv. DANAR-SE). N.S. razão; ainda mais. - Matarniba bu
DANAR-SE significa ser atacado de sedu ain, dapi ku fadi fiansa dimas
hidrofobia ou irritar-se. el ku kebra kudjer di alpaka (N.Me.)
dana nomi -. N.F. vd. ku fadi.
coloc., *desprestigiar; desacreditar. - dari
ka bu konta mintida nin ka bu dana n., *chimpanzé. (DARI). N.F. Guin.,
nomi di bu ermon (L.Cat.) -. (deriv. oxítona. N.S. V.B., n.v. “Pan
DANAR O NOME). troglodytes”.
dana rostu daria
coloc., *mostrar descontentamento; n., *baraço de casca de “tara” ou de
zangar-se. (deriv. DANAR O folha de palmeira. N.F. paroxítona.
ROSTO). N.S. V.M. N.S. V.B.
danadu darma
part., *estragado. - Na djardins i ta 1.v., *vazar; entornar; sair. - ora ki
danadu plantas ku padja verdi (R95) na ranka firbi, bu na tira tampu pa i
-. (DANADO). ka pudi darma (N.M.) - N’ darma
dansa iagu di nha udju (O.S.) -.
n., *movimentos cadenciados do (DERRAMAR).
corpo ao som da música. - Na aula 2.v.tr., *durante as cerimónias,
di dansa i folklor tradisional, no fasi pingar ou borrifar água, vinho ou
kursus di formason pa no mames cana sobre os símbolos religiosos,
(R95) -. (DANÇA). N.F. neol. N.S. como sinal de respeito; sacrificar;
sin. badju. prodigalizar uma oferenda votiva. -
dansin Antis di alguin na bibi tan binhu, i
n., *tipo de dança praticada darma un bokadu na tcon o i bai
especialmente nas discotecas. - pingal na iran (N.M.) -. N.S. darma
badju di dansin na Bubaki i ka ta bias.
fasidu tudu dia (N.M.) -. N.F. Inglês 3.v.tr., *doar; dar. - Sinhor, darma
“dancing” que significa está riba di nos sabiduria (L.Cat.) -.
dançando. darma bias
danu coloc., *derramar no chão ou sobre
n., *prejuízo; estrago. - Sarampu ta os símbolos religiosos dos
fasi danu, i pudi te mata mininu antepassados algumas gotas de
(R95) -. (DANO). N.S. sin. stragu. bebida alcoólica para pedir ou
danus augurar uma boa viagem. (deriv.
adj., *que só estraga; daninho. DERRAMAR SOBRE A VIAGEM).
(DANOSO). N.F. oxítona. N.S. V.M. N.S. V.A.; gesto cultual da Religião

103
tradicional africana, composto de com o dedo. (DEDADA). N.S. V.B.
libações e orações diversas aos dedi
antepassados, antes de viajar. con., - Samuel, dedi gosi djanan, no
darmadu dibi di lanta nan (R95) -. (DESDE).
1.part., *entornado; vazado. - iagu di N.F. vd. des 3.
kadju ke na darmadu na roda di dedika
strada (R98) -. (DERRAMADO). v.tr., *oferecer; destinar; consagrar.
2.part., *pingado; borrifado; - Kada grupu o bairu ta dedika parti
sacrificado. - Limarias ta matadu si di si tempu pa purpara si
sangui darmadu, kana ta darmadu partisipason na karnaval (P.dos S.) -
pa pui na un mon ku utru mundu, pa . (DEDICAR A). N.F. neol.
no kombersa tcigantadu nunde dedikadu
Deus (L.S.) -. part., *destinado; oferecido. - Marsu
darnako ku Abril sta dedikadu a pursoris ku
n., *sandália de borracha de pneu. animaduris di grupu di jovens
N.F. paroxítona. N.S. V.M. (Cecomes) -. (DEDICADO A). N.F.
dasa neol.
n., *imposto pago durante o tempo dedikason
colonial. (TAXA). N.S. V.B., sin. 1.n., *devoção; afecto extremo. -
impostu; pagu di kabesa. mame sempri tene un dedikason
data mas pa fidju di ki propi omi (R95) -.
n., *lugar, dia, mês e ano em que (DEDICAÇÃO). N.F. neol.
uma acção teve lugar; datação. - kal 2.n., *consagração. - Pa dedikason
data ki no dibi di ponta nel ke di muru di Jerusalen djintis bai
inkeritu na kunsa? (R99) -. (DATA). buska Levitas na tudu kau ke ta
N.F. neol. N.S. sin. tempu. moraba (Igr.I.) -.
dati dedinhu
adv., *de repente; subitamente. - Un n., *dedo mínimo; mendinho. (deriv.
dia korson dati i findil otca radiu DEDO). N.S. V.B., sin. dedu di
konta kuma PAIGC liberta si tera kabantada.
(A.S.) -. dedu
de 1 n., *cada uma das partes articuladas
v.intr., *causar dor; magoar. - Bo com que terminam as mãos e os
fasi un bokadu di sforsu, bo na odja pés. - si bu ka kansa, bu ka kema
kuma i ka ta de (R95) -. (DOER). dedu, bu ka na kume sabi nunka
N.F. Manjaco “dé” que significa ter (C.P.) -. (DEDO). N.S. dedu di anel;
dor (J.-L.Rougé). dedu di kabantada; dedu di
de 2 metadi; dedu di tcudi; dedu-
intens., *adjunto de intensidade com garandi.
a função de acrescentar o sentido dedu di anel
[de certeza]; mesmo. - ka Tuga ke n., *aquele em que se coloca o anel,
bai na rakadason de, pretu ke lebal entre o mínimo e o médio; dedo
la (C.P.) -. N.S. ant. men. anelar ou anular. (DEDO ANULAR;
de 3 DEDO ANELAR). N.M. lexia
contr., *crase da prep. [di] e do complexa. N.S. V.B.
pron. [e]. - ladrons dispus ke dedu di kabantada
prindidu e konfesa kuma elis e na n., *dedo mínimo ou auricular.
furtaba (R95) -. (DELES; DELAS). (deriv. DEDO DO FIM). N.M. lexia
dedada complexa. N.S. V.B., sin. dedinhu.
n., *sinal do dedo; pancada dada dedu di metadi

104
n., *dedo médio; médio. (deriv. “dèmpeten” que significa esse prato
DEDO DE METADE). N.M. lexia da culinária guineense. N.S. V.B.
complexa. N.S. V.B. dentru
dedu di tcudi adv., *advérbio de lugar que indica a
n., *dedo indicador; indicador. parte interior. - el ta entraba dentru
(deriv. DEDO DE AÇULAR). N.M. di un tabanka i manda tiraba tudu
lexia complexa. N.S. V.A. bedjoti, mindjer garandi, mindjer
dedu-garandi prenhada (C.P.) -. (DENTRO). N.S.
n., *polegar. - Pa da ndjeson, kuru pa dentru; ant. fora.
dibi di prindidu i djundadu pa bas na dentru di
metadi di dedu-garandi, ku utrus con., *locução prepositiva que indica
dedus (Men) -. (DEDO GRANDE). [no espaço de]; no meio de. - Kuma
N.M. lexia composta. ku no pudi sibi kin ku na ianda
dekada dentru di matu? (C.V.) - si i tcigaba
n., *série de dez anos, espaço de Bisau dentru di un anu i na kababa
tempo de dez anos. - No staba na ku guera kinti-kinti (C.P.) -.
dekada di Setenta (P.dosS.) -. (DENTRO DE).
(DÉCADA). N.F. proparoxítona, denunsia 1
neol. 1.v., *dar a conhecer; acusar
del secretamente. - I ora ke no
contr., *crase da prep. [di] e do denunsia un fatu des, no ta faladu
pron. [el]. - Kal ki disiplina ku ma kuma nau no na miti boka na un
gosta del na skola? (R95) -. (DELE; partidu (R99) -. (DENUNCIAR). N.F.
DELA). paroxítona, neol.
delegadu 2.v., *comunicar a ruptura de um
n., *comissário; enviado. - tratado. - I denunsia tratadu di
delegadus internasional ki mandadu amizadi i di koperason entri ki dus
pa Nasons Unidas i pa utru tera (R95) -.
Organizasons (P.dosS.) -. denunsia 2
(DELEGADO). N.F. neol. n., *declaração; acusação de
delegason alguém por uma falta. - Es tudu i
n., *comissão de representação de ieraba denunsia ke no fasi pa i
uma ou várias pessoas. - delegason buskaduba un soluson pasifika
ki faladu asin, delegason di djintis di (R99) -. (DENÚNCIA). N.F.
bon vontadi (R98) -. proparoxítona, neol.
(DELEGAÇÃO). N.F. neol. derba
delikadu n., *terçado muito bem afiado;
adj., *espinhoso; sensível. - n’ bin arado. N.S. V.B.
papia des tema ki muitu delikadu ma des 1
muitu interesanti (IN96) -. quant., *número cardinal. - No tene
(DELICADO). N.F. neol. des kasa (R95) - n’ teneba des anu
delis na altura (R95) -. (DEZ).
contr., *crase da prep. [di] e do des 2
pron. [elis]. - un delis i Djon Gomes contr., *crase da prep. [di] e do
(R95) -. (DELES; DELAS). N.F. det.dem. [es]. - padaria Mina ku sta
paroxítona. djuntu des fera na Mindara (R95) -.
dempeten (DESTE; DESTA; DESTES;
n., *arroz novo, que depois de DESTAS).
torrado, é pilado e preparado com des 3
açúcar. N.F. oxítona; Mandinga con., *preposição que indica [a partir

105
de] ou [a começar em]. - N’ tenba un branca e cinzenta. - Si deus ka dan
apontamenti ki n’ na panha des di mindjer n’ na moka tcon -. (deriv.
trezi di Abril pasadu (R95) -. DEUS NÃO DEU-ME UMA
(DESDE). N.F. desdi; dedi. MULHER). N.M. lexia complexa.
desdi N.S. V.A.; é hábito desse pássaro
con., - desdi di ki dia nha familia de movimentar a cauda no chão,
tudu gosta di Mario pabia i joven por isso tem também o nome de
simpatiku (N.M.) -. (DESDE). N.F. moka-tcon.
neol., vd. des 3. deusis
desdi gosi n.pl., - Si Lei tcoma deusis kilis ki
loc. adv., *desde já; desde hoje; Deus manda si palabra pa elis,
desde este momento. - Nhu pudi kuma ku bo fala gora kuma ami n’
informanu, desdi gosi, pabia di ke ku lebisil pabia n’ fala kuma ami i Fidju
manda premius ka na dadu aos? di Deus? (N.T.) -. (DEUSES). N.F.
(R95) - n’ na konta bos kuma desdi proparoxítona, vd. Deus.
gosi bo ka na odjan mas (N.T.) -. devoson
(deriv. DESDE AGORA). n., *piedade; dedicação.
desimu (DEVOÇÃO). N.S. V.B.
quant., *número ordinal. - desimu di
lison (J.L.R.) -. (DÉCIMO). N.F. 1.con., *preposição que exprime
proparoxítona. várias relações, entre as quais, o
Deus posse, a dimensão, a proveniência,
1.n., *nas Religiões monoteístas e a causa e o instrumento. - Ninguin
na Religião tradicional africana ka pudi kapili gosi di kompanhia ki
Deus é o ser absoluto e único, ka misti - tudu ta bin di fora
causa primeira e fim de todas as (P.dosS.) - taxis di kor pretu ku verdi
coisas, ao qual é devido o culto de ta staba limpu (P.dosS.) - Iduka pa
adoração ou latria. - Mundu i obra di kal koldadi sosiedadi? (R95) -. (DE).
Deus, sinal di si forsa, di si amor ku N.M. a sílaba final [-di] pode ter a
si djiresa (L.S.) - Bidjugu ta tcoma crase com a preposição di,
Deus Nindo, Balanta di Nhakra ta fenómeno denominado haplologia,
tcomal N’ala, Fulup ta tcomal Emitai, quer dizer supressão de uma sílaba
Mandjaku ku Mankanha ta tcomal quando há duas sílabas contíguas
Nasimbatci (L.S.) -. (DEUS). iguais.
2.n., *nas Religiões politeístas, 2.con., *preposição com o traço
como as da antiga Grécia e da [afastamento de um lugar], utilizada
antiga Roma, há vários deuses e em alternância com na. - n’ obi i sai
Deus é um ser superior ao qual é di Gabu (R95) -.
prestado culto de respeito ou di akordu ku
veneração. - Omis di Efesu, kal con., *locução prepositiva que indica
alguin ku ka sibi kuma prasa di [conforme; segundo]. - di akordu ku
Efesu i guardaur di baloba di grau sosial di kada familia; di akordu
garandi deus Diana? (N.T.) -. ku informason tambe ki no sibi
(DEUS; DEUSES). N.S. o nome (R95) -. (DE ACORDO COM). N.M.
DEUS das religiões monoteístas ku~ke~ki, às vezes, segue a regra,
grafa-se com inicial maiúscula comum nas línguas africanas da
enquanto o das religíões politeístas região, da harmonia vocálica,.
grafa-se com incial minúscula. di dia
deus ka dan mindjer 1.loc. adv., *locução adverbial que
n., *nome de um pássaro de cor significa [durante o dia, enquanto há

106
luz solar]. - Djintis tan e ta djumbai enquanto di kor, ao contrário, indica
di dia si kontra e ka ten tarbadju di [a pessoa cuja cor da pele não é
fasi; normalmenti djintis mas ta escura].
djumbai di noti (N.M.) -. (DE DIA). di kosta
N.S. ant. di noti. loc.adv., *advérbio que significa [de
2.loc.adv., *depois do meio dia; nas costas para o chão]. - Santcu tambe
primeiras horas da tarde. dita di kosta i nega (A.P.) -. (DE
di dus COSTAS).
loc.adv., *pela segunda vez; outra di kumpridu
vez. - Si bu ta korta rabu di lagartisa loc.adv., *sempre em frente. - Suma
un bias, ma di dus i ta difisil (L.A.) -. no ka kunsi kaminhu, no bai nan di
(deriv. DE DOIS). kumpridu pa ka no pirdi (J.S.) -.
di fabur (deriv. DE COMPRIDO). N.S. DE
1.loc.adv., *maneira educada com COMPRIDO significa de
que uma pessoa dirige a fala a uma comprimento.
outra, sobretudo se esta é di mampasada
desconhecida; com licença. - Di loc. adv., *locução adverbial de
fabur, Nhu kambantanu pa kil utru modo que significa [em excesso]. -
burdu si kontra Nhu pudi (A.P.) -. korenta i tris kazas dana pabia di
(POR FAVOR). tcubas di mampasada ku
2.coloc, di fabur tciga, *maneira kumpanhadu ku ventus forti (R95) -.
educada de pedir a uma pessoa de (deriv. DE MÃO PASSADA).
afastar-se um bocado para deixar o di noti
lugar. (deriv. POR FAVOR CHEGA). loc. adv., *locução adverbial que
N.S. V.A. significa [durante a noite, quando o
di faktu sol está abaixo do horizonte]. - lun’a
loc. adv., *locução adverbial que na ronka si bonitasku di noti (O.S.) -.
indica [realmente]; com efeito. - Di (DE NOITE). N.S. ant. di dia.
faktu i un kunfuson garandi di repenti
(P.dosS.) -. (DE FACTO). N.F. neol., loc. adv., *subitamente. - Di repenti
di fatu. kil kau bida un strada garandi (N.M.)
di fatu -. (DE REPENTE). N.F. neol.
loc.adv., - Di fatu kontratu i ta sedu di tardi
lei, i ta sedu un kusa sagradu loc. adv., *locução adverbial que
mesmu ku ka skribil (R98) -. (DE significa [no espaço de tempo que
FACTO). N.F. vd. di faktu. vai do meio-dia ao anoitecer]; à
di grasa tarde. - Sinku ora di tardi, kil firidu
loc.adv., *gratuitamente. - Di grasa tisidu pa ospital (C.P.) -. (DE
ku bo risibi, di grasa ku bo na da TARDE).
(N.T.) -. (DE GRAÇA). N.S. sin. di tardinhu
gratis. loc.adv., *ao fim da tarde. - Bideras
di kor ta fika te di tardinhu pa pera utru
coloc., * diz-se de uma pessoa com kanua ku na bin mas ku pis (N.M.) -.
a cor da pele mais clara. - Ba punta (À TARDINHA).
kil mindjer ma di kor -. (deriv. DE di tris
COR). N.S. V.A. Na língua loc.adv., *pela terceira vez. - E
portuguesa DE COR, quando sugundu obu, ora ku bu sutal na
referido a um ser humano, designa tcon, kunsada di pekadur te na
[pessoa de pele escura ou não galinha, tudu na parsi: di tris kila i
pertencente à raça branca], rikesa (T.M.) -. (deriv. DE TRÊS).

107
dia Satanas.
1.n., * período de tempo de vinte e 2.n., *coisa ou pessoa má. - Purke
quatro horas. - I ka ten dia ki ladron no sibi kuma kolera i diabu, e ku
ka panhadu na fera (P.dos S.) -. manda no na rekumenda mas un
(DIA). N.S. bon dia; dia dia; dia di bias pa djintis toma sintidu (R97) -.
aos; dia dimingu; dia di finadus; diakunisa
kada dia; kal dia. n.f., *pessoa de sexo feminino com
2.n., *espaço de tempo entre o o segundo grau das ordens sacras.
nascer e o pôr do sol. - Utru dia i ba - Diakunisas ta djuda mindjeris na
tira bumba bedju, i pui nobu, i kunsa igreja (V.D.) -. (DIACONISA).
pindra bulis (F.M.) -. diakunu
3.loc.adv., en dia, *locução n., *clérigo com o segundo grau das
adverbial que significa [estar ordens sacras; ajudante dos
actualizado]. - bu djubi si kontra si Apóstolos. - Diakunu dibi di sedu
barsina tudu sta en dia (R95) -. (EM maridu di un mindjer son, i dibi di
DIA). N.F. neol. sibi guberna si kaza ku si fidjus diritu
dia di aos (N.T.) -. (DIÁCONO). N.F.
coloc., *hoje; hoje em dia. - aonti e proparoxítona.
ka pensaba kuma dia di aos pudi dialoga
tciga (C.P.) -. N.M. pl. dias di aos. v., *trocar ideias ou opiniões com
N.S. sin. aos. vista a um entendimento; conversar.
dia di finadus - Purmeru kondison pa no pudi
n., *a festa cristã do dia 2 de dialoga ku elis i pa no para fuguia
Novembro. (DIA DE FINADOS). (R98) -. (DIALOGAR). N.F. neol.
N.M. lexia complexa. N.S. V.B. dialogu
dia dimingu n., *troca de ideias ou de opiniões
n., - I ka tudu dia ki dia dimingu com vista a um entendimento;
(L.A.) -. (DIA DOMINGO). N.F. vd. conversa. - es tudu ku no obi li aos i
dimingu. N.M. lexia complexa. falta di dialogu (R98) -. (DIÁLOGO).
dia-dia N.F. proparoxítona; dialugu.
loc. adv., *todos os dias; cada dia. - dialugu
Greve entra na dia-dia di n., - tudu dia no misti dialugu ku
funsionarius ki ta reklama pa guvernu (R98) -. (DIÁLOGO). N.F.
governu paga si vensimentus proparoxítona, vd. dialogu.
atrazadus (P.dosS.) -. (DIA A DIA). diamanti
N.M. redobro. n., *pedra preciosa; mineral
dia-santu composto de carbono puro e de
n., *dia festivo. - Bo djubi pa mal ku grande dureza. (DIAMANTE). N.S.
bo na fasi: bo ka na guarda dia di V.B.
diskansu suma dia-santu (Igr.I.) -. diantera
(DIA SANTO). N.M. lexia composta. n., *vanguardia; frente. - Lubu toma
N.S. V.B. diantera, el i prumeru ki ba badja,
diabu ma i ka konsigui lantanda puera
1.n., *conforme a tradição bíblica é (L.S.) -. (DIANTEIRA).
o termo que designa cada um dos dianteru
anjos maus; génio do mal ou do 1.adj., *primeiro. (DIANTEIRO).
desordem; satanás. - Kin ku ta fasi 2.n., *o que joga em frente no jogo
pekadu i diabu, pabia diabu peka de futebol; avançado. (DIANTEIRO).
desdi kunsada (N.T.) -. (DIABO). N.S. V.B.
N.F. neol. N.S. sin. dimoniu; sin. dianti

108
adv., *advérbio de lugar que indica a (DEBATE).
parte em frente; na frente; em dibi 1
primeiro lugar. - no fasi forsa pa e v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
kusa bai pa dianti (R95) - pa i tisil exprime o conceito de [dever]; ter
kinti-kinti si dianti (L.S.) -. (DIANTE). que; ter a obrigação de. - Papes ku
N.S. sin. frenti; ant. tras. skola dibi di velaba pa tudu mininus
dianti di tene atitudi di rispitu pa mindjer o pa
1.con., *locução prepositiva. - badjuda (R95) - No bin uni na
pusibilidadi di un vitoria amanha na momentu ke ka dibi di fasidu, i dibi
San Siro dianti di A.C.di Milao (R95) di fasiduba mas sedu (IN96) -.
-. (DIANTE DE). N.S. sin. peranti. (deriv. DEVER). N.S. sin. ten ke.
2.loc.adv., *locução adverbial que dibi 2
indica em frente de. - Djinti ke sta v., *ter dívidas. - Pagan kil ku bu
dianti di e tera e dibi di sedu djintis dibin (N.T.) -. (DEVER).
kunhisidur (IN96) - E lebal dianti di dibida
Nhu rei (T.M.) -. (DIANTE DE). n., *quantia em dinheiro que se
diarea deve a outrem; obrigação. - Si
v., *evacuar com mais frequência patron sinti garandi pena del, i
fezes líquidas ou semilíquidas. - Si largal, i purdal tudu ki dibida (N.T.) -.
bariga ta kinti di noti, i ta fika i na (DÍVIDA). N.F. proparoxítona,
diarea (R96) -. (deriv. DIARREIA). divida.
diareia dibidi
n., *evacuações frequentes, v., - Taguada di dibidi (Cenfa) -.
liquefeitas, acompanhadas ou não (DIVIDIR). N.F. vd. dividi.
de dores abdominais. - Mininu ku dibididu
tene propi diareia dibi di ba ta bibi part., - Trizentus metrus kuadradu
tciu (R95) -. (DIARREIA). N.F. dibididu pa des mindjeris, kada
proparoxítona, neol. N.S. sin. mindjer i na toma trinta metrus
panga-bariga. kuadradu (Cenfa) -. (DIVIDIDO).
diariu N.F. vd. divididu.
n., *jornal de cada dia; caderno dibidu
escolar. (DIÁRIO). N.F. 1.part.,. *que se deve. - Si Nha ka
proparoxítona. fia, Nha ta punta pa no data di
adj., *de todos os dias; quotidiano. - pagamentu, no ka ta dibidu (J.D.) -.
Prugrama “Kulinaria” ta djuda (DEVIDO).
populason di sidadi pa mindjoria se 2.adj., *indispensável; justo.
pratu diariu (R96) -. dibidur
dibagar n., *aquele que deve. - No ta pidi
adv., *lentamente. - Dibagar ta bai purdon di faltas i no ta purda no
lundju (J.M.B.) -. (DEVAGAR). N.F. dibiduris (L.Cat.) -. (DEVEDOR).
divagar. N.S. ant. dipresa. N.M. pl. dibiduris.
dibati 1 dibinha 1
v., *discutir; questionar. - e dividi na v., *interpretar; predizer; narrar
tris grupus di tarbadju pa dibati histórias. (ADIVINHAR). N.F.
temas (R95) -. (DEBATER). divinha. N.S. V.A.
dibati 2 dibinha 2
n., *discussão; disputa. - e kusa 1.n., *enigma; adivinhação; história.
meresi di faktu pa i ten un dibati - Li ki dibinha-dibinha kaba (T.M.) -.
sobri e kiston pa djubi kal ki ligason (ADIVINHA). N.F. divinha.
ku tene entri rilijon i kultura (IN96) -. 2.n., *pessoa que adivinha.

109
(ADIVINHO; ADIVINHA). dieta
dibinhu n., *regime especial de alimentação;
n., *adivinhador; pessoa que privação parcial ou total de certos
interpreta o futuro ou o destino da alimentos. - Dieta: alguin ku misti
vida das pessoas. (ADIVINHO). tene kurpu forti i dibi di kume bon
N.S. V.B., sin. pauteru. kumida (Igr.I.) -. (DIETA). N.F. neol.
dibirti difeitu
v., - Diskansa, bu kume, bu bibi, bu n., *imperfeição física ou moral;
dibirti (N.T.) -. (DIVERTIR-SE). N.F. deformidade; falta. - i tene difeitu, n’
vd. divirti. ten ku torna fasil (Igr.I.) -.
dicha (DEFEITO). N.F. proparoxítona.
v., - e dicha biderus pa fasi kil ke diferensa 1
ntindi (IN96) -. (DEIXAR). N.F. neol., v., *distinguir; discriminar;
vd. disa. diferenciar. - kin ku ta diferensau?
didal ke ku bu tene ku bu ka dadu el?
n., *utensílio que se mete no dedo (N.T.) -. (DIFERENÇAR). N.F. neol.
para empurrar a agulha, quando se diferensa 2
cose. (DEDAL). N.S. V.B. n., *diversidade; falta de igualdade. -
didi Anta i ten diferensa entri omis?
1.con., *porém. - Djintis garandi, (L.S.) -. (DIFERENÇA). N.F. neol.
djintis djiru mas ami tene balur; didi diferenti
ami ke bu bin lembra (L.Cat.) -. N.F. adj., *diverso; distinto. - Noibas tan
vd. didime. ta bisti diferenti ku mindjeris garandi,
2.adv., *afinal. - bardadi n’ na mbokadu identiku ku badjudas
kansauba! Didi e fugon bon. So ku (N.M.) -. (DIFERENTE). N.F. neol.
tris po di lenha bianda kusidu tudu difeza
(M.M.) -. N.F. vd. didime. n., *tudo o que serve de protecção
dididju contra um ataque. - VIH ta distrui
n., - Aah!, n’ tene dididju di disfadja selulas, i ta ruduzi difeza imunolojika
(F.S.) -. N.F., arc., vd. disedju. (R95) -. (DEFESA). N.F. neol.
didime difikuldadi
1.con., *conjunção coordenativa n., *situação crítica; obstáculo. - n’
adversativa que significa [ao que sibi kal ki difikuldadi ku opozison na
parece] ou [porém]. - No ka sibi pasa (IN96) -. (DIFICULDADE). N.F.
kuma algun djintis ke ta fala kuma e neol.
na tarbadja pa kauza di Deus, difikulta
didime e ta ngananuba (R96) - Um v., *tornar difícil. - gosi i ten bareras,
omi kasaba un mindjer, didime i i kil bareras ta difikulta, suma ku n’
futuseru (L.S.) -. N.F. oxítona, didi. fala, prusesu di imigrason (IN96) -.
2.adv., *advérbio de modo que (DIFICULTAR). N.F. neol.
significa [afinal] ou [finalmente]. - difindi
Didime bu ka misti mata ki gazela; 1.v., *proteger. - no ka dibi di difindi
kila kria gora de! (C.V.) -. N.F. didi. es pratikas (R95) - i difindi si
didja tabanka (C.P.) -. (DEFENDER).
v.tr., - N’ didja tudu nha djintis ki sta 2.v., *apresentar razões a favor de;
fora (J.S.) -. (DESEJAR). N.F. vd. sustentar com argumentos. - ke ki
disdja. Stadu? Espesialistas e ta difindi
didjadu kuazi sempri kuma signifikadu di es
part., (DESEJADO). N.F. vd. palavra i ta abranji tudu kil ki izisti o
disdjadu. N.S. V.B. ku pudi relasiona ku vida di omi

110
(R95) -. difundi
difindidu v.tr., *espalhar. (DIFUNDIR). N.S.
part., *protegido. - Parlamentu i kau V.B.
di difindi interesi di povu: manera ke difuntu 1
armas bindidu, asin ke no ten ku n., - i kontra ku djinti ku na leba un
lebal pa i difindidu, pa povu di Guine difuntu, un fidju son di si mame ki
fika limpu (R99) -. (DEFENDIDO). viuva (N.T.) -. (DEFUNTO). N.F. vd.
difindidur dufuntu 1.
n., *defensor; advogado. - Anos no difuntu 2
ka guereru, anos difindidur des pais n., - E na pera difuntus pa sapal
(R98) -. (deriv. DEFENDER). korda na garganti pa kunsa ntera,
difini son difuntu ki na tiral kil korda pabia
v., *explicar o significado; i un kusa sagradu (N.M.) -
determinar; fixar com precisão. - .(DEFUNTO). N.F. vd. dufuntu 2.
Utrus artigu ta difini utru diritus ku difuzon
mininu dibi di benefisia del (R96) -. 1.n., *divulgação; propagação.
(DEFINIR). (DIFUSÃO). N.F. neol.
difinidu 2.n., Radiu Difuzon Nasional,
part., *explicado; determinado. - *RDN, a Rádio mais antiga da
Djuventudi i ta difinidu suma Guiné-Bissau, que quase sempre
kamada di idadi entri dizoitu i relata as opiniões do Governo. - kila
kuarenta anu di idadi (IN96) -. i ka Radiu Difuzon Nasional, i Radiu
(DEFINIDO). di kunfuson nasional (R98) -.
difinison (RÁDIO DIFUSÃO NACIONAL).
n., *explicação; significado. - no na dignidadi
daba difinison di ke ki kazamentu n., *qualidade moral que infunde
(R95) -. (DEFINIÇÃO). respeito; respeitabilidade; honra. - I
difinitivamenti un kusa ku ka ta korespondi ku
adv., *advérbio que significa [de dignidadi di un omi (IN96) -.
modo definitivo]; para sempre. - Ku (DIGNIDADE). N.F. neol.
es planu inimigu, Guine-Bisau na dignu
fikaba difinitivamenti okupadu (R98) adj., *apto; capaz. - e sedu kapas i
-. (DEFINITIVAMENTE). dignu di parti Deus sakrifisiu santu
difinitivu di Misa (L.Cat.) -. (DIGNO). N.F.
adj., *último; final. - Rizultadu neol.
difinitivu da 52% pa Bernardo Vieira digrada
i 48% pa Kumba Iala (P.dosS.) -. v., *deteriorar; diminuir o prestígio. -
(DEFINITIVO). N.F. neol. no ka misti digrada mas imajen di
difisil alguin (R98) -. (DEGRADAR). N.F.
adj., *árduo; quase impossível;. - neol.
vida stanu difisil, salariu ka ta digradadu
korespondi nada (IN96) - e ta fika ku part., *deteriorado; que foi
ki erus na idadi ma garandi ki difisil destituído. - i sta tudu digradadu,
kuridji (IN96) -. (DIFÍCIL). N.F. gos barata so ku mora la kuas, nada
paroxítona. N.S. ant. fasil. di mesinhu ka ten la (IN96) -.
difronta (DEGRADADO). N.F. neol.
v., *estar frente a frente, enfrentar. - digradason
Benfika na Bula ku futibol lokal na n., *danificação; estrago que
difronta Porto (R95) -. aumenta gradualmente. - si no ka
(DEFRONTAR). pega, si no ka pensa seriamenti,

111
digradason na sedu mas (IN96) -. V.B.
(DEGRADAÇÃO). N.F. neol. dilinkuensia
dijiston n., *delito; crime. - Polisia ta intirvi
n., *assimilação. (DIGESTÃO). N.S. ora ki tcomadu, suma kazu di
V.B. dilinkuensia, un asasinu (R95) -.
dikiri (DELINQUÊNCIA). N.F.
v., *conseguir. (ADQUIRIR). N.F. proparoxítona, neol.
proparoxítona. N.S. V.A. diluviu
diklara n., *grande inundação; chuva
v., *anunciar; proclamar. - lion lanta i torrencial. - E ka toma sintidu te ku
diklara kuma pa ba mata Liopardu diluviu bin, i kaba ku elis tudu (N.T.)
(T.M.) -. (DECLARAR). -. (DILÚVIO). N.F. proparoxítona,
diklaradu neol. N.S. a Bíblia relata o Dilúvio
part., *anunciado. (DECLARADO). que inundou a terra durante o tempo
N.S. V.B. do patriarca Noé, o qual construiu
diklarason uma grande casa de madeira, que,
1.n., *afirmação; proclamação; como um barco, conseguiu resistir
manifesto. - diritu di sidadania ku às águas, salvando a ele, a sua
proklamadu na karta di Nasons família e muitas espécies de
Unidas ka ta pasa di diklarason di animais.
prumesas di kil ku misti fasidu (R95) dimas
-. (DECLARAÇÃO). 1.adv., *advérbio de quantidade que
2.n., *confissão; revelação. - Na kal indica que uma coisa é excessiva;
lingu ke n’ na skirbi nha diklarason muitíssimo. - Pres seduba karu
di amor? (O.S.) -. dimas pa maioria di populason
dikora (P.dosS.) - di noti n’ sufri dimas na
v., *aprender de memória ou de cor. sunhu pabia del (N.T.) -. (DEMAIS).
(DECORAR). N.S. V.A. N.F. oxítona.
dikoradu 2.interj., *interjeição que exprime
part., *o que é aprendido de afirmação ou confirmação de um
memória ou de cor. (DECORADO). acto ou de uma coisa; sim. - Dimas
N.S. V.A. bu furta, n’ odjau -. (deriv. DEMAIS).
dikuri dimenson
v., *ter lugar; acontecer; suceder. - n., *tamanho; extensão. - Tcon di
es inkontru na dikuri ate sesta-fera Bidjugu sta kontempladu dentru des
(R95) -. (DECORRER). N.F. neol. dimenson di projetu (MR98) -.
dili (DIMENSÃO). N.F. neol.
v., *derreter. (DELIR). N.F. oxítona. dimingu
N.S. V.B. 1.n., *primeiro dia da semana,
dilibera segundo a tradição religiosa cristã. -
v.tr., *decidir. (DELIBERAR). N.F. Aos i dimingu, dia di Sinhor, dia di
proparoxítona. N.S. V.B. festa pa tudu familia kriston (L.Cat.)
diliberadu -. (DOMINGO). N.F. dumingu; dia
part., *decidido; resolvido. dimingu.
(DELIBERADO). N.S. V.B. 2.n., *fim-de-semana, junto com o
diliberason sábado, segundo a legislação do
n., *decisão; resolução. calendário civil. - Sabadu di tardi ku
(DELIBERAÇÃO). N.S. V.B. dimingu djinti ka ta tarbadja (J.L.R.)
dilidu -.
part., *derretido. (DELIDO). N.S. diminui

112
v., *tornar menor; reduzir. - frota di abitason ki fasidu na 1979 ku 1991
taxis ku di otokarus diminui tciu (R95) -. (DEMOGRAFIA). N.F.
(P.dosS.) -. (DIMINUIR). N.F. paroxítona, neol.
paroxítona, neol. dimografiku
diminuson adj., *que se refere ao estudo
n., *redução; quebra; abatimento. estatístico da população. -
(DIMINUIÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A. krisimentu dimografiku i kauza
dimira krisimentu di numeru di kilis ku sta
1.v., *apreciar; ver com respeito. - na kondison di pudi tarbadja (R96) -.
Tudu djinti ku na obil e dimira si (DEMOGRÁFICO). N.F.
djiresa ku raspostas ki na da elis proparoxítona, neol.
(N.T.) -. (ADMIRAR). N.F. adimira. dimokrasia
2.v.intr., *maravilhar-se; ficar n., *sistema político que admite
surpreendido. - Omis dimira e papia vários partidos e que dá ao cidadão
entri elis (A.P.) -. (ADMIRAR-SE). o poder de controlar indirectamente
N.S. sin. stranha. o poder do governo por meio do
dimiradu voto. - dimokrasia i na sedu un
part., *o que gera sentimentos de firkidja tesu di liberdadi (R96) -.
maravilhas ou de espanto. - I fika (DEMOCRACIA). N.F. paroxítona,
dimiradu ma i ka fala nada (A.P.) -. neol. N.M. contr. ditadura; contr.
(ADMIRADO). N.F. adimiradu. fasismu. N.S. Na democracia são
dimiradur fundamentais as noções de
n., *pessoa que admira; liberdade e de igualdade; os
apaixonado. (ADMIRADOR). N.S. representantes eleitos são os
V.B. Deputados.
dimirason dimokratiku
n., *estado de alguém frente às adj., *relativo à democracia; popular.
coisas maravilhosas; espanto; - Pa i sedu dimokratiku na bardadi,
surpresa. - Otca n’ odjal, n’ pasma djustisa i ka dibi di sedu di parti
ku grandi dimirason (N.T.) -. (R95) -. (DEMOCRÁTICO). N.F.
(ADMIRAÇÃO). N.F. adimirason. proparoxítona, neol.
dimistradur dimokratizadu
n., *gerente; autoridade part., *que mudou para um regime
administrativa; chefe. democrático; popularizado. - no
(ADMINISTRADOR). N.F. misti fala li, i pa i ntindidu dritu kuma
aministradur. N.S. V.B. guvernus afrikanus i dibi di
dimistrason dimokratizadu (R96) -.
n., (ADMINISTRAÇÃO). N.F. vd. (DEMCRATIZADO).
adiministrason. N.S. V.B. dimokratizason
dimiti n., *acto ou efeito de democratizar. -
v.tr., *destituir de um emprego. Solusons pa kistons di Timor-Leste
(DEMITIR). N.S. V.B. na pasa nesesariamenti pa un
dimitidu intindimentu entri Timorensis, pa
part., *destituído. (DEMITIDO). N.S. dimokratizason di Indonesia (R95) -.
V.B. (DEMOCRATIZAÇÃO).
dimografia dimoniu
n., *estudo estatístico da população. n., *conforme a tradição bíblica é o
- Na ke ku ta fala na kapitulu di termo que designa cada um dos
dimografia, Moreira i fala di dus anjos maus; génio do mal ou do
resensiamentu di populason i desordem; satanás. - e koldadi di

113
dimoniu i ta serkadu son ku forsa di - e sai pa un lugar dinguidu fora di
orason ku djundjun (N.T.) -. prasa (N.T.) -.
(DEMÓNIO). N.F. proparoxítona. dinguinhu
N.S. sin. dimoniu; sin. diabu; sin. n., *mandíbula; maxila; queixada. - i
Satanas. tira karnel na dinguinhu di lion (Igr.I.)
dimora -. N.F. Beafada “digui” que significa
n., *atraso; dilação. - I ten tempu ku maxila. N.S. sin. kesada.
Liga ta pensaba kuma dimora ku na dinheru
odjadu na djulgamentu iera pabia di 1.n., *termo comum que designa as
no bedju sistema di tardanta kusas moedas ou as notas. - dinheru ka
na tribunal (R95) -. (DEMORA). N.F. ten pa paga vensimentus na fin di
neol. kada mis (P.dosS.) -. (DINHEIRO).
din N.S. kume dinheru.
1.intens., *adjunto de intensidade 2.n., *riqueza. - Dinheru sabi te, ma
com a função de especificar o amizadi ma sabi (N.Tu.) -.
sentido [acção certeira como o som dinti
duma campainha]; onomatopeia do 1.n., *cada um dos órgãos rígidos
golpe metálico e vibração da lâmina que existem nas maxilas e que
do terçado. - Djambatutu ialsa si servem para a apreensão e a
tarsadu, i suta na po un bias, trituração. - Dinti pudi garandi na
tarsadu kudi din! (T.M.) -. boka, ma kabesa mas bedju (L.A.) -.
2.v., kudi din, *responder como o (DENTE). N.S. dinti di karanguis;
som duma campainha. rinka dinti; rinkadur di dinti.
dinamismu 2.n. dinti di pilon, *molar. (deriv.
n., *actividade; energia. - setor DENTE DE PILÃO). N.M. lexia
privadu na ba da un ma garandi complexa.
dinamismu na dizinvolvimentu di 3.n. dinti di riba, *incisivo superior.
industria (R95) -. (DINAMISMO). (deriv. DENTE DE RIBA). N.M. lexia
N.F. neol. complexa.
dinamiza 4.n. dinti di udju, *canino. (deriv.
v., *pôr em acção. - i bon pa no DENTE DO OLHO). N.M. lexia
kunsa na forma, pa no kontrola complexa.
formason i pa no dinamiza ki dinti di karanguis
formason (IN96) -. (DINAMIZAR). n., *pinça de caranguejo. -
N.F. neol. Karanguis panha son ki si purmeru
dinamu dinti, nin i ka pui utru, i pul son na e
n., *máquina geradora de corrente. ladu di pontada, kif! (T.M.) -.
(DÍNAMO). N.F. proparoxítona. N.S. (DENTE DE CARANGUEJO). N.M.
V.B. lexia complexa.
dingui diosesanu
1.v.intr., *estar solitário ou sozinho. - adj., *relativo à Diocese. - i ta studa
N’ dingui, ami sta li ami son (A.P.) -. na siminariu diosesanu (IN96) -.
2.v.intr., *estar isolado. - na kil (DIOCESANO).
moransa i ten un kasa ku dingui diosesi
(A.P.) -. n., *Conjunto de comunidades
dinguidu cristãs sujeitas a um bispo;
1.part., *diz-se de uma pessoa circunscrição territorial e
sozinha ou solitária. - n’ na sinti administrativa do Império Romano e
dinguidu, ami son (Igr.I.) -. das Igrejas cristãs. - tudu
2.part., *diz-se de um lugar isolado. komunidadi di no Diosesi (L.Cat.) -.

114
(DIOCESE). (A.B.) -. (DEPRESSA). N.S. fasi
dipartamentu dipresa; ianda dipresa; ten
n., *divisão administrativa; sector dipresa; ant. dibagar.
particular com uma finalidade dipus
específica. - Stadu, Ministerius, adv., *advérbio de tempo que indica
Dipartamentus Publikus pasa mas [posteriormente]; em lugar
tardi na sedu ponta i propriedadi secundário. - i bin rebenta puku
privada di propi dirijentis (R98) -. dipus (R95) - Dipus nha pape i ta
(DEPARTAMENTO). N.F. neol. sinta riba di kil padja (T.M.) -.
dipartison (DEPOIS). N.F. dispus.
n., *divisão. (DEPARTIÇÃO). N.S. dipus di
V.B., sin. dipartimentu. 1.con., *locução prepositiva que
dipendensia indica em seguida a; após; após de.
n., *falta de autonomia; - bo na ten diretu di para o ku bu
subordinação. - Es skola superior kurva na Titina, so filadu, o dipus di
alivia Guine di dipendensia di padaria Paulo Barros (R95) - Dipus
pursoris koperantis (P.dosS.) -. di tudu mindjer muri tambe (N.T.) -.
(DEPENDÊNCIA). N.F. (DEPOIS DE). N.F. dispus di.
proparoxítona. N.S. ant. 2.loc.adv., *locução adverbial que
indipendensia. indica atrás de ou posteriormente. -
dipindi Tarbadju pa karnaval ta omenta
1.v., *estar sujeito ou subordinado a. logu dipus di kunsada di Anu-nobu
- prioridadi dibi di dadu pa rekursus (P.dosS.) - Dipus di kasamenti omi
lokal di ki rekursus di fora, pa dibi di gasta mas tempu inda ku si
projetu ka dipindi di utrus pa sempri mindjer (Igr.I.) -. (DEPOIS DE).
(Igr.I.) -. (DEPENDER). dipus di amanha
2.v., *ser consequência. - i dipindi di n., *advérbio de tempo que indica [o
gustu di kadakin (R96) - djintis ten dia depois do dia de amanhã]. -
manera diferenti di bisti, i dipindi di sesta ronda di nasional di futibol i na
idadi (N.M.) -. kunsa dipus di amanha (R95) -.
diplomasia (DEPOIS DE AMANHÃ). N.S. sin.
n., *ciência das relações ermon di amanha.
internacionais. - Un diplomasia dipus ke
muitu ativu en direson di tudu frentis con., *locução conjuntiva
(R95) -. (DIPLOMACIA). N.F. subordinativa que indica
paroxítona, neol. [temporalidade]. - dipus ke tudu
dipozita staba dja kombinadu e mata fidju di
v., *colocar; ter confiança. - djinti rei (F.M.) - Dipus ke kala i papia ku
dipozita konfiansa na bo (R98) -. elis na lingu di Djudeu (N.T.) -.
(DEPOSITAR). N.F. neol. (DEPOIS QUE).
dipozitu diputada
n., *reservatório de água; lugar onde n.f., *mulher eleita para a
se guarda. - Buska un bon kau pa Assembleia Nacional. - Diputada
kumpu dipozitu (Igr.I.) -. Matilde (R99) -. (DEPUTADA). N.F.
(DEPÓSITO). N.F. proparoxítona, diputadu.
neol. diputadu
dipresa n., *representante eleito pelo povo,
adv., *rapidamente; sem demora. - membro da Assembleia Nacional. -
Mama, bin dipresa pa bu bin toman, ami komu diputadu n’ fasi ki tarbadju
nha korson ka seta nada son abo di nkeritu sin tudu (R95) -.

115
(DEPUTADO). N.F. neol. pudu dentru di si kaza (R98) -.
direson (DIRECTORES). N.F. paroxítona,
1.n., *conjunto dos serviços vd. diretor.
administrativos de uma empresa; diretu 1
administração. - i ten un tabela ke 1.n., *o que é permitido; privilégio;
aprovado pa direson di transporti prerogativa. - kal ki utru diretu di
terestri (R95) -. (DIRECÇÃO). kriansa ki bu kunsi? (R95) -.
2.n., *rumo; orientação. - Jajaba (DIREITO). N.F. diritu 1.
djubi na direson ku mindjer garandi 2.n., *responsabilidade; dever. - no
kuspi i odja un panelasinhu (M.K.) -. ten pur diretu rispita povu purke pa
direta povu ku no luta par el (C.P.) -.
1.adj. f., *referente ao lado direito. - (deriv. DIREITO).
e mara sadju na pe direta (N.M.) -. 3.n., *ciência jurídica. N.S. diretu é
(DIREITA). N.S. mon direta. hiperónimo de DIREITO e de
2.n., *lado direito; dextra; destra. - DEVER.
Bai kumpridu: la, bu ta bai pa diretu 2
skerda, ma lundju bu dibi bai pa adj., *diz-se do lado que fica à
direta (J.L.R.) -. (DIREITA). direita. - un son na ladu diretu i utru
diretamenti na ladu iskerdu (L.S.) -. (DIREITO).
1.adv., *imediatamente. - onsa bin N.S. brasu-diretu.
diretamenti pa pitu di lion, i pui dirijenti
unhas i findil (L.S.) -. n., *director. - ku nasimentu di
(DIRECTAMENTE). pontas na Guine-Bisau tudu
2.adv., *sem intermediários. - dirijentis ranka kurida pa buska
Salmus ta papianu di Deus suma un ponta (R95) -. (DIRIGENTE). N.F.
alguin ki ta papia diretamenti ku omi neol. N.S. sin. diretor.
(L.S.) -. diriji
diretor 1.v.tr., *guiar; administrar. - Kuma
1.n., *aquele que administra; chefe. ku na diriji guera? (R98) -.
- i sin propi kamarada diretor (C.V.) - (DIRIGIR). N.F. neol.
. (DIRECTOR). N.F. neol. N.S. sin. 2.v.tr., *encaminhar. - Uza es kanal
diretor-jeral; sin. dirijenti. pa diriji iagu pa kau nunde ku bu na
2.n., diretor adjuntu, *categoria pui tanki pa guarda iagu (Igr.I.) -.
abaixo do director mas com o 3.v.intr., *endereçar; enviar. - bo
mesmo grau de responsabilidade. - pudi diriji pa nos, purki no ta orienta
kil ke diretor rejonal adjuntu falanu bos na tudu tipu di problemas (R95)
aonti (MR98) -. (DIRECTOR -. (DIRIGIR-SE).
ADJUNTO). N.F. neol. N.M. lexia dirijidu
composta. 1.part., *guiado. - No povu di Guine
diretor-jeral ku Kabu-Verdi, dirijidu pa no garandi
n., *chefe pertencente a uma Partidu, i pui kolonialismu sufri
hierarquia superior. - no tciga di dirotas garandi dimas (C.P.) -.
papia ku diretor djeral di Turismu (DIRIGIDO). N.F. neol.
(R95) -. (DIRECTOR GERAL). N.F. 2.part., *enviado; endereçado. - Abo
neol. N.M. lexia composta, pl. formadur ku animadur, es
diretoris. N.S. sin. diretor. kalendariu di Cecomes i sta dirijidu
diretoris pa bos pabia nes anu 1995 no na
n.pl., - I ten manga di diretoris, no kunsa ku kampanha di idukason
ten prova disu, ke ate kofri di sobri Sida (Cecomes) -.
rapartison di Stadu i ta tiradu i ba diritu 1

116
n., - I tambe i tene diritu di tene un (DESAVIDO).
nomi, i ka bardadi? (R95) - disadu
Diklarason universal di diritus di omi 1.part., *abandonado. - un son na
(R95) -. (DIREITO). N.F. vd. diretu lebadu, utru na disadu (N.T.) -.
1. (DEIXADO).
diritu 2 2.part., *permitido. - Tambi i disadu
adv., *sem desvio; de modo bom e pa i gueria kontra pobu di Deus, i
conveniente; bem. - tudu seduba ngana elis (N.T.) -.
organizadu diritu: i tenba parajens di disafia
taxi ku telefoni pa atindi tcomada di v.tr., *provocar para desafio. - Ami n’
pasajerus (P.dosS.) -. (DIREITO). na disafia tropas di Israel (Igr.I.) -.
N.F. dritu. N.S. kuri diritu; sibi (DESAFIAR).
diritu. disafiu
diritu 3 n., *combate; duelo; competição
adj., *que está em linha recta. desportiva. - Bo sibi kuma na
(DIRECTO). N.S. V.A. disafiu, tudu ta kuri na kurida, ma un
dirota son ku ta nganha premiu? (N.T.) -.
n., *insucesso; desastre. - Rais, ku (DESAFIO). N.F. paroxítona, neol.
mistiba dicha puder dipus di es disakorda
dirota militar di ‘67, muri brutalmenti v., *desacordar; não estar de
di un krizi kardiaku na 1970 (R95) -. acordo. (DISCORDAR). N.S. V.B.
(DERROTA). N.F. neol. disakordu
dis [dis-] n., *não acordo; discordância;
1.pref., *prefixo que entra na divergência; discórdia.
formação de substantivos ou (DESACORDO). N.S. V.B.
adjectivos, exprimindo a ideia de disanovi
[separação; acção contrária]. - quant., *número cardinal. - aos,
disanimadur - diskubri - diskuda - disanovi di Juliu di 1995, i na bin
diskulpa - diskunfiadu - dismaradu -. fala sobri tema: salariu ku kustu di
(DES-; DIS-). N.M. sufixo de nomes, vida (IN96) -. (DEZANOVE).
verbos e adjectivos. disaoitu
2.pref., * prefixo que exprime a ideia quant., *número cardinal que
de [dificuldade; privação]. - designa dez mais oito. - Padrinhus e
disinflma; disnutrison -. N.S. dis- é ta dati e manda dinheru, disaoitu
hiperónimo de DES- e DIS-. dolar pa minimu (R.95.) -.
disa (DEZOITO). N.F. proparoxítona.
1.v.tr., *abandonar; perder. - bu ka disaparisi
na disa bu tarbadju pa ba sinta v.intr., - Ki konjuntus kunsa
djumbai (N.M.) -. (DEIXAR). N.F. disaparisi (IN96) -.
dicha. (DESAPARECER). N.F. neol.,
2.v.tr., *permitir; consentir. - Bu disa proparoxítona, vd. disaparsi.
arus pa i firbi tok i seku bu bafal disaparsi
(N.M.) -. v.intr., *cessar de existir; ocultar-se.
3.v.intr., *desistir; abster-se. - I sta - bu ta suta kil obu na tcon bu
duenti, bo disa kusa di ba iran (R95) kebral; matu na disaparsi djanan i
-. na sai kasas (T.M.) -.
disabidu (DESAPARECER). N.F. disaparisi.
adj., *cheio de má sorte; intratável. - disaraska
Mon di sangui korson di feru Anhu i v., *sair de uma situação difícil;
disabidu dimas (N.Me.) -. desembaraçar-se; safar-se. - Si no

117
fala kuma kadakin ta disaraska ku responder a uma saudação ou a um
manera ki ntindi, kila ke no na mata apelo.
kumpanher (IN96) -. disdingui
(DESENRASCAR). v.intr., *deixar a solidão. N.S. V.B.
disaseis disdinguinti
quant., *número cardinal. - Kila ki v.caus., *fazer sair da solidão. - n’
rasposta dias disaseis (R98) -. ka na disa di skirbi e karta, ke n’
(DEZASSEIS). N.F. des ku seis. misti pa i kura no kasabi, pa i
disaseti disdinguintin (O.S.) -. N.M.
quant., *número cardinal. - Matine i disdingui + nti.
so pa mininus di dozi a disaseti disdja
anus (N.M.) -. (DEZASSETE). N.F. 1.v.tr., *ter saudades de; querer. - N’
des ku seti. disdja kaida di sol, n’ disdja djumbai,
disavensa n’ disdja ki pastrus sin era nin bera
n., *discórdia entre amigos; (O.S.) -. (DESEJAR). N.F. didja;
inimizade. - La ke se disavensa disedja; disidja.
kunsa nel (L.S.) -. (DESAVENÇA). 2.v., *exprimir o voto ou desejo. - i
N.F. neol. no na disdja pa es programa tciga
disbafa djuntu delis di un bon manera (R95)
v., *não abafar; aliviar; desafrontar; -.
vingar. (DESABAFAR). N.S. V.B. disdjadu
disbali part., *querido. (DESEJADO). N.F.
v., *não ter valor. - badjuda di me- didjadu. N.S. V.B.
noti tras di un bida bu disbali (H.M.) disdjela
-. (DESVALER). v., *degelar; derreter o gelo.
disblokia (DESGELAR). N.S. V.B.
v., *levantar o bloqueio; resolver disdjeladu
uma dificuldade. - un introduson di part., *derretido. (DESGELADO).
Kriolu i linguas maternas na insinu N.S. V.B.
pudiba disblokia e situason o djuda disdjunda
disblokia situason di ivuluson di v.tr., *largar; alentar.
linguas maternas, di linguas (DESJUNTAR). N.S. V.B.
nasional na insinu (MR98) -. disdjundadu
(DESBLOQUEAR). N.F. paroxítona, part., *não unido; separado.
neol. (DESJUNTADO). N.S. V.B.
disbota disdjuntivu
v., *descorar; alterar a cor; fazer adj., *diz- se da conjunção disjuntiva
perder a cor. (DESBOTAR). N.S. ou subordinativa. (DISJUNTIVO).
V.B. N.S. V.B.
disbotoa disdobra
v., *desapertar; abrir; desligar; v., *desenrolar. (DESDOBRAR).
desabotoar. (DESBOTOAR). N.S. N.S. V.B.
V.B. disedja
disdangu v., - Ninguin ka disedja kuma no na
v. intr., *fazer ouvidos de mercador; liberta es tera li, no na pega mas
desdenhar; não responder; amuar. - arma (R98) -. (DESEJAR). N.F.
I sempri i disdangu elis i pega si neol., vd. disdja.
kaminhu pa kau ku si mistida sta nel disedju
(M.K.) -. (deriv. DES-). N.F. 1.n., *anseio; aspiração. - disedju di
Mandinga “danku” que significa nha korson ku nha orason pa Deus

118
pa Israel sedu salbu (N.T.) -. bon fasi i bon disfasi es i no fasi kil
(DESEJO). N.F. dididju; diseju. utru la, tudu ta obi, tudu ta fasil
2.n., *cobiça. - Disedju di manda (C.P.) -. (DESFAZER).
riba di Deus (L.S.) -. disfasidu
diseju part., *destruído; dissolvido.
n., - pa no tene diseju ku onra di (DESFEITO). N.S. V.B.
tarbadja (L.Cat.) -. (DESEJO). N.F. disfavurisidu
neol., vd. disedju. part., *o que não é ajudado pela
disentraliza sorte. (DESFAVORECIDO). N.F.
v., *afastar do centro. - kusa tudu na neol. N.S. V.A.
disentraliza (IN96) -. disferusa
(DECENTRALIZAR; v.tr., *polir; tirar a ferrugem.
DESCENTRALIZAR). N.F. neol. (DESENFERRUJAR). N.F.
disfadja proparoxítona. N.S. V.B., ant.
v., *tirar os ornamentos; desadornar; ferusa.
desenfeitar. - aah n’ tene disedju di disferusadu
disfadja (F.S.) -. (DESENFAIXAR). part., *limpo da ferrugem; polido.
N.S. ant. fadja. (DESENFERRUJADO). N.S. V.B.,
disfalisi ant. ferusadu.
v.intr., *fazer perder as forças; disfia
desmaiar. (DESFALECER). N.F. v.tr., *desfazer em fios; reduzir uma
proparoxítona. N.S. V.B., sin. peça de lã em fios. (DESFIAR). N.S.
dismaia. V.B.
disfalisidu disfiadur
part., *desmaiado. n., *desfia-trapos; máquina para
(DESFALECIDO). N.S. V.B., sin. reduzir em fios. (deriv. DESFIAR).
dismaiadu. N.S. V.B.
disfalisimentu disfila
n., *desmaio. (DESFALECIMENTO). v.intr., *passar em filas. - I asin ki
N.S. V.B., sin. dismaiu. skola di samba kaba di disfila, kil
disfama badjuda ta kubri kurpu (P.dosS.) -.
v., *sujar o nome de alguém. (deriv. (DESFILAR). N.F. neol.
DES + FAMA). N.S. V.M. disfili
disfarsa 1 n., *acto ou efeito de passar em
v., *mascarar; dissimular; fingir. - filas; desfilada. - Disfili ku puku ropa
disfarsa tciga na un tabanka pa na kurpu tciga ku televizon
isemplu, kil tabanka di Balanta ku (P.dosS.) -. (DESFILE). N.F. neol.
disfarsa komu un tribu balanta, bu disfodja
tira bu tudu ropa bu sapatu bu tudu v., *consultar as páginas de um
inkuantu bu pui pe na tcon bu bisti livro. - i bai si biblioteka nde ki ba
lope bu rodia panu (C.P.) -. pega disfodja librus i ka odja nin
(DISFARÇAR). N.F. neol. rasposta (F.M.) -. (deriv.
disfarsa 2 FOLHEAR). N.S. DESFOLHAR ou
n., *fingimento; dissimulação. - Na ESFOLHAR têm o significado de
kil tempu dja no kamaradas kunsa [tirar as folhas].
fasi luta klandestinu, disfarsa tciga disforonta
(C.P.) -. (DISFARCE). v.tr., *aliviar; tirar a afronta; tirar
disfasi alguém da aflição.
v.tr., *destruir; dissolver. - tudu ta (DESAFRONTAR). N.S. V.B.
rispita: si bu tciga nun zona bu fala, i disfruta

119
v., *colher os frutos. - Otca i tciga [DECER]; sin. ria.
tempu di disfruta, i manda un di si disi palmera
servus pa labraduris, pa i dal si parti coloc., *tirar o vinho da palmeira. -
di fruta (N.T.) -. (DESFRUTAR). Santcu subi i ba disi kil palmera tudu
N.F. neol. i kaba, i bibi binhu (L.S.) -.
disgasta (DESCER A PALMEIRA).
v., *gastar lentamente; destruir disida
pouco a pouco. (DESGASTAR). n., *acto de descer. - No na lembra
N.S. V.B. morte di Kristu ku si disida na
disgosta moradia di mortus (L.Cat.) -.
v., *não gostar. - Mindjeris di (DESCIDA). N.F. neol.
kunankoi disgosta djanan del (F.M.) disidi
-. (DESGOSTAR). 1.v.tr., *tomar a decisão; resolver. -
disgoverna Oki no disidi gueria no na gueria
v.tr., *governar mal. mesmu (R98) -. (DECIDIR).
(DESGOVERNAR). N.S. V.B. 2.v.intr., *escolher; determinar-se. -
disgrasa No disidi tene bon saudi, pa kila no
n., *acontecimento funesto; ivita panha paludismu, no uza
calamidade. - Nene Nkurlu, si i sempri tenda na no kama
pupa, son disgrasa na tabanka (Cecomes) -. (DECIDIR-SE).
(N.Me.) -. (DESGRAÇA). N.S. ant. disidja
grasa. v., - I disidja kil bida di kamba-
disgrasadu kamba palmera pa djubi kumida
adj., *infeliz; que caiu em desgraça. (F.M.) -. (DESEJAR). N.F. vd.
- bu ka sibi kuma abo i koitadi, disdja.
disgrasadu, pobri, segu ku disnun disilitru
(N.T.) -. (DESGRAÇADO). n., *unidade de medida dos líquidos,
disgustadu que corresponde à décima parte do
part., *não contente; aborrecido. - I litro. (DECILITRO). N.F.
libra Lot, omi bon, ku staba proparoxítona. N.S. o símbolo é dl.
disgustadu pa mau vida di ki djintis disimbarasa
ku ta ianda sin lei (N.T.) -. v., *livrar de embaraços; soltar.
(DESGOSTADO). N.F. neol. (DESEMBARAÇAR). N.S. V.B.
disgustu disimbarasadu
n., *desprazer; mágoa; aversão. - part., *livrado de embaraços; não
disgustu di djugude mbaransa na impedido; expedido.
nha kurpu kansadu suma malila na (DESEMBARAÇADO). N.S. V.B.
po! (A.S.) -. (DESGOSTO). N.S. ant. disimbarka
gustu. v., *sair do barco. - Piskadur garandi
disi disimbarka na Bisau (M.M.) -.
1.v.tr., *tirar de um lugar mais (DESEMBARCAR). N.S. ant.
elevado para um lugar mais baixo; mbarka.
fazer descer. - Mindjer temos, i disimbarkadu
nega; i disi kargu i riba tras (T.M.) -. part., *saído do barco; tirado do
(DESCER). N.F. disinti. N.S. disi barco. - Tropas na disimbarkadu na
palmera; sin. rianta. purtu (R98) -. (DESEMBARCADO).
2.v.intr., *vir de cima. - Spiritu Santu disimbuldja
disi suma pumba i ria nel (N.T.) - i v.tr., *desdobrar; desfazer o
disi na fonti i bibi iagu (P.B.) -. embrulho. (DESEMBRULHAR). N.S.
(DESCER). N.S. Português arcaico V.A.

120
disimpena disinkadja
v., *tirar o empeno ou deformação; v., *tirar do encalhe; sair do empate;
aprumar; endireitar. soltar. (DESENCALHAR). N.S. V.B.
(DESEMPENAR). N.S. V.B. disinkadjadu
disimpenadu part., *saído do encalhe; livrado.
part., *aprumado; endireitado. (DESENCALHADO). N.S. V.B.
(DESEMPENADO). N.S. V.B. disinkanta
disimpenha *quebrar o encanto; tirar a ilusão.
v.tr., *cumprir uma tarefa; levar a (DESENCANTAR). N.S. V.B.
cabo uma missão. - No mindjer disinkantadu
kunsa disimpenha garandi papel, part., *pessoa que perdeu o
sedu ligason (C.P.). -. encanto. (DESENCANTADO). N.S.
(DESEMPENHAR). N.F. neol. V.B.
disimu disinkantu
n., *tributo; imposto correspondente n., *desencantamento;
à décima parte de um rendimento. - desencantação; desilusão.
Lei di Moises manda kilis di djorson (DESENCANTO). N.S. V.B.
di Levi, ku ten tarbadju di saserdoti, disinkaradu
pa kobra disimu (N.T.) -. (DÉCIMA). adj., *insolente; desavergonhado;
N.F. proparoxítona. atrevido. - Kasabi disinkaradu
disinbolbi nsomba i dan mantenha (F.S.) -.
v., - Prujetu na disinbolbi diritu -. (DESCARADO). N.S. sin. atrividu.
(DESENVOLVER). N.F. vd. disinketa
dizinvolvi. N.S. V.A. v., *turbar; importunar; inquietar. - ki
disinfeson alguin ku na disinketa bos, kalker
n., *destruição dos germes alguin ki sedu, Deus na kastigal
patógenos; saneamento. (N.T.) -. (DESINQUIETAR). N.S.
(DESINFECÇÃO). N.S. V.A. ant. keta.
disinfeta disinkomoda
v., *tirar a infecção; sanear; destruir v., *deixar de causar incómodo;
a causa do contágio; purificar. - si deixar de incomodar. (deriv. NÃO
bu tene un kau ben simentadu, bu INCOMODAR). N.F. proparoxítona.
pasa panu djuntu ku kriolina, i ta N.S. V.A.
disinfeta propi kil kau ku pudi infeta disinkontra
(IN98) -. (DESINFECTAR). N.S. ant. v., *não encontrar-se; divergir; ter
infeta. opiniões diferentes. - ka bu dichanu
disinflama dingui, pa ka no disinkontra aos, no
v., *diminuir a inflamação; perder a na pidiu (L.Cat.) -.
inflamação; diminuir o entusiasmo. (DESENCONTRAR).
(DESINFLAMAR). N.F. neol. N.S. disintca
V.B.; sin. disintca. v., *desinflamar; diminuir a
disinflamadu inflamação; perder a inflamação;
part., *não inflamado; sem diminuir o entusiasmo.
entusiamo. (DESINFLAMADO). N.F. (DESINCHAR). N.S. V.B., sin.
neol. N.S. V.B.; sin. disintcadu. disinflama.
disingata disintcadu
v., *desprender; soltar. - Si oredja part., *desinflamado; não inflamado;
iabri djanan, si lingua disingata, i sem entusiasmo. (DESINCHADO).
kunsa papia diritu (N.T.) -. N.S. V.B., sin. disinflamadu.
(DESENGATAR). N.S. ant. ngata. disintci

121
v., *baixar; diminuir. (deriv. DES + N.F. neol.
ENCHER). N.S. V.B., sin. basa. disiona
disintera v.tr., *somar. (ADICIONAR). N.S.
v.tr., *tirar de debaixo da terra; V.B.
exumar. - utru ta riba i bai disintera disionadu
dinheru i ba sugundi na utru kau part., *somado. (ADICIONADO).
(F.M.) -. (DESENTERRAR). N.F. N.S. V.B.
distera. disionariu
disinteradu n., *colecção de vocábulos ou
part., *exumado. vedetas de uma língua, ordenados
(DESENTERRADO). N.F. em ordem alfabética, com o seu
disteradu. N.S. V.B. significado e alguns exemplos. - kil
disinti utru tarbadju di Disionariu (MR98) -.
v.caus., *fazer descer. - nobu (DICIONÁRIO). N.F. proparoxítona.
Jerusalen ku nha Deus na disinti di N.S. sin. vokabulariu.
seu (N.T.) -. (deriv. DESCER). N.F. disiplina 1
arc., vd. disi. N.S. sin. rianta. v., *corrigir; castigar. - Sinhor ta
disintidu disiplina kil ki ama (N.T.) -.
part.caus., *feito descer. - Ku bon (DISCIPLINAR). N.F. neol.
kombersa ki santcu ta disintidu di po disiplina 2
(C.T.daM.) -. (deriv. DESCER). N.S. 1.n., *conjunto de regras;
sin. riantadu. regulamento. - Disiplina i isensial pa
disintindimentu suguransa di tranzitu (R95) -.
n., *desacordo; falta de (DISCIPLINA). N.F. neol.
entendimento. - Disintindimentu na 2.n., *matéria de ensino. - Kal ki
bin, suti na mati (R95) -. disiplina ku ma gosta del na skola?
(DESENTENDIMENTO). N.F. neol. (R95) -.
N.S. ant. ntindimentu. disiplinadu
disintudja part., *que tem ordem; que respeita
v., *tirar o entulho de; tirar a as regras. - no pudi ten un trafiku
obstrução; tirar a obturação. rodoviariu disiplinadu (R95) -.
(DESENTULHAR). N.S. V.B. (DISCIPLINADO). N.F. neol.
disintudjadu disipulu
part., *desobstruído. n., *aluno; cada um dos doze
(DESENTULHADO). N.S. V.B. apóstolos de Jesus Cristo; partidário
disintupi de uma doutrina. - Disipulu i ka mas
v., *tirar o entupimento; desobstruir. si mestre, nin kriadu i ka mas si
- N’ ta da mindjeris ke ka ta gravida patron (N.T.) -. (DISCÍPULO). N.F.
ki mesinhu: tudu kusa ku staba proparoxítona.
ntupidu na si trompas i ta disintupi disispera
(IN99) -. (DESENTUPIR). v., *desanimar; perder a esperança.
disintupidu - manti kalma, ka bu disispera
part., *não tapado; desobstruído. (Cecomes) -. (DESESPERAR). N.F.
(DESENTUPIDO). N.S. V.B. neol. N.S. ant. spera.
disinvita disisperadu
v., *prevenir; evitar; evitar de invitar. part., *que perdeu a esperança;
- Mame dibi di disinvita finka enfurecido. (DESESPERADO). N.S.
kasarola ku iagu kinti nunde ku V.B.
mininus pudi lestu ku iangasal disisperu
(Igr.I.) -. (deriv. DES + INVITAR). n., *desesperação; aflição.

122
(DESESPERO). N.S. V.B. stivaduris di fera ki ta karga i
disisti diskarga merkadurias ki ta tciga
v.intr., *renunciar. - No ka disisti, kuas sempri di Senegal (P.dosS.) -.
djitu ten (F.J.) -. (DESISTIR). (DESCARREGAR). N.S. sin.
disizon disimbarka.
n., *deliberação; resolução. - mo diskarga 2
disa kil disizon pa no sinta no pera 1.n., *diz-se das coisas
(R98) -. (DECISÃO). N.F. neol. descarregadas. - I ten un plaka la ke
diskalsa ta pruibi pa e para e fasi karga o
v.tr., *tirar calçado. - Si ka kila no na diskarga (R95) -. (DESCARGA).
diskalsa no tene no lensus na mon, 2.n., *tiro de arma de fogo.
no dau praga ma di ki praga ku na diskargadu
ianda kel (R98) -. (DESCALÇAR). part., *diz-se do que foi tirado do
diskalsu barco ou de outro meio de
adj., *sem calçado. (DESCALÇO). transporte. (DESCARREGADO).
N.S. V.B. N.S. V.B., disimbarkadu.
diskansa diskargadur
1.v.tr.j, *dar sossego ou ajuda. - Bu n., *instrumento para descarregar;
ba lei pa bin diskansan, didime bu guindaste. (DESCARREGADOR).
ba lei pa bin pun fadiga (R95) -. N.S. V.B.
(DESCANSAR). diskargu
2.v.intr., *repousar; dormir. - Bo n., *esgoto; cano para despejos.
peran n’ diskansa un bokadu, pa n’ (DESCARGO). N.S. V.B.
toma forsa (P.B.) -. diskarna
3.v.intr., *acabar de morrer. - omi di n., *troça; menosprezo. - Ai, n’ tene
omis ku muri aos na nha tcon, Nhu sedi, n’ ka na bai bibi, tementi nha
korson diskansa i ba da Deus konta femias ka para diskarna (N.Tu.) -.
(O.S.) -. (deriv. DESCARNAR).
diskansa-rabada diskarnus
n., *cadeira; assento. (deriv. adj., *pessoa que não tem caridade;
DESCANSAR A RABADA). N.M. intratável; descarinhoso; insensível.
lexia composta. N.S. V.B. - Abo, bu diskarnus (R95) -. (deriv.
diskansadu DESCARNAR). N.F. oxítona.
part., *folgado; sossegado. - Tiu, bu diskaska
pudi fika diskansadu, tera i di bo v., *polir; limpar; tirar a casca. -
(F.J.) -. (DESCANSADO). Kontra i diskaska arus i limpsa tudu i
diskansu bai pidi mindjer garandi nata pa ba
1.n., *repouso; sossego. - kansera pui na bianda (M.K.) -.
pegan, nha kurpu ka kunsi diskansu (DESCASCAR). N.S. sin. kaska.
(C.deP.) -. (DESCANSO). diskiri
2.n., dia di diskansu, *feriado; dia v.tr., *não amar; odiar; desamar.
consagrado ao repouso. - i na (DESQUERER). N.S. V.B.
nsinaba elis na dia di diskansu diskisi
(N.T.) -. (deriv. DIA DE 1.v., *não lembrar; sair da memória.
DESCANSO). - Djubi, alguin diskisi si barkafon,
3.n., *descanso eterno; morte. - Da gosi no safa; tiu, bin no kume (Ceef)
elis, Sinhor, diskansu ke ka ta kaba -. (ESQUECER). N.F.
(L.Cat.) -. proparoxítona, skisi.
diskarga 1 2.v., *omitir; não mencionar. - n’
v.tr., *tirar a carga. - i pudi odja diskisi fala kuma grupu Mauba ki

123
ganha prumeru premiu (R95) -. diskontenti
3.v., *não ter cuidado com; adj., *não contente; aborrecido.
desatender. - I diskisi ki djintis ki (DESCONTENTE). N.S. V.B.
kombati kel na matu (R98) -. diskontu
diskisidu n., *redução; diminuição. - Fregues i
1.part., *diz-se de coisa ou pessoa ten diskontu na pres (P.dosS.) -.
deixada sair da memória; não (DESCONTO).
lembrado. - Disna di labantamentu diskoradja
militar manga di kusa ki diskisiduba v.tr., *fazer perder a coragem;
dja ke ki na pasadu nel (R98) -. desanimar. - Ma kil la ka ta
(ESQUECIDO). diskoradja ninguin (C.P.) - i ten tciu
2.part., *não atendido. - se viuvas ki diskoradja ((C.P.) -.
na diskisidu na ora di rapati kumida (DESENCORAJAR). N.F.
(N.T.) -. proparoxítona, dizinkoradja. N.S.
diskisimentu sin. dizanima; ant. nkoradja.
n., *falta de lembrança; omissão. diskordia
(deriv. ESQUECIMENTO). N.F. n., *desavença; falta de concórdia;
iskesimentu. N.S. V.B. desacordo. - un mundu divididu
diskolontci pabia di diskordia (L.Cat.) -.
v.tr., *esvaziar uma garrafa; delibar; (DISCÓRDIA). N.F. proparoxítona,
desinchar. N.S. V.B., ant. kolontci. neol. N.S. sin. disavensa.
diskonsola diskorega
v., *privar de consolação; v.intr., *escapar das mãos; deslizar.
entristecer; afligir. (ESCORREGAR). N.S. V.B.
(DESCONSOLAR). N.S. V.B. diskoteka
diskonsoladu n., *local de recreio onde se pode
part., *sem consolação; triste; ouvir música, dançar, tomar bebidas
desanimado. (DESCONSOLADO). e encontrar amigos. - No sibi kuma,
N.S. V.B. na diskoteka, tciu karas ta parsi la
diskonta (Cecomes) -. (DISCOTECA).
1.v.tr., *deduzir; tirar. - N’ na diskriminason
diskontau bu dinheru tok bu dismaia n., *acto ou efeito de cuidar dos
(M.M.) -. (DESCONTAR). indivíduos de maneira diferente ou
2.v.tr., *não meter em conta. - kil ke injusta. - trata bu kumpanher sin
tene fidju nin no ka ta diskontal diskriminason, ku sedu kuma, trata
kuma i tene fidju (C.P.) -. bu kumpanher sin fasi skudju (R96)
diskontadu -. (DISCRIMINAÇÃO). N.F. neol.
part., *deduzido. - Un omi ke na N.S. DISCRIMINAR significa
ganhau trizentus mil skudu, si [distinguir] e DESCRIMINAR
diskontadu i tene kuasi dusentus i significa [absolver do crime].
oitenta o dusentus i setenta (IN96) -. disku
(DESCONTADO). n., *objecto circular achatado.
diskontenta (DISCO). N.S. V.B.
v.tr., *não contentar; desagradar. diskubertu
(DESCONTENTAR). N.S. V.B. n., - bu disal, sin, diskubertu, moska
diskontentamenti ba ta sinta la (R95) -.
n., *dissabor; desprazer. - Kusa ku (DESCOBERTO). N.F. neol., vd.
tisi diskontentamenti na tera (R95) -. diskubridu.
(DESCONTENTAMENTO). N.F. diskubri
neol. N.S. ant. kontentamenti. 1.v.tr., *pôr à vista; descoberto. - e

124
diskubri ladu di kankra e iabri diskulpa elis (L.S.) -.
buraku riba di kau (N.T.) -. (DESCULPAR).
(DESCOBRIR). 2.v.intr., *pedir perdão; justificar-se.
2.v., *encontrar; revelar. - si bu kala - N’ kontadu kila n’ fala ami n’ ka
boka bu fala nada, i difisil pa pulisia diskulpa, n’ pirfiri pa n’ kume pupu
diskubri (R95) -. (R98) -. (DESCULPAR-SE).
diskubridu diskulpa 2
1.part., *posto à vista. - basias o 1.n., *perdão; absolvição. - n’ na
baldis na diskubridu pa merkadurias riba nunde mediku, n’ ba pidil
pudi finkadu na kau di kustumi diskulpa (Cecomes) -.
pruntu pa nogos (P.dosS.) -. (deriv. (DESCULPA).
DESCOBRIR). N.F. diskubertu. 2.n., *pretexto. - i randja un diskulpa
2.part., *revelado; encontrado. - Ali falsu pa tapa boka di papes ku
tudu djanfa ku bu pensa riba di bu mames di kuma matrikula i sta
kabesa, ali i diskubridu (R95) -. okupadu pa fidju di funsionariu
diskubridur (R96) -.
n., *explorador; inventor. diskulpadu
(DESCOBRIDOR). N.S. V.B. part., *perdoado. (DESCULPADO).
diskubrimentu N.S. V.B.
n., *descoberta; invento. diskumpu
(DESCOBRIMENTO). N.S. V.B. v., *pôr fora do seu lugar;
diskuda desordenar. (DESCOMPOR). N.S.
1.v.intr., *não ter cuidado; descurar; V.B.
não dar atenção a; negligenciar. - diskumpudu
Pa ki limaria diskuda tudu, pa i pudi part., *desordenado; sem
ba panha si ermon, i da katcur compostura. (DESCOMPOSTO).
bianda, i da gatu pis, i uaga galu N.S. V.B.
arus (T.M.) -. (DESCUIDAR). N.S. diskunfia
diskuda é o equivalente de 1.v.tr., *suspeitar; duvidar. - gatu ku
DESCUDAR, v.intr., e diskudanta é furta nata i ta lestu di diskunfia: bu
o equivalente de DESCUIDAR, v.tr. ta odjal i na limbi boka (L.A.) -.
2.v.intr., *relaxar-se; descontrair-se; (DESCONFIAR). N.F. paroxítona.
distrair-se. - i diskudaba son na kil 2.v.intr., *perder a confiança em. - e
sabura ke Tuga tisi dentru di no tera diskunfia di n’utru (Cecomes) -. N.S.
(C.P.) -. (DESCUIDAR-SE). ant. konfia.
diskudadu diskunfiadu
part., *que não tem cuidado; part., *suspeitoso; duvidoso. - N’
negligente. (DESCUIDADO). N.S. sunhaba dja pa diskunfiadu ku n’
V.B. seduba kuma i na sedu, sorti na
diskudanta kudji sorti (J.D.) -.
v.caus., *fazer perder a atenção; (DESCONFIADO). N.S. ant.
fazer negligenciar; distrair. - E kunfiadu.
diskudanta omi di djinti e kamba na diskunfiansa
boti e bai se kaminhu (F.M.) -. n., *temor de ser enganado;
(deriv. DESCUIDAR). N.S. suspeita. - i na kria kada bias mas
diskudanta é o equivalente de diskunfiansa entri djintis (R98) -.
DESCUDAR, v.tr., e diskuda é o (DESCONFIANÇA). N.S. ant.
equivalente de DESCUIDAR, v.intr. fiansa; ant. konfiansa.
diskulpa 1 diskunsi
1.v.tr., *perdoar. - Mininus falal pa i v.tr., *não conhecer; ignorar.

125
(DESCONHECER). N.S. V.B. (IN96) -. (DISCUSSÃO). N.F. neol.,
diskunsidu vd. diskuson.
part., *ignorado; incógnito. - No dislaba
sedu djinti diskunsidu ku tudu djinti v., *fazer perder a cor; descolorir.
kunsi (N.T.) -. (DESCONHECIDO). (DESLAVAR). N.S. V.B., sin.
N.S. ant. kunsidu. disbota.
diskursa dislabadu
v., *fazer discurso. - Pedru i na part., *que perdeu a cor;
diskursa pa djinti (N.T.) -. descolorido. (DESLAVADO). N.S.
(DISCURSAR). N.F. neol. N.S. sin. V.B.
papia. dislendri
diskursu v., *tirar algo que está pendurado.
n., *exposição de um assunto. - N.S. V.A.; ant. lendri.
Erodis bisti si ropa di rei, i sinta na disliga
tronu, i fasi diskursu (N.T.) -. v., *tirar a ligação; interromper.
(DISCURSO). N.F. neol. N.S. sin. (DESLIGAR). N.S. V.B.
palabra. disligadu
diskuson part., *não ligado; solto.
n., *disputa; polémica; debate. - No (DESLIGADO). N.S. V.B.
pensa kuma es i un aspetu ke disloka
meresi algun diskuson (MR98) -. 1.v.tr., *transferir. - Igreja pirfiri tene
(DISCUSSÃO). N.F. neol., un kau di formason lokal, di ki
diskutison. disloka algun pa manda pa utru tera
diskustuma (Igr.I.) -. (DESLOCAR). N.F. neol.
v., *não acostumar; perder o hábito. 2.v.intr., *mudar de lugar; viajar;
(DESACOSTUMAR). N.S. V.B. emigrar. - Na bardadi djintis ki
diskustumadu disloka di Bisau, ninguin ka bin ku
part., *não habituado. nin un kaneka di arus (R98) -.
(DESACOSTUMADO). N.S. V.B. (DESLOCAR-SE).
diskuti dismadja
1.v., *trocar ideias; questionar. - La v., - Omis na dismadja dja ku medu
ke ta diskuti, djulga i absolvi (N.T.) -. (DESMAIAR). N.F. vd.
situasons o personalidadis di pais dismaia.
(P.dosS.) -. (DISCUTIR). N.F. neol. dismaia
2.v., *não estar de acordo; v., *perder os sentidos. - Falta puku
contestar. - Ma libra di diskuti kusa pa i dismaia, otca ki odja un kantu di
di lei, pabia i ka ten purbitu (N.T.) -. orta sin fison (P.B.) -. (DESMAIAR).
diskutidu N.F. proparoxítona; dismadja. N.S.
part., *questionado; debatido. - Aos sin. disfalisi.
mas di ki aonti, i ta papiadu, i ta dismaiadu
diskutidu na manga di part., *que perdeu os sentidos.
mandjuandadis (R95) -. (DESMAIADO). N.S. V.B., sin.
(DISCUTIDO). N.F. neol. disfalisidu.
diskutidur dismaiu
n., *alguém que gosta de discutir. - n., *acto de perder os sentidos;
Nunde ki djinti diskutidur di mundu delíquio. (DESMAIO). N.F.
sta? (N.T.) -. (DISCUTIDOR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
neol. dismama
diskutison v.intr., *sair da mama.
n., - kudji un utru tema di diskutison (DESMAMAR). N.S. V.B.; dismama

126
é intransitivo; a forma transitiva é (DESMASCARAR). N.S. V.B.
dismamanta. dismaskradu
dismamadu part., *posto a descoberto.
part., *alguém que parou de sugar (DESMASCARADO). N.S. V.B.
ou mamar. (DESMAMADO). N.S. dismersi
V.B. v., *não merecer; tornar-se indigno.
dismamanta - Si n’ ka dauba kil ku n' dau, n’ na
v.caus., *suspender a amamentação dismersi meresimentu ku iar Deus
de; desleitar. (DESMAMAR). N.M. na dan na bo (H.M.) -.
com a forma causativa o verbo (DESMERECER).
torna-se transitivo. N.S. V.B. dismersidu
dismamantadu adj., *pessoa que não merece;
v.caus., *feito sair da mama. indigno. (DESMERECIDO). N.S.
(DESMAMADO). N.S. V.B. V.B.
dismanda disminti 1
v., *dar uma ordem contrária; v., *diz-se do osso que se desloca;
contramandar. - Bu manda, bu desarticular; luxar. (deriv.
dismanda, pa ami n’ fika bu djudanti DES+METER). N.S. V.B.
(T.M.) -. (DESMANDAR). N.F. neol. disminti 2
dismantca v.tr., *contradizer; negar a
v.tr., *desligar; desamarrar. - E evidência. (DESMENTIR). N.S. V.A.
dismantca djanan rapas i largal dismintidu 1
(T.M.) -. (DESMANCHAR). N.S. part., *desarticulado; luxado. (deriv.
dismantca bariga. DES+METER). N.S. V.B.
dismantca bariga dismintidu 2
coloc., *provocar o aborto; abortar. part., *contraditado; impugnado. -
(deriv. DESMANCHAR A Asin ki fika dismintidu mortu di
BARRIGA). N.S. V.B., sin. tira asasinu di Bud Af duranti kil noti
bariga. (R95) -. (DESMENTIDO).
dismantcadu dismintidura
part., *desligado; desamarrado. - n., *falta de articulação;
Tudu ku bo dismantca na tera i na desarticulação; luxação. (deriv.
dismantcadu na seu (N.T.) -. DES+METER). N.S. V.B.
(DESMANCHADO). dismobilizason
dismantcu n., *dissolução de um exército. -
n., *aborto. (DESMANCHO). N.S. dismobilizason di forsa armada
V.B. (R98) -. (DESMOBILIZAÇÃO). N.F.
dismara neol.
v., *soltar; desmanchar. - I dismara dismoraliza
lebri; lebri maral diritu, i ba sugundi v., *desanimar; fazer perder a
(P.B.) -. (DESAMARRAR). coragem. - Ora ku sta na djumbai, si
dismaradu bu lanta, ka bu dispidi, purke, si bu
part., *soltado; desmanchado. - dispidi, bu ta dismoraliza kil utru
parmanha sedu, tudu dia, barakas djinti (IN96) -. (DESMORALIZAR).
ta kunsa na montadu, mesas na N.F. neol.
finkadu, malas na iabridu, kachotis dismotiva
na dismaradu (P.dosS.) -. v., *fazer perder o interesse. - falta
(DESAMARRADO). di speransa i ta imobiliza, i ta
dismaskra dismotiva tambe (R95) -.
v., *tirar a máscara; descobrir. (DESMOTIVAR).

127
disna (DESOBEDECER).
con., *preposição que indica [desde disobdisidu
há muito tempo]; desde. - Disna di part., *não obedecido; transgredido.
kil dia nunka mas i ka torna konta (DESOBEDECIDO). N.S. V.B.
mintira na si vida (L.S.) -. disobriga 1
disnata v., *livrar de uma obrigação;
v., *tirar a nata do leite. absolver; cumprir o preceito pascal.
(DESNATAR). N.S. V.B. (DESOBRIGAR). N.S. V.B.
disnatadera disobriga 2
n., *máquina para desnatar o leite. 1.n., *quitação de uma conta;
(DESNATADEIRA). N.S. V.B. confissão e comunhão; preceito
disnatadu pascal. (DESOBRIGA).
part., *leite sem nata. 2.n., *confissão e comunhão;
(DESNATADO). N.S. V.B. preceito pascal. N.S. V.B.
disnortia disobrigadu
1.v., *fazer perder o rumo. 1.part., *não obrigado; exonerado.
2.v.intr., *perder o rumo; perder o (DESOBRIGADO).
norte. - Karnel madja lubu un 2.part., *que cumpriu o preceito
koldadi mbuka, to ki Lubu disnortia i pascal. N.S. V.B.
sinta ku rabada (M.M.) -. disonra 1
(DESNORTEAR). N.F. sin. taranta. v.tr., *infamar; desflorar; deflorar.
disnutrison (DESONRAR). N.F. dizora. N.S.
n., *falta de nutrição. - Falta di ijeni V.B.
na kurpu i na bairus o tabankas, disonra 2
disnutrison ta omenta tacha di n., *vergonha. (DESONRA). N.S.
mortalidadi (P.dosS.) -. V.B.
(DESNUTRIÇÃO). N.F. neol. disonradur
disobdiensia n., *pessoa que causa desonra;
n., *falta de obediência; desflorador; deflorador. (deriv.
transgressão de uma ordem. - DESONRAR). N.S. V.B.
disobdiensia di un omi leba manga disordi
di djinti pa sedu kulpadu (N.T.) -. n., *falta de ordem; confusão.
(DESOBEDIÊNCIA). N.F. (DESORDEM). N.S. V.B.
proparoxítona, neol. disorganizadu
disobdienti part., *não organizado;
adj., *que não obedece. - Pabia desordenado; com falta de ordem. -
purmeru, asin ku no seduba: tulu, I ten kusa disorganizadu (IN96) -.
disobdienti (N.T.) -. (DESORGANIZADO). N.F. neol.
(DESOBEDIENTE). dispacha
disobdisi v.tr., *resolver; permitir. - Ki ku bu
1.v.tr., *não obedecer a; transgredir. kumpra la pa bin dispachal li, i ma
- Kin ku disobdisi un des karu di ki ku bu kumpralba (R98) -.
mandamentus mas pikininu i na (DESPACHAR).
tcomadu alguin mas pikininu na dispachadu
renu di seu (N.T.) -. part., *o que foi resolvido; permitido.
(DESOBEDECER A). N.F. (DESPACHADO). N.S. V.B.
proparoxítona. N.S. dispachanti
DESOBEDECER. n., *despachador; pessoa que
2.v.intr., *não cumprir. - I ka sedu prepara os documentos para
kilis ku disobdisi? (N.T.) -. despachar. (DESPACHANTE). N.S.

128
V.B. atenson di tudu kilis ki dispensa se
dispachu tempu pa sukuta no programa (R95)
n., *resolução; documento que -. (DISPENSAR). N.F. neol.
permite um negócio público. - dispensa 2
Kapiton ta fasi dispachu diretamenti n., *licença; autorização; isenção.
a sinhor Presidenti (R99) -. (DISPENSA). N.F. neol. N.S. V.B.
(DESPACHO). N.S. V.B. dispensa 3
dispapia n., *armário ou compartimento onde
v., *falar à toa; dizer mentiras; se guardam géneros alimentícios.
palavrear; dar o dito por não dito. - (DESPENSA). N.S. V.B.
si tudu vontadi di dispapia ki dispensadu
kustuma (R98) -. (deriv. part., *não obrigado; isento.
DES+PAPEAR). N.F. paroxítona. (DISPENSADO). N.S. V.B.
N.M. DES exprime a noção de dispensariu
[reforço]. n., *posto sanitário; centro de
dispapiadu saúde. (DISPENSÁRIO). N.F.
part., *o que é falado à toa; dado o proparoxítona. N.S. V.B.
dito por não dito. (DESPAPEADO). disperta
N.S. V.B. 1.v.tr., *tirar do sono; acordar;
dispar estimular; activar; espertar. - i
adj., *não par. (DÍSPAR). N.F. disperta atenson di Liga na manga
oxítona. N.S. V.B. di sintidus (R95) -. (DESPERTAR).
dispara 2.v.intr., *despertar do sono; tomar
v., *dar tiros de arma de fogo. - i consciência. - kila disperta djanan
falanu kuma pa ninguin dispara tiru (L.S.) - Si bu ka disperta, n’ na bin
(R98) -. (DISPARAR). N.F. neol. riba di bo suma ladron (N.T.) -. N.S.
disparadu sin. sperta.
part., *diz-se do tiro de arma de dispertadu
fogo. - No sibi kuma tudu arma ke part., *acordado; vigilante.
disparadu i sangui di pekadur (R99) (DESPERTADO). N.S. V.B., sin.
-. (DISPARADO). spertadu.
disparidadi dispeza
n., *falta de paridade; desigualdade. n., *gasto; consumo. - manga di
- ilimina disparidadis di entrada na funsionarius ta tarbadja na dus o tris
impregus ke ten entri un sexu ku kaus pa pudi djunta dinheru pa
utru sexu (R95) -. (DISPARIDADE). dispezas di mis di si familia
N.F. neol. (P.dosS.) -. (DESPESA).
disparsi dispi
1.v.intr., *cessar de existir. - na kil 1.v.tr., *tirar toda ou parte da roupa.
ora kasa disparsi djanan (F.M.) -. - Dispi farda kinti-kinti, tira farda ku
(DESAPARECER). kusa tudu (C.P.) -. (DESPIR).
2.v.intr., *ocultar-se; retirar-se. - 2.v.intr., *ficar nu; despojar-se. - E
Andju disparsi, i disal (N.T.) -. dispi tudu, e ditanda ropa, e laba
disparu kurpu (T.M.) -. (DESPIR-SE).
n., *tiro; detonação. - Es noti i obidu dispidi
alguns disparus (R98) -. 1.v., *fazer as despedidas; dizer
(DISPARO). adeus. - N’ na dispidi tudu djintis ku
dispensa 1 obinu (R97) - I dispidi pa bai,
v., *conceder, gastar; isentar; mindjer garandi barsal (M.K.) -.
autorizar. - no misti pa gardisi (DESPEDIR-SE).

129
2.v., *demitir um empregado. adj., *propenso; pronto; preparado.
dispindra - Manga di bias no sta dispostu pa
1.v.tr., *desprender. - Onpane bai djuda un alguin so na momentu di
dispindra buli na palmera -. kansera (L.S.) -. (DISPOSTO).
(DESPENDURAR). N.F. disprinda. dispozison
2.v.intr., *ficar solto. - e fura-fura na n., *vocação; inclinação; preceito. -
ramu di polon ku pumba, e fura-fura, no da dispozison di negosia es krizi
aza di Falkon kudi na ramu di po pa via diplomatika o politiku (R98) -.
uap, i kebra; i dispindra e kai tutc (DISPOSIÇÃO). N.F. neol.
(T.M.) -. (DESPENDURAR-SE). dispraia
dispindradu v.intr., *baixar da água do mar; sair
part., *solto. (DESPRENDIDO). N.F. da praia; vazar. (deriv. DES +
disprindadu. N.S. V.B. PRAIA). N.F. proparoxítona. N.S.
dispintiadu V.B.
part., *diz-se dos cabelos em dispraiadu
desordem. (DESPENTEADO). N.F. part., *vazado; diz-se do mar
neol. N.S. V.B., kabelu dispintiadu. durante a maré baixa. N.S. V.B.
dispirguisa dispresu
v., *sair do estado de indolência; n., *falta de estima; desdém. - i
tornar-se activo. - I na dispirguisa -. pirsis pa i sedu un alguin ku djinti di
(deriv. PREGUIÇAR). N.S. V.A., ant. fora ta rispita pa i ka kai na dispresu
pirguisa 1. (N.T.) -. (DESPREZO).
dispista dispreza
v., *sair da pista; desnortear. - Bu ta v., *rejeitar; desestimar; depreciar;
odja un gaju dispista i ba madjau i não dar importância. - n’ ka pudi
matau la na brinkadera (R95) -. dispreza nha kultura (IN96) -.
(DESPISTAR). N.F. neol. (DESPREZAR). N.F. neol.
displisa disprinda
v., *desfazer o frisado; alisar; v.tr., *tirar do seu lugar. - Santcu
desfrisar. (deriv. DES + PLISSAR). rabida i sibi, i disprinda buli di binhu
N.S. V.M., ant. plisa. i bibi tok i farta (A.P.) -.
disponivel (DESPENDURAR). N.F. neol., vd.
adj., *que está à disposição; livre. - dispindra.
na kualker mumentu anos no sta disprindadu
disponivel pa tarbadju (MR98) -. part., *tirado do seu lugar.
(DISPONÍVEL). N.F. paroxítona, (DESPENDURADO). N.F. neol., vd.
neol. N.S. sin. pruntu. dispindradu. N.S. V.A.
disportivu dispus
adj., *relativo ao desporto. - no na adv., - Dispus ku e kaba kumpu
bin fasi kil ku ta faladu remati final kasa, rei di baguera patil mel na
na djiria disportiva (R95) -. saku (A.P.) -. (DEPOIS). N.F. vd.
(DESPORTIVO). N.F. neol. N.S. dipus.
V.A. dispus di
disportu loc.adv., - Dispus di kila ninguin ka
n., *prática de exercícios físicos; torna osa si kumpanher (A.P.) -.
divertimento; actividade desportiva (DEPOIS DE). N.F. vd. dipus di.
individual ou de equipa. - Disportu ta dispus di ermon di amanha
torna un omi mas san pa nfrenta n., *três dias a partir de hoje. (deriv.
tarbadju (IN96) -. (DESPORTO). DEPOIS DO IRMÃO DE AMANHÃ).
dispostu N.M. lexia complexa. N.S. V.A.

130
disputa (R95) -. (DESTACAR). N.F. neol.
n., *discussão acalorada; debate; 2.v., *desabotoar; desapertar. N.S.
contenda. - I un disputa kontinua ant. taka 3.
tras di djintis ki kalsa sapatu di kuru distakadu
(P.dosS.) -. (DISPUTA). N.F. neol. 1.part., *posto em evidência. - Na
disputadu dukumentus di Ministeriu, no ta odja
part., *discutido; competido. - Final kuma insinu basiku sempri ta sta
di segunda katiguria i na disputadu distakadu (MR98) -. (DESTACADO).
dipus di amanha (R95) -. 2.part., *separado; desabotoado.
(DISPUTADO). N.F. neol. N.S. ant. takadu.
disrama distakamentu
v., *cortar os ramos. - Bon djintis na n., *força militar ou grupo. - I bin
limpa dja e ianda matu e kaba, tciga altura ki nesesariu riorganiza
suma djintis ki na disrama (IN84) -. kil milisias ki kunsa fasidu agora
(DESRAMAR). distakamentu femininu (C.P.) -.
disrispita (DESTACAMENTO). N.F. neol.
v., *faltar ao respeito a; não distansia 1
respeitar. - bu na disrispita Deus v., *pôr distante; afastar. - N’ buska
manera ku bu na kebra lei (N.T.) -. speransa, n’ sufri, n’ ntindi; ora ki na
(DESRESPEITAR). N.F. neol. bin distansia, n’ ta odjau bu na
disrispitu peran (A.H.) -. (DISTANCIAR). N.F.
n., *falta de respeito; irreverência. - paroxítona, neol.
Rispitu ku disrispitu, ngaba ku fala distansia 2
mal, tudu no ta pudu (N.T.) -. n., *espaço entre dois pontos;
(DESRESPEITO). N.F. neol. N.S. intervalo; afastamento. - sinku
sin. falta di rispitu. kilometru di distansia (IN96) -.
disrola (DISTÂNCIA). N.F. proparoxítona,
v., *estender o que está enrolado. - neol.
Kamisinha, disrolal pa i kubri distansiadu
matcundadi diritu (Cecomes) -. part., *atrasado; afastado.
(DESENROLAR). N.S. sin. distindi. (DISTANCIADO). N.S. V.B.
disroladu distanti
part., *abrir, estendendo o que adj., *longe; afastado. (DISTANTE).
estava enrolado. - I tenba un N.S. V.B.
librusinhu disroladu na si mon (N.T.) distapa
-. (DESENROLAR). N.S. Aos v., *destampar; tirar o tampo. - I ta
manuscritos antigos, de pele de tapal ku tampu i disal mas pa i firbi
carneiro enrolada, davam-se o ku ki tceben, i ta distapal i toma po
nome de pergaminhos. di buli i bulil (N.M.) -. (DESTAPAR).
disrosga distapadu
v., *desaparafusar. part., *sem tampo. (DESTAPADO).
(DESENROSCAR). N.S. V.B. N.S. V.B.
dista distera
v.intr., *estar longe. (DISTAR). N.S. v.tr., (DESENTERRAR). N.F. vd.
V.B. disintera. N.S. V.B.
distaka disteradu
1.v., *distinguir; pôr em evidência. - part., (DESENTERRADO). N.F. vd.
Sobri pontu di vista etniku, i ta disinteradu. N.S. V.B.
distaka seti etnias nde ke kondisons distina
di padi i ma garandi di nivel nasional v., *determinar com antecedência;

131
reservar. - I distinanu pa sedu si pudi leba pasajeru di distinu
fidjus (N.T.) -. (DESTINAR). N.F. diferentis i kobra kadaun delis
neol. (P.dosS.)- Na kil tempu i eraba un
distinadu omi ku si distinu (O.S.) -.
part., *fixado previamente; (DESTINO).
designado. - E mininu i distinadu pa 2.n., *sorte; fatalidade. - Ma si
pui manga di djinti na Israel pa kai, distinu na sedu ngratu pa mi, anta n’
pa lantanda tambi manga delis na sufri (T.Dj.) -.
(N:T.) -. (DESTINADO). N.F. neol. distrai
distindi v., *perder a atenção; divertir.
v., *estender; esticar; dilatar. - Iran- (DISTRAIR). N.F. paroxítona. N.S.
segu distindi kurpu tudu riba di V.B.
kana, lebri mara si rabu (L.S.) -. distraidu
(DISTENDER). N.S. distindi pe; part., *não atento. (DISTRAÍDO).
distindi stera. N.S. V.B.
distindi pe distranha
coloc., *esticar os pés. (deriv. v., *ficar decepcionado; estar
DISTENDER OS PÉS). N.S. V.A. desiludido; duvidar. - Sinhor ka
distindi stera rispundil kil ora, ma nin ku kila i ka
coloc., *estender a esteira no lugar distranha, i kontinua pui fiansa na
do choro, como gesto ritual que Sinhor (L.S.) -. (deriv.
lembra a alma e a presença da ESTRANHAR). N.S. Português
pessoa falecida. - e tciga e distindi ESTRANHAR significa admirar-se,
stera, djintis ta bai fala mantenha na cujo equivalente é stranha:
kau di tcur (N.M.) -. (deriv. distranha, que traduz “ficar
DISTENDER A ESTEIRA). N.S. ant. decepcionado”, tem como
ialsa stera. equivalentes DES + ESTRANHAR.
distindidu distranhadu
part., *estendido; alargado. - un part., *que ficou decepcionado; que
lensolinhu branku distindidu na un está desiludido. (deriv.
kama molaflex di karton (F.M.) -. ESTRANHAR). N.S. V.A.
(DISTENDIDO). distranka
distingui v., *tirar a tranca a; abrir.
1.v.tr., *perceber as diferenças; (DESTRANCAR). N.S. V.B.
reconhecer. - i ka pudiba distingui distrason
elis, manera ke parsiba suma 1.n., *falta de atenção.
djemias berdaderus (L.S.) -. (DISTRACÇÃO).
(DISTINGUIR). 2.n., *divertimento. - Juventudi pudi
2.v.intr., *evidenciar-se; tornar-se nkontra lugar di se distrason (IN96) -
notável. (DISTINGUIR-SE). . (DISTRACÇÃO).
distinguidu distrata
adj., *separado; elegante. v.tr., *tratar por conta de outrem;
(DISTINTO). N.S. V.B. tratar documentação. (TRATAR).
distinson N.S. V.B., distrata tem como
1.n., *diferença. - El i bin pa salba equivalente TRATAR e não
tudu djintis sin distinson di rasa o DISTRATAR.
kor (L.S.) -. (DISTINÇÃO). distratadu
2.n., *mérito; honra. part., *tratado por conta de outrem.
distinu (TRATADO). N.S. V.B., distratadu
1.n., *direcção; fim; objectivo. - Taxi não mantem o significado do

132
equivalente DISTRATADO, mas o banditismu aumenta (IN96) -.
seu contrário TRATADO. (DESVIO). N.F. paroxítona.
distribuison dita
n., *fornecimento; entrega. - i na 1.v.intr., *estar colocado
dividu altura enton i na fasidu horizontalmente no chão; estar
distribuison di chavis (R95) -. deitado. - Familia bai e bai odjal i
(DISTRIBUIÇÃO). N.F. neol. dita ku korda na garganti, i muri tok i
distrui podri (N.M.) -. (deriv. DEITAR).
v., *arruinar; demolir; fazer 2.v.intr., *estender-se na cama ou
desaparecer. - Na selula virus ta no chão. - Lubu riba i ba dita, sol
distrui material jenetiku (R95) -. notiba dja (Ch.Mb.) -. (DEITAR-SE).
(DESTRUIR). N.F. oxítona. N.S. sin. N.S. DEITAR é hiperónimo de dita e
disfasi. de ditanda.
distruidu dita di kosta
part., *arruinado. (DESTRUÍDO). coloc., *negar; recusar. - Rapas
N.S. V.B., sin. disfasidu. garandi dita di kosta i nega
distruidur (Cecomes) -. (deriv. DEITAR-SE DE
n., *aquele que destrói; demolidor. COSTAS). N.S. V.M., sin. nega.
(DESTRUIDOR). N.S. V.B. ditadu 1
distruison part., *colocado horizontalmente;
n., *ruína; demolição. - Pa e ka deitado. - i odja Pis-kabalu ditadu
lansa kil ordi, ku sedu distruison di suma ki lebri konta (P.B.) -. (deriv.
pontu di Finete (R98) -. DITADO). N.S. DITADO é
(DESTRUIÇÃO). hiperónimo de ditadu e de
distubi ditandadu.
v., *tornar a beber; retomar a bebida ditadu 2
(deriv. DES+) . N.F. Mandinga n., *provérbio; sentença popular. -
“tùubi” que significa pedir perdão ou Ditadu i bardadi ku fala kuma un ta
converter-se . N.S. ant. tubi. sumia, utru ta kebra (N.T.) -.
disvantajen (DITADO). N.F. neol. N.S. sin. ditu.
1.n., *prejuízo. - Djumbai, n’ pensa ditadur
kuma i tene puntus ku mas vantajen n., *indivíduo que pretende impor a
di ki disvantajen (IN96) -. sua vontade aos outros; chefe de
(DESVANTAGEM). N.F. paroxítona. um governo absoluto. - un stilu di
N.S. ant. vantajen. mas puru ditadur di Afrika (R98) -.
2.n., *inferioridade. (DITADOR).
disvia ditadura
1.v.tr., *mudar a direcção ou a n., *regime político onde prevalece
posição de; subtrair um poder absoluto. - dentru di si
fraudulentamente. - Ora ki disvia ditadura i ten un politika agrikula ki
dinheru i ta ba ntergal na un iran fasi ki bunitu (IN96) -. (DITADURA).
(F.M.) -. (DESVIAR). N.F. N.F. neol. N.S. ant. dimokrasia.
paroxítona. ditalhadamenti
2.v.intr., *afastar-se; discordar. - Si adv., *com todos os pormenores ou
kansera bin, ki ora e ta disvia (N.T.) detalhes. - djintis ke ta sinta splika
-. (DESVIAR-SE). ditalhadamenti (IN96) -.
disviu (DETALHADAMENTE). N.F. neol.
n., *erro; mudança de direcção ou ditanda
de posição. - numeru di disviu 1.v.caus., *pôr horizontalmente;
aumenta na pais, numeru di colocar. - bu toma galinha bu

133
ditandal na grelia bu fika bu ta viral n.pl., - Kada bindidur kunsi si lugar,
pa ka i pudi kema (N.M.) -. si diritus i si diveris dianti di si
(DEITAR). kolegas (P.dosS.) -. (DEVERES).
2.v.caus., *levar para a cama. - Otca N.F. paroxítona, neol., vd. diver.
mininus durmi, lebri bai ditanda elis N.S. sin. diretu.
(L.S.) -. N.S. DEITAR é hiperónimo diversidadi
de ditanda e de dita; ditanda n., *diferença; variedade. - Palabra
arma. diversidadi biolojika i ta uzadu pa
ditanda arma mostra diversidadi di vida na tera
coloc., *depor as armas; aceitar o (R95) -. (DIVERSIDADE).
cessar-fogo; desistir da luta. - Nha diverson
kumisariu pulitiku fala pa n’ ditanda n., *recreio. - no na fasi un parki
arma, n’ falal n’ ka na ditanda (R98) publiku la, di diverson, pa kriansa
-. (deriv. DEITAR AS ARMAS). (R95) -. (DIVERSÃO). N.F. neol.
ditandadu N.S. sin. djugu.
part.caus., *metido na cama; diversu
colocado horizontalmente; posto. - 1.adj.pl., *diferente; discordante. - li
Bo bin djubi lugar nunde ki opinions i diversus (R95) -.
ditandadu nel (N.T.) -.(deriv. (DIVERSO). N.F. neol. N.S. sin.
DEITAR). N.S. DITADO é diferenti.
hiperónimo de ditandadu e de 2.adj.pl., *muitos; vários. - i na mata
ditadu. diversu numeru di limaria di floresta
ditu (IN96) -. (DIVERSOS). N.S. diversu
n., *máxima; provérbio. - bo na é hiperónimo de DIVERSO e
lembrantan e ditu ku fala: dutur, DIVERSOS; sin. tciu.
kura bu kabesa (N.T.) -. (DITO). divida
N.S. ditu é hiperónimo de DITO e n., - na 1991 divida isternu i seduba
de PROVÉRBIO; sin. ditadu. di 597 milions di dolar (P.dosS.) -.
divagar (DÍVIDA). N.F. proparoxítona, neol.,
adv., - No na pidi tambe kondutoris, vd. dibida.
ki ta sirkula na ki rua, pa e ianda dividendu
divagar, purke i ten djintis ku mora n., *o número que se divide pelo
la (R95) -. (DEVAGAR). N.F. neol., divisor. (DIVIDENDO). N.S. V.B.,
vd. dibagar. ant. divizur.
divagarozu dividi
adj., *vagaroso; preguiçoso; lento. - 1.v.tr., *separar; distribuir; repartir. -
ka bo sedu divagarozu na tarbadju Ami dividi ku bontadi nha mangu ku
(N.T.) -. (deriv. DEVAGAR). N.F. bo (Ceef) -. (DIVIDIR). N.F. neol.,
neol. N.S. sin. amonton. dibidi. N.S. sin. rapati.
divasta 2.v.tr., *desunir; pôr em discórdia. -
v., *destruir; arruinar. - ditadur ki E kustuma me kil manera di dividi
divasta tudu sistema ke pudi parsi pa rena (R96) -. N.S. sin. separa.
na es tera li (IN96) -. (DEVASTAR). 3.v.tr., *fazer uma das quatro
N.F. neol. N.S. sin. dana. operações aritméticas de base, a
diver divisão.
n., *obrigação. - I pui skola la purke i 4.v.intr., *separar-se; ramificar-se;
diver di Governu pui skola (MR98) -. divergir. - Si un familia dividi anti
(DEVER). N.F. neol. N.M. pl. delis, ki familia ka pudi nguenta
diveris. N.S. sin. diretu. (N.T.) -. (DIVIDIR-SE).
diveris divididu

134
part., *separado; desunido. - sin. brinka.
Karnaval di Guine pudi divididu na divirtidu
dus itapas: antis i dipus di tcigada di part., *alegre; distraído.
televizon (P.dosS.) -. (DIVIDIDO). (DIVERTIDO). N.S. V.B.
N.F. neol., dibididu. divirtimentu
dividu n., *passatempo; entretenimento. -
adj., *próprio; justo. - I pa tenta pui ninguin ka tudji divirtimentu (R97) -.
kusas na se dividu lugar (R95) -. (DIVERTIMENTO). N.F. neol. N.S.
(DEVIDO). N.F. neol. sin. brinkadera.
divina divison
adj.f., *que é relativo a Deus ou a 1.n., *discórdia; distribuição. - bo
uma divindade; sobrenatural. - toma sintidu ku kilis ku ta tisi divison
Maternidadi divina di Maria (L.Cat.) - (N.T.) -. (DIVISÃO). N.F. divizon.
. (DIVINA). N.F. neol. 2.n., *compartimento; departamento.
divinason 3.n., *uma das quatro operações
n., *interpretação do futuro; aritméticas de base, pela qual se
presságio; previsão; adivinha. - I ta acha quantas vezes um número
nganhaba manga di dinheru ku si está contido noutro.
divinason (N.T.) -. (DIVINIZAÇÃO; diviza
ADIVINHAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. n., *disponibilidades cambiais de um
bota sorti. estado; moeda estrangeira. - i fasi
divindadi kil troka di diviza (IN96) -. (DIVISA).
n., *natureza divina. - pa fasinu mati N.F. neol.
na si divindadi (L.Cat.) -. divizon
(DIVINDADE). N.F. neol. n., - i ten un divizon sosial ki ta
divinha 1 ditirminadu pa puder ikonomiku i
v., - divinha kin ki dau! (N.T.) -. sosiu-politiku (P.dosS.) -.
(ADIVINHAR). N.F. neol., vd. (DIVISÃO). N.F. neol., vd. divison.
dibinha 1. divizu
divinha 2 adj., *separado; dividido; em
n., - Purmeru fidju bin fala si mame discórdia. (DIVISO). N.F. neol. N.S.
kuma i na bai djuga divinha ku Djon V.B., sin. divididu.
(F.M.) -. (ADIVINHA). N.F. neol., vd. divizur
dibinha 2. n., *número pelo qual se divide
divirjensia outro chamado dividendo.
1.n., *discordância; desacordo. - (DIVISOR). N.S. V.B., ant.
Divirjensia ku n’ pudi ten ku kualker dividendu.
dirijenti, no na diskuti atraves di divolvi
dialogu (R95) -. (DIVERGÊNCIA). v., - i kuma gora, divolvin dinheru!
N.F. proparoxítona, neol. (R95) -. (DEVOLVER). N.F. neol.,
2.n., *separação progressiva de vd. divulvi.
duas linhas. divorsia
divirti v., *separar-se judicialmente. -
1.v.tr., *distrair; fazer rir; dar alegria. mindjor e kaba pa sipara
- Si i ten un festasinhu, binhu pudi ofisialmenti, o pa e kaba pa divorsia
uzadu pa divirti djintis (F.M.) -. (R95) -. (DIVORCIAR). N.F.
(DIVERTIR). N.F. neol., dibirti. proparoxítona, neol.
2.v.intr., *distrair-se; recrear-se. - divorsiu
velius pudi ba nkontra, e diskansa e n., *dissolução do casamento em
divirti (IN96) -. (DIVERTIR-SE). N.S. vida dos cônjuges. - i ka sta difinidu

135
pur lei kuma dipus di divorsiu i dizanimu (N.T.) -. (DESÂNIMO).
mame o pape ku dibi di fika ku N.F. proparoxítona, neol.
mininu (R95) -. (DIVÓRCIO). N.F. dizarma
proparoxítona, neol. N.S. sin. kaba v., *tirar as armas; tirar a armação. -
kasamenti. Si bu ka dizarma Sapo Fora, anta
divulga ami n’ na arma tambi nha guardas
v., *tornar público; propagar. - Pa e (F.J.) -. (DESARMAR).
divulga ideias ku valuris, pa un dizarmadu
tomada di konsiensia sosial (R95) -. part., *pessoa que não tem arma;
(DIVULGAR). N.F. neol. sem armação. - Tudu djintis
divulgadu dizarmadu, nin manduku nin pedra
part., *tornado público; propagado. - bu ka pudi tene (F.J.) -.
e ka misti pa se nomi i divulgadu (DESARMADO).
(R98) -. (DIVULGADO). N.F. neol. dizastri
N.S. sin. faladu. 1.n., *sinistro; desgraça.
divulgason (DESASTRE). N.F. neol.
n., *difusão; propagação. - Kiriol 2.n., *acidente de viatura. - Si bu
pudi uzadu na tarbadju di rispita es sinalis, i ta ivitadu gravis
divulgason tekniku (Dea) -. disastri ki ta pupadu vidas (R95) -.
(DIVULGAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. karu foga.
divulvi Dizembru
v.tr., *restituir. (DEVOLVER). N.F. n., *duodécimo e último mês do
divolvi. N.S. V.B. calendário gregoriano. - dia trinta di
divulvidu Dizembru pamanha (R95) -.
part., *volvido; restituído. (DEZEMBRO).
(DEVOLVIDO). N.S. V.B. dizena
dizanima quant., *numeral colectivo que
1.v.tr., *desencorajar; fazer perder o designa um grupo de dez. - kolera
ânimo. - kil la ka dizanima mata dja vida di dizena di no parenti
populason (C.P.) -. (DESANIMAR). (IN96) -. (DEZENA). N.F. neol.
N.F. neol. N.S. sin. diskoradja. dizenha
2.v.intr., *perder o ânimo ou a v., *fazer o desenho de; imaginar;
coragem. - djudanu nguenta tudu projectar. - Abraon na peraba kil
kansera sin dizanima (L.Cat.) -. prasa ki Deus dizenha (N.T.) -.
(DESANIMAR-SE). (DESENHAR). N.F. neol.
dizafina dizenhadur
v., *fazer perder a afinação; n., *pessoa que faz desenhos ou
desacordar. (DESAFINAR). N.S. planos. (DESENHADOR). N.S. V.B.
V.B. dizenhu
dizafinadu 1.n., *representação gráfica de
part., *que não está entoado. objectos. - Skribi, bu manda
(DESAFINADO). N.F. neol. N.S. kontanu, o fasi dizenhu ku si storia,
V.B., ant. afinadu. bu mandanu (M.M.) -. (DESENHO).
dizanimadu 2.n., *plano; projecto. - Vinda di
part., *descorajado; que perdeu o Renu di Deus i dizenhu fundamental
ânimo. - Asin no ka ta fika ki Deus tene riba di mundu i riba di
dizanimadu (N.T.) -. kadakin di nos (L.S.) -.
(DESANIMADO). N.F. neol. 3.n., *disciplina escolar. - No ten
dizanimu matimatika, fizika, dizenhu (J.S.) -.
n., *abatimento. - speransa ka ta tisi dizerta

136
v.tr., *abandonar. - Utru badjudas e (DESENGODAR). N.S. V.B.
dizerta di kaza di se familia e bai dizinkoradja
fika na kaza di se kolegas, pabia se v., *fazer perder a coragem;
papes ku se mames ta konsidja elis, desanimar. - Dizinkoradja teknikus
e ka misti obi (N.M.) -. (DISERTAR). pa e bai la: manga di elis ta
dizertadur mandadu e pirfiri e sai di Ministeriu
n., *soldado que abandona o serviço di Saudi e fika fora (IN96) -.
militar; pessoa que abandona os (DESENCORAJAR). N.F.
próprios compromissos; desertor. proparoxítona, neol., vd.
(deriv. DESERTAR). N.F. neol. N.S. diskoradja.
V.B. dizintindi
dizertifikason 1.v.tr., *não entender.
n., *processo pelo qual uma região (DESENTENDER).
se torna árida, com pouca 2.v.intr., *entrar em conflito. - i
vegetação, quase como um deserto. dizintindi kompletamenti ku tudu
- No na kecha di dizertifikason, falta djintis pabia di kuma i ten roson,
di tcuba: na bu opinion ke ki pirsis dentru di rispitu di dimokrasia, ku el
fasi pa muda e situason? (R95) -. nunka i ka tciga di rispita (R98) -.
(DESERTIFICAÇÃO). N.F. neol. (DESENTENDER-SE).
dizertu 1 dizinvolvi
n., *região natural que pela falta de 1.v.tr., *incrementar; aumentar. - Bu
água não apresenta praticamente sibi kuma mininu ki ka ta kum diritu
vegetação. - Tambi matu na kirsi ka pudi dizinvolvi si djiresa? (L.S.) -.
tciu, dizertu na kuri (M.M.) -. (DESENVOLVER). N.F. disinbolbi.
(DESERTO). 2.v. pron., *crescer; progredir. -
dizertu 2 Konformu siensia ku teknika
adj., *diz-se de uma região árida; dizinvolvi, asin tambi ku omis na
desértico. - No na kaba ku fika ku un torkia se manera di komporta (R95)
tera dizertu pus (IN96) -. (deriv. -. (DESENVOLVER-SE). N.S. sin.
DESERTO). kumpu tera.
dizigualdadi dizinvolvidu
n., *diferença de direitos e de nível part., *explicado; progredido;
socioeconómico entre os membros aumentado. - Es asuntu dibi di
de uma sociedade ou entre dizinvolvidu diritu (L.Cat.) -.
entidades. - No fala pa kuridji (DESENVOLVIDO).
dizigualdadi entri rijons (R95) -. dizinvolvimentu
(DESIGUALDADE). N.S. ant. n., *crescimento; progresso. - i ten
igualdadi. projetu bon ku ta pruduzi
dizimpregu dizinvolvimentu, tambi i ten projetu
n., *falta de emprego; estado de mau ku mas ta kansa djintis di ki
desempregado. - I ten un garandi djuda elis (Igr.I.) -.
numeru di dizimpregu (IN96) -. (DESENVOLVIMENTO). N.S. sin.
(DESEMPREGO). N.F. neol. krisimentu; sin. prugresu.
dizinforma dizisti
v., *informar erradamente. - i bon pa 1.v.prep., *abandonar
djintis prukura informa ke ba ta voluntariamente; renunciar. - no na
dizinforma (R95) -. fala elis pa e dizisti de ideia (R98) -.
(DESINFORMAR). N.F. neol. (DESISTIR DE). N.F. neol.
dizingoda 2.v.intr., *ceder; abster-se. - Anos i
v.tr., *tirar a ilusão; desiludir. era trinta i un, ma i bin dizisti dus

137
(IN96) -. (DESISTIR). N.S. sin. multiplika.
dizokupa dobra mon
1.v.tr., *tirar a ocupação ou o coloc., *cruzar os braços. (deriv.
assédio; sair do lugar antes DOBRAR AS MÃOS). N.S. V.A.
ocupado. - e ta forsa elis pa e dobrada
dizokupa sidadi (R95) -. n., *cozinhado feito com o estômago
(DESOCUPAR). de bovinos. (DOBRADA). N.F. neol.
2.v.intr., *desempregar-se. N.S. V.B.
(DESOCUPAR-SE). dobradisa
dizora n., *charneira de porta, de janela ou
v., - I panhan la djanan i forkan i de abas de mesa. (DOBRADIÇA).
dizoran (IN96) -. (DESONRAR). N.S. V.B.
N.F. vd. disonra 1. dobradu
dizorienta 1.part., *duplicado; multiplicado por
1.v.intr., *perder o rumo; atrapalhar- dois. - Kil multa ke ta paga ku ta
se. - prumeru momentu Cabral muri, dobradu (R95) -. (DOBRADO).
n’ dizorienta, n’ misti likida nha 2.part., *curvado. - Kana seku ka ta
kabesa na kil altura (C.P.) -. dobradu (L.A.) -.
(DESORIENTAR-SE). dobranta
2.v.tr., *fazer perder o rumo; v.caus., *fazer dobrar; fazer curvar.
desviar. (DESORIENTAR). (deriv. DOBRAR). N.S. V.B.
do dobru
n., *primeira nota da escala musical. quant., *número multiplicativo. -
(DO). N.S. V.B. Sugundu turnu fasidu pabia
doa kandidatu di PAIGC ka konsigui
v.tr., *oferecer. (DOAR). N.F. neol. tene mas di dobru di soma di votus
N.S. V.B. di utrus kandidatus (P.dosS.) -.
dobra 1 (DOBRO). N.F. neol. N.S. sin. dus
1.v.tr., *enrolar; colocar uma metade bias.
sobre a outra; curvar. - nha mame dogola
bai padin na matu; i toman i dobran v., *cortar o pescoço ou a cabeça;
na ratadju i ditandan (T.M.) -. decapitar. - I manda dogola Djon na
(DOBRAR). N.S. dobra mon. kalabus (N.T.) -. (DEGOLAR). N.F.
2.v.tr., *fazer pregas num vestido; proparoxítona. N.S. sin. sapa
vincar. N.S. sin. vinka. kabesa.
3.v., *duplicar; multiplicar por dois. - dogoladu
Taguada di dobra kantu bias part., *decapitado. - N’ odja almas di
(Cenfa) -. N.S. dobra kantu bias. kilis ku dogoladu (N.T.) -.
4.v.intr., *inclinar-se; curvar-se. - I (DEGOLADO).
farta tok i ka pudi nin dobra (A.P.) -. dogoladur
(DOBRAR-SE). n., *pessoa que mata, cortando o
dobra 2 pescoço ou a garganta.
1.n, *prega de um vestido; vinco. (DEGOLADOR). N.S. V.B.
(DOBRA). N.S. V.B., sin. vinku. doka
2.n., *curva. n., *estaleiro naval. (DOCA). N.F.
dobra kantu bias neol. N.S. V.B., sin. istaleru-naval.
coloc., * efectuar a operação de dokumentu
multiplicação; multiplicar. - Taguada n., - Runion na kaba son, Ntori toma
di dobra kantu bias (Cenfa) -. (deriv. dokumentu na mon di Nhu Barsina
DOBRAR QUANTAS VIAGENS). pa leba radiu (M.J.) -.

138
(DOCUMENTO). N.F. neol., vd. sanitariu, i mas na dominiu di
dukumentu. idukason (R95) -. (DOMÍNIO). N.F.
dolar proparoxítona, neol.
1.n., *unidade monetária dos don 1
Estados Unidos da América. - n., *donativo; dádiva. - Bida i un don
Manda dinheru, vinti dolar (R95) -. di Deus (L.S.) -. (DOM). N.S. sin.
(DÓLAR). N.F. paroxítona. oferta.
2.n., *unidade monetária de vários don 2
países. n., *luto; nojo. - Mindjer garandi
doli karga si don i fitca porta i fitca
n., *tipo de jogo de meninos, djanela (C.S.) -. (DÓ). N.S. karga
normalmente na areia da praia, por don; lebia don; mara don.
meio de sementes de cor vermelha dona
e preta. - n’ mistiba sina doli (J.L.R.) n., *avô; avó; sogro; tio avô; tia avó;
-. senhora. - Mindjer kazadu i dona di
domestika si kaza (Igr.I.) - N’ ta obi tambe na
n.f., *pessoa de sexo feminino que boka di nha donas (T.M.) -. (DONA).
faz trabalhos caseiros. - ami i N.M. pl. donas. N.S. dona indica os
domestika (IN96) -. (DOMÉSTICA). avós e também os tios avôs e as
N.F. proparoxítona,neol. tias-avós; donakasa; dona di kasa.
domestiku dona di kasa
1.adj., *caseiro; familiar. - n., - Mindjer ieraba tambe dona di
partisipason di omi ku di mindjer na kasa ke moraba nel (L.S.) -. (DONA
pe di igualdadi na kriason di mininus DA CASA). N.F. neol. vd.
ku tarbadjus domestikus (R95) -. donakasa. N.M. lexia complexa.
(DOMÉSTICO). N.F. proparoxítona, donakasa
neol. n., *a primeira mulher de um marido
2.adj., *diz-se de um animal criado polígamo; a mulher mais influente e
em casa. que manda em casa. - Si bu misti
domina obi pasada di badjudesa di bu
1.v.tr., *ter influência sobre; ter mame, suta fidju di donakasa (T.M.)
poder sobre. - domina no inklinason -. (DONA DA CASA). N.F. dona di
pa mal (L.CaT.) -. (DOMINAR). N.F. kasa.
neol. dona-kumbosa
2.v.tr., *ter capacidade; conhecer. - n., *diz-se da mãe do marido; sogra;
garandi masa di populason ka ta nome dado à sogra com
domina Purtuguis (MR98) -. comportamento pouco respeitoso
dominadu para com o genro. - Agora sedu
part., *influenciado. - Ultimus anus dona-kumbosa, kila tambe i un kusa
di Naser dominadu p dirota militar di ku ta rebenta dus kazadus (IN96) -.
67 (R95) -. (DOMINADO). N.F. neol. (deriv. DONA + COMBORÇA). N.M.
dominason lexia composta.
n., *soberania; domínio. - kinhentus i dondon
vinti oitu anu bas di dominason di n., *tambor de tamanho mais
kolon portuguis (R98) -. pequeno. - Matcu na toka dondon -.
(DOMINAÇÃO). N.F. neol. N.F. oxítona. N.S. V.A.
dominiu doneti
n., *âmbito; área; campo de acção. - n., *doce pequeno e redondo, com
i ka muitu notoriu intervenson di um buraco no meio. - Biderus di
igreja musulmanu na dominiu kuskus, panket, doneti, bulu, pastel:

139
e ta kumpra forinha trigu ku asukar part., *ficado livre de interdição ou
azeiti ku utru kusa, e ta lanta sedu e tabu. - ora ki Kamabi na dosadu,
fasil e bai bindi na fera (N.M.) -. garandis ta bai ku elis (F.M.) -.
(DONETE). (ADOÇADO). N.S. ant. malgosadu.
dongri dotora
n., *tecido de algodão muito n.f., *pessoa com graus
resistente; calças de ganga azuis; académicos; médica. - Dotora
ganga. N.S. V.B. diskulpan, n’ kuda bu odja, e ku
dons manda n’ fala i ka gravi (R95) -.
n.pl., *donativos; a graça do Espírito (DOUTORA). N.F. vd. dutur.
Santo. - bo buska ku mpenhu dons dotrina
di Spiritu (N.T.) -. (DONS). n., *conjunto de princípios que
dos 1 regem um sistema político, religioso
n., *preparado de culinária com ou filosófico. - Dotrina di rijimi
açúcar ou mel como ingredientes ilaboradu progresivamenti (R95) -.
principais. - Purblema sta mas na (DOUTRINA). N.F. dutrina.
latarias, dosis, pastas di dinti, dozi
produtus di limpesa i mesinhus quant., *número cardinal. - dozi mis
(P.dosS.) -. (DOCE). N.M. pl. dosis. ta fasi un anu -. (DOZE). N.F. des
N.S. sin. bulu. ku dus.
dos 2 dragon
1.adj., *agradável; delicado; n., *animal lendário com cauda de
adoçado; açucarado. - Bu ten ke serpente, garras de leão e asas de
tene fala dos, pa kombersa dritu águia; animal simbólico do último
(R98) -. (DOCE). N.S. dos tcep; livro da Bíblia, o Apocalipse. -
siti-dos; ant. malgos. Dragon pasanta pa el si puder ku si
2.adj., *diz-se da água não salgada. tronu ku si garandi otridadi (N.T.) -.
- Manga di djintis e ta buska si iagu (DRAGÃO).
na kobon di iagu o rius di iagu dos dritu
(Igr.I.) -. adv., - i ta papia dritu dimas (R77) -.
3.adj., *que não tem o sal suficiente; (DIREITO). N.F. vd. diritu 2.
sem sabor ou insípido droga
dos tcep n., *substância química;
superl., *que tem falta de sal. (deriv. estupefaciente; excitante. - Djerason
DOCE). N.F. vd. tcep. N.S. V.A. ka misti profison, ai droga bin,
dosa nunde ki sai satanas o es duensa
1.v., *expurgar do amargo ou (J.D.) -. (DROGA).
salgado; suavizar; curtir as du [-du]
sementes de tarrafe. - dosa tarafi -. suf.v.pass., *sufixo acrescentado
(ADOÇAR). N.S. V.A., dosa kara. aos verbos transitivos ou causativos
2.v., *libertar de interdição ou tabu. na forma do passivo. - purguntadu -
N.S. ant. malgosa. djustandadu -. (-DO). N.M. Na forma
dosa kara do passivo normalmente o agente
coloc., *tomar um ar mais não é expresso: a construção
descontraído ou indiferente; sintáctica com a preposição pa/par
manifestar ausência de deve ser considerada como
sentimentos. - Padidas dosa kara e influência recente da língua
na sukuta (M.J.) -. (deriv. ADOÇAR portuguesa.
A CARA). duadu
dosadu part., *oferecido. (DOADO). - i bens

140
duadu o enton bens ku oferesidu mal; enfermidade. - Kal koldadi di
(R95) -.N.F. neol. duensa ki tenel? (R96) -.
duadur (DOENÇA). N.S. duensa di pedra.
n., *dador; países financiadores; duensa di pe moli
parceiros financiadores. - i kilis ke te n., *paralisia infantil; poliomielite.
li e tcomadu duaduris, gosi i faladu (deriv. DOENÇA DE PÉ MOLE).
kuma no dibi di tcoma elis parserus N.S. V.M.
di dizinvolvimentu (MR98) -. duensa di pedra
(DOADOR). N.F. neol. N.M. pl. n., *amigdalite. (deriv. DOENÇA DE
duaduris. PEDRA). N.M. lexia complexa. N.S.
duason V.B.
n., *oferta; presente. (DOAÇÃO). duensa di pitu
N.F. neol. N.S. V.A. n., *tuberculose. (DOENÇA DE
dubason PEITO). N.M. lexia complexa. N.S.
n., *estrumação; adubamento. V.B.
(ADUBAÇÃO). N.F. adubason. N.S. duensa di santcu
V.B. n., *tétano. (deriv. DOENÇA). N.M.
dubi lexia complexa. N.S. V.M., sin.
n., *tijolo de barro seco ao ar. - Pa tetanu.
kumpu dubi, bu pirsisa di lama duensa di sonu
(Igr.I.) -. (ADOBE; ADOBO). N.F. n., *doença transmitida pela mosca
adubi. tsé-tsé e caracterizada por febres e
dubria letargia progressiva;
v., *arranjar-se; desenrascar-se. - I tripanossomíase. (DOENÇA DO
ten djintis ki ta dubria na manga di SONO). N.M. lexia complexa. N.S.
kusas (L.S.) -. N.F. Francês “se V.B.
débrouiller” que significa safar-se; duensi
proparoxítona. N.S. sin. dadji. v.intr., *cair doente; enfermar. - Otca
dubu ki duensi i ta bai ospital (N.M.) -.
n., *produto que ajuda o terreno a (ADOECER).
produzir mais. - i dubu gora, bo ta duenti
pul? -. (ADUBO). N.F. adubu. 1.adj., *enfermo; fraco. - Otca i bin
dudesa ferias di Paskua, i bin odjan duenti
n., *loucura. - E ta fala no dudu, i ta (N.M.) -. (DOENTE).
kontra nada di dudesa ka tenenu 2.n., *pessoa enferma. - duenti ka ta
(N.T.) -. (DOIDICE). N.S. sin. atindidu dritu ku karinhu (N.M.) -.
lukisa. dufuntu 1
dudisi n., *cadáver de uma pessoa; morto.
v.caus., *enlouquecer; perder o - Nunka dufuntu ka ta kuri di si koba
juízo. - Suma padida nobu,katcur di mortu (L.A.) -. (DEFUNTO). N.F.
katcur padida ki dudisi ku mparia difuntu 1. N.S. sin. kadaver; sin.
tarantu (F.S.) -. (ENDOIDECER). mortu 1.
N.F. proparoxítona. dufuntu 2
dudu n., *nas cerimónias das mulheres
adj., *diz-se de alguém que perdeu Bijagós designa a alma de um
a razão; que tem comportamento jovem morto antes da iniciação que
fora do normal. - anta abo, bu dudu torna a visitar a terra entrando no
nan? (N.M.) -. (DOIDO). corpo de uma pessoa de sexo
duensa feminino; mulher bijagó durante as
n., *alteração no estado da saúde; cerimónias do defunto. - Anos

141
lambes, dufuntu bin lebanu pa matu n., *proprietário; senhorio;
e fasi tris dia na matu e tisinu mas responsável. - Ala dunu di kasa
pa kasa (N.M.) -. N.F. difuntu 2. tciga, gosi son pa no kuri no sugundi
dugunha na ntudju (Ch.Mb.) -. (DONO;
1.v.tr., *tirar a palha do arroz no DONA). N.F. dun. N.S. si dunu.
almofariz até ficar o grau com a dupuni
casca; debulhar. - Sai na pilon bu 1.v., *dobrar ou embrulhar. - Dupuni
kai na balei, mindjor bu manti na djornal bas di sabaku -. N.F.
dugunha (J.D.) -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
proparoxítona. 2.v., *diz-se do cão que põe o rabo
2.v.tr., *tirar a casca do arroz até entre as pernas. - Katcur dupuni si
ficar o grão com o farelo. rabu -.
duki dur
n., *carta de jogo. (DUQUE). N.S. 1.n., *sofrimento físico; sensação
V.B. desagradável; doença. - E koldadi
dukuli baguitc dur ta panhadu son na relason
coloc., *tirar as folhas da planta sexual (Cecomes) -. (DOR). N.S.
baguiche ou rosela para fazer dur di kutuvelu; dur di pontada.
esparregado. N.F. proparoxítona. 2.n., *compaixão. - N’ ten dur delis
N.S. V.A. n’ karga elis n’ tisi te li, n’ bai pa riba
dukumentu gosi e misti kumen (A.P.) -. N.S. sin.
n., *certificado; escrito que serve de pena 3.
prova. - I toma si dukumentu; Nhu dur di kutuvelu
Kaitanu kontenti tok i na nhinhi n., *ciúmes; inveja. - Disa manda
suma tulu (M.M.) -. (DOCUMENTO). boka bu tarbadja, dur di kutuvelu di
N.F. dokumentu. ladu, bu sorti i bu sorti, nha sorti i
dumbo nha sorti tambe (Dj.) -. (DOR DE
n., *amuleto; talismã. - Anta i bali COTOVELO). N.M. lexia complexa.
pena uza dumbo? (L.S.) -. N.S. sin. N.S. sin. siumi.
dala. dur di pontada
dumingu n., *dor agudo no peito e nas
n., - Aos i dumingu, i na bisti si panu costelas, geralmente causado por
bunitu (J.L.R.) -. (DOMINGO). N.F. uma bronquite ou outra inflamação
vd. dimingu. dos pulmões; pontada. - dur di
dun pontada, dur di bichiga, tudu n’ ta
n., - Dun di boka ka ta pirdi ku kura kila (IN99) -. (deriv. DOR DE
kaminhu (L.A.) -. (DONO). N.F. vd. PONTADA). N.M. lexia complexa.
dunu. dur [-dur]
dundun suf.nom., *sufixo que entra na
n., *tambor. - I bin kumpu i fora formação de substantivos,
dundun tudu i djunta mininu manga exprimindo a ideia de agente e
del e na bai, e na toka na kaminhu profissão. - tarbadjadur - badjadur -
(N.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga piladur - bindidur - labradur -
“dùndun” que designa o grande pekadur - lutadur - kobadur -
tambor. montiadur - garbatadur - ndjutidur -.
dungut (-DOR). N.M. sufixo de verbos.
n., *pedaço de tronco ou de raiz. dura
N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. v., *resistir; persistir. - Mbon, mas o
mungut. menus kantu tempu ke Sida pudi
dunu dura na pekadur? (R95) -.

142
(DURAR). part., *enrijado. (ENDURECIDO).
duranti N.S. V.B.
con., *locução prepositiva que indica durmi
[ideia de duração]; no espaço de. - I v., *pegar no sono; descansar. - bo
pui nhambi mas na sol duranti un kume, bo durmi, mandrugada na
sumana pa i pudi seku diritu (N.M.) - prumeru galu bo lanta (C.P.) -.
. (DURANTE). N.F. neol. (DORMIR).
durason durminti
n., *tempo entre o começo e o fim v.caus., *fazer dormir; adormecer. -
de uma acção. - Karnaval ta bin kada fulgu di bu pitu i un fala sabi ku
tciga gora pa tene durason di kuatru ta durmintin alma (T.Tc.) -. (deriv.
dias (A.C.) -. (DURAÇÃO). DORMIR).
durba duru
1.v.tr., *deitar por terra; destruir. - 1.adj., *rijo; sólido. - bu pui iagu ki
Ora ku bu na durba po, bo ta toma na djusta laba tceben pa i duru
kudadi, pabia, ora ki na kai, i ta (N.M.) -. (DURO). N.S. sin. risu.
kebra ki posinhus ku sta bas del 2.adj., *difícil; forte. - Es luta i un luta
(L.A.) -. (DERRUBAR; DERRIBAR). duru, sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -.
2.v.tr., *destituir; deitar abaixo. - dus
ambisiozus ku durba puder (R98) -. quant., *número cardinal. - n’ tene
3.v.intr., *diz-se do ataque nha dus fidjus (C.V.)- e gueria-
epiléptico, enquanto é como se a gueria ku el elis dus (R95) -. (DOIS;
pessoa perder o uso normal da sua DUAS). N.S di dus.
cabeça. - mesinhu di kura dur di dutrina
kabesa, e djinti ke kabesa durba sin, n., - Si alguin sina utru dutrina, si
i ta da ataki, i sta na kuru di un pis ki dunu sta intcadu di orguliu, i ka sibi
sta na iagu (IN99) -. (DERRUBAR- nada (N.T.) -. (DOUTRINA). N.F. vd.
SE). N.S. durba-kabesa. dotrina.
durba-kabesa dutur
n., *ataque epiléptico; epilepsia. 1.n., *pessoa que recebeu um grau
(deriv. DERRUBE DA CABEÇA). máximo de uma universidade. -
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. Tcernu i dutur, ikonomia ki i fasi
epilepsia; mal di volta. (R95) -. (DOUTOR). N.S. Como
durbadu apelativo, escreve-se “doutor” por
part., *destituído; destruído. - kil ku extenso, quando se trata de alguém
firma dianti di no Deus pa akusa no doutorado por uma universidade, e
ermons di noti ku di dia, i durbadu “dr.” quando se trata de alguém
dja (N.T.) -. (DERRUBADO; licenciado.
DERRIBADO). 2.n., *médico. - es dutur, ke ku no
duresa ten pa dal, i bianda na bariga pa i
1.n., *firmeza; rigor. - i ka ta sedu kume i farta i kaba (C.P.) -. N.S. sin.
pirsis pa n’ trata bos ku duresa mediku.
(N.T.) -. (DUREZA). duvida 1
2.n., *resistência de um mineral. v., *suspeitar; desconfiar. - I ngana
durisi omi, omi kunsa na duvida di Deus
v.caus., *tornar duro; enrijar; tornar (L.S.) -. (DUVIDAR). N.F.
insensível. - ka bo durisi bo korson proparoxítona.
(N.T.) -. (ENDURECER). N.F. duvida 2
proparoxítona. N.S. sin. vida risu. n., *incerteza; hesitação. - kil ora n’
durisidu fika ku duvida, n’ fala mbe!, kila i Jo

143
o i un fantasma? (N.M.) -.
(DÚVIDA). N.F. proparoxítona.
duvidozu DJ, dj
adj., *incerto; hesitante. - ka bu sedu *Quinta letra dupla ou grafema do
duvidozu, ma sedu krenti (N.T.) -. alfabeto que representa o fonema
(DUVIDOSO). N.F. neol. [africada sonora pré-palatal]. N.S.
duzentus Em muitas palavras derivadas do
quant., *número cardinal. - ami Português o som [dj] substitui o som
duzentus milion ke n’ na buska la [j] do equivalente da língua
(IN96) -. (DUZENTOS). portuguesa: dja (JÁ).
duzia dja
n., *numeral colectivo que designa adv., *advérbio de tempo que indica
um grupo de doze. (DÚZIA). N.F. [imediatamente]; agora mesmo;
proparoxítona, neol. N.S. V.B. previamente. - Mankara rinkadu dja,
kebur di arus pertu dja (J.L.R.) -
Lion panha dja raiba sin, i suta na
mesa bang! (T.M.) -. (JÁ). N.M. na
forma negativa dja é substituído por
inda.
djadar
n., *espécie de esponja vegetal;
pepino-de-papagaio; esfrega pratos.
N.F. oxítona. N.S. V.B., n.v. “Luffa
cylindrica”.
djadjua
n., *sujidade em forma de pedrinhas
que se encontram no arroz. -
Nhelen i kansadu kudji, pabia di ki
djadjuas ki ta tene ku ki pedrinhas
branku (R95) -. N.F. paroxítona.
djafal
n., *variedade de peixe da família
dos Clupeídeos; espécie de
arenque, famosa pelas numerosas
espinhas; galucha. (JAFAL). N.S.
V.B., n.v. “Ethmalosa fimbriata”.
djaga-djaga
n., *planta arbustiva da família das
Euforbiáceas; rícino. N.S. V.B., n.v.
“Ricinus communis”.
djagasi
1.v.tr., *misturar; mesclar. - Un
mindjer toma fermentu, i djagasil ku
tris midida di forinha (N.T.) -. N.F.
proparoxítona; djakasi.
2.v.intr., *juntar-se; amalgamar-se. -
Barudju manga del, djintis ta djagasi
ku n’utru, tcerus di tudu koldadi
(P.dosS.) -.
djagasidu

144
1.part., *misturado; amalgamado. - bu na seta pa i fidiu (L.A.) -.
tcuba di djelu ku fugu djagasidu ku (JACATÚ). N.F. Guin., oxítona;
sangui darmadu riba di tera (N.T.) -. djagatu. N.S. n.v. “Solanum
2.n., *diz-se de um filho de indicum”.
casamento inter-étnico. djaketi
djagatu n., *casaco de homem que chega à
n., - i kil malgosura di djagatu (H.M.) cintura. - Kasaku di skamas, kusidu
-. (JACATÚ). N.F. Guin., oxítona, suma djaketi di kuru (Igr.I.) -.
vd. djakatu. (JAQUETA).
djagra Djalofo
1.n., *linhagem mais importante; clã n., *termo comum para indicar os
que exerce o poder sobre uma membros do povo Jalofo ou Wolof,
região. (JAGRA). N.F. Guin. pertencente ao grupo linguístico
2.n., * membro da família do régulo; Norte do Senegal, da subfamília
aristocrata. - Kal dia ki djagra foga Oeste-atlântica. (JALOFO). N.S.
na kambletc? (Ceci) -. V.A.
djaka 1 djalonka 1
n., *fruto da jaqueira, planta da n., *erva medicinal. N.S. V.B., n.v.
família das Moráceas, cujas “Eleusina indica”.
sementes, quando fervidas, são Djalonka 2
comestíveis. (JACA). N.S. V.B., n.v. n., *termo para indicar os membros
“Arocarpus heterophyllus”. do povo Sosso, do grupo linguístico
djaka 2 Mande Fu; Sosso. - n’ ta disdja
n., *prostituta. (deriv. MANJACA). lagua suma Djalonka di kaminhu, pa
N.F. Mandinga “tcaka” que significa n’ sedu mininu na bu ragas (N.Me.) -
prostituta. N.S. V.A.; alguns dizem . (JALONCA). N.S. sin. Susu.
que djaka deriva do termo djamba
“manjaca”, pelo facto de muitas n., *ave muito pequena com bico
daquelas raparigas serem de rosa, grosso e curto. - Nta sinku
origem manjaca; sin. puta. djamba ka ta bindidu pa dus silin?
Djakanka (N.T.) -. N.S. n.v. “Troglodytes
n., *termo comum para indicar os troglodytes”.
membros do povo Jacanca, djambadon
pertencente ao grupo linguístico n., *baile de fanado ou de
Mande Tan ou do Norte, da cerimónias de iniciação; dança ao
subfamília Mande. (JACANCA). ritmo de vários tambores. - i kin un
N.S. V.A. toku di djambadon o di tina, i kil un
djakaré badju di kusunde o di ngumbe
n., *réptil da família dos Crodilídeos; (H.M.) -. N.F. Mandinga “jàmbadon”
caimão. (JACARÉ). N.S. V.B. que significa baile em ocasião da
djakasi circuncisão.
v., - mindjeris ku omis e djakasi pa djambakus
bin pidi mas pas (R98) -. N.F. n., *curandeiro; adivinho. - E kontra
proparoxítona, vd. djagasi. ku un djambakus djudeu ku
djakatu tcomadu Bar-Jesus, ku findji sedu
n., *beringela africana; legume de profeta (N.T.) -. N.F. oxítona;
sabor amargo, muito usado na Banhum “djambakos” que designa o
culinária da Guiné-Bissau como curandeiro ou o adivinho. N.S. sin.
ingrediente em vários tipos de kuranderu.
pratos. - Si bu misti fidju di djakatu, djambakusindadi

145
1.n., *a maneira de ser dos badja (N.M.) -. N.F. Mandinga
curandeiros, considerados “jàmun”, que significa louvar
injustamente como facinorosos por alguém, exaltando a sua
alguma literatura. - e ka ripindi pa e ascendência.
disa mata, nin pa disa se djamudur
djambakusindadi, nin se vida susu, n., *pessoa que canta a origem de
nin se furta (N.T.) -. um clã; pessoa que exalta os feitos.
2.n., *arte de adivinhar; profissão de - Nhu ta odja, i bon djamudur ku sta
curar por meio da medicina la na kil radiu la (R98) -. N.F.
tradicional. N.F. Banhum Mandinga “jàmun”.
“djambakos”. djanan
djambaran adv., *advérbio de tempo que indica
n., *variedade de arroz com grãos [agora mesmo]; agora; neste
grossos. - Tcintcor botan padja di momento; desde já. - E kamba
paranu, n’ uli djambaran (R.N.) -. djanan na kanua i fika la (T.M.) - E
N.S. n.v. “Oriza sativa”. disa djanan se ridia e bai ku el
djambatutu (N.T.) -. (JÁ). N.F. oxítona.
n., *espécie de pombo pequeno, de djanela
cor castanha e insectívoro, cujo n., *abertura praticada na parede de
canto serviu para criar a um edifício, normalmente revestida
onomatopeia tu-tu. - Djambatutu de caixilhos de madeira ou de
pupa tu-tu-tu na metadi di padja alumínio, às vezes com persiana ou
(T.M.) -. (JAMBATUTU). N.F. Guin., estore na parte exterior e cortinados
Mandinga “jàmbatuutuu” que na parte interior. - Pumba salta i
designa uma espécie de pombo. sinta na djanela, i na kanta son
N.S. n.v. “Scotornis climacurus”. (T.M.) -. (JANELA).
djambo djanfa 1
1.n., *tipo de planta, cujas folhas v., *fazer práticas mágicas com o
são comestíveis. (JAMBO). - Na objectivo de danificar ou causar
fera n’ odja manga di djambo -. N.F. azar a outrem; tramar; trair. - alguin
oxítona, Guin.; Mandinga “jámba” djanfan -. N.F. Mandinga “jànfaa”,
que significa folha. N.S. V.A., n.v. que significa tramar ou conspirar.
“Wulffia stenoglossa”. N.S. V.A.
2.n., *esparregado de folhas de djanfa 2
jambo ou de batata-doce ou de n., *prática mágica com o objectivo
mandioca. de danificar alguém; trama; traição.
djamborere - bu fasi alguin djanfa, Deus na
n., *pirilampo; luze-cu. - Djamborere danau (R98) -. N.F. Mandinga
sindi tris bias i tciga tabanka (L.S.) -. “jànfaa”.
N.S. sin. nhamberere. djanfadu
djambuta part., *alguém com praga ou
n., *calçado velho e de tamanho maldição. N.S. V.B.
grande. - Bida iogoli ku bo, suma pe djangada
na djambuta di difuntu (T.Tc.) -. n., *armação para transporte sobre
djamu a água; tipo de barco que faz
v.tr., *louvar; exaltar; acompanhar ligação entre as duas margens do
com os tambores. - tokaduris na fasi rio. - I ten djangadas na Tcetce,
koru, inkuantu tambur kumpridu na Farin, Djon Landin, San Visente,
kentadu, pabia e ka na badja sin kil Kacheu pa fasi ligason na dus
tambur, el ki ta djamu elis ora ke na bandas di rius, ki ten manga del na

146
Guine (P.dosS.) -. (JANGADA). 2.adj., *japónico. (JAPONÊS). N.S.
djanta 1 V.B.
v., *tomar a refeição do meio-dia; djarda
almoçar. - i ten oitu dia i ka djanta, i n., *medida de tecido, oriunda do
ka bibi, i ka sia (T.M.) -. (deriv. comércio inglês. (JARDA). N.S.
JANTAR). N.S. sin. almosa; V.B.; djarda corresponde a 0,914
JANTAR significa [tomar a refeição m.
à noite]. djardin
djanta 2 1.n., *espaço que serve para o
n., *refeição que se toma ao meio- recreio, normalmente com árvores e
dia; almoço. - anos ku ta da elis plantas ornamentais. - so asin ku no
djanta ku sia (R95) -. (deriv. pudi tene un pais bonitu, nunde ke
JANTA). N.S. sin. almosu; JANTA djardin o fluris na fika tciu (R98) -.
designa a refeição à noite. (JARDIM).
djanti 2.n., *escola para crianças com
v., *andar depressa; andar com menos de sete anos. - bu djubi
rapidez; apressar-se; despachar-se. mininu di djardin, bu ka sibi kuma ku
- Kamalion, no djanti!; Kamalion na fasi (C.P.) -. (deriv. JARDIM-DE-
fala: djanti i ka nada, tciga ki tudu INFÂNCIA). N.S. sin. djardin
(T.M.) -. (ADIANTAR). infantil.
djanti-djanti djardin infantil
v., *avançar com rapidez; andar n., *escola para crianças com
com muita pressa; despachar-se menos de sete anos. - no pensa
rapidamente. (ADIANTAR). N.M. fasil propi na djardin infantil (R95) -.
redobro. N.S. V.B. (deriv. JARDIM-DE-INFÂNCIA).
djantidur N.M. lexia composta. N.S. sin.
n., *espécie de guarda-costas, com djardin.
a responsabilidade de cumprir com djardineru
rapidez algumas tarefas; dianteiro. - n., *hortelão. (JARDINEIRO). N.S.
Suma e pruntia pa ba kume, e V.B.
manda djantiduris pa bai buska iagu djarga
di bibi na un tabanka lundju: n., *escudo oval; protecção. -
djantidur di Serpenti i badjuda (A.P.) Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru,
-. (deriv. ADIANTAR). e ta pega kanhaku ku djarga e na
djantini kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -.
v.caus., *estimular alguém a fazer (ADARGA). N.S. sin. tadjadera.
coisas; provocar um determinado djaru
comportamento. - N’ ka fia kuma n., *vaso ou recipiente alto e
dinheru ki ta djantini koral di guintis, estreito, de boca larga, geralmente
ki ta ria i subi ku sol o ku tcuba com asas. - Un djaru staba la ku
(F.S.) -. (deriv. ADIANTAR). N.F. intci binagri (N.T.) -. (JARRO). N.S.
proparoxítona. sin. puti.
djapuf djas
n., *caranguejo que vive perto do n., *nome dado aos africanos,
tarrafe; espécie de sapateira. N.S. africano. - Algun grupu di pesuas, ki
V.A. ta toakba, i bin funda Kobiana Djas
Djapunes (IN96) -. N.F. arc. N.S. sin.
1.n., *membro do povo japonês, afrikanu.
habitante do Japão. (JAPONÊS). djasintu
N.F. oxítona. 1.n., *pedra preciosa, transparente,

147
vermelha ou castanha. - Purmeru djemia
alisersu era di diaspi, sugundu di n., *diz-se de pessoas que
onzi djasintu (N.T.) -. (JACINTO). nasceram do mesmo parto; pessoas
2.n., *flor e planta da família das idênticas. - i ka pudiba distingui elis,
liliáceas. manera ke parsiba djemias
djatakolon berdaderus (L.S.) -. (GÉMEO). N.F.
n., *parasita sugador de sangue de proparoxítona. adj.f., (GÊMEA). N.F.
muitos animais; carraça; carrapato. vd. djemiu.
N.F. Mandinga “jàatakoli” que djemiu
designa o piolho. N.S. V.B. adj., *que nasceu do mesmo parto;
djaun igual. - Tome ku ta tcomadu djemiu
n., *lâminas de metal que produzem (N.T.) -. (GÊMEO). N.F.
um som durante a dança; espécie proparoxítona. N.S. katcur di
de campainha. - Fidju di si n’ sibiba i djemiu.
ka ta maradu djaun (L.A.) -. N.F. djeneral
Mandinga “jàawun” que significa 1.n., *graduação imediatamente
lâminas de metal. N.S. sin. acima de brigadeiro. - Djeneral di
kampainha. tropa (N.T.) -. (GENERAL). N.F. mil.
Djeba 2.n., *chefe de um grupo de
n., - tcur di Djeba (Ceci) -. (GEBA). macacos.
N.F. vd. Djiba. djeniu
djela n., *modo de ser; carácter. - bo ten
v., *coverter em gelo. (GELAR). ku tira e kusa fora, suma raiba, ku
N.S. V.B. mau djeniu, ku manha (N.T.) -.
djeladera (GÉNIO). N.F. proparoxítona, neol.
n., *frigorífero; frigorífico. djensianu
(GELADEIRA). N.F. djelera. N.S. n., *extracto de uma planta
V.B. herbácea da família das
djeladu Gencianáceas, utilizado em
1.part., *congelado. (GELADO). farmácia. - Djensianu azul o
2.n., *espécie de doce frio; sorvete. merkuriu i bon pa ba ta limpa tcaga
(GELADO). N.S. V.B., sin. sorveti. ku panu limpu (Igr.I.) -. (deriv.
djelera GENCIANA).
n., *frigorífero, frigorífico. djeradur
(GELEIRA). N.F. djeladera. N.S. n., *máquina que produz energia
V.B. eléctrica. - I da elis santamaria di
djelu mon di timba, nunde ki toma
n., *água solidificada pelo frio. - ki televizon ku djeraduris (R98) -.
pedras di djelu ta pesaba sinkuenta (GERADOR). N.F. neol. N.M. pl.
kilu (N.T) -. (GELO). djeraduris.
djema djeral
n., *parte amarela do ovo. (GEMA). adj., *universal; comum. - Diretor
N.S. V.B. djeral di Suguransa (R99) -.
djemberen (GERAL). N.F. neol.
n., *lugar de reunião dos anciãos da djerason
aldeia; lugar de cerimónias; lugar de n., - Forsas Armadas ka tene
vigia. N.F. Mandinga “jémberen” que djerason (R98) -. (GERAÇÃO). N.F.
designa um estrado construído neol., vd. djorson.
perto do gado ou do campo de Djeta
cultivo. N.S. V.P. n., *ilha ao noroeste de Bissau. -

148
Ilhas di Djeta ku di Pisis, na rejon di djiganti
Kacheu (MR98) -. (JETA). 1.n., *homenzarrão; homem alto.
Djiba (GIGANTE).
n., *Geba, antiga cidade da Guiné, 2.adj., *altíssimo. (GIGANTE). N.S.
um dos berços da língua guineense. V.B.
- Na basamar di Djiba bapur ka na djikindur
nkadja (L.A.) -. (GEBA). N.F. Djeba. n., *rato ladrão. - Nene Nkurlu i
N.S. fidju di Djiba. djikundur ku farda, si i ka konta i ka
djiboia ta kume (N.Me.) -. (JOAQUIM-
n., *grande serpente da família dos DOIDO). N.F. Djokin-dudu; Felupe
Boídeos; serpente boa; pitão; jibóia (M.deBarros). N.S. n.v. “Cricetomys
africana. - Bai tisin djiboia (L.S.) -. gambianus”; bibi di djikindur.
(JIBÓIA). N.F. proparoxítona, neol. djila
N.S. n.v. “Pyton sebae”; sin. iran- 1.n., *vendedor ambulante;
segu. comerciante. - I fala ki djila asin
djidiu kuma: pa djila ba konta si pape, omi
n., *cantador popular mandinga; ki dal, didime kil omi ka sedu
cantor; trovador. - lembra kuma un pekadur, didime i kobra (T.M.) -.
djidiu ora ki na toka te sol ta para pa N.F. Mandinga “júla”, que significa
obil (C.V.) -. (deriv. JUDEU). N.F. comerciante.
paroxítona. N.S. o nome deriva, por 2.n., *termo depreciativo para
metáfora, do termo judeu, uma designar o comerciante
classe social desprezada no século contrabandista e sanguessuga. -
XV, como desprezada era a classe Nhu Djon Djila, Nhu urdinha suur di
dos cantadores populares; djidiu di sangui di Guine (N.Me.) -.
kaneta. djilandadi
djidiu di kaneta 1.n., *maneira de fazer comércio
n., *jornalista; escritor; poeta. - ambulante. N.F. Mandinga “júla”.
Djidiu di kaneta, foladur di palabra, 2.n., *maneira de enganar ou fazer
lanhadur di karta, ami i djidiu (F.S.) - contrabando. - bu susu kabesa oh,
. N.F. fig. N.M. lexia complexa. bu djilandadi oh, bu Kriol terbesadu
djidiundadi oh (N.Me.) -. N.F. fig.
n., *profissão ou arte de cantar as djimi
gestas do povo Mandinga. - Nhu na v., *exprimir uma dor física ou moral
kunfundi es prufison bonitu ku di através de gemidos; sofrer. - E
djidiundadi, ku Nhu sina nan tambe, tciga, kadakin djungutu i na djimi na
pabia na djorson di Nhu no ka kunsi si ladu (M.M.) -. (GEMER).
nin un son djidiu la (R98) -. (deriv. djimidu
JUDEU). n., *suspiro; lamento. - i ta pidi Deus
djigan pa nos ku djimidu ku ka pudi
n., *insecto áptero cuja fêmea se kontadu ku palabras (N.T.) -.
introduz debaixo da pele dos (GEMIDO).
homens e dos animais, onde djimpini
deposita os ovos; pulga penetrante; v.tr., *espreitar; espiar; observar à
matacanha; nígua; bicho-de-pé. - I ocultas. - Ora ki papia i ta matan
tenba un rei ke buska kuru di djigan nan, inda ora ku n’ na djimpinil, n’ na
(T.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga pertu i na ramanga (J.D.) -. N.F.
“jíkaa” que designa o matacanha. proparoxítona, djumpuni.
N.S. n.v. “Pulex penetrans”; sin. djimpinidur
matakanha.

149
n. , *que espreita; espreitador. N.S. djinguinti
V.M. v.caus., *inclinar afastando-se;
djindjan menear a cabeça. - kobra djinguinti
n., *tufo de penas; a coroa da ave kabesa mbokadinhu (R98) -. (deriv.
grou coroado ou ganga; ostentação. GINGAR). N.F. Mandinga “jènke”.
- E ku manda ganga fika ku metadi djinti
di kabesa ka kaba tisidu, i sedu ki n., *nome que designa [multidão de
djindjan ki fika kel (T.M.) -. N.F. pessoas ou um grupo de pessoas];
Mandinga “jìijaa” que significa povo; género humano. - Si djinti ka
sacudir ou impressionar. staba pertu di mi, talves, n’ ta
djindjimbera pudiba kualker asnera (C.P.)- Djintis
n., *(GENGIBRE). N.F. vd. kuma kal dia ku lubu ntergadu
djindjimbra. N.S. V.M. fumer? (L.A.) -. (GENTE). N.F.
djindjimbra guinti. N.M. pl. djintis.
n., *planta herbácea da família das djinti-garandi
gengiberáceas cujo caule n., *os anciãos; as pessoas
subterrâneo é utilizado em culinária. respeitáveis. - kin ki tene kulpa i es
(GENGIBRE). N.F. djindjimbera. djintis garandi ki sta li ki ta nterpreta
N.S. n.v. “Zingiber officinale”. N.S. karnaval asin, kuandu ki karnaval
V.M. asin i ka dibi di nterpretadu (R95) -.
djindjirba (GRANDE GENTE). N.F. lexia
n., *mucosa bocal que cobre as composta. N.S. (GENTE GRANDE)
arcadas alveolares e parte dos significa gente que tem estatura
dentes. - i ka tene djindjirba di alta.
galinha tambe? (R95) -. djintis
(GENGIVA). N.S. fidi djindjirba. n.pl., *povos. - Ora ke djintis misti
djinebra dja kebra, e ta tisi iran di tabanka e
n., *espécie de bebida alcoólica na kunsa kebur (F.M.) -. (GENTES).
derivada das bagas de zimbro ou N.F. vd. djinti.
genebreiro. (GENEBRA). N.S. V.B. djintis-djuntadu
djingui n., *assembleia; reunião. (deriv.
1.v., *inclinar-se; desviar; encostar. - GENTE JUNTADA). N.M. lexia
kabra ta sibi son po ku djingui ku composta. N.S. V.B.
bagabaga (P.B.) -. (GINGAR). N.F. djintis-rumadu
Mandinga “jènke” que significa n., *assembleia; reunião;
desviar. N.S. djingui udju. aglomeração. (deriv. GENTE
2.v., *passar perto de alguém e ARRUMADA). N.M. lexia composta.
afastar-se. - I djinguin diritu i pasa i N.S. V.B.
bai, n’ firma na ki kau n’ ta tcora djintiu
(N.M.) -. n., *pagão; durante o período
3.v., *ser aliviado de um problema; colonial dizia-se das pessoas não
dar protecção. - N’ ka misti assimiladas que viviam nas aldeias
prublema, djinguin -. N.S. V.A. do interior e recusavam a civilização
djingui udju das praças. - I fasi djudeu ku djintiu
coloc., *ser vesgo ou estrábico. un pobu son (N.T.) -. (GENTIO).
(deriv. GINGAR O OLHO). N.S. V.P. N.F. paroxítona.
djinguidu djintiundadi
part., *inclinado; encostado. (deriv. n., *cultura ou maneiras pouco
GINGAR). N.F. Mandinga “jènke”. educadas, como eram considerados
N.S. V.B. os costumes dos povos que não

150
viviam nas praças. - ami expressão de frustração. - Djitu ka
pratikamenti n’ ta konsidera kuma i ten, no na djubi ke ku no pudi fasi
djintiundadi, falta di idukason (IN96) (F.J.) -. (deriv. JEITO NÃO TEM).
-. (GENTILIDADE). N.S. ant. djitu ten ku ten!.
djinton djitu ten ku ten!
1.n.pl., *gente fina. -Fidjus di coloc., *locução que significa
djintons (N.M.) -. (GENTE). [haverá maneira ou solução] ou
2.n.pl., *os antepassados; os [coragem!]. - Djitu ten ku ten (J.D.) -.
antigos. (deriv. JEITO TEM DE TER). N.S.
djiresa ant. djitu ka ten!.
n., *esperteza; inteligência. - Ki rei i djitus
na rena ku djiresa, i na fasi kusa 1.adj., *hábil. - Nhu Djon djitus
djustu i sertu na tera (Igr.I.) -. (deriv. (N.Me.) -. (JEITOSO).
GIRO). 2.adj., *perito em artimanhas de
djiria sedução; sedutor.
n., *linguagem especial; calão. - Kil djiu
ku ta faladu remati final na djiria 1.n., *ilha não habitada. - Si e bai
disportiva (R95) -. (JÍRIA). N.F. pabi na utru djiu, dia di tciga purtu di
proparoxítona. tabanka djintis ta durmi la algun noti
djiru (F.M.) -. (ILHÉU).
adj., *esperto; inteligente. - Abo bu 2.n., *ilha em geral. - i sibidu kuma
djiru, parsin kuma bu misti sibi tudu saia ma ta kumpudu di mindjor
kusa (C.V.) -. (deriv. GIRO). manera pa Bidjugus di djiu di
djis Kanhabaki (A.C.) -. (deriv. ILHÉU).
n., *lápis feito com carbonato ou N.S. djiu é hiperónimo de ILHÉU e
sulfato de cálcio, usado para de ILHA.
escrever nos quadros pretos. - djiusinhu
Pursor na skirbi ku djis na kuadru n.dim., *pequena ilha; rochedo no
(V.D.) -. (GIZ9. N.F. neol. meio do mar. - no bai ngostadu tras
djisilin di djiusinhu (N.T.) -. (ILHEUZINHO).
n., *planta herbácea, oleaginosa, da N.S. djiusinhu é hiperónimo de
família das Pedaliáceas, cujas ILHÉU e de ILHEUZINHO.
sementes têm valor alimentício; djoben
sésamo. - Kriol kuma: Djisilin, ka ta n., - I ten djobens tciu na no tabanka
kema ku bedja dus bias! (A.S.) -. (Cenfa) -. (JOVEN). N.F. vd. joven.
(GERGELIM). N.S. n.v. “Sesamum Djokin-dudu
indicum”. n., (JOAQUIM-DOIDO). N.F. vd.
djitu djikindur. N.M. lexia composta.
1.n., *maneira; aptidão; N.S. V.B.
predisposição. - Nguintcu kuri kinti- djon biku
kinti i odja djitu di Gatu-Lagaria i n., *diz-se de alguém com umbigo
intindil (A.P.) -. (JEITO). grande. (deriv. JOÃO BICO). N.M.
2.n., *cuidado; habilidade; lexia composta. N.S. V.M.
capacidade; destreza. - e fasi tudu djongagu
djitu ke pudi pa rodia korda na barku n., *cerimónia fúnebre cujo objectivo
(N.T.) -. principal é conhecer a causa da
djitu ka ten! morte de uma pessoa. - i prisis pa
coloc., *locução que significa [não no bai punta djongagu kin ke tene
há solução possível] ou [paciência, kulpa di mortu di un alguin? (L.Cat.)
contra a força não há resistência]; -. (JONGAGO). N.F. Guin. N.S.

151
karga djongagu. flutuar, imóvel, como se estivesse a
2.n., *situação difícil, dormir (P.Bull).
responsabilidade. - Nino bu karga djubentudi
kusa garandi, bu misti kau di rianta n., - Djubentudi i tempu di sunhu
bu djongagu (R98) -. (Cenfa) -. (JUVENTUDE). N.F.
djopoti juventudi.
v., *andar lentamente e com djubi
circunspecção, pé ante pé. - Gazela 1.v.tr., *ver com intenção e esforço;
bin sinti ki barudju, i djubi tras, i odja olhar; observar. - n’ vira pa djubi, n’
po garandi djopoti pa bin (T.M.) -. vira pa djubi alguin ku na serkan
N.F. proparoxítona. (N.M.) -. N.F. Mandinga “jùubee”,
djornal que significa observar.
n., *gazeta diária; periódico. - N’ ka 2.v.tr., *verificar; analisar; examinar.
fia si Nha na konsigui otca e djornal - Si no djubi es kusa tudu, no ta odja
(C.V.) -. (JORNAL). kuma i no Prisidenti, na rilatoriu, i
djornalista sta dentru asuntu (R99) -.
n., *pessoa que escreve em jornais 3.v.tr., *ter em consideração; ter por
ou trabalha na rádio ou na televisão. exemplo. - Djovens pa no firma; pa
- Sinhora djornalista, abo fala kuma ka no djubi no pape, pa no firma,
nunka bu ka djubi es djugus (R95) -. anos, pa no leba tera (R98) -.
(JORNALISTA). N.F. neol. 4.interj., djubi!, *interjeição para
djorontc chamar a atenção de alguém; olha!;
1.n., *termo para indicar um prato olhe!; olhem!. - Djubi! Bu kalsa
guineense, cujos ingredientes rumpi (J.L.R.) -.
principais são sal, malagueta de djubi-djubi
Guiné e camarões secos pilados. - v., *continuar a observar com
kila i bon pratu, ku sedu, kuntangu atenção; olhar por toda a parte. - I
di djorontc ku siti (R95) -. torna djubi-djubi kau, i ka odja
2.n., *camarões secos. - Bu na ninguin (T.M.) -. N.F. Mandinga
randja djorontc, des kuntu, ku sedu “jùubee”. N.M. redobro.
dus muntu (R95) -. djubidu
djorson part., *examinado; verificado;
1.n., *linhagem ou série de observado. - I na djubidu manera di
gerações de uma família; conjunto bin sinta kombersa (R98) -. N.F.
de ascendentes e de descendentes Mandinga “jùubee”.
de uma pessoa; clã. - I mame ki ta djubidur
da fidju djorson, pape kila ta padi kil n., *diz-se das pessoas que têm a
djorson ki mame da fidju (J.S.) -. responsabilidade de verificar o
(GERAÇÃO). N.F. jerason. cumprimento dos acordos;
2.n., *conjunto de pessoas da observador. - Na si rilatoriu
mesma época. - Bula ke pul, djubiduris internasional skribi kuma
djorsons di radi, bo purpara (J.D.) -. ileisons fasidu di manera djustu, livri
djoto i klaru (P.dosS.) -. N.F. Mandinga
n., *espécie de peixe semelhante à “jùubee”. N.M. pl. djubiduris.
corvina, mas com a boca maior; djubila!
rainha-bobo. N.S. V.P., n.v. “Johnius interj., *interjeição que exprime
ou Pseudotolithus elongatus”; durmi [desejo]; vê lá!. (OLHA LÁ). N.S.
suma djoto significa dormir a sono V.B.
solto: a tradição guineense diz que djuda
este peixe passa horas inteiras a 1.v.tr., *auxiliar; socorrer. - I para bin

152
na prasa i na djuda si tiu pabi na djugadu
Brus (N.M.) -. (AJUDAR). N.S. part., *executado; praticado. - Djugu
adjuda é nome. di dinheru ta djugadu, i ka di aos
2.v.prep., *proteger; cooperar com. - (R95) -. (JOGADO).
Liti di mame ta djuda na tadja bebes djugadur
di duensa suma panga-bariga, tursi, n., *pessoa que pratica uma
kostipason ku utrus duensas actividade desportiva ou de recreio.
komuns (R96) -. (AJUDAR A). - Kada bias ku i longanta un kabesa
djudadu djugadur di spada ta kortal (A.P.) -.
part., *auxiliado. - I pa i djuda djintis (JOGADOR).
suma ki djudaduba (N.M.) -. djugu
(AJUDADO). 1.n., *actividade desportiva ou de
djudadur recreio; divertimento. - Suma i pudi
n., *auxiliador; ajudante. - Storia di djugu di dama dritu, ninguin ka ta
kunsada fala kuma mindjer nganhal na kil tabanka (A.P.) -.
kumpudu pa sedu djudadur di omi (JOGO).
(Igr.I.) -. (deriv. AJUDAR). N.F. 2.n., *intriga; maquinação. - Ami n’
adjudadur. N.S. sin. djudanti. odja bo djugu, abos tudu (F.M.) -.
djudanti djugu-djugu
n., *alguém que presta assistência; n., *termiteiro; morro de térmites;
auxiliador. - n’ misti pa bu fika rei, pa grande excrescência. - si kankuran
n’ fika bu djudanti (T.M.) -. pantau un bias na lala, ma nin ki
(AJUDANTE). N.F. adjudanti. N.S. djugu-djugu ku bin odja, bu na fala
sin. djudadur. ala ki kankuran na bin (R98) -. N.S.
Djudeu sin. muntu di bagabaga.
n., *habitante da Judeia e que djugude
segue a religião do Judaismo; n., *ave de rapina diurna, da família
Hebreu; Israelita. - I kaba ku lei di dos Vultrídeos, de bico adunco e
Djudeu ku si mandamentu ku regra, unhas fortes, com a cabeça e o
pa i fasi di ki dus pobu un pobu pescoço nus, que se alimenta de
unidu ku el (N.T.) -. (JUDEU). restos e matérias orgânicas em
djudja-djudja decomposição; abutre. - Nunde ku
v., *continuar a unir; pôr juntos. - Ala kusa muri, ala ku djugude ta djunta
Deus djudja-djudjanu te aos, nin (N.T.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
rostu pintadu o di bonitasku ka ta oxítona, djugudi.
fasin diskisi aonti, pa kerensa ku n’ djugudi
ten na bo (Dj.) -. (deriv. JUNTAR). n., - Djugudi, anton nunde ku bu na
N.F. vd. ndjudja. N.M. redobro. bai? (T.M.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
djudju oxítona, vd. djugude. N.S. n.v.
n., *parte anterior da articulação da “Pseudogyps africanus”; djugudi
perna com a coxa; articulação. - fidalgu.
Kuri ku kosa djudju ka ta fila (L.A.) -. djugudi fidalgu
(JOELHO). N.S. P.arc. “giolho” ou n., *variedade de jagudi com o
“geolho”; finka djudju. dorso de cor branca. (JAGUDI
djuga FIDALGO). N.F. Guin. N.S. V.P.,
v., *tomar parte numa actividade n.v. “Necroscyrtes monachus”.
desportiva ou de recreio. - I pega na djuguta
djuga dama (A.P.)- i ka kau ku v.intr., *dar saltos; pular. - Sapu
kumpudu pa djuga, i paseiu pa rinka kuri i djuguta na iagu (T.M.) -.
djintis pasa (R95) -. (JOGAR). N.F. proparoxítona, djukuta;

153
Mandinga jùnku” que significa dar djumbai, pabia tarbadju ki puti di
pancada com os cornos ou dar dinheru (A.S.) -.
socos. N.S. djugutanda. djumbai 2
djugutanda n., *conversa; passatempo,
v.caus., *fazer pular. N.S. V.A. especialmente durante a noite;
djuis convívio agradável; serão. - Na
n., *magistrado encarregado de djumbai ninguin ka ta tene kara di
fazer justiça; árbitro. - tcon ku noda raiba i so garasa (N.M.) -. N.F.
ka ta laba, djuis ku susu ka ta limpu paroxítona; Mandinga “jómbo”.
(H.M.) -. (JUIZ). N.F. oxítona. djumbaidu
djuisu part., *conversado. N.F. paroxítona,
1.n., *julgamento; opinião. - Rainha Mandinga “jómbo”. N.S. V.B.
di sul i na lanta na dia di djuisu ku djumbaidur
djinti di aos (N.T.) -. (JUÍZO). N.F. n., *cavaqueador; conversador;
paroxítona. alguém ou aquele que faz
2.n., *faculdade intelectual de julgar; companhia a outro. - Nha kamarada
bom senso. - Bu studa dimas tok bu nha stimadu amigu, nha djumbaidur
pirdi djuisu (N.T.) -. (G.F.) -. N.F. paroxítona, Mandinga
djukuta “jómbo”.
v., - I fika i na djukuta nan na roda di djumbu
riu (T.M.) -. N.F. proparoxítona, vd. n., *avião muito grande. (AVIÃO
djuguta. JUMBO). N.S. V.B.
djulga djumbuli
v., *formar juízo acerca de; 1.v.tr., *misturar; turbar; tornar turvo;
conjecturar; sentenciar. - ka bo escurecer. - Ora ki kata iagu, i ta
djulga ninguin pa ka bo sedu djumbuli fonti (L.S.) -. N.F.
djulgadu (N.T.) -. (JULGAR). proparoxítona; Mandinga “júmbu”,
djulgadu que significa misturar água quente
part., *sentenciado; apreciado; com água fria para ter água morna.
decidido por tribunal ou pelo juiz. - 2.v.intr., *diz-se duma situação
Purmeru bias ku n’ djulgadu, ninguin inquietante que cria confusão; ficar
ka staba na nha ladu (N.T.) -. turvo. - Djintis pupa, kau djumbuli,
(JULGADO). ntindimentu ka ten (Dea) -. N.S.
djulgamentu djumbulinti.
n., *sentença; apreciação; decisão. - djumbulidu
Abos bo ta djulga djulgamentu di 1.part., *turvejado; turvo. N.F.
omi, ma ami n’ ka ta djulga ninguin Mandinga “júmbu”.
(N.T.) -. (JULGAMENTO). 2.adj., *confundido; confuso. N.S.
djumbai 1 VB, fig.
1.v., *conversar amigavelmente; djumbulidur
entreter-se nos serões comentando n., *perturbador. N.F. Mandinga
de tudo ou narrando contos. - Ora ki “júmbu”. N.S. V.B.
djintis na djumbai e ta sinta djuntu djumbulinti
na un kau kadakin ku si banku v.caus., *fazer tornar turvo. N.F.
(N.M.) -. N.F. paroxítona; Mandinga Mandinga “júmbu”. N.S. V.A.
“jómbo” que significa celebração ou djumbulmani
festa de aniversário. n., *turbulência; confusão;
2.v., *praticar jogos amorosos. - Sin perturbação. - apezar i panta ku
amigus pa kombersa kel, pabia n’ tudu ki djumbulmani, i disidi
tudjidu tarbadju, sin mindjeris pa kontinua si bias kumpridu (L.S.) -.

154
N.F. Mandinga “júmbu”, que rostu ku el (Igr.I.) -. (deriv. JUNTAR
significa misturar água quente com O ROSTO).
água fria para ter água morna; djunda-djunda 1
djumbulumani. N:S. sin. tcumul- v., *puxar com intensidade; discutir
tcamal. com animosidade. - Miguel, otca ki
djumbulumani na diskuti ku diabu, e na djunda-
n., - pa ka ten djus na bo metadi ku djunda pabia di kurpu di Moises
nveja ku raiba ku jumbulumani (N.T.) -. (deriv. AJUNTAR;
(N.T.) -. N.F. Mandinga “júmbu”; vd. JUNTAR).
djumbulmani. djunda-djunda 2
djume n., *litígio; dissídio; confusão;
n., *Ave pernalta africana da família querela; discórdia. - N’ ka na mati
dos Ciconídeos, de pescoço e na djunda-djunda, pabia n’ gosta di
cabeça totalmente desprovidos de nha vida (J.S.) -. (deriv. JUNTAR;
revestimento e com um bico enorme AJUNTAR). N.M. redobro.
e forte; marabu; cegonha-de-papo. - djundadu
Kal dia ku Djume pudi padi part., *puxado. - Di tudu dus ladu n’
pekadur? (T.M.) -. N.F. oxítona; na djundadu (N.T.) -. (deriv.
Mandinga “djuméu” que designa JUNTADO; AJUNTADO).
esta ave. N.S. n.v. “leptoptilos djundji
crumeniferus”. v.tr., *atar; unir; sobrepor.
djumna (JUNGIR). N.F. neol. N.S. V.B.
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que djundjilanidu
exprime os conceitos de [dominar; part., *acrescentado; sobreposto;
ser primeiro; antecipar]; subjugar. - acumulado. - ku fos na mon bo toma
Deus di no papes djumna kudjiuba sintidu ku fugu, kantu tempu dja ki
pa bu bin kunsi si vontadi (N.T.) -. djundjilanidu, i na peradu son kin ke
(deriv. DOMINAR). na gasali lenha pa peganda (J.D.) -.
2.v., *preceder; antecipar-se. - (deriv. JUNGIDO).
Jesus djumna i punta Pedru (N.T.) -. djundjua
djumna-djumna v., (JEJUAR). N.F. paroxítona, vd.
n., *desafio para saber quem djundjun’a. N.S. V.B.
chegará primeiro; corrida. - Bideras djundjuadur
e ta fika e na fasi djumna-djumna pa n., (JEJUADOR). N.F. vd.
kanua, pa bai kumpra pis (N.M.) -. djundjun’adur. N.S. V.B.
(deriv. DOMINAR). N.M. redobro. djundjun
djumpuni 1.n., *abstinência, total ou parcial,
v., - Randja djitus bu djumpuni (Dj.) - de alimentos; privação. - Djinti punta
. N.F. proparoxítona, vd. djimpini. kusa di djundjun (N.T.) -. (JEJUM).
djunda 2.n., *privação de alimentos por
v., *puxar; esticar. - Ora di lanta motivos religiosos, como no
tciga, forsa faltal pabia pis garandi Ramadão dos Muçulmanos ou na
dimas; i na djunda, pis na djunda Quaresma dos Cristãos. - djundjun
(T.M.) -. (deriv. JUNTAR; di Koresma (P.dosS.) - djundjun di
AJUNTAR). N.S. djunda rostu. Ramadon (R95) -.
djunda rostu djundjun’a
coloc., *apresentar uma cara de v., *privar-se totalmente ou
pedra ou feia; mostrar ar de parcialmente de alimentos. - N’ ta
desagrado. - Ora ku familia di omi djundjun’a dus bias na semana
bin osprindadi na kaza, e ta djunda (N.T.) -. (JEJUAR). N.F. djundjua.

155
djundjun’adur acontecimentos de Junho de 1998. -
n., *pessoa que jejua. (JEJUADOR). Djunta Militar nunka ka tciga di
N.F. djundjuadur. N.S. V.B. mistiba guera ki mitidu nel (R98) -.
djungu (JUNTA).
v.intr., *estar meio adormecido; 2.n., *articulação óssea.
dormitar; cabecear. - I pega djungu djunta kabas
(L.S.) -. N.F. Mandinga “jìnkoo”, que coloc., *comer juntos. - Si bu djunta
significa estar meio adormecido. kabas ku indimigu di no pobu,
N.S. djunguntu. mufunesa, kala (C.S.) -. (deriv.
djunguntu JUNTAR A CABAÇA).
v.caus., *fazer dormir; adormecer. djunta mame
N.F. Mandinga “jìnkoo”. N.F. coloc., *ser irmãos e ter a mesma
paroxítona. N.S. V.A. mãe. - ki ermon, no ka djunta mame
djungutu ku el (T.M.) -. (deriv. JUNTAR A
v., *acocorar-se; agachar-se. - E MÃE).
tciga, kadakin djungutu i na djimi na djunta mon 1
si ladu (M.M.) -. N.F. proparoxítona; coloc., *colaborar; cooperar. - No
Mandinga “jònkoto” que significa misti konsidja bos pa no djunta mon
acocorar-se. N.S. sin. djokoni. no luta kontra e duensas (Cecomes)
djungutudu -. (AJUNTAR AS MÃOS).
part., *acocorado; agachado. - djunta mon 2
Garandis kuma Deus ta da di coloc., *colaboração; cooperação.
manga di manera: i ta da firmadu, (deriv. JUNTA DE MÃOS). N.S. V.B.
na tarbadju o na kontentamenti, i ta djunta pape
djungutudu, na kansera, na kasabi o coloc., *ser irmão e ter o mesmo
na padi (J.S.) -. N.F. Mandinga pai. - Kil mininu, ke djunta pape,
“jònkoto”. lanta parmanha i odja ramu seku
djunki (L.S.) -. (deriv. JUNTAR O PAI).
v., *tomar lugar; sentar-se; caber. - djunta pobu
Mortu djunki moransa ku brutasku di 1.coloc., *convocar uma reunião. -
iran-segu (H.M.) -. utru omis mau, na metadi di
djunson amontons, e djunta pobu e turmenta
1.n., *união. (JUNÇÃO). prasa (N.T.) -. (deriv. JUNTAR O
2.n., *peça de canalização para unir POVO).
dois tubos. (JUNÇÃO). N.S. V.B. 2.coloc., *assembleia popular;
djunta 1 reunião.
1.v.tr., *associar coisas ou pessoas djunta-djunta
que estavam separadas ou v., *ir juntando; continuar a recolher.
isoladas; unir; recolher. - I mara i - N’ ta djunta-djunta labaremus ki n’
djunta tudu i kargantal lubu (T.M.) -. otca, pa manda nha djintis algun
(JUNTAR; AJUNTAR). N.S. djunta kusa (J.S.) -. (JUNTAR). N.M.
mon; djunta pobu; djunta mame; redobro.
djunta pape. djunta sintidu
2.v.intr., *associar-se. - djintis tudu coloc., *pensar da mesma maneira;
ta djunta e ba tarbadja kil tarbadju estar em sintonia. - Mindjer i ka flur,
(N.M.) -. (JUNTAR-SE; AJUNTAR- nin i ka garafa di binhu, i kumpanher
SE). di balur, si bu djunta sintidu na
djunta 2 kaminhu (C.S.) -. (deriv. JUNTAR O
1.n., *grupo de pessoas; nome dado SENTIDO).
à Junta Militar durante os djuntadu

156
part., *unido; reunido; associado. - alguin djura, i ta djura na nomi di
manga di bias bardadi ta djuntadu utru ku sedu mas garandi di ki el
ku mintida, purki i ta sedu difisil sibi (N.T.) -.
nde ki kusa sertu kaba nel i mintida djuradu
kunsa (P.dos S.) -. (JUNTADO). part., *prometido. (JURADO). N.S.
djuntamentu V.B.
n., *encontro de pessoas. - bo djuramenta
djuntamentu i ka pa ben, ma i pa v., - Ratu djuramenta kuma nunka i
mal (N.T.) -. (deriv. JUNTAR). N.S. sai i ka pupadu (L.A.) -.
sin. agrupamentu. (JURAMENTAR; AJURAMENTAR).
djuntu 1 N.F. vd. djurmenta.
1.adj., *unido; reunido. - anos tudu djuramentu
djuntu no pudi kamba tapada ku n., *promessa solene em que se
tadjanu kaminhu di bai dianti (Dea) - toma por testemunho algo que se
. (JUNTO). reputa sagrado. - parti mas
2.adj., *igual; semelhante. - Bianda importanti na kasamenti kriston i
ku karni i ka djuntu (C.V.) - E na djuramentu (Igr.I.) -.
buska matal pabia Jesus ta fala (JURAMENTO).
kuma Deus i si pape; asin el i djuntu djuri
ku Deus (N.T.) -. (JUNTO). N.S. n., *conjunto de pessoas que, nos
djuntu é hiperónimo de JUNTO e tribunais, julgam os factos de uma
de SEMELHANTE. causa. - Gosi bu alma ke na bai
djuntu 2 rispundi na djuri (C.C.) -. (JÚRI).
adv., *juntamente. - Na bardadi bar i N.F. neol.
kuas pontu di diverson djuntu ku djurmenta
diskotekas (P.dosS.) -. (JUNTO). v., *jurar; prometer solenemente. -
N.S. bai djuntu. Nha omi djurmentaba kuma, ami
djuntu di son ki na kiri (P.B.) -.
1.con., *locução prepositiva que (JURAMENTAR; AJURAMENTAR).
indica [perto de]; ao pé de. - ma i bai N.F. djuramenta. N.S. sin. djura.
pa un kau ku staba djuntu di lala djurpiga
(N.T.) -. (JUNTO A). n., *mosto; sumo; vinho não
2.con., *locução prepositiva que fermentado. (JEROPIGA). N.S. V.B.
significa [ao lado de]. - N’ ta papia di djurtu
kusas ku n’ odja djuntu di nha pape 1.n., *espécie de chacal, mamífero
(N.T.) -. (JUNTO DE). carnívoro e voraz, da família dos
djur-djuri Canídeos. N.F. Mandinga “jùruutu”
v., *desgrenhar ou despentear os que designa uma espécie de chacal.
cabelos. N.M. redobro. N.S. V.A. N.S. n.v. “Canis áureus”.
djur-djuridu 2.n., *pessoa que explora. - Nha
part., *confuso; entrelaçado; Djurtu, oh Djurtu, ku si kudadi di
emaranhado. - bo disa tarafi klando (D.N.) -. N.F. fig.
djurdjuridu (O.S.) -. N.M. redobro. djuru
N.S. V.A., kabelu djur-djuridu. n., *prémio de dinheiro emprestado;
djura lucro. - No disa es manera di kobra
1.v., *prometer solenemente. - n’ djuru (Igr.I.) -. (JURO).
djura kuma n’ na dau garandi djus
benson (N.T.) -. (JURAR). N.F. neol. n., *altercação; briga; querela,
N.S. sin. djurmenta. discussão; polémica. - N’ kansa dja
2.v., *proferir juramento. - Si un di obi djus ku kechas di dunus di

157
orta ku bulanhas pabia di bo (L.S.) -. ora ku pesoas tafasi konversa,
N.F. Mandinga “djusu”. N.S. JUS dialogu (IN98) -. (JUSTAMENTE).
significa direito. djustanda
djusia v.caus., *igualar; tornar suficiente;
v., *altercar; discutir; provocar pôr de acordo. - No ka osa
polémica. - I sunha mas kuma i djustanda no kabesa nin komparal
djusia ku si kolega na skola, kila ku kilis ku ta altisi se kabesa (N.T.) -
kobal mal (N.M.) -. N.F. paroxítona; . (deriv. JUSTAR).
deriv. Mandinga “djusu”, que djustandadu
significa fígado ou coração, como part.caus., *tornado igual; tornado
origem das emoções. N.S. sin. tene plano; feito justar; concertado. -
palabra. Tudu lugar fundu na intcisidu; tudu
djusiadu monti, garandi ku pikininu, na
part., *altercado; brigado; discutido. djustandadu (N.T.) -. (deriv.
N.F. Mandinga “djusu”. N.S. V.B. JUSTAR).
djusiadur djustifika
n., *brigão; rixoso. N.F. Mandinga 1.v.tr., *desculpar; declarar justo. - I
“djusu”. N.S. V.B. ka ten nin un motivu ku no pudi da
djusta 1 pa djustifika e barudju (N.T.) -.
1.v., *ajustar; igualar. - bu ka na (JUSTIFICAR). N.F. neol.
djusta ku kana di nha porta di kasa 2.v.pron., *provar a própria
(T.M.) - asin bo ta djusta tudu (N.T.) inocência; desculpar-se. - el i
-. (JUSTAR). N.S. djusta konta. mistiba djustifika si kabesa (N.T.) -.
2.v., *ser suficiente. - Bo disa, i (JUSTIFICAR-SE).
djusta! (N.T.) - Ali mas lenha: i djustifikadu
djusta dja, gosi son pa no sindi fugu part., *desculpado; declarado justo.
(C.V.) -. (JUSTAR). - bu sedu djustifikadu na bu
djusta! 2 palabras (N.T.) -. (JUSTIFICADO).
interj., *interjeição que exprime N.F. neol.
[suspensão]; chega!; não mais!. - djustisa
Nino, djusta!, ka bu tcorantanu, ki ku 1.n., *virtude moral que inspira o
tcorantanuba dja i djusta (R98) -. respeito pelo direito dos outros;
(deriv. JUSTAR). N.S. sin. basta!. equidade. - i ta guianu na kaminhu
djusta konta di djustisa ku bardadi (L.Cat.) -.
1.coloc., *vingar-se de alguém; ser (JUSTIÇA). N.S. ant. indjustisa.
vítima da vingança de alguém. - Ora 2.n., *conjunto de normas e leis de
ki bin mas, maral diritu, bu pera no uma sociedade. - Liga ka misti
bin djusta konta (P.B.) - aos bu na nunka odja djustisa di Guine sedu
djusta konta ku nha pape (P.B.) -. un djustisa so pa un grupu di djintis
(AJUSTAR CONTAS). (R95) -.
2.n., *ajuste de contas; vingança. djustu
djustadu adj., *imparcial; conforme a justiça. -
part., *suficiente; ajustado; coisa I na fasi kusa djustu i sertu na tera
que tem tamanho suficiente; justo. - (Igr.I.) -. (JUSTO). N.S. JUSTO é
Mame dja di Tcerno, i pul di sil un hiperónimo de djustu e de
kadjiki djustadu, na pratu (R95) -. djustadu; ant. indjustu.
(JUSTADO). djustu di
djustamenti loc.adv., *advérbio de modo que
adv., *de modo justo. - Sosiedadi significa [só o facto de] ou [somente
djustamenti ta formadu pa pesoas por]; apenas. - Djustu di ba tcur, ka

158
ta tciga karga don (L.A.) -. (deriv.
JUSTO DE). E, e
djuti *Sexta letra ou grafema do alfabeto
v., - Lifanti djuti kurpu di lebri, ma i que representa os fonemas [vogal
seta (P.B.) -. N.F. Mandinga “jùtu”, média anterior-palatal] e [vogal
que significa subestimar; vd. ndjuti. baixa anterior-palatal].
e1
pron.pess.suj., *forma principal de
pronome pessoal 3ª pl.; eles; elas. -
Bindiduris ta fala kuma koperantis
tene manga di dinheru e ka ta
diskuti pres (P.dosS.) - na bardadi
elis e ka mati ne luta kontra kolera
(R95) -. N.M. elis, forma
secundária.
e2
det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espaço perto do
locutor. - Kuma ki e Domingu ku
Segunda-fera kuri? (R95) -. (ESTE;
ESTA; ESTES; ESTAS). N.F. es; as
formas e/es são utilizadas
indistintamente, apesar de e
preceder normalmente as palavras
com consoante inicial. N.M. a forma
e é somente adjectivo enquanto a
forma es pode ser adjectivo ou
pronome.
e 3 [-e]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temáticas que formam os verbos. (-
ER). N.S. V.A.
e ku manda
con., - kusinha ku lingron i ma sabi,
e ku manda ora ki na kusinha pa
alguin el ki ta kusinha (N.M.) -.
(deriv. ISSO QUE MANDA). N.F. vd.
el ku manda.
ebanista
n., *trabalhador em ébano.
(EBANISTA). N.S. V.B.
ebanu
n., *árvore, muito valiosa e de cor
escura, da família das Ebanáceas.
(ÉBANO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
ebraiku
1.adj., *a língua dos Hebreus. - I
staba skritu na ebraiku ku gregu ku
latin (N.T.) -. (HEBRAICO). N.F.

159
proparoxítona. neol.
2.adj., *relativo aos Hebreus. efuson
Ebreu n., *derramamento. (EFUSÃO). N.F.
n., *indivíduo da raça hebraica; neol. N.S. V.B., sin. deramamentu.
israelita. - e sedu ebreu? Ami tambi egoismu
(N.T.) -. (HEBREU). n., *amor exclusivo dos próprios
echu interesses. - Fasi pa no djorson
n., (ÉIXO). N.F. vd. eichu N.S. V.A. liberta di tudu egoismu ku violensia
edema (L.Cat.) -. (EGOÍSMO). N.F.
n., *inchação; inchaço. (EDEMA). paroxítona.
N.F. neol. N.S. V.B., sin. intcasku. egoista
editora adj., *pessoa que leva em
n., *estabelecimento que faz a consideração o seu interesse;
edição de libros. - Editora Nimba interesseiro. (EGOISTA). N.S. V.B.
(M.K.) -. (EDITORA). N.F. neol. eh!
editorial interj., - Taxi, taxi, eh!; uh!, i bai
n., *artigo de jornal ou de revista (P.dosS.) -. N.F. vd. eih!.
que apresenta as ideias da eichu
direcção. (EDITORIAL). N.S. V.B. n., *peça mecânica. (ÉIXO). N.F.
editu proparoxítona; echu. N.S. V.B.
n., *edital; anúncio. (EDITO). N.S. eih!
V.B. interj., *interjeição que exprime
Edjipsiu [invocação]; alo!; ola!. - Eh mama,
n., *habitante do Egipto. - Bu misti eh! eh! (N.Tu.) -. N.F. eh!.
matan suma ku bu mata Edjipsiu eklesiastiku
aonti? (N.T.) -. (EGÍPCIO). N.F. 1.n., *sacerdote. (ECLESIÁSTICO).
proparoxítona. N.F. proparoxítona.
adj., *relativo ao Egipto. - I tenba 2.n., *livro do Antigo testamento.
manga di tarbadjaduris edjipsiu na (ECLESIÁSTICO).
Libia (R95) -. 3.adj., *tudo o que se refere à igreja
Edjitu ou ao clero. (ECLESIÁSTICO). N.S.
n., *país da África do Norte, sede da V.B.
grande civilização egípcia. - Tropa eklesiolojia
di Edjitu mistiba kamba tambi, ma e n., *disciplina das ciências
foga na mar (N.T.) -. (EGIPTO). teológicas que trata da estrutura da
efeitu Igreja. (ECLESIOLOGIA). N.S. V.B.
n., *consequência. - e ka sibi kal ki eklisi
efeitu di binhu (F.M.) -. (EFEITO). n., *ocultação parcial ou total de um
N.F. proparoxítona, neol. astro. (ECLIPSE). N.S. V.B.
efimeru eklitika
adj., *passageiro; transitório. n., *diz-se da órbita dos astros.
(EFÉMERO). N.F. proparoxítona, (ECLÍPTICA). N.F. proparoxítona.
neol. N.S. V.B. N.S. V.B.
efisensa ekran
n., *eficâcia. (EFICIÊNCIA). N.S. n., *superfície sobre a qual se
V.B. projectam imagens. - son kin ki tene
efisienti pusibilidadi di odja na Lino Coreia,
adj., *capaz. - N’ ka muitu ten na ekran di televizon (R95) -.
sertesa si di fatu i ten un laboratoriu (ECRÃ). N.F. neol.
efisienti (R95) -. (EFICIENTE). N.F. ektar

160
n., *medida de superfície pabia elis e sedu un pubis djiru
correspondente a dez mil metros dimas (A.C.) -. (ELES; ELAS). N.F.
quadrados. - no konsigui un terenu paroxítona.
di seti ektar (R95) -. (HECTARE). elis 2
eku 1.pron.pess.compl.s.prep., *forma
n., *repetição de um som por outra do pronome pessoal complemento
superfície. (ECO). N.S. V.B. directo 3ªpl. - No ta pidi elis pa e
el 1 kontinua manti ordi (R95) - fidjus ka
pron.pess.suj., *forma secundária ta odja elis kantu dias! (R95) -.
do pronome pessoal sujeito 3ºsing. - (deriv. OS; AS; LHES). N.F.
no ka pudi fala kuma el i ka ta dicha paroxítona.
di sedu un manifestason di kultura di 2.pron.pess.compl.prep., *forma do
pubis di Guine (A.C.) -. (ELE; ELA). pronome pessoal complemento
el 2 oblíquo 3ªpl. - es onda di
pron.pess.compl.prep., *forma do kriminalidadi ke na entra no tera i
pronome pessoal complemento tisidu par elis (R95) -. (ELES;
oblíquo 3ªsing. - bu pui malagueta, ELAS).
bu pila ku el (R95) -. (ELE; ELA). embalajen
el ku manda n., *empacotamento.
con., *locução conjuntiva (EMBALAGEM). N.F. paroxítona,
subordinativa que indica neol. N.S. V.B., sin. mbuludju.
[causalidade]; por isso que. - Stadu i embargu
ka kapas di sentraliza tudu kusa el n., *proibição; sequestro.
son, el ku manda i tene privadus (EMBARGO). N.F. neol. N.S. V.B.
(IN96) -. (deriv. ISSO QUE embolia
MANDA). N.F. e ku manda; n., *situação crítica causada pela
kumanda. presença de um corpo estranho no
eletrodu vaso sanguíneo. (EMBOLIA). N.F.
n., (ELÉCTRODO). N.S. V.B. paroxítona. N.S. V.B.
elevadur embolu
*ascensor; monta-cargas. n., *o corpo estranho no vaso
(ELEVADOR). N.S. V.B. sanguíneo. (ÊMBOLO). N.F.
eliji proparoxítona. N.S. V.B.
v.tr., *escolher; votar. - Povu ke ementa
elijinu (R99) -. (ELEGER). N.F. neol. n., *lista das iguarias; resumo.
N.S. sin. kudji. (EMENTA). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
elikopter menu.
n., *aparelho de aviação capaz de eminensa
se elevar verticalmente. - dozi n., *título dos cardeais da Igreja
elikopter rianta tropa i okupa kil Católica. (EMINÊNCIA). N.S. V.B.
terenu tudu pa ba buska Carmen emisora
(C.P.) -. (HELICÓPTERO). N.F. n., *estação de rádio ou de
paroxítona; elikopteru. televisão. (EMISSORA). N.S. V.B.
elikopteru emitidu
n., - no ka tene elikopteru (R95) -. part., *difundido. (EMITIDO). N.S.
(HELICÓPTERO). N.F. V.B.
proparoxítona, vd. elikopter. empiriku
elis 1 adj., *diz-se de doutrina ou teoria
pron.pess.suj., *forma secundária baseada na experiência sensível.
do pronome pessoal sujeito 3ªpl. - (EMPÍRICO). N.F. proparoxítona.

161
N.S. V.B. di Timor-Leste na pasa
empirismu nesesariamenti pa un intindimentu
n., *doutrina filosófica que aceita entri Timorensis (R95) -. (ENTRE).
somente o que é comprovado pela entrimetadi
experiência. (EMPIRISMO). N.S. adv., *entretanto; no meio. -
V.B. Entrimetadi di misti kusas, ku sunhu
en 1 di e tcon ku Deus danu, ma ku ka
con.,. - Kanhokan ta badja tudu en sertu, n’ na balansa (O.S.) -.
kondjuntu te nunde ki mindjeris (ENTRE METADE). N.S. V.B.
firma e na toka e ta torna riba mas entritantu 1
pa se lugaris (N.M.) -. (EM). N.F. con., *conjunção adversativa que
neol., vd. na 2. significa [porém]; todavia. -
en! 2 Entritantu i ten sertus rizervas pa
interj., *interjeição que exprime parti di Rusia i China (R95) -.
[impaciência]. - En! Abo mufunesa (ENTRETANTO). N.F. neol.
ku na buska (T.M.) -. (HEM!). entritantu 2
enton adv., *advérbio de tempo que
1.adv., *advérbio que significa [em significa [nesse espaço de tempo]. -
consequência]. - Enton la ki Entritantu interevensons kontinua
problema kunsa (R95) -. (ENTÃO). (R95) -. (ENTRETANTO). N.F. neol.
N.F. nton. Epifania
2.interj., *interjeição que se usa para n., *dia festivo dos Cristãos que
chamar a atenção. - Firma, enton!, comemora a manifestação de Jesus
iabri udjus di bu alma ku oredjas di aos gentios e a adoração dos Reis
bu korson pa e sukuta (L.Cat.) -. magos ao mesmo Jesus. - Festa di
(ENTÃO!). Epifania (L.Cat.) -. (EPIFANIA). N.F.
entra paroxítona.
v., - E ta diskalsa sapatu na porta e epikureu
entra dentru di baloba (N.M.) -. n., *filósofo que segue a doutrina do
(ENTRAR). N.F. vd. ientra. grego Epícuro; pessoa que dá muita
entrada importância aos prazeres da vida
1.n., *ingresso. - Pa entrada di terrena. - Utru filosofus ku ta
bulanha i ten un tubu ke pui la utru tcomadu epikureu ku stoiku e ta
anu (R95) -. (ENTRADA). N.F. neol., diskutiba ku el (N.T.) -.
ientrada. (EPICUREU). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *começo. - na entrada di tcuba epilepsia
(C.P.) -. n., *desordem do sistema nervoso,
3.n., *porta. - i rola un pedra garandi que se caracteriza por convulsões e
pa entrada di supultura, i bai (N.T.) - perda de consciência. - Djintis ku
. tene prublema di epilepsia ta kai
entranda ataki (Igr.I.) -. (EPILEPSIA). N.F.
v.caus., - E torna panha utru mas pa paroxítona, neol. N.S. sin. durba-
entrandal (L.S.) -. (deriv. ENTRAR). kabesa; mal di volta.
N. F. vd. ientranda. epoka
entri n., *período marcado por um
con., *preposição que indica espaço acontecimento notável; temporada;
intermédio ou reciprocidade. - Otca era. - Povu di Guine vivi muitu
ki omi sibi di kil ke na pasaba entri epoka sin sibi ke ki liberdadi (IN96) -
kombosas, i panha raiba i suta . (ÉPOCA). N.F. proparoxítona,
strelas (L.S.) - Solusons pa kistons neol.

162
er, er n., *parentesco de irmãos;
coloc., *princípio de adivinha ou fraternidade; intimidade. - Djintis ta
história popular. - Storia di dus fala kuma kamaradia di bardadi i un
badjuda: er, er, er sertu (M.K.) -. ermondadi (J.S.) -. (IRMANDADE).
(ERA, ERA). N.F. iermondadi.
er sertu ermon di amanha
coloc., *resposta de quem quer adv., *advérbio de tempo que indica
ouvir a adivinha ou história popular. [o dia depois do dia de amanhã]. -
- Storia di dus Badjuda: er, er, er Si bu bisti un ropa aos, amanha,
sertu (M.K.) -. (ERA CERTO). ermon di amanha, bu sibi kuma suor
era ultrapasa dja kila (IN96) - i na fasi
v., *forma do passado do verbo ser. anu ermon di amanha (R95) -.
- es i era nha duvida (R95) -. (ERA). (deriv. IRMÃO DE AMANHÃ). N.M.
N.F. neol., vd. eraba. lexia complexa. N.S. sin. dipus di
eraba amanha.
v., *forma do passado do verbo ser. ermon-femia
- Omi bedju eraba garandi muru, i n.f., *irmã. - Ma fidju di ermon femia
purpara manera di kastiga elis di Paulu obi kusa di mboskada ke
(Ceef) -. (deriv. ERA). N.F. era; na iarma (N.T.) -. (deriv. IRMÃO
ieraba. FEMEA). N.F. proparoxítona. N.M.
erande lexia composta. N.S. sin. ermon.
n., *iran dos Bijagós. N.F. Bijagós ermon-garandi
“erande”. N.S. V.B.; o termo iran é n., *o irmão mais velho; primogénito.
derivado de erande, palavra da - Djon seta djanan kil proposta, i bai
língua bijagó da ilha de Bubaque; kontal si ermon garandi (L.S.) -.
eraminde é o equivalente da ilha de (deriv. IRMÃO GRANDE). N.M. lexia
Orango e eramunde da ilha de composta.
Canhabaque. ermon-kode
erderu n., (IRMÃO CADETE). N.F. oxítona,
n., - si bu padidu erderu, bu ten ke vd. kode. N.M. lexia composta. N.S.
sibi mima bu ardansa (J.D.) -. V.B.
(HERDEIRO). N.F. neol., vd. ermon-matcu
arderu. n.m., *irmão. - Tudu kil ki nha ermon
erenhi matcu Paulu falau pa bu fasil, fasil
v., N.F. vd. uerengui. N.S. V.A. (L.S.) -. (deriv. IRMÃO MACHO).
ermon N.M. lexia composta. N.S. sin.
1.n., *diz-se de alguém que partilha ermon.
pai e mãe, ou um só destes, em ermonsinhu
relação a outrem. - Badjuda tene n., *irmão mais novo.
sinku ermon (T.M.) -. (IRMÃO; (IRMÃOZINHO).
IRMÃ). N.F. iermon. N.S. ermon- erna
femia; ermon-matcu. n., *saída anormal de uma víscera,
2.n., *membro de uma confraria; causada pela ruptura da parede que
próximo; amigo. - Ermon kudi, a reveste. - Mesinhu di erna: i un po
ermon kudi!, si na bin bu kontan tambe ki sta na matu (IN99) -.
(J.L.R.) - ke ku manda bu na djubi (HÉRNIA).
puera na udju di bu ermon, bu ka eroi
rapara padas di po ku sta na bu udju n., *personagem principal de uma
propi? (N.T.) -. obra literária; pessoa valente. - Davi
ermondadi

163
seduba mesmu un eroi (A.T.) -. verbos.
(HERÓI). N.F. paroxítona. esis
eroportu det.dem.pl., *pronome
n., *lugar para o tráfego aéreo de demonstrativo plural que designa a
passageiros e mercadorias; pessoa ou a coisa que está perto de
aeródromo. - i pidi ainda pa i quem fala. - dus kusas mas
mandadu observadur di Nasons importanti i esis (Igr.I.) -. (ESTES;
Unidas pa eroportu di Kinchasa ESTAS). N.F. paroxítona. N.M. sing.
(R95) -. (AEROPORTO). N.F. neol. es.
N.S. sin. kampu di aviason; esterior
eroportu internasional Osvaldo 1.adj., *relativo ao estrangeiro;
Vieira é o aeroporto da Guiné- comparativo de externo. - Partidu
Bissau. tenta akalma situason atraves di un
eru politika esterior nasionalista (R95) -.
n., *engano; culpa; mau (EXTERIOR). N.F. neol. N.S. sin.
comporamento. - Bo sta na garandi parti di fora;ant. intirior.
eru (N.T.) -. (ERRO). N.F. neol. 2.n., *as nações estrangeiras. - elite
eru [-eru] ta manda se fidjus pa utrus skolas o
suf.nom., *sufixo que entra na pa esterior (MR98) -.
formação de substantivos, estin
exprimindo a ideia de profissão, det.dem., *diz-se de alguém de
ocupação ou noção colectiva. - quem não se lembra o nome;
bideru - kabaleru - pasajeru - fulano. - Estin muri sinku ora di
porteru - tarpaseru -. (-EIRO). N.M. parmanha (A.S.) -. (ESTE).
sufixo de nomes e verbos. esutru
es det., (ESSOUTRO). N.S. V.B.
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo etapa
que indica o espaço perto do n., *período; distância entre dois
locutor. - Es abitu di pidi-pidi na fera lugares. - A partir di ‘74 no na parti
i forti na Senegal (P.dosS.) - Es ku un novu itapa, no diskisi
dadus sta na un rilatoriu (R95) - E kolonialismu, kila pasa, guera kaba,
baldu i pa fasi ke? (J.L.R.) -. (ESTE; tudu kusa kaba (IN96) -. (ETAPA).
ESTA; ESTES; ESTAS). N.F. vd. e N.F. neol.
2. etnia
2.det.dem.sing., *pronome n., *conjunto de indivíduos ligados
demonstrativo que designa a pela mesma língua e cultura. - etnia
pessoa ou a coisa que está perto de Bidjugu (R96) -. (ETNIA). N.F.
quem fala; esta; isto. - Es fasidu na paroxítona, neol. N.S. sin. rasa.
Bisau na dia 28 di Fevereru di 1995 etniku
R95) - Esis e ta sutadu di tudu adj., *relativo à etnia; característico
koldadi manera (P.dosS.) -. (ESTE; de um grupo de indivíduos com a
ESTA; ISTO). N.M. pl. esis. mesma cultura e a mesma língua. -
esa [-esa] diferentis grupus etnikus (IN96) -.
suf.nom., *sufixo que entra na (ÉTNICO). N.F. proparoxítona, neol.
formação de substantivos, Eukaristia
exprimindo a ideia de qualidade ou 1.n., *na liturgia cristã indica a
estado. - djiresa - badjudesa - celebração da Missa, que renova a
faimadesa - koitadesa - garandesa - presença de Jesus no meio dos
nobresa - frakesa -. (-EZA). N.M. fiéis. - Kristu danu Eukaristia sinal di
sufixo de adjectivos, nomes e si amor (L.Cat.) -. (EUCARISTIA).

164
N.F. paroxítona.
2.n., *a hóstia consagrada. - Na
Eukaristia Jesus sta bibu (L.Cat.) -. F, f
3.n., orason di eukaristia, *Sétima letra ou grafema do
*palavras da liturgia cristã que alfabeto que representa o fonema
constituem a parte central da [fricativa surda labio-dental]. (F).
celebração da Missa. - I fasi orason fa
di eukaristia (N.M.) -. n., *quarta nota musical. (FA). N.S.
Europa V.B.
n., *um dos seis continentes do faba
globo terrestre. - i ten akordus ke ta n., *feijão fava. (FAVA). N.S. V.B.,
ba konstitui un intravi pa n.v. “Phaseolus lunatus”.
dizinvolvimentu di prusesu di fabrika 1
imigrason na Europa (IN96) -. v., *produzir através de processos
(EUROPA). N.F. neol., vd. Oropa. mecânicos. (FABRICAR). N.F.
europeia proparoxítona, neol. N.S. V.B., sin.
adj.f., - sosiedadi europeia (IN96) -. kumpu.
(EUROPEIA). N.F. proparoxítona, fabrika 2
neol., vd. europeu. N.S. Union n., *estabelecimento ou empresa
Europeia. onde se fabrica alguma coisa. - n’
Europeu sedu funsionariu di fabrika di
1.n., *habitante da Europa. kalsadu, ke sedu fabrika di sapatu
2.adj., *relativo à Europa. - kria ku tcoma Ianda, ke fika na zona di
kumunidadi di Stadus europeus Bra (R95) -. (FÁBRICA). N.F.
(IN96) -. (EUROPEU). N.F. proparoxítona.
paroxítona. fabrikadu
ex (ex-) part., *feito; construído.
pref., *prefixo, que ligado a um (FABRICADO). N.S. V.B.
nome, indica o que foi fabur
anteriormente. - N’ misti punta sior 1.n., *serviço prestado sem
Presidenti di kumison, enton remuneração. - Tentason i di djuda
ministru, ex-enton ministru (R99) -. son kilis ki ta djudanu ku kilis ki na
(EX-). bin pudi fasinu fabur (L.S.) -.
ezitu (FAVOR). N.S. di fabur.
n., *resultado feliz. - Bu fala kuma 2.n., *cortesia; gentileza. - fasin de
es kuri ku un sertu ezitu, pabia di ke fabur (N.M.) -.
ku manda i ka ezitu total nan propi, i 3.n., *mercê; indulgência. - I
un sertu ezitu ate? (R95) -. (ÊXITO). mandanu pa anunsia liberdadi pa
N.F. proparoxítona, neol. katibus, pa anunsia anu di fabur di
Sinhor (N.T.) -.
fadiga 1
1.v.tr., *causar cansaço. - Bu disa
fadigan (T.M.) -. (FADIGAR).
2.v.intr., *estar com cansaço. - Lubu
fadiga, pabia i ta sta nan suma
karnel ndjutil (M.M.) -. (FADIGAR-
SE).
fadiga 2
n., *cansaço. - Es seti fadiga tudu ka
tudjin mara kamaradia (F.S.) -.

165
(FADIGA). ávido; faminto; esfomeado. - Lubu
fadigadu manera ki faimadu, i bai tras di
part., *diz-se de alguém que está kabra (L.S.) -. (ESFAIMADO).
com cansaço; alguém que é faiska 1
precipitado ou que está sempre com v.intr., *relampejar. (FAISCAR). N.S.
pressa. - Ami ku bu pape no fika V.B.
fadigadu, no na buskau (N.T.) -. faiska 2
(FADIGADO). n., *raio; centelha; chispa. - Lebri bai
fadja i pega na pikareta i madja rotca,
v., *adornar o corpo com lenços ou faiska sai (F.M.) -. (FAÍSCA).
panos; enfeitar; ornar. - e ta bisti faka
bonitu e fadja pa bai ronka (N.M.) -. n., *instrumento cortante com uma
(ENFAIXAR; FAIXAR). N.S. ant. lâmina de ferro ou de aço enfiada
disfadja. num cabo; punhal. - i mola si faka
fadjadu asin, to ku faka sabi (T.M.) -.
part., *enfeitado; adornado. - (FACA). N.S. boka di faka; punhu
pruntiadu suma noiva ku fadjadu pa di faka; faka di atorna.
si noivu (N.T.) -. (ENFAIXADO; faka di atorna
FAIXADO). n., *vingança; retorção; vindicta. -
fadjamentu faka di atorna nunka i ka ta moku
n., *enfeite; acto de adornar. - kil (L.A.) -. (deriv. FACA DE TORNA).
badjaduris ta tene se fadjamentu N.M. lexia complexa.
diferenti ku di tokaduris, elis e ta fakada
mara se fadjamentus na kurpu tudu n., *punhalada. (FACADA). N.S.
(N.M.) -. (ENFEIXAMENTO). V.B., sin. punhalada.
fafat fakia
intens., - Ke ki n’ na pera? I sai v.tr., *ferir com a faca; apunhalar.
djanan fafat (J.S.) -. N.F. vd. fat; (ESFAQUEAR). N.S. V.B.
Mandinga “páfat” que designa fakiadu
rapidez. part., *apunhalado. - Di pes pa les i
faicha na ianda korson fakiadu (R.N.) -.
n., *cada uma das partes de uma (ESFAQUEADO). N.S. sin.
estrada. - I no kontinua na pidi no punhaladu.
populason pa ka e sinti medu na ki fakiadur
faicha ke djintis na sirkula nel (R95) n., *apunhalante.
-. (FAIXA). N.F. neol. (ESFAQUEADOR). N.S. V.B., sin.
faima punhaladur.
v.intr., *encher-se de fome; ter fome; fakiamentu
desejar ardentemente; cobiçar. - n., *golpe de faca.
Lubu i odja korson i faima (F.M.) -. (ESFAQUEAMENTO). N.S. V.B.
(ESFAIMAR-SE). N.F. fakuldadi
proparoxítona. 1.n., *estabelecimento de ensino
faimadesa superior. - Na Karache, kin ke tene
n., *avidez; cobiça. - Bo libra di fidju di vinti anu, ki mininu sta na
faimadesa di dinheru (N.T.) -. (deriv. fakuldadi o i fasi desimu sugundu
FOME). N.S. No Português antigo a anu (R95) -. (FACULDADE). N.F.
forma “FAME” indica o moderno neol.
FOME. 2.n., *aptidão; poder de fazer
faimadu alguma coisa.
part., *alguém que tem muita fome; fala 1

166
1.v., *manifestar através de bon no fala mas na partidus, ma sin
palavras; dizer; declarar. - Na no fala mas na buska soluson pa
Guine-Bisau merkadu tene un nason (R99) -. (deriv. FALAR
sintidu mas garandi di kil ki no fala MAIS).
del na kunsada (P.dosS.) - I rabida i fala roku
fala si mame (J.S.) -. (FALAR). N.S. n., *diz-se da voz alterada pela
fala ku sintidu; fala mantenha; inflamação da laringe. - Aos bu tene
fala roku; torna fala; tudji fala; sin. fala roku - (deriv. FALA ROUCA). N.
papia; sin. spresa. M. lexia composta. N.S. V.A.
2.v.tr., *proclamar; proferir. - tudu ta fala sabi
fala amen (N.M.) - utru ta fala lingu 1.coloc., *falar com eloquência.
stranhu (N.M.) -. (deriv. FALAR SABIAMENTE).
3.coloc., fala kuma, *colocação que 2.n., fala-sabi, *discurso eloquente
introduz uma frase interrogativa e agradável aos ouvidos. - Abo,
indirecta. - E kaba e fala kuma i ka kada fulgu di bu pitu i un fala sabi ku
bon nheme pe di katcur (J.S.) -. ta durmitin alma (T.Tc.) -. (deriv.
(deriv. FALAR QUE). N.F. vd. kuma FALA SÁBIA). N.M. lexia composta.
2. fala-fala
fala 2 1.v., *falar confusamente; dizer por
n., *conversa; diálogo. - Bu na bin dizer. - n’ na pidi elis e pudi ba ta
obi falas ku bu ka na intindi (O.S.) -. fala-fala, ba ta fala son (I.eI.) -.
(FALA). (deriv. FALAR). N.M. redobro.
fala dosadu 2.n., *diz que diz; confusão. (deriv.
n., *voz agradável ou melodiosa. FALA). N.M. redobro.
(deriv. VOZ ADOÇADA). N.M. lexia fala-faladu
composta. N.S. V.M. n., *discussão; conversa tida ou
fala ka sabi concluída. - Fala-faladu i tisi fala ku
n., *discurso que não presta ou que ka faladu (C.deP.) -. (deriv. FALA
não é pertinente; voz não agradável FALADA). N.M. lexia composta.
ou pouco bonita. (deriv. FALA NÃO fala-fikadu
SÁBIA). N.M. lexia complexa. N.S. n., *promessa; o que se tinha
V.B. combinado. - Alma-biafada djubi
fala ku sintidu mindjer e lembra fala fikadu (T.M.) -.
coloc., *dizer de si para si; pensar. - (deriv. FALA FICADA). N.M. lexia
Mindjer i odja manera ke si omi sta composta.
mal i fala ku sintidu: si n’ ka na bai fala-filadu
tiral gosi, i na muri na iagu (T.M.) -. n., *acordo. (deriv. FALA FILADA).
(deriv. FALAR COM O SENTIDO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
fala mal faladu
coloc., *criticar; dizer mal de. - N’ 1.part., *dito; proclamado. - Garandi
pidiu, ka bu fala mal di Pepel (I.eI.) - ka ta faladu: laba rostu pa bu bonitu,
. (deriv. FALAR MAL). N.S. FALAR pabia abo propi bu ta sibi kuma si
MAL significa dizer palavrões e não bu ka laba rostu, bu ka ta bonitu
insultar. (L.A.) -. (FALADO). N.S. fala-
fala mantenha faladu; sin. papiadu; sin.
coloc., *saudar; cumprimentar. - spresadu.
Sara tciga, i fala mantenha, i sinta i 2.n., *o que é dito; notícia. - Talbes
fala (T.M.) -. (deriv. FALAR). Banhus obi faladu ki Faspebi na
fala mas kumpu na tcon di Budjugus (JB97) -.
coloc., *repetir; acrescentar. - I ka (deriv. FALA).

167
faladur falsificador. - Inimigus di Jeremias
n., *pessoa que fala muito. - i na bin tcomal di falsiadur, ma i seduba un
dias di kansera pabia djintis e ta omi fiel ku tenba amor pa si tera
sedu faimadu, kunfiadu, soberbu, (Igr.I.) -. (deriv. FALSEAR).
faladur di mal (N.T.) -. (FALADOR). falsiamentu
N.S. sin. papiadur. n., *traição. - Falsiamentu di Judas
falensia (N.T.) -. (FALSEAMENTO).
n., *acto ou efeito de falir; falsidadi
bancarrota; ruína financeira. - kil n., *mentira; calúnia; hipocrisia. -
projetus kunsa bai falensia (IN96) -. Falsidadi ku mintida ka ta odjadu na
(FALÊNCIA). N.F. proparoxítona, si korson, si alma i limpu, si korson i
neol. puru (L.Cat.) -. (FALSIDADE). N.F.
fali neol. N.S. sin. mintida.
v.intr., *estar sem dinheiro; ter falsidu
perdido todos os recursos 1.part., *morto. - Ruti ka ten diritu na
financeiros. (FALIR). N.S. V.B. Israel suma mindjer strandjeru, ma i
falia ten diritu suma viuva ligadu ku
v., *errar. - Montiadur ka ta falia iardansa di si maridu falsidu (A.T.) -.
(T.M.) -. (FALHAR). N.F. (FALECIDO).
proparoxítona. 2.n., *defunto. - toma konta di viuva
falidu di falsidu (A.T.) -.
adj., *sem dinheiro. (FALIDO). N.S. falsifikason
V.B. n., *fraude; imitação errada.
falisi (FALSIFICAÇÃO). N.F. neol. N.S.
v., - i baiba pidi ardansa di un familia V.B., sin. nganu.
ki falisi (R95) -. (FALECER). N.F. falsu
proparoxítona, vd. falsi. 1.adj., *mentiroso; diz-se de uma
falisimentu pessoa de má fé; desleal. - Toma
n., *morte; falha. (FALECIMENTO). sintidu ku profetas falsu (N.T.) -.
N.S. V.B. (FALSO). N.S. sin. muntrus.
falkon 2.adj., que não é verdadeiro. -
n., *ave de rapina, diurna, da família Djintis ki ta konta mintida o ki ta
dos falconídeos. - Manhoti ku lantanda falsu tistimunhu e tciu na
Falkon na matanu no fidjus tudu mundu (L.S.) -.
(P.B.) -. (FALCÃO). N.S. n.v. “Falco falta 1
ardosiaceus”. 1.v.tr., *não cumprir; não estar
falsi presente. - mininus e na kai na
v., morrer. - i kaba di falsi di repenti tentason di falta aula pa panti pa
(R95) -. (FALECER). N.F. falisi. djubi kil djugu (R95) -. (FALTAR A).
N.S. sin. muri. 2.v.intr., *ser necessário para que
falsia alguma coisa fique completa; restar.
v.tr., *enganar; atraiçoar. - koitadi di - i na falta tris dias pa tarbadju kaba
omi ku na falsia Fidju di omi (N.T.) -. (R95) -.
(FALSEAR). N.F. paroxítona. falta 2
falsiadu 1.n., *ausência. - alunus ta fika sin
part., *mentido. (FALSEADO). N.S. bai skola pabia di falta di pursoris
V.B. (N.M.) -. (FALTA). N.S. da falta;
falsiadur falta di rispitu.
n., *diz-se de uma pessoa que 2.n., *erro; pecado. - Bu ta purda
engana ou atraiçoa alguém; sempri no faltas (L.Cat.) -.

168
falta di rispitu (R98) -. N.M. pl. familiaris.
n., *ausência de consideração. - Kin famozu
ku randja tudu es falta di rispitu ku adj., *conhecido; notável. - I la ku es
tisi guera dentru di no tera aos un famozu fera di Tambarina sta nel
dia? (R98) -. (FALTA DE (R95) -. (FAMOSO). N.F. neol., vd.
RESPEITO). N.M. lexia complexa. famus.
N.S. sin. disrispitu. famus
falta di sibi adj., *notável. - Ndule, i seduba un
n., *desconhecimento; ignorância. brinkadera mas famus ki Etudja sina
(deriv. FALTA DE SABER). N.S. (F.M.) -. (FAMOSO). N.F. oxítona,
V.M., sin. ignoransa. famozu.
falta rispitu fana
coloc., *insultar; não respeitar-se. - 1.v.intr., *ter cortada a membrana
no ka na bin li pa bin falta n’utru do prepúcio do pénis; subir a
rispitu (R99) -. (deriv. FALTAR). circuncisão. - Fanadu i ijeni, i tene si
faltadu utilidadi na kamada sosial, ma so na
part., *ofendido, desrespeitado. parti di matcu, purke matcu
(deriv. FALTAR). N.S. V.B.; faltadu sientifikamenti i dibi di fana (IN96) -.
tem a significação de (FALTADO (FANAR).
DE RESPEITO). 2.v.intr., *ter cortados os lábios da
fama vulva ou a clitóride; sofrer a excisão.
n., *reputação; notoriedade; glória. - - Ami i kontra fanadu di mindjer;
Aos fama pirdintiu sintidu, pupas di tudu mindjer ke fana bu tiral si
saias nobu kunfundiu kabesa (D.N.) potensia di tizon (IN96) -. N.S. fana
-. (FAMA). é o equivalente de FANAR, v.intr., e
familia fananta é o equivalente de FANAR,
1.n., *conjunto de pessoas do v.tr.
mesmo sangue ou parentes por fanadu
aliança. - Na prasa kada familia ta 1.n., *ritual de iniciação que prepara
vivi elis so, nunde ki sta pape, os jovens e as jovens à vida adulta,
mame ku fidjus; na tabanka e ta à responsabilidade social, ao
konsidera familia pa un grupu di contacto com os antepassados e à
djintis ku djunta djorson (N.M.) -. habilidade de continuar a cultura do
(FAMÍLIA). N.F. proparoxítona. próprio povo. - Djugude ka ba
2.n., *pessoas que pertencem ao fanadu, ma i kunsi udju (L.A.) - Anta
mesmo grupo partidário. - I anos kil fanadu di difuntus i na kal tempu?
tudu, te na mis pasadu, i di familia di (IN96) -. (FANADO). N.S. bota
PAIGC, purke si kusas bai i tciga fanadu; botadur di fanadu.
nde ki tciganu, tudu no na seta ki 2.n., *termo que designa a
kota di risponsabilidadi (R98) -. circuncisão ou a excisão. - i ten
(deriv. FAMÍLIA). fanadu di ospital i ten fanadu di
familiar tradison (IN96) - Fanadu di mindjer i
1.adj., *algo que diga respeito à un pratika ku ka bali (R95) -.
família. - e dibi di asumi se funson fananta
sosial i familiar (R95) -. (FAMILIAR). v.caus., *circuncidar; excisar. (deriv.
N.F. neol. FANAR). N.S. V.A., fananta é o
2.n., *parente; membro da família. - equivalente de FANAR, v.tr., e fana
Na kaza, duenti i ta sta na un é o equivalente de FANAR, v.intr.
ambienti kunhisidu, familiaris prisiza fandan
sibi kuma ke duensa ta transmitidu intens., *adjunto de intensidade ao

169
adjectivo branco para indicar o grau sidadons suma nos, di farda, anos
máximo de brancura. - si ropa no ka pudi ba ta fala tudu kusa i
branku fandan suma algudon (N.T.) polisia (R95) -. (FARDA).
- Si kabelu na kabesa i era branku fardadu
fandan (N.T.) -. N.F. oxítona. part., *vestido com uniforme militar
fanfara ou de uma corporação.
n., *banda de música que tem só (FARDADO). N.S. V.B.
instrumentos de metal e de farel
percussão. (FANFARRA). N.S. V.B. n., (FARELO). N.F. neol., vd. forel.
fanfaron N.S. V.B.
adj., *valentão; convencido; vaidoso. farfadja
(FANFARRÃO). N.F. oxítona, neol. 1.v., *fazer ruído, como o da
N.S. V.B., sin. bazofu. folhagem das árvores movidas pelo
fani-fanidu vento. - Ku bambaran di mortadja na
part., *diz-se dos cabelos em mon n’ na farfadja (F.S.) -.
desordem ou despenteados. N.M. (FARFALHAR).
redobro. N.S. V.B., kabelu fani- 2.v., *estar desorganizado. - Kau
fanidu. tudu farfadja -.
fanta farfana
n., *nome de uma laranjada n., *mamífero roedor herbívoro que
sintética. (FANTA). N.S. V.B. come mancarra e arroz, conhecido
fantasma pelos estragos que faz nas culturas.
n., *espectro. - N’ fala, mbe, kila i Jo - E ba montia e mata un farfana
o i un fantasma? (N.M.) -. (T.M.) -. (FARFANA). N.S. n.v.
(FANTASMA). “Thrionomys swinderianus”.
fantazia farfari
1.n., *imaginação. - N’ misti sedu v., *limpar o terreno das ervas
deusa lua na bu storia, kumpanha daninhas; capinar. - Ai nha fidju, nha
mininus na se fantasia (O.S.) -. orta di kamati, fijon, djakatu ku
(FANTASIA). N.F. paroxítona, neol. baguitc ku farfari (C.V.) -. N.F.
2.n., *traje de Carnaval. - Karnaval i proparoxítona; Mandinga “fárafara”
seduba karnaval di maskaras, que significa capinar. N.S. sin.
nturudus, di fantazias di Zoru kapina.
(P.dosS.) -. farfaridu
fap part., *limpo do capim; campo já
1.intens., *adjunto de intensidade pronto para o cultivo. - i tciga i odja
com a função de especificar o kau tudu farfaridu (A.P.) -. N.F.
sentido [som como uma mão Mandinga “fárafara”.
aberta]. Farim
2.v., da bofetada fap, *dar bofetada n., *cidade capital da Região de Oio,
com a mão aberta. N.S. V.A. com os sectores administrativos de
far Farim, Mansoa, Mansabá, Nhacra e
intens., *adjunto de intensidade com Bissorã. - I ten djangadas na
a função de acrescentar ao verbo o Tcetce, Farim, Djon Landim, San
sema [de maneira absoluta]. - I dita Visente, Kacheu pa fasi ligason na
di kosta i nega far obi konsidju di dus bandas di rius, ki ten manga del
djintis (R98) -. na Guine (P.dosS.) -. (FARIM).
farda fariseu
n., *uniforme militar ou de uma n., *membro de uma escola religiosa
corporação. - Bu sibi kuma polisias i judaica, que ensinava a observância

170
estreita da lei mosaica. - Un fariseu adj., *diz-se do arame guarnecido
kumbida Jesus pa bai kume ku el de farpas. - Mara arami simplis o
(N.T.) -. (FARISEU). N.F. arami farpadu (Igr.I.) -. (FARPADO).
paroxítona. N.F. neol., vd. arami-farpadu.
farmaseutiku farta
adj., *boticário. (FARMACÊUTICO). 1.v., *saciar por completo a fome ou
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. a sede; encher de comida ou de
farmasia bebida. - I kume pis tok i farta (Ceef)
n., *estabelecimento onde se -. (FARTAR). N.S. farta bentu.
vendem medicamentos. - Mesinhu 2.v., *cansar-se de repetir. -
ta bindidu na farmasia (Igr.I.) -. kombersas ku no saudozu lider
(FARMÁCIA). N.F. proparoxítona. fartaba dja di papia (R98) -.
faroba farta bentu
n., - I matu ta ulilidu sedu pa coloc., *correr com velocidade como
manganas pudi padi i pa faroba ka o barco com as velas impelidas pelo
kema (C.V.) -. (FARROBA; vento. - serpenti nunde ki sta nel i
ALFARROBA). N.F., neol., vd. farta, bentu i na bin (T.M.) -. (deriv.
foroba. FARTAR O VENTO).
farol fartanda
1.n., *torre ou bóia fornecida de v.caus., *fazer saciar. - N’ na
lanterna para guiar a navegação. - fartanda saserdotis ku kumida riku:
no sta na tempu di tcuba i tempu ka nha pobu na farta ku rikesas (Igr.I.) -
ta favurisi pabia di farois (R95) -. . (deriv. FARTAR).
(FAROL). N.F. neol. N.M. pl. farois. fartu
2.n., *lanterna de veículos. 1.adj., *saciado; satisfeito. - Bariga
(FAROL). fartu korson kontenti (J.M.B.) -.
3.n., *lâmpada ou globo de vidro (FARTO).
com filamentos metálicos que se 2.adj., *aborrecido; enfastiado. -
tornam brilhantes pela passagem da Tudu dia son es porkaria di
corrente eléctrica. programa Sida: alguin sta dja fartu
farolin del (Cecomes) -.
n., *farol pequeno. (FAROLIM). N.F. fartura
farol. N.S. V.B. n., *abundância. - N’ sibi pasa fomi
faromparia ku fartura; n’ sibi tene tciu o puku
n., *confusão; fanfarronice; acção (N.T.) -. (FARTURA).
de um impostor. - Faromparia, pabia fas
abo i fidalgu, ma nin bu ka lembra 1.intens., *adjunto de intensidade
kuma anos i di un bambaran (O.S.) - com a função de especificar o
. (deriv. FARROMBA). N.F. sentido [acção rápida]. - Ianda fas!
paroxítona. N.S. FARROMBA é (T.M.) -. N.F. Mandinga “fás” que
termo regional que significa designa a rapidez.
parlapatão ou fanfarrão. 2.col., ianda fas, *andar depressa.
FARP fasanha
sigla, *sigla formada pelas quatro n., *proeza; acção maravilhosa; acto
letras iniciais Forças Armadas digno de louvor. - Na kal limgu ke n’
Revolucionárias do Povo; o exército na skirbi pa n’ konta fasanhas di
da Guiné-Bissau. - FARP ki sedu mindjeris ku omis di no tcon? (O.S.)
Forsa di Libertason Nasional (R98) - -. (FAÇANHA).
. (FARP). fasenda
farpadu n., *peça de tecido; pano. - Ninguin

171
ka ta bota rumbu di fasenda nobu compra e vende mercadorias a
na kamisa bedju; si i fasi asin, ki retalho como meio de
fasenda nobu i ta mas rumpi bedju sobrevivência. (deriv. FAZER A
(N.T.) -. (FAZENDA). N.S. VIDA). N.S. V.P.
FAZENDA é hiperónimo de fasenda fasi bokasinhu
e de ponta que designa uma coloc., *falar mal de alguém
propriedade agrícola. sugerindo argumentos pouco
fasi verdadeiros; murmurar; fazer intriga;
1.v., *produzir ou realizar alguma difundir rumores. - aos no na fala pa
coisa concreta ou abstracta; verbo ka konta mintida nin pa ka fasi
genérico que pode substituir bokasinhu (L.S.) -. (deriv. FAZER A
teoricamente muitos verbos de BOCA PEQUENA).
acção. - Ke ki djintis ta fasi ku fasi dipresa
tceben? Utru ta fasi kaldu di tceben, coloc., *acelerar; fazer com rapidez;
utru ta fasi siti (T.L.) -. (FAZER). acabar depressa. - i falan: fasi
N.S. fasi analis; fasi bida; fasi dipresa, bu djanti (N.T.) -. (FAZER
bokasinhu; fasi dipresa; fasi DEPRESSA; FAZER À PRESSA).
diskarna; fasi djitu; fasi gastu; fasi diskarna
fasi kalkulu; fasi kangaluta; fasi coloc., *escarnecer. - fera i no
kesa; fasi konsulta; fasi konta; pindjikiti, si bu fasi diskarna la, bu na
fasi ku djitu; fasi mangason; fasi bin prisisa del tudu manera (R95) -.
matcundadi; fasi ndjeson; fasi (FAZER ESCÁRNIO DE).
pekadu; fasi ronda; fasi santadu; fasi djitu
fasi sapu; fasi sinal; fasi surni; coloc., *fazer o possível; esforçar-
fasi tcur; fasi trosa; sabi fasi. se; arranjar-se; ajeitar. - Kil mindjer
2.v., *agir; comportar-se. - alguns na fasi djitu pa iangasa kil anel pa
badjudas di Bisau ta sai ku mama furtal (L.S.) -. (deriv. FAZER JEITO).
fora, e na fasi suma badjudas di N.S. sin. ndjita; FAZER JEITO
Brasil (P.dosS.) -. significa sedu util.
3.v., *completar um período de fasi gastu
tempo. - Na tabanka si familia fasi coloc., *gastar. - Gastu ki ta fasidu
son dus dia, e bin pa prasa ku stera na fanadu di mindjer, nin di matcu i
di tcur (N.M.) -. ka ta fasidu (IN96) -. (FAZER
4.v., *proclamar. - e na lanta e firma GASTOS).
e fasi profison di fe (N.M.) -. fasi kadjabrandadi
5.v., *obrigar a; ajudar a. - No odja coloc., *enganar; cometer adultério.
di faktu tarbadju ku Partidu fasi to ki N.S. V.A., sin. kai tcai 1.
fasi populason kunsi kal ki bon fasi kalkulu
tratamentu i kal ki mau tratatamentu coloc., *fazer a conta; calcular;
(C.P.) -. avaliar. - I na fasi kalkulu na kabesa
fasi analis (L.S.) - (FAZER CÁLCULOS). N.S.
coloc., *apresentar a amostra de sin. kalkula.
uma substância a fim de examinar a fasi kangaluta
sua composição. - Bo ten ku fasi v., *pular; dar cabriolas; cabriolar;
analis purmeru (Cecomes) -. dar cambalhotas. N.S. V.B.
(FAZER ANÁLISE). N.S. sin. fasi kesa
analiza. coloc., *denunciar; queixar-se.
fasi bida (FAZER QUEIXA). N.S. V.B., sin. da
coloc., *exercer a actividade kesa.
vendedora ambulante, a qual fasi konsulta

172
coloc., *fazer uma visita médica; literatura guineense ter
consultar. - No povu kustuma comportamento de sapo significa
ospital: nin si mediku kansa, i ten ke invadir terreno alheio, fazer barulho,
fasi konsulta (C.P.) -. (FAZER UMA comer as coisas dos outros e
CONSULTA). N.S. sin. konsulta 1. também fazer as necessidades em
fasi konta qualquer sítio.
coloc., *numerar coisas ou pessoas; fasi sinal
contar. - I fasi konta di pres di librus coloc., *fazer gestos para mostrar
(N.T.) -. (FAZER A CONTA). N.S. ou avisar; acenar. (FAZER UM
sin. konta 3. SINAL). N.S. sin. sinala.
fasi ku djitu fasi surni
coloc., *ajeitar com cuidado; ser *fazer um trabalho precário ou
prudente. - Asin suma no sedu fidju temporário; trabalhar part-time. N.S.
di Deus, no ka dibi di kuda kuma no V.P., sin. surni.
pudi parsintil ku imajen di uru o di fasi tcur
prata o di pedra, fasidu ku djitu na coloc., *fazer as cerimónias
manera ku omi kuda (N.T.) -. fúnebres; fazer as cerimónias
(FAZER COM JEITO). relativas às exéquias. (deriv. FAZER
fasi mangason O CHORO). N.S. V.B., sin. toka
coloc., *escarnecer; fazer troça; tcur.
atrever-se a. (deriv. FAZER fasi trosa
MANGAÇÃO). N.S. V.B. coloc., *troçar; escarnecer. - Bu
fasi matcundadi diskisi kuma bu na fasiba trosa di
coloc., *mostrar valentia ou mi, otcan dentru di fonti n’ na guirta?
coragem. N.S. sin. mostra (P.B.) -. (FAZER TROÇA DE).
matcundadi. fasidu
fasi ndjeson 1.part., *executado; realizado;
coloc., *injectar; fazer penetrar por construído. - I na ba ta fasidu um
injecção. (deriv. FAZER A skola kada anu na diferenti ilha
INJECÇÃO). N.S. V.A. (JB97) -. (FEITO).
fasi pekadu 2.part., *cozinhado. - tudu pis ta
coloc., *cometer um pecado; pecar. fasidu katore (N.M.) -.
- Tudu kil ku ta fasi pekadu i katibu 3.part., *diz-se de um documento
di pekadu (N.T.) -. (deriv. FAZER lavrado e assinado. - Es dokumentu
PECADOS). fasidu li na Bisau na dia vinti seti di
fasi ronda mis di Setembru (R98) -.
coloc., *estar de sentinela; vigiar. 4.part., *diz-se de um livro escrito ou
(deriv. FAZER A RONDA). N.S. V.B. editado. - I ten un libru fasidu na
fasi santadu Guine-Bisau ke ta splika kal plantas
coloc., *agir devagar, sem pressa, ke dibi di utilizadu na tal duensa
agir com prudência; pensar duas (L.Cat.) -.
vezes. - Fasi santadu pa ka bu bin 5.part., *julgado; tratado;
murdi dedu, pa ka bu bin bedju sin considerado. - Dia sta dja pertu ku
ka goza bu nobresa (C.C.) -. (deriv. Sinhor na djulga tudu nasons; suma
FAZER ASSENTADO). ku bu fasiba, asin ku bu na fasidu
fasi sapu (Igr.I.) -.
coloc., *fazer-se convidar a uma fasidur
refeição de maneira descarada; ter *aquele que faz; fabricador. - fasidur
comportamento de sapo. (deriv. di sabon (T.M.) -. (deriv. FAZER).
FAZER O SAPO). N.S. V.A.; na N.S. sin. kumpudur.

173
fasil “pát” que designa rapidez.
1.adj., *simples; vulgar. - ba vizita 2.v., ientra fat, *entrar de improviso.
Norti o Lesti i mas fasil di ke vizita N.S. V.A.
Sul (C.P.) -. (FÁCIL). N.F. fatia 1
paroxítona. N.S. ant. difisil. v.tr., *esfatiar; cortar às fatias. -
2.adj., *acessível. - ama te no Dentru di un bolu kadakin fatia-fatia
inimigu: es kusa i ka fasil, ma el ki (R95) -. (FATIAR).
sabura di bida (L.S.) -. fatia 2
fasilidadi n., *porção; pedaço cortado em
1.n., *disposição para aprender; forma de lâmina e com espessura. -
prontidão. - kriansa i djintis ke ta I punu un fatia di oitenta mil pezus
aprindi ku fasilidadi (IN96) -. (R95) -. (FATIA).
(FACILIDADE). fatiadu
2.n., *comodidade. - anos tudu no part., *cortado às fatias. (FATIADO).
misti vivi na sabura ku fasilidadi N.S. V.B.
(L.S.) -. fator
fasilmenti 1.n., *condição; causa. - N’ pensa el
adv., *com facilidade. - Si no kunsa ki un fator di strangulamentu (R98) -
sina mininus aprindizajen di leitura i . (FACTOR). N.F. neol. N.S. sin.
skrita na un lingua ki sibi, fasilmenti i kondison.
pudi trasferi pa un lingua strandjera 2.n., *em Matemática, indica cada
(MR98) -. (FACILMENTE). um dos termos da multiplicação.
fasismu fatu 1
n., *sistema político e ditatorial n., *acção; sucesso. - Bazi di es fatu
italiano que teve como fundador di bon atindimentu i ikonomiku
Mussolini e como símbolo um feixe (IN96) -. (FACTO).
de varas. (FASCISMO). N.S. V.B., fatu 2
ant. dimokrasia. n., *roupa exterior do homem. -
fasista Vistuariu i kusa muitu bunitu, bu
n., *pessoa que apoia o fascismo. odja un omi miti si gravata, un bon
(FASCISTA). N.S. V.B. rasa di fatu, un bon rasa di kalsadu
fasta (IN96) -. (FATO). N.F. neol. N.S.
v., - Bo fasta di mi, malditus, pa fugu fatu di banhu; fatu-makaku.
ku ka ta paga (N.T.) -. (AFASTAR). fatu di banhu
N.F. vd. afasta. n., *peça de vestuário que se veste
fastenta para nadar ou para bronzear-se.
v.caus., *chatear; incomodar. (deriv. (deriv. FATO DE BANHO). N.M.
FASTIO). N.S. V.M., sin. nfastia. lexia complexa. N.S. V.A.; fatu di
fastenti banhu é hiperónimo de FATO DE
adj., * charlatão; fastidioso, BANHO, vestuário feminino, e de
impertinente;. (FASTIENTO). N.S. CALÇÕES DE BANHO, vestuário
V.A. masculino.
fastu fatu-makaku
n., *luxo. (FASTO). N.F. neol. N.S. n., *fato de trabalho, usado
V.B., sin. luchu. especialmente em mecânica.
fat (FATO-MACACO). N.M. lexia
1.intens., *adjunto de intensidade composta. N.S. V.B.
com a função de especificar a acção fatura
do verbo que acontece de maneira n., *relação que acompanha uma
muito rápida. N.F. fafat; Mandinga remessa de mercadorias. - basta bu

174
tene risibus o fatura ku ta identifika FEBRE).
bo kusas ku bo kumpra abos tudu febrisi
dus (R95) -. (FACTURA). N.F. neol. v., *adquirir febre; febricitar.
N.S. sin. risibu. (ENFEBRECER). N.F.
favoravel proparoxítona. N.S. V.A.
adj., *vantajoso; propício. - fechu
situasons ikonomiku i ka favoravel 1.n., *cadeado; trinco. (FECHO).
(IN96) -. (FAVORÁVEL). N.F. 2.n., *parte final; conclusão. - Na
paroxítona, neol. fechu di Siminariu di divulgason di
favurisi projetu Frikidja (MR98) -.
v., *ser propício; auxiliar. - I tempu i federason
ka ta favurisi (R95) -. n., *associação de entidades com
(FAVORECER). N.F. proparoxítona. um fim comum. - komison medika di
fe federason internasional di futibol
1.n., *crença e adesão de uma (R95) -. (FEDERAÇÃO).
pessoa à própria religião ou ao fedi
próprio Deus. - Abron gostaba di v., *cheirar mal. - Nunka alguin ba ta
Deus: pabia di si fe, Deus bin dal un fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
fidju na si bedjisa (L.S.) -. (FÉ). (FEDER). N.S. fedi boka; tcera
2.n., *confiança que se deposita em fedi.
alguém ou alguma coisa. - pa fe ku fedi boka
no ten na bo, djorson ke ka pudi 1.coloc., *alguém que usa
muda (A.B.) -. palavrões. (deriv. A BOCA FEDE).
Febreru N.S. V.A.
n., - Nha tia leban na Febreru di 2.coloc., *ter mau hálito.
oitenta i oitu (N.M.) -. fedura
(FEVEREIRO). N.F. vd. Fevereru. n., *mau cheiro; fedentina. - Tudu
febri 1 kin ku ta sugundi karna, dia ki forti,
v., *estar doente; sentir ou ter febre; no ta sinti fedura (L.A.) -. (FEDOR).
febricitar. - N’ kuda n’ febri (J.L.R.) -. fefi
(deriv. FEBRE). v., *comer completamente. - Mininu
febri 2 fefi bianda tudu -. N.S. V.A., sin.
n., *sintoma de doença que se kume fep; sin. leli.
manifesta com o aumento da feki
temperatura do corpo; muitas das v., *processo de separar o arroz
vezes, paludismo. - Suma i sta ku pilado das cascas e outras
febri sin, bu ka pudi lebal tan impurezas; joeirar. - Otca arus i
ospital? (R95) -. (FEBRE). N.S. limpu, i na tiral i pul na balai i na
febri-amarelu. fekil (F.M.) -. N.S. balai di feki.
febri-amarelu fekundidadi
n., *febre muito grave, endémica, n., *qualidade de ser fecundo;
que é transmitida por um mosquito. fecundez. - fekundidadi, ku sedu,
- Mesinhu di febri amarelu: i un kondison di padi (R95) -.
padja tambi ki sta na matu (IN99) -. (FECUNDIDADE). N.F. neol.
(FEBRE-AMARELA). N.S. sin. trisa- fel
negra. 1.n., *substância líquida, amarga,
febri-febri produzida pelo fígado; bile; bílis. - e
v., *estar sempre doente com febre; da Jesus binhu djagasidu ku fel pa i
febricitar. - Mininu febri-febri, mininu bibi (N.T.) -. (FEL).
ka pudi durmi (IN96) -. (deriv. 2.n., *vesícula biliar. - kuidadu ku

175
fel, purki fel si rebenta na pis i ta v., *tornar-se confuso e pouco
malgos (R96) -. promissório. - ma ali bardadi fenhi,
felis mandjuas gosi ka ten, mininus ku
adj., *contente; afortunado; bem- garandis aos, brinkadera i un son
aventurado. - pa e pasa un Natal (T.Dj.) -. N.F. Mandinga “fénhe” que
felis sin prublema di kasabi (R95) -. designa o rabo e “fénhemaa” que
(FELIZ). N.F. oxítona. significa aquele que é mentiroso
felisidadi (ele tem o rabo). N.S. kau fenhi.
n., - n’ na disdja elis muita felisidadi fenkoto
(R95) -. (FELICIDADE). N.F. neol., n., *anão; fantasma da noite. N.F.
vd. filisidadi. oxítona, fengato. N.S. V.B.; sin.
Felupe fantasma; sin. kus.
n., (FELUPE). N.F. neol., vd. Fulup. fenti-fenti
N.S. V.B. 1.v., *fazer gestos de
femia contentamento; fazer gestos de
1.n.f., *termo que se acrescenta ao arrogância. - Si bu odja galinha na
nome de pessoa ou de animal para fenti-fenti, bu ta sibi kuma kutcidur di
designar o sexo feminino. - I padi un midju ka pertu el (L.A.) -. N.M.
mininu femia son (L.S.) -. (FÊMEA). redobro.
N.F. proparoxítona. N.S. ermon- 2.v., *fazer uma coisa sem ter
femia; fidju-femia. nenhuma capacidade para aquilo;
2.n.f., *mulher; animal de sexo tentar. - Nhu na fenti-fenti suma
feminino; peça, como a dobradiça, Anhu ku mindjor fidju di Guine
com orifício que recebe outra (N.Me.) -.
saliente (macho) para seu fenu
complemento. - Femia bin pa mi, n., *erva que depois de ceifada é
amor i segu i surdu i mudu (J.D.) -. seca e utilizada na alimentação do
femiandadi gado. - Si alguin lantanda riba di ki
n., * membro genital feminino; alisersu un kasa di uru o prata o
vagina. - femia tene kunu, i ta pedra di balur o madera o fenu o
tcomadu tan femiandadi, pampana, padja, dia di Kristu na mostra klaru
kusa: e tris nomi e ta utilizadu ora ku tarbadju di kadaun (N.T.) -. (FENO).
na papia ku alguin garandi (N.M.) -. N.F. neol.
(deriv. FÊMEA). N.F. neol. N.S. sin. fep
mindjerndadi; ant. matcundadi. intens., *adjunto de intensidade com
femininu a função de acrescentar o sentido
1.adj., *relativo à fêmea. - Utrus [completamente]. - Fugu lanta,
badjudas ta uza tambe maskaras pa padja kema fep (T.M.) - rei pasa elis
suta rapazis, tempu di vingansa kombersa fep (T.M.) -. N.S. kume
femininu (P.dosS.) -. (FEMININO). fep; sai fep.
N.F. neol. 2.adj., *em Gramática, fera
qualificativo do género que indica os 1.n., *lugar público onde se vendem
seres de sexo feminino. coisas; mercado. - Biderus di
fenda kuskus e ta lanta sedu e fasil e bai
n., *racha; rachadura. (FENDA). bindi na fera (N.M.) -. (FEIRA). N.S.
N.S. V.B., sin. ratca; tcabi di fenda. sin. merkadu.
fengato 2.n., -fera, *segundo termo que
n., N.F. oxítona, vd. fenkoto. N.S. forma o nome dos cinco dias úteis
V.A. da semana. N.S. kinta-fera; kuarta-
fenhi fera; sesta-fera; sugunda-fera;

176
tersa-fera. juntar os restos.
feradia 2.v., *recolher; buscar frutos no
1.n., *oficina de ferreiro. - Fereru ta campo; andar à procura de qualquer
lundjusi di feradia, karpinteru ta bida coisa. - Ndjuti muri, ferferi fika
Nhominka (R.N.) -. (FERRARIA). (J.M.B.) -. N.F. proparoxítona.
feradu ferferidu
1.part., *que tem dinheiro, chamado part., *diz-se de um campo onde a
também ferro. - Pa bu bai la, i so pa gente já passou a recolher os frutos.
bu sedu un bon boi feradu (C.C.) -. N.F. Mandinga “fèefee”. N.S. V.B.
(deriv. FERRO). ferferidur
2.n. boi feradu, *namorado por n., *o que busca ou recolhe frutos
interesse económico. (deriv. BOY no campo. - Ndjutidur muri,
FERRADO). N.F. Inglês “boy” ou ferferidur bibu (L.A.) -. N.F.
“boyfriend” que significa namorado; Mandinga “fèefee”.
fig. N.M. lexia composta. N.S. ant. ferga
boi kiridu. v., *limpar, friccionando. - Kabas di
feramenta siti nunka bu ka pudi fergal ku
n., *instrumento utilizado em pirguisa, pabia i ka ta limpu (L.A.) -.
qualquer ofício; utensílios de (ESFREGAR).
trabalho. - Abo ku na fika komu chefi fergadu
di kau di guarda feramenta (F.J.) -. part., *friccionado. - Bu kurpu di
(FERRAMENTA). bronzi ki fergadu ku siti malgos
ferba (C.deP.) -. (ESFREGADO).
n., *estado de um líquido que está a fergason
ferver; ebulição. - Ora ku bu pui ki n., *fricção. (ESFREGAÇÃO). N.F.
adju na galinha, bu pui ki sal, bu ta fregason. N.S. V.B.
dal ferba (R96) -. (FERVURA). N.S. feria 1
da ferba. v., *tirar féria; estar de férias. -
ferdia parteras li na Bisau e na bin ba feria
v.tr., bater o ferro quente sobre o (R95) -. (FERIAR).
malho (deriv. FERRARIA). N.F. feria 2
feredia. N.S. V.A. n., *dia ou dias de descanso. - na
feredia feria di Natal nves di e da kil manga
v.tr., - Si n’ koba mar, si n’ findi tcon, di dias di ferias e kortal (MR98) -.
si n’ feredia po, n’ ta iar dal kontrada (FÉRIAS). N.F. proparoxítona.
(F.S.) -. (deriv. FERRARIA). N.F. vd. feriadu
ferdia. 1.part., *livre de trabalho. - i ten
fereru servisus ki mesmu na dia feriadu e
n., *pessoa que trabalha o ferro. - ten ke tarbadja (R95) -. (FERIADO).
Otca fereru kaba iurni lenha, i djunta 2.n., *dia de repouso.
i pui fugu (A.P.) -. (FERREIRO). fermenta
feretca v., *levedar; estar no processo de
n., - I bai kontra purku-spinhu ku fermentação. - Ninguin ka ta pui
tenta takal ku si feretcas (M.K.) -. binhu nobu na saku di kuru bedju: si
(FLECHA). N.F. vd. fretca. i pui, ora ku bin fermenta, i ta rumpi
ferferi kuru (N.T.) -. (FERMENTAR).
1.v., *diz-se dos animais a pastar. - I fermentu
staba la na monti manga di purku ku n., *substância que provoca o
na ferferi na padja (N.T.) -. N.F. processo de fermentação; levedura.
Mandinga “fèefee” que significa - Un bokadu di fermentu i ta orfa

177
tudu masa (N.T.) -. (FERMENTO). V.B., sin. badal.
feron feru tempradu
n., *aguilhão. (FERRÃO). N.S. V.M., n., *ferro que recebeu consistência
patu-feron. por meio do processo de têmpera;
feros ferro arrefecido bruscamente após
adj., *cruel. (FEROZ). N.F. oxítona. ter sido aquecido a temperaturas
N.S. V.B. elevadas. (deriv. FERRO
fertca TEMPERADO). N.M. lexia
1.v.tr., *lançar; soltar; atirar. - i fertca composta. N.S. V.B.
ultimu ovu i di repenti i odja si ferudja
kabesa dentru di un kasa bunitu i v., - Si spidju ferudja, no ka pudi
garandi (M.K.) -. (FRECHAR). N.S. mas odja rostu nel (L.Cat.) -.
FRECHAR significa ferir com frecha. (ENFERRUJAR). N.F.
2.v.tr., *fazer cair os frutos, proparoxítona, neol., vd. ferusa.
lançando objectos contra a árvore. - ferus
i fertca mangu pa leba (Ceef) -. n., *hidróxido de ferro que causa a
3.v.tr., *ferir; molestar. - Ai, baguera destruição progressiva de um
na fertcan! (C.V.) -. objecto ferroso exposto à humidade.
fertcadu - Bo uru ku bo prata i ferudja; si
part., *lançado; atirado. - alguin ku ferus na da tustumunhu kontra bos
ta duvida i suma ondas di mar ku (Igr.I.) -. (FERRUGEM). N.F.
bentu na bulbuli, i na fertcadu pa oxítona.
kada ladu (N.T.) -. (FRECHADO). ferusa
feru v., *tornar ferrugento; oxidar. - Es,
n., *elemento metálico, pa batil, i ka tarbadjusinhu de; es
representado pelo símbolo [Fe]; ferusa (F.J.) -. (ENFERRUJAR).
objecto composto deste metal. - i N.F. proparoxítona, ferudja.
toma feru i pui na fugu tok i ferusadu
burmedju (T.M.) -. (FERRO). N.S. part., *tornado ferrugento; oxidado.
feru-tempradu; feru di fundia; feru (ENFERRUJADO). N.S. V.B.
di fura; feru di lisa; feru di sinu. festa
feru di fundia 1.n., *solenidade religiosa ou civil;
n., *âncora. - e dismara ferus di dia de descanso. - I faltaba dus dia
fundia, e larga elis na mar (N.T.) -. di Paskua, ki festa ke ta kumeba
(deriv. FERRO DE FUNDEAR). pon sin fermentu (N.T.) -. (FESTA).
N.M. lexia complexa. N.S. sin. 2.n., *alegria; contentamento. -
fundiadera. Karnaval i festa di povu na rua
feru di fura (P.dosS.) -.
n., *utensílio de ferro ou aço, muito festivu
cortante, utilizado na recolha do adj., *relativo a festa. - Misal festivu
vinho de palma. (deriv. FERRO DE (L.Cat.) -. (FESTIVO). N.F. neol.
FURAR). N.M. lexia complexa. N.S. fet-feti
V.B., sin. furadur. v., *onomatopeia para indicar a
feru di lisa acção de lavar a roupa com as
n., *ferro de engomar. (deriv. mãos, esfregando-a ligeiramente. -
FERRO DE ALISAR). N.M. lexia Bu fekin, bu fet-fetin (N.V.) -. N.M.
complexa. N.S. V.A. redobro.
feru di sinu Fevereru
n., *badalo. (deriv. FERRO DE n, *segundo mês do calendário
SINO). N.M. lexia complexa. N.S. gregoriano. - i tersa-fera, 28 de

178
Fevereru di 1995 (R95) -. tadjadera (F.S.) -. (AFIANÇADO).
(FEVEREIRO). N.F. Febreru. ficha
fia 1 n., *folha ou cartão de registo de
1.v.tr., *confiar; dar crédito. - Santcu dados. - No na bin kunsa ficha
ku pui fugu na bu orta; si bu ka fia, numeru sinku (IN96) -. (FICHA).
djubi mon di kin ku pretu (A.P.) -. N.F. neol.
(FIAR-SE). N.S. sin. fiansa; sin. ficheru
kredita; FIAR é hiperónimo de fia e n., *caixa para fichas; catálogo;
de kumpu fiu di linha. conjunto de fichas. (FICHEIRO).
2.v., *crer na própria religião ou em N.S. V.B.
Deus. - N’ fia Deus kil un son fidalgu
(L.Cat.) -. (deriv. FIAR). n., *filho de pessoa nobre ou
3.v.intr., *depositar confiança. - I ka importante; pessoa generosa. -
torna fia disal na Bisau (N.M.) -. Fidalgu di tcon i kil ku ta labral,
(FIAR). pabia saku limpu ka ta firma (Dea) -.
fia 2 (FIDALGO). N.S. mandita-fidalgu;
v.tr., *meter o fio na agulha; po-fidalgu.
enfileirar. - I panha salton manga fidalgundadi
del, i fia na korda (T.M.) -. n., *nobreza; fidalguia. - Disnos
(ENFIAR). badja fidalgundadi di ba estins
fiadu 1 baganadus (N.V.) -.(deriv.
part., *ligado. - pis fiadu na korda -. FIDALGO).
(ENFIADO). N.S. V.A. fidelidadi
fiadu 2 n., *qualidade do que é fiel;
adj., *aguçado; que tem fio ou lealdade. - Dus djinti ki kaza e ta
gume. - Na si boka i sai un spada seta vivi djuntu na fidelidadi (L.S.) -.
fiadu pa fidi nasons ku el (N.T.) - (FIDELIDADE).
.(AFIADO). N.F. neol. N.S. sin. fidi
moladu. 1.v., *picar; furar com um objecto
fiadur pontiagudo. - So un pusua, ki po fidi
n., *pessoa que afiança outra. - Asin na mon, i panhadu (R98) -. (deriv.
Jesus fasidu fiadur di un kontratu FERIR). N.F. firi. N.S. fidi
mas mindjor (N.T.) -. (FIADOR). djindjirba; fidi lifanti.
fiansa 1 2.v., *magoar.
v., *pôr confiança; fiar; estar seguro fidi bis
de si; ter costas quentes. - Ka bu coloc., * tatuar os lábios (deriv.
fiansa son kuma, ora ku bu na FERIR OS LÁBIOS). N.S V.M.
mamanta, bu ka pudi prenha (R96) - fidi djindjirba
. (AFIANÇAR). N.S. sin. fia. coloc., *operação estética de
fiansa 2 tatuagem das gengivas, para dar-
n., *garantia; confiança; apoio; lhes um tom violáceo. - Badjudas
suporte; alguém em quem se sai pa e ba fidi djindjirba (T.M.) -.
deposita confiança. - Fiansa ki (deriv. FERIR AS GENGIVAS).
tenba na mama di lifanti, si mama fidi lifanti
bin seku, fiansa kaba, si fidju na coloc., *última cerimónia dos recém-
muri di fomi (L.A.) -. (FIANÇA). N.S. iniciados, que é uma dança
sin. konfiansa. colectiva para mostrar a própria
fiansadu determinação e capacidade de
part., *pessoa que tem confiança. - vencer, juntos e com a ajuda do
Fiansadu na roson, ami i djidiu sin espírito do fanado, todas as forças

179
irracionais contrárias à vida. (deriv. ku paga (R95) - Abo sta sin suma
FERIR O ELEFANTE). N.S. No fidju di lion (T.M.) -. (FILHO). N.S.
arquipélago de Bijagós o elefante é fidju-femia; fidju-matcu; badju di
substituído pelo hipopótamo, fidju dos; batizadu di fidju dos;
símbolo das forças irracionais da fidju di Djiba; fidju di kabra; fidju
natureza. di konta; fidju di sapu; fidju di
fidi-fidi tarafe; fidju di tcon; fidju di tera;
v., *fazer muitas feridas, ferindo fidju dos.
como um espinho; estar muito aflito; 2.n., *os frutos de uma planta. - fidju
estar inquieto e com muita pena. - I di tarafi (N.M.) -.
ten tambi manga di utrus kustumis 3.n., *cria ou filhote de animal. -
ke no ta fasi, suma fidi-fidi kurpu, Lubu manda si fidju pa i ba pidi fugu
lanha-lanha kurpu (R95) -. (FERIR). na kasa di Lebri (Ch.Mb.) -.
N.M. redobro. fidju di Djiba
fidida n., *natural da cidade de Geba.
n., *espinho. - Fidida kirsi, i bafal (deriv. FILHO DE GEBA). N.M. lexia
(N.T.) -. (deriv. FERIDA). complexa. N.S. V.B.
fidida branku fidju di kabra
n., *árvore da família das n., *cabrito. (deriv. FILHO DE
leguminosas, que durante a estação CABRA). N.M. lexia complexa. N.S.
das chuvas perde as folhas; espinho V.B.
branco. (deriv. FERIDA BRANCA). fidju di konta
N.S. V.A., n.v. “Faidherba albida”. n., *cada uma das unidades de um
fididu colar; glóbulo de um rosário ou de
part., *picado ou furado com um um colar. - i fola galinha i tira fidju di
objecto pontiagudo. - E tciga e fididu konta (T.M.) -. (deriv. FILHO DE
djindjirba tudu i kaba, e sai (T.M.) -. CONTA). N.M. lexia complexa.
(FERIDO). N.F. firidu. fidju di sapu
fidjadu n., *girino; cabeçudo; caganato.
1.part., *adoptado como filho. (deriv. FILHO DE SAPO). N.M. lexia
(FILHADO). complexa. N.S. V.B.
2.n., * aquele que foi adoptado pela fidju di tarafi
cerimónia do baptismo. n., *os frutos duma espécie de pau-
(AFILHADO). N.S. V.B.; (FILHAR) tarrafe, utilizados na culinária dos
significa adoptar e (AFILHAR) Bijagós durante o tempo das
significa dar filhos ou rebentos. chuvas, quando as reservas de
fidjastru arroz se tornam escassas. - Fidju di
n., *filho ou filha de um só dos dois tarafi ta tene si tempu, pabia i ka
cônjuges; enteado. - Utru ora e ta tudu tempu ki tarafi ta padi; so na
seta tambi fidjastrus ki e seta padi tempu di tcuba na mis di Setembru
dianti di lei (J.S.) -. (FILHASTRO). ku Otubru (N.M.) -. (deriv. FILHO
fidjos DE PAU-TARRAFE).
n., *doce de farinha de mandioca ou fidju di tcon
de arroz, com açúcar e canela. n., *originário da região; fidalgo;
(FILHÓ). N.F. oxítona. N.S. V.B. genuíno; autóctone. - Ami i Afunsau,
fidju fidju di tcon, bontadi di pubis (C.V.) -
1.n., *indivíduo em relação aos seus . (FILHO DO CHÃO). N.M. lexia
pais; rebento; filha; descendente. - complexa. N.S. sin. fidju di tera.
Kila nin el ovinti ku papia, ora ki si fidju di tera
fidju garandi, i matrikula si fidju, i ten n., *originário da região. - I falanu

180
kuma Ansumani i ka fidju di tera, i n., *órgão do corpo com funções
istrandjeru (R98) -. (FILHO DA muito importantes, como a secreção
TERRA). N.M. lexia complexa. N.S. biliar e a secreção glicogénica. -
Antigamente eram chamados os Figadu, bu tira fel (R96) -.
filhos dos Europeus nascidos em (FÍGADO). N.F. proparoxítona.
África, resultado das uniões figu
matrimoniais com as mulheres 1.n., *fruto da figueira. - I mistiba
africanas; sin. fidju di tcon. intci bariga ku figu brabu ku purku
fidju dos na kume (N.T.) -. (FIGO). N.S. o
n., *espécie de boneca feita com a fruto do figo é uma infrutescência
tíbia de um vitelo fervida e enfeitada chamada SICÓNIO, com
com pérolas multicolores, trazida às receptáculo carnudo e frutos
costas normalmente pelas donzelas, inclusos.
como se fosse uma criancinha. - 2.n., pe di figu, *planta da figueira. -
Fidju dos i fadjadu tok i ta da gustu Ermons, pe di figu pudi padi
di pegal o di bambul; i fadjadu ku asetona? (N.T.) -. (deriv. PÉ DE
manga di kontas, suma fidju ki FIGO). N.S. sin. figuera.
gostadu del tciu (J.S.) -. (deriv. figuera
FILHO DE OSSO). N.S. batizadu di n., *planta que produz figos. -
fidju dos; badju di fidju dos. Strelas di seu kai riba di tera, suma
fidju-femia o ku bentu forti bulbuli figuera, si
n.f., *filha. - Manga di familia ma fidjus verdi konkonhi (N.T.) -.
misti tene fidju femia pabia i elis ki ta (FIGUEIRA). N.S. sin. pe di figu.
kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv. FILHO figura 1
FÊMEA). N.M. lexia composta. N.S. v., *significar; fazer parte de. - luta
sin. fidju. pa diritus umanus i ta figura suma
fidju-matcu luta pa sidadania i pa dimokrasia
n., *filho. - I ten un mindjer i tenba (R96) -. (FIGURAR). N.F. neol.
dus fidju-matcu (T.M.) -. (deriv. figura 2
FILHO MACHO). N.M. lexia n., *imagem. - paliasu i un kusa ke
composta. N.S. sin. fidju. kriansas tudu gosta di odja, pabia i
fiel un figura muitu-muitu ingrasadu
adj., *pessoa que cumpre as (R95) -. (FIGURA). N.F. neol.
próprias obrigações; leal. - Kil ki fiel fijon
na kusasinhu, tambi i ta sedu fiel na - Otca fijon seku, djintis ta kunsa
kusa garandi (N.T.) -. (FIEL). N.S. rebental (F.M.) -. (FEIJÃO). N.F.
ant. infiel. neol., vd. fison.
figa fika
n., *figura característica que 1.v.intr., *restar; permanecer ou ficar
representa uma mão fechada com o num lugar. - barku fika na utru
polegar entre o indicador e o médio, banda (P.dosS.) -. (FICAR).
utilizada para evitar maleficios. 2.v.intr., *sobejar; sobrar. - otokarus
(FIGA). N.S. V.B. fika puku dimas dipus di algun
figa-kanhota susesu di “Silodiata” (P.dosS.) -.
*fazer figa com a mão esquerda, 3.v., *verbo copulativo que significa
para esconjurar um mau presságio. ser. - Fera i kau sertu di kumpra-
- Si bo kabesa pirdi, bo punta bariga bindi i di fika sempri atualizadu ku
figa kanhota! (R.N.) -. (FIGA nobas di tudu dia (P.dosS.) -. N.S.
CANHOTA). N.M. lexia composta. fika tristi.
figadu 4.v.intr., *instalar-se como hóspede;

181
habitar. - Utrus badjudas dizerta di filanta
kaza di se familia e bai fika na kaza 1.v.caus., *concordar; combinar;
di se kolegas (N.M.) -. fazer um acordo. - I pirsis no filanta
5.v.tr., *deixar; abandonar. - ki si dia di leba arus pa tabanka pa iagu
namoradu i ka mistiba fika Nejo sin ka bin danal suma oranu (Dea) -.
skola (N.M.) -. (deriv. FICAR). N.M. (deriv. FILAR).
FICAR é sempre v.tr. enquanto fika 2.v.caus., *pôr na mesma direcção;
pode ser v.tr. e v.intr. endireitar. - N’ tenba un kabra, ora ki
fika tristi na bai bibi na fonti, i ta djingui tcifri,
coloc., *tornar-se triste; sentir ora di riba i ta filanta tcifri: badjuda
desgosto; entristecer. (FICAR ku bai kata iagu (Co.D.B.) -.
TRISTE). N.S. fika tristi é o filantadu
equivalente de ENTRISTECER, part.caus., *endireitado; posto na
v.intr., e tristisi é equivalente de mesma direcção. - strada ku djingui
ENTRISTECER, v.tr e. i na filantadu (N.T.) -. (deriv. FILAR).
fikadu filaria
1.part., *colocado; posto; deixado. - i n., *filaríase; doença provocada por
prindidu i fikadu la tok i ribantadu um parasita de nome filária; parasita
(R95) -. (deriv. FICAR). que causa a filariose. (FILÁRIA).
2.part., *fincado; enraizado. - N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
Jerusalen fikadu na rotca i ka ta filera
medi (L.Cat.) -. n., *fila; renque. - Filera di djintis te
fikanda na nunde (T.M.) -. (FILEIRA).
v.caus., *pôr algo num sítio. (deriv. filha
FICAR). N.S. V.B. n.f., - Si bu filha kasadu pa un omi,
fila bu dibi di pega kil omi tambe komu
1.v., *dar-se bem; fazer as pazes; bu fidju (IN96) -. (FILHA). N.F. neol.,
entender-se. - E ka fila te aos (T.M.) vd. fidju.
- e ta fila un komun akordu di filisidadi
divorsia (R95) -. (FILAR). N.S. n., *estado de quem é feliz; bem-
FILAR significa segurar ou agarrar aventurança; contentamento. -
com os dentes. sisigan nha korson, bin dan filisidadi
2.v.prep., fila ku, *estar orientado (J.B.) -. (FELICIDADE). N.F.
na mesma direcção; alinhar-se. - felisidadi. N.S. ant. infilisidadi.
kada familia dibi di ba ta bari kil filisita
zona ku fila ku si terenu (R95) -. v., *congratular; dar parabéns. - n’
N.S. fila ku bentu. kontenti tciu, n’ na filisitau pa es
fila ku bentu programa (R95) -. (FELICITAR).
coloc., *estar orientado na mesma N.F. neol. N.S. sin. da parabens.
direcção; aproar ao vento. - N’ tene filma
un fidju, si n’ pul pa i fila ku bentu i v., *registar acontecimentos através
ta dispi: libru (T.M.) -. (FILAR AO de fotografias ou película
VENTO). N.F. náut. cinematográfica. - n’ bin filma djintis
filadu ku na Bisau ku n’ daba mesinhu (IN99)
con., *locução prepositiva que indica -. (FILMAR). N.F. neol.
[em face de] ou [no lado oposto]; em filosofu
frente de. - prumeru pedra finkal n., *estudioso de filosofia, quer dizer
nkostadu na paridi di dentru, filadu a ciência que indaga, por meio da
ku porta (M.M.) -. (deriv. FILA). N.S. razão, a natureza das coisas;
na ladu di. pessoa que pensa muito. - Utru

182
filosofus ku ta tcomadu epikureu ku no tciga final di no programa di aos
stoiku e ta diskutiba ku el (N.T.) -. (R95) -. N.S. sin. kabantada.
(FILOSOFO). N.F. proparoxítona, finalidadi
neol. n., *objectivo; plano; fim. - Deus ka
filosofia kumpu omi son pa kumpu, i kumpul
1.n., *ciência que indaga, por meio ku un finalidadi (L.S.) -.
da razão, a natureza das coisas; (FINALIDADE). N.S. sin. fin.
estudo da Lógica, Metafísica, Moral finalmenti
e Psicologia; doutrina particular. adv., *advérbio de tempo que
(FILOSOFIA). N.F. paroxítona. significa [por último]; enfim. - statutu
2.n., *doutrina e prática particular. - i finalmenti i votadu (R95) -.
sta na no filosofia (R95) -. (FINALMENTE). N.F. neol. N.S. sin.
filtra na fin.
v., *passar através de um filtro. - finansa
strandjerus ta filtra se iagu antis de n., *tesouro público; fazenda
bibil (Igr.I.) -. (FILTRAR). N.F. neol. pública. - ministeriu di finansa (R95)
filtradu -. (FINANÇAS).
part., *passado através de um filtro. finansia
- Iagu filtradu o firbintidu mas sta v., *custear; patrocinar alguém ou
bon pa mininusinhu (Igr.I.) -. uma instituição. - djubi kal ki
(FILTRADO). N.F. neol. metudus ku bu pudi finansia elis
filtru (IN96) -. (FINANCIAR). N.F.
n., *instrumento composto de paroxítona.
material poroso, utilizado para finansiadur
purificar líquidos. - Bu pudi fasi un n., *pessoa ou grupo que ajuda com
filtru simplis di sus puti garandi dinheiro ou outro material. - No na
(Igr.I.) -. (FILTRO). N.F. neol. negosia ku finansiaduris di no
fin sistema di saudi (R95) -. (deriv.
1.n., *final; termo; conclusão. - FINANCIAR). N.M. pl.
dinheru ka ten pa paga vensimentus finansiaduris.
na fin di kada mis (P.dosS.) -. (FIM). finansiamentu
N.S. na fin; sin. kabantada. n., *empréstimo; donativo em
2.n., *objectivo; finalidade; plano. - dinheiro. - i bai pa Estadus Unidu i
Pa e fin n’ na tarbadja, n’ na luta ku odja un finansiamentu (IN96) -.
garandi forsa (N.T.) -. N.S. sin. (FINANCIAMENTO).
objetivu. findi
fina 1.v.tr., *rachar; cortar. - n’ bin findi
v., *acabar; findar. (FINAR). N.S. lenha pa n’ ba firbinti mesinhu (T.M.)
V.B. -. (FENDER). N.S. findi kadera;
finadu korson findi.
1.adj., *morto; defunto. (FINADO). 2.v.intr., *abrir-se; rachar-se. - nha
2.n., *pessoa falecida. - E pensaba kurpu ta flema pa bo, suma tera
kuma talves i un finadu o un spiritu seku ke findi, i na pera tcuba
kualker (L.S.) -. (FINADO). N.S. vd. (L.Cat.) -. (FENDER-SE).
dia di finadus. findi kadera
final coloc., *partir as ventas a alguém;
1.adj., *o que põe termo; último. - no bater; dar pancadas; andar à
dibi di pui un pontu final (R95) -. pancada. - N’ na sai li pa entra
(FINAL). N.F. neol. N.S. sin. últimu. Senegal n’ ten ku tene dukumentu
2.n., *remate; última parte. - I ku es kompletu; si bu ka tenel, fidju di

183
Senegal na findiu kadera i leba i ba finka udju nelis i punta (N.T.) -.
fitca (R98) -. (deriv. FENDER A (deriv. FINCAR OS OLHOS).
CADEIRA). N.S. sin. findi rabu; sin. finkanda
ratca kadera. v.caus., *colocar; pôr. - tudu
findi rabu mindjeris kusinha bianda, e
coloc., *bater. (deriv. FENDER O finkandal na bantaba (L.S.) -. (deriv.
RABO). N.S. V.M., sin. findi FINCAR).
kadera. finkandadu
findidur part.caus., *posto de pé; posto num
n., *rachador. (FENDEDOR). N.S. lugar; colocado. - Mame sukundi si
V.B. dur bas di kabas finkandadu na
findji urdidja di kansera (T.Tc.) -. (deriv.
v., *fazer crer aos outros algo que FINCAR).
se sabe não ser verdade; simular; finta
imitar. - Nhu Lubu findji i na tcora v., *enganar; driblar. - Tcoka i na
suma andju. (A.P.) - Nhu findji dudu findji suma i na fintal, i na kuri lundju
pa ka rema (R98) -. (FINDJIR). di kil bagabaga (L.S.) -. (FINTAR).
findjidu finu 1
1.part., *simulado; pintado. - di un fe v., *invejar. - Ninguin ka na finu bo,
ku ka sedu findjidu (N.T.) -. pabia abo ku kunsi si nomi, abo ku
(FINGIDO). na kasal (T.M.) -. (deriv. FINAR).
2.adj., *falso. - Ka bo ten amor finu 2
findjidu (N.T.) -. 1.adj., *delgado. - bu ta pui ki
findjidur kugumelu, bu na kortal finu (R96) -.
n., *diz-se de alguém que finge ou (FINO).
imita. - ora ku bu ora, ka bu sedu 2.adj., *elegante. - Kilis ku ta bisti
suma findjiduris (N.T.) -. ropa finu, na palasiu di rei ke ta sta
(FINGIDOR). N.M. pl. findjiduris. (N.T.) -.
findjimentu 3.adj., *pessoa delicada. - no na
n., *acção de fingir; impostura. - Bo masa beton, e.. djinti finu (J.D.) -.
disa tudu mau manha, tudu nganu, firbi
ku findjimentu (N.T.) -. 1.v.intr., *entrar em ebulição. - Otca
(FINGIMENTO). iagu firbi, i laba arus i pul na kaleron
finka (F.M.) -. (FERVER).
v., *apoiar com força; pôr; colocar. - 2.v.tr., *cozer num líquido em
bu kunsa toma gora kaselora, bu ebulição. - i firbi kandja i pilal (R95) -
finka na fugu brandu (R95) -. . N.F. neol., vd. firbinti.
(FINCAR). N.S. finka djudju; finka firbidu
pe; finka udju. part., *diz-se da água que foi
finka djudju submetida a ebulição ou de
coloc., *ajoelhar-se; genuflectir. - qualquer alimento já cozido. - Anos
Kilis ku staba na barku i finka djudju tudu no dibi di ba ta bibi iagu firbidu
si dianti (N.T.) -. (deriv. FINCAR OS o no purpara iagu ku un fidju di
JOELHOS). limon no ta bibi (R95) -. (FERVIDO).
finka pe firbinti
coloc., *insistir; teimar; persistir. - pa v.caus., *cozer num líquido em
finka pe, pa kumpu un mundu djustu ebulição; fazer ferver; ferver. - Utru
(L.S.) -. (deriv. FAZER FINCA-PÉ). ora i ta firbinti kombe i tira si iagu i
finka udju pul na tceben (N.M.) -. (deriv.
coloc., *fixar os olhos em; olhar. - i FERVER).

184
firbintidu n’ iangasa: sombra (Co.D.B.) -.
part.caus., *cozido num líquido em (FIRMAR-SE). N.S. firma kan.
ebulição; fervido. - Bibiron pudi fasi 2.v.intr., *estar estável. - Suma no
mininu mal, si i ka firbintidu diritu kamaradia firma, kontan nunde ku
(Igr.I.) -. (deriv. FERVER). bu ta tarbadja (J.S.) -.
firi firma kan
1.v.tr., *causar ferimento; golpear; coloc., *estar imóvel; parar e arder
magoar. - firi sensibilidadi di utru com força. - Sol firma kan riba di se
djintis (R95) -. (FERIR). N.F. neol., kabesa (P.B.) (FIRMAR-SE).
vd. fidi. firmadu
2.v.intr., *ficar magoado; estar 1.part., *diz-se de alguém que está
ferido; estar com muita preocupação em pé; o que fica de pé. - Santcu
ou arrependimento. - Kil omi panha tciga di odja un Anonsinhu firmadu
Kamalion i sutal tok i firi (T.M.) -. na kaminhu (F.M.) -. (deriv.
(deriv. FERIR). FIRMAR).
firia 2.part., *seguro; firme. - bo sta
v., - Fidjus di Guine, nin ki mundu firmadu na bardadi ku bo tene dja
kinti, tudu tarda ki na tarda, na no (N.T.) -.
ladu na firia (C.S.) -. (ESFRIAR). firmanta
N.F. paroxítona, vd. fria. 1.v.caus., *estabilizar, fixar. - i
firianta tarbadjus gora ki ta firmanta tera,
v., - Furadur fasi si manobras tok i pabia nunde ki djiresa ku saudi ka
firiantal raiba (A.P.) -. (deriv. mati so katiberasku ku mortu ku sta
ESFRIAR). N.F. vd. frianta. la (J.S.) -. (deriv. FIRMAR).
firida 2.v.caus., *fincar. - Firmanta tudu
n., *ferimento; chaga. - i untal firidas pos forti na tcon na roda di sirkulu
ku siti ku binhu (N.T.) -. (FERIDA). (Igr.I.) -.
firidu firmantadu
1.part., *o que recebeu ferimento; part.caus., *estabilizado; seguro;
magoado. - I fala elis pa e fasi un firme. - Es i guera, guera di tudu
imajen di besta ku firidu ku spada ora, sintidu sin diskansu ma ku
(N.T.) -. (FERIDO). N.F. neol., vd. fiansa firmantadu (C.S.) -. (deriv.
fididu. FIRMAR).
2.n., *pessoa que está ferido. - firmesa
ospital ke ta risibi tudu firidus (IN96) 1.n., *força; constância. - firmesa ta
-. djuda pasa prova (N.T.) -.
firkidja (FIRMEZA).
n., *vara bifurcada; forcado de três 2.n., *decisão. - Konta e kusas ku
dentes; sustentáculo; apoio; firmesa (N.T.) -.
suporte. - Si bu odja firkidja firma, firmi
bu ta sibi kuma i ten kau ki ngosta 1.adj., *estável. - Bo fika firmi, bo na
nel (L.A.) -. (FORQUILHA). N.F. sedu salbu (N.T.) -. (FIRME).
frikidja. N.S. sin. po di firkidja. 2.adj., *seguro; forte. - Kil ku otca
firkidjanta kuma i sta firmi, pa i toma sintidu pa
v.caus., *pôr a forquilha; sustentar. - ka i kai! (N.T.) -.
pa ialsau pa firkidjanta (J.B.) -. firminga
(deriv. FORQUILHAR). 1.n., *nome genérico dos insectos
firma himenópteros, da família dos
1.v.intr., *estar em pé; ficar de pé. - Formicidas, que vivem em
N’ firma, n’ ka iangasa, n’ djungutu, sociedade, em formigueiros. - Ali

185
firminga na fertcan! (T.M.) -. neol.
(FORMIGA). N.F. furminga. fison
2.n. firminga kabrianu, *formiga 1.n., *fruto do feijoeiro, muito
minúscula de cor castanha. (deriv. apreciado na alimentação e rico em
FORMIGA CABO-VERDIANA). N.M. proteínas. - Lebri na kunsa kume
lexia composta. fison, tok i intci bariga (P.B.) -.
3.n. firminga pretu, *formiga (FEIJÃO). N.F. fijon. N.S. fison-
correição, capaz de grande frade; fison-kongo; fison-
migrações, que ataca insectos e mankanha; kaska di fison;
pequenos animais. (deriv. rebenta fison.
FORMIGA PRETA). N.M. lexia 2.n., pe di fison, *planta da família
composta. das leguminosas. (deriv. PÉ DE
firminga di aza FEIJÃO). N.S. n.v. “Phaseolus
n., *térmite efémera alada que vulgaris”.
aparece no tempo das chuvas. fison-frade
(deriv. FORMIGA DE ASAS). N.M. n., *nome de um tipo de feijão, cuja
lexia complexa. N.S. V.M. semente é de cor esbranquiçada e
fis 1 com mancha preta. (FEIJÃO-
n., *conjunto de objectos atados FRADE). N.S. V.A.; n.v. vigna
pelo meio; molho. - Bota fis di lenha unguiculata”.
tras di n’utru i ta kebra garganti fison-kongo
(L.A.) -. (FEIXE). n., * nome de um tipo de feijão cujas
fis 2 sementes, pequenas e rondas, são
1.intens., *adjunto de intensidade produzidas por um arbusto.
com a função de especificar o (FEIJÃO CONGO). N.M. lexia
sentido [acção de um objecto fino]. - composta. N.S. n.v. “Cajanus
Tankoi, tankoi, kin ku dismaral? Ali i cajan”.
na pasanu, fis! (P.B.) -. fison-mankanha
2.v., sai fis, *sair com delicadeza. n., *espécie de feijão. (FEIJÃO
N.S. V.A. MANCANHA). N.M. lexia composta.
fisial N.S. n.v. “Vigna unguinculata”.
n., * tecelão. - na pinti di nha fisial, fit
la ke linha di amor ta fusi nel (O.S.) - intens., *adjunto de intensidade com
. (OFICIAL). N.S. sin. tisidur di a função de especificar o sentido
panu. [acção com velocidade]. - I rinka
fisial di marinha djanan fit (L.S.) -. N.S. V.A., pasa
n., *cozido ou assado de macaco. fit.
(deriv. OFICIAL DE MARINHA). fita
N.M. lexia complexa. N.S. V.B. n., *tecido estreito e comprido;
fiskal nastro. - E ta mara fita largu na testa
n., *empregado do fisco. - si un (N.T.) -. (FITA). N.S. fita-kola.
fiskal na ganha un trizentus kuntu, fita-kola
valur di si kustu di vida i un milion i n., *fita adesiva. (FITA-COLA). N.M.
tal, i ten ke sedu falsu (IN96) -. lexia composta. N.S. V.B.
(FISCAL). fitca
fiskalizason 1.v.tr., *fechar com uma chave ou
n., *acto ou efeito de fiscalizar. - tranca. - i fitca portas ku djanelas, i
Fiskalizason na parti di komersiu ka fika el son ku si mindjer dentru
na izisti pratikamenti na Guine-Bisau (A.P.) -. (FECHAR).
(IN96) -. (FISCALIZAÇÃO). N.F. 2.v.tr., *impedir o acesso de. - no

186
konsigui fitca tudu stradas, no CABELO). N.M. lexia complexa.
konsigui fitca tudu rius (C.P.) -. fiu di konta
3.v.tr., *concluir; terminar. - antis di n., *colar; linha com pérolas. (deriv.
no fitca no programa di aos, no na FIO DE CONTA). N.M. lexia
bai obi diretor di skola (R95) -. complexa. N.M. lexia complexa.
4.v.tr., *encarcerar; pôr em cárcere. N.S. sin. konta.
- Si n’ ka tene dukumentu kompletu, fiu di linha
fidju di Senegal na findiu kadera i n., *fio para coser. (deriv. FIO DE
leba i ba fitca (R98) -. LINHA). N.M. lexia complexa. N.S.
5.v.intr., *encerrar-se. - Logu porta V.A., kumpu fiu di linha.
fitca (N.T.) -. (FECHAR-SE). fiu di padja
fitca kurpu n.,, *colmo, como das plantas
coloc., *recusar-se; negar-se. - Lubu gramináceas; filamento de palha;
fitca kurpu, lebri fikal la (A.P.) -. palha. - Iran toma fiu di padja i lofil
(deriv. FECHAR O CORPO). N.S. na tcon (L.S.) -. (deriv. FIO DE
sin. nega. PALHA). N.M. lexia complexa.
fitcadu fiu di prumu
part., *o que não está aberto. - Boka n., *utensílio para verificar o
fitcadu ka ta ientra moska (L.A.) -. aprumo. (FIO-DE-PRUMO). N.M.
(FECHADO). N.S. matu-fitcadu. lexia complexa. N.S. V.B.
fitcadura fiu di uru
n., *intrumento para fechar uma n.,, *corrente de ouro fino para usar
porta, uma mala ou outras coisas. - I à volta do pescoço. - si di bardadi i
pui portas ku fitcaduras ku ntrankus mistil, pa i dal si anel, mandidja ku si
(Igr.I.) -. (FECHADURA). fiu di uru (F.M.) -. (FIO DE OURO).
fiti-fitidu N.M. lexia complexa.
part., *diz-se dos cabelos em fiu manha
desordem ou despenteados. N.M. n., *mau feitio, mau carácter. -
redobro. N.S. V.B., kabelu fiti- Tcebetan fiu manha di kumbosas
fitidu. (R.N.) -. (deriv. MANHA FEIA). N.M.
fitu lexia complexa.
n., *; maneira de ser ou de agir de fiundadi
uma pessoa; temperamento. - Ke n., *qualidade do que é feio.
fitu di marinherus! (C.V.) -.(FEITIO). (FEALDADE). N.S. V.B.
N.S. sin. manera. fixa
fiu 1 v., *segurar; pôr de maneira estável.
n., *filamento; linha. - Nin un fiu di - Fixa manguera dentru des buraku
kabelu di bo kabesa ka na pirdi (Igr.I.) -. (FIXAR).
(N.T.) -. (FIO). N.S. fiu di konta; fiu fixu
di kabelu; fiu di linha; fiu di padja; adj., *determinado; estável. - E pudi
fiu di prumu; fiu di uru. tambe ka ten relason sexual antis di
fiu 2 e nkontra un parseru fixu (Cecomes)
adj., *diz-se do que é de aspecto -. (FIXO). N.F. neol.
desagradável. - Tudu fiu ki fiu, fizika
nunka bu ka ta fala kuma bu fidju fiu 1.n., *ciência que estuda as
(L.A.) -. (FEIO). N.S. fiu manha. propriedades gerais da matéria e os
fiu di kabelu fenómenos que não alteram a sua
n.,, *pêlo da cabeça das pessoas estrutura interna. - No ten
humanas; cabelo. - lion tira un fiu di Matmatika, Fizika, Kimika (J.S.) -.
kabelu i dal (L.S.) -. (deriv. FIO DE (FÍSICA). N.F. proparoxítona.

187
2.adj.f., *material; corpóreo. - flema di korson
kondisons fizikas i psikolojikas (R95) n., *dor de coração, causado pelo
-. ciúme, pela paixão, pelo desgosto
fiziku ou pela inquietação. - flema di
adj., *que se refere ao corpo das korson nin duturis ka pudi kural
pessoas; corpóreo. - mininu dibi di (C.S.) -. (deriv. FLEIMA DO
sta na midida di dizinvolvi si planu CORAÇÃO).
fiziku, inteletual, moral, spiritual i floresta
sosial (R96) -. (FÍSICO). N.F. n., *extensão de terreno coberta
proparoxítona, neol. completamente de árvores
flaka silvestres de grande porte; bosque;
v.intr., *enfraquecer; ficar fraco. - mata. - floresta i muitu importanti pa
Guine ka bu tirmi, Guine ka bu flaka dizinvolvimentu di un tera (IN96) -.
(H.M.) -. (deriv. FRACO). N.S. (FLORESTA). N.F. neol. N.S. sin.
flakanta. matu.
flakanta Flup
v.caus., *tornar flaco; enfraquecer. n., - i ta distaka seti etnias, na kil
(deriv. FRACO). N.S. V.A. nde ke kondisons di padi i superior a
flamengu nivel nasional: Biafada, Flup,
n., *ave da família dos Mandinga, Pepel, Mankanha ku
Fenicopterídeos; flamingo. Mandjaku (R95) -. (FELUPE). N.F.
(FLAMENGO). N.S. V.B.; nome arc., vd. Fulup.
deriv. do provençal “flamenc”, que flur
significa “da cor das chamas”. 1.n., *órgão de reprodução ou
flanku frutificação das plantas. (FLOR).
n., *lado. - pa kil ki sai di purtu pa li, i 2.n., *sentimento de amor; figura da
na flanku diretu (R98) -. (FLANCO). pessoa amada. - Ora ke abri porta,
N.F. neol. nha kurpu i un flur, i un flur ke mon
flanu di mininu rinka (C.S.)-. N.F. fig.
n., *designação vaga de alguém que flura
não se quer indicar. - kau ku sibi v., *ter flores; florescer; enflorescer.
kuma tal flanu i futseru (IN96) -. - Si n’ ka flura, bu ka ta padi (L.A.) -.
(FULANO). N.F. fulanu. (FLORAR).
flauta flursi
n., *instrumento musical de sopro; v., estar em flor; florir.
pífaro. - No toka bos flauta, bo ka (FLORESCER). N.S. sin. flura. N.S.
badja! (N.T.) -. (FLAUTA). N.F. V.M.
proparoxítona. fodja
flema 1.n., *órgão vegetal que se
n., *ciúme causado pelo estado de desenvolve nos ramos e no caule
indiferença da pessoa amada; das plantas, com a função de
estado de ter fleuma ou ser lento transformar, em presença da luz, o
causado pelo ciúme; paixão. - No anidrido carbónico em carbono,
seta mara korson pa mata flemas. utilizado pelas plantas, e em
(N.Me.) - Disan pa n’ viviu, si n’ ka oxigénio, restituído à atmosfera. -
muri di flema, di pankada n’ na muri Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa
(G.F.) -. (FLEGMA; FLEIMA). N.S. remediu pa djinti di tudu nason
transformação semântica: FLEUMA (N.T.) -. (FOLHA). N.S. sin. padja;
designa a impassibilidade e flema fodja di tabaku; fodja di tcera.
designa paixão; flema di korson. 2.n., *pedaço de papel com

188
determinadas medidas; página de foi
livro. - n’ na grital na Kriol, pa v., *mentir; enganar. N.F. Mandinga
rekadu pasa di boka pa boka, nha “fúyi” que significa nada. N.S. V.P.,
rekadu n’ na disal tambi na un fodja o guineense prefere dizer bu iara
(O.S.) -. N.S. fodja di trenu; sin. (ESTÁS ENGANADO) em vez de
pajina. bu foi (ESTÁS A MENTIR), sendo a
fodja di tabaku primeira uma maneira mais educada
n., *folha de tabaco tratada para de dizer a mesma coisa; sin. konta
fumar. - No iabri udju no odja un mintida.
fodja di tabaku ta kusta un pes i foidur
meiu (IN84) -. (FOLHA DE n., *mentiroso. - Es foidur son pa i
TABACO). N.M. lexia complexa. riba li mas pa i ripiti bu dianti ke ki
N.S. sin. fodja di tcera; sin. padja fala, si kontra i bardadi (A.P.) -. N.F.
di kema pitu. Mandinga “fúyi”. N.S. sin. kontadur
fodja di tcera di mintida.
n., *folha de tabaco tratada para foka 1
inalar ou mascar. (deriv. FOLHA DE 1.v., *pôr em evidência. - i foka
CHEIRAR). N.M. lexia complexa. kuma na tempu di Tuga i ta djugadu
N.S. V.B., sin. fodja di tabaku; sin. mas sukundidu (R95) -. (FOCAR).
padja di kema pitu. N.F. neol.
fodja di trenu 2.v., *pôr a luz sobre; iluminar. - ami
n., *papel ou página de livro para n’ ka pudi mas kusa di gazela; tudu
fazer exercícios. - Fodja di trenu, ora ku n’ odjal n’ fokal lus i ta kuri
pajina seti (Cenfa) -. (deriv. FOLHA (C.V.) -.
DE TREINO). N.M. lexia complexa. foka 2
foga n., *mamífero carnívoro da família
1.v., *naufragar; asfixiar debaixo da dos Focídeos que vive nos mares
água. - Lubu foga na fundu di fonti com água fria. (FOCA). N.F. neol.
(P.B.) -. (AFOGAR). N.S. kanua N.S. V.A.
foga; karu foga. fokoti
2.v., *embriagar-se; beber bebidas v., *sair ou fazer sair do lugar por
alcoólicas até adormecer ou perder causa de uma pancada; perder
os sentidos. - Rapas garandi foga te peças de um objecto. - udju fokoti -
un ora di tardi, kontra si badjuda bu fokotin unha -. N.F.
konki porta i pensa kuma sol kunsa proparoxítona. N.S. V.A.
mansi (Cecomes) -. foku
fogansa n., *sede; centro; lugar onde se
n., *naufrágio; afogamento. - aloja o micróbio de uma doença. - i
fogansa di barku (N.T.) -. (deriv. ten un foku di kolera na kil tera
AFOGAR). N.S. sin. kanua foga. (R95) -. (FOCO). N.F. neol.
foganta fola
v.caus., *causar naufrágio; fazer 1.v., *tirar a pele a. - Lubu ku Onsa
afogar algo ou alguém. - Serpenti fola tudu e kaba e rapati karni e
kumbida si kumpanheris tudu, e kume (A.P.) -. (ESFOLAR).
misti foganta kanua (A.P.) -. (deriv. 2.v., *escoriar; ferir-se
AFOGAR). superficialmente. - Lubu foronta, i
fogantadu tcora, i fola na tudu kantu di kurpu.
part.caus., *feito naufragar; feito (F.M.) - i fola djudju otca i kai
afogar. (deriv. AFOGADO). N.S. (J.L.R.) -. N.S. fola kutuvelu.
V.B. fola kutuvelu

189
coloc., *trabalhar muito; fadigar-se. - superstições. - Na aula di dansa i
Omis ku mindjeris, kal un di nos ku folklor tradisional no fasi kursu di
ma fola kutuvelu? (J.D.) -. (deriv. formason pa no mames (R95) -.
ESFOLAR O COTOVELO). (FOLCLORE). N.F. neol.
foladu fomenta 1
part., *com a pele tirada. v.caus., *encolher a barriga para
(ESFOLADO). N.S. V.B. dentro. - i fomenta bariga pa mostra
foladur magru -. (deriv. FOME). N.S. V.A.
1.n., *pessoa que tira a pele aos fomenta 2
animais. (ESFOLADOR). v., *aumentar; desenvolver. - Fefe
2.n. foladur di palabra, *poeta. - na falanu kuma anos no na fomenta
foladur di palabra (F.S.) -. N.F. fig. guera li aos, no na invita violensia
N.M. lexia complexa. (R98) -. (FOMENTAR). N.F. neol.
folga 1 fomentadu 1
v., *descansar; divertir-se; estar de part.caus., *que tem a barriga
folga. - Na ora ki bu folga, bu pudi encolhida; que tem fome. - pa kaba
surni (J.S.) -. (FOLGAR). ku tudu bariga fomentadu (C.S.) -.
folga 2 (deriv. FOME).
n., *feriado; descanso, dia de fomentadu 2
descanso. - N’ ta da folga fundu, part., *vulgarizado; desenvolvido. - i
tempu muda (J.D.) -. (FOLGA). ka razon pa e ba ta fomentadu
folgadu kuma musulmanus misti toma puder
part., *alargado; que está à vontade. (R98) -. (FOMENTADO). N.F. neol.
(FOLGADO). N.S. V.B. fomenti
folgu adj., *que tem a barriga encolhida
n., *respiração; ar que se respira; para dentro; que tem fome. - I intci
fôlego. - Suma ku kurpu sin folgu sta fomentis di bon kusas i serka rikus
mortu, asin tambi fe, si i ka mostra ku mon limpu (N.T.) -. (deriv.
na obra, i sta mortu (N.T.) -. FOME).
(FOLGO). N.F. neol., fulgu. fomi
foli 1.n., *sensação provocada pela
1n., *fruto duma planta trepadeira necessidade de comer. - Si bebe
borrachifera; fruto silvestre, de polpa tene fomi, kantu mas i na mama, ma
amarela e sabor acidulado. - santcu garandi kuantidadi di liti abo padida
sibi na pe di foli (L.S.) -. (FOLE). bu ta pruduzi (R96) -. (FOME). N.S.
N.F. Guin.; Mandinga “fòolee” que mata fomi.
designa essa planta ou o cauchu. 2.n., *penúria. - i bin ten un fomi
2n., foli di lifanti, (FOLE DE garandi na kil tera (L.Cat.) -.
ELEFANTE). N.S. n.v. “Landolphia fomiadu
ovarensis”. adj., que tem fome. (ESFOMEADO).
3.n., foli di santcu, *fole de N.S. V.A.
macaco. N.S. n.v., “Landolphia fonema
hendelotii”; o termo português FOLE n., *em fonologia são as unidades
designa também o utensílio utilizado mínimas distintivas da linguagem.
para produzir vento a fim de activar (FONEMA). N.S. V.B.
uma combustão. fonetika
folklor n., *parte da linguística que analisa
n., *ciência que estuda os costumes os sons da linguagem.
tradicionais nas suas lendas, (FONÉTICA). N.F. proparoxítona.
danças, cantigas, crenças e N.S. V.B.

190
fonti DE NÓS). N.M. lexia complexa.
1.n., *nascente de água; poço. - nha fora di ora
anel kai dentru di fonti (L.S.) -. loc.adv., *locução adverbial de
2.n., *causa; origem. - Satanas i tempo que significa [muito tarde]. -
fonti di tudu mal ku ten na mundu Galu ke na kanta fora di ora (P.B.) -.
(N.T.) -. (FORA DE HORA). N.F. fora dora.
fora 1 fora di tera
1.v., *pôr forro a; revestir. - ami n’ na loc. adv., *locução adverbial de
kontau kuru di kal limaria ku tambur lugar que significa [o estrangeiro] ou
foradu ku el (A.P.) -. (FORRAR). [qualquer país que não seja a
2.v., juntar. - Badjuda di saia kurtu própria pátria]. - Na bardadi tudu
falan kuma ami son ki i misti, didime bibidas ki e ta konsumi na baris di
i foranu kuatru (A.B.) -. Bisau ta bin di fora di tera (P.dosS.)
fora 2 -. (deriv. FORA DE TERRA).
n., *os excrementos. - No ka dibi di fora dora
bota fora di mininus di kualker loc. adv., N.F. vd. fora di ora.
manera (R97) -. (deriv. FORA). foradu
fora 3 part., *revestido. - Arka di kontratu,
adv., *advérbio de lugar que indica a foradu tudu di uru, nunde ku sta un
parte exterior; exteriormente. - No djaru di uru ku tenba mana (N.T.) -.
ka pudi pera pa tudu dinheru ba ta (FORRADO).
bin so di fora (R95) - tudji iagu pa i forel
ka pudi rasta reia fora (Igr.I.) -. n., *casca de arroz ou de milho. -
(FORA). N.S. ant. dentru; bai fora; Kada ora ku n’ na papia ku bo bu ta
fora di; fora di kila; fora di nos; falan: nhanha ku padi forel (L.A.) -.
fora di ora; fora di tera; fora disso; (FARELO). N.F. farel.
fora dora; pa fora; parti di fora. forinha 1
fora di 1.v.tr., *pilar o arroz ou o milho até
1.con., *locução prepositiva que se tornar farinha; reduzir a pó. - Si i
indica excepto; além de; afora. - kai riba di alguin, i ta forinha si dunu
Fora di kil kontestu i ka ten sintidu (N.T.) -. (ESFARINHAR).
(P.dosS.) - Ke ke ta sina bos fora di 2.v.intr., *tornar-se farinha;
skribi? (R95) -. (FORA DE). desfazer-se; deteriorar-se.
2.loc. adv., *locução adverbial que forinha 2
indica [exteriormente]. - Fora di n., *pó obtido da trituração de certos
Bisau i na fasidu es djugus (R95) - I cereais. - Si iagu mas forinha, i ka
bon pa bu ten manera di diriji es ten remedi (L.A.) -. (FARINHA). N.S.
purmeru tcuba fora di tanki pa bu ka forinha-trigu.
panha susidadi dentru di tanki (Igr.I.) forinhadu
-. (FORA DE). 1.part., *reduzido a farinha ou a pó.
fora di kila - i ta toma kil nhambi ki forinhaduba
con., *locução conjuntiva que dja i ier-ieril riba di lingron (N.M.) -.
significa [além disso] ou [a (ESFARINHADO).
acrescentar a isso]. - Anos no dibi di 2.part., *friturado.
libra del, fora di kila no kuda na forinha-trigu
mininus (Cecomes) -. (deriv. FORA n., *farinha alimentar que se obtém
DE AQUILO). dos grãos de trigo. - Biderus di
fora di nos doneti e ta kumpra forinha-trigu ku
n., *alma. - tuada di azalmas, es i asukar, azeiti ku utru kusa, e ta
fora di nos (O.S.) -. (deriv. FORA lanta sedu e fasil e bai bindi na fera

191
(N.M.) -. (FARINHA DE TRIGO). (Cecomes) -. (FORMADOR). N.F.
N.M. lexia composta. neol.
forka formalizadu
1.v., *dar morte pela forca. - n’ maral part., * feito conforme com as
na garganti n’ forkal (P.B.) -. regras. - kilis ke ta tcomadu
(ENFORCAR). N.F. nforka. N.S. kazamentus formalizadus (R95) -.
bianda forka. (FORMALIZADO). N.F. neol.
2.n., *agarrar alguém com força ou formanta
pelo pescoço. - I pegal, i kunsa na v.caus., *enfileirar; pôr ou organizar
forkal, i na falal: pagan kil ku bu em fila ou formatura. - Rei manda
dibin! (N.T.) -. tcoma djintis tudu i leba na bantaba:
forma 1 i ba formanta (T.M.) -. (deriv.
1.v.tr., *constituir; dar forma a. - i FORMAR).
forma novu governu (P.dosS.) -. formason
(FORMAR). 1.n., *acto de educar. - No fasi kursu
2.v.tr., *instruir; educar. - Partidu di formason par elis (R95) -.
odja kuma i nesesariu forma (FORMAÇÃO).
kuadrus (C.P.) -. 2.n., *criação. - formason ku Siria di
3.v.intr., *desenvolver-se. - mininu Republika Arabi Unida (R95) -.
forma dja badjuda garandi (T.M.) -. 3.n., *desenvolvimento;
(FORMAR-SE). crescimento. - Si kada parti fasi si
4.v.intr., *criar-se. - povu i suma propi tarbadju, tudu kurpu ta kirsi pa
bagabaga; bagabaga ora ku bu si formason na amor (N.T.) -.
kortal, sol mansi i ta torna forma Formosa
(C.P.) -. n., *Ilha do Arquipélago de Bijagós. -
5.v.intr., *pôr-se em formatura. Bidjugu di Formosa ku Soga ta
forma 2 badja Kanhokam (N.M.) -.
1.n., *molde; feitio. - Karnaval puku- (FORMOSA).
puku i kunsa na kirsi i na toma si foroba
forma propi (P.dosS.) -. (FORMA). n., *planta da família das
2.n., *maneira; modo; jeito. - leguminosas cujo fruto comestível é
Kamarada Cabral manda fasi un constituído de vagens de casca
dokumentu nde ki mandanu forma di castanha com grãos envolvidos por
ataka elikopter forma di ritira di uma farinha amarela. - Santcu ora ki
elikopter, kuma ke elikopter i un ka iangasa foroba i ta fala kuma i
avion mas sabi fuguia (C.P.) -. tene bitcu (L.A.) -. (FARROBA;
formadu ALFARROBA). N.F.faroba. N.S.
1.part., *constituído. - Asembleia n.v. da planta “Parkia biglobosa”.
Nasional Popular formadu pa 100 foronta 1
vagas (P.dosS.) -. (FORMADO). 1.v.tr., *injuriar. - Nguintcu panta so i
2.part., *educado; instruído. - un odja fidju riba; kentura foronta si
kuadru superior, formadu na fidjus (A.P.) -. (AFRONTAR).
Universidadi ta risibi na 2.v.tr., *encarar; atacar de frente. -
funsionalismu publiku entri duzentus pape nega tee, ma manera ku fidju
mil a trizentus mil pes (P.dosS.) -. na forontal i bin seta (A.P.) -.
formadur (ENFRENTAR). N.S. foronta é
n., *pessoa que se ocupa da hiperónimo de AFRONTAR e de
formação ou educação. - I signifika ENFRENTAR.
kuma abo formadur bu dibi di ba ta 3.v.intr., *estar em dificuldade;
reuni pekenus grupus di diskuson encontrar-se frente a frente com

192
uma situação difícil. - lebri foronta, composta.
tok i ka sinti bontadi di kume fison forsidja
(P.B.) -. (ESTAR AFRONTADO). 1.v.tr., *obrigar pela força. - No ka
N.S. sin. utani. misti nunka bai istremu, ma e na
foronta 2 forsidjanu bai istremu (R98) -.
n., *dificuldade; fadiga. - Santcu i na (FORÇAR). N.S. sin. forsa 1.
ri ku foronta di Lubu, ma i bin ten 2.v.intr., *fazer esforço; empregar
dur del. (P.B.) - Apili fika el son ku si toda a diligência para conseguir
lembransa di kansera di fomi, di alguma coisa. - i ka prisis es
foronta (C.S.) -. (AFRONTA). pulitikus forsidja pidi mati
forontadu nogosiasons (R98) -. (FORÇAR-SE;
part., *o que está em dificuldade; ESFORÇAR-SE).
aflito; angustiado. - na tera nasons forsudu
na fika forontadu (N.T.) -. adj., *que tem força; robusto;
(AFRONTADO). forçoso. - I bentu limpu i bentu
forontera forsudu (F.S.) -. (deriv. FORÇA).
n., - Guine-Bisau ten forontera ku fortalesa
Senegal na Norti i Guine-Konakri na n., *praça fortificada; castelo. -
Sul (Cenfa) -. (FRONTEIRA). N.F. portas di fortalesa di templu (Igr.I.) -.
vd. frontera. (FORTALEZA). N.F. neol.
forsa 1 forti 1
1.v.tr., *obrigar pela força. - Si alguin 1.adj., *robusto; enérgico. - Suma
forsau pa bu bai un kilometru, bai ku Katcur mas Santcu forti i ta kargalba
el dus kilometrus (N.T.) -. son i na bati (A.P.) -. (FORTE). N.S.
(FORÇAR). N.F. neol. N.S. sin. ant. fraku.
forsidja. 2.adj., *importante. - i na sedu pratu
2.v.tr., *obter pela força. - Nau, galu forti di dia (R95) -.
ka kanta, abo bu pega galu bu suta, 3.adj., *intenso. - ropas di koris forti,
el ku manda bu forsal i kanta burmedju, amarelu, larandja, ta
(Ch.Mb.) -. nganha si pasarela di disfili
forsa 2 ((P.dosS.) -.
1.n., *capacidade. - El i ten forsa di 4.adj., *alcoólico; ácido, azedo. - dal
bua ma i ka ten forsa di kamba kil kopu di binhu forti (N.T.) -.
riu garandi (T.M.) -. (FORÇA). N.S. forti 2
Forsa Armada; roba forsa. adv., *com força. - i supra fugu forti i
2.n., *vigor; energia; robustez. - disal firbi tok i kusidu (N.M.) -.
Lifanti ku si forsa tudu na kalura (FORTE).
(P.B.) -. N.S. ronka forsa. fortifika
3.n., *esforço; jeito. - Mario fasi v., *tornar sólido; reforçar. - no
forsa bu torkia manera, mininu ku kunsa na pensa na e tera li, kuma
sinta bu na padi kel, mersi bu rispitu union, ke sedu kazamentu, i pa
(J.D.) -. fortifika lasus entri familia (IN96) -.
4.n., *poder; autoridade. - Kilis ke (FORTIFICAR).
tenba forsa i serka elis tudu (L.Cat.) fortisi
-. v.caus., *acrescentar a robustez ou
Forsa Armada a consistência; acrescentar a acidez
n., *conjunto do poder militar de um com limão. - Sin duvidas sidadania i
país. - no fasi un almosu djuntu ku un fermentu di balur pa fortisi
no Forsa Armada (C.P.) -. dimokrasia di sosiedadi sivil suma
(FORÇAS ARMADAS). N.M. lexia tambe di Stadu (R96) -. (deriv.

193
FORTE). N.F. proparoxítona. Nunka i ka sinti frakesa, i pudi
fortuda tarbadja (Ceef) -. (FRAQUEZA).
n., *acidez. - Badjiki ta nasi ku si frakisi
fortuda (L.A.) -. (deriv. FORTE). v.caus., *tornar fraco; perder as
fortuna forças. - i frakisi tok i ka pudi bua
n., *sorte. (FORTUNA). - Pa i ka lundju (P.B.) -. (ENFRAQUECER).
disan ripindi i dan fortuna (J.D.) -. N.F. proparoxítona.
foru fraku
adj., *libertado; pessoa que obteve 1.adj., *débil. - elis tudu tris e fraku
alforria. (FORRO). N.S. V.B. tok e ka pudi pega kumida pa pui na
fos boka (Ceef) -. (FRACO). N.S. ant.
1.n., *palito com uma das forti.
extremidades envolvida num 2.adj., *medíocre; brando. - kil lus
preparo especial que se inflama por fraku ki lua, pa ba ta raparti sukuru
atrito. - Dan padja ku fos pa peganta di utru dias di noiti (L.A.M.) -.
fugu (C.V.) -. (FÓSFORO). N.S. sin. fralda
po di fos. *faixa ou pano para cobrir as
2.n., *em química, elemento não crianças de peito; cueiro. -
metálico, que se escreve com o Puchucha, n’ na torkia fralda, fasiu
símbolo [P]. sedu un fidju femia bon (J.D.) -.
fosa (FRALDA). N.F. neol.
n., *cova. (FOSSA). N.F. neol. N.S. frandja
V.B., sin. koba. n., *fitas de pano; passamanes.
foto (FRANJA). N.S. V.B.
n., *retrato. - Utrus ta pasia a pe franga
dentru di sidadi ku tabankas di n., *pinto já crescido; cria de
Bubaki e na tira fotos (N.M.) -. galinha. - e galinha tene frangas
(FOTO). N.F. neol., vd. futugrafia. bunitu (J.S.) -. (FRANGA). N.F.
fotosintizi frangu. N.S. franga é hiperónimo
n., *função das plantas verdes de de FRANGA e de FRANGO.
transformar, em presença da luz, o frangu
anidrido carbónico em carbono, 1.n., *carne de ave de capoeira. -
utilizado por elas mesmas, e em Amigu, pa no pidi frangu?
oxigénio, restituído a atmosfera; (Cecomes) -. (FRANGO).
função clorofilina; 2.n., *cria de galinha. N.F. vd.
clorocarbonização. - Bu intindi, i kil franga.
garandi plantas ke ta fasi fotosintizi franku
(R95) -. (FOTOSSÍNTESE). N.F. n., *nome da moeda utilizada em
proparoxítona, neol. França e na África Ocidental
frade francesa, onde é conhecido como
n., *membro de uma ordem franco CFA, franco XOF ou franco
religiosa. (FRADE). N.F. neol., vd. cefa. - Ma kantu ku n’ ta risibi?
frei. N.S. V.B., fison-frade. Dizoitu mil franku sefa (R98) -.
fraka (FRANCO). N.S. sin. sefa; na África
v., *perder as forças; ceder; Ocidental francesa e na Guiné
fraquejar. - mindjer i na fika sempri Bissau utiliza-se o franco CFA, que
ku frakesa, i ten ku fraka logu (IN96) é a centésima parte do franco
-. (deriv. FRACO). N.F. neol. francês.
frakesa Fransa
n., *debilidade; falta de força. -

194
n., *país membro da União Europeia freguezia
e muito influente na África n., *subdivisão de um concelho;
Ocidental. - Fransa sabi nan te, n’ clientela. (FREGUESIA). N.S. V.B.
obi kuma Bisau na pinga i na pinga frei
(Dj.) -. (FRANÇA). n., *forma apocopada de freire;
Fransis membro de uma ordem religiosa;
1.adj., *relativo à França. - Air irmão. (FREI). N.S. V.A., sin. frade.
Bissau i tene un akordu ku freiu
kompanhia fransis (P.dosS.) -. n., *travão. - Si no pui freiu na boka
(FRANCÊS). N.F. oxítona. di kabalu pa i pudi obdisinu, no ta
2.n., *habitante da França; a língua pudi guia tambi tudu si kurpu (N.T.) -
francesa. - i danu ideias di kuma . (FREIO). N.F. proparoxítona, neol.,
Senegales, Fransis e staba vd. travon.
interesadu pa ruma situason (R99) - frekenti
. 1.adj., *habitual; repetido. - I frekenti
3.n., *língua francesa. bu obi es lamentasons (R95) -.
fraskera (FREQUENTE). N.F. neol.
1.n., *móvel ou caixa onde se 2.adj., *comum. - Es i un utru verson
guardam frascos de vinho; loja de ki frekenti (R95) -.
vinhos; adega. - Dun di boka mas di frenti
ke dun di fraskera (L.A.) -. 1.n., *a parte anterior de qualquer
(FRASQUEIRA). N.F. neol. coisa. - i ka pudi pintca kareta pa
2.n., conjunto de notícias; lugar direta, nin pa skerda nin pa frenti
onde a gente se senta para (R95) -. (FRENTE). N.F. neol. N.S.
conversar. - Bo bin kumpra fraskera sin. dianti; ant. tras.
di noba (C.V.) -. 2.n., *vanguarda. - i fala kuma na
frasku linha di frenti kila i kau di guera dja
n., *vaso de vidro. (FRASCO). N.F. (R98) -. N.F. mil.
neol. N.S. V.B., sin. garafon. freska
fraternidadi v., *tornar fresco; refrigerar. - Na un
n., *solidariedade entre irmãos; boa sesta-fera di tardi, bentu freska
harmonia. - fala mantenha di karas di moraduris di Bisau
kamaradia, di fraternidadi (R98) -. (Cecomes) -. (REFRESCAR).
(FRATERNIDADE). N.F. neol. fresku
frazi 1.adj., *alimentos que mantêm as
n., *em gramática, grupo de suas qualidades naturais; o que não
palavras que exprimem uma ideia está estragado; recente. - Kandja
ou um conjunto de ideias; fresku, i mas ta lalu (R95) -.
proposição; oração. - i ten djintis ki (FRESCO). N.F. neol.
gosta des frazi: un imensa minoria 2.adj., *moderadamente frio;
(R95) -. (FRASE). N.F. neol. refrescado no frigorífico. - Gosi iagu
fregason fresku ta kaiba diritu (Ceef) -.
n., (ESFREGAÇÃO). N.F. vd. 3.n., *lugar bem arejado;
fergason. N.S. V.B. temperatura agradável. - Bon dia
fregues nha fidjus, bo sinta na fresku?
n., *cliente; indivíduo. - Fregues, (Ceef) -.
fora di amizadi i ten diskontu na freta
pres di merkaduria ki kumpra v.tr., *alugar. (FRETAR). N.F. neol.
(P.dosS.) -. (FREGUÊS). N.F. N.S. V.B.
oxítona. N.S. sin. klienti. fretadu

195
part., *alugado; tomado de frete. n., (FRIGIDEIRA). N.F. neol., vd.
(FRETADO). N.F. neol. N.S. V.B. fursidera. N.S. V.B.
fretanda friesa
v.caus., *dar de frete. (deriv. n., *frio. (FRIEZA). N.S. V.B.
FRETAR). N.F. neol. N.S. V.B.; frikidja
fretanda é hipónimo de FRETAR n., - divulgason di Projetu Frikidja
que significa também tomar de frete. (MR98) -. (FORQUILHA). N.F. vd.
fretandadu firkidja.
part.caus., *o que é dado de frete. frintamba
(deriv. FRETADO). N.F. neol. N.S. n., *antílope pequena, com a
V.B.; fretandadu é hipónimo de pelagem cor de laranja suja ou
FRETADO que significa também [o acastanhada. - I ba montia i panha
que foi tomado de frete]. un gazela, i panha un frintamba, i
fretca panha un bufre i tisi (T.M.) -.
n., *arma ofensiva com a ponta (FRITAMBÁ). N.F. oxítona. N.S. n.v.
farpada, que se dispara por meio de “Cephalopus grimmi coronata”.
um arco; seta, dardo. - I ialsa son ki frita
si dus fretca ki tene son sin i mitil na v.tr., *frigir; cozinhar fritos. - I toma
naris (T.M.) -. (FLECHA). N.F. kombe i labal i primil tok i seku i pul
feretca. N.S. sin. seta. na kaselora pa i frita tok i seku kan
frete (N.M.) -. (FRITAR).
n., *aluguer; bilhete. - i un alguin ki fritadera
dibi di pagaba frete (R95) -. n., *utensílio para fritar.
(FRETE). (FRITADEIRA). N.S. V.B., sin.
fria fridjidera; fursidera; fritadera é
v.intr., *perder o calor; arrefecer. - hipónimo de FRITADEIRA que
Ora ki sinsa fria, i ta roga djintis pa e designa também a pessoa que
ba labra par el (F.M.) -. (ESFRIAR). cozinha.
N.F. firia. N.S. ESFRIAR é fritadu
hiperónimo de fria, v.intr., e de part., (FRITO). N.S. V.B.
frianta, v.tr.; kau fria. fritu
frianta 1.part., *fritado. (FRITO).
v.caus., *tornar frio; fazer arrefecer; 2.n., *qualquer iguaria frita; fritura.
pacificar. - Mandadu ta frianta pe, (FRITO). N.S. V.B.
ma i ka ta frianta korson (L.A.) -. friu
(deriv. ESFRIAR). N.F. firianta. 1.adj., *o que perdeu o calor; gélido.
N.S. ESFRIAR é hiperónimo de - labal ku iagu friu (Igr.I.) -. (FRIO).
frianta, v.tr., e de fria, v.intr.; frianta 2.n., *baixa de temperatura. - e na
korson. kenta pabia friu tenba (N.T.) -.
frianta korson fronha
coloc., *acalmar o coração. - N’ na n., *peça de roupa que envolve o
djubi manera di manda pidi mas un travesseiro ou a almofada.
son na Fransa pa friantau korson (FRONHA). N.S. V.B.
(J.S.) -. (deriv. ESFRIAR O frontera
CORAÇÃO). n., *zona de um país que confina
frianta sintidu com outro. - kamions intci kun leba
coloc., *deixar de preocupar-se; na frontera, bai bindi (R98) -.
ficar descansado; serenar. (deriv. (FRONTEIRA). N.F. forontera.
ESFRIAR O SENTIDO). N.S. V.M. frunku
fridjidera n., *inflamação da pele que aparece

196
como uma borbulha com líquido komersiu staba muitu ben
dentro. (FURÚNCULO). N.S. V.A. kontroladu ku ka obiba fuga di presu
frustra suma ki ten (IN96) -. (FUGA). N.F.
v., *fazer falhar. - I ta viza frustra kil neol. N.S. da fuga.
rikonstruson di Komandu Barselona fugaderu
(R95) -. (FRUSTRAR). N.F. neol. n., - bu pul riba di fugaderu ku fugu
frustradu pikininu (N.M.) -. (FOGAREIRO).
part., *imperfeito; insatisfeito. - ora N.F. vd. fugareru.
ku alguin sta frustradu, logu i sta fuganta
pirdidu na si vida (IN96) -. v.caus., *pôr em fuga; afugentar.
(FRUSTRADO). N.F. neol. (deriv. FUGA). N.S. V.B.
fruta fugareru
n., *conjunto de frutos comestíveis. - n., *pequeno fogão a carvão portátil,
Si bu misti kume fruta, bu ten ku sem chaminé. - Bu na raparti karbon
regua (L.A.) -. (FRUTA). N.S. os na fugareru (N.95) -.
frutos podem ser não comestíveis e (FOGAREIRO). N.F. fugaderu.
comestíveis, estes últimos fugon
chamados fruta e distinguidos em 1.n., *aparelho com que se cozinha
fruta natural, seca e cristalizada. a lenha, gás ou electricidade. - si bo
fruta-pon pui fugon mindjoriadu, bu mindjer na
n., (FRUTA-PÃO). N.M. lexia pupa lenha na kasa (M.M.) -.
composta. N.S. vd. furta-pon. N.S. (FOGÃO).
V.B., n.v. “Artocarpus communis”. 2.n., *lugar da casa onde se cozinha
frutu ou se queima lenha para aquecer o
1.n., *produto da árvore que contém ambiente. - Mindjer sta la na fugon i
as sementes. - Guine i un tera riku, na kusnha (T.M.) -. N.S. pedra di
tudu kusa ku bu sumia i ta da bon fugon.
frutu (N.M.) -. (FRUTO). N.S. sin. fugu
fidju; os frutos podem ser não 1.n., *combustão geralmente
comestíveis e comestíveis, e os acompanhada de luz, calor, chamas
comestíveis são chamados fruta. e fumo; brasa. - Kil omi bai pui fugu
2.n., *produto; resultado; proveito. - na si lugar (N.M.) -. (FOGO). N.S.
es tudu i frutu di bu bon sintidu brasa di fugu.
(E.D.) -. 2.n., *fogão. - bu finkal na fugu
fudju dipus bu toma kombe bu laba bu
n., *prega na roupa, faixa ou tira de largal dentru di kaleron (N.M.) -.
tecido que se aplica como 3.n., *descarga de armas de fogo. -
ornamento em vestuário. (FOLHO). si governu setaba kil Delegason di
N.S. V.M. djintis di bon vontadi, nin koldadi
fuf fugu ka na tenba na no tera (R98) -.
intens., *adjunto de intensidade com fugu di kanderu
a função de acrescentar o sentido n., *a chama ou iluminação de um
[de certeza; sem discussão candeeiro alimentado por um
nenhuma]. - sedu mas el fuf -. N.S. combustível. (deriv. FOGO DO
V.A. CANDEEIRO). N.M. lexia complexa.
fufu N.S. V.A., sin. lumi.
adj., *vazio; fútil. - I purfia na sintidu fugu-salbas
stangu fufu (E.D.) -. (FOFO). n., *doença que provoca bolhas na
fuga pele. (deriv. FOGO SELVAGEM).
n., *acto de fugir; evasão. - i N.M. lexia composta. N.S. V.B.

197
fugueti Fula-pretu; Futa-fula.
n., *projéctil autopropulsionado. - No 2.n., *a língua do povo Fula. - E
lansa kil fuguetis la na iagu la so pa firma e papia inda na Fula tok e
tcomaduba atenson pa algun kusa intindi n’utru (R95) -.
fasidu (R98) -. (FOGUETE). N.F. Fula-foru
neol. N.S. sin. fugueton. n., *Fulas livres ou libertados, de
fugueton pele menos escura dos Fula-pretos.
n.aum., *grande foguete; míssil. (FULA-FORRO). N.F. vd. Fula. N.M.
(FOGUETÃO). N.F. neol. N.S. V.B., lexia composta. N.S. V.B.
sin. fugueti. Fula-pretu
fuguia n., *Fulas de pele muito escura,
v., *disparar uma arma de fogo; pertencentes a diferentes grupos
fazer fogo; abrir fogo. - no ka na étnicos e considerados os antigos
kontinua fuguia elis? (R98) - nin i escravos dos Fulas de pele menos
sibi fuguia (L.S.) -. (deriv. escura. (FULA-PRETO). N.F. vd.
AFOGUEAR; FOGUEAR). N.F. Fula. N.M. lexia composta. N.S.
paroxítona. N.S. para-fuguia. V.B.
fuguiadur fulanu
n., *pessoa que dispara; militar n., - Fulanu i sabi boka suma bunda
especializado em dar tiros de arma; di baguera (L.A.) -. (FULANO). N.F.
fuzileiro; atirador. - i otca na ultimu neol., vd. flanu.
tabanka un omi ku ka ten fuguiadur fulgu
suma el (A.P.) -. (deriv. FOGUEAR). n., - kada fulgu di bu pitu i un fala
N.S. sin. tiradur. sabi (T.Tc.) -. (FOLGO). N.F. arc.,
fugusinhu vd. folgu.
n.dim., *fogo pequeno. - Bo odja Fulup
kuma un matu garandi, fugusinhu n., *termo comum para indicar os
pudi kemal (N.T.) -. (FOGOSINHO). membros do povo Djola-Felupe, que
fukandjai habitam a região noroeste da
1.n., *nome dum local de roupa em Guiné-Bissau e pertencentes ao
segunda mão; roupa de segunda grupo linguístico Norte Bak, da
mão comprada nesse local; nome subfamília Oeste-atlântica. - N’ ka
que se atribui a uma peça de roupa na medi, oh, Fulup (N.Tu.) -.
usada ou de pouca qualidade. - (FELUPE). N.F. Felupe; Flup.
Senegales tciga ku si fukandjai fuma
manga del (P.dosS.) -. N.F. 1.v.tr., *aspirar o fumo de. - Kin ki
paroxítona, Wolof “feg” que significa kansa fuma ku tcera tabaku
sacudir e “ndjai” que significa deitar prumedu? (IN96) -. (FUMAR). N.S.
fora. fuma ordi.
2.n., *coisa de pouco valor. - Ka bo 2.v.tr., *curar ao fumo. - Utru dia e
torkia amor ku fukandjai (J.D.) -. pega fuma pis ku kuantidadi di lenha
Fula seku di tarafe (M.M.) -. (DEFUMAR).
1.n., *membro do povo Fula, muito 3.v.tr., *vender; desviar.
numeroso na Guiné-Bissau e fuma ordi
habitante de várias regiões da África coloc., *ditar ordens; mandar. -
Ocidental, pertencente ao grupo rapazis gos e ka ta rispita ninguin; si
linguístico Norte do Senegal, da tene dja badjuda, el propi ke na ba
subfamília Oeste-atlântica. - Festa ta fuma badjuda ordi (IN96) -. (deriv.
di Fula tambe n’ na bai, oh! (N.Tu.) - FUMAR A ORDEM).
. (FULA). N.S. Boenka; Fula-foru; fumadu

198
1.part., *curado ao fumo. - Kanua di (IN98) -. (FUNDAMENTAL). N.F.
Lebu ta intci pis fumadu kun ku neol. N.S. sin. prinsipal.
barbatana di kaudu (M.M.) -. fundamentalista
(DEFUMADO). n., *seguidor do fundamentalismo,
2.part., *desviado; vendido. doutrina que apoia a defesa e a
fumadur manutenção dos princípios
n., *o que fuma. - i menus un tradicionais e ortodoxos. -
fumadur di droga ku no na tene movimentu fundamentalista (R95) -.
(R95) -. (FUMADOR). N.F. neol. (FUNDAMENTALISTA). N.F. neol.
fumansa fundamentu
1.n., *fumo espesso; quantidade de 1.n., *motivo; razão. - Fundamentu
fumo. - Fumansa di kil koba i torna di lei ku Deus da pobu i pa forma
sol ku ar sukuru (N.T.) -. (FUMAÇA). saserdotis na djorson di Levi (N.T.) -
2.n., *nevoeiro; neblina. . (FUNDAMENTO).
fumer 2.n., *base; alicerce.
n., *lugar para defumar. - Kal dia ku fundason
lubu ntergadu fumer? (L.A.) -. n., *alicerce; base do edifício;
(FUMEIRO). N.F. fumeru. fundamento. - PAIGC luta disna di si
fumeru fundason na 1956 pa libertason di
n., (FUMEIRO). N.F. vd. fumer. pais to ke i konsiguil na 1974
N.S. V.B. (P.dosS.) -. (FUNDAÇÃO).
fumu fundi
n., *o vapor que se desprende de v., *derreter. (FUNDIR). N.S. V.B.,
um corpo em combustão ou exposto sin. ribi.
ao calor. - pa bu odja fumu, i na fundia
lenha verdi (J.M.B.) -. (FUMO). v., *ancorar; deitar ferro ou âncora. -
funda 1 e bai mas piska e tciga e fundia
v., *criar; instituir. - Ze Carlos bin kanua (L.S.) -. (FUNDEAR). N.F.
funda Kobiana Djas (IN96) -. paroxítona, naut. N.S. feru di
(FUNDAR). fundia.
funda 2 fundiadera
v., *fazer ir ao fundo; mergulhar. - n., *instrumento de ferro que se
governu kada dia ki sol na mansi i deita ao mar preso a uma corrente
na funda e pais na krizi (IN96) -. para segurar as embarcações;
(AFUNDAR). âncora. - e tira fundiadera e bai ku
fundadu vela (N.T.) -. (deriv. FUNDEAR).
part., *iniciado; criado. - Skritoriu di N.S. sin. feru di fundia.
Dizinvolvimentu i kriadu pa djuda fundiadu
igrejas lokal pa e pudi kumpri es part., *ancorado; segurado com
ultimu alvu (Igr.I.) -. (FUNDADO). âncora. - Lantca fundiadu ka ta
fundadur ganha frete (L.A.) -. (FUNDEADO).
n., *iniciador; criador. - fundadur di fundinhu
nasionalidadi di Guine-Bisau ku di n., *calção largo dos Mandingas. -
Kabu-Verdi, ku sedu Amilcar Cabral, ami propi n’ ta mara nha fundinhu n’
i ta falaba sempri asin (R98) -. ta pega tesu un bokadu pa pega
(FUNDADOR). intcada (R95) -. (deriv.
fundamental FUNDILHOS). N.S. FUNDILHOS
adj., *que é necessário; essencial designa a parte das calças que
principal. - N’ pensa kuma floresta i corresponde ao assento.
bazi fundamental di rikesa di un pais fundu 1

199
1.adj., *o que tem fundura; funil
profundo. - I misti gora sai, i ka pudi, n., *utensílio para passar líquidos de
pabia fonti fundu (P.B.) -. (FUNDO). um recipiente para outro. - Furadur,
2.adv., *diz- se do Crioulo antigo ou si sol mansi mas, i ta ba pui bumba,
falado pelas pessoas velhas; de ki sedu suma funil, i ria (F.M.) -.
maneira antiga. - N’ konta bos ki (FUNIL). N.F. oxítona.
Kriol ki Djiba ta papia fundu pa funsiona
alguin ntindi (R98) -. (deriv. v., *estar em actividade ou em
FUNDO). exercício; trabalhar. - N’ pensa
3.adv., *de maneira mais longa e kuma anos no tene tudu no
profunda. - n’ ta rispira fundu (J.D.) - strumentu na asembleia fasi kusa
. funsiona (R95) -. (FUNCIONAR).
fundu 2 N.F. neol.
1.n., *parte inferior ou mais profunda funsionalismu
de um corpo. - Omi staba sukundidu n., *classe dos funcionários
na fundu di koba (L.S.) -. (FUNDO). públicos. - Utrus larga funsionalismu
N.S. sin. bazi. publiku e ba pega na organizasons,
2.n., *fundamento. - T udu kil ki na imbachadas pabia vensimentu i
n’uni-n’unidu na fera i tene sempri si mas garandi (P.dosS.) -.
fundu di bardadi (P.dosS.) -. (FUNCIONALISMO). N.F. neol.
3.n., *organismo financeiro funsionamentu
especializado. - impustu ki pudu pa n., *andamento; actividade. - i
Fundu Monetariu Internasional mindjoria funsionamentu di unidadis
(R95) -. ospitalaris (R95) -.
fundu 3 (FUNCIONAMENTO). N.F. neol.
n., *planta graminácea; fonio; funsionariu
painço; milho-miúdo. - i ta pruduzidu n., *empregado. - matrikula sta dja
tambe madera, karus di tceben, okupadu pa fidjus di funsionarius
midju, fundu, frutas, nhambi ku arus (R96) -. (FUNCIONÁRIO). N.F.
(P.dosS.) -. (FUNDO). N.S. n.v. proparoxítona, neol.
“Digitaria exilis”. funson
fundura 1.n., *emprego; missão; serviço. -
n., *profundidade; distância desde a polisias i sidadons, ma e na
superfície até ao fundo. - kada fonti disimpenha funsons la, e ten ke
ku si fundura (C.S.) -. (FUNDURA). kumpri se obrigasons (R95) -.
N.F. neol. (FUNÇÃO).
funguli 2.n., funson publika, *conjunto das
v., *perder claridade; tornar-se actividades exercidas pelos
escuro; obumbrar-se; anuviar-se. - funcionários públicos. - Es i un di
na ki ora si udju funguli (N.T.) -. N.F. motivus ki pui funson publika
proparoxítona; Mandinga “fùnkula” kontinua na pirdi bons kuadrus
que significa coberto de poeira. (P.dosS.) -. (FUNÇÃO PÚBLICA).
fungulidu fup
part., *turvo; turbado. - Kurpus intens., *adjunto de intensidade com
fungulidu (O.S.) -. N.F. Mandinga a função de especificar o sentido
“fùnkula”. [ruído como de um objecto pesante];
fungulinti acrescentado ao nome feijão
v.caus., *cobrir de poeira; anuviar; especifica o ruído dos feijões a
escurecer - Lutadur fungulintin ferver numa panela. - Bambanturu!
(V.D.) -. N.F. Mandinga “fùnkula”. Kusnhan fison fup! (T.M.) -. N.S.

200
ant. fut; sai fup. uai, i furia di un semana son, ali e
fura na bai (J.A.) -. (FÚRIA). N.F.
1.v.tr., *fazer um furo. - Djon fika i proparoxítona, neol.
fura saku i na bota padasis di 2.n., *cólera; raiva.
forinha ku amendua (A.P.) -. furiozu
(FURAR). N.F. neol. adj., *fortemente irritado.
2.v.tr., *tirar o vinho de palma das (FURIOSO). N.F. neol. N.S. V.B.
palmeiras. - na palmera ki djintis ta furminga
tira tceben, e ta fura binhu palmu n., - I kai dentru di fonti un furminga
(T.L.) -. (deriv. FURAR). N.S. feru di (L.S.) -. (FORMIGA). N.F. vd.
fura. firminga.
3.v.intr., *frequentar vários sítios; furmon
andar de um lado para outro; n., *utensílio utilizado pelos
penetrar. - n’ teneba des anu na carpinteiros ou escultores.
altura ma n’ ta fura tudu parti (R95) - (FORMÃO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
. N.S. fura-fura. furna
fura-fura v., *pôr dentro do forno; coser no
v.intr., *penetrar em todos os lados; forno. (ENFORNAR). N.S. V.A.
ir de um lado para outro. - Toka-toka furnadu
ta fura-fura na tudu kaus (P.dosS.) -. part., *cosido ou assado no forno.
(deriv. FURAR). N.M. redobro. (ENFORNADO). N.S. V.M.
furadu furnisi
1.part., *arrombado; o que tem furo. 1.v.tr., *abastecer; facilitar. - djumbai
(FURADO). i kau nde ki anos no ta furnisi
2.part., *diz-se do vinho extraído da informason (IN96) -. (FORNECER).
palmeira. - tementi binhu na furadu N.F. proparoxítona.
(H.M.) -. 2.v.tr., *produzir. - a partir di kal anu
furadur ki ki pe di kadju na kunsa ba ta
1.n., *o homem que tira o vinho da furnisil (IN96) -.
palma. - Bu misti nganan kuma furnisimentu
furadur ku na pasa (Ch.Mb.) -. n., *abastecimento; provisão. - e fala
(FURADOR). kuma furnisimentu di inerjia iletrika i
2.n., *instrumento dos furadores difisienti, ku sedu kuma i ka sta na
para lanhar o fruto da palmera. N.S. nivel ki djintis misti (R95) -.
sin. feru di fura. (FORNECIMENTO). N.S. sin.
furanta abastasimentu.
1.v.caus., *fazer sair; fazer penetrar; furnu
expor-se. - Lubu furanta rostu pa n., *construção em abóbada, com
djubi nos Montiadur bai (A.P.) -. uma pequena porta, para cozer pão
(deriv. FURAR). ou alimentos. - Rapas panha tudu
2.v.caus., *passar algo a alguém por dus saku di pis i bota na furnu (T.M.)
vias travessas; dar notícia de forma -. (FORNO). N.F. neol.
oficiosa. fursidera
furanta boka n., *utensílio para fritar.
coloc., *intrometer-se. (deriv. (FRIGIDEIRA). N.F. fridjidera. N.S.
FAZER FURAR A BOCA). N.S. V.B., sin. fritadera; fursidera é
V.M., sin. miti boka. hipónimo de FRIGIDEIRA que
furia designa também a pessoa que
1.n., *entusiasmo; ímpeto. - Ku kil cozinha.
se boka di mel, se korson di pedra, furta

201
v., *tirar com violência os bens v.caus., *fazer com que alguém fuja;
alheios; roubar. - Ka bu furta nin ka ajudar alguém a fugir; esconder. -
bu disdja ben di utru (L.S.) -. otca i risibi ki spions na si kasa, e
(FURTAR). N.F. neol. N.S. sin. fusinti elis na utru kaminhu (N.T.) -.
roba. (deriv. FUGIR).
furta boka fuska
coloc., *contar um segredo. (deriv. v., *tornar fusco; escurecer. - ki
FURTAR A BOCA). N.S. V.M. gloria ku na lampraba purmeru i
furta-pon fuska (N.T.) -. (OFUSCAR).
n., *fruta da árvore do pão, da fuska-fuska
família das Moráceas. - Furta-pon i n., *crepúsculo. - I ora di fuska-
sabi -. (FRUTA-PÃO). N.F. fruta- fuska, e ka kusnha kil dia (T.M.) -.
pon. N.M. lexia composta. N.S. (LUSCO-FUSCO). N.M. redobro.
V.A., n.v. “Artocarpus communis”. fusku
furtadu adj., *escuro; pardo; cinzento-
part., *roubado. - kalker dia ki no escuro. - Kil ku no na odja gosi, i
odja baka furtadu i matadu na suma bo na odja fusku na spidju
matadur, ami n’ ka na punta ninguin, (N.T.) -. (FUSCO).
ma abos ki n’ na prindi (R95) -. fut
(FURTADO). N.F. neol. intens., *adjunto de intensidade com
furtadur a função de especificar o sentido
n., *ladrão; gatuno. - furtadur ten kil [velocidade]. - Un bokadinhu son,
multa ke ta paga (R95) -. Lebri fura fut (T.M.) -. N.S. sai fut.
(FURTADOR). N.F. neol. N.S. sin. Futa-fula
ladron. n., *Fulas considerados originários
furtu dos montes do Futa Jalon. (FUTA-
n., *roubo; latrocínio; coisa roubada. FULA). N.F. vd. Fula. N.M. lexia
- Splorason ku furtu ka pudi sedu composta. N.S. V.B.
kaminhu di buska rikesa, pabia i un futi 1
pekadu garandi (L.S.) -. (FURTO). v., *apresentar sinais de
N.F. neol. N.S. sin. robu; sin. perturbação mental; pirar; virar
ladrondadi. doido. - Disna ku ministru sintandal
furu na trupesa, Nhu rabida i futi (R98) -.
n., *abertura; buraco; orifício. - i ba futi 2
tapa ki furus ke sta na kuru nunde n., *prato guineense com
ke kurpu ta respira nel (IN96) -. bentaninhas secas e defumadas
(FURO). N.F. neol. N.S. sin. cozidas e piladas com óleo de
buraku. palma, cebola em escabeche pilada
fus à parte, quiabo cozido e pilado a
n., *ventosidade expelida pelo ânus parte, arroz branco a acompanhar.
quase sem ruído; bufa. N.S. V.M. N.S. V.M.
fusi futibol
v., *pôr-se em fuga; afastar-se. - n., *jogo em que participam duas
Mandrugada elis dus e fusi (L.S.) -. equipas com onze jogadores cada,
(FUGIR). N.S. fusinti; sin. da fuga; cujo objectivo é introduzir a bola na
sin. kapili. baliza dos adversários. - Futibol,
fusidu disportu ta torna um omi mas san
part., *pessoa que escapou. (IN96) -. (FUTEBOL). N.F. futubol.
(FUGIDO). N.S. V.A. futis
fusinti n., *sortilégio; ídolo. - I tciga na kau

202
di futis, Minina Maria pega badju na es vida sin futuru, ma ku si fe son
(L.S.) -. (FEITIÇO). N.F. oxítona; na futuru (G.F.) -. (FUTURO). N.F.
Latim “factitius” que significa neol.
fabricado artificialmente. N.S. futuseru
FEITIÇO significa feito n., *pessoa que faz feitiços;
artesanalmente. indivíduo cujas acções ou palavras
futisaria produzem desarmonia na
n., *sortilégio. (FEITIÇARIA). N.F. sociedade. - bu diskisi kuma tambur
paroxítona. N.S. V.B. di futuseru ora ki na toka, si abo i ka
futisindadi futuseru bu na ta djubi son badju i
n., *vida ou actividade ligada a bu disa futuseru padja (C.V.) -.
feitiçaria. - rei tarda na peralba pa (FEITICEIRO). N.F. futseru.
kastigal me, manera ki tarda fasi fuzil
futisindadi (T.M.) -. (deriv. FEITIÇO). n., *isqueiro. (FUZIL). N.F. oxítona.
N.F. futisndadi. N.S. V.B., sin. iskeru.
futisndadi fuzila
n., - Nunde ku Bartulumeu sta na v., *matar com arma de fogo. - Si bu
futisndadi, Rapas di djintis ku si ka kontanu nomi di ki guintis ki
maskra na finka pe (G.F.) -. (deriv. staba na sukuru, no na fuzilau i
FEITIÇO). N.F. vd. futisindadi. nada ka na sai (C.V.) -. (FUZILAR).
futisu N.F. neol.
n., (FEITIÇO). N.F. vd. futis. N.S.
V.B.
futrika
n., *trapaça; trapacice; burla. -
Djantidur korda logu i rapara kuma
badjuda fasil futrika i djanti mas i bai
kata iagu i riba i bai panha badjuda
na kaminhu (A.P.) -. (deriv.
FUTRICAR). N.S. FUTRICAR
significa negociar, trapaceando.
futseru
n., - futserus ka konsigui fasi elis
nada (T.M.) -. (FEITICEIRO). N.F.
vd. futuseru.
futubol
n., - Djugaduris di futubol di nha
tabanka (N.M.) -. (FUTEBOL). N.F.
vd. futibol.
futugrafia
n., *arte de produzir imagens
através da acção da luz sobre uma
superfície sensibilizada; retrato. - n’
na odja elis suma ki n’ na odjau na
futugrafia (J.S.) -. (FOTOGRAFIA).
N.F. neol., foto. N.S. rolu di
futugrafia; sin. ritratu.
futuru
n., *o que há-de vir; destino. - Si i
piska pis, i piska vida i piska futuru,

203
galadu
part., *diz-se de ovo fecundado.
G, g (GALADO). N.S. V.B.
*Oitava letra ou grafema do alfabeto galadur
que representa o fonema [oclusiva n., *galo de boa raça. (deriv.
sonora velar]. N.S. A fim de evitar a GALAR).
contradição com o sistema gráfico galanti
do Português ao grafema [g] é adj., *gentil; que mostra cortesia. -
acrescentado o grafema [u] depois Purmeru pasu tudu galanti (G.F.) -.
das vogais [i] e [e]: guia; baguera. (GALANTE).
gabinete galaxia
n., *sala de trabalho; escritório. - i n., *cada um dos grandes sistemas
nesesariu splika pabia di ke ku de estrelas. (GALÁXIA). N.F.
manda si gabinete fitcadu (R99) -. proparoxítona, neol. N.S. V.A.
(GABINETE). N.F. neol. Galileu
Gabu 1.n., *originário da região da
n., *Região da Guiné-Bissau, com Galileia, na Palestina. (GALILEU).
Gabú por capital e os sectores 2.n., *epíteto dado a Jesus de
administrativos de Gabú, Sonaco, Nazaré. (GALILEU). N.S. V.B.
Piche, Pirada e Boé. - no ka fika dja galinha
son na Gabu (R98) -. (GABÚ). N.F. 1.n.f., *ave doméstica da família dos
oxítona. Fasianídeos. - Es galinha i djiru tok i
gadu pasanta (J.S.) -. (GALINHA). N.S.
n., *conjunto de reses que se criam biku di galinha; galinha-pintadu,
no campo com várias utilizações. - e galinha-purke; galinha-tungune;
sinadu novus teknikas di agrikultura galinha di matu.
ku kriason di gadu (R98) -. (GADO). 2.n., Djiu di Galinha, *uma das
N.F. neol. Ilhas do Arquipélago de Bijagós. -
gafanhoti djintis ka sta la e bai Djiu di Galinha
n., - gafanhotis e lanta e dana (IN84) -. (ILHA DE GALINHA). N.S.
lugaris di djintis (L.S.) -. o nome galinha, que no tempo da
(GAFANHOTO). N.F. vd. proibição da escravatura designava
ganfanhoti. também os escravos, deriva
gagu provavelmente do comércio ilegal
*tartamudo; balbo. (GAGO). N.S. de escravos praticado na ilha até ao
V.B. início do século XX.
gaguisa galinha di matu
v., *balbuciar. (GAGUEJAR). N.S. n., *pintada; galinha-da-Guiné;
V.B. galinha-da-Índia; galinha d’Angola. -
gaiola Galinha di matu kuma, ora ku bu na
n., *caixa gradeada que serve de pidil siti, bu ta djubi prumedu na
prisão para as aves ou outros metadi di si kabesa (L.A.) -. (deriv.
animais. (GAIOLA). N.S. V.B. GALINHA DE MATO). N.M. lexia
gaju complexa. N.S. n.v. “Numida
n., *fulano. - Bu pursor i un tapa meleagris galeata”; sin. galinha
tanki, gaju ka sibi nada di Mundu pintadu; GALINHA-DO-MATO
(Cecomes) -. (GAJO). N.F. neol. significa a galinha-do-monte ou
gala alcaravão.
v., *a acção de copular das aves. galinha-pintadu
(GALAR). N.S. V.B. n., *galinácea da família dos

204
Fasianídeos; galinha-da-Índia; Gambianu
galinha-da-Guiné. (PINTADA). N.M. 1.n., *habitante da Gâmbia, país da
lexia composta. N.S. V.B., sin. Africa ocidental encaixado no
galinha di matu. território do Senegal, cuja língua
galinha-purke oficial colonial é o Inglês e que,
n., *galinha com as penas eriçadas. antigamente, fazia parte da grande
- Galinha-purke, si misti odja si região da Senegâmbia. - no pape, el
borgonha, ta para si bunda pa bentu i Gambianu (J.L.R.) -. (GAMBIANO).
(L.A.) -. (deriv. GALINHA 2.adj., *relativo à Gâmbia. - Ministru
PORQUÊ). N.M. lexia composta. gambianu bin li pa bin nogosia
galinha-tungune (R98) -.
n., *galinha de pé curto. N.F. gan [gan-]
oxítona, tungune. N.M. lexia pref., *prefixo que entra na
composta. N.S. V.A. formação de substantivos,
galinheru exprimindo a ideia [lugar de
n., *capoeira. (GALINHEIRO). N.S. habitação]. - Gan-Mamadu - Gan-
V.B. Biafada - Gan-Ture -. N.M. prefixo
galoja de nomes próprios ou étnicos.
n., *calçado de borracha ou outra gana
matéria que seja impermeável à n., *grande vontade ou desejo. -
água. - nin ki i na tempu di seku, i Kada ora ku n’ lembra di bo, i ta dan
pirsis pa bu kalsa galoja pabia di gana di n’ distindi nha korson na
poti-poti ki sta pa tudu ladu (R95) -. tcon, pa n’ bidantal panu di pinti
(GALOCHA). (N.Me.) -. (GANA). N.F. neol.
galon 1 gandin
n., *distintivo dos oficiais do n., *molusco univalve marinho;
exército. -I na toma ki djintis i dadu búzio. - Si mame propi kusinha ku
galon garandi (R98) -. (GALÃO). gandin, na un panelasinhu (L.S.) -.
N.F. mil. N.F. oxítona. N.S. n.v. “Murex
galon 2 bolinus brandans”.
n., *unidade de medida dos líquidos. ganfanhoti
(GALÃO). N.S. V.B., galon nos n., *ortóptero saltador do grupo dos
Estados Unidos corresponde a acrídios. - Ki ganfanhotis e parsiba
3,785 litros e na Inglaterra a 4,544 ku kabalu ku purparadu pa guera
litros. (N.T.) -. (GAFANHOTO). N.F.
galu gafanhoti.
1.n.m., *género de aves da família ganga
dos Fasianídeos com a crista n., *grande ave pernalta de
carnuda; macho adulto. - Ali, galu plumagem branca no ventre e
kanta dja de (Ch.Mb.) -. (GALO). escura nas asas; grou coroado. -
N.S. galu-branku. “kunan, kunan”, kila i fala di ganga
2.n., *pessoa de influência. - kuma (T.M.) -. (GANGA). N.S. n.v.
el ki uniku galu garandi dentru di es “Balearica pavonica”.
tcon sagradu di Amilcar Cabral ganha
(R98) -. N.F. fig. v., - Grasiana ganha tambe
galu-branku sinkuenta kilu di arus (R95) -.
n., *o galo de cor branca é sinal de (GANHAR). N.F. neol., vd. nganha.
boa sorte. - Gazela falal: Galu gara 1
branku dianti (T.M.) -. (deriv. GALO v.tr., *apanhar. (AGARRAR). N.S.
BRANCO). N.M. lexia composta. V.B.

205
gara 2 (GRANDE). N.F. grandi. N.S.
n., *unha forte. (GARRA). N.S. V.B. garandi omi; ma garandi; omi-
n., garandi.
garafa 2.adj., *velho; pessoa que tem
n., *vaso de vidro para armazenar autoridade. - Alguin garandi lanta i
líquidos. - Djugude iabri garafa di siti tira pinton na sangra, i kombersa
i darma riba di Lion (L.S.) -. tudu i kaba i toma faka i sapa
(GARRAFA). N.S. garganti di kabesa di galinha (F.M.) -.
garafa; piskus di garafa. 3.adj., *forte; valente. - Silo, lutadur
garafinha garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i
n., *garrafa pequena. batidu (Dea) -.
(GARRAFINHA). N.S. V.B. 4.adj., *importante; notável. - lei mas
garafon garandi i fundamental (R98) -.
*garrafa grande; frasco. - Alguin ta garandi omi
da elis sinku garafon di binhu (F.M.) coloc., *homem famoso. - Es tudu
-. (GARRAFÃO). N.S. garafon pa fasi fidjus di Guine diskisi di kil
indica qualquer garrafa com a garandi omi ku nunka i ka seta
capacidade de mais de três litros. torkia nin un padas di tcon (R98) -.
garan (GRANDE HOMEM). N.F. neol.,
n., *semente ou fruto das grandi omi. N.S. garandi omi é
gramináceas e de outras plantas; hipónimo de GRANDE HOMEM que
corpo pequeno arredondado. - nin também o homem velho-patriarca;
garan pa nina fomi (T.Tc.) -. omi-garandi designa o homem
(GRÃO). N.F. gran. N.S. garan di velho-patriarca e omi kumpridu
matcundadi. designa o homem grande ou alto,
garan di matcundadi de grande estatura.
n., *testículo. (deriv. GRÃO DE garandisi
MACHO). N.M. lexia complexa. N.S. 1.v.caus., *enobrecer; elevar em
V.B., sin. kuku di obu. dignidade; louvar. - I el ke salban: n’
garandesa misti garandisil (L.Cat.) -.
1.n., *velhice; estado de adulto; (ENGRANDECER). N.F.
responsabilidade. - risponsabilidadi proparoxítona.
di omi na vida familiar dibi di inklui 2.v.caus., *tornar grande; fazer
idukason di mininus disna di padidu crescer. - no misti pa tudu djintis
te na garandesa (R95) -. djuda pa e bota mon pa garandisi ki
(GRANDEZA). N.F. grandesa. N.S. mininus (R95) -.
paga garandesa. garanti 1
2.n., *importância; valor. - Dipus ke 1.v., *responsabilizar-se por;
no odja garandesa di un milagri, no certificar. - Ki mininus tudu no ta
dibi di buska si sintidu fundu (L.Cat.) garanti elis (R95) -. (GARANTIR).
-. (GRANDEZA). N.F. neol.
3.n., *conselho dos anciãos. - Balur 2.v., *prometer como sendo certo. - i
di garandesa sta na sibi toma konta garanti populason di kuma Junta
di un djorson pa krial nes mundu Militar i ka na fuguia nin un tiru
(J.S.) -. (R98) -.
garandi garanti 2
1.adj., *de tamanho maior que o n., *fiador; responsável, defensor.
vulgar. - Purblema garandi di feras i (GARANTE). N.F. neol. N.S. V.B.
presu di produtu prinsipalmenti kilis garantia
ki importadu (P.dosS.) -. n., *penhor; segurança. - Kasamenti

206
di gosi so pirdi tempu, kuntudu garfa
manera i garantia (J.D.) -. v.tr., *revolver com o garfo.
(GARANTIA). N.F. paroxítona; neol. (GARFAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
garantidu nhafi.
part., *afiançado; tornado seguro. - garfu
kila la sta garantidu kuma i na ten n., *peça do talher, com quatro
logu kombati (R98) -. dentes, com que se comem os
(GARANTIDO). alimentos sólidos. - E randja tan
garasa garfu ku faka ku kudjer (R95) -.
1.n., *riso; risota. - Si djintis sinta (GARFO).
djumbai, kadakin ta da si pasada, gargadja
sempri kusas di garasa pa utrus ba v.intr., *rir à boca despregada.
ta ri (N.M.) -. (deriv. GRAÇA). (GARGALHAR). N.S. V.B.
2.n., *favor. N.F. vd. grasa. gargadjada
garba n., *risada estridente e prolongada. -
v., *cortar as relações; deixar de se Gargadjadas di pilikanu ta bin
falar. - Su na kumbida alguin bianda tcolonan (O.S.) -. (GARGALHADA).
i nega bin kume, bu ta garba ku el: i garganti
es ke no diferensa ku manga di n., *pescoço. - Ninguin ka ta ronka
povus na tera (J.S.) -. (AGRAVAR; ku konta na garganti sin linha (L.A.)
GRAVAR). -. (GARGANTA).
garbata garganti di garafa
v., *remexer a terra com as unhas. - n., *parte superior da garrafa;
disal es anu inda tok n’ garbata roda gargalo. (deriv. GARGANTA DE
del, pa n’ strumal (N.T.) -. GARRAFA). N.S. V.A, sin. piskus
(ESGARAVATAR; ESGRAVATAR). di garafa.
N.F. proparoxítona. N.S. sin. gasali. gargantia
garbatadu v., *cantar; gorjear.
part., *esgaravatado; diz-se da terra (GARGANTEAR). N.F. paroxítona.
remexida com as unhas. N.S. V.B.
(ESGRAVATADO). N.S. V.B. garina
garbatadur n.f., *rapariga; namorada. - N’ staba
n., *animal que remexe a terra com ku un garina, la di banda (J.A.) -.
as unhas. - Galinha garbatadur ta (GARINA). N.F. neol.
fasil di kontra ku os di si mame o di garlopi
si dona (L.A.) -. n., *plaina grande. (GARLOPA).
(ESGARAVATADOR). N.S. V.B.
garda garopa
v., - Mon lebi na da mon lebi na n., *peixe da família dos
guarda distinu di utrus (J.B.) -. Serranídeos, que normalmente se
(GUARDAR). N.F. vd. guarda 1. encontra no fundo marinho rochoso.
gardisi (GAROUPA). N.S. V.B., n.v.
v.tr., *dizer obrigado. - Lebri gardisi “Epinephelus morio”.
elis, i pega kaminhu (P.B.) -. garsa
(AGRADECER). N.F. proparoxítona. n., *ave pernalta da família dos
gardisimentu Ardeídeos. - kasal di garsa rin i
n., *gratidão; acção de dizer kamba (E.D.) -. (GARÇA). N.S. n.v.
obrigado. - gardisimentu i ka ta bin “Bubulis ibis” ou “Ardeola ibis”; sin.
di po, i ta bin di pekadur (L.A.) -. kunankoi.
(AGRADECIMENTO). gas

207
n., *substância que está no ar; gás combustível; combustível. - utru ta
de iluminação. - Kadakin lambu kumpra gasolina e bin bindi
lensu i mara naris, pa ka bu pudi piskaduris (N.M.) -. (GASOLINA).
respira kil gas (C.P.) -. (GÁS). N.F. neol.
gasadju gasta
n., - Noba ka ta pidi pasadju, djidius 1.v.tr., *despender; consumir. - Kin
tcolona tuada dedi Kambora te na ki ka kunsi es skema i ta gasta
Timbora sin pidi gasadju (N.V.) -. sempri dinheru (P.dosS.) -.
(AGASALHO; GASALHO). N.F. vd. (GASTAR).
gasidju. 2.v.intr., *consumir-se; cansar-se. -
gasali bo bin sakuran, nha udjus pa ka e
v., *esgaravatar; remexer, por gasta (J.D.) -.
exemplo, a terra ou as cinzas. - gastadur
Sinsa kubri fugu tudu kuas, el ku n., *dissipador; pródigo.
manda n’ na gasaliba pa ba djubi si (GASTADOR). N.S. V.B.
kontra n’ ta otca brasa pa n’ tisi bos gastu
(A.P.) -. N.S. sin. garbata. 1.n., *consumo; despesa. -
gasela Budjugus ka tene gastus tciu na se
n., - Gasela i na kudi son, fit, fit, fit, i bistimentu (N.M.) -. (GASTO). N.F.
na pasa limaria un son, un son neol.
(L.S.) -. (GAZELA). N.F. vd. gazela. 2.adj., *deteriorado pelo uso. - Asin
gasidja kusa ku na bedjisi, ku sta gastu, i ka
1.v.tr., *acolher em casa; hospedar. na tarda pa disparsi (N.T.) -.
- n’ seduba ospri, bo gasidjan (N.T.) gatu
-. (AGASALHAR). n., *mamífero carnívoro da família
2.v.intr., *estabelecer-se como dos Felídeos, muito útil para a
hóspede. - E bai gasidja na kaza di destruição de ratos. - gatu ku furta
un omi garandi (T.M.) -. nata i ta lestu di diskunfia; bu ta
(AGASALHAR-SE). odjal i na limbi boka (L.A.) -.
gasidjadur (GATO).
n., *o que agasalha; hospedeiro; gatu-lagaria
hospedador. - pa i sedu gasidjadur, n., *pequeno mamífero da família
amigu di kil ki bon, ku sibi guberna dos Felídeos; zibeta. - Gatu-lagaria
si kabesa (N.T.) -. pega tras di Nguintcu i na pidil son
(AGASALHADOR). ku larma na udju (A.P.) -. (GATO-
gasidjanta DE-ALGÁLIA). N.S. n.v. “Felix
v.caus., *fazer agasalhar; fazer senegalensis”.
proteger. - nin si bu gasidjantal na gaveta
Vatikanu, buli na balansa son (J.A.) n., *caixa sem tampa que desliza
-. (deriv. AGASALHAR). dentro de um móvel e que serve
gasidju para guardar coisas. - Bo ta fasi
n., *acomodação; aconchego; dukumentu: simplismenti i ta tomadu
amparo. - Tata ki bu sai na el, i el ki i mitidu na gaveta (R98) -.
nha bantaba, el ki nha gasidju di (GAVETA).
alma i di kurpu (J.B.) -. gazela
(AGASALHO; GASALHO). N.F. 1.n., *género de antílopes de formas
gasadju. ligeiras, pernas altas e finas, olhos
gasolina grandes, que vivem nas estepes e
n., *mistura de hidrocarbonetos nos desertos. - e pertusi di gazela, i
líquida, inflamável, usada como fuguial (L.S.) -. (GAZELA). N.F.

208
gasela. glus
2.n., gazela di lala, *antílope com adj., (GULOSO). N.F. arc., vd.
pelagem castanho clara. (GAZELA golozu. N.S. V.B.
DE LALA). N.M. lexia composta. glusidadi
N.S. n.v. “Ourebia ourebi 1.n., *gosto excessivo por doce;
quadriscopa”. gulodice; guloseima; gulosina;
3.n., gazela pintada, *antílope com gulosice. (deriv. GULOSO).
pelagem castanho avermelhada e 2.n., *iguaria muito apetitosa. N.S.
uma série de manchas e riscas V.B.
brancas. (GAZELA PINTADA). N.M. goiaba
lexia composta. N.S. n.v. 1.n., *fruto da goiabeira, árvore da
“Tragelaphus scriptus”. família das Mirtáceas. - Abo i rasa
gazoliu goiaba, bu ka ten kabaku (L.A.) -.
n., *carburante usado nos motores (GOIABA).
diesel. - Dus tambur di gazoliu i sta 2.n., pe di goiaba, *goiabeira. N.S.
dja la (R95) -. (GASÓLEO). N.F. n.v. “Psidium guajava”.
proparoxítona, neol. goiba 1
gliserina v.tr., *acanelar com goiva.
n., *substância que se extrai das (GOIVAR). N.F. proparoxítona.
gorduras. (GLICERINA). N.S. V.B. guiba. N.S. V.B.
gloria goiba 2
1.n., *fama que se adquire por n., *utensílio de carpinteiro utilizado
mérito próprio. - Ami n’ ka na buska para abrir caneluras. (GOIVA). N.F.
nha gloria (N.T.) -. (GLÓRIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
proparoxítona, neol. goibadu
2.n., *bem-aventurança; o Céu. - part., * diz-se de um pedaço de
Sufri son Ntoni, bu na bai pa gloria madeira com goibadura.
(T.Dj.) -. (GOIVADO). N.F. guibadu. N.S.
glorifika V.B.
1.v.tr., *dar glória e honra a; prestar gola
culto. - Nha alma ta glorifika Sinhor, n., *colarinho da camisa. (GOLA).
nha Deus (L.Cat.) -. (GLORIFICAR). N.S. V.B.
N.F. neol. golfinhu
2.v.pron., *ufanar-se; gabar-se. - Si n., *mamífero cetáceo, da família
n’ ta glorifika nha kabesa, nha gloria dos Delfinídeos; toninho; toninha;
ka ten balur (N.T.) -. (GLORIFICAR- delfim. (GOLFINHO). N.F. neol. N.S.
SE). V.B., sin. antoninhu.
glorifikadu Golgota
part., *dado glória; honrado. - Nha n., *lugar perto de Jerusalém onde
pape i ta glorifikadu si bo padi frutu Jesus foi crucificado; lugar de
tciu (N.T.) -. (GLORIFICADO). N.F. sofrimento. - un lugar ku tcomadu
neol. Golgota, ku signifika lugar di kaku di
glorifikason kabesa (N.T.) -. (GÓLGOTA). N.F.
n., *celebração. (GLORIFICAÇÃO). proparoxítona.
N.S. V.B. golia
gloriozu v., *marcar golos. (GOLEAR). N.F.
adj., *cheio de glória; ilustre. - proparoxítona. N.S. V.B.
Kamaradas di no gloriozu Forsas goliadur
Armadas (R98) -. (GLORIOSO). n., *marcador de golos.
N.F. neol. (GOLEADOR). N.S. V.B.

209
golozu adv., *advérbio de tempo que indica
adj., *glutão; comilão. (GULOSO). [neste momento]; agora; hoje. - Gosi
N.F. neol., glus. N.S. V.B., sin. tudu ladu i fera, suma fera di Bandin
kumilon. i bai dja tok i tciga tcapa di Bisau
golpe (R95) - Gosi dja n’ ka misti gueria ku
n., - i bon pa i fika klaru pa sempri di bo (T.M.) -. (deriv. AGORA). N.F.
kuma es konflitu i ka ten golpe (R98) gos. N.S. desdi gosi; gosi-gosi; te
-. (GOLPE). N.F. neol., vd. golpi. gosi.
golpi gosi-gosi
1.n., *pancada ou ferimento. - loc.adv., *de imediato; precisamente
Talves golpi di miserikordia na bon neste momento; neste mesmo
sintidu di termu (R95) -. (GOLPE). instante. - Lanta no ten ku bai
N.F. golpe. ospital gosi-gosi (Cecomes) -.
2.n., golpi di stadu, *acto de força (deriv. AGORA). N.M. redobro.
pelo qual um governo é derrubado. - gosta
No ka tene intenson di mata ninguin, v., *apreciar; ter um sentimento de
nin di golpi di stadu (R98) -. amor ou de afecto por alguém. - Si
(GOLPE DE ESTADO). rapas odja badjuda ki gosta del, i ta
golpia tcomal (N.M.) -. (GOSTAR). N.F.
v.tr., *dar golpe; ferir. - No ka tene neol. N.S. sin. misti; mas gosta di.
nin koldadi ambison di ba golpia goza
(R98) -. (GOLPEAR). 1.v., *tirar proveito de. - i na goza
golpiadur tambe di kil djustisa (R98) -.
n., *feridor. (GOLPEANTE). N.S. (GOZAR). N.F. neol.
V.B. 2.v.tr., *fazer pouco de;
golu menosprezar; fazer troça de. - e
n., *ponto em que a bola transpõe a pega na goza kombatenti di
baliza do adversário. (GOLO). N.S. liberdadi di patria te aos (R98) -.
V.B. gozadu
gomadera part., *desfrutado; apoquentado;
n., *mulher que engoma; troçado. (GOZADO). N.S. V.B.
engomadeira. (GOMADEIRA). N.S. gozu
V.B. n., *brincadeira; prazer. - Pabia asin
gomadu ku no seduba: tulu, katibus pa tudu
part., *passado a ferro depois de ter koldadi di diseju mau, ku gozu di
posto o amido ou a goma; mundu (N.T.) -. (GOZO). N.F. neol.
engomado. (GOMADO). N.S. V.B. gracha
gora n., *pomada de sapatos. (GRAXA).
1.adv., *advérbio de tempo que N.S. V.B.
indica o momento em que se fala. - I grachadur
ten gora kil djintis di Kamara ku ta n., *pessoa que lustra os sapatos. -
bai kobra elis fera sin kondison grachaduris di sapatu (P.dosS.) -.
(N.M.) -. (AGORA). (ENGRAXADOR). N.F. neol.
2.con., *conjunção adversátiva que grama
significa [uma vez que]. n. *a milésima parte de um
gos quilogramo. - Sinku grama di prata
adv., - Amigus, gos no na bin kunsa (Igr.I.) -. (GRAMA).
na leitura di no karta (R95) -. (deriv. gramatika
AGORA). N.F. vd. gosi. n., *conjunto de regras fonéticas,
gosi morfo-fonológicas, sintácticas e

210
lexicais duma língua específica. - significa [felizmente]. - Grasas a
djintis ke ta tenta obstakuliza Deus disna ki n’ bin li n’ ta sinti
utilizason di Kriolu o di utru linguas mindjor (IN99) -. (GRAÇAS A). N.F.
maternas tantu na insinu, i faktu di neol.
linguas ka sta struturadu, ka ten gratidon
gramatika (MR98) -. (GRAMÁTICA). n., *agradecimento. (GRATIDÃO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
grampu gratis
n., *utensílio com que se mantêm adv., *sem remuneração,
apertadas duas peças; agrafe. - dus gratuitamente. - es programa i
padas di panu finu ku tris grampus programa gratis (R95) -. (GRÁTIS).
(Igr.I.) -. (GRAMPO). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. di
gran grasa.
n., - oitu gran di mankara kru (IN99) grau
-. (GRÃO). N.F. vd. garan. 1.n., *unidade de medida da
grandesa temperatura do corpo ou do tempo,
n., - Purmeru dia di saida, e na sinta da proporção de álcool na
na kau di grandesa (F.M.) -. aguardente de cana e outros;
(GRANDEZA). N.F. neol., vd. gradação; força; intensidade. - kin
garandesa. ke ten kulpa e ta paga si kulpa
grandi konformu grau di si kulpas (R99) -.
adj., - Kila i dia di grandi sutu (F.M.) (GRAU).
-. (GRANDE). N.F. vd. garandi. 2.n., *nível. - no na seta ki kota di
grandi omi risponsabilidadi, kadakin konformu
coloc., - bon pekadur ta djubidu kin grau ki na okupa (R98) -.
ke na bisti e parmanha, li pa media i 3.n., *em aritmética, número de
torkia i bisti utru, kila ki ta factores que entram na composição
konsideradu kuma i grandi pekadur, de uma potência.
i grandi omi (IN96) -. (GRANDE grava 1
HOMEM). N.F. neol., vd. garandi v.tr., *fixar ou reproduzir música,
omi. imagem ou palavras numa fita
granja magnética ou disco. - Intenson i pa
n., *na Guiné-Bissau é uma ba grava muzika, no ka misti pa kil
pequena propriedade agrícola, kusas pirdi sin tudu (R95) -.
dependente do Estado, para (GRAVAR). N.F. neol.
experimentar novos cultivos que grava 2
servem de apoio aos componeses. - v.intr., *tornar-se mais grave; piorar.
na granja li na Bisau (R96) -. - Polisia ka parsi tok ke kazu grava
(GRANJA). N.F. neol. N.S. palmera (R95) -. (AGRAVAR-SE).
di granja. gravador
grasa n., *registador; registrador. -
1.n., *favor. (GRAÇA). N.F. garasa. Kadakin sinta dja ku si kaneta o ku
N.S. ant. disgrasa. si gravador, purki utrus ta fala e ta
2.n., *dom sobrenatural concedido grava nan pa sukuta ke ki na sedu
por Deus para conduzir à salvação pratu di aos (R96) -. (GRAVADOR).
da alma. - Bu intcidu di grasa, gravadu
Sinhor Deus sta ku bo! (L.Cat.) -. 1.part., *fixado; reproduzido;
N.F. reli. copiado numa fita magnética ou
grasas a num disco. - pa pudi purpara se
con., *locução prepositiva que gravadoris pa grava (R98) -.

211
(GRAVADO). N.F. neol. 1.v.intr., *cozinhar através da ajuda
2.part., *esculpido. - Lei, ku gravadu de grelha; assar na grelha.
letra pa letra na tagua di pedra, i tisi (GRELHAR). N.F. neol. N.S. sin.
mortu (N.T.) -. iasa.
gravason 2.v.intr., *assar-se na grelha. - Bu ta
n., *processo pelo qual se fixa e toma pis bu na ditanda un son un
reproduz um som por intermédio de son diritu, bu disa pa i grelia (N.M.) -
uma fita magnética ou disco. - Kila . N.F. neol.
ke no kunsa ku el li, bu ba buska grelia 2
gravason di prumeru dia (R95) -. n., *instrumento para assar comida
(GRAVAÇÃO). N.F. neol. sobre brasas. - Bu ta peganda
gravata fugaderu bu toma grelia bu labal
n., *ornato que se põe à frente do limpu bu pul tok i seku bu untal ku
pescoço dando um nó ou um laço. - oliu, bu pul riba di fugaderu ku fugu
omi miti si gravata (IN96) -. pikininu (N.M.) -. (GRELHA). N.F.
(GRAVATA). N.F. neol. proparoxítona, neol. N.S. sin.
gravi iasadera.
adj., *sério; perigoso. - VIH ta distrui greliadu
selulas, i ta ba kauza manga di part., *assado na grelha. - Ora ki
infeson gravi (R95) -. (GRAVE). N.F. arus kusidu bu sirbil ku kil pis
neol. greliadu (N.M.) -. (GRELHADO).
gravida 1 N.F. paroxítona.
1.v.intr., *ficar grávida. - N’ na dau greve
kil mesinhu, bu na tira kusa ku tudjiu n., *acordo entre trabalhadores,
gravida to ku ta gravida bu padi recusando-se a trabalhar enquanto
(IN99) -. (ENGRAVIDAR). N.F. as suas pretensões não forem
proparoxítona, neol. N.S. sin. satisfeitas ou chegarem a um novo
prenha 1. acordo. - Greve ka ten la, pabia i
2.v.tr., *tornar grávida. - rapas pudi skola partikular (IN96) -. (GREVE).
kaba pa gravidal (IN96) -. N.F. neol.
gravida 2 grilu
adj.f., *mulher em estado de n., *insecto ortóptero saltador da
gravidez. (GRÁVIDA). N.F. família dos Grilídeos. (GRILO). N.S.
proparoxítona, neol. N.S. sin. V.B.
prenha 2. gripi
gravides n., *doença infecto-contagiosa
n., *estado da mulher ou das produzida por um vírus e que se
fêmeas em geral, durante o tempo manifesta com os sintomas de febre
de gestação; prenhez. - panha e dor no corpo. - N’ tene gripi, nin si
gravides (R95) -. (GRAVIDEZ). N.F. bu nota propi na nha fala, i sta
oxítona, neol. mbokadu ransadu (R95) -. (GRIPE).
Gregu N.F. neol.
1.n., *habitante da Grécia. - no grisia
forma un kurpu son, tantu Djudeu n., (IGREJA). N.F. proparoxítona,
suma Gregu, o katibu o libri (N.T.) -. arc., vd. igreja. N.S. V.B.
(GREGO). grita
2.n., *a língua grega. - Djudeus ku v., - Lebri grita: Ai! (L.S.) -.
ta papia Gregu e na kecha pabia se (GRITAR). N.F. neol., vd. guirta.
viuvas na diskisidu (N.T.) -. gritu
grelia 1 n., *exclamação de dor ou de

212
contentamento. - Na tudu kau i na 1.n., *sentinela; polícia. - Kada
sai un gritu di opreson. (L.Cat.) - Na guarda na firma na si porta (R95) -.
kil momentu, kau somna, gritu di (GUARDA).
kontentamenti ku di dimirason (F.M.) 2.n., *protecção; cuidado; vigilância.
-. (GRITO). N.F. neol., vd. guirtu. - abrigu ki prumeru guarda (C.P.) -.
grogu guarda di kurpu
n., *bebida alcoólica feita através da n., *amuleto; talismã. (deriv.
maceração e fermentação da cana- GUARDA DE CORPO). N.M. lexia
de-açúcar; aguardente de cana. - complexa. N.S. V.B.
grogu i la na ntela, oh (R.S.) -. guarda-fatu
(GROGUE). N.S. sin. kana. n., *móvel em que se guardam os
gros fatos; guarda-roupa; guarda-
adj., *grande; volumoso. - un vestidos. (GUARDA-FATOS). N.F.
montiadur na buska limarias gros pa neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
mata elis! (F.M.) -. (GROSSO). N.S. guarda-kosta
kabesa-gros. n., *pessoa que acompanha alguém
grosura como forma de protecção. - Guarda-
n., *qualidade de grosso; espessura. kosta na larga arma (J.D.) -.
- Barajen dibi di sedu minimu di un (GUARDA-COSTAS). N.M. lexia
metru di grosura bas (Igr.I.) -. composta.
(GROSSURA). N.F. neol. guarda-kostera
grupa n., *navio que controla as águas
v., *reunir; juntar-se. - populason territoriais de um país. (GUARDA-
nunde ke grupa nel tciu, susidadi COSTAS). N.M. lexia composta.
tciu la, kaus ka ta baridu, kasas ke N.S. V.A.
ta kumpudu i mal kumpudu (R98) -. guarda-kumida
(AGRUPAR; GRUPAR). N.F. neol. n., *móvel para guardar alimentos.
grupu (GUARDA-COMIDAS). N.M. lexia
1.n., *número de pessoas ou de composta. N.S. V.B.
animais reunidos. - I dati i korda i guarda-losa
odja grupu di limarias dal volta (L.S.) n., *armário para guardar louça ou
-. (GRUPO). N.F. neol. loiça. (GUARDA-LOUÇA). N.M.
2.n., *conjunto de pessoas que lexia composta. N.S. V.B.
partilham objectivos ou sentimentos. guarda-sol
- I un chef di grupu ku ta tcomadu n., *chapéu-de-sol. (GUARDA-SOL).
Nasarenu (N.T.) -. N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
guarda 1 tcepen di sol.
1.v.tr., *vigiar; proteger. - Militaris ku guarda-tcuba
dibi di guarda vida di Presidenti n., (GUARDA-CHUVA). N.M. lexia
(R98) -. (GUARDAR). N.F. garda. composta. N.S. V.B., sin. tcepen di
N.S. andju di guarda; guarda-fatu; tcuba.
guarda-kosta; guarda-kostera; guarda-tcuba di sapu
guarda-kumida; guarda-losa; n., *cogumelo; fungo. (deriv.
guarda-sol; guarda-tcuba; guarda- GUARDA-CHUVA DE SAPO). N.M.
tcuba di sapu; guarda di kurpu. lexia complexa. N.S. V.A., sin.
2.v.tr., *arrecadar; conservar. - i pul sombrinha di sapu.
mas na sol duranti un sumana pa i guberna
seku diritu, pa pudi guarda na 1.v., *exercer autoridade política. -
bemba (N.M.) -. kil ku na gubernaba i puiba guardas
guarda 2 na porton di prasa pa prindin (N.T.) -

213
. (GOVERNAR). N.F. guverna. coloc., *começar a guerra. (deriv. A
2.v., *exercer autoridade; ter poder GUERRA SAI). N.S. V.B.
de administrar. - I dibi di sibi gueria
guberna si kaza diritu, pa si fidjus v., *combater; lutar; fazer guerra. -
obdisil ku tudu rispitu (N.T.) -. Anos no na gueria ku Purtuguis, ma
3.v.pron., *bastar-se a si próprio; no ka na gueria ku povu purtuguis
saber conduzir-se; governar-se. - pa (R98) -. (GUERREAR). N.F.
no sibi guberna no kabesa ne paroxítona. N.S. guerianta; sin. luta
mundu di gosi (N.T.) -. (deriv. 1.
GOVERNAR A CABEÇA). gueriadu
gubernadur part., *combatido; lutado. - Dizenhu
n., *pessoa que governa; fasidu na manera propi ku kau ku
administrador. - e ntrega gueriadu nel sta (Igr.I.) -.
gubernadur karta e pursental tambi (GUERREADO).
Paulu (N.T.) -. (GOVERNADOR). gueriadur
gubernu n., *combatente. - I fala, anos
n., *o poder executivo de um gueriadur! (R98) -.
Estado; administração. - Barabas i (GUERREADOR).
pudu na kalabus pabia i lantanda guerianta
pobu na prasa kontra Gubernu v.caus., *fazer guerrear; fazer lutar.
(N.T.) -. (GOVERNO). N.F. - Nha mame bai guerianta dus turus
guvernu. na fonti, pabia i bai laba ropa di nha
gudja pape, ma i leba tambi ropa di si
1.n., *objecto que serve para coser kumpadri (F.M.) -. (deriv.
à mão ou à máquina. - n’ pirsisa di GUERREAR).
gudja ku linha pa kusi nha bistidu guerilha
(J.L.R.) -. (AGULHA). N.S. koba di n., *táctica de luta, normalmente
gudja. utilizada pelos movimentos de
2.n., *instrumento oco e pontiagudo libertação nacional, atacando o
adaptável a uma seringa; injecção. - inimigo de surpresa para destruir as
Gudja dibi di mitidu dentru di kuru suas acções. - bazi di guerilha i
tok si boka pirdi (Men) -. N.S. sin. alimentadu pa populason te na fin di
ndjeson. guera (C.P.) -. (GUERRILHA). N.F.
gudu neol.
1.adj., *afiado; cortante. - Ora ki no guerinha
labra po tok i gudu, ki po ta rabida n.dim., *pequena acção de guerra;
pa i bin furanu udju (A.B.) -. contenda. - la ki guerinhas kunsa
(AGUDO). (R95) -. (deriv. GUERRA).
2.adj., *diz-se do ângulo menor que guerla
o recto. n., *órgão respiratório dos peixes;
guera brânquia. (GUELRA). N.S. V.A., nas
1.n., *luta armada; hostilidade. - Pior duas línguas há o fenómeno de
inda i guera di dia trinta un di metátese ou de mudança de
Janeru, kila djintis mas sufri tciu posição das consoantes do grupo rl
(N.M.) -. (GUERRA). N.S. guera (LR).
sai; kai guera; rapati guera. guia 1
2.n., *rixa; contenda. - Kunfuson 1.v.intr., *conduzir um veículo
manga del, djus i te guera entri automóvel. - Si bu na bibi, ka bu
kumpraduris i bindiduris (P.dosS.) -. guia (R95) -. (GUIAR).
guera sai 2.v.tr., *encaminhar. - guia iagu pa

214
ki parti di terenu ku mas na pirsisa é o Francês. - djintis di Guine-
del (Igr.I.) -. Konakri sta li (R98) -. (GUINÉ-
3.v.tr., *ensinar; aconselhar. - Ma CONAKRI).
ora ku Spiritu di bardadi bin, i ta guia Guinensi
bos na tudu bardadi (N.T.) -. 1.n., *membro do povo Guineense,
guia 2 habitante da Guiné-Bissau; Guinéu.
1.n., *pessoa que orienta outros; - ku ten alvu, desdi kunsada, di
condutor. - Judas, ku seduba guia di forma Guinensis pa toma lugar di
kilis ku prindi Jesus (N.T.) -. (GUIA). strandjerus mas tardi, konformu si
2.n., *roteiro. dons (Igr.I.) -. (GUINEENSE).
guiba 2.adj., *relativo à Guiné-Bissau. -
v., *corroer; gastar; roer Mon ku fundinhu di Liga guinensi di
pulverizando, como no caso das diritus umanus ku ta sai tudu
térmites. - Flema na guiban (G.F.) -. Sugunda ku kinta-fera (R95) -.
(deriv. GOIVAR). N.F. guinti
proparoxítona; a pronúncia é n., - Ma bo kunsa mas na bari padja
☯g’uiba; goiba 1. na miti guinti na n’utru (A.S.) -.
guibadu (GENTE). N.F. arc., vd. djinti.
part., *corroído; gastado. - Manduku guirta
guibadu -. (deriv. GOIVADO). N.F. 1.v.intr., *soltar gritos; dar gritos. - i
pronúncia ☯gwi’badu, goibadu. lambul i sutal na pe di banana; i
N.S. V.A. guirta (L.S.) -. (GRITAR). N.F. grita.
Guine 2.v.intr., *falar alto. - guirta risu de,
1.n., *nome que designa a grande guirta bu pidi pas (O.S.) -.
região da África Ocidental entre o guirtadu
rio da Casamansa e o rio Gabon e part., *clamado em voz alta. - ami i
que deu o nome à Guiné-Bissau, à tuada di guirta ku guirtadu na un
Guiné-Conakri e à Guiné Equatorial. garganti sin forsa (O.S.) -.
(GUINÉ). N.F. oxítona; Pepel “Djinè” (GRITADO).
que significa chão de preto guirtadur
(M.deBarros). n., *o que fala em voz muito alta.
2.n., *nome truncado que designa a (GRITADOR). N.S. V.B.
Guiné-Bissau. - kadakin ta koba mal guirtu
pa si ladu, tcutci n’utru tok Guine bin n., *exclamação de dor ou de
fika sin pas (N.M.) -. contentamento; brado. (GRITO).
Guine-Bisau N.F. gritu. N.S. V.B.
n., *país da África Ocidental, antiga guiza
Guiné Portuguesa, independente v., *preparar com refogado. -
desde 24 de Setembro de 1973, katcupinha i midju verdi ku bu na
depois de uma luta de libertação guiza ku el (R96) -. (GUISAR). N.F.
nacional contra o colonialismo. - es neol.
kriansas di aos, elis i omis amanha guizadu
ki na purpara un futuru brilianti pa part., *preparado com refogado. -
Guine-Bisau (R95) -. (GUINÉ- pratu di galinha guizadu ku kamaron
BISSAU). ku midju (R96) -. (GUISADO). N.F.
Guine-Konakri neol.
n., *país da África Ocidental com a gumbe
capital Conakri, que ajudou o n., - N’ na sedu muzika, tambur,
PAIGC durante a luta de libertação siko, gumbe (T.Tc.) -. (GUMBE).
nacional e cuja língua oficial colonial N.F. vd. ngumbe.

215
gumita habitando junto com os Europeus,
v.tr., *expelir pela boca substâncias foram uns dos actores na formação
contidas no estômago; jorrar. - do pidgin e do Guineense.
mesinhu di kin ku ta kume reia, i un gustu
orason, oitu gran di mankara kru, n’ 1.n., *um dos cinco sentidos que se
da si dunu i na gumita es kusa di situa na língua; capacidade de
reia tudu (IN99) -. (VOMITAR). N.F. apreciar o que é belo; gosto;
vomita. opinião. - I dipindi di gustu di
gumitadera kadakin (R96) -. (GOSTO). N.S. ant.
n., *vómito; vomição. - kolera i un disgustu.
duensa ke ta provokadu pa un 2.n., *prazer; satisfação. - Fera susu
pikenu panga-bariga, o panga tok i ka ta dau gustu di bu bai la
bariga-garandi, utru bias i ta (R95) -.
kumpanha ku gumitadera (R97) -. 3.n., kubu di gustu, *caldo de
(deriv. VOMITAR). N.F. vomitu. galinha ou glutamato de sódio. - bu
gumitadu ta toma un kubu di gustu bu largal la
part., *sujo pelo vómito. (N.M.) -. (deriv. CUBO DE GOSTO).
(VOMITADO). N.S. V.B. gustundera
gurdu n., *qualidade de ser saboroso.
1.adj., *que tem gordura. - Gazela ta (deriv. GOSTO). N.S. V.M.
gurdu! (T.M.) -. (GORDO). gustus
2.adj., *diz-se de terreno fértil e rico. 1.adj., *saboroso; agradável. - I sin
- e na mora na tcon gurdu (Igr.I.) -. ki gustus, n’ sinti bu kurpu na nha
3.adj., letra garandi, *letras gordas kurpu (N.Me.) -. (GOSTOSO). N.F.
ou letras de tamanho grande. (deriv. oxítona.
LETRA GRANDE). 2.adj., *engraçado. - ke ki n’ na obi
gurdura sin i gustus dimas (L.S.) -.
n., *banha; sebo. - I pega kume guverna
gurdura na bariga di baka (L.S.) -. v., - kin ke nganha i sai ku si
(GORDURA). lijitimidadi pa i manda pa i guverna
gurdusinti (R98) -. (GOVERNAR). N.F. neol.,
v.caus., *tornar rico e abundante; vd. guberna.
engordar; engordurar. - kil kusas guvernadu
tudu gatu toma elis i da Djon i part., *administrado. - nha amigu
gurdusinti si kazamentu (L.S.) -. fala kuma pais, pa i guvernadu, i
(deriv. GORDO). prisis ten bon kunhisimentu, purke si
gurgudju kultura faltau bu ka pudi ntindi nada
n., *diz-se dos pequenos insectos (R98) -. (GOVERNADO). N.F. neol.
presentes no arroz pilado e mal guvernanti
conservado. - Bianda kru ku n., *pessoa que governa. -
irumbudura i gurgudju (C.V.) -. guvernanti des tcon pa i toma
(GORGULHO) konsiensia di ke i ka son elis ku
gurmeti pirsisa di vivi diritu, anos tan tudu no
n., *marinheiro da Guiné-Bissau; os pirsisa pa no vivi diritu (IN96) -.
africanos serventes dos (GOVERNANTE). N.F. neol.
comerciantes europeus ou dos guvernu
assimilados. (GRUMETE). N.F. n., - guvernu de dus tera, Guine ku
Inglês “groom” que designa a Kabu-Verdi, i ka un son, ma e dus
pessoa que cuida dos cavalos ou tera na dirijidu pa kil un partidu son,
estribeiro. N.S. V.B.; os grumetes, PAIGC (R77) -. (GOVERNO). N.F.

216
vd. gubernu.

H, h
*Nona letra do alfabeto do
guineense, que se utiliza nalgumas
palavras-interjeições: ela tem só
valor gráfico e não fonético. (H).
N.S. normalmente escreve-se
depois de algumas interjeições, isto
é, aquelas escritas com uma só
vogal.

217
iabri
1.v.tr., *remover algo que impede a
I, i entrada ou a saída. - kumpradur
*Décima letra ou grafema do iabri si kartera pa konta dinheru pa
alfabeto que representa os fonemas fasi si nogos (P.dosS.) -. (ABRIR).
[vogal alta anterior-palatal], [vogal N.F. abri. N.S. kaminhu iabri.
alta média-central] e [semivogal 2.v.tr., *começar; inaugurar. - no da
palatal]. (I). bos dinheru pa bo iabri un
i1 Koperativa agrikula (IN96) -.
pron.pess.suj., *forma secundária 3.v.intr., *desabrochar; começar a
do pronome pessoal sujeito 3ºsing.; funcionar. - portas tudu iabri (N.T.) -.
ele; ela. - Andorinha kuma i na pupu (ABRIR-SE).
riba di kabesa di nhor Deus; i ba kai iabridu
riba di si kabesa (L.A.) -. part., *aberto. - Mala ka ta iabridu di
i2 noti (P.B.) -. (deriv. ABRIR).
1.contr., *contracção do pronome iagu
pessoal sujeito 3ªsing e da cópula [i 1.n., *líquido transparente, incolor,
+ i]. - Air-Bissau ta fasi tudu semana sem cheiro ou sabor, composto por
voo di Paris-Lisboa te Bisau i ta riba um átomo de oxigénio e dois de
na mesmu rota (P.dosS.) -. hidrogénio. - Prumeru dia ki mininu
2.cóp., *verbo copulativo que liga o bidjugu i padidu, djintis ta pui asukar
sujeito ao predicativo; lexema com na iagu e dal (F.M.) -. (ÁGUA). N.S.
função predicativa; ser. - Mindjer iagu di kadju; iagu-sibibu; iagu-
fala: i ami (R95) - Guera i nhambi simortu; iagu-tceru; iagus-
iasadu (L.A.) - Fulanu i sabi boka bibu;iagus-mortu; kata iagu; mai
suma bunda di baguera (L.A.) -. (É). di iagu; miti iagu; sedi iagu; suta
i3 iagu.
con., *conjunção coordenativa que 2.n. iagu na udju, *lágrima. - un di
liga duas frases ou constituintes de no kombatenti fala kuma iagu na si
uma frase de natureza semelhante. udju i ka na tiral pa tcora Cabral, ma
- feras di Bisau i di tudu banda di i ta tcora Cabral sin, ku bala na si
Guine ta sigui na tradison di sedu kanu (C.P.) -. (deriv. ÁGUA DE
bantaba di noba (P.dosS.) -. (E). OLHOS). N.M. lexia complexa.
N.F. neol. N.S. sin. ku. 3.n., *o mar ou outra parte líquida
i 4 [-i] da terra; chuva; suco das plantas. -
suf.verb., *uma das cinco vogais si bo ka sai no na lansa un bomba
temáticas que formam os verbos. (- son, iagu na lanta na tudu matu di
IR). N.S. V.A. no tera (C.P.) -.
i ka na tarda iagu di kadju.
loc.adv., *advérbio de tempo que n., *bebida alcoólica extraída do
significa [cedo]. - Nin i ka na tarda n’ fruto de caju. - Iagu di kadju ke na
na bin ku mbruta di mbuludju (JB97) darmadu na roda di strada (R98) -
-. (deriv. NÃO TARDARÁ). .(deriv. ÁGUA DE CAJU). N.M. lexia
ia [-ia] complexa. N.S. sin. kadju.
suf.v.caus.d., *sufixo acrescentado iagu di po
aos nomes para formar verbos n., seiva. (deriv. ÁGUA DE PAU).
causativos onde o agente causa N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
directamente a acção. - brankia - iagu djumbuli
gargantia - mandukia - merdia -. (- coloc., *a água da fonte agitou-se,
EAR). trazendo ao de cimo as impurezas

218
do fundo, como a areia. - Kil rapas (N.M.) -. (deriv. ÁGUA).
ba odja iagu na fundu di puti, i bulil i iaiboi
djumbuli kil iagu, i sinta i peral pa i 1.n., *espécie de peixe. N.F.
sinta (L.S.) -. N.F. Mandinga paroxítona.
“júmbu”. 2.n., *nome dado aos polícias. - I
iagu funguli fiansaba ki bandidus di iaiboi (R98) -
coloc., * a água tornou-se turva e .
perdeu a limpidez. N.F. Mandinga iala
“fùnkula”. N.S. V.M. v., *içar; levantar. - i toma baldu i dal
iagu-sibibu pa i iala iagu (N.M.) -. (ALAR).
n., *diz-se da maré quando o nível ialadu
do mar e a velocidade da corrente part., *alçado; levantado; apanhado.
atingem os pontos maiores; malina; (ALADO). N.S. V.B., sin. isadu.
maré de águas-vivas ou de sizígia. - ialali
N’ ma misti pa e nha karta bai na v., *diz-se da comida com molho a
fuska-fuska di azalmas, na sukuma mais, ou da bebida com água a
di iagu-sibibu (O.S.) -. (ÁGUAS- mais. - bianda ialali -. N.F. oxítona.
VIVAS). N.F. Guin., iagus-bibu. N.S. V.A.
N.M. lexia composta. N.S. o ialsa
fenómeno acontece durante os dias 1.v.tr., *colocar alto; elevar; erguer. -
do novilúnio e do plenilúnio; na anos no ka ta seta ke ministra
Guiné-Bissau a diferença com o puntanu pa ialsa mon kin ki ka tene
período correspondente de iagu barata na si kaza (R95) -. (ALÇAR).
simortu é de 1-1,30 m. N.S. ialsa mon; ialsa stera.
iagu-simortu 2.v.tr., *aumentar; acrescentar. - kil
n., *diz-se da maré quando o nível ku na ialsa nivel di vida di si djintis
do mar e a velocidade da corrente (Igr.I.) -.
atingem os pontos mais baixos; ialsa-bandera
maré de águas-mortas ou de n., *acto de alçar ou de fazer subir a
quadratura (ÁGUAS-MORTAS). bandeira. (deriv. ALÇAR A
N.F.Guin., iagus-mortu. N.M. lexia BANDEIRA). N.M. lexia composta.
composta. N.S. ant. iagu-sibibu. N.S. V.B., ant. basa-bandera.
iagu sintadu ialsa mon
coloc., *diz-se da água estagnada. 1.coloc., *render-se ao inimigo;
(deriv. ÁGUA SENTADA). N.S. V.M. capitular; mãos ao ar como sinal de
iagu-tceru rendição. Si Cabral sonba, odja i
n., *perfume; água-de-colónia. - Si muriba, no ka na libertaba no binba
n’ ntera rostu na turbuserus bonitus, na kau di brankus na ialsa mon
n’ ta salusa ku bu iagu-tceru (F.S.) -. (C.P.) -. (deriv. ALÇAR AS MÃOS).
(deriv. ÁGUA CHEIRO). N.M. lexia 2.coloc., *levantar a mão para bater;
composta. oferecer pancada. - Forsa di Deus i
iagus-bibu garandi i ialsa si mon pa padjiga
n., (ÁGUAS-VIVAS). N.F. Guin., vd. bazofus (L.Cat.) -. (ALÇAR A MÃO)
iagu-sibibu. N.S. V.B. 3.coloc., *ir ao vidente.
iagus-mortu ialsa stera
n., (ÁGUAS-MORTAS). N.F. Guin., coloc., *cerimónia de arrumar a
vd. iagu-simortu. N.S. V.A. esteira, no fim do choro. - Otca ki
iagusinhu kompleta un sumana e ialsa stera di
n.dim., *pequena quantidade de tcur (N.M.) -. (deriv. ALÇAR A
água. - bu na firbi pis ku iagusinhu ESTEIRA). N.S. sin. labanta stera;

219
sin. lebia stera; distindi stera. - anos i iandaduris ku na buska bida
ialsadu sabi (L.Cat.) -. (ANDADOR). N.F.
part., *colocado alto. - Kalker ku andadur. N.M. pl. iandaduris.
bacha si kabesa i ta ialsadu (N.T.) -. 2.n., *vagabundo.
(ALÇADO). iandanta
iama v.caus., *ajudar alguém a andar.
v., *tomar conta de uma criança; (deriv. ANDAR). N.S. V.A.
fazer de ama; amamentar. (deriv. iangasa
AMA). N.M. paroxítona. N.S. V.M. 1.v.tr., *conseguir; obter. - alguin ku
iamba tene vontadi di iangasa pas (R98) -.
n., *marijuana; erva; droga. - e na (ALCANÇAR). N.F. proparoxítona.
kumersializaba serka di sen gramas 2.v.tr., *tocar; atingir. - Mon ka
di iamba (R95) -. N.F. Mandinga iangasa kosta (L.A.) -.
“jàmba” que significa folha; 3.v.tr., *ver. - Si mame ku si ermons
Angolano “liamba” que designa uma e bai djubil, ma e ka pudiba iangasal
variedade de cânhamo. N.S. n.v. pabia di manga di djinti (N.T.) -.
“Cannabis sativa”. iangasadu
ianda part., *conseguido. (ALCANÇADO).
1.v.intr., *o acto de deslocar-se de N.S. V.B.
um sítio para outro; caminhar. - no iar
pega ianda pa kil strada kumpridu con., *conjunção que introduz uma
(N.M.) -. (ANDAR). N.F. anda. N.S. proposição em contradição com a
ianda dipresa; ianda suma dudu; precedente; porventura; talvez;
iandanta. quiçá. - ka bu buska lugar di mas
2.v.tr., ianda mundu, *percorrer o rispitu, iar i ten utru kumbidadu di
mundo; viajar. - Dus omi sai ianda mas katiguria (N.T.) -. N.F.
mundu ku n’utru pa buska kin ku Mandinga “yàara” que significa
mas obi Kriol (A.P.) -. (ANDAR porventura ou talvez.
PELO MUNDO). iara
ianda dipresa 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
coloc., *correr com velocidade. - exprime o facto de o processo ter
Susuku ianda dipresa, bu bin toman estado para acontecer mas falhou. -
pa n’ ba djubi nha mame (A.B.) -. Malgueta iara pasa de! (R95) -.
(ANDAR DEPRESSA). (ERRAR).
ianda suma dudu 2.v., *cometer um erro; desacertar. -
coloc., *doidejar. (deriv. ANDAR Ke ki n’ na iara, ala bo sta la ta falan
COMO UM DOIDO). N.S. V.B. (R95) - N’ bin iara ku kaminhu (P.B.)
ianda-ianda -. (ERRAR). N.F. ara 1. N.S. iara é
v., *andar por todos os lados; hipónimo de ERRAR, que significa
buscar. (deriv. ANDAR). N.M. também vaguear.
redobro. N.S. V.A. iaradu
iandadu part., *que tem erros; falso. - No ka
1.part., *viajado; percorrido. - ta fasi apelu iaradu, nin no ka ta
Distansia ku pudi iandadu na un dia buska ngana ninguin (N.T.) -.
di diskansu (N.T.) -. (ANDADO). (ERRADO). N.S. ant. sertu;
2.part., *que foi vítima de efeitos de bardaderu.
bruxaria. iaramenti
iandadur n., *erro; culpa; falta. - Ermons no
1.n., *pessoa que caminha muito; lembra kuma no iaramenti tciu
viajador; pessoa sem demora certa. (L.Cat.) -. (deriv. ERRAR).

220
iarda pidi tceben iasadu (L.A.) -.
v., - Ma labraduris e fala n’utru: es (ASSADO). N.F. asadu.
ku na iarda, bo bin, no matal, iasadur
iardansa i ta sedu di nos (N.T.) -. n., *pessoa que assa ou tosta ou
(HERDAR). N.F. vd. arda. torra. (ASSADOR; ASSADEIRA).
iardansa N.S. V.B.; ASSADEIRA é
n., - N’ na bai nan pa toma nha hiperónimo de iasadur e iasadera.
iardansa na Anatoti (Igr.I.) -. (deriv. ibo
HERDAR). N.F. vd. ardansa. interj., *interjeição que exprime
iardi ☯repreensão; oh, tu!; olha lá. N.F.
v.intr., *ser consumido pelo fogo; oxítona. N.S. V.M.
queimar. - Nin sol ka na iardi riba idadi
delis, nin kalur forti ka na kema elis 1.n., *número de anos de alguém. -
(N.T.) -. (ARDER). skirbi si nomi, idadi, profison, si
iari-iari morada, nunde ki padidu (C.V.) -.
1.v., *lutar; desafiar. - Disa elis e (IDADE).
sardia, son ka bu iari-iari, ka bu 2.n., *tempo. - Si bai kasamenti
fadiga (J.B.) - N.F. paroxítona. N.M. sedu, antis di tene idadi, i pudi, ora
redobro. di padi, panha prublema (R95) -.
2.v., *andar sem destino, sem saber ideal
onde ir. 1.adj., *exemplar. - vida ideal di
3.v., *enfrentar-se; confrontar-se. - kadaun di nos (IN96) -. (IDEAL).
Tcuba na iari-iari ku bentu (R.N.) -. N.F. neol.
iarma 2.n., *perfeição; sublimidade. - ideal
1.v.tr., *munir de armas; equipar; pa no mininu i ka kila la (R95) -.
preparar. - Paulu obi kusa di ideia
mboskada ke na iarma (N.T.) -. n., *representação mental de uma
(ARMAR). N.F. arma 1. coisa; imagem; opinião. - Bu tene
2.v.intr., *armar-se ou mostrar-se ideia o opinion kuma ke ki pirsis
vaidosamente capaz. fasiba pa muda es koldadi situason?
iarma baraka (R95) -. (IDEIA). N.F. proparoxítona,
coloc., *abarracar-se; alojar. (deriv. neol. N.S. sin. opinion.
ARMAR BARRACAS). N.S. V.B.; identidadi
ARMAR BARRACAS significa [fazer 1.n., *igualdade. (IDENTIDADE).
disparates]. N.F. neol.
iasa 2.n., *conjunto dos caracteres de
v.tr., *cozinhar em seco, sobre o uma pessoa que permite a sua
fogo; grelhar; cozinhar em forno. - identificação. - Es lison na djudanu
Djon bai buska fugu, i tisil, i iasa diskubri na Jesus rostu di un omi ku
tartaruga (L.S.) -. (ASSAR). N.F. si identidadi propi (L.S.) -. N.S.
asa. N.S. iasa é hiperónimo de bilheti di identidadi.
ASSAR e de GRELHAR; sin. grelia. identifika
iasadera v., *provar a identidade de. -
n., *utensílio para assar ou grelhar. vistuariu i ta identifika un omi (IN96)
(ASSADEIRA). N.S. V.B.; sin. -. (IDENTIFICAR). N.F. neol.
grelia; ASSADEIRA é hiperónimo identifikason
de iasadera e iasadur. n., *reconhecimento; acto de
iasadu identificar-se. - Ora ke tciga na
part., *cozinhado em seco; kontrol e da se identifikason (R95) -.
grelhado. - Santcu, si kontenti, i ta (IDENTIFICAÇÃO).

221
idifisiu objetivu i pa sugura kondisons
n., *casa; construção de uma certa minimas pa rivitalizason di sistema
importância. - I ten un digradason idukativu (MR98) -. (EDUCATIVO).
total en termus di idifisius (IN96) -. idulu
(EDIFÍCIO). N.F. proparoxítona, n., *estátua ou imagem que
neol. N.S. sin. kostruson. representa uma divindade e é
idroselu objecto de culto. - Na ki dias e fasi
n, *doença que se manifesta com idulu na forma di bakasinhu (N.T.) -.
formação líquida no escroto. - N’ ka (ÍDOLO). N.F. proparoxítona, neol.
tchoma kazu di erna, idroselu, n’ ka ieba 1
tcoma kila (R95) -. (HIDROCELE). v., *achacar-se; ter cansaço;
N.F. neol. apanhar doenças. - ala matcus na
iduka fuma droga na tera branku ala
1.v.tr., *instruir; formar. - Negado i femias na ieba puku-puku (N.Me.) -.
kirsi bas di Balenti, kila idukal, i ieba 2
mostral tudu manera di kura (FM.) -. interj., *interjeição que exprime
(EDUCAR). N.F. neol. N.S. sin. [força!], utilizada para animar uma
sina. dança ou festa; muito bem!; vamos
2.v.tr., *desenvolver as faculdades a isso!. N.S. V.A.
físicas, intelectuais e morais. - Iduka ieki
un omi nobu na un sosiedadi san, v.tr., *pôr a roupa suja de molho na
ku bazi na toleransia i rispitu pa água; colocar algo para se tornar
diferensa ku djuntanu (R95) -. mole na água, como o milho seco;
idukadu macerar uma raiz medicamentosa
part., *instruído; formado. - I ta numa substância líquida. - I ten
faladu un povu ma idukadu i mesinhu ku ka dibi di firbinti, bu
kulturalmenti mas ivuluidu (R98) -. firbintil i ta torna venenu, bu ten di
(EDUCADO). N.F. neol. iekil nan (IN99) -.
idukadur iem
n., *instrutor; professor. - Idukaduris intens., *adjunto de intensidade com
dibi di tene kunhisimentu na e a função de marcar a intensidade
materia (R95) -. (EDUCADOR). máxima do processo;
idukason completamente. - Djintis kala boka
1.n., *instrução; ensino; acção de iem - Dipus i lanta, i raprindi bentu
educar. - utilizason di Kriolu o ku maron; logu tudu keta iem (N.T.)
linguas maternas na fasilita -. N.F. oxítona; Mandinga “yém” que
integrason di kriansas na skola, intensifica o significado de
purtantu i ka ten un rutura muitu desaparecer.
garandi entri idukason tradisional na ientra
familia i idukason na skola (MR98) -. v., *passar do exterior para o
(EDUCAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. interior; penetrar; introduzir-se. - E
nsinu. romba porta e ientra (A.P.) - Bu
2.n., Ministeriu di Idukason, kumbidadu sala bu ientra kuartu
*conjunto de serviços públicos da (L.A.) -. (ENTRAR). N.F. entra.
educação. - Ministeriu di Idukason ientrada
ka pudi fitca suma kombe el son, i n., - Tisoreru tene fodjas ki ta usa pa
ten ku abri pa i obi djintis (MR98) -. lembra saidas ku ientradas di
(MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO). dinheru (Cenfa) -. (ENTRADA). N.F.
idukativu vd. entrada.
adj., *que educa; instrutivo. - si ientradu

222
part., *que entrou em; incluído em. (N.M.) -.
(ENTRADO). N.S. V.B. iermon
2.part., *diz-se de alguém com n., - Iermon, n’ na tene ospri es fin di
algum comportamento estranho, semana, n’ misti pa bu djudan na
com efeitos causados por espíritos. binhu (A.P.) -. (IRMÃO). N.F. vd.
N.S. ientradu é hipónimo de ermon.
ENTRADO que tem também os iermondadi.
significados [idoso] ou [um tanto n., - No na manda no saudasons di
entrado no vinho]. iermondadi (R97) -. (IRMANDADE).
ientranda N.F. vd. ermondadi.
v.caus., *fazer entrar; introduzir; ifetivamenti
apresentar. - E prindil, e lebal, e adv., *realmente. - Ifetivamenti i
ientrandal na kasa di chef di mesmu kasabi pa populason (R98) -
saserdoti (N.T.) -. (deriv. ENTRAR). . (EFECTIVAMENTE). N.F. neol.
N. F. entranda. ignoransa
ientrandadu n., *falta de saber; incompetência.
part.caus., *feito entrar; introduzido; (IGNORÂNCIA). N.F. ngonoransa.
feito adoptar. - un dia no na bin N.S. V.B., sin. falta di sibi.
ientrandadu na si vida pa sempri ignoranti
(L.Cat.) -. (FAZER ENTRAR). adj., *destituído de instrução;
iep estúpido. (IGNORANTE). N.S. V.B.
intens., *adjunto de intensidade com igreja
a função de marcar a intensidade n., -.*conjunto de membros duma
máxima do estado. - mar fria iep -. comunidade cristã; edifício de culto
N.S. V.A. dos cristãos. - Pedru staba
ier-ieri guardadu na kalabus, ma igreja ka
v., - bu toma siti-burmedju bu ier-ieri para di pidi Deus pa el (N.T.) -.
riba (N.M.) -. N.F. vd. ieri-ieri; (IGREJA). N.F. neol., grisia
Mandinga “yéeri”. igual
iera adj., *com o mesmo valor, forma,
v., *forma do passado do verbo ser. aspecto, dimensão, quantidade que
- Kil tempu iera kansadu un bokadu outra coisa; idêntico. - e tene igual
(C.P.) -. (deriv. ERA). N.F. neol., vd. valur (R95) -. (IGUAL). N.F. neol.
ieraba; eraba. igualdadi
ieraba n., *semelhança; uniformidade. - I
v., *forma do passado do verbo ser. pirsizu i ten rispitu pa lei na pe di
- Elis tudu i ieraba limarias salbas igualdadi (R95) -. (IGUALDADE).
(A.P.) -. (deriv. ERA). N.F. iera; N.F. neol. N.S. ant. igualdadi.
eraba. iin
ieri-ieri adv., *advérbio de afirmação que
1.v., *chuviscar; cair pouco a pouco; exprime ☯consentimento; sim. -
espalhar grão. - tcuba na ieri-ieri, Abo bu pudi panha tcoka me? Iin
tcot-tcot, guintis ka para bin inda! (T.M.) -. N.F. paroxítona. N.S. sin.
(A.S.) - i toma midju i ier-ieri ki katcu sin.
(R95) -. N.F. ier-ieri; Mandinga ijeni
“yéeri” que significa espalhar grão n., *conjunto de princípios e regras
às galinhas. N.M. redobro. N.S. sin. para evitar as doenças e manter a
tcubiska. saúde. - Nsinamentu di kumunidadi
2.v., *polvilhar; salpicar. - i toma aserka di saudi, ijeni, iagu o
mas siti i ieri-ieri riba del i kume alimentason (Igr.I.) -. (HIGIENE).

223
ikipa ikumeniku
n., *conjunto de pessoas adj., *universal. (ECUMÉNICO).
seleccionadas para um trabalho em N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
comum. - es projetu ta apoia tambi ikumenismu
ikipa di direson nasional di saudi n., *movimento que tem como
materno-infantil (R95) -. (EQUIPA). finalidade alcançar a unidade de
ikipamentu amor e de fé em Jesus Cristo de
*conjunto de instrumentos todos os cristãos. (ECUMENISMO).
necessários para um trabalho; N.S. V.A.
vestuário e apetrechos de um atleta. ila
- Bisti nha ikipamentu di guera v., *torrar; tostar. N.F. Mandinga
(Igr.I.) -. (EQUIPAMENTO). “yíla” que significa fritar. N.S. V.B.
ikolojia ilabora
n., *ciência que estuda as relações v., *preparar; organizar. - Ministeriu
dos seres vivos com o meio ilabora normas, ilabora programas
ambiente. (ECOLOGIA). N.F. pa i ten un sertu uniformidadi
paroxítona, neol. N.S. V.B. (MR98) -. (ELABORAR). N.F. neol.
ikolojiku ilaborason
adj., *relativo à ecologia. - n., *preparação. - Ilaborason di
Digradason di meiu-ambienti na prujetus (R95) -. (ELABORAÇÃO).
provoka un rapidu disaparisimentu N.F. neol., ilaburason.
di sistemas ikolojikus (R95) -. ilaburason
(ECOLÓGICO). N.F. proparoxítona, n., - Ilaburason di un projetu di
neol. politika nasional (R95) -. N.F. vd.
ikolojista ilaborason.
n., *estudioso de meio ambiente; iladu
ecólogo. (ECOLOGISTA). N.F. part., *torrado; tostado. - Boas dal
proparoxítona, neol. N.S. V.B. garan iladu, i kume tok i farta (Igr.I.)
ikonomia -. N.F. Mandinga “yíla”.
n., *ciência que regula a produção, ilastiku
distribuição e consumo de bens; os 1.n., *fita elástica. (ELÁSTICO).
bens e as riquezas de um país. - no 2.adj., *flexível. (ELÁSTICO). N.F.
odja un krichimentu garandi di proparoxítona. N.S. V.B.
ikonomia di paizis di Sudesti asiatiku ileison
na ultimus anus (MR98) -. n., *escolha de pessoas para certos
(ECONOMIA). N.F. paroxítona. cargos por meio de votos. - pa no
ikonomiku fasi ileisons, pa no kria kondisons
1.adj., *relativo à economia. - Dipus pa no fasi ileison (R98) -.
di proklamason di indipendensia, (ELEIÇÃO). N.F. neol.
situason ikonomiku di no tera i bin ileitur
na parsiba dja mandinti (R98) -. n., *o que tem direito de eleger.
(ECONÓMICO). N.F. proparoxítona. (ELEITOR). N.S. V.B.
2.adj., *barato. ilementar
ikonomista adj., *fundamental; simples; básico.
n., *estudioso que se ocupa de - Insinu baziku ilementar (MR98) -.
problemas económicos e sociais. (ELEMENTAR).
(ECONOMISTA). N.S. V.B. iletrisidadi
ikonomiza n., *particular forma de energia.
v., *poupar. (ECONOMIZAR). N.F. (ELECTRICIDADE). N.S. V.B.
neol. N.S. V.B., sin. pupa. iletrisista

224
n., *pessoa que trabalha com ou coisa através de um desenho ou
electricidade. - koperanti ten na area de uma escultura. - Ke ki manda
di iletrisista (IN96) -. povu di Israel tudjidu tene imajens?
(ELECTRICISTA). N.F. neol. (L.S.) -. (IMAGEM). N.F. paroxítona.
iletronika 2.n., *reflexo de um objecto na água
n., *ciência que estuda o ou num espelho. - i odja imajen di
comportamento dos electrões. un mankuba dentru di iagu (L.S.) -.
(ELECTRÓNICA). N.F. imajina
proparoxítona. N.S. V.B. v., - Imajina ami un mediku, n’ ta
iletrotekniku punta infermera, kuma ke aspirina ta
n., *versado em técnica de dadu (IN96) -. (IMAGINAR). N.F.
electricidade. - injinheru iletrotekniku neol., vd. majina.
i ka na ria pa ba fasi bobinajen di un imakulada
mutur si ka un bobinadur o un adj.f., *na Religião Católica, diz-se
tekniku di aria (IN96) -. da Virgem Maria, a mãe de Jesus,
(ELECTROTÉCNICO). N.F. enquanto sem mácula; pura;
proparoxítona, neol. inocente. - Imakulada Konseson di
ilidjivel Virjen Maria (L.Cat.) -.
adj., *diz-se dum escrito que não se (IMACULADA). N.F. reli.
pode ler por causa da péssima imansipa
ortografia. (ILEGÍVEL). N.F. v., *libertar. (EMANCIPAR). N.F.
paroxítona, neol. N.S. V.B. neol. N.S. V.B.
ilijidu imansipadu
part., *escolhido; eleito. - instituison part., *independente.
ki ilijidu dimokratikamenti, pega ku el (EMANCIPADO). N.F. neol. N.S.
i miti dentru di gaveta, e inventa se V.B.
regras di funsiona di selis (R98) -. imansipason
(ELEGIDO). N.F. neol. n., *libertação; alforria. - Edjitu i
ilimina purmeru tambi ki rializa si
1.v.tr., *suprimir; fazer desaparecer. imansipason pulitika (R95) -.
- i ta fala kuma pa ilimina violensia (EMANCIPAÇÃO). N.F. neol.
kontra mindjer (R95) -. (ELIMINAR). imbachada
N.F. neol. n., - imbachada di Portugal (F.J.) -.
2.v.tr., *matar. - elis ke ke misti i (EMBAIXADA). N.F. neol., vd.
ilimina sertus djintis (R98) -. mbachada.
iliminadu imbachadur
part., *suprimido. - i dibi di iliminadu n., (EMBAIXADOR). N.F. neol., vd.
tudu formas di diskriminason kontra mbachadur. N.S. V.A.
badjudasinhus (R95) -. imbedja
(ELIMINADO). N.F. neol. v., (INVEJA). N.F. vd. nvedja. N.S.
iliminason V.B.
n., *supressão. - iliminason di tudu imboskada
forma di diskriminason kontra n., - na prinsipiu di luta tudu no
mindjer (R95) -. (ELIMINAÇÃO). imboskadas, tudu no pustu
N.F. neol. sanitariu, tudu no komandu i
iliminatoria alimentadu pa kumida di tabanka
n., *selecção. (ELIMINATÓRIA). (C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F. neol.,
N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.B. vd. mboskada.
imajen imerjensia
1.n., *representação de uma pessoa n., *situação crítica. - Es programa

225
di imerjensia, si objetivu i pa sugura adj., *impressionado; comovido.
kondisons minimas pa rivitalizason (EMOCIONADO). N.F. neol. N.S.
di sistema idukativu (MR98) -. V.B.
(EMERGÊNCIA). N.F. imoson
proparoxítona, neol. n., *comoção; perturbação.
imigra (EMOÇÃO). N.S. V.B.
v., - e na bin imigra (R95) -. impaktu
(EMIGRAR). N.F. neol., vd. migra. n., - utilizason di linguas maternas
imigranti na insinu ten impaktu na prusesu
n., *pessoa que saiu do país natal. - (MR98) -. (IMPACTO; IMPACTE).
no tene grandi numeru di imigrantis N.F. neol., vd. impatu.
la fora (IN96) -. (EMIGRANTE). N.F. impata
neol. v., (EMPATAR). N.F. neol., vd.
imigrason mpata. N.S. V.B.
n., - padidas ku pirdi fidju na impatu
imigrason (J.D.) -. (EMIGRAÇÃO). n., *choque; embate. - Ma no ten ki
N.F. neol., vd. migrason. studal pa no djubi te kal pontu ki na
imison ten impatu (R95) -. (IMPACTO).
n., *acção de pôr em circulação; N.F. impaktu.
transmissão. - Bo kontinua na impenhu
imison ku radiu Vos di Junta militar n., *compromisso; interesse;
(R98) -. (EMISSÃO). obrigação. - Bu kunsi alguin na bu
imita tabanka ki ta tarbadja ku impenhu?
v., *copiar; tomar por modelo. - (L.S.) -.(EMPENHO). N.F. neol., vd.
alguns des badjudas e ta imita mpenhu.
tambe rapazis i e ta mostra si raiba imperialismu
riba di si kolegas badjudas (P.dosS.) n., *sistema político que apoia o
-. (IMITAR). N.F. neol. domínio de uma nação sobre
imitadu outras. (IMPERIALISMO). N.S. V.A.
part., *copiado. (IMITADO). N.S. imperialista
V.B. n., *aquele que apoia o
imitadur imperialismo. (IMPERIALISTA). N.S.
n., *pessoa que imita ou toma V.B.
alguém por modelo. - Bu misti sedu imperiu
imitadur di Jesus? (L.Cat.) -. n., *estado com vasta extensão
(IMITADOR). territorial, governado por um
imitason imperador. - Kila tan iardalba nan di
n., *reprodução de um modelo; antigu imperiu romanu (A.C.) -.
cópia; falsificação. (IMITAÇÃO). (IMPÉRIO). N.F. proparoxítona,
N.F. neol. N.S. V.B. neol.
imortal impidi
adj., *eterno; glorioso. - I iabrinu v., *interromper; dificultar; proibir. -
porta di vida imortal (L.Cat.) -. bo ta impidi tranzitu normal di utru
(IMORTAL). N.F. reli. viatura ku sta bo tras (R95) -.
imortalidadi (IMPEDIR). N.F. neol., mpidi.
n., *a vida eterna; condição de impinha
imortal. - Deus pirmitinu imortalidadi v.tr., - I impinha vida pa kil
ku bida iternu (L.Cat.) -. kamarada salba (C.P.) -.
(IMORTALIDADE). N.F. reli. (EMPENHAR). N.F. vd. mpinha.
imosionadu impintcu

226
n., (IMPIGEM). N.F. neol., vd. imprega arma (C.P.) -.
mpintcu. N.S. V.B. (EMPREGAR). N.F. neol, mprega.
impiu impregu
adj., *incrédulo; desumano. - Kristu n., *trabalho; ocupação. - falta di
muri pa impius na tempu propi impregu ta omenta bandidasku
(N.T.) -. (ÍMPIO). N.F. (P.dosS.) -. (EMPREGO). N.F. neol.
proparoxítona, neol. impresta
implika v., (EMPRESTAR; PEDIR
v., *ter como consequência; EMPRESTADO). N.F. neol., vd.
pressupor. - Si ben ke tene pista. N.S. V.B.
konfiansa ka implika kuma si dunu imprestimu
ka tene Sida (R95) -. (IMPLICAR). n., *algo emprestado ou cedido;
N.F. neol. vocábulo cedido de uma língua a
implikadu outra. - Imprestimu kunsa ku dadu
adj., *diz-se de alguém que é na banku sin rispita normas
comprometido; envolvido. - bankarias (R98) -. (EMPRÉSTIMO).
djulgamentu di implikadus na morte N.F. proparoxítona. N.S.
di Usumani Kuade (R95) -. imprestimu é hiperónimo de
(IMPLICADO). N.F. neol. EMPRÉSTIMO e de COISA
importa PEDIDA EMPRESTADA.
1.v.tr., *comprar um produto ou impreteru
mercadoria no estrangeiro e trazê-lo n., *construtor por ajuste.
para o seu país. - I ka privadu ke na (EMPREITEIRO). N.S. V.B.
importa viola pa bin bindi, purki impreza
muzika fasi parti di kultura (IN96) -. n., *sociedade ou estabelecimento
(IMPORTAR). N.F. vd. mporta. comercial ou industrial. - no djubi
2.v.intr., *interessar; valer. - I ka kuma no pudi viabiliza no impreza
importa ke abo i Pepel, abo i (R95) -. (EMPRESA). N.F. neol.
Balanta o Mankanhi, abo di kal tribu imprezariu
(R98) -. n., *gerente de uma empresa. - i
importansia pudi sedu un pape ki imprezariu
n., *grande valor; influência. - i ta (R95) -. (EMPRESÁRIO). N.F.
mostra importansia ku kumunidadi proparoxítona, neol.
ten na sosiedadi africana (R96) -. impusivel
(IMPORTÂNCIA). N.F. adj., *que não é possível; que não
proparoxítona, neol. se pode fazer; que não existe;
importanti intolerável. - Kolon kastiga no povu,
adj., *útil; necessário. - i muitu karga pedra, karga tudu kusa:
importanti leba mininu varsina na si Cabral odja kuma kila i impusivel, i
purmeru anu di vida (R95) -. ka pudi sedu (R98) -.
(IMPORTANTI). N.F. neol. (IMPOSSÍVEL). N.F. paroxítona,
importason neol. N.S. ant. pusivel.
n., *entrada ou introdução de impustu
mercadorias estrangeiras. - i ten n., - ki impustu di mangason ke ta
proposta di ruduzi tacha sobri fala kuma i pa kumpra mesinhu
importason di arus (R95) -. (C.V.) -. (IMPOSTO). N.F. vd.
(IMPORTAÇÃO). N.F. neol. N.S. mpustu. N.S. impustu di palhota.
ant. sportason. impustu di palhota
imprega *tributo monetário por cada palhota
v., *fazer uso de; aplicar. - pa ka no exigida pelo estado durante o

227
colonialismo. (IMPOSTO DE indjuria
PALHOTA). N.F. neol. N.S. V.P. n., - e ba sinta na tera di indjuria e
impustur na nguli bentana pa rabu (J.D.) -.
n., (IMPOSTOR). N.F. vd. mpustur. (INJÚRIA). N.F. proparoxítona,
N.S. V.B. neol., vd. ndjuria 2.
inda indjustamenti
adv., *até agora; outra vez. - Batidur adv., *sem razão.
ka tenba inda (Dea) - parsi i ka bai (INJUSTAMENTE). N.S. V.B.
djubi inda na tcon di Bidjugu de! indjustisa
(R95) - Inda bu ten korajen di nega? n., *falta de justiça; iniquidade. - Bu
(C.V.) -. (AINDA). ka obi ke ki garandi kaba papia:
indimigu indjustisa, katiberasku ku skudju
n., - Nton Lebri i seduba indimigu tudu kaba (C.V.) -. (INJUSTIÇA).
garandi di Lubu (F.M.) -. (INIMIGO). N.F. neol. N.S. ant. djustisa.
N.F. arc., vd. inimigu. indjustu
indipendensia adj., *que não é justo; iníquo. - Deus
n., *libertação de qualquer sujeição ta fasi pa si sol sai pa djinti mau ku
ou dependência; autonomia política djinti bon, si tcuba ta ria riba di djinti
e administrativa. - elis i ki Partidu ku djustu ku indjustu (N.T.) -.
tisi indipendensia (R98) -. (INJUSTO). N.F. neol. N.S. ant.
(INDEPENDÊNCIA). N.F. djustu.
proparoxítona, neol. N.S. ant. industria
dipendensia. n., *conjunto de actividades que têm
indipendenti por fim fabricar ou transformar
adj., *livre; que tem autonomia produtos: empresa. - industria pudi
política e administrativa. - no sedu konstitui un motor di dizinvolvimentu
un pais indipendenti (IN96) -. di ikonomia nasional (R95) -.
(INDEPENDENTE). N.F. neol. (INDÚSTRIA). N.F. proparoxítona,
indipendentimenti neol.
adv., *de modo independente. - inerjia
indipendentimenti di isu, pekadur n., *capacidade que têm os corpos
ora ku bu na studa bu pirsisa di para desenvolver uma força; força. -
minimas kondisons pa bu studa, kil furnisimentu di inerjia iletrika i
ki no ta fala bolsa (R95) -. difisienti (R95) -. (ENERGIA). N.F.
(INDEPENDENTEMENTE). N.F. neol.
neol. infantil
indiresu adj., *relativo às crianças; próprio de
n., *direcção; morada. - Ovintis pudi crianças. - Kuidadu di saudi maternu
skribi pa es indiresu (R95) -. infantil (Igr.I.) - (INFANTIL). N.F.
(ENDEREÇO). N.F. neol. neol.
individu infermajen
n., *pessoa isolada. - laba kurpu i un n., *serviços de enfermaria;
nesesidadi tambi ke un individu dibi actividade de enfermeiro. - I ta ten
di ten konstantimenti (IN96) -. sentru di saudi ki nin infermeru di
(INDIVÍDUO). infermajen djeral e ka ta pudu (IN96)
indjeson -. (ENFERMAJEM). N.F. neol.,
n., - Nau, ami n’ misti indjeson, paroxítona.
pabia indjeson ta ientra na sangui infermaria
(C.P.) -. (INJECÇÃO). N.F. neol., n., *lugar de tratamento dos
vd. ndjeson. doentes. - Purke kin ke na fika na

228
infermaria? Dutur ka na fika na infinitu
infermaria (IN96) -. (ENFERMARIA). 1.n., *o espaço ou o tempo sem
infermera limites. (INFINITO).
n.f., - Imajina ami un mediku, n’ ta 2.adj., *ilimitado. (INFINITO). N.S.
ba punta infermera kuma ke aspirina V.B.
ta dadu: ki infermera e na rispitan? inflama
(IN96) -. (ENFERMEIRA). N.F. v., *incendiar; tornar inchado.
neol., nfermeru. (INFLAMAR). N.S. V.B.
infermeru inflamadu
n., - falta di mesinhus, di mediku i part., *aceso; inchado.
infermerus bons i padjigadu na tudu (INFLAMADO). N.S. V.B.
banda di pais, ta omenta tacha di inflamason
mortalidadi (P.dosS.) -. n., *tumefacção. - Gunureia i un
(ENFERMEIRO). N.F. neol., vd. infeson ke ta kauzadu pa
nfermeru. gonokokus, ke ta izisti na
infermu inflamason di membrana mukoza
n., *doente. (INFERMO). N.F. neol. (R95) -. (INFLAMAÇÃO).
N.S. V.B., sin. duenti. inflason
infernu n., *alta geral dos preços e
n., - Deus suta elis tudu e fertca elis correspondente perca de valor da
na infernu (L.A.M.) -. (INFERNO). moeda nacional. - koperantis na
N.F. neol., vd. nfernu. introduzi sertus kusas, inflason na
infeson aumenta, prostituison na entra,
n., *acção de determinados agentes droga na bin, purke Stadu ka kria un
patogénicos no organismo. - statutu di koperanti (IN96) -.
Vitamina C ta gueria kontra infeson (INFLAÇÃO). N.F. neol.
suma mandita ku kostipason (Igr.I.) - informa
. (INFECÇÃO). 1.v.tr., *dar informação sobre;
infeta avisar. - Kumandu militar rusu
v., *contagiar. - I pudi infeta pa informa di kuma aos si forsa e
krianu sertus duensas (IN98) -. okupa Grosnia, kapital di Tcertcenia
(INFECTAR). N.S. ant. disinfeta. (R95) -. (INFORMAR). N.F. neol,
infetadu nforma.
part., *contagiado; infeccionado; 2.v.intr., *colher informações;
infecto. - Sangui di alguin, ki sta indagar. - i pudi diriji pa la pa
infetadu di virus, i ba da utru, logu ki kualker duvida ke tene, pa ba
alguin ta sta tan infetadu pa ki virus informa kualker asuntu sobri Sida
(R95) -. (INFECTADO). (R95) -. (INFORMAR-SE).
infiel informadu
adj., *que não é fiel; desleal. - e part., *transmitido; esclarecido. -
sedu infiel na kontratu, ku ka ten kusa ki na bin informadu aos via-
amor, ku ka ten pena di utrus (N.T.) radiu (R95) -. (INFORMADO). N.F.
-. (INFIEL). N.S. ant. fiel. neol.
infilisidadi informadur
n., *falta de felicidade; desgraça. - n., *aquele que informa. -
Ma pa infilisidadi, suma ki Junta ta informadur rusu ku fala pa si nomi
fala, Junta fasidu gueria, Junta ka ka tcomadu (R95) -.
lanta ku guera nau! (R98) -. (INFORMADOR). N.F. neol.
(INFELICIDADE). N.S. ant. informason
filisidadi. n., *comunicação; esclarecimento;

229
transmissão de notícias. - Si alguin inimigu Guine-Bisau na fika
misti sibi informason, pa i diriji pa difinitivamenti okupadu pa forsa
brigada di tranzitu (R95) -. strandjera (R98) -. (INIMIGO). N.F.
(INFORMAÇÃO). N.F. neol. indimigu. N.S. ant. amigu.
infrastrutura 2.n., *pessoa que tem inimizade a
n., *conjunto de instalações ou alguém; exército com que se entra
meios necessários ao exercício de em guerra. - abo bu na sina nha
uma actividade. - Guvernu ka kria inimigu sibi (P.B.) -.
infrastruturas kapas di nkuadra inimizadi
juventudi (IN96) -. (INFRA- n., *aversão; ódio; hostilidade. -
ESTRUTURA). N.F. neol. naturesa di omi ta mostradu na futis,
ingana na inimizadi, na raiba, na bibidera
v., - Nha bai te na pontu di ingana (N.T.) -. (INIMIZADE). N.F. neol.
djintis di kuma matrikula kaba, antis N.S. ant. amizadi.
di matrikula kunsa (R96) -. inisiativa
(ENGANAR). N.F. neol., vd. ngana. n., *diligência; actividade. - dizinvolvi
Inglatera pais a partir di rijons, apoia
n., *país membro da União inisiativas di bazi (R95) -.
Europeia. - i bin un alguin la di (INICIATIVA). N.F. neol.
Inglatera ku fala kuma i ta lantanda inisiu
djintis (IN96) -. (INGLATERRA). n., *princípio; começo. - N’ sigui bu
Inglis programa desdi inisiu (R95) -.
1.adj., *relativo à Inglaterra. - Es (INÍCIO). N.F. proparoxítona, neol.
anu, n’ sumia batata inglis ku fison injinheru
(J.L.R.) -. (INGLÊS). N.F. oxítona. n., *pessoa que tirou um curso de
2.n., *habitante da Inglaterra; língua engenharia. - i ta kudji vinti injinheru
inglesa. - Pabia di ke, ke son gosi ke i da elis un kreditu agrikula di tantu
bo lembra, di ki ditu di Inglis: “Black milion di franku guine (IN96) -.
is beautiful?” (A.S.) -. (ENGENHEIRO). N.F. neol.
ingrasadu inkaminha
adj., *divertido; que tem graça; que 1.v.tr., *guiar; ensinar. - Kila ke na
provoca riso ou zombaria. - No na fasiu la e na inkaminhau, un forma
fala di prostituison, i un kusa di nkara vida ma ku Sida (R95) -.
ingrasadu ne tera li, ora ki no na (ENCAMINHAR). N.F. neol.
penaliza no juventudi, no ten ku ba 2.v.tr., *enviar. - si prosesu
djubi kantu mil djintis fasi setimu anu konkluidu, no na inkaminhal pa
e paraliza, tarbadju ka ten (IN96) -. tribunal kompetenti (R95) -.
(ENGRAÇADO). inkanta
ingratidon v.tr., *maravilhar. (ENCANTAR).
n., *falta de gratidão. N.S. V.B.
(INGRATIDÃO). N.S. V.B., sin. inkantadu
ngratesa. part., *maravilhado. (ENCANTADO).
ingratu N.S. V.B.
adj., *que não mostra inkantadur
reconhecimento. - el i bon pa kilis ki n., *sedutor. (ENCANTADOR). N.S.
ingratu i mau (N.T.) -. (INGRATO). V.B.
N.F. ngratu. inkantu
inimigu n., *maravilha. (ENCANTO). N.S.
1.adj., *hostil; contrário. - V.B.
Kamaradas kombatentis ku es planu inkargadu

230
part., *responsável. n., *acto de encontrar; reunião;
(ENCARREGADO). N.F. neol. N.S. junção. - no kudji un tema ku no sibi
V.B. kuma i ta bai da inkontru a objetivu
inkargu di C.I.O.J. (R95) - i sedu puntu di
n., *obrigação. (ENCARGO). N.F. inkontru di djintis di tudu bairus
neol. N.S. V.B. (P.dosS.) - I toma parti na kil
inkarnason inkontru guvernaduris i sekretarius
n., *mistério da fé dos Cristãos, os pa asuntu adiministrativus di katorzi
quais crêem e testemunham que kumite di stadu (R95) -.
Deus se fez homem na pessoa de (ENCONTRO). N.F. neol., nkontru.
Jesus Cristo. - Na Inkarnason Kristu N.S. sin. runion.
renova universu (L.Cat.) -. inkoradja
(ENCARNAÇÃO). N.F. reli. v.tr., - Fidju di bardadi di no tcon i ka
inkeritu pudi mas ke inkoradja Guvernu na
n., *reunião de testemunhas para sintidu di kontinua nogosia ku Junta
esclarecer um caso duvidoso; Militar (R98) -. (ENCORAJAR). N.F.
indagação. - I dadu kil komison proparoxítona, neol., vd. nkoradja.
parlamentar pa i fasi si inkeritu inkuantu
(R98) -. (INQUÉRITO). N.F. con., - Inkuantu pis na padi na mar
proparoxítona, neol. dinheru na ba ta entra son (M.M.) -.
inklina (ENQUANTO). N.F. neol., vd.
v.intr.,. (INCLINAR). N.F. neol., vd. nkuantu.
nklina. N.S. V.B. insaia
inklinason v., *pôr à prova; verificar;
n., - bu ta sinanu manera di domina experimentar. - Governu ten ke ba
no inklinason pa mal (L.Cat.) -. ta konta ke ki na fasi; pelumenus na
(INCLINAÇÃO). N.F. neol., vd. Idukason no na insaia fasil (MR98) -
nklinason. . (ENSAIAR). N.F. proparoxítona,
inklui neol.
v., *compreender; abranger; insaiu
implicar. - I ta fala inda kuma i ta n., *experiência; prova; tentativa. -
inklui diver di tudu djintis paga anos pa namora i pirsis pa no toma
tachas ku impustu ku Stadu kria muitu kuidadu, no tene un bon
(R96) -. (INCLUIR). N.F. paroxítona, konsiensia di kuma amor i insaiu pa
neol. futuru (IN96) -. (ENSAIO). N.F.
inkomenda proparoxítona, neol.
n., *mercadoria enviada pelo insensa
correio; o objecto encomendado. - v.tr., *perfumar com incenso;
kil idukason nde ku tudu djinti pudi lisonjear. (INCENSAR). N.S. V.B.
partisipa na padjiga inkomenda di insensadu
klaridadi i di speransas na tempus part., *perfumado com incenso;
novus (R95) -. (ENCOMENDA). N.F. lisonjeado. (INCENSADO). N.S.
kumenda. V.B.
inkomodu insensason
1.n., *doença passageira. n., *acto ou efeito de incensar;
(INCÓMODO). N.F. proparoxítona, lisonja. (INCENSAÇÃO). N.S. V.B.
neol. insensu
2.adj., *molesto. (INCÓMODO). N.S. n., *substância resinosa e muito
V.B. aromâtica, que se queima para
inkontru produzir fumo cheiroso. - Fumu di

231
insensu ku orason di povu di Deus i instrumentu
sibi di mon di andju te dianti di Deus n., *o que serve para executar um
(N.T.) -. (INCENSO). trabalho; peça de ferramenta. - No
insentivu na utiliza Kriolu komu un
n., *estímulo. - Bu ta pasa na instrumentu di aprindizajen (MR98) -
avenida prinsipal bu ka odja nin un . (INSTRUMENTO). N.F. neol.
prediu, bu ka odja nin un insentivu insufisienti
pa pudi kumpu kazas (IN96) -. adj., *que não basta; escasso;
(INCENTIVO). N.F. neol. exíguo. - kilis ke sta la e ta otca
insertesa kuma elis e insufisienti (R95) -.
n., *não certeza; indecisão. - Udjus (INSUFICIENTE). N.S. ant.
tristi i ka di kasabi di amor ku bu sufisienti.
pirdi, ma di insertesa di sunhu ku bu intca
ka sibi konta (O.S.) -. 1.v.tr., *aumentar o volume de;
(INCERTEZA). N.S. ant. sertesa. intumescer. - lubu pisadu ku ki iagu
insertu tudu ki bibi, ki intcal bariga (P.B.) -.
adj., *não certo; duvidoso. - N’ findji (INCHAR).
sedu speransa di insertu (O.S.) -. 2.v.intr., *tornar-se tumefacto. -
(INCERTO). N.S. ant. sertu. Sinalis di kau ku intca: kau ta intca, i
insinu ta de, i ta burmedju, na kabantada i
n., - No pensa kuma, a nivel di ta forma materia (Igr.I.) -.
Arkipelagu di Bidjugu, no dibi di intcada
promovi dizinvolvimentu lokal, n., *utensílio de ferro para os
atraves di un spanson moderada di trabalhos agrícolas. - Dipus ku
insinu (MR98) -. (ENSINO). N.F. kumida kaba, i pega si intcada i bai
neol., vd. nsinu. orta (Ceef) -. (ENXADA). N.F.
insisti intcadu
v., - si i diskubridu, Tuga ten ke part., *inflamado. - si dunu sta
insisti ku el, pa konta na kal tabanka intcadu di orguliu (N.T.) - I staba li si
(C.P.) -. (INSISTIR). N.F. neol., vd. dianti un omi ku kurpu intcadu (N.T.)
nsisti. -. (INCHADO).
instala intcasku
1.v.tr., *pôr; inaugurar. (INSTALAR). n., *aumento do volume de um
N.F. neol., nstala. tecido; tumefacção. - Ora di
2.v.intr., *tomar posse; alojar-se. - ndjeson, i ta odjadu ku intcasku na
Dizorden instala na pais (R95) -. kuru nunde ku barsina na dadu
(INSTALAR-SE). (Men) -. (deriv. INCHAÇO;
instalason INCHAÇÃO). N.S. sin. edema.
n., *conjunto de instrumentos ou de intcente
edifícios para um determinado fim; n., *subida das águas do mar; preia-
acção de instalar. - Es inkontru na mar; maré cheia. - Si bu odja
dikuri na instalason di Institutu pilikana da intcente kosta, bu ta sibi
Nasional di Studus i Piskiza, INEP ke ki pasa na basanti (L.A.) -.
(R95) -. (INSTALASON). N.F. neol. (ENCHENTE). N.S. ant. basanti;
institutu ant. basamar.
1.n., *estabelecimento. - institutu intci
nasional di studus i piskiza, INEP 1.v.tr., *tornar cheio. - i ka kuma bu
(R95) -. (INSTITUTO). na intci djanan pratu bu dal djanan
2.n., *ordem religiosa; corporação ki dia (R95) -. (ENCHER). N.S. intci
científica, literária ou artística. tep.

232
2.v.intr., *tornar-se cheio; cobrir-se. - adj., *hábil; esperto. - Mundu propi
Fontis intci, mar intci, putis tudu intci na sta trankilu, pabia bu dal un fidju
(T.M.) -. (ENCHER-SE). idukada, intelijenti i bonita i tudu
3.v.intr., iagu intci, *encher das mas i tudu mas (R98) -
águas dos mares durante a maré. - (INTELIGENTE).
suma ki iagu intci bu sibi riba di intenson
tarafe (C.P.) -. (deriv. AS ÁGUAS n., *o fim que se tem em vista;
ENCHEM). intento; desejo. - No ka tene
intci tep intenson di mata ninguin, nin di golpi
coloc., *estar cheio até ao limite di Stadu (R98) -. (INTENÇÃO).
máximo, bem visível; cobrir-se intentona
completamente. (deriv. ENCHER). n., *conluio para motim ou revolta.
N.F. vd. tep; Mandinga “tép”. N.S. (INTENTONA). N.S. V.B., sin. golpi.
V.A. inter (inter-)
intcidu pref., *pseudoprefixo que indica
part., *cheio; farto; abarrotado. - [entre]. - I ten un organizason ke ta
festa popular intcidu di koris i di tcomadu SEAP, ki un komite inter-
manga di divirtimentu (P.dosS.) -. afrikanu nde ki tudu komite nasional
(ENCHIDO). N.S. intcidu é di paizis afrikanus sta nel (R95) - I
hipónimo de ENCHIDO que designa ten un inter-ligason entri es
também carne ensacada, em konseitus:djerason, juventudi i
Guineense chorisu o longuisa. bedjisa, tradisons (IN96) -. (INTER-
intcinti ). N.F. neol.
v.caus., - Intcintin garafa, di fabur -. interesa
N.F. vd. intcisi. N.S. V.A. 1.v.tr., *cativar a atenção; agradar. -
intcisi konjuntu di Ilhas ki interesanu
v.caus., *começar a preencher; analiza (MR98) -. (INTERESSAR).
saciar; tornar repleto. - i na intcisin N.F. neol., nteresa.
kopu (L.Cat.) -. (deriv. ENCHER). 2.v.intr., *preocupar-se; tomar
N.F. proparoxítona; intcinti. interesse. - Ma elis e ka interesa
intcisidu (N.T.) -. (INTERESSAR-SE).
part.caus., *saciado; repleto; interesadu
preenchido. - Tudu lugar fundu na part., *preocupado; aquele que tem
intcisidu (N.T.) -. (deriv. ENCHER). interesse. - No sta interesadu na es
intcon tera li (R98) -. (INTERESSADO).
n., *utensílio utilizados pelos N.F. neol., nteresadu.
carpinteiros. (ENXÓ). N.S. V.B. interesanti
inteletual adj., *importante; que atrai a
1.adj., *pessoa que tem gosto pelo atenção ou a curiosidade. - talves i
saber literário ou científico. - interesanti djubi (MR98) -.
kapasidadi inteletual i fizika (R98) -. (INTERESSANTE). N.F. neol.,
(INTELECTUAL). N.F. neol. nteresanti.
2.n., *pessoa que pensa e que lê intereseru
muito. adj., *egoísta; que age por
intelijensia interesse. - Amor i ka intereseru
n., *habilidade; discernimento; juízo. (N.T.) -. (INTERESSEIRO). N.F.
- i ta fasidu ku muita intelijensia neol.
(R99) -. (INTELIGÊNCIA). N.F. interesi
proparoxítona. 1.n., *conveniência; utilidade;
intelijenti vantagem. - Tudu ta ba dipindi di

233
interesi ku tribunal o guvernu ten na Saldanha ki no na intervista, i na bin
kada prusesu (R95) -. fala di tema konstruson i abitason
(INTERESSE). N.F. neol., nteres. (IN96) -. (ENTREVISTAR). N.F.
2.n., *ganho. - Kal interesi ki ten pa intrivista 1.
parti di povu distrui es pontus? intervista 2
(R98) -. n., *troca de impressões, palestra
3.n., *importância. - Futibol ka ten com um jornalista para vir a ser
interesi (IN96) -. publicada. - porta-vos di kumandu
4.n., *juro do capital depositado no supremu na tisinu mensajens,
banco. kumunikadu i algun intervista pa
interna pudi falanu di situason (R98) -.
v., *pôr em hospital. - i ba interna na (ENTREVISTA). N.F. intrivista 2.
ospital di Bolama -. (INTERNAR). intidu
N.S. V.A. 1.adj., *completo; que não está
internasional dividido; todo. - Runion kontinua dus
adj., *relativo às relações entre dia intidu (M.M.) -. (INTEIRO). N.F.
nações. - apoius di komunidadi ntidu; interu.
internasional (MR98) -. 2.adv., *totalmente. - Es i palabra ku
(INTERNACIONAL). N.F. neol. bo pudi fia nel, ku mersi pa setal
internatu intidu, kuma Kristu Jesus bin mundu
n., *residência dos alunos de um pa salba kilis ku peka (N.T.) -.
colégio. - No internatu atakadu ku (deriv. INTEIRAMENTE).
kuatru jatu (C.P.) -. (INTERNATO). intindi
N.F. neol. v., - maioria parti di populason
interpelason intindi diritu e sai e bin pa li (R98) -.
n., *acto ou efeito de pedir (ENTENDER). N.F. neol., vd. ntindi.
explicações. - interpelasons ki intindidur
fasidu pa diputadus (R95) -. adj., *entendido; conhecedor; hábil.
(INTERPELAÇÃO). N.F. neol. - N’ pensa fasi Banhus intindidur, di
interu kal manera n’ konta rekadu (JB97) -.
adj., *completo; que não está (ENTENDEDOR). N.F. neol.
dividido. - e ta pasa si dia interu intindimentu
dentru di matu (C.P.) -. (INTEIRO). n., - e tciga na un intindimentu (A.P.)
N.F. neol., vd. intidu. -. (ENTENDIMENTO). N.F. vd.
intervalu ntindimentu.
n., *distância entre dois objectos, intirior
pontos, actos, tempos ou épocas. - I 1.n., *a parte interna de um país, em
fala kuma na dozi anus di intervalu, oposição ao litoral. - manga di
populason guinensi i aumenta serka sentrus di saudi ki sta na intirior i ka
di 181.410 djinti (R95) -. tene mesmu kuadrus o infermeru
(INTERVALO). N.F. neol. (IN96) -. (INTERIOR). N.S. sin. parti
intervenson di dentru;ant. esterior.
n., *acção de intervir; intercessão; 2.adj., *que está dentro; interno. -
declaração. - intervenson di sinhora Kamisola intirior (N.M.) -.
Ministra i obrigan pa toma palavra intirvi
(R95) -. (INTERVENÇÃO). N.F. v., *estar presente; ingerir-se. -
neol. Polisia ta intirvi ora ki tcomadu
intervista 1 (R95) -. (INTERVIR).
v.tr., *colher declarações de alguém intravi
para publicar. - No sta li ku sinhor n., - Na familia i ten sempri manga

234
di intravis, i ten sempri manga di inventa
kontradison (IN96) -. (ENTRAVE). v.tr., - inusentis ku turturadu pa
N.F. neol., vd. ntravi. inventa nomis di kil djintis ku pudi
intrivista 1 staba na es trafiku di armas (R98) -.
v., (ENTREVISTAR). N.F. vd. (INVENTAR). N.F. neol., vd.
intervista 1. N.S. V.A. nventa.
intrivista 2 investimentu
n., - No na kontinua ku no intrivista n., *criação de bens de produção;
(IN96) -. (ENTREVISTA). N.F. vd. banco de empréstimo de capitais a
intervista 2. fim de ajudar a produção. - i ka ten
intrivistadu bankus di investimentu na pais
part., *aquele que responde às (R95) -. (INVESTIMENTO). N.F.
perguntas de um jornalista. - no neol.
tene segundu intrivistadu ke na invokason
fasinu purtantu algun pontu di n., *pedido de protecção divina. - no
situason (R98) -. roga Deus ku es invokason (L.Cat.)
(ENTREVISTADO). -. (INVOCAÇÃO). N.F. neol.
introduson involvi
1.n., *acto de introduzir; adopção. - v., - i ma baratu en termus di kustus
no pensa kuma kiston di introduson di dinheru ke ta involvil (R95) -.
di linguas maternas i (ENVOLVER). N.F. vd. nvolvi.
fundamentalmenti un kiston di io
vontadi politika (MR98) -. 1.adv., *advérbio de afirmação que
(INTRODUÇÃO). N.F. neol. significa [aceitar uma proposta] ou
2.n., *parte inicial de um livro; [aprovar um acontecimento]; sim;
prólogo. - Introduson (L.S.) -. muito bem. - E guirta tudu: io! io!, i
introduzi sin propi (P.B.) -. N.F. io de. N.S.
v., *fazer adoptar; importar. - dia ki sin. sin.
no ganha tera e politika no na 2.interj., *interjeição que exprime
introduzil na agrikultura (IN96) -. [alegria; admiração] ou [aprovação].
(INTRODUZIR). N.F. neol. - Io, alin li, n’ bin (L.S.) -. (OH!).
intruduzidu io de
part., *adoptado; inserido. - I garanti loc. adv., *advérbio de afirmação;
pa utru ladu di kuma direson djeral muito bem! mereces o que te
di adiministrason interna i na bin aconteceu; é assim mesmo; bem
intruduzidu i ka na tarda, na strutura feito. - Io de!, abo ku fala bu na bati
di si ministeriu (R95) -. kasa di Deus na tris dia bu ta
(INTRODUZIDO). kumpul mas (N.T.) -. N.F. vd. io.
inu iogoli
1.n., *canto de louvor. - Ora ku inu v. *estar largo; exceder a medida,
na kantadu, tudu djinti na firma como, por exemplo, um par de
(Igr.I.) -. (HINO). sapatos ou uma camisa. - kasaku i
2.n., inu nasional, *canto em ta perta o i ta iogoli (L.A.) -. N.F.
exaltação de uma nação. (HINO proparoxítona. N.S. sin. ioli.
NACIONAL). iogolidu
inusenti part., *alentado. N.S. V.B.
adj., - n’ peka, n’ ntrega alguin ioi
inusenti pa muri (N.T.) -. v.tr., *separar do arroz limpo a
(INOCENTE). N.F. neol., vd. sujidade como, por exemplo, as
nosenti. pedrinhas. - Ka bo diskisi ioi arus

235
antis di kusinhal, pabia i tciu pedras traduz alma de antepassado.
(J.S.) -. N.F. paroxítona. iran di fanadu
ioli n., *espírito protector das
v., *diz-se de um vestido ou da cerimónias de iniciação. (IRÃ DO
roupa em geral que excede a FANADO). N.M. lexia complexa.
medida. N.F. paroxítona. N.S. V.A., N.S. V.B.
sin. iogoli. iran-segu
iop 1.n., *grande serpente da família
intens., *adjunto de intensidade com dos Boídeos; serpente boa; pitão;
a função de marcar a intensidade jibóia africana. - Ba buskan tris kusa
máxima do estado ou do processo. - na mundu: liti di lifanti, mel di
Nhu udju ku si boka kaladu i na baguera ku iran-segu (P.B.) -. (IRÃ
darma iagu son, nha kara kila modja CEGO). N.M. lexia composta. N.S.
iop (O.S.) -. n.v. “Pyton sebae”, sin. djiboia.
iorni 2.n., *ser mitológico representado
v., - e sta inda na iorni kargas (IN84) como um pitão. - fugu lanta pa i ba
-. N.F. paroxítona, vd. iurni; fala iran-segu mantenha (T.M.) -.
Mandinga yòronda. iritadu
ipidimia part., *zangado. - N’ misti falal kuma
n., *doença que ataca ao mesmo n’ ka sta iritadu (R95) -.
tempo várias pessoas de uma (IRRITADO).
mesma região. - kila i un ipidimia ke irma
sta li, i sta na Bisau nan tudu na 1.n.f., *diz-se de alguém, de sexo
Guine (R98) -. (EPIDEMIA). N.F. feminino, que partilha ambos o pai e
paroxítona. a mãe, ou um só destes, em relação
ipokrisia a outrem. - Un dia si irma falal pa i
n., *fingimento. (HIPOCRISIA). N.F. bai tambi ospital djubi (Cecomes) -.
paroxítona. N.S. V.B. (IRMÃ). N.F. oxítona.
ipokrita 2.n.f., *mulher que faz parte de uma
adj., *fingido. (HIPÓCRITA). N.F. confraria; freira. - Bu mandanu
proparoxítona. N.S. V.B. padris ku irmas na no metadi
ipotizi (L.Cat.) -.
n., *suposição; possibilidade. - ku isa
ipotizi inda di kuma Figo pudi bai v., *alçar; levantar. - No isa no
djunta na un klubi inglis (R95) -. bandera, bandera di povu (C.S.) -.
(HIPÓTESE). N.F. proparoxítona, (IÇAR). N.F. neol.
neol. isadu
iran part., *levantado; alçado. (IÇADO).
n., *termo comum para indicar N.F. neol. N.S. V.B., sin. ialadu.
vários símbolos e seres da religião isemplu
tradicional africana, distintos do ser n., *modelo; facto semelhante;
supremo. - Iran di kaza lanta! (J.A.) - prova que esclarece. - Bo toma se
Bu ka sibi kuma i ten iran di matu ku isemplu di pasensa na sufrimentu
sta na po i ta panha montiadur? (N.T.) -. (EXEMPLO). N.F. izemplu.
(C.V.) -. (IRÃ). N.F. Bijagó “erande” N.S. pa isemplu.
que traduz força sobre-humana ou iska 1
serpente. N.S. no que diz respeito à v.tr., *pôr a isca em; engodar.
religião tradicional dos Bijagós o (ISCAR). N.S. V.B.
termo guineense iran é hiperónimo iska 2
de “eránde” e de “orebok” que n., *substância que se põe no anzol

236
durante a pesca. (ISCA). N.S. V.B. isplora
iskentamentu v., - purke li son isplora n’utru (IN99)
n., - Ami n’ pudi i tciu to ki pasa. -. (EXPLORAR). N.F. neol., vd.
Iskentamentu, kada koldadi di splora.
duensa, ke alguin tene, alguin ta Israel
ndjenha na kural (IN99) -. 1.n., *país do Médio-Oriente,
(ESQUENTAMENTO). N.F. vd. chamado também Palestina, a
skentamenti. pátria do povo israelita e do povo
iskerdu palestiniano. - nobus otoridadi
adj., - na ladu iskerdu (L.S.) -. buska pas ku Israel (R95) -.
(ESQUERDO). N.F. neol., vd. (ISRAEL).
skerdu. 2.n., *o povo dos Hebreus, como é
iskeru chamado na Bíblia. - I fasil rei riba di
n., *fuzil; acendedor. (ISQUEIRO). tudu Israel (Igr.I.) -.
N.S. V.B., sin. fuzil; sindidur. istadu
iskesimentu n., - no misti kontal kuma Istadu di
n., - tudu ki garandis projetus i bai Guine-Bisau i laiku (R96) -.
pa mar di iskesimentu (R98) -. (ESTADO). N.F. neol., vd. stadu.
(ESQUECIMENTO). N.F. neol., vd. istaleru-naval
diskisimentu. n., *lugar onde se constroem e
Islam reparam navios. (ESTALEIRO).
n., *religião maometana. - Islam N.M. lexia composta. N.S. V.A.
komu guia pa ason sosiu-pulitiku istansia
(R95) -. (ISLÃO). N.F. Árabe “islam” n., *pensão; lugar de férias. (deriv.
que significa submissão à vontade ESTÂNCIA). N.F. proparoxítona.
de Deus. N.S. V.B.; istansia é hipónimo de
ispada ESTÂNCIA que significa também
n., (ESPADA). N.F. neol., vd. [residência fixa] e [armazém de
spada. N.S. V.B. materiais vários]; sin. otel.
ispensol istoria
n., *alça. (SUSPENSÓRIO). N.F. n., - Es ki istoria ke no da pa
oxítona. N.S. V.B. djumbai di aos pa tudu djintis (R98)
ispera -. (HISTÓRIA). N.F. proparoxítona,
n., - ispera kila e ta bistil na kasa o neol., vd. storia.
ora ke alguin na bai kau di tcur istrandjeru
(N.M.) -. (deriv. ESPERAR). N.F. vd. adj., - Linda disidjaba bai kabanta
spera 2. studa na kualker pais istrandjeru
ispertu 1 (N.M.) -. (ESTRANGEIRO). N.F.
adj., *astuto; manhoso. - pa e ba neol., vd. strandjeru.
nkontra gora, pa mostra n’utru mas istrumentu
ispertu (L.S.) -. (ESPERTO). N.F. n., *meio para executar ou alcançar
neol., spertu. N.S. sin. djiru. alguma coisa. - bo ta falal anos
ispertu 2 antigu kombatenti no ka lei, bardadi
adj., *experimentado; perito, no ka lei, ma Amilcar Cabral i danu
experiente. (EXPERTO). N.F istrumentu na kualker parti (R98) -.
spertu. (INSTRUMENTO). N.F. neol.
isplika istruson
v., - Mediku isplika elis tudu pirigu 1.n., *conhecimentos alcançados
ku Sida pudi tisi (Cecomes) -. por meio do ensino escolar. - ami n’
(EXPLICAR). N.F. neol., vd. splika. pudi tene skola, n’ ten istruson altu,

237
ma kamarada Sato, pa isemplu, ka principal a pregação do Evangelho.
ten nada, ma i ten tciu purke i ten - Igreja Ivanjeliku di Guine-Bisau i
spiriensia di luta (C.P.) -. un asosiason ku fasidu pa prega
(INSTRUÇÃO). N.F. neol. Palabra di Deus (Igr.I.) -.
2.n., *qualquer conhecimento; (EVANGÉLICO). N.F.
informação. - Duranti es tempu tudu proparoxítona.
i da elis istrusons (L.Cat.) -. ivanjelista
Italia n., *nome dado aos quatro autores
n., *país membro da União dos Evangelhos, Mateus, Marcos,
Europeia. - no mbarka pa Italia Lucas e João; pregador do
(N.T.) -. (ITÁLIA). N.F. Evangelho. - bu fasi tarbadju di un
proparoxítona. ivanjelista (N.T.) -.
Italianu (EVANGELISTA). N.F. vanjelista.
1.adj., *relativo à Itália. - akordu ivanjeliu
entri dus klubis italianus (R95) -. n., *cada um dos primeiros quatros
(ITALIANO). livros do Novo Testamento; a vida e
2.n., *habitante ou natural da Itália; a pregação de Jesus Cristo durante
língua falada na Itália. - Benfika na a sua permanência na terra de
djuga aos ku Italianus (R95) -. Palestina. - N’ ta gostaba tciu pa no
iternu viraba mas pa ivanjeliu di San Lukas
adj., *de duração indefinida. - Bu (R98) -. (EVANGELHO). N.F.
tene palabra di bida iternu (L.Cat.) -. proparoxítona, vanjeliu.
(ETERNO). N.F. neol. ivita
iuli v., *fugir a; esquivar-se; desviar-se
v., *entrar dentro da água ou do de. - Pa ivita kila, liga na iziji pa
mato; embrenhar-se. N.F. guvernu toma si risponsabilidadis
paroxítona. N.S. V.B. (R95) -. (EVITAR). N.F. neol., nvita.
iurni ivitadu
v.tr., *reunir; juntar; fazer provisões. part., *repelido; afastado. - anos no
- Otca fereru kaba iurni lenha, i kunsi mina, no sibi kuma ke no ta
djunta i pui fugu (A.P.) -. N.F. ivitadu nel i kuma ki ta sinadu (R98)
paroxítona, iorni; Mandinga -. (EVITADO).
“yòronda” que significa transportar. ivuluson
iurni-iurni n., *desenvolvimento progressivo;
v., *juntar aos poucos; continuar a transformação. - no manera di sedu
juntar coisas. N.F. Mandinga i di ivuluson (R95) -. (EVOLUÇÃO).
“yòronda”. N.M. redobro. N.S. V.B. N.F. neol.
iurumbu izajera
v., *tirar o resto de arroz que ficou v., *falar com excesso; ampliar. - n’
com casca do arroz limpo. ka sibi si n’ na izajera (R95) -.
iurumbudura (EXAGERAR). N.F. neol.
n., *resto de arroz com casca que izajeru
fica no meio do arroz limpo; n., *coisa exagerada. - i ten tan
sujidade. - Arus di bu kaza, tudu feki izajeru ke ta parsi (IN96) -.
ku bu na feki, iurumbudura ka ta sai (EXAGERO). N.F. neol.
(L.A.) -. izalta
ivanjeliku v.tr., *celebrar; excitar. (EXALTAR).
adj., *conforme ao Evangelho; que N.F. neol. N.S. V.B., sin. selebra.
diz respeito a uma comunidade izami
cristã que tem como seu objectivo n., *prova. - E ba pasa izami (C.P.) -

238
. (EXAME). N.F. neol. N.S. sin. izoladu
proba 2. adj., *solitário; separado. - Mansaba
izamina tudu na fika izoladu (R95) -.
v., *proceder a um exame; (ISOLADO).
inspeccionar; inquirir. - I purtantu ten
ku mandadu kil spesialistas pa bai
pa ba izamina, pa ba djubi (IN96) -.
(EXAMINAR). N.F. neol.
izemplu
n., - El ku manda n’ da es izemplu
(R98) -. (EXEMPLO). N.F. neol., vd.
isemplu.
izersisiu
1.n., *uso; actividade física. - na
izersisiu di si atividadi (R95) -.
(EXERCÍCIO). N.F. proparoxítona,
neol.
2.n., *trabalho escolar.
izersitu
n., *conjunto das forças militares de
um país ou de um grupo. - no tene
un izersitu forti pa luta pa tira
inimigu dentru di no tera (C.P.) -.
(EXÉRCITO). N.F. proparoxítona.
N.S. sin. tropa.
izijensia
n., *reclamação; pretensão;
necessidade. - e ka ta kunsi kal ki
izijensia di lei sobri e materia li
(R95) -. (EXIGÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
iziji
v.tr., *impor; pedir com insistência;
precisar; ser exigente. - bu iziji elis
risponsabilidadi di tarbadju (IN96) -.
(EXIGIR). N.F. neol.
izistensia
1.n., *realidade. - Zito kontinua nega
izistensia di Sida, apezar di i sedu
un priokupason di mundu intidu
(Cecomes) -. (EXISTÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *maneira de viver.
izisti
1.v.intr., *ser; haver. - i izisti
pusibilidadi pa rikunsa es
nogosiason? (R95) -. (EXISTIR).
N.F. neol.
2.v.intr., *viver. - Si kila i ka bali
pena no izisti (IN96) -.

239
- Kin ki pasensera, ku na kudan nha
joia di uru? (R.S.) -. (JÓIA). N.F.
J, j proparoxítona, neol.
*Décima primeira letra ou grafema joven
do alfabeto que representa o 1.adj., *novo. - Kanhokan i fazi mas
fonema [fricativa sonora pré-palatal]. joven inda di ki Kabaru (N.M.) -.
(J). N.S. Este fonema é bastante (JOVEM). N.F. paroxítona, neol.,
frequente nas palavras modernas djoben.
derivadas do Português, mas pode 2.n., *pessoa nova, com pouca
ter surgido, provavelmente, quando idade. - Leitura papianu di un joven
a forma beju (BEIJO) foi utilizada ki rikuba dimas (L.S.) -.
pelos falantes do Guineense, em Juliu
oposição à forma bedju (VELHO). n., *sétimo mês do calendário
Janeru gregoriano. - dia vinti di Juliu di mil
n., *primeiro mês do calendário novisentus i noventa i sinku (IN96) -.
gregoriano. - desdi trezi di Janeru di (JULHO). N.F. proparoxítona, neol.
es anu e kunsa ku se prumeru skola Junhu
na Orangozinhu (JB97) -. n., *sexto mês do calendário
(JANEIRO). N.F. neol. gregoriano; o mês do começo de
jatu facto das verdadeiras chuvas. - Luta
n., *avião a jacto. - Nin si bu bati dus ka na maina, no pintca! Bisau,
jatu aos, parmanha di tardi, jatu na Junhu di 1984 (Dea) -. (JUNHO).
bin mas (C.P.) -. (JACTO). N.F. Jupiter
neol. 1.n., *conforme a mitologia dos
jeston Romanos é o pai dos deuses. -
n., *administração; gerência. - no Saserdoti di Jupiter i tisi turus ku
konsigui tira kil kusas tudu tok ke no koroas di flur pa porton di prasa
numia no diretor ke ta fasi jeston di (N.T.) -. (JÚPITER). N.F.
unidadi di saudi (R95) -. (GESTÃO). proparoxítona, neol.
N.F. neol. 2.n., *planeta do sistema solar.
jiada juventudi
n., *orvalho congelado que se forma n., *a idade juvenil. - juventudi di
no chão durante as noites que a Guine ku kauberdi (O.S.) -.
temperatura desce abaixo de zero (JUVENTUDE). N.F. djubentudi.
graus. (GEADA). N.F. neol. N.S.
V.A.
jiografia
n., *disciplina escolar que estuda os
fenómenos do planeta Terra e as
relações com os seus habitantes.
(GEOGRAFIA). N.F. paroxítona,
neol. N.S. V.A.
jiometria
n., *disciplina escolar que estuda
linhas, superfícies e volumes.
(GEOMETRIA). N.F. paroxítona,
neol. N.S. V.A.
joia
n., *artefacto de matéria preciosa;
pedra preciosa; propina de entrada.

240
na matu (C.P.) -. (ACABAR). N.S.
kaba kasamenti.
K, k kaba kasamenti
*Décima segunda letra ou grafema coloc., *dissolução do casamento
do alfabeto que representa o em vida dos cônjuges. - Na tcon di
fonema [oclusiva surda velar]. N.S. Budjugu, si djintis kasa, e bin kaba
k é representada em Português kasamenti, mindjer ku ta leba fidjus
pelas letras (C) e (Q). (L.S.) -. (deriv. ACABAR O
ka 1 CASAMENTO). N.S. sin. divorsiu.
neg., *marca de negação das kabadu
formas verbais que precede sempre part., *terminado; eliminado. - skada
o verbo, os outros auxiliares e os kabadu, ali n’ ka na tarda djanan
semiauxiliares. - n’ ka na sedu tulu (T.M.) - E na kabadu ku el suma
(N.T.) - i sutadu pabia i pega na limaria (N.T.) -. (ACABADO).
kaminhu ku ka bali (P.dos S.) - si bu kabaka
bibi, ka bu guia (R95) -. (deriv. v.tr., *tirar o invólucro esterno das
NUNCA). N.F. “ka” é também afixo plantas; descascar; cascar. (deriv.
de negação em várias línguas CABAÇA). N.S. V.B.
africanas da região. N.M. na forma kabaku
do imperativo injuntivo ka precede o n., *invólucro das plantas, qualquer
pronome pessoal sujeito, o qual é invólucro; casca. - Di li pa po sinti,
sempre expresso. N.S. ka pudi. kabaku prumedu ku ta sinti (L.A.) -.
ka 2 [ka-] (deriv. CABAÇO; CABAÇA).
pref., *prefixo que entra na kabaku di naris
formação de verbos ou nomes, n., *sujidade do nariz; espécie de
exprimindo a ideia contrária. - muco crustáceo do nariz. (deriv.
kabalidu - kabalindadi - kapudi -. CABAÇO DE NARIZ). N.M. lexia
(deriv. NUNCA). N.M. prefixo de complexa. N.S. V.A
verbos e de nomes. kabala
ka 3 n., (deriv. CAVALO). N.F. vd.
con., *conjunção subordinativa que kabalu 2. N.S. V.B.
introduz orações temporais; apenas; kabaleru
logo que. - I ka tciga kasa, i sukundi n., *pessoa que monta a cavalo. - N’
(T.M.) -. N.S. sin. oki; sin. ora ke. ka ta seta unidadi di kabaleru ku
ka pudi kabalu, nde ku kabaleru i ta monta
coloc., *estar doente. - Febri panhal, kabalu i kabalu ka ta montal (L.A.) -.
i ka pudi (J.L.R.) -. (deriv. NÃO (CAVALEIRO). N.F. neol.
PODER). kabalidu
kaba 1.adj., *que não tem valor; que não
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que presta; ilegal. - Difinison di atividadis
exprime o aspecto conclusivo da subersivas, ku sedu atividadis
acção. - kontra i kaba fala sin son, i kabalidus (R96) -. (deriv. NÃO
pirdi fala (T.M.) - sempri mininu ta VALIDO). N.S. ant. balidu.
kaba fika ku mame (R95) - Otca i 2.n., *pessoa má; bandido. - kil
kaba gastal tudu, i bin ten garandi kabalidu ku mata presidenti arjelinu i
fomi na ki tera (N.T.) -. (ACABAR). sta ku kalma (R95) -.
2.v., *esgotar; terminar. - e rikunhisi kabalindadi
terenu e kaba e riba e bin toma n., *inutilidade; incapacidade;
Tuga e leba (C.P.) - pabia e ka ta maldade. - susu di sangui di bo
kume, e ka ten nada, e kaba santcu parentis ke, pabia di nveja ku

241
kabalindadi, bo djuda kastiga (A.S.) (FEITO ACABAR).
-. (deriv. NÃO VALER). kabantadur
kabalu 1 n., *aquele que completa.
1.n., *quadrúpede da família dos (ACABADOR). N.S. V.B.
Equidas, ungulado com um só dedo kabaru
ou perissodáctilo, que tem servido, n., *nome dado aos jovens bijagós
ao homem, de animal de tracção e da classe de idade imediatamente
de sela desde épocas muito antes das cerimónias de iniciação. -
remotas. - I kamba mas riba di Kabaru, ora ki na badja, i ta pega un
kabalu i pega kuri (L.S.) -. po ki parsi bingala (N.M.) -.
(CAVALO). N.S. mbarka na kabalu; (CABARO). N.F. Guin.
monta na kabalu; pis-kabalu. kabas
2.n., *o corpo humano. - Bu kabalu n., *recipiente muito comum para a
ka sibi kuri, mindjor bu bindil! n’ na conservação e transporte de
bindil! (P.B.) -. N.F. fig. líquidos ou para depósito de
kabalu 2 objectos; serve também de prato
n., *doença venérea; sífilis. - Si bu para as refeições colectivas ou de
misti libra di duensas suma recipiente para dar banho às
iskentamentu, mula, kabalu ku Sida, crianças pequenas. (CABAÇA). N.F.
buskan na Cecomes ku farmasias oxítona. N.S. n.v. “Lagenaria
(Cecomes) -. (deriv. CAVALO). N.F. siceraria”; kabas di kubamba;
kabala. N.S. sin. siflis. manda kabas.
kabamentu kabas di kubamba
n., *conclusão. (ACABAMENTO). n., *prato de noiva, composto de
N.S. V.B., sin. kabantada. óleo de palma com leite e milho
kabanta basil. - Kabas di kubamba, el ki
1.v.caus., *fazer completar; kumida di noiba (L.A.) -. (CABAÇA).
terminar; findar. - omi kunsa kumpu N.F. kubamba. N.M. lexia
kaza, i ka pudi kabantal (N.T.) -. complexa.
(deriv. ACABAR). N.S. kabanta kabasera
kasa. 1.n., *fruto da planta do baobá com
2.v.caus., *concluir; chegar ao fim. - polpa seca, ácida e rica em cálcio. -
pa kabanta, no na tisi bos noba di sumu di kabasera (R97) -. (deriv.
Liga (R96) -. CABACEIRA). N.S. o nome deriva
kabanta kaza do formato característico do seu
coloc., *casar legalmente. (deriv. fruto, semelhante a cabaça ou
CABAR DE CASAR-SE). N.S. V.B. abóbora pequena.
kabantada 2.n., pe di kabasera, *árvore muito
1.n., *conclusão; final; fim; comum, que vive nos sítios secos;
acabamento. - Ami i Alfa ku Omega, baobá; embondeiro; adansónia. -
kunsada ku kabantada (N.T.) -. Onsa tudu brabu ki brabu, nunka i
(deriv. ACABAR). N.S. sin. fin; sin. ka ta sibi pe di kabasera (L.A.) -.
konkluson; ant. kunsada. (deriv. PÉ DE CABACEIRA). N.S.
2.coloc., na kabantada, *no fim; ao n.v. “Adansonia digitata”.
fim; por fim; afinal. - Na kabantada, kabelera
mindjer muri tambi (N.T.) -. n.f., *conjunto de cabelos compridos
kabantadu de uma pessoa; cabelo postiço;
part.caus., *completado. - Elis tudu peruca. (CABELEIRA). N.S. V.A.
e na falaba: se mons e na larga ki kabelu
obra, i ka na kabantadu (Igr.I.) -. 1.n., *cada um e o todo dos pêlos

242
que nascem na cabeça do homem. - V.B., sin. kabelu fiti-fitidu; sin.
Abo kabesa seku, nin kabelu bu kabelu nhafi-nhafidu.
tene! (T.M.) - Badjuda dismantca kabelu fiti-fitidu
kabelu pa ba roga nhor Deus tisi, i 2.n., *cabelos de mulher
ka iangasa: palmera (Co.D.B.) -. despenteados e levantados. (deriv.
(CABELO; CABELOS). N.S. CABELOS). N.M. redobro, lexia
CABELO emprega-se habitualmente complexa. N.S. V.B., sin. kabelu
no plural; bitcu-kabelu; kabelu di fani-fanidu; sin. kabelu nhafi-
barba; kabelu di rasta; kabelu di nhafidu.
udju; kabelu dispintiadu; kabelu kabelu kordiadu
djur-djuridu; kabelu fani-fanidu; 3.n., *cabelos entrançados com
kabelu fiti-fitidu; kabelu kordiadu; linha. (deriv. CABELOS
kabelu nhafi-nhafidu; kabelu CORDEADOS). N.F. neol. N.M.
pintiadu; kabelu tisidu; kabelu lexia complexa. N.S. V.B.
tuflidu; korta kabelu; tira kabelu; kabelu nhafi-nhafidu
rapa kabelu; tisidur di kabelu; n., *cabelos de mulher
tiskia kabelu. despenteados. (deriv. CABELOS).
2.n., *o pêlo comprido de alguns N.M. redobro, lexia complexa. N.S.
animais. - Karnel tambi i djukuta- V.B., sin. kabelu fani-fanidu; sin.
djukuta i sakudi kabelu (A.P.) -. kabelu fiti-fitidu.
kabelu di barba kabelu pintiadu
n., *pêlos da parte inferior do rosto n., *cabelos bem compostos.
do homem; pêlos quer crescem no (CABELOS PENTEADOS). N.M.
focinho de certos animais. - Riba di lexia complexa. N.S. V.B.
boka di matcu, bigodi ku kabelu di kabelu tisidu
barba (N.M.) -. (deriv. CABELO DA n., *cabelos compostos em tranças.
BARBA). N.M. lexia complexa. N.S. - Si abo i joven bu ta entra ku kil
sin. barba 2. lensu na kabesa, kabelu tisidu
kabelu di rasta (C.P.) -. (CABELOS TECIDOS).
n., *as tranças ou madeixas de N.M. lexia complexa.
cabelo vendidas nas lojas. (deriv. kabelu tuflidu
CABELOS DE ARRASTAR). N.M. n., *cabelos entrançados em tufos.
lexia complexa. N.S. V.A. (CABELOS TUFADOS). N.M. lexia
kabelu di udju complexa. N.S. V.B.
n., *cílio; celha. (CABELO DOS kaberdianu
OLHOS). N.M. lexia complexa. N.S. n., *habitante das Ilhas de Cabo
V.A., sin. pistana. Verde. (CABO-VERDIANO). N.F.
kabelu dispintiadu kabrianu. N.S. V.B.
n., (CABELOS DESPENTEADOS). kabesa
N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S. 1.n., *parte do corpo; chefe;
V.B. inteligência. - e kunfundi ku kabesa
kabelu djur-djuridu di serpenti (T.M.) - Ora ki Gan-Bas
n., *cabelos desgrenhados ou na pidi matcu, kabesa ka ta pensa
despenteados. (deriv. CABELOS). (J. Augusto) - kada kabesa di
N.M. redobro, lexia complexa. N.S. moransa dibi di djunta si djintis
V.A. (C.V.) -. (CABEÇA). N.S. durba-
kabelu fani-fanidu kabesa; kabesa-gros; kabesa-
1.n., *cabelos de mulher seku; kansa kabesa; laba kabesa;
despenteados. (deriv. CABELOS). mata kabesa; mpina kabesa; omi
N.M. redobro, lexia complexa. N.S. di kabesa; pagu di kabesa; rapa

243
kabesa; risu kabesa; sapa kabesa; kabra
ten kabesa; tene kabesa. n., *mamífero ruminante. - Kabra
2.n., *nome acrescentado aos tene korda i ta rastal, baka misti i ka
verbos transitivo ou causativos, às ta odja (L.A.) -. (CABRA). N.S.
vezes precedidos pelo adjectivo bakiadur di kabra.
possessivo, para formar o verbo kabra di matu
reflexivo ou pronominal. - i mata si n., *espécie de gazela pequena. I
kabesa (J.L.R.) - e ta fasi mal e na bistiba kuru di kabra di matu (L.S.) -.
kondena se kabesa (N.T.) - e mata (deriv. CABRA DE MATO). N.M.
kabesa - si alguin fala i fasil, si dunu lexia complexa. N.S. kabra di matu
ngana si kabesa (IN96) - i odja kil burmedju, n.v. “Cephalophus
mindjer na lagua otca i na laba dorsalis”; kabra di matu garandi,
(T.M.) -. N.M. às vezes, o termo n.v. “Cephalopus sylvicultor”.
kabesa não é expresso porque kabra-matcu
redundante, enquanto no verbo está n.m., *bode. (deriv. CABRA
já presente o traço do reflexo. MACHO). N.M. lexia composta. N.S.
kabesa-gros V.B.
n., *indivíduo de cabeça grande; kabra-segu
cabeçudo; cabeçorra. (CABEÇA n., *jogo de crianças. - Sukundi-
GRANDE). N.M. lexia composta. sukundi, kabra-segu, aos mininu ka
N.S. V.B. ta brinkal (T.Dj.) -. (CABRA-CEGA).
kabesa-seku N.M. lexia composta. N.S. sin. podi-
n., *calvo; careca. - Abo kabesa ben; sin. sugundi-sugundi.
seku, nin kabelu bu tene! (T.M.) -. kabrianu
(deriv. CABEÇA SECA). N.M. lexia n., (CABO-VERDIANO). N.F. vd.
composta. kaberdianu. N.S. V.B.
kabesada kabrisindadi
n., *pancada com a cabeça. n., *infidelidade feminina. (deriv.
(CABEÇADA). N.S. V.B. CABRA). N.S. V.M.
kabi 1 kabritu
v., *poder ser contido nele; n., *cria de cabra; cabra pequena. -
competir. - i ta kabi djuis pa analiza Ki utru bin padi te sinku kabritu
kusa la, kazu pur kazu (R95) -. (T.M.) -. (CABRITO).
(CABER). N.F. paroxítona, neol. kabritu pe di rotca
kabi 2 n., *comida confeccionada com
1.n., *nome atribuído ao carne de macaco. (deriv. CABRITO
combatente; chefe. - I pena nha PÉ DE ROCHA). N.M. lexia
mon ka iangasa kosta, ami n’ lundju complexa. N.S. V.B.
di bo, Samba, Kabi (J.D.) -. (CABÍ). kabron
N.F. oxítona; Balanta “kabí” que n.aum., *cabra grande; bode.
significa chefe. (CABRÃO). N.S. V.B.
2.n., *título dado ao comandante kabrondadi
das tropas do PAIGC, João n., *infidelidade masculina. (deriv.
Bernardo Vieira. - i pensa kuma i CABRÃO). N.S. V.M.
prindi Kabi (C.P.) -. kabu
kabidu 1.n., *fim; extremidade. - Mon di
*móvel em que se penduram fatos Timba ku ta da kabu di mi (J.D.) -.
ou chapéus. - I ta tira kil ropa di sai i (CABO). N.F. neol.
pindra na kabidu i toma si ropa di 2.n., *feixe de fios metálicos. N.S.
kasa i bisti (N.M.) -. (CABIDE). kabu di asu.

244
kabu di asu foi a primeira capital da Guiné-
n., *corda metálica. (CABO DE Bissau entre os anos 1614 e 1859.
AÇO). N.M. lexia complexa. N.S. kachimbu
V.B. n., *objecto usado para fumar
Kabu-Verdi tabaco. (CACHIMBO). N.F. neol.
n., *Nação irmã da Guiné-Bissau N.S. V.B., sin. kanhutu.
que ocupa o arquipélago de Cabo kachon
Verde com os dois grupos de ilhas 1.n.aum., *caixa grande; caixa de
de Barlavento (Boavista, Sal, Santa munições. - Kachon sta bas di
Luzia, São Nicolau, São Vicente, polon, na lala (L.S.) -. (CAIXÃO).
Santo Antão) e de Sotavento N.F. neol. N.S. sin. kachoti.
(Santiago, com a capital Praia, 2.n., *féretro; esquife; urna. - I tciga,
Fogo, Maio, Brava). - Anos li na i toka na kachon, kilis ku na lebal e
Junta Militar riba pa tras i ta signifika para (N.T.) -.
trai mimoria di no ermons ku muri pa kachoti
djustu kauza di libertason di Guine- n., *caixa de dimensões medianas. -
Bisau ku Kabu-Verdi (R98) -. (CABO I panha ki pumba i pui na kachoti
VERDE). N.F. Kauberdi. N.S. (T.M.) -. (CAIXOTE). N.S. sin.
Depois do golpe militar de 14 de kachon.
Novembro de 1980 na Guiné-Bissau kada
as duas nações Guiné-Bissau e quant., *adjectivo indefinido que
Cabo Verde renunciaram o tratado significa qualquer de entre dois ou
de estreita colaboração dos tempos mais. - Kada bindidur kunsi si lugar -
da luta de libertação e começaram a bentu inda na lebanu pa kada ladu
seguir caminhos políticos diferentes. di Mar Adriatiku (N.T.) -. (CADA).
kacha kada alguin
1.n., *objecto de forma rectangular quant., *pronome indefinido. - kada
ou quadrada; arca; cofre. - bu pudi alguin sta ku si pensamentu, pabia
kumpu un kacha di blokus tras di bu ka pudi entra na kabesa di alguin
barajen (Igr.I.) -. (CAIXA). N.F. neol. (IN96) -. (CADA ALGUÉM). N.F.
2.n., kacha postal, *caixa do neol. N.S. sin. kadakin.
correio onde se coloca a kada bias
correspondência de um indivíduo. - loc.adv., *cada vez. - no ten ke sta
Na ultimu pajina des libru bu na odja kada bias mas organizadu (R77) -.
numeru di un kacha postal (Igr.I.) -. N.S. sin. kadabes; bias é
(deriv. CAIXA POSTAL). empréstimo por decalque das
kacheru línguas africanas de substrato: o
n., *tesoureiro. (deriv. CAIXEIRO). termo que traduz [viagem]
N.S. V.B.; CAIXEIRO designa o normalmente é hiperónimo de
vendedor a retalho. VIAGEM e de VEZ.
Kacheu kada bias ke
n., *Região da Guiné-Bissau que con., *locução conjuntiva
compreende os sectores subordinativa que indica
administrativos de Cacheu, [temporalidade]; cada vez que. -
Canchungo, Bula, Caió, S. Asin kada bias ke polon pertu kai
Domingos e Bigene. A capital é lagartisa ta dal volta, polon ta torna
Cacheu. - komandanti rejonal i mas (L.S.) -.
pulisia di Kacheu (R99) -. kada dia
(CACHEU). N.F. Guin., paroxítona. loc.adv., *todos os dias. - i na kume
N.S. Cacheu foi fundada em 1588: kada dia un padas, i salga restu pa

245
dia di fomi (P.B.) -. (CADA DIA). professor. N.F. neol.
kada mis kadera 2
loc.adv., *relativo à cada mês; que n., *quadris e ancas; rabo; bunda. -
dura um mês. - arvuri ta padi frutu Kabalu bon, ridia na kadera: nabiu
dozi bias pa anu, un bias kada mis (J.M.B.) -. (CADEIRA). N.F. fam.,
(N.T.) -. (CADA MÊS). N.S. sin. neol. N.S. findi kadera; ratca
mensal. kadera.
kada ora kaderneta
loc.adv., *cada momento. - Kada ora n., *carteira de apontamentos. - No
di nha bida, kada imajen di nha tene un kaderneta di pupansa na
sunhu ala n’ na barsau (T.Dj.) -. nomi di kada mininu (R95) -.
(CADA HORA). (CADERNETA). N.F. neol.
kadabes kadernu
adv., *todas as vezes. (CADA VEZ). n., *conjunto de folhas de papel
N.F. arc. N.S. V.B., sin. kada bias. sobrepostas em forma de livros, que
kadakin serve para apontamentos ou
quant., *pronome indefinido que exercícios. - Kil dinheru, la ku n’ ta
significa cada um ou cada uma. - Si kumpra nel nha kadernus, nha livrus
dus pusua si barba pega fugu, pa ba skola (IN96) -. (CADERNO).
kadakin ta paga di sil (L.A.) -. N.F. neol.
(CADA QUAL). N.S. sin. kada kadiadu
alguin. n., *fechadura móvel. - i konsigui
kadakual rebenta kil kadiadu to ke e konsigui
quant., *qualquer pessoa. (CADA liberta Nino dentru di kil prizon
QUAL). N.F. neol. N.S. V.B., sin. (C.P.) -. (CADEADO).
kadakin. kadidju
kadaun n., *franja; filactérias; atacador. - e
quant., *pronome indefinido. - ta ronka ku kadidju garandi na se
Katcuru ka ta misti tarbadja, kadaun ropa (N.T.) -. (CADILHO).
delis ta misti manda n’utru (L.S.) -. kadjabrandadi
(CADA UM). n., *comportamento de alguém que
kadaver busca sempre novos parceiros
n., *corpo morto. - Anos, pa no sexuais; má vida. - Pupas di saia
kultura, djintis ka ta seta pa no nobu kunfundiu kabesa, son gustu
maneja na kadaver (R95) -. di kadjabrandadi (J.D.) -. N.S. sin.
(CADÁVER). N.F. paroxítona, neol. paka-paka.
N.S. sin. dufuntu 1. kadjigui
kadeia n., *sítio da floresta onde se extrai o
n., *prisão; calabouço; grilheta. - óleo de palmeira dendê; lugar de
Notisia bin di lundju, kuma n’ sta na encontro na floresta para beber
kadeia, notisia bin di Guine, nha tera vinho de palma. - Ora ki sol mansi,
di mi, kuma n’ sta na kalabus (R.S.) dunu di tceben i ta mandurga ku si
-. (CADEIA). N.F. proparoxítona, mindjeris pa kadjigui (F.M.) -. N.F.
neol. N.S. sin. kalabus. oxítona; Bijagós “kadjigué” que
kadera 1 designa esse sítio.
1.n., *assento com costas para uma kadjiki
pessoa. - E toma gora un kadera n., punhado de comida. I pul di sil
bunitu-bunitu e pui riba di koba un kadjiki djustadu, na pratu (R95) -.
(T.M.) -. (CADEIRA). N.F. neol. N.S. sin. mundu di bianda.
2.n., *disciplina ensinada por um kadju

246
1.n., *árvore da família das agredir. - Sai, ba kai guera na rua
Anacardiáceas; acajueiro; cajueiro. - randjau kunfuson: kila ku manda
No sibi kuma kadju gosi i na toma anos gosi no sta kontra kaza-dus
konta di matu (R95) -. (deriv. CAJU). (IN96) -. (deriv. CAIR EM
N.F. oxítona. N.S. kadju é o fruto; GUERRA).
kastanha di kaju ou kuku di kaju é kai konhos
a semente, pe di kadju é a árvore: coloc., *cair desamparadamente,
n.v. “Anacardion occidentalis”. batendo o traseiro no chão. (deriv.
2.n., *fruto do cajueiro; acaju. - CAIR). N.S. V.M.
Mbruta di kadjus ke na pruduzi dja kai rus
(R95) -. (CAJU). coloc., *cair desamparadamente de
3.n., *bebida alcoólica extraída do barriga para baixo. (deriv. CAIR).
fruto. I ta sinta i na bibi se kadju N.S. V.M.
(R98) -. N.S. iagu di kadju. kai tcai 1
kafe 1.coloc., *cometer ou praticar
1.n., *bebida preparada com a adultério; violar a fidelidade
semente do cafeeiro; conjugal. - Bo obi ke ku kontadu: ka
estabelecimento onde se serve essa bu kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
bebida. - N’ ba tarbadju n’ fikau pa 2.coloc., *corromper-se. - Si bu
dal kafe (J.D.) -. (CAFÉ). N.F. tokan palmu, n’ na kai tcai (R95) -.
oxítona. N.S. fasi kadjabrandadi.
2.n., *fruto ou drupa do cafeeiro, kai tcai 2
planta da família das Rubiáceas. n., *violação do compromisso
N.S. n.v. “Coffea arabica”. conjugal; adultério. - dentru di
kafriela korson di alguin ku ta sai
n., *prato de frango assado à pensamentu mau, furtu, matansa,
cafreal. - Ora ku bu na fasi kafriela kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
di galinha, bu na randja galinha, bu kai tcumblut
randja limon, malgueta, sebola, coloc., *cair em cheio. (deriv. CAIR).
gustu, mantega o oliu di kusinha N.F. vd. tcumblut. N.S. V.A.
(N.M.) -. (CAFRIELA). N.F. kai tutc
paroxítona. coloc., *cair mesmo com ruído. - i ta
kafumban kapli i kai tutc (T.M.) -. (deriv. CAIR).
n., *grande mentira. - Ka bu disa bu kai uap
pursor mitiu kafumban na kabesa coloc., *cair como o ruído dum
(Cecomes). N.S. konta kafumban; objecto entre os ramos. (deriv.
sin. mintida. CAIR). N.F. vd. uap. N.S. V.A.
kai kaia
1.v.intr., *perder o equilíbrio e ir ao v.tr., *pintar com cal diluída em
chão; dar queda; tombar. - baldu água. (CAIAR). N.F. proparoxítona,
kaplil i kai dentru di fonti (N.M.) -. neol. N.S. V.B.
(CAIR). N.F. paroxítona. N.S. kai kaiadu
guera; kai tcai; kai tcumblut; kai part., *revestido com cal;
tutc; kai uap; kainti. branqueado. - Pabia bo parsi kaza
2.v.intr., *acabar; cessar de existir; di nteru kaiadu (N.T.) -. (CAIADO).
decair. - Na Beljika i kabadu aos ku N.F. neol.
lei di servisu militar obrigatoriu; i kai kaiambra 1
asin un di mas antigu lei (R95) -. v., ter brecas ou cambras. - Nha pe
kai guera kaiambra (G.D.) - (deriv. CÃIBRA).
coloc., *atacar alguém de surpresa; N.S.V.D.

247
kaiambra 2 peixe fumado. - Ami i rasa kakandja:
n., *contracção espasmódica de si bu negan kuatru fresku pa un pes
certos músculos; breca. - Ku bu bu na bin kumpran un son seku pa
mon di kaiambra, bu diskisi kuma es un pes (T.M.) -. N.S. n.v. “Liza
mundu i son mangason (E.D.) -. sumerili”; sin. teinha.
(CÃIBRA). N.F. paroxítona. kakre
kaiason n., *crustáceo da ordem dos
n., *branqueação. (CAIAÇÃO). N.F. decápodos, de tamanho menor que
neol. N.S. V.B. o caranguejo. - kakre fala karanguis
kaida pa i bai gueria ku sapu (T.M.) -.
n., *queda; ruína. - raiu lumia (CANCRO). N.F. kakri. N.S. n.v.
tapada, noti kunsa kaida (J.B.) -. “Uca tangeri”; CANCRO ou
(CAÍDA). N.F. paroxítona. N.S. CÂNCER designa o signo zodiacal
kaida di sol. do Caranguejo.
kaida di sol kakri
1.n., *um do quatro ponto cardeais, n., - I bai larga suur na mar pa tisi
aquele onde o sol tem o seu ocaso; bagri o kakri, kil son ku seta ridia
poente; ocidente. - Manga di djinti (T.Tc.) -. (CANCRO). N.F. vd.
na bin di saida ku kaida di sol (N.T.) kakre. N.S. n.v. “Uca tangeri”.
-. (deriv. CAÍDA DO SOL). N.M. kaku
lexia complexa. N.S. sin. oesti. 1.n., *crânio; cabeça. - bu na toma e
2.n., *o tempo do dia que kaku di santcu bu ieki na iagu (R95)
corresponde ao pôr do sol. - N’ -. (CACO).
disdja kaida di sol, n’ disdja djumbai 2.n., *pedaço de louça; coisa sem
(O.S.) -. valor.
kaidu kakuba
1.part., *feito cair; tombado. - i pa 1.n., *variedade de serpente muito
kilis bumba ta bin kaidu na si kaza, venenosa. - mortu buli na moransa
no na pidi pa i konsola (R98) -. ku malbadesa di kakuba (H.M.) -.
(CAÍDO). N.F. paroxítona. (CACUBA). N.F. Guin. N.S. kakuba
2.adj., *triste; abatido. pretu; kakuba verdi.
kaidur di tcai 2.n., *pessoa má. - Purtantu i ka
n., *pessoa casada que tem utru Partidu ke kunsa lanta aonti ke
voluntariamente relações sexuais na bin sinanu kuma ke no didi fasi
com um terceiro; adúltero. - Kilis ku na PAIGC pa tira kakubas (R99) -.
ta fasi suma katcur e ten ku fika kakuba pretu
fora, ku kaiduris di tcai, ku n., *é a serpente que normalmente
mataduris, ku kilis ku gosta di konta se encontra no chão. (CACUBA
mintida (N.T.) -. (deriv. CAIR). N.M. PRETO). N.F. Guin. N.S. V.A.
lexia composta. kakuba verdi
kainti n., *serpente de cor verde, muito
v.caus., *fazer cair alguém; fazer venenosa, que vive sobretudo nas
com que alguém se engane. (driv. palmeiras e mal se distingue das
CAIR). N.S. V.A. suas folhas. (CACUBA VERDE).
kaioia N.F. Guin. N.S. V.A., n.v.
n., *supuração entre o dente e o “Dendraspis viridis”; sin. kobra di
alvéolo; piorreia. N.F. proparoxítona. palmera.
N.S. V.M. kal 1
kakandja 1.con., *conector interrogativo que
n., *espécie de tainha estriada; introduz um frase interrogativa

248
directa. - ma kal ku mas gosta del? intens., *adjunto de intensidade que
(R95) -. (QUAL). acrescenta o sentido de ☯ênfase.
2.con., *conector interrogativo que - Oh mama, borgonha mas morte,
introduz um frase interrogativa kala (C.S.) -. (deriv. CALAR).
indirecta. - e ta fasi es dus festas sin kala boka
sibi kal ki objectivu di e festa (N.T.) - coloc., *silenciar; silenciar-se, calar
. o bico. - no na kala boka, no ka na
kal 2 papia nada, pabia, si no na bin
n., *substância cáustica que se papia, e na fala no na miti boka
obtém pela redução dos carbonatos (R99) -. (CALAR A BOCA).
calcários; cal apagada. (CAL; kala-kaladu 1
CALES; CAIS). N.S. V.B. coloc., *calar o bico; silenciar-se.
kal anu (CALAR CALADO ). N.S. V.A.
con., *locução interrogativa que kala-kaladu 2
indica o tempo do processo ou da n., *silêncio total; ausência de ruído.
acção; quando. - a partir di kal anu - E sinta tudu, tudu kala-kaladu
ki ki pe di kadju na kunsa ba ta (T.M.) -. (deriv. CALA CALADO).
furnisil? (IN96) -. (QUAL ANO). N.M. lexia composta.
kal dia kalabus
con., *locução interrogativa que n., *prisão; lugar de detenção
indica o tempo do processo ou da provisória. - No na kababa tudu pa
acção; quando. - Kal dia ku padja mitidu na kalabus, pa e fasi ke ke
djuntadu ku fugu si ka kema ki misti (R98) -. (CALABOUÇO). N.F.
misti? (L.A.) -. (QUAL DIA). oxítona. N.S. sin. kadeia.
kal ora kalabuseru
1.con., *locução interrogativa directa n., *pessoa que está detida em
que indica o tempo do processo ou prisão; prisioneiro. - dus mil i
da acção; quando. - Rabi, kal ora ku kinhentus kalabuserus tambe e na
bu tciga li? (N.T.) -. (QUAL HORA). bai libertadu (R95) -. (deriv.
2.con., *locução interrogativa ou CALABOUÇO). N.S. sin. prizoneru.
adverbial que forma uma frase kaladu!
interrogativa indirecta. - I punta elis interj., *interjeição que exprime
kal ora ki fika mindjor. (N.T.) - Bu ka [silêncio]; caluda! silêncio!.
ta sibi kal ora ku n’ na bin (N.T.) -. (CALADO). N.S. V.A.
(QUAL HORA). kalanta
kal tempu v.caus., *fazer calar alguém;
con, *locução interrogativa que acalentar; aplacar. - pa bo pudi
indica o tempo do processo ou da kalanta ki tulus ku ka sibi nada
acção; quando. - Kontanu kal tempu (N.T.) -. (deriv. CALAR).
ku es kusas na kuntisi (N.T.) -. kalantadu
(QUAL TEMPO). part.caus., *feito calar. - basofus
kala 1 nan e na kalantadu dun bias (L.Cat.)
v., *estar em silêncio. - n’ kala n’ ka -. (deriv. CALAR).
falal nada (N.M.) -. (CALAR). N.S. kalda
kala boka; kau kala. 1.n., *ingrediente à base de polpa
kala 2 de tomate concentrado, muito
n., *trança de cabelo. (deriv. CALA). utilizado na cozinha guineense. - bu
N.F. naut. N.S. V.B.; CALA designa ta fasi arus branku o rafogadu
uma corda para arrastar redes. branku, si bu misti, bu ta rafoga ku
kala 3 kalda (N.M.) -. (CALDA).

249
2.n., *mosto de cana sacarina. pulitika nasional di Junta Militar fasi
kalderada un runion di sklarisimentu (R98) -.
1.n., *guisado de peixes misturados kaleron
à moda dos pescadores. n., *caldeira de bordas altas onde se
(CALDEIRADA). cozinha. - bu toma kombe bu laba
2.n., *guisado de cabrito. - bu largal dentru di kaleron (N.M.) -.
kalderada di kabritu -. N.S. V.A. (CALDEIRÃO). N.S. katcu-kaleron;
kaldu mon di kaleron.
n., *água fervida com carne, peixe, kaleronsinhu
hortaliça, ou outra substância n.dim., *diminutivo de caldeira. -
nutritiva; molho. - e torkia kil bianda Logu kin ki ta ronia iran i ta lanta i
ku ka teneba kaldu (A.P.) -. pega sangra di galinha i pega garafa
(CALDO). N.S. kaldu blufu; kaldu di kana ku kaleronsinhu i finka dianti
di mankara; kaldu di pis; kaldu di di iran i papia i pui kana na boka i
tceben. burfa na iran i panha bianda i uaga
kaldu blufu dianti di iran (N.M.) -. (deriv.
n., *molho preparado só com limão CALDEIRÃO).
e malagueta. (CALDO BLUFO). N.F. kalfata
Guin. N.M. lexia composta. N.S. v.tr., *vedar com estopa ou outra
V.A. substância as fendas dos barcos.
kaldu di mankara (CALAFETAR). N.S. V.B.
n., *molho muito espesso preparado kalfatadu
a partir da pasta de amendoim. - N’ part., *vedado com estopa ou outra
kume suma bos, kaldu di mankara substância. (CALAFETADO). N.S.
(J.L.R.) -. (CALDO DE V.B.
MANCARRA). N.M. lexia complexa. kalfatadur
kaldu di pis 1.n., *instrumento para calafetar.
n., *molho feito com peixe. (deriv. (CALAFETADOR).
CALDO DE PEIXE). N.M. lexia 2.n., *a pessoa que calafeta.
complexa. N.S. V.P. (CALAFATE). N.S. V.B.
kaldu di tceben kalidadi
n., *molho espesso feito com a n., *característica ou propriedade;
polpa do chabéu cozida e triturada espécie; classe. - Sinema ki ten na
em pilão. - kusinha kaldu di tceben Bisau i di bachu kalidadi (P.dosS.) -.
ku galinha (N.M.) -. (CALDO DE (QUALIDADE).
CHABÉU). N.M. lexia complexa. kalise
kalendariu n., *vaso sagrado, sob a forma de
1.n., *publicação anual em forma de um copo grande com pé, usado na
livro ou de tabela que contém os celebração da Missa. - I na toma
dias, as semanas e os meses com kalise, i sugural i ialsal un bokadu
as festas e as fases da lua; (L.Cat.) -. (CÁLICE). N.F.
almanaque. - Es kalendariu ta apoia proparoxítona, neol.
es kampanha atraves di sujestons di kalka
manera kuma ku bo dibi di tarbadja 1.v.tr., *pisar com os pés. - I pa
ku grupus (Cecomes) -. kalka tcon diritu tok i tesu kun (F.J.)
(CALENDÁRIO). N.F. -. (CALCAR). N.S. sin. kumprimi.
proparoxítona. 2.v.tr., *desprezar. - Ka bo kalka
2.n., *as tarefas que há a fazer. - strandjeru, nin orfon nin viuva (Igr.I.)
Asin, pa kumpri kalendariu di se -.
ajenda, un delegason di direson kalkanhada

250
n., *parte de trás do pé. - Pes tene (L.A.) -. N.F. naut.
pata di pe, pitu di pe, kalkanhada, kalma 3
udjus di pe (N.M.) -. (CALCANHAR). n., *cabaça pequenina com asa que
kalker se usa como medida, copo, ou
1.quant., *pronome indefinido. - Si colher. - i bai buska un kalma di
kalker di bos sibi di algun kusa, bo nata (M.K.) -. N.F. Mandinga
konfesal gosi (Igr.I.) -. (QUALQUER; “kàlamaa” que designa uma cabaça
QUAISQUER). N.F. vd. kualker. pequenina utilizada como colher.
2.quant., *adjectivo indefinido. - Bu kalmanta
pudi fika li, bu mora na kalker kau ku v.caus., *fazer tornar calmo. - i
bu misti (Igr.I.) -. kalmanta mar (L.S.) -. (deriv.
kalkula ACALMAR; CALMAR).
1.v.tr., *fazer a conta; avaliar. - I kalmon
metudu di Hondt ki uzadu pa kalkula n.aum., *colherzinha de abóbora;
numeru di diputadus cabaçozinho com asa. - I na buli
(P.dosS.) -. (CALCULAR). N.F. kaleron ku kalmon (J.L.R.) -. N.F.
paroxítona, neol. Mandinga “kàlamaa”.
2.v.tr., *avaliar, estimar. - e ka ta kalmu
kalkula ke ku un funsionariu ta adj., *tranquilo; sereno. - Di festa
ganha (IN96) -. kalmu i inofensivu, karnaval di Bisau
3.v.intr., *fazer cálculos bida violensia (P.dosS.) -. (CALMO).
matemáticos. - No kunsa sina na kaloteru
Kriol, skirbi, kalkula esetera na n., *mau pagador. (CALOTEIRO).
prumera ku segunda klasi (MR98) -. N.S. V.B.
N.S. sin. fasi kalkulu. kalsa 1
kalkuladur v.tr., *usar sapatos ou sandálias. - e
1.n., *máquina automática para kalsa bon sapatus e tualeta bai
fazer operações de aritmética; kontra ku se namoradus (N.M.) -.
calculadora. (CALCULADOR). (deriv. ENCALÇAR). N.S.
2.n., *pessoa que calcula. ENCALÇAR significa seguir as
(CALCULADOR). N.S. V.B. peugadas de.
kalkulu kalsa 2
1.n., *plano; conjectura. - Kadakin n., *peça de roupa masculina e
fika i na fasi kalkulu di serka n’utru feminina. - Omis bidjugu tambi ka ta
(A.P.) -. (CÁLCULO). N.F. bisti kalsa nin kamisa, so panu ke e
proparoxítona, neol. ta mara na rabada (N.M.) -.
2.n., *acção de calcular; conta. (CALÇAS).
kalma 1 kalsinha
1.v.tr., *tranquilizar; serenar. - Asin n., *peça de vestuário interior das
Levita e kalma tudu djintis (Igr.I.) -. mulheres. - Mininus femia na kasa e
(CALMAR; ACALMAR). ta sta son ku kalsinha (N.M.) -.
2.v.intr., *ficar calmo. - Nha fidju, (CALCINHAS).
kalma son (F.J.) -. kalson
kalma 2 n., *calças curtas. - utrus gosta di
1.n., *tranquilidade. - tudu kuri na tcakual o kalson (N.M.) -.
ma garandi trankilidadi, na ma (CALÇÃO). N.S. sin. tcakual.
garandi kalma (R95) -. (CALMA). kalu
2.n., *calmaria; bonança. - Bardadi i n., *endurecimento da pele. - Bo ka
suma kalma na iagu, tudu manera fiansa na ninguin si i ka sedu na bo
ku bu na murgudjal, i ta sai riba mons di kalu (G.F.) -. (CALO).

251
kalur n.f., *amiga; comadre. - Eh, nha
1.n., *qualidade do que é quente; kamara! ke ki teneu? (Cecomes) -.
suor. - sol i ta lanta, i ta iardi ku si (CAMARADA). N.S. sin. kamarada.
kalur (N.T.) -. (CALOR). N.S. sin. kamarada
kentura. n., *tratamento entre militares ou
2.n., *suor; esforço. - bu ka sibi entre filiados de certos partidos
kuma n’ kansa pa kumpu es orta, i políticos, como o PAIGC;
ku nha kalur (P.B.) -. (deriv. companheiro; companheira. -
CALOR). N.S. kalur é hiperónimo Kamarada iermons ku djintis ke na
de CALOR e de SUOR; sin. suur. sukutanu (R98) -. (CAMARADA).
kalura N.S. sin. kamara.
1.v.intr., *aquecer-se. - Pis i sta na kamaradia
iagu, ma i kalura (L.A.) -. n., *camaradagem; convivência
(ACALORAR-SE). amigável entre camaradas;
2.v.intr., *fadigar-se; adquirir à custa amizade. - Kamaradia ta odjadu tan
de suor. - Kantu djinti ke kalura pa entri biderus ku kumpraduris
bo, kantu djinti ke rapati pa bo (R.S.) (P.dosS.) -. (deriv.
-. (deriv. ACALORAR-SE). N.S. CAMARADAGEM). N.F. paroxítona.
kalura é hiperónimo de kamaron
ACALORAR-SE e de SUAR. n., *crustáceo decápode. - Kamaron
kama i ka bon dichal firbi tciu (R96) -.
n., *móvel onde as pessoas se (CAMARÃO). N.S. n.v. “Penaeus
deitam para dormir ou descansar; setíferus”.
leito; colchão. - E bai djanan e ba kamati
kamba na kama e dita (T.M.) -. 1.n., *fruto do tomateiro, muito
(CAMA). usado em culinária; tomateiro. -
kamabi Utrus ta fasi orta di kamati (N.M.) -.
n., *nome dado aos adultos bijagós (TOMATE). N.F. tomati.
da classe de idade que acaba de 2.n., pe di kamati, *tomateiro. N.S.
sair das cerimónias de iniciação. - n.v. “Licopersicum esculentum”.
Djintis tcomadu kamabi i djintis ke kamba
bai dja fanadu e sai nelmalgosadu v.intr., *atravessar; mudar. - iagu
(F.M.) -. (CAMABI). N.F. Guin., intci lagua, manera di kamba ka ten
oxítona. (Dea) - alguin ta namora pa pasa
kamalion tempu, si i odja utru mindjor i kamba
n., *sáurio da família dos i bai pa kila la (IN96) -. (deriv.
Camaleontídeos, com a CAMBAR). N.S. CAMBAR, arc.
característica de mudar de cor náut., significa [ mudar de um bordo
conforme o ambiente circundante. - para outro as velas de uma
Kamalion bida i na ndjenha ku ianda embarcação]; no Português
kinti-kinti ma i ka pudi (A.P.) -. moderno houve uma mudança
(CAMALEÃO). N.S. n.v. semântica e CAMBAR significa
“Chamaleon”; sin. nhoto. [andar com as pernas tortas].
kamara 1 kamba lua
n., *edifício da cidade de Bissau coloc., *atrasar-se o período
onde estão instalados os serviços menstrual. (deriv. CAMBAR A LUA).
administrativos. - funsionariu di N.S. V.M.
Kamara ku puntan es (R96) -. kambafugu
(CÂMARA). N.F. proparoxítona.
kamara 2

252
n., *calças curtas, a meio da perna. kambiu
(deriv. CAMBAR O FOGO). N.S. 1.n., *troca de moedas e notas
V.M. nacionais por estrangeiras e vice-
kambansa versa. (CÂMBIO). N.F.
n., *deslocação ou viagem à outra proparoxítona, neol.
margem do rio; passagem. - Paskua 2.n., *troca de produtos. - Djinti ki ta
signifika kambansa di katiberasku furta i ta fasi kambiu: i tene djinti di
pa liberdadi (L.Cat.) -. (deriv. Senegal, di Laguine, kil djinti la e ta
CAMBAR). furta e ta tisi e na fasi kambiu (R95)
kambanta -.
1.v.caus., *transportar de uma kambletc
margem para outra ou de um sítio 1n., *cabaça quebrada; coisa velha.
para outro. - Si bu ka na ba konta - Si bu misti kambletc, bu na kebra
pasada, ami n’ na kambantau (T.M.) kabas (L.A.) -.
-. (deriv. CAMBAR). 2n., *varicela, varíola. N.S.
2.v.caus., *contagiar, no caso de Antigamente era costume ligar um
uma doença. - Lembra kuma, si pedaço de cabaça ao corpo do
miskitu murdi alguin duenti, ku sta doente para ele se tornar são.
ku paludismu, i ta bai murdi utru kambota
alguin san, la i ta kambantal duensa n., *peça de motor que transforma o
(Igr.I.) -. movimento rectilíneo em movimento
3.v.caus., *dizer alguma coisa com de rotação. (CAMBOTA). N.S. V.B.
engano, fazer algo depressa para kambraia
enganar alguém; aldrabar. N.S. n., *tecido muito fino de algodão ou
sentido fig. de linho. (CAMBRAIA). N.F.
kambantadu proparoxítona. N.S. V.B.
1.part.caus., *transferido; feito kambua
passar. (deriv. CAMBAR). n., *cercado à beira-mar para onde
2.part.caus., *enganado. N.S. V.A. entra o peixe durante a maré alta. -
kambantadur Un pis ku ta dana kambua (L.A.) -.
n., *transportador. - I bin odja (CAMBOA; GAMBOA). N.F.
kambantadur kambanta si paroxítona.
kumpanheris (T.M.) -. (deriv. kamelu
CAMBAR). n., *mamífero ruminante da família
kambardar dos Camélidas, adaptado a vida nos
n., *tubo de borracha, cheio de ar, desertos devido a sua capacidade
que se utiliza nas rodas dos de armazenar água no corpo;
veículos, como as bicicletas, os dromedário. - Djon ta bistiba ropa di
automóveis. (CÂMARA-DE-AR). kamelu tisidu (N.T.) -. (CAMELO).
N.S. V.A. N.F. neol. N.S. n.v. “Camelus”.
kambia kaminhu
v., *passar líquidos de um vaso para 1.n., *via de comunicação que vai
outro; transvasar. - bu ta kunsa de um lugar a outro. - N’ bai te na
kambia gora ki iagu di ferba di kaminhu, i kuntinua pega nha tras
galinha na galinha djuntu ku ki iagu (N.M.) -. (CAMINHO). N.S. kaminhu
di kamaron (R96) -. (CAMBIAR). iabri; mundu kaminhu; pega
N.F. proparoxítona. kaminhu; pirdi kaminhu; pumba di
kambiadu kaminhu; sin. strada.
part., *transvasado; trocado; 2.n., *direcção; rumo. - nin ku sol
entornado. (CAMBIADO). N.S. V.B. noti, sukuru iabri si mantu, n’ na

253
lumiau kaminhu (T.Tc.) -. Mandinga. - Utru chefis di familia da
kaminhu iabri ofertas pa tarbadju: sinkuenta
coloc., *ter sorte; ser afortunado; basias ku kinhentus i trinta kamisotis
facilitar, dando perspectivas novas. - di saserdotis (Igr.I.) -. (CAMISÃO).
si kaminhu iabri, i pudi safau manga kampa 1
di mistida (J.S.) -. (deriv. O v., *pôr acampamento; armar
CAMINHO ABRIU-SE). tendas. (ACAMPAR). N.F. akampa.
kamion N.S. V.B.
n., *viatura automóvel pesada kampa 2
destinada ao transporte de n., *sepultura; pedra que cobre a
mercadorias e pessoas; caminhão. - sepultura. (CAMPA). N.S. V.B.
I fusi i bai Purtugal i manda dus kampada
kamion (IN96) -. (CAMIÃO). n., *campo extenso e plano onde
kamisa cresce o colmo destinado à
n., *peça de vestuário para tronco e cobertura das palhotas; planície. -
braços. - Kamisa ku pertau i Kampada ku bu nega, la ku bu
kansadu bisti (L.A.) -. (CAMISA). padja di kume sta nel (L.A.) -. (deriv.
kamisa di punhu CAMPANHA).
n., *camisa de manga comprida. kampadu
(deriv. CAMISA DE PUNHO). N.M. part., (ACAMPADO). N.S. V.B.
lexia complexa. N.S. V.B. kampainha
kamisa di soka n., *pequena sineta. - Kil po i ta
n., *vestido de renda branco fiadu kampainha nel des di bas te
utilizado pelas mulheres durante as na riba, i ta sobra son nunde ki na
cerimónias de choro. (deriv. pega (N.M.) -. (CAMPAINHA). N.F.
CAMISA DE SOCAR). N.M. lexia paroxítona. N.S. sin. djaun.
complexa. N.S. V.M. kampamentu
kamisinha 1 n., *estacionamento com tendas ou
n., *camisa de Vénus ou com barracas de campanha. - karni
preservativo. - I sibidu kuma uzu di di ki limaria i ta kemadu fora di
kamisinha ta lantanda manga di kampamentu (N.T.) -.
purblema na metadi di no populason (ACAMPAMENTO).
(Cecomes) -. (CAMISINHA). N.F. kampana
fam. N.S. sin. prezervativu. n., *sino. (CAMPANA). N.S. V.B;
kamisinha 2 kampana é hiperónimo de
n.dim., *camisa pequena de CAMPANA e de SINO; sin. sinu.
crianças. (CAMISINHA). N.S. V.A. kampanha
kamisola n., *conjunto de operações para um
n., *peça de vestuário. - E pui fiu na determinado fim. - Tudu kriansa di
garganti e bisti kamisola (N.M.) -. tabanka bai kampanha di vasina
(CAMISOLA). (Minsap) -. (CAMPANHA).
kamisola di friu kampionatu
n., *peça de vestuário de lã ou de n., *prova desportiva em que o
outro material que se veste durante vencedor recebe o título de
o tempo de frio. (deriv. CAMISOLA campeão. - No tciga un ora ku
DE FRIO). N.M. lexia complexa. kampionatu nasional ka pudi sedu
N.S. V.B. sin (IN96) -. (CAMPEONATO). N.S.
kamisoti kampionatu di difezu.
n.aum., *albornoz; vestido usado kampionatu di difezu
normalmente pelo povo Fula e n., *diz-se de um torneio de futebol

254
muito comum na Guiné-Bissau, superlativo ou de especificar a força
praticado nos bairros. - nin ki tcuba de uma acção. - Pabia si no bai to ki
na tcubi djinti ta firma na lugar so pa no miti fugu na ki padja ku seku kan
djubi djugu na kampionatu di difezu i fugu lanta li, anos son no ka na
(IN96) -. (deriv. CAMPEONATO DE pudi pagal (C.V.) -. N.S. firma kan.
DEFESO). N.M. lexia complexa. kana 1
kampu 1.n., *bebida alcoólica feita através
1.n., *espaço livre; campina; terreno da maceração e fermentação da
lavrado ou destinado à agricultura. - cana-de-açúcar; aguardente de
Ora ke bai pa kampu, n’ ta leba elis cana. - sinku litru di kana (N.M.) -.
kusa, kumida pa ba djuda elis labur (CANA). N.S. sin. grogu; sin. kana-
(IN96) -. (CAMPO). N.F. kampu bordon; sin. nguli-bu-nhinhi.
kinti. 2.n., *planta herbácea, originária do
2.n., *arena; campo de jogo. - Sudoeste asiático, muito apreciada
Dembo ientra kampu i na sardia di pelo valor da sacarose que fornece.
un ladu pa utru (Dea) -. - N’ tene un orta di kana (F.M.) -.
3.n., *conjunto de acontecimentos; (deriv. CANA-DE-AÇÚCAR). N.S.
assunto. - Kampu kinti!, n’ medi, n’ n.v. “Saccharum officinarum”.
medi muri gosi (J.A.) -. kana 2
kampu di aviason 1.n., *planta tropical da família das
n., *aeroporto. - Si bu misti bai Gramíneas, de caule fistuloso e
kampu di aviason, ki ta faladu kuma longo; caule dessa planta; bambu. -
ala ki autorut, dus karu ka pudi Kana seku ka ta dobradu. (L.A.) -
nkontra la (C.P.) -. (deriv. CAMPO Lebri bai korta kana di bambu
DE AVIAÇÃO). N.M. lexia kumpridu (L.S.) -. (CANA). N.S.
complexa. N.S. sin. eroportu. kana di palmera; sin. bambu.
kampu kinti 2.n., *o caule do milho ou de outras
coloc., *diz-se de um ambiente que plantas compridas; bengala. - Alguin
se tornou difícil por vários motivos, dan un kana ku parsi suma regua
como, por exemplo, uma situação (N.T.) -. (CANA).
de guerra, de discórdias, de kana di palmera.
desordem; dificuldade. - Ma nin si n., *ramo ou caule de uma espécie
kampu kinti, ka bu disa djintis tculiu de palmeira, que se utiliza no
dedu, sinta bu susega, mindjor dia i fabrico de mobília. N.M. lexia
na bin (T.T.) -. (deriv. CAMPO complexa. N.S. V.A., sin.
QUENTE). mantampa di sera.
kampunes kana di Purtugal
n., *pessoa que vive ou trabalha no n., *aguardente; bagaçeira. (deriv.
campo. - un politika nde ke pudi CANA DE PORTUGAL).
djuda no kampunes (IN96) -. kana-bordon
(CAMPONÊS). N.F. oxítona, neol. n., (CANA-BORDÃO). N.F. vd.
N.S. sin. labradur. bordon. N.M. lexia composta. N.S.
kamufla V.A.
v., *dissimular; disfarçar; esconder. - kanafistra
N’ na kamufla pa ka Edjipsius n,, *planta da família das
raparan (A.T.) -. (CAMUFLAR). N.F. Leguminosas. (CANAFÍSTULA).
neol. N.S. V.B., n.v. “Cassia sieberiana”.
kan kanadja
intens., *adjunto de intensidade com n., *escória social; gente
a função de marcar o grau desprezível; patife. - E kanadja tene

255
forsa (F.J.) -. (CANALHA). (CANDEIA). N.F. paroxítona. N.S.
kanadjada sin. kanderu.
n., *canalhice. (CANALHADA). N.F. kandidatu
neol. N.S. V.B. n., *pretendente a um emprego ou
kanal dignidade. - i ka konsigui nganha
n., *escavação natural ou artificial kandidatu di guvernu (P.dosS.) -.
por onde corre a água; tubo; cano. - (CANDIDATO). N.F. neol.
bu pudi fasi un kanal ku dus ripas o kandja
bu pudi findi bambu garandi na n., *fruto do quiabeiro, arbusto da
metadi (Igr.I.) -. (CANAL). família das Malváceas; quiabo. -
kanaliza Kandja bedju nunka i ka ta
v.tr., *dirigir, especialmente líquidos, kusinhadu ku el (L.A.) -. (CANJA).
por tubos, canos ou canais. - Pa i N.F. Guin.; Mandinga “kánja” que
randja manera di kanaliza kil iagu designa esse fruto. N.S. n.v.
susu di fera (R98) -. (CANALIZAR). “Hibiscus abelmoschus esculentus”.
N.F. neol. kandjirba
kanalizason n., *sedimento do óleo de palma. -
n., *conjunto de canos para a Si no kua iagu di tceben, no ta fika
distribuição de água ou gás. - ku kandjirba, no ta tira karus, no ta
ikipamentus di kanalizasons pa mundul, no ta sekal, i ta sirbi pa fasi
konstruson di kasas (R98) -. kaldu (J.L.R.) -. N.F. oxítona;
(CANALIZAÇÃO). N.F. neol. Bijagós “kandjiribá” que designa a
kanape borra do óleo de palma.
n., *termo genérico que designa um kandonga 1
assento sem braços e sem encosto 1.n., *transporte misto de
feito com fibras vegetais tecidas ou mercadorias e de passageiros por
com tiras de plástico; liteira. - e tisil via terrestre. - Mandurgada Ntori
um omi ditadu na kanape ku duensi karga si autofolanti ku si kartas na
(N.T.) -. (deriv. CANAPÉ). N.F. mon i na djanti pa bai panha
oxítona. N.S. CANAPÉ designa um kandonga pa rejon (M.J.) -. (deriv.
assento com braços e encosto. CANDONGA).
kandabu 2.n., *espécie de bebida,
n., *cinto de trepar às palmeiras. - normalmente alcoólica, composta
Palmera ta sibidu ku kandabu com a mistura de vários líquidos.
(J.L.R.) -. N.F. arc. N.S. sin. korda kandonga 2
di sibi palmera. n., *contrabando; negócio ilícito.
kanderu (CANDONGA). N.S. V.B., sin.
n., *instrumento para iluminar, kontrabanu; klando.
normalmente composto de pavio kandongueru
embebido em petróleo ou gasóleo; n., *condutor ou proprietário de
candeia. - Ora ki djintis na djumbai transporte misto; comerciante ilícito.
di noiti, e ta sinta djuntu na un kau (CANDONGUEIRO). N.S. V.B.
kadakin ku si banku, e sindi vela o kaneka
kanderu, kil ki alguin tene (N.M.) -. 1.n., *pequeno vaso cilíndrico, com
(CANDEEIRO). N.S. sin. kandia. asa lateral, para servir líquidos. - E
kandia pudi bibi na mesmu kaneka
n., *lâmpada composta de torcida (Cecomes) -. (CANECA).
embebida em petróleo ou gasóleo; 2.n., *medida de arroz, cujo
candeeiro. - N’ ta sinti bu udju na lus conteúdo é meio ou um quilograma,
di kandia di kabesa di kama (F.S.) -. conforme a tradição. - Bu na randja

256
siti-burmedju, un kilu di nhelen, ku Onoka, Orakuma, Oraga, Ominka
sedu dus kaneka di nhelen (R95) -. (IN94) -. (CANHABAQUE).
kanela kanhaku
n., *face anterior da perna, desde o n., *arpão dos Bijagós; lança com
joelho até ao pé. - Bu kebran kanela haste comprida e com um ferro
(F.J.) -. (CANELA). N.F. neol. pontiagudo na extremidade. -
kanelada Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru,
n., *pancada na canela da perna. e ta pega kanhaku ku djarga e na
(CANELADA). N.S. V.B. kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -.
kaneta (CANHACO). N.F. Bijagó “kanháko”
n., *utensílio que serve para que designa um tipo de lança com
escrever ou desenhar. - Kaneta ku haste comprida.
dan, na nha ajenda di mi, son bu kanhenhu
nomi ku n’ marka (R.S.) -. 1.n., *livrinho de apontamentos.
(CANETA). (CANHENHO). N.F. neol.
kanfurbat 2.n., *apontamento enviado a um
n., *caldo de peixe, ou de carne, colega para que possa copiar.
com muito limão e piri-piri, usado kanhenheru
como refeição ou petisco. - Ora ku adj., *que escreve ou manda
tcami randja kanfurbat pa bu kumpu apontamentos. - Ami i un djidiu
boka (I.eI.) -. N.F. oxítona. kanhenheru, diputadu di korsons
kanga sufridur (H.M.) -. N.F. neol.
n., *alfaia agrícola utilizada para kanhokan
prender os bois ao arado ou ao n., *nome dado aos adolescentes
carro; jugo. - Kumpu kanga suma kil bijagós da classe de idade antes da
ku ta pudu na baka (Igr.I.) -. dos cabaros. - Kanhokan, kadakin ta
(CANGA). fadja di manera ki e ta djamul, pabia
kangaluta i un fazi ku ta buli tciu e ta ronka
n., *pirueta; cabriola; cambalhota. - forsa (N.M.) -. (CANHOCAN). N.F.
Kangalutas di bida ma ka ta sintidu, Guin., oxítona.
si fasidu ku kerensa (J.S.) -. kanhon
kanguru n., *peça de artilharia; boca-de-fogo
n., *mamífero marsupial da família fixa ou móvel. - Bu odja kanhon na
dos Macropodídeos, que vive em kamba bulanha (C.S.) -. (CANHÃO).
Austrália. (CANGURU). N.S. V.B. kanhotu
kanha adj., *que usa o lado esquerdo.
n, *bolo de farinha de arroz e de (CANHOTO). N.S. V.B.
farinha de mancarra. - Si bu manda kanhutu
mininu pa ba kumpra kanha, si kai 1.n., *aparelho para fumar com um
na si mon, tudu panha ki na panhal, fornilho onde se queima o tabaco e
i ten ku sobra restu na tcon (L.A.) -. um tubo por onde se aspira o fumo;
N.F. oxítona. N.S. kungutu diz-se cachimbo. - I fumal tok tabaku kaba
do mesmo bolo, quando for na kanhutu (L.S.) -.
composto com açúcar. 2.n. pitu di kanhutu, *tubo de
Kanhabaki cachimbo. (deriv. PEITO). N.M. lexia
n., *Ilha do Arquipélago de Bijagós, complexa.
cujos habitantes resistiram à kaniveti
dominação colonial recusando o n., *pequena faca com lâmina
pagamento do imposto. - Anos dobrável. - N’ na toma kaniveti n’ na
Bidjugu di Kanhabaki no ta fala: fidi kil bichiga na bu garganti, bu na

257
kai djanan na tcon (L.S.) -. N.S. kansadu manera; kurpu
(CANIVETE). kansadu; mininu kansadu.
kanja 2.part., *fadigado; abatido; farto. -
n., *sopa leve; caldo feito com arroz Ali n’ kansadu, kansadu ku e limaria
e outros ingredientes, como galinha, (T.M.) -. N.S. kansadu é hiperónimo
ostra ou peixe escalado, malagueta de CANSADO, adj., que diz-se
e caldo de galinha. - No ten ku fasi somente de ser animado, e de
kanja pa lebal: suma alguin kunsa DIFÍCIL.
padi, i pirsisa kusa di kume (T.M.) -. kansadu manera
(CANJA). N.F. neol.; Malaiala “kañji” coloc., *diz-se de uma pessoa difícil
que significa arroz com água. de compreender ou de trabalhar
kankeliba junto; pessoa esquisita. - Disanu,
n., N.F. oxítona, vd. kinkiliba. N.S. riba dja bu ba sinta ku Nna na kasa.
V.B. Pabia bu kansadu manera son
kankolotci (T.M.) -. (deriv. DE MANEIRAS
n., *saliência na parte anterior do CANSADAS).
pescoço do homem; pomo-de-adão. kansanta
N.S. V.A. v.caus., *fazer com que alguém
kankra fique cansado; dificultar a vida a
n., *madeiramento ou armação do alguém. (deriv. CANSAR). N.S. V.A.
tecto. - I pega i mara kankra tudu i kansera
finka firkidjas (A.P.) -. N.F. 1.n., *cansaço; fadiga. - Ami n’ ta
Mandinga “kánkaran” que designa o odja manga di pis sin kansera
tecto. (Ceef) -. (CANSEIRA).
kankru 2.n., *trabalho. - Ami n’ sai di
n., *tumor maligno. (CANCRO). N.S. kansera di matu, pa n’ bin pui
V.B. kabesa na fugu (T.M.) -.
kankuran 3.n., *sofrimento; pena. - Dipus ke e
n., *máscara ou espírito guardião do lebal kansera panti pa tudu alma
fanado. - Si kankuran pantau, tudu (A.S.) -.
kau ku bu odja djugu-djugu kansuklai
burmedju, bu na kuri (L.A.) -. N.F. n., *prato de arroz cozinhado no
Mandinga “kànkuran” que significa mesmo líquido onde foi fervido
máscara. peixe ou carne. - kansuklai di pis -.
kansa N.F. paroxítona. N.S. V.A.
1.v.tr., *causar cansaço; importunar. kanta
- E mininu kansan li mas (T.M.) -. 1.v., *formar sons musicais com a
(CANSAR). N.S. kansanta. voz. - Mindjer lanta, i tcebeta palmu
2.v.intr., *fadigar-se, estar fraco ou i kanta. (O.S.) - Omi gora, i kunsa
doente. - n’ kuri tok n’ kansa (N.M.) - na kanta mudu ki kantiga: aaa aa aa
. (CANSAR-SE). N.S. kansa (T.M.) -. (CANTAR). N.S. kanta na
kabesa; mutur kansa. sintidu.
kansa kabesa 2.v.tr., *celebrar; exaltar. - Nha boka
v.pron., *atormentar-se; afligir-se. - na bin kanta bu gloria (L.Cat.) -.
Nhu para kansa kabesa di Nhu kanta na sintidu
(A.P.) -. (deriv. CANSAR A coloc., *cantar para dentro; cantar
CABEÇA). no pensamento. - Kil ora djanan
kansadu badjuda fitca boka i fika i na kanta
1.part., *difícil. - storias bonitu ku ka na sintidu (T.M.) -. (deriv. CANTAR
kansadu lei (Dea) -. (CANSADO). NO SENTIDO).

258
kanta-kanta quarteis. (CANTINA). N.S. V.B.
v., *continuar a celebrar, cantando; kantu 1
continuar a cantar. - Oh! oh!, bu sabi 1.con., *pronome ou adjectivo de
kanta oh! mindjer, kanta kanta (Dj.) - interrogação que indica
. (deriv CANTAR). N.M. redobro. [quantidade]. - kantu ku bu dibi nha
kantadur patron? (N.T.) - Andre, kantu anu ku
n., *pessoa que canta; cantor. - ten? (R95) -. (QUANTO; QUANTA;
Pastru kantadur (F.M.)-. (deriv. QUANTOS; QUANTAS).
CANTAR). 2.con., *conjunção que introduz uma
kanteru correlação ou uma interrogação
n., *pequena porção de terreno indirecta. - pabia kantu mas matu
onde são cultivadas as plantas de kema, menus tcuba na tcubi (C.V.) -
hortaliça; viveiro. (CANTEIRO). N.S. . (QUANTO).
V.A.; kanteru é hipónimo de 3.adv., *advérbio que serve para
CANTEIRO que significa também enfatizar uma quantidade ou uma
trabalhador de pedras de cantaria, qualidade. - Kantu ku kai na mina,
cujo equivalente é pedreru; sin. kantu ku fika sin vista! (C.P.) -.
viveru. kantu 2
kantia n., *abrigo; ângulo; pedra grande
n., (QUANTIA). N.F. paroxítona. para esquadra. - n’ na pui suma
N.S. vd. kuantia. N.S. V.B. prumeru pedra di kantu na Sion
kantiga (N.T.) -. (CANTO).
n., *canto; composição poética. - kantu 3
mame para pila i na sukuta ki n., *cantiga. - No tene aula di
kantiga kuma ki katcu na kanta muzika koral i kantu ku flauta -.
(T.M.) -. (CANTIGA). (CANTO). N.F. neol. N.S. sin.
kantiku kantiga.
n., *hino. (CÂNTICO). N.F. kanu
proparoxítona. N.S. V.B. 1.n., *o tubo das armas de fogo para
kantilia onde sai a carga. - i ta tcora Cabral
n., *pequena vasilha de metal usada sin, ku bala na si kanu (C.P.) -.
pelos soldados para o transporte de (CANO).
líquidos. (deriv. CANTIL). N.F. 2.n., *recipiente para conservar o
proparoxítona. N.S. V.A. rapé ou tabaco de cheirar. - E
kantil teneba un kanu di tabaku di feru,
n., *pequena vasilha de plástico otca i sobraba dja kusasinhu dentru
usada para o transporte de líquidos. (L.S.) -.
(CANTIL). N.S. V.A. kanua
kantimbon n., *nome genérico que designa um
n., *deformação dos pés ou do tipo de embarcação, de porte
escroto, provocada pela filária pequeno ou médio; piroga. - E tciga
bancrofi; filariose; filaríase; e ka odja kanua di kamba ku el pa
elefantíase. - i duenti i tenba utru banda (L.S.) -. (CANOA). N.F.
kantimbon tok i tene krosta suma di paroxítona. N.S. kanua foga; kidja
tartaruga (N.M.) -. N.F. Mandinga di kanua; tconu di kanua.
“kìtimban” que significa sofrer de kanua foga
elefantíase. coloc., *naufrágio; afogamento. -
kantina kanua foga, ninguin ka sinti (L.A.) -.
n., *lugar onde se servem refeições (deriv. A CANOA AFOGOU). N.S.
e bebidas nas escolas, fábricas ou sin. fogansa.

259
kanvas kapela
n., *sapatilha de ténis de pano. N.F. n., *igreja pequena. - Igrejas o
paroxítona. N.F. Inglês “cánvas” que kapelas nde ke no ta rasa na kalker
significa esse tipo de tecido. N.S. dia di semana (L.Cat.) -. (CAPELA).
V.M. kapili
kaos 1.v., *fugir; escapar do poder de
n., *desordem. - djintis entra nun alguém. - kabra kapili i entra na
kaos total (R98) -. (CAOS). N.F. matu (L.S.) -. (ESCAPULIR-SE).
paroxítona, neol. N.F. proparoxítona, kapli. N.S. sin.
kapa 1 da fuga; sin. fusi.
v., *privar dos órgãos reprodutores; 2.v., *escorregar; fugir das mãos. - i
castrar. - i mas mindjor e bai disa puti kapilil i kebra (M.K.) -.
kabanta kapa se kurpu (N.T.) -. kapilinti
(CAPAR). v.caus., *fazer escapar; salvar;
kapa 2 livrar. - kil ku kapilintil di tropa di
n., *vestimento comprido sem regulu (L.S.) -. (deriv. ESCAPULIR).
mangas, que se usa para proteger kapina
da chuva ou do frio; manto. - E bistil v., *mondar; cortar o capim.
suma rei ku kapa burmedju (N.T.) -. (CAPINAR). N.S. V.B., sin. farfari;
(CAPA). sin. monda.
kapadu kapital
part., *castrado. - Nha Sofia no ka 1.n., *cidade principal de um estado.
odja nada, son kadju kapadu na si - Jerusalen ku sedu kapital di Juda
pe (D.N.) -. (CAPADO). (Igr.I.) -. (CAPITAL).
kapadur 2.n., *dinheiro ou bens económicos
n., *castrador. (CAPADOR). N.S. de um indivíduo ou empresa.
V.B. kapitalista
kapas n., *pessoa rica; partidário do
adj., *que tem capacidade; hábil; capitalismo, a doutrina económica
apto. - Kin ki kapas pa e tarbadju li ? que favorece sobretudo a
(N.T.) -. (CAPAZ). N.F. oxítona. propriedade individual do capital. - i
kapasidadi parsi un burguezia kapitalista
1.n., *competência; aptidão; nasional -. (CAPITALISTA). N.F.
possibilidade. - No misti pa djinti ten neol.
mas konfiansa na si propi kapitania
kapasidadi (Igr.I.) -. n., *administração de porto.
(CAPACIDADE). N.F. neol. (CAPITANIA). N.F. paroxítona. N.S.
2.n., *volume; espaço interior; V.B.
lugares disponíveis. - no fala kuma kapiton
no kapasidadi rial i oitu mininu pa n., *oficial do exército com posto
kada kaza (R95) -. imediatamente superior ao de
kapasiti tenente; comandante de navio;
n., *objecto que serve para proteger chefe. - Kapiton di barku tciga
a cabeça de qualquer choque. - nunde el (Igr.I.) -. (CAPITÃO).
kapasiti di bronzi, stilu pubis di djius, kapitulu
suma Gregus ta puiba (A.T.) -. n., *divisão de um livro; assunto. - N’
(CAPACETE). N.F. neol. konsulta nha manual, kapitulu sinku
kapatas (F.J.) -. (CAPÍTULO). N.F.
n., *chefe de um grupo. (CAPATAZ). proparoxítona, neol.
N.F. oxítona. N.S. V.B. kapli

260
v., - Asin ku Lebri i fusi i kapli podrisi karada-karada (F.S.) -.
(Ch.Mb.) -. (ESCAPULIR-SE). N.F. (CARRADA).
vd. kapili. karadju
kapon n., *pénis. (CARALHO). N.F. fam.
n., *galo capado. (CAPÃO). N.S. N.S. V.B.
V.B. karakunda
kapota 1 n., *corcova. (CORCUNDA). N.S.
v., *revirar; voltar-se. (CAPOTAR). V.B.
N.S. V.B. karampia
kapota 2 v., *andar à toa; andar sem destino.
v., *vestir sobretudo ou capote. N.F. paroxítona. N.S. sin. n’ai-n’ai.
(deriv. CAPOTE). N.S. V.M. N.S. V.A.
kapota 3 karanga
n., *cobertura de certos veículos. n., *piolho do corpo. - Bakas na lala,
(CAPOTA). N.S. V.B. mbe di nheme padja e ta nheme
kapoti reia: karanga (Co.D.B.) -.
n., *casaco comprido, com capuz, (CARANGO). N.S. kata karanga.
que desce quase até aos pés. - N’ karanguis
ba odja fugu bisti kapoti (A.P.). n., *crustáceo decápode. -
(CAPOTE). Karanguis nunka i ka padi tainha
kapuera (L.A.) -. (CARANGUEJO). N.F.
n., *gaiola para aves; cubículo onde oxítona. N.S. n.v. “Carcinus
se alojam as galinhas. - mindjer moenas”; dinti di karanguis.
garandi bai na kapuera i panha tris karasku
ovu di galinha (M.K.) -. adj., *homem cruel; pessoa que
(CAPOEIRA). N.F. paroxítona, neol. executa a pena capital. - Karaskus
kapus suma bos ku ta fasi djustisa na no
n., *peça de vestuário que cobre a tcon (C.V.) -. (CARRASCO). N.F.
cabeça. (CAPUZ). N.F. oxítona. neol.
N.S. V.B. karater
kara 1.n., *o que é próprio de uma coisa.
1.n., *parte anterior da cabeça; - n’ na bin fasi un splikason di
rosto; face; aparência. - Na djumbai djumbai, n’ na bin da si karater
ninguin ka ta tene kara di raiba, i so sosial (IN96) -. (CARÁCTER). N.F.
garasa (N.M.) -. (CARA). N.S. dosa paroxítona, neol.
kara. 2.n., *maneira de ser de um
2.loc.adv., kara ku kara, *frente a indivíduo; firmeza.
frente. - n’ misti vizita bos pa no karateristika
papia kara ku kara (N.T.) -. (CARA n., *aquilo que caracteriza uma
A CARA). pessoa ou coisa; propriedade. -
karabina Baris di Bisau tene un bokadu di
n., *arma de fogo, parecida com a karateristikas di merkadus-feras
espingarda, que normalmente utiliza (P.dosS.) -. (CARACTERÍSTICA).
balas e não cartuchos. - un karabina N.F. proparoxítona, neol.
di kalibru 22 (R95) -. (CARABINA). karateriza
N.F. neol. v., *distinguir; pôr em evidência. -
karada Bisti rialmenti ta karateriza pesoa
n., *a carga que um carro pode (IN96) -. (CARACTERIZAR). N.F.
transportar de uma só vez. - Na neol.
tcagas di strada, mon di labur na karavana

261
1.n., *conjunto de pessoas que CARETA). N.S. kareta é hiperónimo
fazem uma viagem; conjunto de de CARRETA e de CARRO DE
carros que viajam em fila. - mas MÃO.
dianti staba un Padri katoliku ki kareteru
kumpanha karavana, ki fasi mas di n., *o que conduz carro de mão ou
vinti anus na no Guine, na djuda carreta. - Puku-puku es populason
kumpu, na djuda dizinvolvimentu, na di kareterus toma konta di feras di
forma kuadrus di tera (R98) -. Bisau (P.dosS.) -. (CARRETEIRO).
(CARAVANA). N.F. neol. N.F. neol.
2.n., *tropa de camelos. karga 1
karbon 1.v.tr., * meter-se carga em; pôr-se
n., *madeira mal queimada até ficar a carga sobre. - Kandongas e ta
de cor preta. - Bu raparti karbon na karga pasajerus ku si bagajens i
fugareru (R95) -. (CARVÃO). limarias (P.dosS.) -. (deriv.
karburanti CARREGAR-SE). N.S. karga
n., *combustível para motores. djongagu; karga don.
(CARBURANTE). N.S. V.B. 2.v.tr., *transportar, carregando; dar
karda passagem a. - N’ ten dur di elis n’
v.tr., *pentear. - Odja e sia i djuda karga elis n’ tisi li (A.P.) -.
mindjer garandi na karda algudon (CARREGAR).
(M.K.) -. (CARDAR). 3.v.tr., *suportar; apanhar. - Bu na
kardumi karga un duensa la (IN96) -.
n., *multidão de peixes. karga 2
(CARDUME). N.S. V.B. n., - E sta inda na iorni kargas
kareka (IN84) -. (CARGA). N.F. neol., vd.
n., *pessoa sem cabelo. - Kareka di kargu.
bala lembrantan fumu di ngangu karga djongagu
(R.N.) -. (CARECA). coloc., - N’ karga djongagu di
karera dufuntu ku n’ ka ntera (O.S.) -.
1.n., *ligação periódica entre dois (deriv. CARGAR O JONGAGO).
lugares estabelecida por tansportes karga don
colectivos; percurso. - Kareras di coloc., *estar de luto; enlutar. -
barku ta fasidu riba di tudu pa Djustu di ba tcur ka ta tciga karga
Bolama, Bubaki, Katio (P.dosS.) -. don (L.A.) -. (deriv. CARREGAR A
(CARREIRA). DÓ).
2.n., *modo de vida em que pode kargadu
haver acesso a lugares mais part., *transportado. - Galinha
elevados; profissão. - no pasa sedu kargadu ka sibi si kaminhu i lundju
difinitivamenti militar purki i kareras (L.A.) -. (CARREGADO).
ku no kudji (R98) -. kargadur
kareta n., *pessoa que transporta
1.n., *carro pequeno, de duas rodas, mercadorias ou outro. - Forsa di
para transporte de objectos ou kargaduris kaba dja (Igr.I.) -.
pessoas; carro de bois ou de burro. (CARREGADOR).
- djudan ku kareta di buru pa n’ ba karganta
ta bai buska lenha na matu (M.M.) -. 1.v.caus., *meter carga em; pôr
(CARRETA). carga sobre. - i karganta si fidju buli
2.n., *carro de mão. - I ten djintis ki (Ch.Mb.) -. (deriv. CARREGAR).
ta fasi di kareta si kau di ganha pon 2.v.caus., *imputar. - e na bin
di kada dia (P.dosS.) -. (deriv. kargantau kulpa (L.S.) -.

262
kargu 1 v.tr., *tratar com carinho. - Garandis
n., *tudo o que se transporta; i pa rispita, pardeus mindjeris i pa
carregamento; peso. - Ba ta bisian karinha (Dj.) -. (ACARINHAR).
es kargu li (A.P.) -. (CARGA). N.F. karinha 2
karga. N.S. kargu é hiperónimo de n., *carro para transporte ligeiro de
CARGA e de CARGO; rianta pessoas e mercadorias; furgoneta. -
kargu; ruma kargu. Bu ta odja un kareta ta karga
kargu 2 merkaduria ke nin un karinha ka ta
n., *encargo; responsabilidade. - pudi leba (R95) -. (CARRINHA).
Antis di no tene e kargu di governu, karinhu
anos i asistenti sosial (R95) -. n., *demonstração de amor; carícia.
(CARGO). N.S. kargu é hiperónimo - duenti ka ta atindidu diritu ku
de CARGA e de CARGO. karinhu (N.M.) -. (CARINHO). N.F.
karidadi neol.
1.n., *amor ao próximo; bondade. - karisia
tudu kusas na bin pasa, ma karidadi v., *fazer carícias a; tratar com
na bin fika pa sempri (L.S.) -. carinho. - bu boka ta matan nha
(CARIDADE). N.F. neol. fomi di bejau, bin pa n’ karisiau
2.n., *esmola. (T.Dj.) -. (ACARICIAR; CARICIAR).
karika N.F. proparoxítona, neol.
n., * órgão sexual feminino; vagina. karistia
N.S. V.B., sin. kunu; sin. n., *falta de mantimentos ou víveres.
mindjerndadi. (CARESTIA). N.F. paroxítona. N.S.
karil 1 V.B.
n., *tempero picante indiano. karmusa 1
(CARIL). N.F. oxítona. N.S. V.B. v., *pavonear-se; vangloriar-se. - I
karil 2 kunsa na badja, i na karmusa riba di
n., *viga de ferro que serve para a pedra (L.S.) -. (deriv.
circulação dos veículos com rodas ESCARAMUÇAR). N.F.
especiais. (CARRIL). N.F. oxítona. proparoxítona.
N.S. V.A. karmusa 2
karimba n., *molusco gastrópode aquático de
v.tr., *timbrar. (CARIMBAR). N.S. água doce ou salgada.
V.B. (CARAMUJO). N.F. proparoxítona.
karimbadu N.S. V.B.
part., *timbrado. (CARIMBADO). karna
N.S. V.B. n., - Lifanti kontal kal ki pres di karna
karimbadur (F.M.) -. (CARNE). N.F. vd. karni.
n., *pessoa que timbra. karnadura
(CARIMBADOR). N.S. V.B. n., *carne; músculo. - Riba di
karimbason karnadura di ombra (Men) -. (deriv.
n., *timbragem. (CARIMBAGEM). CARNE DURA). N.F. lexia
N.S. V.B. complexa.
karimbu karnaval
n., *aparelho com letras ou sinais n., *os três dias de brincadeira que
que serve para marcar papeis; selo. precedem a quarta-feira de Cinzas;
- no fasi un kontratu firmi, no skirbil, mascarada. - I na tciga dia di badja
no chefis e pui karimbu na el (Igr.I.) karnaval (J.D.) -. (CARNAVAL). N.S.
-. (CARIMBO). sin. nturudu.
karinha 1 karnel

263
1.n., *mamífero ruminante; ovelha. - kil karta ki ta fasi kil futugrafia nde ki
El ku manda karnel kontinua fika na ta pui djintis di prasa kuma ke ta
kasa (A.P.) -. (CARNEIRO). N.F. gordu la, djinti di matu kuma ke ta
karneru. N.S. n.v. “Ovis aries”; magru (C.P.) -. N.S. karta di
karnel é hiperónimo de CARNEIRO, konduson; karta-licha.
n.m., e de OVELHA, n.f. karta di konduson
2.n., *diz-se de pessoa mansa e n., *licença para conduzir veículos
pacífica. - Ali n’ na manda bos suma automóveis. - N’ tene dja karta di
karnel na metadi di lubu (N.T.) -. konduson (V.D.) -. (CARTA DE
karneru CONDUÇÃO). N.M. lexia complexa.
n., - e mata pa mi un karneru (P.B.) karta-licha
-. (CARNEIRO). N.F. neol., vd. n., *folha de papel com uma
karnel. camada áspera que se usa para
karni polir ou desgastar madeira ou metal;
1.n., *o tecido muscular dos animais lixa. (deriv. CARTA LIXA). N.M.
de que o homem se alimenta. - lexia composta. N.S. V.B.
Manga di karni, katcuru ku fomi kartas
(J.M.B.) -. (CARNE). N.F. karna. n., *papel grande com anúncios que
2.n., *o corpo; a matéria; a natureza se afixa em lugares públicos. -
animal. - i ka tudu karni ki djuntu: i Mandurgada Ntori karga si
ten karni di omi, karni di limaria, autofolanti ku si kartas na mon i na
karni di pastru ku karni di pis (N.T.) - djanti pa bai panha kandonga (M.J.)
. -. (CARTAZ). N.F. oxítona, neol.
karoka kartera
n., *instrumento para tirar as 1.n., *mesa inclinada para escrever.
mangas das árvores. - karoka di tira - n’ tciga skola n’ entra n’ sinta na
mangu -. N.S. V.A.; sin. n’on’in’o. kartera (N.M.) -. (CARTEIRA).
karolan 2.n., *bolsa para guardar dinheiro ou
n., *ponche de cana ou rum, leite, papeis. - Ka bo leba kartera nin
café e gema de ovo. N.S. V.M. saku, nin sandalia (N.T.) -.
karpatu kartilia
n., *parasita de animais; carraça. - I n., *livrinho com as letras do
bida karpatu pa djintis (R98) -. alfabeto para ensinar a ler na escola
(CARRAPATO). pré-primária. - I tenba ki kartilias di
karpinteria purmera letra (IN96) -. (CARTILHA).
n., *oficina de trabalhos de madeira. N.F. proparoxítona.
(CARPINTARIA). N.F. paroxítona. karton
N.S. V.B. 1.n., *papelão. (CARTÃO).
karpinteru 2.n., *bilhete de identificação. - Nde
n., *operário que trabalha em karton di e mininu? (R95) -.
madeira. - no teneba skola teknika, 2.n., *caixa de cartão, caixote. N.S.
la na Bra, nde ke ta formaba karton é hiperónimo de CARTÃO e
karpinterus (IN96) -. de CAIXA DE CARTÂO.
(CARPINTEIRO). kartus
karta n., *munição. (CARTUCHO). N.F.
1.n., *escrito que se envia de uma oxítona. N.S. V.B.
parte para outra; missiva. - N’ karu 1
mistiba skirbiu un karta (O.S.) -. n., *veículo com rodas para
(CARTA). transportar pessoas ou carga;
2.n., *documento; despacho. - I ten viatura; automóvel. - kadakin ta para

264
karu konformu i intindi (R95) -. kasa di zinki; tarbadju pa kasa.
(CARRO). N.S. karu foga; kurinti 2.n., *família. - Ami n’ ten konta ku
karu; sin. viatura. dinheru di mafe pa tciganta kasa
karu 2 (R95) -.
1.adj., *que se vende por um preço kasa 4
elevado; custoso. - Si sirbis mas ta v., - kin ku sibi es i kuru di kal limaria
karu dus bias di ki kil di taxi n’ ta dal nha fidju pa i kasa (A.P.) -.
(P.dosS.) -. (CARO). (CASAR). N.F. vd. kaza 1.
2.adj., *que pode ter consequências kasa di aranha
graves. - kualker kusa ke iangasa n., *teia de aranha. - Aranha ta
nha fidju, bu na pagal karu (R95) -. kansa tciu na si tarbadju di kumpu si
karu foga kasa (L.Cat.) -. (deriv. CASA DE
coloc., *acidente de viatura. - Pirigu ARANHA).
di karu foga (R98) -. (deriv. O kasa di asinki
CARRO AFOGOU). N.F. sin. n., *casa coberta com folhas ou
dizastri. chapas de zinco. (deriv. CASA DE
karus ZINCO). N.M. lexia complexa. N.S.
1.n., *coconote ou palmiste. - e V.A.
kunsa tira bagus na karus (F.M.) -. kasa di baguera
(CAROÇO). N.F. oxítona. N.S. n., *colmeia; cortiço de abelhas.
karus é hipónimo de CAROÇO que N.S. V.B.; sin. kolmeia; sin. katcu
designa também a parte dura que di mel 2; sin. kumbu di baguera.
envolve a semente; siti di karus; kasa di banhu
sin. kokonoti. n., *quarto de banho; retrete. - Kasa
2.n., *inflamação dos gânglios sin kusinha, sin kasa di banhu, kila
linfáticos; íngua. la i kasa? (C.P.) -. (CASA DE
kasa 1 BANHO). N.F. neol. N.M. lexia
v., *perseguir animais bravos para complexa. N.S. sin. kuartinhu.
os matar ou apanhar vivos. - N’ kasa di padja
acha kuma kasa i ta verifikadu na n., *casa coberta de palha. - Un
tudu parti di mundu, ma i muitu kasa di padja, dentru di kasa di
riduzidu, purke e ta kontrola djintis ki padja un kasa di tidja (J.M.B.) -.
ta kasa (IN96) -. (CAÇAR). N.F. (deriv. CASA DE PALHA). N.M.
neol. N.S. sin. montia. lexia complexa.
kasa 2 kasa di taipu
n., *acção de caçar; caçada. - n’ pidi n., *casa com parede de terra
pa riduzi kasa pabia limaria tambe e amassada. (CASA DE TAIPA). N.M.
tene diritu di vivi tan sosegadu na no lexia complexa. N.S. V.B.
floresta pa pudi padi mindjor (IN96) - kasa di tidja
. (CAÇA). N.F. neol. n., *casa coberta de telhas. - Dentru
kasa 3 di kasa di tidja un padiru branku
1.n., *edifício para habitação ou (J.M.B.) -. (deriv. CASA DE
moradia; apartamento; vivenda. - TELHAS). N.M. lexia complexa.
Alguin ta sai di si kasa sin nada i bin kasabi
fika li sin nada di kume (N.M.) -. n., *incómodo físico ou moral; pena;
(CASA). N.F. kaza 2. N.S. mal-estar. - Na kansera, na kasabi,
donakasa; dona di kasa; kasa di na diskansu, na sabura (A.B.) -.
aranha; kasa di baguera; kasa di (deriv. SÁBIO). N.S. ant. sabi.
banhu; kasa di feradia; kasa di kasadia
padja; kasa di taipu; kasa di tidja; n., *bairro; conjunto de casas. -

265
utrus ta karga na kabesa e na interior; peixe seco. - Aos no lundju
ianda-ianda ku el pa bindi na n’utru suma kaseke ku roda di mar
kasadias (N.M.) -. (deriv. CASA). (Ceci) -. N.F. oxítona; Pepel “isseké”
N.F. paroxítona. que designa o peixe seco.
kasadur kaselora
n., (CAÇADOR). N.F. neol. N.S. n., *caçoula; tacho. - Djamanu, tiran
V.B., sin. montiadur. gora na kaselora (T.M.) -.
kasaku (CAÇAROLA). N.F. kasarola;
1.n., *sobretudo. - kin ku tirau kasrola.
kasaku, ka bu tudjil tambi kamisa kasete
(N.T.) -. (CASACO). n., *pequena caixa com fita
2.n., *jaqueta. magnética em que se registram
Kasamansa sons e imagens de maneira
n., *região do Senegal, parte do analógica ou digital. - el ki kumpun
território dos Rios de Guiné e Cabo kil kasete (IN99) -. (CASSETE). N.F.
Verde, que Portugal passou à neol.
França em 1885. - I fala kuma anos kasimba
Guinensi no bindi djintis di n., *bruma; nevoeiro. N.S. V.M.
Kasamansa armas, dipus no fasi no kasin
kunfuson no ba toma fidjus di adv., *advérbio de negação que
Senegal no bin mata utru li (R99) -. exprime ☯resposta negativa. -
(CASAMANÇA). Notisia bin di Guine, kuma n’ sta na
kasamenti kalabus: nin i kasin mama ah (R.S.)
n., - Storia di kasamenti di fidju di -. (deriv. NUNCA + SIM).
Regulu (A.P.) -. (CASAMENTO). kasinana
N.F. vd. kazamentu. N.S kaba n., *cobra pequeno de cor castanha.
kasamenti. N.S. V.M.
Kasanga kasisa
n., *termo comum para indicar os n., *espírito mau que vagueia de
membros do povo Cassanga, noite; fantasma nojento. - e kuda
pertencente ao grupo linguístico kuma i seduba un kasisa (N.T.) -.
Norte Tanda-Jaad-Nun, da (deriv. CACHICHA!). N.S.
subfamília Oeste-atlântica. CACHICHA é interj. arc. que
(CASSANGA). N.S. V.A. designa repugnância.
kasapai kaska 1
n., *peixe guitarra ou peixe lira. - v., *tirar a casca a; polir; descascar.
Utrus na pidi pa ba ta prindi un - bu ta kunsa toma gora ki sabola,
kalker piskadur ku na mata kaudu bu kaskal (R96) -. (CASCAR). N.S.
ku kasapai i na botal, pa purbita son sin. diskaska.
si lemi (M.M.) -. N.F. paroxítona. kaska 2
N.S. n.v. “Ryncobatus lubberti”. n., *o invólucro externo dos frutos,
kasarola dos tubérculos, dos ovos; qualquer
n., - Mame dibi di disinvita finka invólucro; carapaça dos crustáceos.
kasarola ku iagu kinti nunde ku - Ora ku alguin bai koba nhambi na
mininus pudi lestu ku iangasal matu, i tisil kasa i raspal ku kaska di
(Igr.I.) -. (CAÇAROLA). N.F. neol., kombe pa kil kaska di riba sai, dipus
vd. kaselora. i ta korta-kortal (N.M.) -. (CASCA).
kaseke N.S. kaska di fison.
n., *diz-se do peixe que é secado ao kaska di fison
sol para o conservar e vender no n., *invólucro das sementes de

266
feijão; vagem. (deriv. CASCA DE kaspa
FEIJÃO). N.M. lexia complexa. N.S. n., *pequenas partículas devidas a
V.A. uma descamação da pele do couro
kaskabelu cabeludo. (CASPA). N.S. V.M.
n., *esfera oca de metal com uma kasrola
ou mais bolas pequenas dentro; n., - Torna finka kasrola riba di
guizo. - kaskabelu ku marau na pedra o lata (Igr.I.) -. (CAÇAROLA).
rabada (H.M.) -. (CASCAVEL). N.F. vd. kaselora.
kaskadju kastanha
n., *pedra miúda; pedra britada. - bu n., *nome dado à forma particular de
pui kaskadju riba del pa ka iagu alguns frutos. (CASTANHA). N.S.
sinta pertu del (Igr.I.) -. V.B.
(CASCALHO). kastanhu
kaskadora adj., *que tem a cor da castanha
n., *máquina que descasca; madura. - su tene dur di udju
debulhadora. (DESCASCADOR). branku, dur di udju kastanhu, n’ ta
N.S. V.A.; DESCASCADOR é kural (IN99) -. (CASTANHO). N.F.
hiperónimo de kaskadora e kor kastanhu. N.S. sin. kor di
kaskadur. tambakumba.
kaskadu kastelu
part., *tirado a casca; descascado. n., *fortaleza. - Kumandanti di
(DESCASCADO). N.S. V.B. kastelu (J.B.) -. (CASTELO).
kaskadur kastidadi
n., *a pessoa que descasca. n., *pureza. (CASTIDADE). N.S.
(DESCASCADOR; V.B.
DESCASCADORA). N.S. V.B.; kastiga
DESCASCADOR é hiperónimo de 1.v.tr., *dar castigo a; punir ao fim
kaskadur e kaskadora. de corrigir. - I purpara manera di
kaskas kastiga elis (Ceef) -. (CASTIGAR).
n., *doença da pele; sarna do cão; 2.v.intr., *encontrar castigo; sofrer. -
crosta. (deriv. CASCÃO). N.F. ali n’ na kastiga pa li (T.M.) -. (deriv.
oxítona. N.S. V.M. CASTIGAR).
kaskasi kastigadu
v.caus., *ter uma doença da pele part., *punido. - e na kastigadu di
como, por exemplo, a sarna. - dia ku di noti (N.T.) -.
Katcur kaskasi -. (deriv. CASCAR). (CASTIGADO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.A. kastigadur
kaskasidu n., *pessoa que castiga. - i ntregal
1.adj., *que tem uma doença da na mon di kastigaduris te ora ki
pele. (deriv. CASCAR). paga tudu (N.T.) -. (CASTIGADOR).
2.adj., *diz-se do pensamento N.F. neol.
dividido ou do coração aflito. - I na kastigu
ianda korson fakiadu, sintidu n., *sofrimento que se inflige a
kaskasidu (R.N.) -. N.F. fig. alguém; punição; pena. - Bu risibi
kaskidju kastigu dja (L.S.) -. (CASTIGO).
1.n., *peça mecânica. kasukai
(CASQUILHO). n., *homem bijagó que já tem
2.n., *rosca da peça que faz a união completado todas as cerimónias de
de dois tubos. (CASQUILHO). N.S. iniciação. - Gosi i ientra dja na
V.B. mandjuandadi di kasukai, djintis

267
bidjugu ku plenu diretu na tabanka sin. bilina.
(F.M.) -. (CASSUCAI). N.F. Guin. katcas
paroxítona. n., *parte posterior do pescoço.
kata (CACHAÇO). N.F. oxítona.
v.tr., *procurar, tirar a água da fonte. katcu 1
- E tciga son na fonti e kunsa kata n., *passarinho; ave de pequena
(T.M.) -. (deriv. CATAR). N.S. P.arc. porte. - Katcu tciga i firma lungu di
“catar”, que significa procurar (Gil riu (T.M.) -. N.F. Mandinga “kátca”
Vicente, “Auto da Alma”); no que designa os pardais, como o
Português moderno CATAR tecelão amarelo. N.S. katcu-
significa espiolhar ou procurar kaleron; katcu-martel; bisia katcu;
parasitas; kata iagu; kata karanga. sin. pastru.
kata iagu katcu 2
coloc., *tirar água de um poço; n., *grupo de flores ou frutos
recolher água de uma fonte ou de suportados por pecíolos;
uma torneira. - mame mandal pa i inflorescência ou infrutescência;
ba kata iagu (N.M.) -. (deriv. CATAR racimo ou cacho de uvas. - i ka
ÁGUA). N.S. neologia semântica de korta nin un katcu pabia i ka sibi
kata, cujo equivalente CATAR mara korda (F.M.) -. (CACHO). N.S.
significa procurar parasitas. katcu di banana; katcu di tceben.
kata karanga katcu di banana
coloc., *procurar piolhos. (deriv. n., *infrutescência da bananeira.
CATAR CARANGO). N.S. V.P. (CACHO DE BANANA). N.M. lexia
katabentu composta. N.S. V.A.
n., *aparelho que se usa para katcu di mel 1
bombear água utilizando a força do n., *tipo de pássaro que indica onde
vento. (CATA-VENTO). N.S. V.B. há colmeia. N.F. Mandinga “kátca”.
katana N.M. lexia complexa. N.S. n.v.
n., *terçado. - Pa n’ fala di kreditu di “Indicator indicator”.
kampanha, no ta furnisi es katanas katcu di mel 2
(H.C.) -. (CATANA). N.F. neol. N.S. n., *o conjunto dos favos de uma
sin. tarsadu; tersadu. colmeia. - Bagueras lanta e bara na
katandera si kurpu suma otca ke staba na se
n., *rapariga que cuida da cabana katcu di mel (F.M.) -. (deriv. CACHO
sagrada ou baloba. - No djunta mon DE MEL). N.M. lexia complexa. N.S.
pa es tcuba ku tindji, pa i ka sin. kasa di baguera.
modjanu, pa garasa di lamparan katcu di tceben
libranu sinharinha katandera (O.S.) - n., *infrutescência da palmeira
. dendê. - e djintis propi e na fika e na
katar kume katcu di tceben (T.M.) -.
n., *bronquite. - bo disa masiti ku si (CACHO DE CHABÉU). N.M. lexia
bida, nin si pa i kuran son katar complexa.
(O.S.) -. (CATARRO). N.F. oxítona. katcu-kaleron
katarata n., *pardal amarelo; pássaro
n., *opacidade total ou parcial do tecelão. - gos katcu kaleron ta
cristalino ocular. - operason na kamba pa la pa bai kume arus
katarata (R95) -. (CATARATA). N.F. (N.M.) -. (deriv. CACHO
neol. N.S. katarata é hipónimo de CALDEIRÃO). N.F. Mandinga
CATARATA, que designa também a “kátca”. N.M. lexia composta. N.S.
cascata ou queda de água natural; n.v. “Ploceus cucullatus cucullatus”;

268
o nome, se de origem portuguesa, n.dim., *filho pequeno de cão. -
poderia ser interpretado com a katcurinhus tambi e ta kume restus
imagem criada pelos numerosos ku ta kai na mesa di se dunu (N.T.) -
ninhos construídos por estes . (deriv. CACHORRO).
pardais, os quais, pendurados dos katcuru
ramos da palmeira, parecem um n., - Katcuru ku gatu (L.S.) -. (deriv.
verdadeiro cacho de caldeirões. CACHORRO). N.F. vd. katcur.
katcu-martel katekesi
n., *ave trepadora; pica-pau ou n., *instrução religiosa. - Ke ke
corta-pau. N.F. Mandinga “kátca”. lebau pa bu kunsa katekesi?
N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. (L.Cat.) -. (CATEQUESE).
“Scopus umbretta umbretta”. katekista
katcupa 1.n., *pessoa que dá catequese. -
n., *iguaria caboverdiana, feito com Sukuta gosi un garandi katekista
milho, feijão, carne de porco, frango afrikanu ke tcomadu Clemente
e couve. - Ki kusa sin tudu, suma (L.Cat.) -. (CATEQUISTA).
katcupa (R96) -. (CACHUPA). 2.n., *nas Missões Católicas,
katcur ajudante dos Padres e das Irmãs no
n., *mamífero carnívoro, da família que diz respeito às actividades
dos Cânidas, domesticado desde a pastorais. - Si Deus i no pape, anta i
pré-história e tendo muitas raças; djustu pa no papia ku el so atraves
cão; cadela. - Katcur ki ta ladra ka ta di padri, diakunu, katekista? (L.S.) -.
murdi (J.M.B.) - Un dia katcuris e katekumenu
djunta pa ba laba kurpu na lagua n., *pessoa que se está preparando
(L.S.) -. (deriv. CACHORRO). N.F. à cerimónia do Baptismo. -
katcuru. N.M. pl. katcuris. N.S. katekumenus tene dja na testa sinal
katcur é hiperónimo de di krus (L.Cat.) -. (CATECÚMENO).
CACHORRO e de CÃO; katcur di N.F. proparoxítona, neol.
djemiu; nheme pe di katcur; o katesismu
termo katcur deve-se ao facto que, n., *livro da doutrina cristã. - Es i
durante a viagem, os marinheiros katesismu pa katekumenus ku
levavam habitualmente consigo kriston adultu di tcon di Bidjugu
cachorros e não cães. (L.S.) -. (CATECISMO).
katcur di djemiu katiberasku
n., *diz-se do filho nascido depois n., *o tempo que alguém está cativo;
dum parto gemelar. (deriv. cativeiro; escravidão. - te na dia ku
CACHORRO DE GÊMEO). N.M. katiberasku na kaba (C.V.) -. (deriv.
lexia complexa. N.S. V.A. CATIVO). N.S. sin. skrabidon.
katcur di mangu katibu
n., *espécie de mangusto, da família 1.n., *prisioneiro; escravo. - Sinhora
dos Viverrídeos. - Katcur di mangu na djungu, katibu na rema (R95) -.
kuma pa kadakin sibi di si kabesa (CATIVO).
(L.A.) -. (CACHORRO-DE-MANGO). 2.adj., *preso; prisioneiro de guerra.
N.M. lexia complexa. N.S. n.v. - abo ku bu familia bo na prindidu,
“Herpestes paludinisus”. bo lebadu katibu pa Babilonia (Igr.I.)
katcureta -.
n., *espécie de peixe da família dos katiguria
Escombríeos; cavala; sarda. N.S. n., *classe social; série. - mindjeris
V.B. di altu katiguria (N.T.) -.
katcurinhu (CATEGORIA). N.F. paroxítona.

269
Katio n., *recinto próprio para bailes;
n., *Capital da região de Tombali. - i salão. - Joia, ku bu kudji na kau di
kai prizoneru dentru sidadi di Katio badju, na kau di badju ki na bin pirdi
(C.P.) -. (CATIÓ). N.F. oxítona. (L.A.) -. (deriv. CABO DE BAILE).
katolika N.M. lexia complexa. N.S. sin.
adj.f., - Chefi di Igreja katolika (R95) salon.
-. (CATÓLICA). N.F. proparoxítona, kau di kumpu
neol., vd. katoliku. n., *fábrica. (deriv. CABO PARA
katoliku COMPOR). N.M. lexia complexa.
adj., *relativo à Igreja Católica; que N.S. V.M.
professa o catolicismo. - un Igreja kau di lama
son, santu, katoliku, apostoliku n., *lamaçal; lodaçal. (deriv. CABO
(L.Cat.) -. (CATÓLICO). N.F. DE LAMA). N.M. lexia complexa.
proparoxítona, katolika. N.S. V.B.
katore kau di reia
n., *prato de peixe cozido misturado n., *praia; areal. - Mininu kuridur
com óleo de palma. - Katore i un lebal na kau di reia (L.A.) -. (deriv.
kumida di budjugu ku ta fasidu ku CABO DE AREIA). N.M. lexia
pis ku siti-burmedju limon malgueta complexa.
sal (N.M.) -. N.F. Bijagó “katóre” e kau di sinta
“n’otóre” que designa esse tipo de n., *termo genérico para indicar
prato. qualquer assento. - E falal
katorzi mantenha, mininu da elis kau di
quant., *número cardinal. - Bu ta sinta (A.P.) -. (deriv. CABO DE
odjal na kil zona di katorzi di SENTAR-SE). N.M. lexia complexa.
Novembru (R95) -. (CATORZE; kau di sugundi
QUATORZE). N.F. katursi. n., *esconderijo; abrigo. (deriv.
katursi CABO DE ESCONDER). N.M. lexia
quant., - i ten katursi Djorson di complexa. N.S. V.B.
Abraon te Davi (N.T.) -. (CATORZE; kau di tcur
QUATORZE). N.F. arc., vd. katorzi. n., *lugar onde os parentes da
kau pessoa falecida recebem as
n., * lugar; sítio; habitação. - I ka ten condolências dos amigos. - djintis ta
mindjor kau pa fasi kamaradia suma bai fala mantenha na kau di tcur
na fera (P.dosS.) - N’ baiba na kau (N.M.) -. (deriv. CABO DE CHORO).
di ba-Djon (J.S.) - Kau kunsa na N.M. lexia complexa.
mansi pikininu-pikininu tok i bin klaru kau fenhi
(T.M.) -. (deriv. CABO). N.S. CABO coloc., *o ambiente, ou a situação,
significa extremidade ou ponta de está confuso ou complicado. - Otca
terra que entra pelo mar; kau altu; ku Karnel odja propi kuma kau fenhi,
kau di badju; kau di kumpu; kau Karnel riba ku tras tok i sinti, i kunsa
di lama; kau di reia; kau di sinta; rinka pa Onsa i madjal un mbuka
kau di sugundi; kau di tcur; kau (A.P.) -. (deriv. CABO).
fenhi; kau fria; kau kala; kau laga; kau fria
kau lalu. coloc., *diz-se da temperatura que
kau-altu está fria ou do ambiente já
n., *colina. - Dipus Diabu lebal pa un aplacado; tornar-se frio e húmido. -
kau altu (N.T.) -. (deriv. CABO Matu na fria son, mindjor no sindi
ALTO). N.M. lexia composta. fugu pa kenta (C.V.) -. (deriv. O
kau di badju CABO ESFRIOU).

270
kau kala neol.
coloc., *o local respondeu com o kaza 1
silêncio; frase que exprime o 1.v.tr., *unir pelo casamento; unir-se
silêncio absoluto. - Otca ku Karnel a alguém pelo casamento. - Na
kebra selu di seti, kuas meia ora kau mundu di gosi n’ ka na kaza mindjer
kala iem na seu (N.T.) -. (deriv. O ki n’ sibi kuma i ka mistin (N.Tu.) -.
CABO CALOU-SE). (CASAR). N.F. kasa 4.
kau laga 2.v.intr., *unir-se pelo casamento. -
coloc., *diz-se de uma localidade ou Jakob bin kaza i padi dozi fidjus
sítio que está inundado. (deriv. O (L.S.) -. (CASAR).
CABO ALAGOU-SE). N.S. V.P. kaza 2
kau lalu n., - E ta bin konsentra na kaza di
coloc., *terreno escorregadiço. - Adimistradur (N.T.) -. (CASA). N.F.
Tcuba tarda otca kaminhu lalu (L.A.) neol., vd. kasa 3.
-. (deriv. CABO). kaza-dus
Kauberdi n., *diz-se da segunda mulher ou
n., - N’ na nega bedju pa kerensa ke amante de um marido que segue as
n’ ten na bo, Kauberdi (C.S.) -. tradições monogámicas da cultura
(CABO VERDE). N.F. vd. Kabu- crioula; concubina. - Na kasamenti
Verdi. kriston i fiu pa tene kasa-dus pabia i
kaudu ta dispreza kunsada di kasamenti ku
n., *nome dado a várias espécies de Deus fasi na kunsada di mundu
peixes seláquios de grande porte e (Igr.I.) -. (deriv. DUAS CASAS).
muito vorazes; tubarão. - Na djius di N.M. lexia composta.
Bidjugu, kurpu di kaudu patcali i na kazadu
fedi (M.M.) -. N.M. paroxítona. 1.part., *unido pelo casamento. -
kauia ami ku el i ka kazadu (R95) -.
n., *pássaro de asas azuis. N.F. (CASADO).
proparoxítona; Mandinga “úia”; vd. 2.n.pl., *os cônjuges. - Kama di
uia. N.S. V.A. kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu
kaurin (N.T.) -. (CASADOS).
n., *pequeno búzio. (CAURIM). N.S. kazal
V.B., n.v. “Cypraea moneta”; sin. 1.n., *diz-se de animais, par
bus. composto por um macho e uma
kausinhu fêmea. (CASAL). N.F. neol.
n.dim., *lugar ou sítio pequeno. - Bu 2.n., *diz-se de pessoas, par
ta pabiba un kausinhu antigamenti composto por um homem e uma
bu tira arus manga del la (IN84) -. mulher. - tudu ki seti kazal e muri e
(deriv. CABO). ka disa fidju (N.T.) -.
kauza 1 kazamenta
v., *ser causa de; produzir. - Virus di v.caus., *induzir a casar-se.
Sida i ta kauza manga di infeson (CASAMENTAR). N.S. V.B.
gravi (R95) -. (CAUSAR). N.F. kazamentu
proparoxítona, neol. n., *união de um homem e uma
kauza 2 mulher pela autoridade civil ou
n., *aquilo que faz com que uma religiosa. - Kazamentu i ntindimentu
coisa exista ou aconteça; motivo; entri dus djintis, kadakin ten ke tenta
razão. - no sibi kuma un di kauzas di fasi kil ki si kolega na kontenti ku el
imigrason i kauzas ikonomiku (IN96) (IN96) -. (CASAMENTO). N.F.
-. (CAUSA). N.F. proparoxítona, kasamenti.

271
kazu kebra sin pa no djubi kin ku no pudi
n., *acontecimento; facto; motivo. - mara mon ku kirintin (R95) -.
Troku i kazu di diskuson permanenti (QUEBRA). N.F. vd. kebur.
entri taxistas ku pasajerus (P.dosS.) 2.n., *ceifa; colheita de arroz. - bo
-. (CASO). ka ta fala kuma i ten kuatru mis pa
ke 1 tempu di kebra tciga? (N.T.) -.
1.con., *pronome relativo. - pabia di (deriv. QUEBRA). N.F. neol., vd.
stragu ke iagu di tcuba pudi fasi elis kebur. N.S. kebra é hiperónimo de
(R95) - kansera ke e odja duranti QUEBRA e de CEIFA.
bombordiamentu (C.P.) -. (QUE; kebra-kebradu
QUEM). N.M. ke habitualmente é part., *arrasado; desmoronado;
usado diante das palavras com partido. - Montanhas ku staba la
vogal inicial. N.S. ke, ku, ki são sempri e kebra-kebradu (Igr.I.) -.
utilizadas obedecendo mais a (deriv. QUEBRADO). N.M. redobro.
regras como a harmonia vocálica e kebradu
o hábito linguístico dos locutores do 1.part., *demolido; cortado. - Riba di
que à função gramatical de sujeito panu pui karbon kebradu, bu batil
ou de complemento. tok karbon ka pudi bacha mas
2.con., *pronome interrogativo que (Igr.I.) -. (QUEBRADO).
indica [o que?]; como?. - Ma tudu kil 2.part., *ceifado.
la i ke? I Cabral, kamarada! (C.P.) -. kebradur
(QUÊ). 1.n., *homem que ceifa; ceifeiro. -
ke 2 Boaz tciga di Belen i fala kebraduris
contr., *crase do con. [ke] e do pron. (Igr.I.) -. (deriv. QUEBRAR).
[e]. - I na kil altura ke kunsa miti 2.n., *alguém que viola ou rompe. -
kuartel pa tudu parti (C.P.) -. si bu mata alguin bu sedu kebradur
kebra 1 di lei (N.T.) -.
1.v., *cortar; danar; partir; infringir. - kebrantadu
kebra djaru pa iabril (N.T.)- i fala part.caus., *abatido; debilitado;
kuma i na kebra e kaza di Deus li vencido. - N’ sta kebrantadu pabia
(N.T.) - I tristi pa odja utru omis nha pobu i kebrantadu (A.T.) -.
krentis na kebra lei di kazamentu (QUEBRANTADO). N.F. neol.
(Igr.I.) -. (QUEBRAR). N.S. kebra kebur
utiliza-se falando de materiais rijos, n., *ceifa; colheita de arroz. - Ora ke
como um vidro, e rumpi utiliza-se djintis misti dja kebra, e ta tisi iran di
falando de materiais não rijos, como tabanka e na kunsa kebur (F.M.) -.
um tecido. (deriv. QUEBRA). N.F. kebra. N.S.
2.v., *ceifar; colher. - e ka ta sumia e sin. kolieta.
ka ta kebra, e ka ten bemba nin kecha
armasen (N.T.) -. N.S. kebra é v., - Abakuk kecha pabia di falta di
hiperónimo de QUEBRAR e de djustisa (Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE).
CEIFAR; processo de metáfora, N.F. neol., vd. kesa 1.
talvez por influência da filosofia dos keda
locutores guineenses que n., *tombo; erro. - entri un keda i un
consideram cada planta um ser vivo kangaluta bu bai. (T.Tc.) -.
e, por consequência, ceifar significa (QUEDA). N.F. neol.
quebrar. kef-kef
kebra 2 intens., *adjunto de intensidade para
1.n., *acto ou efeito de quebrar; indicar uma coisa leve. N.M.
rompimento; diminuição. - No da un redobro. N.S. V.B.

272
keju v.intr., *desabrochar; abrir-se. - Flur
n., *alimento fabricado a partir do kempeli -. N.F. proparoxítona. N.S.
leite. - Bu ta leba kapiton e des V.B.
kejus (Igr.I.) -. (QUEIJO). kenkeren
kel 1.intens., *adjunto de intensidade
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e com a função de acrescentar o
do pron. [el]. - E ka osa miti kel sentido [muito]. - san kenkeren -.
(T.M.) -. (COM ELE; COM ELA). N.F. oxítona. N.S. V.A.
kema kenta
1.v.tr., *consumir pelo fogo; 1.v.tr., *tornar quente; aquecer. -
incendiar; escaldar. - e ta kema Ora ke kaba, mindjer ta kenta iagu
matu son ora ku sol na iardi (C.V.) -. (F.M.) -. (AQUENTAR).
(QUEIMAR). N.S. padja di kema 2.v.intr., *adquirir calor; ficar quente;
pitu. aquecer. - Lebri kuri i bai sinta pertu
2.v.tr., *escaldar. - sol kema Jonas di fugareru suma kin ku na kenta
na kabesa tok i pertu dismaia (Igr.I.) (A.P.) -. (AQUENTAR-SE).
-. kentadu
3.v.intr., *arder. - nha orta di kamati, part., *aquecido. - I ta kunsa na
djakatu ku baguitc ku farfari, tudu kanta, tokaduris na fasi koru,
kema (C.V.) -. inkuantu tambur kumpridu na
4.v.intr., *fazer queimaduras. - kin ki kentadu (N.M.) -. (AQUENTADO).
ten kudjer ka ta kema (J.M.B.) -. N.S. bianda kentadu.
kemada kentci
n., *queima de mato; incêndio. - Ma 1.v.tr., diz-se da acção do rato que
anos, no pudi me kaba ku kemada? come o arroz em casca. - Ratu
(C.V.) -. (QUEIMADA). N.F. neol. kentci arus -. N.S. V.A.
N.S. sin. kemansa. 2.v.intr., *o abrir-se dos ovos
kemadu quando nascem os pintainhos;
1.part., *incendiado; consumido pelo eclodir. - son ovu ku ka tene koba di
fogo; reduzido a cinzas. - Matu ta bunda, ma ora ki kentci, galinha ta
kemadu pabia no ka ten utru tene koba di bunda (L.S.) -. N.F. vd.
manera (C.V.) -. (QUEIMADO). tcentci.
2.n., *parte de arroz cozinhado e kentura
mais rijo, que fica no fundo da n., *muito calor; febre. - I son sodadi
panela. - No kokoriba kemadu di nha kabesa na kentura di bu pitu
djuntu otca no kume! (J.D.) -. (deriv. (C.S.) -. (QUENTURA). N.S. sin.
QUEIMADO). N.S. sin. kokoroti. kalur.
kemadura kep
n., *lesão provocada pelo fogo ou n., *ponche de vinho e fruta. N.S.
qualquer outra fonte de calor. - bu ta V.M.
kubri kemadura ku panu limpu ker dizer
modjadu na iagu firbintidu ku morna con., *locução conjuntiva explicativa
dja (Igr.I.) -. (QUEIMADURA). N.F. do que foi dito antes; isto é. - No ta
neol. falaba sempri Balanta ke ta furta,
kemansa ker dizer brinkadera sin maldadi
n., *incêndio; queimada. - Kemansa (R95) -. (QUER DIZER). N.F. neol.
ta tisinu manga di kansera na N.S. sin. ku sedu.
tabanka! (C.V.) -. (QUEIMAÇÃO). kerdita
N.S. sin. kemada. v., *crer; dar credito a.
kempeli (ACREDITAR). N.F. kredita;

273
akredita. N.S. V.B. kamaradia ki ta garanti tambe nobas
kerensa fresku (P.dosS.) - Karnaval i festa ki
n., *namoro; amizade; amor. - manga di djintis ta djunta pa mostra
Kerensa di gosi ka ten rispitu, kal ki balur di kultura di si pubis
kerensa di gosi ka ten balur (D.N.) -. (A.C.) -. (QUE; QUEM). N.S. ki, ku,
(QUERENÇA). N.F. neol. N.S. sin. ke são utilizadas obedecendo mais
kirimentu. a regras como a harmonia vocálica
kes e o hábito linguístico dos locutores
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e do que à função gramatical de
do det.dem. [es]. - kuma ki es mon sujeito ou de complemento.
di timba na bin pagadu? (R98) -. 2.contr., *crase ki + i. - I tciga altura
N.M. ku + es. ki nesesariu riorganiza kil milisias
kesa 1 armadu ki kunsa fasidu (C.P.) -.
v., *denunciar; acusar; fazer queixa ki 2
de; reclamar. - No bai kesa del na det.dem., - Ki mindjer gora el son ku
otridadi (Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE). sta li na si kasa (T.M.) -. (AQUELE;
N.F. kecha. AQUELA; AQUELES; AQUELAS).
kesa 2 N.F. vd. kil.
n., *acto de se queixar; revelação da ki 3
falta alheia. - si Demetriu ten algun con., *conjunção que liga o redobro
kesa kontra alguin, i ten tribunal, e de adjectivo ou de verbo para
pudi bai akuza n’utru (N.T.) -. formar o grau superlativo absoluto
(QUEIXA). N.F. kecha. N.S. da do mesmo. - lebi-ki-lebi - sabi-ki-
kesa; fasi kesa. sabi - kumpridu-ki-kumpridu -
kesada bonitu-ki-bunitu - tudu sedu ki na
n., *mandíbula; maxila inferior. - I sedu -. (QUE).
pui firminga na kesada di rei (T.M.) - kibi
. (QUEIXADA). N.S. dinguinhu. v.intr., *poder ser contido em; ter
kesadu lugar dentro de. - I ka kibiba na si
1.part., *alguém que foi denunciado; kamasinhu (Igr.I.) -. (CABER).
acusado. (QUEIXADO). N.S. V.B. kibini
2.adj., *alguém que se mostra v.caus., *fazer caber; alojar. - Bu
ofendido ou ressentido. tciganta kurpu bu kibinin n’ sinta
kesadur (C.S.) -. (deriv. CABER). N.F.
n., *acusador; denunciador. (deriv. oxítona. N.S. sin. kibininti.
QUEIXAR-SE). N.S. V.B. kibinidu
keta part.caus., *hospedado; acolhido;
1.v.tr., *pôr quieto; tranquilizar; que tem lugar; que está contido num
sossegar. (AQUIETAR). N.S. ant. recipiente. (deriv. CABER). N.S.
disinketa. V.B., sin. kibinintidu.
2.v.intr., *calmar-se; tornar-se kibininti
quieto. - Djuana i odjal i ka pudi keta v.caus., *fazer caber; agasalhar;
(F.M.) -. (AQUETAR-SE). hospedar. (deriv. CABER). N.S.
ketu V.B., sin. kibini.
adj., *calmo; sossegado; calado; kibinintidu
manso. - Dona, djubi bu netu, pa i part.caus., *acomodado;
sinta ketu na nha korson (C.S.) -. agasalhado; feito caber. (deriv.
(QUIETO). CABER). N.S. V.B., sin. kibinidu.
ki 1 kidja
1.con., *pronome relativo. - I n., *carena; peça forte situada na

274
parte inferior do barco. - Nabiu ku kilometru
kidja pa riba: kasa (J.M.B.) -. n., *unidade de medida de
(QUILHA). N.F. náut. N.S. kidja di comprimento que vale 1.000 metros,
kanua. cujo símbolo é [km]. - no staba
kidja di kanua izoladu na ki kau la, un kilometru i
n., *parte central da carena da meiu pa sidadi (IN96) -.
canoa nhominca, normalmente (QUILÓMETRO). N.F.
composta de três partes. - Tabanka proparoxítona.
kumpu dja kidja ku tconu -. (deriv. kilu
CANOA DE NHOMINCA). N.M. n., *abreviação de quilograma,
lexia complexa. N.S. V.A. unidade de medida de massa, que
kikia vale 1.000 gramas e cujo símbolo é
n., *ave de rapina nocturna da [kg]. - Un kilu di trigu na kusta
família dos Estrígidas; mocho; vensimentu di un dia (N.T.) -.
coruja. - E diskisi kuma kikia ta odja (QUILO).
so di noti (P.B.) -. N.F. paroxítona; kilutru
Mandinga “kìikiya” que designa essa quant., (AQUELOUTRO). N.S. V.B.
ave nocturna. kimika
kil n., *ciência das leis da composição
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo e decomposição dos corpos;
que indica o espaço longe do disciplina escolar. - No ten
locutor; esse; essa; esses; essas. - Matmatika, Fizika, Kimika, Istoria,
kil ambienti pudi parsil un kunfuson Dizenhu, Jiografia (J.S.) -.
son (P.dosS.) - No sibi tan kuma ku (QUÍMICA). N.F. proparoxítona.
kil relason ta odjadu? (A.C.) - ki arus kin
kila ta danu as vez te pa dus anu 1.con., *pronome interrogativo. - I ka
(IN96) -. (AQUELE; AQUELA; nesesariu pa n’ konta dirijenti i kin
AQUELES; AQUELAS). N.F. ki. (R95) - ma iduka pa ke? I pa kin?
N.S. kil é hiperónimo de AQUELE e (R95) - Bu ka ta sibi kin ki kin (IN96)
de ESSE. - Bakin ku staba na sukuru? (C.V.) -.
2.det.dem.sing., *pronome (QUEM). N.M. pl. bakin.
demonstrativo; esse; essa; isso. - Kil 2.det.dem., *pronome
lala ka na atraza ninguin (C.P.) - kil demonstrativo; aquele; aquela;
ki dibi di atua i ka na atua, enton mal aqueles; aquelas. - kin ki misti ta bai
ta alastra (R95) -. (AQUELE; kumpra (P.dosS.) - Garandis kuma
AQUELA; AQUILO). N.M. pl. kilis. kin ku mandurga, urbadju ta modjal
N.S. kil é hiperónimo de AQUILO e (L.A.) -.
de ISSO. kin-ki-odja
kila loc.adv., *advérbio de dúvida que
contr., *crase do det.dem. [kil] e do exprime a possibilidade que um
adv. [la]. - Kila tudu i brinka facto aconteça, mas com algumas
karnaval? (R95) -. N.S. fora di kila. incertezas; quiçá; se calhar; talvez;
kilis quem sabe; é possível que. - kin ki
det.dem.pl., *pronome odja, n’ ta ba otca os na kaminhu -
demonstrativo; esses; essas. - kilis kin-ki-odja e prindil, mama (C.V.) -.
ke tene e ta konsigui kusas mas (deriv. QUEM QUE OLHAR). N.M.
bonitu i mas karu (P.dosS.) -. lexia composta.
(AQUELES; AQUELAS). N.M. sing. kinankoi
kil. N.S. kilis é hiperónimo de n., - Kinankoi na garba ku baka,
AQUELES e de ESSES. mare na fika na basanti (R.N.) -.

275
N.F. Mandinga “kúnankoyi”, vd. comprimido. - Nau, i mindjor bu dan
kunankoi. kininu, n’ ba nguli (C.P.) -. (deriv.
Kinara QUININO). N.S. kininu é
n., *Região da Guiné-Bissau que hiperónimo de QUININO e de
compreende os sectores COMPRIMIDO.
administrativos de Fulacunda, Tite, kinkiliba
Buba, e Empada. A capital é n., *termo francês que designa a
Fulacunda. - aviza komite di planta medicinal conhecida como
tabanka pa leba bala pa Kinara buco. N.F. oxítona, kankeliba. N.S.
(C.P.) -. (QUÍNARA). N.F. V.A. sin. buko.
proparoxítona. kinkirin
kinguiti 1.intens., *adjunto de intensidade
v., *endurecer; enrijecer; tornar com a função de acrescentar o
insensível ou duro. - E kinguiti na se sentido [como um bêbedo]. N.F.
sintidu; e ntrega se kurpu pa visiu oxítona.
(N.T.) -. N.F. proparoxítona. 2.coloc., ianda kinkirin, *andar
kinguitidu como um bêbedo. N.S. V.A.
part., *endurecido; rijo. - Deus da kinkiti
elis spiritu kinguitidu, udju pa ka v., - I bin kumpul kurpu, mon kinkiti,
odja, oredjas pa ka obi (N.T.) -. pitu iabri (T.Tc.) -. N.F.
Kinhamel proparoxítona, vd. kinguiti.
n., *Capital da Região de Biombo. - i kinta
ka tene nada di mesinhu di kobra li n., *terreno de semeadura, com
na Kinhamel (IN96) -. horta e árvores, murado ou cercado
(QUINHAMEL). com sebes. - no dicha propi kil djinti
kinhentus ke tene se kinta (IN96) -. (QUINTA).
quant., *número cardinal. - un alguin N.F. neol. N.S. sin. orta; sin. ponta.
i sibi kuma i ka tene rason, i tciga i kinta-fera
botal la un kinhentus kontu, i na fasi n., *o quarto dia de trabalho da
djustisa akontrariu (IN96) -. semana. - Kinta-fera, dia vinti di
(QUINHENTOS). Juliu di mil novisentus i noventa i
kinhon sinku (IN96) -. (QUINTA-FEIRA).
n., *quota-parte; fracção. - Paga bu kintal 1
kinhon na tarbadjus di kaza (Igr.I.) -. n., *terreno, com horta e jardim,
(QUINHÃO). próximo de uma casa de habitação;
kinhu ku pequena quinta. - Bu ka ta disa bu
v.prep., *preocupar-se com uma kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di
coisa; tratar bem alguém; ser djinti (L.A.) -. (QUINTAL). N.S. sin.
cuidadoso com as suas coisas. - orta.
nha orlodju bonitu dimas, ku manda kintal 2
n’ kinhu ku el -. (deriv. QUINHOAR n., *peso de cem quilos ou de
COM). N.S. V.A.; QUINHOAR quatro arrobas. (QUINTAL). N.S.
significa compartilhar. V.B.
kininu kinti
1.n., *nome vulgar do sulfato de adj., *diz-se de algo com alguma
quinina, alcalóide antimalárico. - temperatura; diz-se de pessoa
Indjeson di kininu i bon son si duenti fogosa, ardente, e com
na ramasa (Igr.I.) -. (QUININA; temperamento vivo; que está com
QUININO). N.S. sin. komprimidu. febre. - Si kurpu kinti, uagal iagu friu
2.n., *termo vulgar para indicar o bu banal tok i seku (Igr.I.) -.

276
(QUENTE). N.F. Mandinga “kàndi” (QUERER).
que significa quente. N.S. kampu 2.v., *desejar. - I ka pa bo fika tristi,
kinti; kintisi; sin. kinti sangui; ant. ma i pa bo pudi sibi ku n’ kiri bos
friu; kinti uit. tciu dimas (N.T.) -. (QUERER).
kinti sangui 3.v., *amar; estar apaixonado por. -
coloc., *fogoso; irascível. (deriv. nin ki lagartu kiri si mame na iagu, i
SANGUE QUENTE). N.S. V.B. ta sibidu (L.A.) - Ami n’ ka osaba kiri
kinti uit pabia nha tia falanba kuma n’ tene
coloc., *muito quente. - Moransa un sirmonia ku n’ dibi di fasi pa
kinti uit, kadakin na diskunfia di si dipus n’ kunsa tene rapas (N.M.) -.
kumpanher (F.J.) -. (deriv. kiri mal
QUENTE). N.F. vd. uit. coloc., *detestar. - E ka disa kirinu
kinti-kinti mal (O.S.) -. (deriv. QUERER MAL).
loc.adv., *muito depressa; kiria
rapidamente. - I torna disi kinti-kinti v., - si no djunta no kiria un
pa i ba sibi na ki utru palmera asosiason, i ka mindjor? (M.M.) -.
burmedju uak (T.M.) -. (deriv. (CRIAR). N.F. paroxítona, vd. kria
QUENTE). N.F. Mandinga “kàndi”. 1.
N.M. redobro. kiridu
kintisi 1.part., *amado. (QUERIDO)
v.caus., *pôr alguma coisa a 2.adj., *estimado; caro. - Nha kiridu
aquecer; aquentar. (deriv. ermons, no ama n’utru (N.T.) -.
QUENTE). N.F. proparoxítona. N.S. 3.n. boi kiridu, *namorado de quem
V.A. se gosta. (deriv. BOY QUERIDO).
kintu N.F. Inglês “boy” ou “boyfriend” que
quant., *número ordinal. - djubi significa namorado; fig. N.M. lexia
kantu mil djintis ki fasi kintu anu composta. N.S. ant. boi feradu.
(IN96) -. (QUINTO). kirimentu
kinzi n., *namoro; amizade; amor. - Si bu
quant., *número cardinal. - Na anu tene badjuda, ka bu tudjil kirimentu
kinzi di renansa di rei Tiberiu (N.T.) - (T.M.) -. (deriv. QUERER). N.S. sin.
. (QUINZE). N.F. des ku sinku. kerensa.
kip kirintin
intens., *adjunto de intensidade com n., *entrelaçado de tiras de bambu
a função de especificar o sentido ou de folhas de palmeira utilizado
[sentir mesmo]. - Ma kil ora i ta fasi para vedar. - Li na fera di
tutc, pankada ku bu sinti, kip! (T.M.) Tambarina, ki fera di kirintin lungu di
-. Titininha, djintis ta so na fasi
kiredi! diskarna (R98) -. N.F. Mandinga
interj., *interjeição que exprime “kírintin” que significa entrelaçado
[admiração] ou [espanto]; algo muito de bambu. N.M. oxítona.
extraordinário; ah! Por Deus!. - Kiriol
Kiredi!, toki n’ panta (F.J.) -. N.F. n., - Kiriol di Djiba ta fala (R98) -.
kredi!. N.S. sin. kolo! (CRIOULO). N.F. vd. Kriol.
kiri kirsi
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que 1.v.intr., *aumentar em número,
exprime o conceito de [tencionar; grandeza ou intensidade. - Bariga
procurar fazer uma acção]. - rostu pega kirsi tok i bin fika barigon
kiri tene inda garasa (R95) - Sin kiri (F.M.) -. (CRESCER).
sibi dritu kin ki ki alguin (IN96) -. 2.v.intr., *desenvolver-se. - Mininu

277
kirsi, i fika kada bias mas forti na klandistinu
spiritu (N.T.) -. 1.adj., *secreto; oculto. - abortus
kirsidu klandistinus (P.dosS.) -.
part., *aumentado; desenvolvido. - (CLANDESTINO). N.F. neol.
No sibi kuma kau ku matu kirsidu i 2.n., *indivíduo que entrou no país
mas ta da arus di ke kualker utru sem respeitar as leis da imigração.
kau, fora di bulanha (F.M.) -. klando
(CRESCIDO). 1.n., *venda clandestina de
kirsimentu mercadorias. N.F. oxítona. N.S. sin.
n., *aumento; desenvolvimento. - I kontrabanu.
ten notadu kirsimentu di perdas di 2.n., *casa de pasto; tasca. N.S.
vida umana (R95) -. V.A.
(CRESCIMENTO). klara
kirsinti n., *albume de ovo. (CLARA). N.S.
v.caus., *fazer aumentar; V.B.
desenvolver. - Manga di familia ma klaramenti
misti tene fidju femia pabia i elis ki ta adv., *abertamente. - Anos no
kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv. falaba dja klaramenti (R98) -.
CRESCER). (CLARAMENTE).
kirubin klarensa
n., *anjo da primeira jerarquia. - n., - Nunde ku sukuru ta kaba, la ku
Riba di arka i staba kirubins ku ta klarensa ta soma (L.A.) -.
mostra gloria di Deus (N.T.) -. (CLAREZA). N.F. vd. klaresa.
(QUERUBIM). N.F. neol. klaresa
kiskisi n., *qualidade do que é claro;
v., *remexer a terra com as unhas; limpidez; pureza. - Ora ki ten
esgaravatar. N.F. proparoxítona. klaresa, pa anos no komplementa
N.S. V.M., sin. gasali. no ason (MR98) -. (CLAREZA). N.F.
kiston klarensa. N.S. sin. klaridadi.
1.n., *ponto que deve ser discutido e klaridadi
examinado; assunto. - Si bu koloka n., *o efeito da luz; a luz; esplendor.
un kolega kiston, i ta mostrau - Abo bu sta na klaridadi, bu ka sibi
kaminhu di ultrapasa sertus kistons si utru sta na sukuru (L.A.) -.
(IN96) -. (QUESTÃO). (CLARIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
2.n., *disputa; dissidência. - ke ki tisi klaresa.
djunda-djunda i kiston di pagamentu klarineti
(R95) -. n., *instrumento musical.
klakeru (CLARINETE). N.S. V.B.
n., *pessoa que aplaude ou apoia; klaru
pessoa que faz parte de uma 1.adj., *que recebe muita luz;
claque; grupo de pessoas. - I ka luminoso. - I fala: Lebri sai, bu djubi
pudi fasi un tipu di kongresu di kila, na rua, pabia kau klaru dja (Ch.Mb.)
nunde ki djintis ka pudi papia, kria -. (CLARO).
grupu di klakeru (R98) -. 2.adj., *evidente; fácil de entender;
(CLAQUISTA). transparente. - ileison fasidu di
klakia manera djustu, livri i klaru (P.dosS.)
v., *aplaudir; apoiar uma equipa ou -.
um grupo. - N’ na klakia pa Nijeria 3.adj., *de cor pouco carregada ou
(V.D.) -. (deriv. CLAQUE). N.F. pouco escura.
proparoxítona. 4.adv., *claramente; com clareza. -

278
tudu sibiba dja klaru kuma PAIGC klubi
ten ke libertanu un dia (C.P.) -. n., - Akordu entri dus klubis italianus
(CLARO). (R95) -. (CLUBE). N.F. neol., vd.
klas klubu.
n., - i fasi kuarta klas i bai pa siklu klubu
(N.M.) -. (CLASSE). N.F. vd. klasi. n., *associação ou sociedade
klasi desportiva, recreativa ou cultural. -
n., *conjunto de alunos do mesmo klubu ka tene dinheru (IN96) -.
grau de ensino. - Abo i kal klasi? (CLUBE). N.F. klubi.
Tersera (R95) -. (CLASSE). N.F. koba 1
klas. v., *formar uma cavidade; escavar;
klasifikason cavar. - utru koba tcon pa e pudi
1.n., *apreciação do mérito de sugundi si midalha nel (C.P.) -.
alguém; nota escolar. - no djuis (deriv. COVA).
konsigui tarbadja ben, e fasi un koba 2
klasifikason diritu (R95) -. v., *insultar. - kin ku koba si ermon, i
(CLASSIFICAÇÃO). N.F. neol. tcomal tulu, i na djulgadu na
2.n., *distribuição por classes. - Konsedju (N.T.) -. (deriv. CAVAR).
tacha di analfabetismu, sugundu N.S. neologia semântica de koba,
klasifikason di UNESCO, no sta cujo equivalente CAVAR significa
entri ki ultimu grupu (MR98) -. escavar o formar uma cavidade; sin.
klienti koba mal; sin. tenhi.
n., *pessoa que compra de um koba 3
comerciante; pessoa que se dirige a 1.n., *abertura na terra; cavidade. - i
um banco ou a um profissional para pega na koba-koba na kaminhu ku
tratar assuntos de seu interesse; sibi kuma Serpenti na bin (T.M.) -.
freguês. - i parti klienti material di (COVA). N.S. koba di gudja; koba
informason sobri duensa ku ta di naris.
panhadu na relason sexual 2.n., *sepultura; tumba; sepulcro. -
(Cecomes) -. (CLIENTE). N.F. neol. nunka pekadur ta koba-koba pa si
N.S. sin. fregues. kabesa (C.P.) -. N.S. sin. supultura.
klima 3.n., *buraco onde se abrigam os
n., *conjunto das condições animais; toca. - Lebri rikudji na un
atmosféricas de uma região; koba (A.P.) -.
ambiente; meio. - I ten djintis ke ta koba di gudja
sta na klima friu, i ten djintis ke ta n., *buraco de agulha. - i mas lestu
sta na klima kinti (IN96) -. (CLIMA). pa un kamelu pasa na koba di gudja
N.F. neol. te pa un riku seta pa Deus rena riba
klinika del (N.T.) -. (deriv. COVA DE
n., *lugar onde são admitidos os AGULHA). N.M. lexia complexa.
doentes para serem submetidos a koba di naris
tratamento. - na un klinika privadu n., *fossa nasal; narina; venta.
bu ta pirdi klienti si bu komporta ku (deriv. COVA DE NARIZ). N.M. lexia
duenti mal (IN96) -. (CLÍNICA). N.F. complexa. N.S. V.B.
proparoxítona, neol. koba mal
klorokina coloc., *falar mal de alguém;
n., *medicamento que cura o insultar. - kila lanta djanan ku
paludismo. - Utrus ta sinti kosera si problema, koba Linda mal (N.M.) -.
e bibi klorokina (Igr.I.) -. (deriv. COVA). N.S. sin. koba 2.
(CLOROQUINA). kobadu 1

279
part., *escavado; cavado. - Nhambi vacum; vaqueiro. - bu ta odja tudu
di matu ka ta kobadu kualker tempu, koldadi di djintis ku bisti di zoru,
son na tempu di seku, na mis di utrus a koboi (R95) -. N.F.
Marsu ku Abril (N.M.) -. (deriv. paroxítona; Inglês “cow-boy” que
COVA). designa o vaqueiro.
kobadu 2 kobon
part., *insultado. - Utrora bo kobadu, n.aum., *grande cova. - Si bu na bibi
bo maltratadu dianti di tudu djinti iagu di kobon o di riusinhus, bu dibi
(N.T.) -. (deriv. CAVADO). di limpal (Igr.I.) -. (COVÃO). N.F.
kobadur 1 neol.
1.n., *pessoa que escava; kobra 1
escavador. - I ka prisis pa no pidi v., *proceder à cobrança de. - I ten
kobadur di fonti pa bin djudanu gora kil djintis di Kamara ku ta bai
(P.B.) -. (CAVADOR). na kobra elis fera sin kondison
2.n., *instrumento para escavar; (N.M.) -. (COBRAR).
pequena enxada de cabo curto, tipo kobra 2
sacho, de fabrico local. - E kudji n., *réptil da ordem dos Ofídios;
djanan kobadur i miti na barkafon serpente. - na utru paizis ninguin
(T.M.) -. (ESCAVADOR). N.S. muri pa murdidura di kobra, purki i
(CAVADOR) é uma pessoa, ten vasinas (IN96) -. (COBRA). N.S.
(ESCAVADOR) é pessoa e kobra di palmera.
instrumento. kobra di palmera
kobadur 2 n., *serpente venenosa, muito
n., *injuriador. - e sedu ruiduris, perigosa, que, muitas vezes se
difamaduris, nfastiaduris di Deus, abriga entre os ramos da palmeira;
kobaduris, konfiadus (N.T.) -. (deriv. mamba verde, cobra verde.
CAVA). N.S. neologia semântica de (COBRA DE PALMEIRA). N.M. lexia
kobadur, cujo equivalente complexa. N.S. V.P.,
CAVADOR significa uma pessoa n.v.”Dendraspis viridis”; sin. kakuba
que escava. verdi.
kobardisa kobradu
n., *timidez; cobardia. - Dimingu di part., *pagado; recebido; exigido. -
moda di no mininesa nde ke no ta si ami ki n’ ganha, mpustu ka na
ba montiaba na kobardisa no kobradu ne tera li (R95) -.
badjudas pa ratca tara (J.D.) -. (COBRADO).
(COBARDICE). kobradur
kobardu n., *pessoa que faz cobranças;
adj., *que não tem coragem; recebedor. - kobradur i sikidu lundju,
pusilânime; covarde. - Lubu manera nin i ka misti ialsa udju pa seu (N.T.)
ki kobardu, i sai na ladu di baraka -. (COBRADOR).
fat (L.S.) -. (COBARDE). kobransa
Kobiana n., *acto de cobrar; recebimento de
n., *termo comum para indicar os uma dívida. - Taxista i puntadu: ke
membros do povo Cobiana, ki na bazia nel pa fasi si kobransa?
pertencente ao grupo linguístico (R95) -. (COBRANÇA).
Norte Tanda-Jaad-Nun, da kobri
subfamília Oeste-atlântica; n., *elemento metálico de cor
Caboiana. (COBIANA). N.S. V.A. avermelhada, muito bom condutor
koboi do calor e da electricidade, cujo
n., *pessoa que lida com o gado símbolo é [Cu]. - tidjela di kobri

280
(N.T.) -. (COBRE). coita. - Koitadesa i sufrimentu na
kocha mundu, e ta dau tudu nomi ke bu ka
v.intr., *andar manquejando. ten nes mundu, abo i ladron, abo i
(COXEAR). N.F. neol. N.S. V.A., futseru (R.S.) -. (deriv. COITADO).
sin. mankusa. N.F. neol. N.S. P.arc. “coita” que
kochu significa desgraça ou pena.
n., *claudicante. (COXO). N.F. neol. koitadi
N.S. V.B., sin. manku. adj., *que tem coita; pobre; mísero;
kode infeliz. - Tudu koitadi ku n’ koitadi,
n., *o irmão mais novo de todos os nunka n’ ka ba parau pratu (L.A.) -.
irmãos; o último filho. - Bu kunsi (COITADO).
fidju di Gomis? N’ kunsil, nha kode koitadinhu
kazal. Nta Gomis i bu kunhadu? adj., *muito infeliz. (COITADINHO).
(J.L.R.) -. (CADETE). N.F. oxítona, N.F. dim. N.S. V.B.
ermon-kode. N.S. kode é hipónimo koitanda
de CADETE que designa todos os v.caus., *tornar-se pobre ou aflito. -
filhos depois do primogénito e não Sortiadu i kilis ki koitanda dianti di
só o último. Deus, pabia e ta ten parti na renu di
kodigu seu (N.T.) -. (deriv. COITAR).
1.n., *compilação de leis; norma; koki
regra. - i ta konstitui diver siviku 1.v.tr., *bater na cabeça com os nós
kumpri dispozison di kodigu di dos dedos; dar coque ou cocorote. -
strada (R95) -. (CÓDIGO). N.F. Lifanti i na buska alguin pa e ba ta
proparoxítona, neol. koki n’utru ku martel (L.S.) -. (deriv.
2.n., *linguagem secreta. COQUE). N.F. Mandinga “kóki” que
kodjon significa dar coque. N.S. COQUE,
n., *órgão copulador masculino; n., significa [pancada com os nós
pénis; testículo. - Matcu tene dos dedos] e também [carvão
kodjon, e nomi ka ta faladu kualker poroso].
manera, so ku bu kolega (N.M.) -. 2.v.tr., *abusar de uma bebida
(COLHÃO). N.F. fam. N.S. kodjon é alcoólica. - koki kadju -.
hiperónimo de COLHÃO que kokida
designa o testículo e de PÉNIS que n., *pancada na cabeça com os nós
designa o órgão copulador dos dedos; cocorote. - Ku mati
masculino; sin. matcundadi. bunda na risibi kokida dianti di
kofri kabesa? (L.A.) -. (deriv. COQUE).
n., *móvel em que se guardam kokidu
valores. - Kin ke na kontrola stadu? part., *alguém que recebeu coque.
Ate kofri di ripartisons di stadu i ta (deriv. COQUE). N.S. V.B.
tiradu i ta pudu dentru di kaza (R98) kokidur
-. (COFRE). n., *pessoa que dá coque. (deriv.
kofu KOKE). N.S. V.B.
n., *cesto. (COFO). N.S. V.B. kokin kokiu
koi-koi coloc., *bates-me, bato-te. N.S. V.B.
v., *cair de maduro; estar doente; koko 1
enfraquecer. - Bu na koi-koi sin tras v., *expelir os excrementos; defecar.
nin dianti, bida iogoli ku bo (T.Tc.) -. - Panga-bariga ka ta sai ku laska di
N.M. onomatopeia, redobro. bunda, pabia si sai ku laska di
koitadesa bunda, si dunu ka ta koko mas
n., *pobreza; infelicidade; miséria; (L.A.) -. (deriv. COCÓ). N.F.

281
oxítona. evitando o cansaço e a fome.
koko 2 2.n., pe di kola, *coleira; árvore-da-
n., *excrementos; fezes. - Katcuris cola. - Dia ku lanta, parmanha, bu
tudu ta kume koko, ma kil ku murdi odja ramu di pe di kola ke sta na
koko na boka i tisi kasa, el ku si kintal seku, bin buskan, n’ sta na
nomi ta mas sai (L.A.) -. (COCÓ). foronta (L.S.) -. N.S. n.v. “Cola
N.F. oxítona. acuminata”.
kokonete kola-koberta
n., - Un kasa di padja, dentru di n., *espécie de peixe, que se cola a
kasa di tidja, dentru di kasa di tidja outros peixes maiores. N.S. V.B.,
un padiru branku, dentru di padiru n.v. “Mykteroperca rubra”.
branku un fonti di iagu: kokonete kolabora
(J.M.B.) -. (deriv. COCO). N.F. neol., v., *trabalhar em comum com
vd. kukunete. outrem; cooperar. - no ta tenta
kokonoti kolabora ku tudu djinti (R95) -.
n., *semente da palmeira dendê. (COLABORAR). N.F. neol.,
(COCONOTE). N.S. V.B., sin. kolobra. N.S. sin. kopera.
karus. kolaboradur
kokori n., *ajudante; coadjutor. - Paulu
v., *raspar o fundo da caldeira para tenba konfiansa tciu nes si
recuperar o resto da comida. - Mbe!, kolaboradur (L.S.) -.
ma aonti ku no sintaba, no kokoriba (COLABORADOR). N.M. n.f.
kemadu djuntu (J.D.) -. N.F. oxítona. kolaboradora.
kokoroko kolaborason
n., *canto do galo. (COCOROCÓ). n., *acção de colaborar;
N.F. oxítona. N.S. V.B. cooperação. - Pa es i prisizu
kokoroti kolaborason di tudu utentis,
n., *a parte de arroz cozinhado e prinsipalmenti di kondutoris (R95) -.
mais rijo, que fica, tostado, no fundo (COLABORAÇÃO). N.F. neol.
da panela. N.S. sin. kemadu. koladera
kokri n., *canto humorístico do
adj., *muito velho; maduro; velhaco. Arquipélago de Cabo Verde; festa
N.S. V.B. organizada pelos Caboverdianos no
kola 1 estrangeiros; estilo musical; dança.
1.v.tr., *unir com cola; juntar. - -. (COLADEIRA). N.S. V.A.
(COLAR). koladu
2.v.intr., *aderir, encostar-se; pegar. part., *unido com cola. - i pudi
- Lubu ku si mindjer ku si fidjus e panha alguns kusa mal koladu
magru tok os kola na pele (P.B.) -. (MR98) -. (COLADO).
kola 2 koldadi
n., *substância viscosa, aderente; n., *aquilo que caracteriza uma
visco. (COLA). N.S. V.B., fita-kola. pessoa ou coisa; classe; espécie;
kola 3 característica; valor. - Kal koldadi di
1.n., *fruto da coleira, planta da kaza ku bo na kumpun? (N.T.) - Nes
família das Esterculiáceas; noz de koldadi sosiedadi djintis bedju ku
cola. - Utru rikesa ke anos tene i duentis ka ta dadu se balur (L.S.) -.
propi kolas, o kola musulmanu (QUALIDADE). N.M. às vezes, a
(R98) -. (COLA). N.S. o fruto é muito sílaba final [-di] sofre a crase com a
apreciado enquanto proporciona preposição [di].
uma certa resistência ao organismo, kolega

282
1.n., *pessoa que pertence à . (COLETE).
mesma classe de idade. - Ki si kolmeia
kolega tene bin na gozal (N.M.) -. n., *habitação artificial de abelhas;
(COLEGA). N.F. neol. N.S. sin. cortiço de abelha. - Rachide, panha
mandjua. fugu, si ka sin kolmeia na pega fugu
2.n., *pessoa que exerce a mesma (C.V.) -. (COLMEIA). N.F.
profissão. - n’ pensa nha kolega proparoxítona, neol. N.S. V.A.; sin.
diputadu sibil (R95) -. kasa di baguera; sin. kumbu di
kolegandadi baguera.
n., *relação entre colegas. (deriv. kolo
COLEGA). N.S. V.M. interj., *exclamação que exprime
kolegason ☯espanto. N.F. oxítona; Manjaco
n., *grupo de colegas ou de “kolo” que significa ah! N.S. V.M.,
coetâneos; geração. (deriv. sin. kiredi.
COLEGA). N.S. V.M., sin. kolobra
mandjuandadi. v., - Nha gardisimentu na bai pa
kolera amadu ermons ku kolobra ku mi ne
n., *doença epidémica, contagiosa, tarbadju (Igr.I.) -. (COLABORAR).
que é provocada por um bacilo ou N.F. vd. kolabora.
vibrião. - Pa ka no panha kolera, no koloka
dibi di ba ta laba mon sempri antis di v., *pôr no devido lugar; apresentar.
no kume, i pa no bibi iagu firbidu - Fika tan abo son, bu ka na koloka
(Cecomes) -. (CÓLERA). N.F. bu kistons ku ninguin, n’ pensa vida
proparoxítona. ta pirdi interesi (IN96) -.
kolieta (COLOCAR). N.F. neol.
n., *acção de arrecadar os produtos kolon
do solo; ceifa. - Agrikultor, so dipus n., *colonizador. - Onzi anu djinti
di kolieta, i ta bin paganu ki pega arma pa tira kolon dentru di e
materialis ku no furnisi elis (H.C.) -. tera li (R98) -. (COLONIALISTA).
(COLHEITA) -. N.F. neol. N.S. sin. kolonia
kebur. n., *território ocupado por uma
koligason nação distante. - Masedonia i un
n., *aliança de várias pessoas tendo kolonia di Roma (N.T.) -.
em vista um fim comum; (COLÓNIA). N.F. proparoxítona.
confederação de partidos políticos. - kolonial
akordu sinadu pa fasi koligason adj., *relativo a colónia. - Na tempu
(IN96) -. (COLIGAÇÃO). N.F. neol. kolonial n’ odjaba te djinti ta
kolisensa! sumiaba pe di bisilon (IN96) -.
interj., *interjeição que exprime uma (COLONIAL).
maneira delicada de pedir kolonialismu
autorização de entrar ou de sair. - n., *sistema político-económico em
Kareterus ora ke fala “kolisensa”, i que uma potência mantém
pa kaminhu fika livri logu (P.dosS.) - territórios sob o seu poder. - Si anos
. (COM LICENÇA!). N.F. neol. i dunu di no naris, nta no diskisi
koliti kolonialismu (IN96) -.
n., *peça de vestuário sem mangas (COLONIALISMO).
que se veste por cima da camisa. - koloniza
Na e kampu di lutu n’ bisti kamisa n’ v., *estabelecer colónias, ocupando
pui koliti, n’ na buska sibi ku militarmente e politicamente um
kombersas ku ka pudi balin? (O.S.) - outro país; habitar como colonos. -

283
no ka pudi sinta gosi pa koloniza koltcon? (T.M.) -. (COLCHÃO). N.S.
kolonialismu; no ten ke pensa na sin. ispuma.
utru aspetu (IN96) -. (COLONIZAR). koluna
kolonizadu n., (COLUNA). N.F. neol., vd.
part., *diz-se de um país ocupado kuluna. N.S. V.B.
militarmente e politicamente. - Edjitu komanda
i purmeru pais ku kolonizadu (R95) - v.tr., *dirigir uma força militar ou um
. (COLONIZADO). navio. (COMANDAR). N.F. mil. N.S.
kolonizadur V.B.
n., *o que coloniza. - pubis di Guine komandanti
e iarda karnaval di si kolonizaduris n., *pessoa que tem o comando
portuguis (A.C.) -. militar. - Junta Militar i sta bas di
(COLONIZADOR). N.M. pl. orientason di si komandanti
kolonizaduris. supremu, Brigaderu Ansumane
kolonizason Mane (R98) -. (COMANDANTE).
n., *acção de colonizar ou de N.F. neol.
estabelecer colónias. - e ka na tciga komandu
di seta pa es povu ribantadu mas n., - Tudu no komandu i alimentadu
bas di katiberasku di kolonizason di pa kumida di tabanka (C.P.) -.
ninguin (R98) -. (COLONIZAÇÃO). (COMANDO). N.F. neol., vd.
kolontci kumandu.
1.v., *inchar; intumescer. - Kuma ku kombatenti
bu pudi rapara panga-bariga si i n., *pessoa que combate ou está
gravi? Purmeru udju ta kolontci pronto para o combate; soldado;
(Igr.I.) -. N.S. ant. diskolontci. militar. - Nunka no kombatentis ka
2.v., *encher uma garrafa até ao luta kontra povu ke elis liberta ku se
gargalo. kalur i sangui ke darma na tcon
kolontcidu (R98) -. (COMBATENTE).
part., *diz-se duma garrafa cheia até kombati 1
ao gargalo; enchido; inchado. N.S. v., *lutar; atacar o inimigo; acção de
V.B. guerra. - Kin ki na garanti elis kuma
kolosteru no ka na bin kombati, no ka na bin
n., *o primeiro leite da mulher após kontinua fuguia elis? (R98) -.
o parto, de cor amarela. - kolosteru (COMBATER). N.F. neol. N.S. sin.
bon dimas pa bebe, pabia i ta djuda luta 1.
na tadja bebe di infesons komuns kombati
(R96) -. (COLOSTRO). N.F. n., *luta; conflito; acto de guerra. -
proparoxítona. Katorzi anu di kombati (R98) -.
kolsensa (COMBATE). N.F. neol. N.S. sin.
v.tr., *pedir permissão para entrar luta 2.
ou sair. - Tataruga na fala son: bu kombe
kolsensanu (T.M.) -. (deriv. COM n., *molusco bivalve e sua concha;
LICENÇA). berbigão. - I na pui kombe na fugu
koltca pa i firbi tok i abri boka tudu (N.M.) -.
n., *coberta. (COLCHA). N.S. V.B., (COMBÉ). N.F. oxítona. N.S. n.v.
sin. kuberta. “Cerastoderma edulis”.
koltcon kombersa 1
n., *peça, normalmente almofadada, v.intr., *falar; discorrer. - E entra na
sobre a qual as pessoas se deitam. sala e sinta e kombersa (IN98) -.
- Nos bu misti kuartu di stera o di (CONVERSAR). N.F. konversa.

284
kombersa 2 komenta
n., *conversação; discurso. - Mindjer v., - aonti no komental (R98) -.
garandi findji kuma i ka obi di (COMENTAR). N.F. neol., vd.
kombersa (M.K.) -. (CONVERSA). kumenta.
N.S. kombersa di kunsada; komersianti
kumpu kombersa; pasa n., *negociante. - Un dia e bindil na
kombersa; pucha kombersa. mon di komersianti ki na baiba pa
kombersa di kunsada Edjitu (N.T.) -. (COMERCIANTE).
n., *introdução; palavras iniciais; N.F. neol. N.S. sin. bindidur.
editorial. - no tene kombersa di komersiu
kunsada, nde ke no na bin ba papia n., *venda de mercadorias; negócio.
di sidadania ku diretus umanus - Biderus i komersiu livri (IN96) -.
(R95) -. (deriv. CONVERSA DE (COMÉRCIO). N.F. proparoxítona,
COMEÇO). N.M. lexia complexa. neol., kumersiu.
kombersa di oredja komisariu
n., *segredo. (deriv. CONVERSA n., - bu tcoma komisariu di kil
DE ORELHA). N.M. lexia complexa. tabanka, bu kontal mison ke lebau la
N.S. V.M. (C.P.) -. (COMISSÁRIO). N.F.
kombersadur proparoxítona, neol., vd. kumisariu.
n., (CONVERSADOR). N.S. V.B. komison
kombina n., - I dadu kil komison parlamentar
v., - I kombina ku furadur kuma i ten pa i fasi si inkeritu (R98) -.
sirmonia i pagal i bai (A.P.) -. (COMISSÃO). N.F. neol., vd.
(COMBINAR). N.F. neol., vd. kumison.
kumbina. komite
kombinason n., - I nesesariu kriaba un komite
1.n., *acordo; contrato; pacto. nasional di luta kontra kusas ke no
(COMBINAÇÃO). N.F. neol., kaba di fala (R95) -. (COMITÉ). N.F.
kumbinason. oxítona, neol., vd. kumite.
2.n., *peça de vestuário interior komoda 1
feminino. - i dipindi di ke ki misti v.tr., *pôr no seu lugar.
bisti, kombinason bas di ropa, si i ka (ACOMODAR). N.S. V.B.
misti, i toma si ispera bisti, toma komoda 2
lensu i mara kabesa i toma mas utru n., *móvel para roupa. (CÓMODA).
panu legos i kubril na ombra o i N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
mara na rabada (N.M.) -. N.F. komodadu
kumbinason. part., *alojado. (ACOMODADO).
kombustivel N.S. V.B.
n., *material usado para produzir kompaichon
calor; líquido que alimenta os n., *dó; piedade. (COMPAIXÃO).
motores de combustão interna. - N.S. V.B.
Djintis di sentral e tciu diskulpa kompanhamentu
suma mortu; gosi i storia di n., *seguimento.
kombustivel (C.V.) -. (ACOMPANHAMENTO). N.F. neol.
(COMBUSTÍVEL). N.F. paroxítona, N.S. V.B.
neol. kompainha
komemorason n., - Kompainha Goveia -
n., - Komemorason di Difuntus (COMPANHIA). N.F. proparoxítona,
(L.Cat.) -. (COMEMORAÇÃO). N.F. vd. kumpanhia.
neol., vd. kumumorason. kompara

285
v.tr., *examinar duas coisas, kordenason, un projetu
tentando ver as diferenças e as komplementa kil utru (MR98) -.
semelhanças; confrontar. - no (COMPLEMENTAR). N.F. neol., vd.
kompara rejon di Bolama-Bijagos ku kumplimenta.
utru rejon (MR98) -. (COMPARAR). kompleta
N.F. neol. v., *tornar completo; preencher. - Si
komparadu mininu kompleta dintis tudu, i tciga
part., *confrontado. - E ku manda dja tempu di firma el son (F.M.) -.
renu di seu i pudi komparadu de (COMPLETAR). N.F. neol.
manera (N.T.) -. (COMPARADO). kompleta anu
N.F. neol. coloc., *fazer anos; estar de
komparanta aniversário. (deriv.. COMPLETAR O
v.caus., *fazer comparar. - Elis e ANO). N.S. V.M.
tulu, e ta midi se kabesa pa kompletamenti
komparantal ku se midida propi adv., *na totalidade; absolutamente.
(N.T.) -. (deriv. COMPARAR). - Tuga odja kuma i sta
komparason kompletamenti pirdidu na no tera
n., *acção de comparar; confronto; (C.P.) -. (COMPLETAMENTE). N.F.
semelhança; paralelo. - neol.
Komparason di mostarda ku di kompletu
fermentu (N.T.) -. (COMPARAÇÃO). 1.adj., *perfeito; acabado. - Liti
N.F. neol. maternu i mindjor, kaba i mas
kompasu kompletu alimentu pa mininu duranti
1.n., *instrumento para traçar si prumeru kuatru mis di vida (R96) -
circunferências. (COMPASSO). . (COMPLETO). N.F. neol.
2.n., *bússola. (COMPASSO). N.S. 2.adj., *inteiro; cheio. - mininu toma
V.A. barsina kompletu (R95) -.
kompetidur komplexu
adj., *concorrente; adversário. 1.adj., *que abrange muitos
(COMPETIDOR). N.S. V.B. aspectos; complicado. - i un
kompetison bokadinhu komplexu (R95) -.
n., *concorrência. (COMPETIÇÃO). (COMPLEXO). N.F. neol.
N.S. V.B. 2.n., *conjunto de vários elementos
kompitensia com um fim comum; grupo de ideias
n., *capacidade de fazer alguma com força emotiva, que se
coisa. - Bu spiriensia, bu produzem a nível do inconsciente. -
kompitensia ki na lebau te nde ku na disperta sintimentu di komplexus
tciga (R98) -. (COMPETÊNCIA). (R95) -.
N.F. proparoxítona. komplika
kompitenti 1.v.tr., *tornar complexo; dificultar. -
1.adj., *que tem competência; No falal pa i ka dana mas situason,
idóneo; capaz. - Kin ki na da pa i ka komplika mas situason (R95)
informason kuma tal flanu i -. (COMPLICAR). N.F.
kompitenti? (R98) -. proparoxítona, neol.
(COMPETENTE). 2.v.intr., *tornar-se difícil. -
2.adj., *que lhe pertence. - no na Sosiedadi gosi komplika (IN96) -.
inkaminhal pa tribunal kompitenti (COMPLICAR-SE).
(R95) -. komplikason
komplementa n., *acto ou efeito de complicar;
v., - N’ pensa kuma, si ten un dificuldade. - N’ tene un

286
komplikason li ku Liopardu, no tciga i dibi di danu un komputador pa no
dja na tribunal (T.M.) -. tarbadju (R95) -. (COMPUTADOR).
(COMPLICAÇÃO). N.F. neol. N.F. neol.
komporta komu
1.v.tr., *conter; incluir. - Es planu i ta con., *conjunção subordinativa que
komporta kuatru programa (R98) -. introduz orações comparativas. - pa
(COMPORTAR). N.F. neol. bin papia ku nos komu dus ermons,
2.v.intr., *portar-se; agir de komu familia (R98) -. (COMO). N.F.
determinada maneira. - I joven neol. N.S. sin. suma.
simpatiku, i ta komporta ben ku tudu komun
djintis (N.M.) -. (COMPORTAR-SE). adj., *que pertence a muitos ou a
komportamentu todos; ordinário. - planu di difeza
n., *maneira de se comportar. - Pa komun (R95) -. (COMUM). N.F.
vira se komportamentu, pa vira se neol.
manera di pensa (IN96) -. komunga
(COMPORTAMENTO). N.F. neol. v., *na religião cristã significa
kompota receber a comunhão. - Kadakin ke
n., *conserva de frutos com calda de na komunga na rispundi: Amen
açúcar. - Fabrika di kompota ku (L.Cat.) -. (COMUNGAR). N.F. neol.
sumus (R98) -. (COMPOTA). N.F. komunhon
neol. 1.n., *na religião cristã designa o
kompra sacramento da Eucaristia. - Ora ke
n., *acto de comprar; coisa komunhon kaba dadu, padri na
adquirida. - ki parki i sta, i somenti limpa patena (L.Cat.) -.
pa viaturas ki na ba fasi kompra na (COMUNHÃO). N.F. kumunhon.
ki kau la (R95) -. (COMPRA). N.F. 2.n., *comunidade de opiniões ou de
neol. crenças. - Pa vivi es komunhon ku
komprenson kontentamenti, pa raparti n’utru
n., *atitude compreensiva e amizadi ku union (L.Cat.) -.
indulgente; conhecimento completo komunidadi
de uma coisa. - no na gardisi n., - lumia no komunidadi ku lus di
komprenson di tudu djintis (R95) -. bu palabra (L.Cat.) -.
(COMPREENSÃO). N.F. neol. (COMUNIDADE). N.F. neol., vd.
komprimidu kumunidadi.
n., *medicamento com a forma de kon
pastilha. - pa ki ke n’ sibi, i ka ten n., *espécie de macaco cinocéfalo
nin komprimidu (R95) -. ou seja com a cabeça semelhante
(COMPRIMIDO). N.F. neol. N.S. sin. ao cão; macaco-cão. - Ora ku bu
kininu. odja kon riba di montanha, i na
kompromis malkiria, ka bu pukenta, kon ku na
n., *promessa mútua; bin lanta i bai, montanha nunka
responsabilidade; obrigação; (G.F.) -. (deriv. CÃO). N.F.
acordo; contrato. - ka bu toma makakon. N.S. n.v. “Papio papio”.
kompromis ku mosa, kusa ku sibi Konakri
kuma abo, dentru bo, bu ka na fasi n., *cidade capital da Guiné-
(IN96) -. (COMPROMISSO). N.F. Conakri, sede do PAIGC durante a
oxítona, kumprimisu. luta de libertação. - Dipus ke kil
komputador karta tciga Konakri, manga di
n., *máquina que aceita e processa kamarada ta fia (C.P.) -.
dados; máquina que faz cômputos. - (CONAKRI).

287
kondena (CONGELADOR). N.S. V.A.
v., *proferir sentença contra; rejeitar; kondon
reprovar; censurar. - Ka bo 1.intens., *adjunto de intensidade
kondena, bo ka ta sedu kondenadu com a função de especificar o
(N.T.) -. (CONDENAR). N.F. neol. sentido [unicidade]; único. N.F.
kondenadu oxítona.
part., *o que foi sentenciado como 2.n., fidju kondon, *filho único. N.S.
criminoso; rejeitado. - Nobu V.A.
djerason sta kondenadu, djerason konduson
ka misti skola (J.D.) -. 1.n., *acção de conduzir. -
(CONDENADO). N.F. neol. Kondutoris, ku pasa na un skola di
kondi konduson, e sibi signifikadu di ki
1.n., *título de nobreza entre plaka (R95) -. (CONDUÇÃO). N.F.
visconde e marquês. (CONDE). neol. N.S. karta di konduson.
2.n., *valete no jogo de baralho. kondutor
(CONDE). N.S. V.B. n., *que conduz um meio de
kondisiona transporte. - Purki kondutor i na guia
v., *por condições; limitar; fazer kumboiu mal (R98) -.
depender. - I ten tan finansiaduris ke (CONDUTOR). N.F. neol. N.M. pl.
ta kondisionau, programa ke misti kondutoris.
pa bu rializa el ki ta misti finansia konduzi
(R95) -. (CONDICIONAR). N.F. 1.v.tr., *guiar. - Si bu na guia, ka bu
neol. bibi, konduzi ku atenson (R95) -.
kondisionadu (CONDUZIR). N.F. neol.
part., *limitado. - Ma bisti, pa 2.v.tr., *dirigir; levar; acompanhar. -
isemplu, na Guine-Bisau i sta Ami n’ konduzi prumeru grupu di
kondisionadu ku salariu (IN96) -. mininas pa ba purpara di infermera
(CONDICIONADO). (C.P.) -.
kondisional konduzidu
1.adj., *dependente de uma part., *guiado; acompanhado. -
condição ou de uma maneira de ser. Tuga konsigui leba tudu kil munison,
(CONDICIONAL). ma konduzidu pa un afrikanu (C.P.)
2.adj., *em gramática, diz-se da -. (CONDUZIDO). N.F. neol.
frase que depende de uma konferensia
conjunção condicional. n., *reunião de várias pessoas com
(CONDICIONAL). N.S. V.B. o fim de discutirem um determinado
kondisionamentu assunto importante. - Es
n., (CONDICIONAMENTO). N.S. konferensia i diskuti manga di kusas
V.B. (R95) -. (CONFERÊNCIA). N.F.
kondison proparoxítona, neol.
1.n., *conjunto das circunstâncias; konfesa
situação. - I ka pul na skola pabia 1.v.tr., *revelar; manifestar; declarar.
kondison ka pirmitiba (N.M.) -. - E konfesa kuma e ka na furta mas
(CONDIÇÃO). N.F. neol. (R95) -. (CONFESSAR).
2.n., *cláusula; obrigação. - Puntu 2.v.tr., *declarar os pecados ao
numeru tris i kondison ku Junta confessor ou ao povo. - Pa mas tris
Militar pidi (R98) -. ora e konfesa se pekadus (Igr.I.) -.
kondjeladur konfesadu
n., *frigorífero com a propriedade de 1.part., *declarado.
congelar os alimentos. (CONFESSADO).

288
2.part., *alguém que se confessou neol.
no sacramento da Confissão. konformu
(CONFESSADO). N.S. V.B., termo con., *conjunção que significa
da liturgia cristã. [como]; segundo. - Konformu po na
konfesur ruma, sin ke na kumpu skada (T.M.)
1.n., *sacerdote que confessa. -. (CONFORME). N.F. kunformu.
(CONFESSOR). kongresu
2.n., *pessoa que morreu pela fé n., *reunião dos representantes de
cristã. (CONFESSOR). N.S. V.B., uma determinada classe para
termo da liturgia cristã. discutir os assuntos a ela relativos;
konfia encontro. - no Kongresu, na sesenta
1.v.tr., *entregar alguma coisa ou i kuatru, fasidu na Kasaka (C.P.) -.
pessoa. - Deus, bu ta konfia na mon (CONGRESSO). N.F. neol.
di pekaduris bens tudu di kriason Konhagui
(L.Cat.) -. (CONFIAR). N.F. neol. 1n., *nome dado aos habitantes da
N.S. ant. diskunfia. ilha de Canhabaque, Arquipélago de
2.v.intr., *ter confiança em; Bijagós. (CONHAGUI). N.S. V.A.
acreditar. - Ke, bu ma konfia nan na 2.n., *povo que vive na Guiné-
Iran di ke mediku? (R95) -. Conakri e no Senegal.
konfiansa konhaki
1.n., *segurança; convicção. - Tene n., *aguardente da região de
konfiansa ka implika kuma si dunu Conhaque, França. (CONHAQUE).
ka tene Sida (R95) -. N.S. V.B.
(CONFIANÇA). N.F. neol. N.S. sin. konhos
fiansa 2; ant. diskunfiansa. adv., *advérbio que exprime a
2.n., *fé. - pa no spadja na mundu posição do corpo ☯de costas. -
konfiansa ku alegria (L.Cat.) -. Ku djitu konhos, ku djitu tras di
konfiri roson (F.S.) -. N.F. oxítona, vd. kai
v., *verificar; confiar algo a alguém. konhos.
(CONFERIR). N.S. V.B. konjuga
konfiridu 1.v., *unir; ligar. - Kila i situason ke
part., *verificado. (CONFERIDO). ka ta pudi konjuga (IN96) -.
N.S. V.B. (CONJUGAR). N.F. neol.
konfirma 2.v., *em gramática, ordenar as
v., *afirmar com certeza; flexões de um verbo.
demonstrar. - Bo misti konfirma konjuntu
dianti des tustumunhas? (Igr.I.) -. 1.n., *união das diferentes partes de
(CONFIRMAR). N.F. neol. um todo. - Libru di Salmu i un
konfirmason konjuntu di 150 salmus djuntadu na
n., *acção de confirmar. - Dipus ki un libru pa pudi sirbi di orason (L.S.)
obi konfirmason di kapiton di -. (CONJUNTO). N.F. neol.
guarda, i da Jose lisensa di toma 2.n., *equipa; grupo de músicos;
kurpu (N.T.) -. (CONFIRMAÇÃO). banda. - konjuntus muzikal i dansin
N.F. neol. (IN96) -.
konflitu konki
n., *altercação entre duas pessoas; 1.v., *bater à porta ou à janela. - ora
luta; oposição. - konflitus na ku na konki porta, bu ta konki bu ta
kontinua i violensia na sedu sempri fala bumburdek, porta ta iabri
tadjadera di kilis ku tene forsa na (Ch.Mb.) -.
mon (R95) -. (CONFLITO). N.F. 2. coloc., konki porta.

289
konkista 1 (CONCRETAMENTE). N.F. neol.
v., *submeter pela força das armas; konkretu
alcançar à força do trabalho. - adj., *que existe na realidade. - N’
kombersa sabi pa konkista klientis misti da un isemplu konkretu (R95) -
(P.dosS.) -. (CONQUISTAR). N.F. . (CONCRETO). N.F. neol.
neol. konkursu
konkista 2 n., *acção de concorrer;
n., *acto ou efeito de conquistar. - competição. - Konkursus tisi mas
konkista di indipendensia di kriatividadi (P.dosS.) -.
Republika di Guine-Bisau (R98) -. (CONCURSO). N.F. neol.
(CONQUISTA). N.F. neol. konosaba
konkluson n., *pano branco e curto feito de
n., *termo; resultado final; fecho. - bandas que as mulheres mandingas
liturjia di konkluson (N.M.) -. utilizam como combinação. - I laba
(CONCLUSÃO). N.F. neol. N.S. sin. si konosaba tok i branku (T.M.) -.
kabantada. N.F. proparoxítona; Mandinga
konko “kònsaba” que significa pano que
n., *quarto pequeno anexado à está debaixo.
casa. - Aonti bu ka lembra fitca konsagra
porta di bu konko, toma sintidu ku 1.v.tr., *dedicar ao culto divino;
ladrons (J.S.) -. tornar sagrado. - Bu konsagra
konkonhi Kristu, bu servu, ku oliu di
1.v.intr., *cair de maduro; cair. - I kontentamenti (L.Cat.) -.
suma ora ku alguin kudji mampatas, (CONSAGRAR). N.F. neol.
i torna rabida i djubi riba pa sibi 2.v.tr., *na liturgia cristã, transformar
nunde ki konkonhi (Igr.I.) -. o pão e o vinho no corpo e sangue
2.v., *acção de desprender-se e de de Cristo. - e kaba e ta finka djudju,
amontoar-se dos frutos do chabéu. - Padri konsagra ostia (L.Cat.) -.
Mindjeris ta bai konkonhi n’adji e pui konsagradu
tceben na tanki (F.M.) -. part., *na religião cristã, diz-se do
3.v., *reunir-se; amontoar-se. - pão e vinho convertido no corpo e
Djintis na konkonhi di tabankas sangue de Cristo. - I mostra povu
suma ku lan ta dispidi polon (Dea) -. ostia konsagradu (L.Cat.) -.
N.F. Mandinga “kónkun” que (CONSAGRADO). N.F. neol.
significa empilhar o amendoim. konsagradur
konkorda n., *aquele que torna sagrado;
v.intr., *estar de acordo. - Asin n’ ka consagrante. - Abo ki no
na fasi nada si bu ka konkorda Konsoladur, prenda di Deus altisimu
(N.T.) -. (CONCORDAR). N.F. neol. fonti bibu, fugu, amor, abo ki no
konkori Konsagradur (L.Cat.) -.
v., *competir com outras pessoas (CONSAGRADOR).
para conseguir um determinado konsagrason
objectivo. - oitu kandidatus ki 1.n., *acto de tornar sagrada uma
konkori (P.dosS.) -. coisa. - Es leitura ta papianu di
(CONCORRER). N.F. neol. konsagrason di Aron ku si fidjus pa
konkretamenti sedu padris (L.Cat.) -.
adv., *de maneira concreta ou (CONSAGRAÇÃO). N.S. sin.
objectiva. - Ami n’ ta fala ordenason.
konkretamenti, nde ki ami propri n’ 2.n., *na liturgia cristã, acção de
ta tarbadja nel (IN96) -. converter o pão e o vinho no corpo

290
e sangue de Cristo; mudança de mandadu fora pa diviza pudi rikudji
uma substância; transubstanciação. (IN96) -. (CONCENTRAR). N.F.
- Padri konsagra ostia, dipus di neol.
konsagrason djintis ta firma e kanta 2.v.intr., *reunir-se. - Aos, li no
No Pape (N.M.) -. konsentra li, Junta Militar pa splika
konsebidu pupulason ke ki Junta Militar (R98) -
1.part., *pensado; imaginado. . (deriv. CONCENTRAR-SE). N.S.
(CONCEBIDO). CONCENTRAR-SE significa pensar
2.part., *gerado. - i konsibidu sin ou viver isolado.
mantca di pekadu orijinal -. konsentrason
(CONCEBIDO). N.F. neol. N.S. V.A. n., *reunião num ponto;
konsedju centralização. - Konsentrason di
1.n., - Konsedju pa fika firmi (N.T.) -. studantis na kapital djuntu ku
(CONSELHO). N.F. arc., vd. purblema di falta di impregu ta
konsidju. omenta bandidasku (P.dosS.) -.
2.n., *tribunal; reunião de (CONCENTRAÇÃO). N.F. neol.
professores de uma Universidade konserba
ou de outra escola; corpo colectivo. v., (CONSERVAR). N.F. vd.
- Otca ku sol mansi Konsedju konserva. N.S. V.B.
djunta, ku sedu garandis di pobu konserta 1
(N.T.) -. N.F. arc., vd. konseliu. v., *reparar; pôr em ordem. - I mas
konseitu sinku anus pa es Partidu konserta
n., *ideia que se faz acerca de uma Guine-Bisau, ki ka konsigui firmanta
coisa; entendimento; significado na 20 anus di governu (P.dosS.) -.
principal. - Konseitu tradison bin di (CONSERTAR). N.F. neol. N.S. sin.
palavra latinu ke signifika kumpu.
transmison, ntrega (IN96) -. konserta 2
(CONCEITO). N.F. proparoxítona. n., *conciliar; harmonizar;
konselieru concordar. (CONCERTAR). N.F.
n., *membro de um conselho. - i neol. N.S. V.B.
ribanta na Juliu di ‘72 vinti mil konsertadu 1
konselius ku teknikus sovietikus part., *reparado; posto em ordem.
(R95) -. (CONSELHEIRO). N.F. (CONSERTADO). N.S. V.B.
proparoxítona, neol. konsertadu 2
konseliu part., *concordado.
n., *corpo colectivo de deliberação (CONCERTADO). N.S. V.B.
ou de consulta; tribunal. - Konseliu konsertadur 1
di Ministru (R99) -. (CONSELHO). n., *aquele que conserta; mecânico.
N.F. proparoxítona, neol., (CONSERTADOR). N.S. V.B.
konsedju. konsertadur 2
konsensu n., *aquele que concerta;
n., *assentimento geral; conciliador. (CONCERTADOR).
consentimento. - Mindjor bo sinta bo N.S. V.B.
papia pa bo tciga na konsensu konsertason
(R98) -. (CONSENSO). N.F. neol. n., *conciliação; reunião. - Na kil
konsentra konsertason, na kil runion, sempri i
1.v.tr., *fazer convergir; juntar. - I ka sta presenti kamarada Fransisku
tene tan un politika nde ke pudi (R95) -. (CONCERTAÇÃO). N.S.
djuda no kampunes konsentra se sin. konsertu 2.
mangu pa djubi kil mangus ki pudi konsertu 1

291
n., *reparação. (CONSERTO). N.S. v., *dar conselho; avisar. - i konsidja
V.B. elis kuma e ka pudi tene fidju, pabia
konsertu 2 duensa pudi kamba pa mininu
1.n., *pacto. (CONCERTO). N.S. (Cecomes) -. (ACONSELHAR). N.F.
sin. konsertason. kunsidja.
2.n., *consonância de vários konsidjadur
instrumentos musicas. N.S. V.B. n., *pessoa que aconselha;
konserva conselheiro. - Kin ku sedu si
v.tr., *guardar cuidadosamente; konsidjadur? (N.T.) -.
manter no mesmo estado. - No fala (ACONSELHADOR).
kuma no konserva no matu, djinti konsidju
entra korta kada dia (IN96) -. n., *parecer; opinião. - I diskisi
(CONSERVAR). N.F. neol., konsidju di mindjer garandi (M.K.) -.
konserba. (CONSELHO). N.F. konsedju.
konservason konsiensia
n., *acto de conservar. - i un n., *sentimento do que se passa
problema di konservason, o di protiji dentro de nós; cuidado; convicção
no matus (R95) -. íntima. - komersianti pa e toma
(CONSERVAÇÃO). N.F. neol. konsiensia kuma kil utrus djintis ke
konseson ta ba kumpra kusas na se mon i se
1.n., *acção de conceber ou de ser ermons (IN96) -. (CONSCIÊNCIA).
concebido; festa litúrgica da Igreja N.F. proparoxítona, neol.
Católica. - Imakulada Konseson di konsienti
Virjen Santa Maria (L.Cat.) -. adj., *que tem consciência; que
(CONCEPÇÃO). N.F. neol. sabe o que faz. - kila i ka djustu pa
2.n., *conceito; imaginação; un omi konsienti, un omi ke na
fantasia. - No teneba utru konseson pensa diritu (IN96) -.
sobri dizinvolvimentu di e tera li (CONSCIENTE). N.F. paroxítona,
(IN96) -. neol.
konsibi konsigui
1.v.tr., *pensar; inventar. v.tr., *obter; alcançar o que se
(CONCEBER). pretende. - So di mandrugada ki no
2.v.tr., *gerar. (CONCEBER). konsigui diskubri nde ki karu staba
3.v.intr., *estar grávida. nel (R95) -. (CONSEGUIR). N.S.
(CONCEBER). N.F. neol. N.S. V.B. sin. obti.
konsidera konsiguidu
v., *ponderar; julgar; imaginar; part., *obtido; alcançado. - Linda
pensar. - anos no ta konsidera bos disidjaba bai kabanta studa na
no amigu (R95) -. (CONSIDERAR). kualker pais istrandjeru ki
N.F. neol. konsiguidu bolsa nel (N.M.) -.
konsiderason (CONSEGUIDO). N.F. neol.
n., *atenção; estima; ponderação; konsiguinti
reflexão. - un kazadu ki na pensa adj., *consequente.
diritu i tene konsiderason pa si propi (CONSEGUINTE). N.S. V.B.
fidjus (IN96) -. (CONSIDERAÇÃO). konsikuensia
konsidi n., *resultado; efeito. - E ka sibi
v., *dar; permitir. - no konsidiu un kuma i ta bin tisi konsikuensia pa
kreditu agrikula (IN96) -. fidju o pa pape (N.M.) -.
(CONCEDER). N.F. neol. (CONSEQUÊNCIA). N.F.
konsidja proparoxítona, neol.

292
konsiliason estrutura; edifício. - konstruson ku
n., *acordo; concordância. - muitu na fasidu i konstruson son di okupa
obrigadu pa es konsiliason ki na terenu (IN96) -. (CONSTRUÇÃO).
tenta fasi (R95) -. (CONCILIAÇÃO). N.F. neol.
N.F. neol. konsuanti
konsoanti con., *preposição que significa [em
n., *termo da linguística que harmonia com]; conforme; segundo.
significa o som ou fone produzido - Kadakin ta fika nterpreta kusa
pela passagem do ar encontrando konsuanti i na odjal (IN96) -.
uma obstrução ou fricção no (CONSOANTE). N.F. neol. N.S. sin.
conduto vocal. (CONSOANTE). N.S. sugundu.
V.A., ant. vogal; semivogal. konsul
konsola n., *pessoa encarregada de zelar
1.v.tr., *aliviar a aflição de alguém; pelo interesse dos seus
confortar. - Nhu konsolan, Nhu fala compatriotas num país estrangeiro.
diritu ku mi (Igr.I.) -. (CONSOLAR). - Opinion di antigu konsul
N.F. neol. australianu (R95) -. (CÔNSUL). N.F.
2.v.intr., *esquecer a dor. - Dita bu paroxítona, neol.
konsola, raiba na pasa (J.D.) -. konsulta 1
(CONSOLAR-SE). 1.v.tr., *interrogar; pedir opinião a
konsoladu alguém; procurar ler em. - N’
part., *aliviado; confortado. - Felis konsulta nha manual, kapitulu sinku
kilis ke tarda na tcora pabia e na bin ta fala un bon lutadur ten di kume
konsoladu (L.Cat.) -. pur dia un purku (F.J.) -.
(CONSOLADO). N.F. neol. (CONSULTAR). N.F. neol.
konsoladur 2.v., *dar ou fazer um exame
1.n., *o que consola. médico. - Anta, bu konsulta? (C.P.) -
(CONSOLADOR). . N.S. sin. fasi konsulta.
2.n., *nome dado ao Espírito Santo konsulta 2
na religião cristã. - Abo ki no 1.n., *acção de consultar; parecer;
konsoladur, prenda di Deus deliberação. (CONSULTA). N.F.
Altisimu, fonti bibu, fugu, amor neol.
(L.Cat.) -.(CONSOLADOR). 2.n., *atendimento que um médico
konsolason ou um advogado dão aos seus
n., *conforto; alívio. - Simon i na clientes. - Ba konsulta na mon di
iandaba diritu i na peraba dutur pa bu sibi ke ku teneu
konsolason di Israel (N.T.) -. (Cecomes) -. N.S. fasi konsulta;
(CONSOLAÇÃO). N.F. neol. sin. vizita 2.
konstituison konsultadu
n., *lei fundamental que governa um part., (CONSULTADO). N.S. V.B.
país. - ordi dimokratiku ku formadu konsultoriu
dentru di konstituison (R98) -. n., *lugar onde se fazem as
(CONSTITUIÇÃO). N.F. neol. consultas; centro de saúde. - Zito
konstitusional sai di konsultoriu mediku tudu
adj., *que é regido pela constituição. tarpadjadu, i risolvi bai pa un bar pa
- Edjitu torna un monarkia ba suta iagu pa pudi raparti kansera
konstitusional (R95) -. di foronta ki i miti si kabesa nel
(CONSTITUCIONAL). N.F. neol. (Cecomes) -. (CONSULTÓRIO).
konstruson N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
n., *acção ou efeito de construir; sentru di saudi.

293
konta 1 mampufa, utilizado pelas mulheres
v.tr., *expor o que aconteceu; narrar recém-padidas durante o período de
histórias. - entra dentru di un amamentação. (deriv. CONTA DE
tabanka, manda panha mindjeris, MAMPUFA). N.M. lexia complexa.
panha omi, manda mara, suta N.S. V.M.
konta-konta (C.P.) - Alma-biafada konta di udju
kontal si kansera (P.B.) -. n., *espécie de conta colorida de
(CONTAR). N.S. konta-konta; azul ou preto; colar usado à volta
konta mintida; konta pasada; dos rins para afastar o mau olhado.
konta storia. (deriv. CONTA DE OLHO). N.M.
konta 2 lexia complexa. N.S. V.M.
n., *história; fábula; tradição ou konta kafumban
costume dos antigos. - Kila i konta coloc., *mentir; contar grande
di antigu na Kriol (J.L.R.) -. mentira. - Garandis panha raiba
(CONTO). N.S. sin. fala; papia. kuma n’ konta kafumban (N.Tu.) -.
konta 3 N.S. sin. konta mintida.
v.tr., *calcular ou numerar coisas ou konta ku
pessoas. - na un minutu i pudi konta v.prep., *esperar o apoio, ajuda ou
pelumenus sinku taxis (P.dosS.) -. presença de; prestar atenção. - i ka
(CONTAR). N.S. konta ku; sin. fasi pudi konta ku Banderinha ku
konta. kastigadu ku dus djugu di
konta 4 suspenson (R95) - e pudi konta ku
1.n., *o acto ou efeito de fazer nha apoiu (R95) -. (CONTAR COM).
cálculos; dinheiro posto no banco. - konta mintida
Ki utru sinkuenta pursentu no na pul 1.coloc., * dizer ou afirmar o
el na ki si konta (R95) -. (CONTA). contrário do que se crê ou pensa;
N.S. CONTAS, ao plural, designa as mentir. - No na djubi si bu na
quatro operações aritméticas. N.S. kontinua konta mintida (C.V.) -.
fasi konta. (deriv. CONTAR MENTIRAS). N.S.
2.n., *em lugar de. - pa e maral na si sin. foi.
konta (T.M.) -. 2.coloc., * acusar falsamente. - E na
3.n., *diz-se de um colar e dos konta mintida kontra bos pabia di mi
grãos do rosário; missanga. - (N.T.) -.
Ninguin ka ta ronka ku konta na 3.coloc., *enganar. - No na konta
garganti sin linha (L.A.) -. (CONTA). mintida ku no boka, ku no manera di
N.S. sin. konta delgadu; fidju di ianda (N.T.) -.
konta; fiu di konta; konta di konta pasada
mampufa; konta di udju. coloc., *contar anedotas. - Si bu ka
4.n., *a consideração, a estima, e na ba konta pasada, ami n’ na
até a veneração de uma pessoa ou kambantau (T.M.) -. (deriv.
coisa. - Djon ten garandi konta di si CONTAR O PASSADO).
mame -. (CONTA). N:S. V.A. konta storia
5.n., *a responsabilidade ou a coloc., *narrar historietas, fábulas ou
obrigação a respeito de uma coisa contos. - I ten un omi ki na konta
ou pessoa. - populason di kareterus mesmu storia desdi 1986 (P.dosS.) -
toma konta di feras di Bisau . (CONTAR A HISTÓRIA DE).
(P.dosS.) -. (CONTA). N.S. toma konta-delgadu
konta. n., *missanga; perolazinha. (deriv.
konta di mampufa CONTA DELGADA). N.M. lexia
n., *colar feito com sementes de composta. N.S. sin. konta.

294
konta-konta (R98) -. (CONTACTO). N.F. neol.
v., *continuar a dizer ou a expor. - E kontaminadu
konta-konta asin te i bin sedu ki ten part., *infectado; manchado; sujo. -
familia dentru di tabanka (T.M.) -. No ta panha kolera atraves di
(CONTAR). N.M. redobro. alimentus kontaminadus (R97) -.
kontadu 1 (CONTAMINADO). N.F. neol. N.S.
part., *narrado; avisado; sin. susu.
aconselhado. - Si bu kontadu bu ka kontaminason
obi, bu ta bin odjal ku bu udju (L.A.) n., *contágio; infecção. - i asin no ta
-. (CONTADO). rapati tciu kazus di kontaminason di
kontadu 2 kolera (R97) -. (CONTAMINAÇÃO).
part., *numerado; calculado. - Un N.F. neol.
multidon di andjus ke ka pudi kontcurbedja
kontadu (L.Cat.) -. (CONTADO). n., *molusco grande univalve que
kontadur 1 vive no fundo do mar. N.S. V.B., n.v.
n., *pessoa que narra; narrador. - “Cymbium olla”.
Ami i “Ate Iadjoko”, kontadur di kontempla
rekadu di djintis (JB97) - v., *admirar; olhar. - e na kontempla
.(CONTADOR). N.S. kontadur é gloria di bu rostu (L.Cat.) -.
hiperónimo de NARRADOR e de (CONTEMPLAR). N.F. neol.
CONTADOR; kontadur di mintida; kontemplason
kontadur di storia. n., *admiração intensa. - asin na
kontadur 2 kontemplason di Deus vizivel dianti
1.n., *instrumento que faz cálculos; di no udju, no ta sina ama ke ki
calculador. (CONTADOR). N.S. V.B. invizivel (L.Cat.) -.
2.n., *aparelho que serve para (CONTEMPLAÇÃO). N.F. neol.
verificar o consumo de água e de kontenta
luz. 1.v.tr., *satisfazer; tornar contente. -
kontadur di mintida Deus i ten manera i pudi kontenta kil
n., *mentiroso. - Nunde ki kontadur alguin (R98) -. (CONTENTAR). N.F.
di mintida ten, djintis pudi kirsi na neol.
ermondadi? (L.S.) -. (deriv. 2.v.intr., *ficar contente. - pekaduris
CONTADOR DE MENTIRAS). N.M. ta kontenta na tera intidu (L.Cat.) -.
lexia complexa. N.S. sin. foidur; sin. (CONTENTAR-SE).
muntrus. kontentadu
kontadur di storia part., *satisfeito. (CONTENTADO).
n., *pessoa que narra historietas ou N.S. V.B., sin. kontenti.
fábulas; novelista; fabulista. - I ten kontentamenti
un omi, i kontadur di storia garandi n., *alegria; satisfação. - Rapas
(T.M.) -. (deriv. CONTADOR DE garandi, kontentamenti mas el, i ten
HISTÓRIAS). N.M. lexia complexa. dipresa son pa tciga kasa
kontakta (Cecomes) -. (CONTENTAMENTO).
v., *entrar em comunicação com. - N.F. neol. N.S. diskontentamenti.
Sinhora bai i bin kontaktan (R99) -. kontenti
(CONTACTAR). N.F. neol. adj., *que manifesta contentamento;
kontaktu alegre; satisfeito. - kil ora lagartu,
n., *junção de dois condutores de kontenti, i na badja (T.M.) -.
modo a permitir a passagem de (CONTENTE).
uma corrente; ligação; relação. - nin kontentor
un dia i ka na ten kontaktu ku nos n., *grande caixa metálica destinada

295
ao transporte de mercadorias. - indica [temporalidade]; quando. - kil
Kadakin limpa si kau ki na bindi, ora dia kontra sol na noti Midana ba
ki na lanta pa bai i kudji kil kukus di odja ku komite (Dea) - Kontranu
mangu tudu i kaba pui dentru mininu no ta brinkaba tciu (J.S.) -.
kontentor (R98) -. (CONTENTOR). (CONTRA). N.M. kontra e otca ke
N.F. neol. utilizam-se com as frases que
kontinenti exprimem um tempo passado, isto é
n., *grande extensão ininterrupta da anterior à frase principal; kontra
superfície sólida do globo terrestre; seguido de pronome pessoal
parte continental de qualquer país. - complemento apresenta as
transporti entri kontinenti i ilha di seguintes formas: kontran;
Bubaki (R95 -. (CONTINENTE). kontrau; kontral; kontranu; kontra
N.F. neol. bos; kontrelis. N.S. sin. otca ke.
kontinua kontra-mare
1.v.tr., *não interromper; prosseguir. n., *corrente oposta à maré
- Djintis lanta, utru ta kontinua ordinária. - Ka bu sedu kanua kontra
kabanta binhu ku kumida (F.M.) -. mare (L.A.) -. (CONTRAMARÉ).
(CONTINUAR). N.F. paroxítona, N.M. lexia composta.
kuntinua. kontrabanu
2.v.intr., *não sofrer interrupção. - n., *introdução clandestina de
Lista kontinua (N.T.) -. mercadorias. (CONTRABANDO).
kontinuason N.F. neol. N.S. V.B., sin. klando.
n., *prosseguimento; duração. - i kontrada
fasilita kontinuason di nogosiasons n., *encontro; confluência. - N’
(R98) -. (CONTINUAÇÃO). N.F. pensa sai ianda mundu, n’ ka sibi
neol. kal ki kontrada ku distinu di nha vida
kontra 1 (I.eI.) -. (deriv. ENCONTRAR). N.S.
v., *deparar; descobrir; encontrar- da kontrada.
se. - Tabanka tudu kontra na kontrada di os
bulanha (Dea) - Meiu-ambienti i un n., *articulação. (deriv. ENCONTRO
kau ki anos tudu no ta ba kontra, DE OSSOS). N.M. lexia complexa.
nde ku no ta ianda, no movimenta N.S. V.A., sin. artikulason.
(R95) - Lebri ka tciga di kontra ku kontradison
Pis-kabalu (P.B.) -. (ENCONTRAR). n., *acto ou efeito de contradizer;
N.F. nkontra. oposição de opiniões; incoerência. -
kontra 2 Na familia i ten sempri manga di
1.con., *preposição que indica em kontradison, i ten sempri manga di
oposição a; de fronte a. - te gosi luta komplikason (IN96) -.
kontra kolera o utrus duensas, ku ta (CONTRADIÇÃO). N.F. neol.
kansanu na no tera, ka para (R95) - kontramestri
e konta mintida kontra el (N.T.) -. n., *substituto do mestre.
(CONTRA). N.S. kontra-mare; (CONTRAMESTRE). N.S. V.B.
rimiti kontra. kontranda
2.adv., *advérbio que indica [de 1.v.caus., *fazer encontrar; reunir. - I
facto]. - Asin i ta pirmiti klienti pa i pidil pa i kontranda tabanka, pa fala
sibi si kontra kil salada ku na bindi, i djintis i na ten kebur (Dea) -. (deriv.
aos ku bu purparal o i mansi (R95) -. ENCONTRAR).
(CONTRA). 2.v., *chocar; embater contra.
kontra 3 kontrariu
con., *conjunção subordinativa que adj., *que é contra; oposto. - El i

296
kontrariu del (Igr.I.) -. Kolegas bai djubil e konvensil pa i
(CONTRÁRIO). N.F. proparoxítona, bai fasi analisi (Cecomes) -.
neol. (CONVENCER). N.F. neol.
kontrata konvensidu
v., *combinar. (CONTRATAR). N.S. part., *persuadido. - Bu sta
V.B. konvensidu kuma familia i mindjor
kontratadu kau nunde ki mininu pudi kirsi nel?
part., *empregado. (L.S.) -. (CONVENCIDO). N.F. neol.
(CONTRATADO). N.S. V.B. konvenson
kontratu n., *acordo entre duas ou mais
n., *acordo em que duas ou mais pessoas; pacto; convénio. -
pessoas assumem certas konvenson sobri iliminason di tudu
obrigações; convenção. - Kontratu i forma di diskriminason kontra
seduba di parmanha te me-dia mindjer (R95) -. (CONVENÇÃO).
(F.M.) -. (CONTRATO). N.F. neol. N.F. neol.
kontribuson konventu
n., *contributo para um despesa n., *casa dos frades ou das freiras.
comum. - I elis da si kontribuson, (CONVENTO). N.S. V.A.
desdi transporti te na purpara konversa
kumida pa no kamarada (C.P.) -. v., - ora ku bu entra la, komisariu
(CONTRIBUIÇÃO). politiku, pa bu ba konversa ku elis, e
kontrison ta dau mas korajen di kil ke bu sai
n., *arrependimento. - Atu di pa ba da elis (C.P.) -.
kontrison (L.Cat.) -. (CONTRIÇÃO). (CONVERSAR). N.F. neol., vd.
kontrol kombersa 1.
1.n., *verificação; fiscalização. - Bu n., - djinti ripiti mesmu konversa
lebal si kontrol, bu djubi si kontra si (R95) -. (CONVERSA). N.F. neol.,
barsina tudu sta en dia (R95) -. vd. kombersa 2.
(CONTROLE; CONTROLO). N.F. konverson
neol., kontrolu. 1.n., *passagem ao estado de maior
2.n., *comando policial fronteiriço. - perfeição; mudança de
Ora ke tciga na kontrol, pa e para, e comportamento moral. - Jesus misti
da se identifikason (R95) -. pa pekaduris muda se vida:
kontrola konverson (L.S.) -. (CONVERSÃO).
v., *submeter ao controle; fiscalizar. N.F. neol.
- Kin ke na kontrola Stadu? (R98) -. 2.n., *mudança de crença ou fé
(CONTROLAR). N.F. neol. religiosa.
kontrolu konverti
n., - Kasa na Guine i ka ten kontrolu, 1.v.tr., *transformar.
kadakin ta bai i ba fasi montia (CONVERTER). N.F. neol.
manera ki intindi (IN96) -. 2.v.intr., *abraçar novo credo
(CONTROLE; CONTROLO). N.F. religioso ou político; mudar. - e na
vd. kontrol. konta kuma ku djintius na konverti
kontu (N.T.) -. (COVERTER-SE).
n., - Alguin ta fala pa bu dal suku di konvertidu
bas, sinkuenta mil, sen mil kontu part., *pessoa que se converteu. -
(IN96) -. (CONTO). N.F. neol., vd. elis i prumeru konvertidus na Akaia
kuntu. (N.T.) -. (CONVERTIDO). N.F. neol.
konvensi konvison
v.tr., *persuadir; demonstrar. - n., *persuasão. - no na fasil ku

297
konvison (MR98) -. (CONVICÇÃO). kopiadu
N.F. neol. part., *reproduzido; imitado.
konviti (COPIADO). N.S. V.B.
n., *acto de convidar. - Tudu relijon i kopiadur
un risposta di kada povu dianti di n., *copista. (COPIADOR). N.S. V.B.
konviti di Deus pa aliansa ku El kopoti
(L.S.) -. (CONVITE). N.F. kumbiti. v., *sachar; remover
konvoka superficialmente a terra com a
v., *convidar para uma reunião; enxada para tirar as ervas daninhas.
chamar. - Anta pera n’ bai konvoka - nha orta di kamati, fidjon, djakatu
runion kinti-kinti (M.J.) -. ku baguitc ku n’ farfari, n’ kopoti ku
(CONVOCAR). N.F. neol. nha mon i n’ struma ku koko di
kopera baka, tudu kema (C.V.) -. N.F.
v., *trabalhar em conjunto para proparoxítona.
atingir um objectivo comum; kopotidu
colaborar. - Abos omis, bo kopera part., *sachado. N.S. V.B.
ku bo mindjeris na bon ntindimentu, kopu
bo da elis rispitu, bo sibi pembi elis n., *recipiente de vidro ou de outro
diritu suma un garafa ku ta lestu ku material por onde se bebe; o
kebra (Igr.I.) -. (COOPERAR). N.S. conteúdo de um copo. - E kopu ka
sin. kolabora. intci, Tia Constancia, kopu ka intci
koperanti (R.S.) -. (COPO).
n., *pessoa que coopera; nome kor
dado ao pessoal estrangeiro que n., *coloração; matéria corante;
tinha um contrato de cooperação aparência. - Taxis di kor pretu ku
com o Governo da Guiné-Bissau. - I verdi (P.dosS.) -. (COR). N.F. kur.
ten ke tene un statutu di koperanti N.M. o equivalente COR é de
(IN96) -. (COOPERANTE). N.F. género feminino; pl. koris. N.S.
neol. amarelu; branku; burmedju; kor di
koperason tambakumba; kastanhu; klaru;
n., *acção de cooperar; auxílio. - pretu; sinzentu.
Ministru di planu i koperason (R95) - kor di tambakumba
. (COOPERAÇÃO). N.F. neol. n., *a cor acastanhada semelhante
koperativa ao fruto de tambacumba. (COR DE
n., *associação de produtores ou de TAMBACUMBA). N.M. lexia
consumidores que tem por fim a composta. N.S. V.A., sin. kastanhu.
redução de preço de venda final. - n’ kor-kor
na bin papia un bokadinhu di n., *espécie de peixe da família dos
Koperativa Agrikula, kal ki si forma Hemulídeos; angelina ou xaputa.
di finansiamentu (IN96) -. N.M. redobro. N.S. V.B., n.v.
(COOPERATIVA). N.F. neol. “Haemulon sciurus”.
kopia 1 kora 1
v.tr., *reproduzir; imitar. (COPIAR). 1.v., *dar cor; colorir. - bu toma
N.F. paroxítona, neol. N.S. V.B. galinha bu ditandal na grelia bu fika
kopia 2 bu ta viral pa ka i pudi kema, ora ki
n., *reprodução de uma obra; kora bu tiral bu torna na ki si mudju
imitação. - n’ ta fasi riskunhu di un (N.M.) -. (CORAR).
karta, n’ ta fala, abo fasi kopia pa no 2.v.tr., *branquear. - no pui tagua di
skribi Cabral (C.P.) -. (CÓPIA). N.F. laba la no sinta no laba di nos, si pa
proparoxítona, neol. koral no pui lichivia, no kora no

298
pega, no labal tok i branku fandan korbu
(R98) -. n., (CORVO). N.F. vd. korvu. N.S.
kora 2 V.B.
n., *instrumento africano de cordas korda 1
usado sobretudo pelos cantadores 1.v.tr., *despertar alguém do sono. -
do povo Mandinga. - kusas kunsa n’ ka osa kordau pabia n’ sinti kusa
kai, kontentamenti, kora na kai, ku n’ tarda ka ta sintil (T.M.) -.
muzika na kai (R98) -. (CORÁ). N.F. (ACORDAR). N.S. korda kurpu.
oxítona; Mandinga “kóoraa” que 2.v.intr., *acabar de dormir;
designa esse instrumento musical. despertar. - bu ta korda bu bin
koradjus panhan, no ta bai (A.P.) -. N.S.
adj., *que manifesta ou tem korda é hiperónimo de ACORDAR
coragem; ousado. - ai, Rumon bu que significa também concordar.
ten tarbadju, ma Rumon bu ten korda 2
pontaria, ma Rumon, abo pulisia n., *fio de cânhamo torcido, que
koradjus (H.M.) -. (CORAJOSO). serve para prender ou apertar. - no
N.F. oxítona, korajozu. ta maral ku e korda (P.B.) -.
koradu (CORDA). N.S. korda di bandera;
1.part., *colorido. (CORADO). korda di batata; korda di sapatu;
2.n., *diz-se de um prato feito à korda di sibi palmera.
base de frango ou outra carne frita e korda di bandera
acompanhada de mandioca ou n., *cabo para içar a bandeira;
batata também frita. N.S. V.A. adriça. N.F. deriv. CORDA DE
korajen BANDEIRA. N.M. lexia complexa.
n., *energia moral frente ao perigo korda di batata
ou ao sofrimento; ousadia; firmeza. - n., *caule aéreo de batata doce
El i teneba mas korajen di si pape utilizado para plantação depois de
(F.M.) -. (CORAGEM). N.F. cortado em estacas ou pedaços de
paroxítona, neol. 30-40 cm de comprimento. (deriv.
korajozu CORDA DE BATATA). N.M. lexia
adj., - pabia el i korajozu, i ka medi complexa. N.S. V.B.
(R98) -. (CORAJOSO). N.F. neol., korda di sapatu
vd. koradjus. n., *cordão para apertar os sapatos;
koral atacador. - i na bin kil ki mas mi
n., *cercado onde se recolhe o puder, ku n’ ka mersi dismantca si
gado. - Si dona falal pa i ba djubi na korda di sapatu (N.T.) -. (deriv.
koral (T.M.) -. (CURRAL). CORDA DE SAPATOS). N.M. lexia
koramenti complexa.
n., doença, causada pela filaríase. korda di sibi palmera
N.F. vd. koramentu. N.S. V.B. n., *instrumento, feito com o ráquis
koramentu da folha de palmeira, utilizado para
1.n., *inflamação da região inguinal trepar à palmeira. - i manda elis pa
do corpo ou virilha, causada pela un djiu tcomadu Dja, pa e ba kumpu
filaríase. N.F. koramenti. kordas di sibi palmera (F.M.) -.
2.n., parte do corpo onde há a (deriv. CORDA PARA SUBIR À
junção da coxa ao abdomen; virilha. PALMEIRA). N.S. sin. kandabu.
- Na tronku i sta pitu ku tene mama, korda kurpu
pontada ku tene kostelas, bariga ku coloc., *adquirir novo vigor, tomando
tene biku, rabada, koramentu (N.M.) uma bebida alcoólica. (deriv.
-. N.S. sin. biridja. ACORDAR O CORPO). N.S. V.P.

299
kordadu metal. (CORREIA). N.S. V.B.
part., *despertado; vigilante. - no koreiu
fika kordadu, ka no tcami (N.T.) -. 1.n., *serviço de transporte e
(ACORDADO). distribuição de correspondência;
kordena estação postal. - merkadu prinsipal
v., *dispor com ordem; organizar; la na prasa, tras di koreiu (R98) -.
orientar. - I ta sta un regulu o rainha (CORREIO). N.F. proparoxítona,
ki na kordena tudu tabanka, kila ta neol.
rispitadu pa tabanka (N.M.) -. 2.n., *correspondência.
(COORDENAR). N.F. neol. korenta
kordenason quant., *número cardinal. - La so
1.n., *acto ou efeito de dispor com garandi ku ta sta la, djintis ku sta na
ordem. - ke ki ami n’ mistiba disa li, se idadi normal di dizoitu a korenta
ieraba pa i ten un kordenason, un anus (N.M.) -. (QUARENTA). N.F.
mindjor kordenason di kil meius ke kuarenta.
na utilizadu li (MR98) -. korentasku
(COORDENAÇÃO). N.F. neol. n., *fluxo de água muito forte. -
2.n., *em gramática, ligação de Korentasku ke na kumpanha
palavras ou frases por meio de makare di mar di fora (O.S.) -.
conjunções coordenativas. (deriv. CORRENTE).
korderu korenti 1
n., *termo utilizado na liturgia n., *movimento das águas ou do ar;
católica em vez de [karnel]. - curso de água; correnteza. -
Korderu di Deus (L.Cat.) -. Korentis di iagu e kuri pa bai (Igr.I.) -
(CORDEIRO). N.F. neol., vd. . (CORRENTE).
karnel. korenti 2
kordia kabelu n., *cadeia de metal; algema. - Gosi
coloc., *pentear o cabelo a modo de dja, maral ku korenti! (Igr.I.) -.
tranças, rodeando-o com fios ou (CORRENTE).
finas cordas que se prolongam para koresma
além do extremo dos cabelos. n., *espaço de tempo compreendido
(deriv. CORDEAR O CABELO). entre a quarta-feira de Cinzas e o
N.S. V.M., sin. potika. domingo de Páscoa; tempo de
kordiadu penitência dos Cristãos; situação de
part., *diz-se dos cabelos cansaço. - N’ pembiu to ku bu sedu
entrançados com linha ou cordel. alguin, na koresma o kunfentu alau
(CORDEADO). N.F. neol. N.S. V.B., na nha ladu (N.V.) -. (QUARESMA).
kabelu kordiadu. N.F. kuaresma.
kordion korespondi
n., *harmónica. (ACORDEÃO). N.S. v., - salariu ka ta korespondi pa e
V.B. vivi (IN96) -. (CORRESPONDER).
kordon N.F. neol., vd. kuruspundi.
1.n., *corda delgada; corda com que koretu
os religiosos apertam o hábito. - Ka adj., - i ka koretu, i ka koretu es
bu kusin fundinhu ku ka ten kordon, pratika (R95) -. (CORRECTO). N.F.
pabia i na kansadu mara (L.A.) -. neol., vd. kuretu.
(CORDÃO). korimentu
2.n., *corrente de ouro. n., *líquido ou humor que escorre de
koreia alguma parte do corpo, como
n., *cinta; tira de couro; tira de secreção normal ou patológica. -

300
Gunureia na omi: i ta sinti sensason pul riba di korporal (L.Cat.) -.
di ardor, ku sedu, i ta ardil ora ki na korson
orina i ta tene korimentu na si penis 1.n., *órgão interno que envia o
(R95) -. (CORRIMENTO) sangue para todo o corpo. - Lebri ka
koris toka na korson ku pulmons, pabia i
n.pl., - Ora di tindji saia e ta pul koris sibi kuma si panga son nelis, baka
pretu ku burmedju (N.M.) -. na kai kinti-kinti (F.M.) -.
(CORES). N.F. paroxítona, vd. kor. (CORAÇÃO). N.F. kurason. N.S.
korneta flema di korson; frianta korson;
n., *instrumento musical metálico, korson findi; limpu korson; risu
com embocadura e pavilhão largo. - korson.
Tokadur di korneta i staba lungu di 2.n., *conjunto das faculdades
mi (Igr.I.) -. (CORNETA). afectivas. - Suma korson i ka buru,
koroa 1 te aos i sinti, ai!, korson findi! (N.Tu.)
v., - E na koroa kilis ku baiba luta -.
(V.D.) -. (COROAR). N.F. vd. pui 3.n., *amor; afecto. - Bu odja si
koroa. korson fiel bu dianti (Igr.I.) -.
koroa 2 4.n., *centro; parte mais importante
n., *ornamento para a cabeça, como de um lugar.
símbolo da soberania de um rei; 5.n. korson di po, *medula (deriv.
distintivo de honra. - I tenba koroa di CORAÇÃO DE ÁRVORE). N.M.
uru na si kabesa (N.T.) -. (COROA). lexia complexa.
N.F. paroxítona, neol. korson di palmera
koroadu n., *palmito de palmeira dendê,
part., *pessoa com a coroa na retirado das palmeiras mais jovens
cabeça. - Maria Santisima koroadu e que serve de comida. - Tceben
Rainha di seu ku tera (L.Cat.) -. pudi lofidu ku papaia amarelu,
(COROADO). mesmu manera ku korson di
koronel palmera (N.M.) -. (deriv. CORAÇÃO
n., *posto do exército superior a DE PALMEIRA). N.M. lexia
tenente-coronel e inferior a complexa.
brigadeiro. - Purke pa bu sedu korson findi
koronel na no tera, i pirsis pa bu coloc., *diz-se quando uma pessoa
sedu kumandanti di Frentiba (R98) - está com muita emoção ou que
. (CORONEL). N.F. neol. parece estar com um mau
koronha pressentimento. - ma suma korson i
n., *parte posterior de uma ka buru, te aos i sinti. Ai! Korson
espingarda. (CORONHA). N.S. V.B. findi (N.Tu.) -. (deriv. O CORAÇÃO
koronhada FENDE-SE).
n., *pancada com a parte posterior korsonudo
da espingarda. (CORONHADA). n., *alguém que tem dinheiro e pede
N.S. V.B. emprestado; pessoa que quer tudo
korporal só por si; ambicioso. N.S. V.B.
1.adj., *relativo ao corpo. - e virus ta korta
parsi na fluidus korporal (R95) -. 1.v.tr., *dividir ou separar, servindo-
(CORPORAL). N.F. neol. se de um instrumento cortante. - I
2.n., *na religião cristã designa o na tarbadja, korta po na matu, labra
pano de linho branco sobre o qual o o fasi utrus kusas (R95) -.
sacerdote coloca o cálice e a hóstia (CORTAR). N.S. korta kabelu;
no altar. - I na mostra povu kalise, i korta linha; korta palabra; sin.

301
kortala. na kortala riu mas dipresa? (L.S.) -.
2.v.tr., *interromper. - ke ku manda (deriv. CORTAR). N.F.
tudu dia pulisia ka ta korta tranzitu? proparoxítona, kortola; kortela.
(R95) -. N.S. sin. korta.
3.v.tr., *abreviar. - i ka ten kil ki na 2.v.tr., *interromper.
sai i ka na kai na mina, ma i ta korta kortamenti
viajen pa Kinara (C.P.) -. 1.n., *anulamento. (deriv.
4.v.intr., *interromper-se. - i ka ten CORTAR). N.S. V.B.
kusa kuma ora ku na kume bu na 2.n., *diarreia. N.S. sin. kortamenti
murdi pedra: vontadi ta korta (R95) - di bariga.
. kortamenti di bariga
korta kabelu n., *diarreia. (deriv. CORTAR +
coloc., *acção de diminuir o BARRIGA). N.M. lexia complexa.
comprimento dos cabelos. - Bu bisti N.S. V.B., sin. panga-bariga.
diritu, bu pintia diritu, bu korta bu korte 1
kabelu diritu (IN96) -. (CORTAR O n., *acção mágica praticada contra
CABELO). N.F. neol. N.S. sin. tira alguém. N.F. Mandinga “kòrtee” que
kabelu. designa um veneno mágico ou a
korta linha acção de praticar essa magia contra
coloc., *tirar a virgindade. - i korta alguém.
badjuda linha -. (deiv. CORTAR A korte 2
LINHA). N.S. V.A., sin. mara panu. n., *disciplina na escola de costura.
korta palabra - aula di korte i kustura (R95) -.
coloc., *impedir de falar; interromper (CORTE). N.F. neol., vd. korti.
alguém no uso da palavra. - aos ne kortel
tema li n’ ka korta ninguin palabra n., *edifício destinado a alojar
(R95) -. (CORTAR A PALAVRA). soldados. - No pensa kria na kada
korta-korta kortel un grupu di formaduris
v., *dividir completamente; (Cecomes) -. (QUARTEL). N.F.
despedaçar. - Mindjer garandi korta- kuartel.
korta la tudu i kamba i bai (T.M.) -. kortela
(CORTAR). N.M. redobro. v., - Metadi di djintis ku ta kortela
korta liti frontera di si tera pa ba buska i
coloc., *desmamar um filho e mindjeris (R96) -. (deriv. CORTAR).
reiniciar a vida sexual depois de um N.F. vd. kortala.
parto. (deriv. CORTAR O LEITE). kortezia
N.S. V.M. n., *polidez; cumprimento;
kortadu delicadeza. (CORTESIA). N.F. neol.
part., *dividido; interrompido. - N.S. V.B.
Palmeras ka ta kortadu pabia di korti
tceben ku binhu (M.M.) -. 1.n., *acção de cortar ou de
(CORTADO). interromper. - e kortis di lus ku
kortadur nunka mas ka na kaba! (C.V.) -.
n., *que corta; que interrompe. - n’ (CORTE).
ta odja kortaduris di lenha ku se 2.n., *modo de cortar peças de
mantcadus na mon (O.S.) -. fazenda; disciplina na escola de
(CORTADOR). N.M. pl. kortaduris. costura. - Ma na aulas tudu, kal ku
kortala mas gosta del nan propi? Korti i
1.v.tr., *encurtar o caminho; kustura (R95) -. N.F. korte 2.
atravessar, abreviando. - Kin delis ki kortola

302
1.v., (deriv. CORTAR). N.F. kosta (M.M.) -. (COSTA). N.F. neol.
proparoxítona, vd. kortala. N.S. sin. roda di mar.
2.kortola kombersa, *interromper kosta di mon
de maneira pouco apropriada a n., *parte posterior e convexa da
conversa de alguém. - Kolisensa de, mão, entre o pulso e os dedos.
Braima, n’ ka kortolau kombersa (COSTAS DA MÃO). N.M. lexia
(C.V.) -. complexa. N.S. V.A., ant. palmu di
koru mon.
n., *grupo de pessoas que cantam kostela
em conjunto; a música executada n., *cada um dos ossos que formam
pelo coro. - utrus na fasi koru e na a cavidade do peito. - Pontada tene
badja tan na se lugaris, nunde ke kostelas (N.M.) -. (COSTELA). N.F.
firma, e na toka (N.M.) -. (CORO). neol. N.S. sin. os di pontada.
N.F. neol. kostipason
korvu n., *estado mórbido devido a uma
n., *pássaro da família dos inflamação aguda das fossas
Corvídeos, de bico comprido e forte, nasais. - Liti di mame ta djuda na
e de plumagem preta e branca. - Bo tadja bebes di duensas suma tursi,
djubi pa korvus: e ka ta sumia, kostipason (R96) -.
kuntudu Deus na sustenta elis (N.T.) (CONSTIPAÇÃO). N.F. neol. N.S.
-. (CORVO). N.F. korbu. N.S. n.v. CONSTIPAÇÃO, em medicina,
“Corvus corax”. designa a prisão de ventre: em
kosa Guineense ntanka significa ter
1.v.tr., *esfregar com as unhas para prisão de ventre.
parar a comichão. - Kau ku kosau kostruson
bu ta kosal; kau ku ka kosau ka bu n., *acção de edificar ou fabricar;
kosal, pabia si bu kosal i ta fola edifício. - i sta kontempladu na
(L.A.) -. (COÇAR). algun fazi di projetu kostruson di
2.v.intr., *sentir prurido; sentir skolas (MR98) -. (CONSTRUÇÃO).
prurido; prurir. - e na djunta manga N.F. neol.
di pursoris ku na konta elis kusas ku kota
se oredja na kosa pa obi (N.T.) -. n., *quantia que cada pessoa deve
N.S. kosa é hiperónimo de COÇAR pagar para um determinado fim;
e de PRURIR. quota; prestação. - Asosiason tene
kosera un tisoreru ki ta kobra ki kota
n., *acto de coçar; coçadura; (Cenfa) -. (COTA). N.S. kota é
prurido. - utrus ta sinti kosera si e hipónimo de COTA, que significa
bibi klorokina (Igr.I.) -. (COÇEIRA). também nota à margem de um livro,
kosta cujo equivalente é nota 2.
1.n., *dorso humano; parte posterior kotc-kotcidu
dos objectos; reverso. - ora ki alguin part., *diz-se do estômago vazio;
na buliu kosta, pa di fatu bu buli ventre achatado. - E ta punu di
bariga (R95) -. (COSTAS). N.S. di bariga kotc-kotcidu na mundu-
kosta; COSTA, no singular, significa mundu bianda kru (C.V.) -. N.M.
o litoral e COSTAS, no plural, redobro.
significa o dorso. kotci
2.n., *dorso; reverso parte das v., *pilar o milho, tirando a primeira
terras emersas em contacto com o casca. - I midju verdi, i ka es midju
mar; litoral; beira-mar; borda do ku djinti ta kotci sin (R96) -. N.F.
mar. - se barku ta fika lundju di Mandiga “kótci” que significa pilar

303
uma primeira vez para tirar a casca. n., *que tem fé. - Krentis e ta rapati
kutcidur kusa ke ten (N.T.) -. (CRENTE).
n., *o que pila o milho. - Si bu odja kria 1
galinha na fenti-fenti bu ta sibi kuma 1.v.tr., *dar vida a; fundar; instituir. -
kotcidur di midju ka pertu el (L.A.) -. Partidu fala pa no kria organizason
N.F. Mandinga “kótci”. di mindjeris (C.P.) -. (CRIAR). N.F.
kotcotci kiria.
v., *apresentar sintomas de 2.v.tr., *alimentar; sustentar. - i ten
desnutrição; ter a barriga inchada. un mininu tcomadu Linda ku si tia
N.F. paroxítona. N.S. V.M. kria dedi pikininu tok i garandi (N.T.)
kotcotcidu -.
part., *que apresenta sintoma de 3.v.tr., *causar. - Ki omis ku kria
desnutrição. - No na pera un kaneka tarpadjamentu na tudu parti e tciga li
patidu, udju fomenti lampradu, tambi (N.T.) -.
bariga kotcotcidu (J.C.) -. 4.v.intr., *crescer muito; ser grande.
kotedua kria 2
n., *abutre com aspecto de águia de n., *animal recém-nascido. (CRIA).
plumagem branca no peito e preta N.F. neol. N.S. V.B.
no resto do corpo; abutre-das- kriada
palmeiras. - kotedua odja tudu ku na n., *empregada doméstica. - Nhu
pasa bas (T.M.) -. (COTEDÚA). N.F. fala diritu ku mi, mesmu ku n’ ka
Guin.; Mandinga “dùwa” que sedu igual ku un di kriadas di Nhu
significa abutre; paroxítona. N.S. (Igr.I.) -. (CRIADA).
n.v. “Gypohierax angolensis”. kriadu
koti-koti 1.part., *o que se criou; o que foi
v., - Trisia na koti-koti, i ka ku tcuba i instituído. - i kriadu un komison di
ka ku arus tidjela limpu pus nin onzi kamarada (C.P.) -. (CRIADO).
garan pa nina fomi (T.Tc.) -. N.F. vd. 2.n., *homem ou rapaz que está
kut-kuti. N.M. redobro. encarregada de fazer serviços
kravu-aromatiku domésticos. - N’ ten un kriadu, pa i
n., *árvore aromática da família das djudan, son i mara panu na rabada:
Mirtáceas; cravo-da-índia. - utru basora (P.B.) -.
kusa sabi ku tcomadu kravu- kriadu di deus
aromatiku (N.T.) -. (CRAVO- n., *insecto da família dos
AROMÁTICO). N.F. neol. Mantídeos; louva-a-Deus. (deriv.
kredi! CRIADO DE DEUS). N.M. lexia
interj., - Kredi! Nha mame ku padin complexa. N.S. V.B.
kredi! sakur! (C.deP.) -. N.F. vd. kriadur
kiredi!. n., *nome dado a Deus. - Tudu
kredita Guinensis ta fia na un Deus kriadur,
v., - n’ na kredita tciu na ONG dunu di tudu kusa (L.S.) -.
(MR98) -. (ACREDITAR). N.F. vd. (CRIADOR).
kerdita. N.S. sin. fia. kriansa
kreditu n., *ser humano na infância;
n., *facilidade de obter um menino; menina. - Bu sibi kuma
empréstimo. - Nhu Furmos ka bin kriansa tene diretu di brinka? (R95) -
pudi paga si kreditu pa Peskarti . (CRIANÇA). N.F. neol. N.S. sin.
(M.M.) -. (CRÉDITO). N.F. prentcentce.
proparoxítona. kriason
krenti 1.n., *produção; invenção;

304
formação. - Dipus di kriason di no ten pusibilidadi, randja kriolina, bu
Partidu no kunsa fasi kil luta pasa panu djuntu ku kriolina, i ta
klandistinu dentru di sentru li (C.P.) - disinfeta (IN96) -. (CREOLINA).
. (CRIAÇÃO). Kriolu
2.n., *educação. - Pa tudu ku n’ n., - Purke Kriolu i lingua mas
pasau na kriason, bo disan n’ bai pa faladu, i un lingua ke no pudi ntindi
nha djitu, n’ ba vivi manera ku n’ ta n’utru (R98) -. (CRIOULO). N.F. vd.
pensa (J.D.) -. (deriv. CRIAÇÃO). Kriol.
N.S. Costume entre alguns pais krisimentu
pobres de entregar o filho ou a filha n., *aumento de volume;
a uma família mais rica para receber desenvolvimento. - Na bardadi
uma educação mais adequada. Às krisimentu dimografiku, ku sedu di
vezes a vida na família de adopção numeru di djintis na mundu, i kauza
era muito dura, mininu di kriason. krisimentu di kilis ku sta na kondison
3.n., *acção pela qual Deus é causa di tarbadja ativamenti (R96) -.
da existência do Universo. - Kuma ki (CRESCIMENTO). N.F. neol. N.S.
Biblia ta splikanu kriason di mundu? sin. dizinvolvimentu.
(L.S.) -. krisma
kriatividadi 1.n., *óleo consagrado utilizado na
n., *capacidade de criar. - administração de alguns
Konkursus tisi mas kriatividadi sacramentos da fé cristã. Bispu ta
(P.dosS.) -. (CRIATIVIDADE). N.F. unta mon ku sagradu krisma (L.Cat.)
neol. -. (CRISMA).
krimi 2.n., *o sacramento da confirmação.
n., *infracção grave à lei; delito; acto (CRISMA). N.S. sin. konfirmason.
condenável. - i ka fasi nin un krimi krista
ku mersi mortu o kalabus (N.T.) -. n., *excrescência carnosa do galo
(CRIME). N.F. neol. ou de outros animais. - Iar ora ku
kriminozu galus purda n’utru krista (H.M.) -.
adj., *facinoroso; delinquente. - (CRISTA). N.F. trista.
impunidadis ku manga di kriminozus kristandadi
ta benefisia del bas di kapa di 1.n., *conjunto de todos os cristãos.
guvernu (R95) -. (CRIMINOSO). (CRISTANDADE).
N.F. neol., vd. kriminus. 2.n., *conjunto dos habitantes da
kriminus cidade ou praça. - Djintis pabia di
adj., *facinoroso. (CRIMINOSO). sapatus finu, kristandadi (C.C.) -.
N.F. oxítona, kriminozu. N.S. V.B. kristel
Kriol n., *instilação pelo ânus de líquido
n., *língua formada de uma mistura medicamentoso. (CLISTER). N.F.
de línguas em contacto, sendo uma neol. N.S. V.B.
delas europeia. - Purke Kriol ta fala, kriston
si bu misti bianda sabi bu ten ke 1.n., *pessoa baptizada; civilizado;
kansa (C.P.) -. (CRIOULO). N.F. falante de Crioulo ou Guineense;
Kiriol; Kriolu. N.S. A língua Kriol habitante da cidade ou praça. - aos i
mais antiga é chamada Kriol fundu, festa garandi pa tudu kriston ke sta
Kriol pisadu ou Kriol di garandi; a na mundu (L.Cat.) -. (CRISTÃO).
mais moderna é chamada Kriol lebi 2.adj., *relativo à fé cristã. - Mas un
ou Kriol di studanti. bokadu bu ta bidan kriston (N.T.) -
kriolina Na kasamenti kriston i fiu pa tene
n., *substância anti-séptica. - si bu kasa-dus (Igr.I.) -. (CRISTÃO). N.S.

305
kriston é hiperónimo de CRISTÃO krusifikason
e de HABITANTE DA PRAÇA ou de n., *suplício da cruz. - Tudu multidon
FALANTE DE CRIOULO- di djinti, ku djuntaba pa mati
GUINEENSE. krusifikason, e odja kil ku kuntisi
Kristu (N.T.) -. (CRUCIFICAÇÃO). N.F.
n., *nome dado a Jesus no Novo neol.
Testamento, o qual significa kruza mon
[ungido]. - No ermondadi na Kristu i coloc., - Bo tciga bo kruza mon
tene balur, i ka ta kaba (Igr.I.) -. (R95) -. (deriv. CRUZAR AS
(CRISTO). MÃOS). N.F. neol., vd. kursa mon.
kritika 1 ksunde
v., *censurar; dizer mal de. - n., *tipo de festa da sociedade
pursoris di lei ku fariseus e kunsa na balanta, onde os vários grupos de
kritikal ku forsa (N.T.) -. jovens competem com cantigas,
(CRITICAR). N.F. paroxítona, neol. danças e críticas aos mais velhos. -
kritika 2 Ksunde bin kudi, asin ke badja tok
n., *maledicência; censura. - na no sol mansi (Dea) -. N.F. kusunde;
tera omi i livri di fasi kritika (C.V.) -. Balanta “kussunde” que significa
(CRÍTICA). N.F. proparoxítona. instrumento musical de percussão.
kritikadu ku 1
part., *censurado. - Koitadi ku 1.con., *preposição que indica
kritikadu manga di bias (R98) -. [companhia, instrumento, causa ou
(CRITICADO). N.F. neol. modo]. - djintis ta djakasi ku n’utru
krizi (P.dosS.) - i ta kunsa ku un
n., *situação difícil; perturbação. - i kontradison (P.dosS.) - no internatu
bon tarbadja bu arus bu pul na atakadu ku kuatru jatu (C.P.) - i ten
bemba, ora ki krizi tciga i ta kontra baris ku kara di taberna (P.dosS.) -.
bu tene bu arus (N.M.) -. (CRISE). (COM). N.S. ten ku.
N.F. neol. 2.con., *preposição que
kru desempenha a função do
adj., *que não está cozido ou equivalente da língua portuguesa
maduro. - Na tudu kau nunde ku [de]. - i muri ku fomi -. N.S. V.A.
kusas di kume ta bindidu, i kru o ku 2
kusidu, i dibi di sedu limpu (R95) -. 1.con., *pronome relativo. - i ten
(CRU). N.F. neol. djintis ku ta kunfundi divirtimentu
krus publiku ku bandidasku (P.dosS.) - i
n., *figura formada por duas hastes ten tan kilis ku ta bai kumpra un
que se interceptam na koldadi di bistidu ku ta kumpudu na
perpendicular; símbolo do tcon di Bidjugus (A.C.) -. (QUE;
Cristianismo. - sinal di krus di Kristu QUEM). N.M. ku habitualmente não
(L.Cat.) -. (CRUZ). se encontra diante duma palavra
krusifika com vogal inicial. N.S. ku, ki, ke são
v.tr., *pregar na cruz. - E krusifika utilizadas obedecendo mais a
tambi dus bandidu djuntu ku el regras como a harmonia vocálica e
(N.T.) -. (CRUCIFICAR). N.F. neol. o hábito linguístico dos locutores do
krusifikadu que à função gramatical de sujeito
part., *pregado na cruz. - Ki ladrons ou de complemento.
ku krusifikadu ku el e na kobal tambi 2.contr., *crase ku + bu. - kuma ku
di mesmu manera (N.T.) -. ta tcomadu? (J.L.R.) - Pa nunde ku
(CRUCIFICADO). N.F. neol. na bai? (J.L.R.) -.

306
ku 3 COADOR). N.F. kuadur.
con., *conjunção coordenativa; e. - kuadju
Dipus di tcigada di indipendensia n., *esperma; líquido seminal. (deriv.
frota di taxis ku di otokaru diminui COALHO). N.S. V.M., sin. spora 2.
tciu (P.dosS.) -. (deriv. COM). N.S. kuadra 1
sin. i 3; COM, preposição, explica o 1.v., *dar forma quadrada a; ser
equivalente ku, conjunção, porque conveniente. (QUADRAR).
nas línguas africanas a 2.v., *em matemática, calcular a
coordenação é feita com uma potência de expoente dois, isto é,
palavra que, muitas das vezes, é multiplicar o número por si mesmo.
carregada dos semas [companhia; N.S. V.B.
instrumento]: é uma forma de kuadra 2
empréstimo por decalque. 1.n., *estrofe de quatro versos.
ku fadi (QUADRA). N.F. neol.
con., *locução conjuntiva 2.n., *época; ocasião. - no aprosima
subordinativa que introduz a di no kuadra festiva ki Natal, Novu
segunda parte duma oração Anu (R95) -.
comparativa: a primeira parte pode kuadradu
ser introduzida pela conjunção dapi; 1.n., *forma geométrica com os
com mais razão; ainda mais. - Bo ka quatros lados iguais e formando
kunsin, ku fadi nha pape (N.T.) - ângulos rectos; quadrilátero. - prasa
Dapi pa bu da pre-primaria i tenba forma di kuadradu, si
tarbadju, ku fadi pa ba da setimu kumprimentu ku si largura e djusta
anu (IN96) -. N.F. dapi ku fadi. (N.T.) -. N.F. QUADRADO. N.M.
ku sedu neol.
con., *locução conjuntiva explicativa 2.n., *unidade de medida de
do que foi dito antes; isto é. - Grupu superfície; produto de um número
di tarbadju disidi tarbadja ku multiplicado por si próprio. - bu dibi
alfabetu fonolojiku, ku sedu, pa un di kumpu tambi un baleta na roda di
son un letra, sempri ki mesmu son, kada vinti metrus kuadradu (Igr.I.) -.
suma ki disididu pa Ministeriu di kuadru
Idukason na 1981 (Men) -. (deriv. O 1.n., *painel preto onde se escreve
QUE SEDO). N.S. sin. ker dizer. com giz. - Profesor ta skribi na
kua kuadru, alunu ta falal, nau, profesor,
1.v.tr., *passar pelo coador; filtrar. - i ka sin, bu pui kil kusa la, kil letra
Ora ki iagu kinti, i ta tiral i laba karus trokial (C.P.) -. (QUADRO). N.F.
i kua kil iagu propi i kental, e pul na paroxítona.
bagus e kunsa primi bagus (F.M.) -. 2.n., *diz-se de pessoal preparado
(COAR). que desempenha serviço de
2.v.tr., *pôr o vinho ou outra bebida direcção na administração pública. -
no copo para dar de beber; encher o no tenba kuadru purparadu pa kila
copo. - Ora ke na kume, un alguin la (C.P.) -.
omi ta lanta na kua kana o binhu kuadur
palmu i na da djintis pa e bibi (N.M.) n., (COADOR). N.F. neol., vd.
-. N.S. kua é hiperónimo de COAR kuadera. N.S. V.B.
e de PÔR BEBIDA NO COPO. kualifikadu
kuadera part., *que recebeu preparação;
n., *instrumento para filtrar líquidos. acreditado. - No apoia ki skolas pa e
- dipus di bu kaba labal bu na kua tene pursoris kualifikadu (MR98) -.
ku kuadera (N.M.) -. (deriv. (QUALIFICADO). N.F. neol.

307
kualker n., - Bai dipresa la na kuartel bu
1.quant., *pronome indefinido que konta tropa kuma ali kil djinti di
significa [não importa qual]; [um de matu, ali un son na no tabanka
entre muitos]; um ou outro; este ou (C.P.) -. (QUARTEL). N.F. neol., vd.
aquele. - kualker ku sedu risposta, kortel.
es kiston i meresi atenson (R95) -. kuarti
(QUALQUER). N.F. kalker. n., - Kadakin bai dita na si kuarti
2.quant., adjectivo indefinido que (M.K.) -. (QUARTO). N.F. vd.
significa [um ou outro]. - kualker kuartu.
kontribuson, un saku di arus, un litru kuartinhu
di oliu (R95) -. n., *latrina; retrete; casa de banho. -
kuandu Sin kau di dita, ku es fedura ki ta bin
adv., *advérbio de interrogação que des kuartinhus (C.V.) -. (deriv.
indica o tempo do processo ou da QUARTINHO). N.S. sin. kasa di
acção. - ma es i pa kuandu, data ka banhu; QUARTINHO significa
ten o i kuma? (R95) - N’ ka sibi [quarto pequeno] e não [retrete].
kuandu ke na iabri porta (C.V.) -. kuartu 1
(QUANDO). N.F. neol. N.S. sin. kal quant., *número ordinal. - na
tempu. segundu di si kuartu dia, ki sedu aos
kuantia (R95) -. (QUARTO).
n., *um certo número; porção, kuartu 2
quantidade. - Ma i ka kuantia son ku n., *compartimento destinado a
sedu importanti, koldadi di iagu i dormir. - Mortu entra me na kuartu, i
importanti tambe (Igr.I.) -. odja lebri ku na tcora suma mininu
(QUANTIA). N.F. paroxítona, neol. (P.B.) -. (QUARTO). N.F. kuarti.
kantia. N.S. sin. kuantidadi. kuartu di banhu
kuantidadi n., *retrete; casa de banho. -
n., *um grande número; quantia. - N’ Pastrus fasi runion pa matal ku
tene kuantidadi di mesinhu, n’ ka kobra, ora ki entra na kuartu di
pudi tcoma elis li tudu (IN99) -. banhu (L.S.) -. (deriv. QUARTO DE
(QUANTIDADE). N.F. paroxítona, BANHO). N.F. neol. N.M. lexia
neol. N.S. sin. kuantia. complexa. N.S. sin. kasa di banhu;
kuarenta kuartinhu.
quant., - Otca ki kompleta kuarenta kuas
anu di idadi i sinti na si korson pa ba adv., *advérbio de quantidade que
vizita si ermons (N.T.) -. indica [perto de]. - E no sta dja kuas
(QUARENTA). N.F. neol., vd. riba di ora (R95) -. (QUASE). N.F.
korenta. kuazi.
kuaresma kuatru
n., - “Aleluia” i ka ta faladu o quant., *número cardinal. - un
kantadu na tempu di Kuaresma badjuda tene kuatru rapas (T.M.) - n’
(L.Cat.) -. (QUARESMA). N.F. neol.; padi kuatru fidju, un matcu ku tris
vd. koresma. femia (J.L.R.) -. (QUATRO).
kuarta-fera kuatrusentus
n., *o terceiro dia de trabalho da quant., *número cardinal. - saku di
semana. - aonti, kuarta-fera, i arus sta na volta di trizentus,
analizadu kistons ligadu ku djustisa kuatrusentus i tal kontus (IN96) -.
ku ten na Guine (R95) -. (QUARTA- (QUATROCENTOS).
FEIRA). kuazi
kuartel adv., - Kuazi tudu padidas pudi

308
pruduzi liti en kuantidadi sufisienti boka pretu (D.N.) -. (COBIÇADO).
pa mamanta se fidju (R96) -. kubisus
(QUASE). N.F. neol., vd. kuas. adj., *ambicioso. (COBIÇOSO). N.F.
kubaia oxítona. N.S. V.B.
1.n., *pequeno mamífero roedor da kubri
família dos Cavídeos, originário do 1.v.tr., *pôr algo sobre alguma coisa
Peru, muito usado nos para o ocultar ou o resguardar;
experimentos de laboratório; encobrir. - Ninguin ka ta pudi kubri
porquinho-da-índia. (COBAIA). N.F. seu ku mon (L.A.) -. (COBRIR). N.S.
proparoxítona. N.S. n.v. “Cavia panu di kubri.
Porcellus”. 2.v.tr., *revestir; vestir. - I asin ki
2.n., *diz-se de coisas ou pessoas skola di samba kaba di disfila, kil
destinadas a ensaios científicos. - badjuda ta kubri kurpu (P.dosS.) -.
no ka na fasi somenti un laboratoriu 3.v.tr., *abafar; esconder. - Sinsa
di kubaias li, ma no na fasi rialmenti kubri fugu tudu kuas (A.P.) -.
skolas partisipativu (MR98) -. 4.v.intr., *abrigar-se; encobrir-se. -
kubamba lebri kubri ku fodja verdi di banana
n., N.F. vd. kabas di kubamba. (P.B.) -. (COBRIR-SE).
kuberta kubridu
n., *colcha. (COBERTA). N.S. V.B., part., *coberto; ocultado; protegido. -
sin. koltca. I ka ten nada kubridu ku ka na bin
kubi diskubridu (N.T.) -. (COBRIDO).
n., *nome genérico de plantas kuda
hortícolas da família das Crucíferas, 1.v.tr., *pensar; julgar. - Linda i ka
couve-flor; couve-galega; couve- misti riba mas kasa di si tia i na
lombarda; couve-nabiça ou colza. - kuda nunde ki pudi bin fika nel
Abo i kubi di nha orta, si n’ ka (N.M.) -. (CUIDAR).
reguau bu ka ta padi (L.A.) -. 2.v., *ter em consideração. - Si bu
(COUVE). tcomadu otcau katibu, ka bu kuda
kubiku kila (N.T.) -. N.F. kuida.
n., *quarto interior; alcova; um kuda na
canto. - Paka mininus na skina, leba v.prep., *preocupar-se em; ter
elis kubiku (T.Dj.) -. (CUBÍCULO). cuidado de; pensar em. - Omi ku ka
kubisa 1 kasa i ta kuda na tarbadju di Sinhor
1.v.tr., *desejar ardentemente. - N’ (N.T.) -. (CUIDAR DE).
ka kubisa ninguin, nin uru, nin prata, kudadi
nin ropa (N.T.) -. (COBIÇAR). 1.n., *preocupação. - Simenti ku kai
2.v.tr., *invejar. - Lebri bin fala kuma na metadi di fidida i mostra kilis ku
i pudi nteral; ki utrus limarias tudu, obi, mas dianti kudadis ku rikesa de
ke sinta la, ka kontenti e kubisa lebri vida e ta perta elis, e ka ta padi frutu
(P.B.) -. diritu (N.T.) -. (CUIDADO).
kubisa 2 kudi
n., *desejo ardente; ambição de 1.v.intr., *responder; atender; ouvir.
riqueza. - Bo toma sintidu, bo libra di - i kuri i nega ba kudi (N.M.) -.
tudu koldadi di kubisa, pabia vida di (ACUDIR). N.S. bias kudi; tiru
alguin i ka sta na manga di kusas ki kudi.
tene (N.T.) -. (COBIÇA). 2.v.intr., *prestar socorro a; auxiliar.
kubisadu - Si pape ku mame ta diskuda son
part., *desejado. - makare makare, trata si fidju, pa kudil na ke ki misti,
buskan nha Sareia kubisadu, kil di amor di tudu dus ta mingua pa

309
n’utru (Igr.I.) -. 250 grama di kugumelus fresku, es
kudjer ku no ta fala sombrinha di sapu asin
n., *utensílio com que se toma a (R96) -. (COGUMELO). N.F. neol.,
sopa ou outros líquidos. - I ta leba vd. guarda-tcuba di sapu.
kumida, ma i ka ta kumel: kudjer kuida
(P.B.) -. (COLHER). v., *interessar-se; ter cuidado. -
kudjerada Kuma ki no dibi di kuida di duenti di
n., (COLHERADA). N.S. V.B. Sida na no kaza? (R95) -.
kudjersinhu (CUIDAR). N.F. paroxítona, neol.,
n.dim., *colher de café ou de chá. - vd. kuda. N.S. sin. toma konta.
Pa tratamentu di panga-bariga, pui kuidadu
dus kudjer di asukar na un litru di part., *cautela; atenção. - Kuidadu di
iagu firbintidu ku un kudjersinhu i pekadur ki ka ta papia o di katcuru ki
meiu di sal (Igr.I.) -. ka ta ladra (J.M.B.) -. (CUIDADO).
(COLHERZINHA). N.F. neol. N.S. sin. sintidu.
kudji kuidju
1.v.tr., *tirar da planta frutos ou n., *mamífero roedor, da família dos
flores; apanhar; recolher. - Nta bo Leporídeos. (COELHO). N.F.
pudi kudji uvas na pe di spinhu? paroxítona. N.S. V.B.
(N.T.) -. (COLHER). kukeru
2.v.tr., *escolher; alcançar. - Fidju di n., *espécie de palmeira cujo fruto é
Guine i livri pa e kudji relijon ke misti o coco. (COQUEIRO). N.S. V.B.,
(R96) -. n.v. “Cocos nucifera”.
3.v.tr., *receber; hospedar; acolher. kuku 1
- abo i kansadu di fasiu diritu; si n’ n., *fruto do coqueiro. - I tciga bas di
bin kudjiu li, n’ kurau, n’ fasiu pe di kuku i odja elis i sinta (L.S.) -.
pekadur, bu na bin tornan mal! (COCO). N.F. neol. N.S. kuku é
(T.M.) -. hiperónimo de COCO e de
kudjidu SEMENTE; sin. kukunete.
part., *apanhado; acolhido; kuku 2
recolhido; escolhido. - restus ku n., *semente; caroço; castanha;
sobra e kudjidu, e intci seti balai grão. - kuku di kadju ku prudutus di
(N.T.) -. (COLHIDO). mar i prudutus ki mas ta sportadu
kueka (P.dosS.) -. (deriv. COCO). N.F. vd.
n., *roupa interior, modelo calções kukunete. N.S. kuku é hiperónimo
curtos. (CUECAS). N.F. neol. N.S. de COCO e de SEMENTE.
V.B. kuku di sibi
kufu n., *fruto da palmeira chamada cibe.
n., *cesto. - nha mame karga kufu, i - Si bu odja lifanti na nguli kuku di
ianda oriki, i ka kume (D.N.) -. sibi, bu ta sibi kuma i fiansa na si
(COFO). bunda (L.A.) -. (COCO DE CIBE).
kufuli N.M. lexia complexa. N.S. sin.
v., *esgaravatar à procura de ankol.
alguma coisa, como dentro de um kuku-baladu
cesto de roupa. (deriv. COFO). N.F. n., *fruto ressequido do coqueiro.
proparoxítona. N.S. V.M. (deriv. COCO). N.S. V.B.
kugumelu kukula
*fungo superior, de crescimento 1.v., *inchar; inflamar. - biku kukula -
muito rápido, sendo alguns . (deriv. COCO). N.F. proparoxítona.
comestíveis e outros venenosos. - N.S. V.A.

310
2.v., *estar saliente; mostrar cerimónias religiosas. - Levitiku i un
saliência. - Ke ki kukula la dentru na libru ki ta kontanu kuma ki kultu ta
saku? -. fasidu na metadi di Ebreus (L.S.) -.
kukunete (CULTO). N.F. neol.
n., *fruto do coqueiro; coco. - No na kultura
tira es kukunete no sutal na tcon 1.n., *a maneira de ser e de viver de
(L.S.) -. (deriv. COCO). N.F. um povo; aplicação do espírito às
kokonete. N.S. sin. kuku 1. artes e letras. - Na tabanka e tene
kulinaria se kultura (N.M.) -. (CULTURA).
n., *arte de cozinhar. - Kulinaria i un N.F. neol.
prugrama di radiu difuson nasional 2.n., *nível de instrução escolar. -
(R96) -. (CULINÁRIA). N.F. fraku nivel di kultura na Afrika (IN96)
proparoxítona, neol. -.
kulka kultural
v., *pôr num lugar para mostrar e adj., *relativo à cultura. - Tudu
vender. - Bideras di siti-burmedju e povus e ten inda utru diritus suma
ta kumpra e bai na midi na garafa di diritu a dizinvolvimentu sosial ku
serveja e na kulka (N.M.) -. kultural (R96) -. (CULTURAL). N.F.
(COLOCAR). N.F. proparoxítona. neol.
N.S. kulka nomi. kuluna
kulka nomi 1.n., *pilar; suporte. - igreja di Deus
coloc., *difamar; caluniar. - kulka bibu, kuluna ku firkidja di bardadi
nomi di alguin -. (deriv. COLOCAR (N.T.) -. (COLUNA). N.F. koluna.
O NOME). N.S. V.A. N.S. sin. firkidja.
kulkadu 2.n., *parte do esqueleto que forma
part., *posto a vender. - Kuma Bisau a espinha dorsal; coluna vertebral.
na kumpudu, i ka fika di menda, 3.n, *dispositivo que serve para
kuma Bisau na kulkadu, i ka fika di amplificar ondas sonoras.
ten pres (J.D.) -. (COLOCADO). kuma 1
kulkadur 1.adv., *advérbio que indica [o
n., *vendedor ambulante. modo]; de que maneira. - Interesanti
(COLOCADOR). N.S. V.B. i di kuma nes kunfuson ki fera ta
kulpa 1 fasidu nel (P.dosS.) - I sedu kuma
v.tr., *acusar; incriminar. - bu ten ku djintis ta padidu tciu na Guine, ma e
ten bon palabra ku ninguin pudi ta muri tambe tciu (P.dosS.) -.
kulpau nel (N.T.) -. (CULPAR). (COMO).
kulpa 2 2.adv., kuma?, *advérbio
1.n., *erro; pecado. - Kulpa ka ta kai interrogativo utilizado como forma
na tcon (J.M.B.) -. (CULPA). de saudação; como está?; então,
2.n., *responsabilidade por um acto. como vai?. - Bon dia, kuma? Ali n’ li
- No ka da elis kulpa, i pabia di (J.L.R.) -. N.S. sin. kuma di kurpu?.
kansera ke odja, fomi ke odja ki kuma 2
guera tisi (R98) -. con., *conjunção subordinativa, com
kulpadu o traço semântico [falar], que
part., *que tem culpa; incriminado. - introduz uma frase interrogativa
N’ sibi kuma ami ki kulpadu di tudu indirecta. - Deus kuma pui mon n’
nha pekadus (L.Cat.) -. djudau (L.A.) - santcu ka ta fala
(CULPADO). kuma si rabu kumpridu (L.A.) - ami
kultu n’ pensa kuma i asin (R95) -. N.F.
n., *manifestação de uma religião; Mandinga “kuma” que significa falar.

311
N.M. kuma segue os verbos kumbina
declarativos e pa(r) segue os v., *formar planos; dispor; calcular;
verbos factitivos. pactuar. - Ora ki Santcu pupa,
kuma di kurpu? Katcur ta bai djubi si utru burakus
coloc., *maneira de cumprimentar sobra inda pa tapa, suma ke
as pessoas; como estás?. - Bon dia kumbinaba ku Santcu (F.M.) -.
tiu! Kuma di kurpu? (Ceef) -. (deriv. (COMBINAR). N.F. kombina.
COMO DO CORPO?). N.S. sin. kumbinason
kuma?. 1.n., *acordo. - Lubu ki seduba
kuma ke tustumunhu di kil kumbinason i bai
con., *locução interrogativa; de qual tcoma Lebri pa i bai ntera Lifanti
maneira; como; o quê? disseste (F.M.) -. (COMBINAÇÃO). N.F. vd.
que?; então, o que foi?; que kombinason.
aconteceu?. - kuma ke selesionadu, 2.n., *peça de vestuário interior
alias kuma ke adimitidu? (R95) - feminino.
Kuma ke? Kuma ami ki mandal? kumbiti
(P.B.) -. (deriv. COMO QUE). n., - Obrigadu, no sta kontenti pa
kumadindadi seta kumbiti (A.T.) -. (CONVITE).
n., *amizade íntima; facto de ter N.F. vd. konviti.
relações sexuais. - si e na fasi mas kumboiu
kumadindadi, pa i raspa fos pa i n., *meio de transporte movido por
odja si rostu (L.S.) -. (deriv. locomotiva em caminho de ferro. - n’
COMADRE). na ria pa pera utru kumboiu (R98) -.
kumadri (COMBOIO). N.F. proparoxítona,
1.n., *amiga íntima; amante. - Nha neol.
kumadri: ka bu bai sedu de (T.M.) -. kumbosa
(COMADRE). 2.n., *madrinha do 1.n., *designação atribuída às várias
filho ou da filha. mulheres de um mesmo marido; co-
kumanda esposa; rival. - El ku manda, pa dus
con., - suma kusa sta na kumbosa bu dibi di pega n’utru diritu
konhisimentu di Ministeriu, kumanda (T.M.) -. (COMBORÇA).
anos komu diputadu di kil sirkulu, no 2.n. kumbosas kontra, *penteado
misti pa i ten un intervenson klara com risco ao meio e um molho de
(R95) -. (deriv. ISSO QUE MANDA). tranças em cada lado. N.S. V.M.
N.F. vd. el ku manda. kumbosadia
kumandu n., *relação entre co-esposas;
1.n., *divisão de tropas; direcção e rivalidade; ciúme. - Ka bu fasi nada
governo de um exército. - Na nomi ku spiritu di kumbosadia (N.T.) -.
di kumandu supremu di Junta Militar (COMBORÇARIA).
(R98) -. N.F. komandu. kumboseru
kumbida adj., *que mostra rivalidade ou
v.tr., *convocar; solicitar. - Ora ku bu inveja; ciumento. - Kumboseru ka ta
fasi festa, kumbida djinti pobri ku keta ku kurpu (T.T.) -. (deriv.
manku ku segu (N.T.) -. COMBORÇA).
(CONVIDAR). N.F. kunvida. kumbu
kumbidadu 1.n., *cavidade no tronco das
part., *convocado; solicitado. - bu árvores antigas. - Lagartisa ta sai na
kumbidadu sala bu entra kuartu kumbu di po (T.M.) -. N.F. Mandinga
(L.A.) -. (CONVIDADO). N.F. “kùmba” que significa cavidade ou
kunvidadu. colmeia. N.S. kumbu di baguera;

312
kumbu di polon. kumedur
kumbu di baguera n., *o que come; glutão; comilão. -
n., *colmeia; cortiço de abelhas. - Logu kumedur kunsa ku si dus saku
Lebri mostral kaminhu di kumbu di di fison i kumel i kaba (A.P.) -.
baguera (A.P.) -. N.F. Mandinga (COMEDOR).
“kùmba”. N.M. lexia complexa. kumelon
kumbu di polon n., *glutão. (COMILÃO). N.S. V.A.
n., *buraco no tronco do poilão. - kumenda 1
Onsa padi na kumbu di polon (L.S.) v.tr., *mandar fazer; encarregar
-. N.F. Mandinga “kùmba”. N.M. alguém de efectuar.
lexia complexa. (ENCOMENDAR). N.S. V.B.
kume kumenda 2
1.v.tr., *introduzir alimentos na boca, n., (ENCOMENDA). N.F. vd.
mastigá-los e engoli-los. - Dipus ke inkomenda. N.S. V.B.
kaba kume kil bianda kil djintis ku kumendadu
binba mandadu e ta bai, ma tijela ta part., *encarregado.
fika (N.M.) -. (COMER). N.S. kume (ENCOMENDADO). N.S. V.B.
dinheru; kume fep; kume moku; kumenta
kume mundu; kumenti. v., *explicar por meio de
2.v.tr., *gastar; despender. - kil comentários; analisar; criticar. - i
alguin kume dinheru (N.M.) -. tenba un grupu di sidadons ke na
3.v.intr., *tomar uma refeição. - Se kumentaba rilatoriu na un kau la
ora di kume i tardi, e ta kume sinku pertu di Chapa di Bisau (R99) -.
o seis ora (N.M.) -. (COMENTAR). N.F. komenta.
kume dinheru kumentariu
coloc., *gastar o dinheiro alheio; ser n., *série de observações sobre um
corrupto. - Un dirijenti pudi kume bu assunto; crítica. - Kumentariu di
dinheru i bu ka pudi kecha (R98) -. Radiu-Vos di Junta Militar (R98) -.
(deriv. COMER DINHEIRO). (COMENTÁRIO). N.F.
kume fep proparoxítona.
coloc., *comer completamente. - kila kumenti
ka ten kansera; djustu di kila, si bu 1.v.caus., *obrigar alguém a comer.
misti, n’ ta djubi djitu n’ kumeu el fep (deriv. COMER). N.S. V.A.
(P.B.) -. (deriv. COMER). N.S. sin. 2.v.caus., *dar de comer em boca.
fefi; sin. leli. N.S. sin. nhukuni.
kume moku kumersiu
coloc., *beber muito; embriagar-se. - n., - miti mininu na ba fasi kumersiu
N’ tarda pa odjal. Asin ki ta kume (IN96) -. (COMÉRCIO). N.F.
moku (C.V.) -. (deriv. COMER). N.S. proparoxítona, neol., vd. komersiu.
sin. ruti moku. kumida
kume mundu 1.n., *que é próprio para comer;
coloc., *viver muito; ter muitas alimento. - limarias ka tene kumida,
experiências; divertir-se. - N’ na fomi na mata elis kada dia ku sol
kume mundu, n’ na brinka sabi, n’ mansi (P.B.) -. (COMIDA). N.S.
na tcora pena (G.F.) -. (deriv. kumida sirbidu.
COMER O MUNDO). 2.n., *refeição. - I sirbi dja kumida pa
kumedu bin kume (R95) -.
part., *tomado como alimento. - kumida sirbidu
Arus i mas ta kumedu na Guine coloc., *o almoço ou o jantar está na
(P.dosS.) -. (COMEDO). mesa. (deriv. A COMIDA ESTÁ

313
SERVIDA). N.S. V.P. sedu pekadur ma pa bu fala sedu
kumisariu nha kumpanhadur, n’ misti sedu
n., *encarregado de uma missão; metadi Deus, metadi pekadur pa n’
agente do governo. - Nha kumisariu pudi libra di tudu mufunesa ku bu
pulitiku fala pa ditanda arma, n’ falal pudi tisin (O.S.) -.
n’ ka na ditanda (R98) -. (ACOMPANHADOR).
(COMISSÁRIO). N.F. proparoxítona, kumpanher
komisariu. n., *colega; camarada; marido;
kumisiu esposa. - I bardadi, el ki seduba nha
n., *reunião de cidadãos para kumpanher di mininesa (J.S.) -.
discutir um assunto ou ouvir um (COMPANHEIRO;
orador que faz propaganda. - so na COMPANHEIRA). N.F.
momentu ki ten un kumisiu pulitiku, kumpanheru; kumpanhera.
un kualker festa di karater pulitiku, la kumpanhera
ki konjuntu ta kunsa dadu si n.f., *esposa. (COMPANHEIRA).
impurtansia (IN96) -. (COMÍCIO). N.F. neol., vd. kumpanher. N.S.
N.F. proparoxítona, neol. V.A.
kumison kumpanherasku
n., *conjunto de pessoas n., *camaradagem;
encarregadas de tratar de companheirismo. - Mau
determinado assunto. - propi kumpanherasku i ta dana bon
bindiduris di arma, ki membrus di ki manera di ianda di alguin (N.T.) -.
kumison, na prindi djintis inusentis e (deriv. COMPANHEIRO).
na turtura de (R98) -. (COMISSÃO). kumpanheru
N.F. neol., komison. n., *parceiro; sócio. - No na sugundi,
kumite kin ki odja si kumpanheru, ta sedu
*junta governativa; chefe da limaria ma djiru ki ten (P.B.) -.
administração. - Kumite! Djubinu e (COMPANHEIRO). N.F. neol., vd.
omi, i panha bulanha i tadja, gosi nin kumpanher.
kau di kata iagu ka ten (M.M.) -. kumpanhia
(COMITÉ). N.F. oxítona, komite. 1.n., *acto de acompanhar. - Si
kumpadri rapas ka bai ku si badjuda, i ta bai
1.n., *amigo íntimo; amante. - I omi pidi si parseru badjuda tan ku ka bai
o i mindjer, se ka pertu n’utru, ala ku rapas, pa i fasil kumpanhia
elis na kaminhu di kumpadri o (N.M.) -. (COMPANHIA). N.F.
kumadri (T.Dj.) -. (COMPADRE). paroxítona, neol.
2.n., *padrinho do filho ou da filha. 2.n., *subdivisão de um batalhão,
kumpanha comandada por um capitão. - e
v., *ir com; vir em companhia de tcoma restu di kumpanhia di tropa
alguém. - ora di bai pa kasa, se (N.T.) -. N.F. mil.
rapazis ta kumpanha elis (N.M.) -. 3.n, *exploração industrial ou
(ACOMPANHAR). comercial; empresa; sociedade
kumpanhadu fundada por accionistas. N.F.
part., *que anda junto; em kompainha.
companhia de. - korenta i tris kazas kumplimenta
dana pabia di tcubas di mampasada v., *completar; acabar. - ki ke un
ku kumpanhadu ku ventus fortis mekaniku sibi, ki ke un ajenti sibi,
(R95) -. (ACOMPANHADO). injinheru ta ba kumplimental el
kumpanhadur (IN96) -. (COMPLEMENTAR). N.F.
n., *acompanhante; guia. - n’ misti komplementa.

314
kumpra kumprimentu di nha prumesa (Igr.I.)
v.tr., *adquirir alguma coisa por um -. N.S. kumprimentu é hiperónimo
preço convencionado. - Dipus e ta de CUMPRIMENTO e de
kumpra se kontas, brinku, anel ku COMPRIMENTO.
mandidjas ku blusa (N.M.) -. kumprimentu 2
(COMPRAR). n., *extensão longitudinal de um
kumpradu objecto; distância. - Pa kumpu tanki,
part., *adquirido. - i difisil vivi na bu na pirsisa mas o menus vinti pos
prasa pabia tudu kusa ta kumpradu forti di dus metrus di kumprimentu
(N.M.) -. (COMPRADO). (Igr.I.) -. (COMPRIMENTO). N.S.
kumpradur kumprimentu é hiperónimo de
n., *aquele que compra; cliente. - CUMPRIMENTO e de
Djunta bideras, djilas, kareterus, COMPRIMENTO.
stivaduris di fera, pididuris ku kumprimi
kumpraduris na un kau pertadu mal v., *reduzir de volume; apertar.
organizadu, intcidu di susudadi bo (COMPRIMIR). N.S. V.B., sin.
na fasi feras di Bisau (P.dosS.) -. kalka.
(COMPRADOR). N.M. pl. kumprimisu
kumpraduris. n., - kumprimisu ku n’ toma, n’ na
kumpri toma na bo dianti tambe (R98) -.
v.tr., *executar; satisfazer; levar a (COMPROMISSO). N.F. neol., vd.
efeito. - tudu bai pa ba kumpri se kompromis.
mison (C.P.) -. (CUMPRIR). N.F. kumprimiti
neol. 1.v.tr., *expor a perigo; causar
kumpridu perigo. - no ka misti bin kumprimiti
1.adj., *extenso em sentido es akordu ki no sta kaba sinadu
horizontal e vertical; longo; alto. - (R98) -. (COMPROMETER). N.F.
Pedru ma Djon kumpridu (J.L.R.) - neol.
rabu di ki pumba i kumpridu (T.M.) -. 2.v.intr., *obrigar-se por
(COMPRIDO). compromisso; assumir a
2.adj., *demorado. - e na fasi orason responsabilidade. - no na kumprimiti
kumpridu (N.T.) -. N.S. kumpridu é sedu omi amanha (R95) -.
hiperónimo de COMPRIDO e de (COMPROMETER-SE).
DEMORADO. kumprimitidu
kumpridur part., *embaraçado. - i muitu
n., *observante. (CUMPRIDOR). kumprimitidu pa djinti ba ta odjan
N.S. V.B. son ku un ropa tudu dia mesmu ku
kumprimenta na labal (IN96) -.
v., *dirigir cumprimentos a; saudar; (COMPROMETIDO). N.F. neol.
elogiar. - no kumprimenta n’utru kumpu
(R98) -. (CUMPRIMENTAR). N.F. 1.v.tr., *consertar; pôr em ordem. -
neol. Falta di karus nobus, karensia di
kumprimentadu pesas pa kumpu kilis ki dana
part., *felicitado. (P.dosS.) -. (COMPOR). N.S. kau di
(CUMPRIMENTADO). N.S. V.B. kumpu; kumpu fala; kumpu fiu di
kumprimentu 1 linha; kumpu kombersa; sabi
1.n., *gesto de cortesia; saudação. kumpu; sin. konserta.
(CUMPRIMENTO). N.F. neol. 2.v.tr., *formar; construir; produzir. -
2.n., *acto de cumprir; observância. si familia kumpu kasa na prasa di
- risibi es anel suma sinal di Bubaki (N.M.) -.

315
3.v.intr., *constar; fazer parte de. - 1.n., *conjunto de pessoas de uma
seti paizis ke ta kumpu CPLP (R98) aldeia. - i terenu ke ta pertensi tudu
-. (COMPOR-SE). komunidadi di Bachil (R95) -.
kumpu fala (COMUNIDADE). N.F. komunidadi.
coloc., *concordar; fazer as pazes. 2.n., *grupo de pessoas que têm os
(deriv. COMPOR A FALA). N.S. mesmos ideais; comunidade cristã. -
V.B. disipulus kunsa na forma
kumpu fiu di linha komunidadi ki ta lei palabra di Deus
coloc., *reduzir a fio; fiar. (deriv. (L.S.) -.
COMPOR FIO DE LINHA). N.S. kumunika
V.A., FIAR é hiperónimo de kumpu v., *fazer saber; transmitir. - Logu rei
fiu di linha e de fia, que significa manda kumunika tabanka tudu
dar crédito. kuma i na fasi festa garandi pabia i
kumpu kombersa na kasa (L.S.) -. (COMUNICAR).
coloc., *reconciliar; restabelecer a N.F. neol.
paz; mediar. - Delegason di Gambia kumunikadu
bin kumpu kombersa (F.J.) -. (deriv. n., *aviso; informação. - No fasi kil
COMPOR A CONVERSA). N.S. sin. kumunikadu, no pui na radiu (R98) -.
media 1. (COMUNICADO). N.F. neol.
kumpu tera kumunikason
coloc., *desenvolver; fazer crescer. - 1.n., *acção de comunicar;
N’ na nega bedju, ka mon bin moli informação. - idukason i
pa tempu di kumpu tera (C.S.) -. kumunikason sobri kolera (R97) -.
(deriv. COMPOR A TERRA). N.S. (COMUNICAÇÃO). N.F. neol.
sin. dizinvolvi. 2.n., meiu di kumunikason, *tudo o
kumpudu que serve para comunicar, como os
part., *composto; formado; correios, a televisão, a rádio, os
arrumado; consertado. - Barajen ten telefones. - meius di kumunikason
ku kumpudu na pedra (Igr.I.) -. ten ke funsiona sin tene sensura
(deriv. COMPOR). N.S. (IN96) -. (MEIOS DE
COMPOSTO é o particípio pretérito COMUNICAÇÃO).
de COMPOR e kumpudu é o kumunitariu
particípio de kumpu. adj., *relativo a comunidade. -
kumpudur dizinvolvimentu kumunitariu (R95) -.
n., *aquele que compõe; fabricador; (COMUNITÁRIO). N.F.
fabricante; compositor. - e kumpra proparoxítona, neol.
kampu di kumpudur di puti (N.T.) -. kun
(deriv. COMPOR). N.S. sin. fasidur. intens., *adjunto de intensidade com
kumumorason a função de marcar a intensidade
n., * acção de recordar ou de máxima do processo ou do estado. -
prestar homenagem a uma pessoa baleta intci muntudu kun (R95) - pa
ilustre. - kumumurason di dia iagu pudi darma ora ku dipozitu i
mondial di pupulason (R95) -. intci kun (Igr.I.) -. N.F. Balanta “kun”
(COMEMORAÇÃO). N.F. neol., que significa muito. N.S. sin.
komemorason. kunkurun.
kumunhon kunankoi
n., - e tenba sempri kumunhon ku n., *ave pernalta, de cor branca, que
n’utru (N.T.) -. (COMUNHÃO). N.F. anda juntamente com os bovídeos;
vd. komunhon. garça boieira; boeira. - Bakia baka
kumunidadi di kunankoi sin liti sin nata (L.A.) -.

316
N.F. paroxítona, kinankoi; Damasku (N.T.) -.
Mandinga “kúnankoyi” que designa kunfundidu
essa ave. N.S. n.v. “Bubulis ibis” ou part., *posto em confusão;
“Ardeola ibis”; sin. garsa; o perturbado. - E fika tudu kunfundidu,
provérbio exprime a ilusão de tratar pabia kadaun na obi ki djinti na fala
as vacas como se fossem próprias, na lingu di si tera (N.T.) -.
quando, na realidade, são (CONFUNDIDO). N.F. neol.
propriedade de outrem. kunfuson
Kunanti n., *perturbação; embaraço;
n., *um dos cinco grupos linguísticos desordem. - no na randja son
principais do povo Balanta, kunfuson na sosiedadi guinensi
pertencente ao grupo linguístico Sul, (IN96) -. (CONFUSÃO). N.F. neol.
da subfamília Oeste-atlântica, com kungutu
muitos emprêstimo da língua n., *bolo composto de farinha de
mandinga. (CUNANTES). N.S. V.B., arroz, farinha de mancarra e açúcar.
sin. Mansonka. N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. kanha.
kundindin kunha
n., *a parte traseira; ânus. - bu na v., - i bai montia i leba i ba kunha na
tira puchu di galinha, i ten un parti kuartel (IN96) -. (COZINHAR). N.F.
pikininu ku ta sta riba di kundindin, arc., vd. kusnha.
bu ten ku lokoti kila tudu (R96) -. kunha kana
kundumpai coloc., *destilar a aguardente de
n., *confusão; barulho; problema. - cana de açúcar. (deriv. COZINHAR
N’ sibi kuma abos ke sta tras di es A CANA). N.S. V.B.
kundumpai (F.J.) -. N.F. paroxítona. kunhadadia
kunfentu n., *relações entre pessoas com
n., *vento forte e frio. - Bu fala n’ fia, laços de parentesco. - Kazamentu
toma di nos suma sol ku ta kamba ta kaba ma kunhadadia ka ta kaba
noti, turbada, kunfentu pa nansi tudu (P.B.) -. (deriv. CUNHADO).N.S.
dia (E.D.) -. (deriv. COM VENTO). sin.kunhadundadi.
kunfiadesa kunhadu
n., *orgulho; arrogância. (deriv. n., *parente por aliança que
CONFIADO). N.S. V.M. compreende o cunhado, a cunhada,
kunfiadu o sogro, a sogra, o genro, e a nora.
adj., *esperançado; atrevido. – Te - Mindjer ku trata diritu ku si
pa kunfiadu, mindjor diskunfiadu kunhadu i ta nganha si pensamentu
(C.T.daM.) -. (CONFIADO). N.S. sin. (Igr.I.) -. (CUNHADO). N.F. neol.
atrevidu; ant. diskunfiadu. kunhadu kanua
kunformu n., *ave pernalta, piscívora, que
con., - Kunformu i na papia, i na habita nos poilões. ( deriv.
sibinti i na rianta sangra (T.M.) -. CUNHADO DE CANOA). N.M. lexia
(CONFORME). N.F. vd. konformu. complexa. N.S. V.A.
kunfundi kunsi udju
1.v.tr., *não distinguir. - i ten djintis coloc., *ser bem educado; conhecer
ku ta kunfundi divirtimentu publiku as normas. - Djugude ka ba fanadu,
ku bandidasku (P.dosS.) -. ma i kunsi udju (L.A.) -. (deriv.
(CONFUNDIR). N.F. neol. CONHECER O OLHO).
2.v.tr., *embaraçar. - Paulu i ta kunhadundadi
probaba kuma Jesus i Kristu, i ta n., *relações entre cunhados, entre
kunfundi Djudeus ku mora na sogros, e entre genro e nora, onde

317
se destaca a obrigatoriedade de kabantada.
assistência mútua. - Es tarbadju di kunsadu
kunhadundadi ku no ta fala, ba part., *iniciado. - Na segunda parti i
farfari matu, pabi matu, to ku sol kunsadu interpelason di diputadus
noti! (T.M.) -. (deriv. CUNHADO). (R95) -. (COMEÇADO).
N.S. sin. kunhadadia. kunsi
kunhisidur 1.v.tr., *ter conhecimento. - kadakin
n., *sabedor; erudito. - Djintis ke sta kunsi si lugar (P.dosS.) -.
dianti di si tera, e dibi di sedu djintis (CONHECER).
kunhisidur (IN96) -. 2.v.tr., *experimentar; passar por. -
(CONHECEDOR). N.F. neol. no populason ka kunsi ospital (C.P.)
kunhisimentu -.
n., - Idukaduris dibi di tene 3.v.tr., *ter relações sexuais com. -
kunhisimentu na e materia (R95) -. badjuda si ka kunsi omi, si i sedu
(CONHECIMENTO). N.F. neol., vd. inda virjen i ta sedu selvajen pa omi
kunsimentu. (N.M.) -.
kunkulun kunsidja
1.intens., - Kunkulun di bumbulun v., - I seta sedu rei; i kudji tambe
(R.N.) -. N.F. oxítona, vd. garandis pa ba ta kunsidjal (P.B.) -.
kunkurun. (ACONSELHAR). N.F. vd. konsidja.
kunkurun kunsidu
1.intens., *adjunto de intensidade part., *que se conhece; distinto. -
com a função de marcar a Biblia i libru ki ma kunsidu na mundu
intensidade máxima do processo ou intidu (L.S.) -. (CONHECIDO). N.S.
do estado. N.F. oxítona. N.F. ant. diskunsidu.
kunkulun. N.S. sin. kun. kunsimentu
2.v., farta kunkurun, *estar farto 1.n., *faculdade de conhecer;
por demais. N.S. V.A. erudição. - Abos bu dadu
kunsa kunsimentu di sigridu di Renu di
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que Deus (N.T.) -. (CONHECIMENTO).
exprime o aspecto incoativo da N.F. kunhisimentu.
acção. - ora ki grava dja dritu, la ke 2.n., *informação. - no dibi di da elis
no kunsa ta ba intirvi i ta sedu tardi kunsimentu di ki programa (Igr.I.) -.
(R95) - rostu di merkadus di Bisau kunsinti
kunsa na muda ku forsa (P.dosS.) - v., *aprovar; anuir. (CONSENTIR).
Kau kunsa na mansi pikininu- N.F. neol. N.S. V.B.
pikininu (T.M.) -. (COMEÇAR). N.S. kunsintidu
o aspecto incoativo é expresso part., *permitido; autorizado.
também sufixando [-si] a algumas (CONSENTIDO). N.F. neol. N.S.
formas verbais ou adjectivais. V.B.
2.v., *dar início a; principiar. - elis kuntan’o
propi ku ta kunsa festa na rua (A.C.) n., - Si bu odja nguintcu na kume
- Ora ku frutu burmedju, i ta kunsa kuntan’o, bu sibi kuma djitu ka ten
kebur (N.T.) -. (COMEÇAR). (L.A.) -. N.F. vd. kuntangu;
kunsada kuntan’o; Bijagó “kuntan’o” que
n., *começo; início; princípio; designa esse tipo de prato.
origem. - Tudu kusa i ten si kunsada kuntangu
i asin ki ten si kabantada (R98) -. n., *arroz sem molho de peixe ou de
(deriv. COMEÇAR). N.S. kombersa carne. - Ora ku Budjugu na bai ronia
di kunsada; na kunsada; ant. baloba e leba binhu palmu o kana, e

318
ta kusnha bianda, kuntangu sin sal, karika.
e ta pui siti e leba pa baloba ku kunvida
galinha (N.M.) -. N.F. kuntan’o; v., - Ma no na kunvida Ministra
Bijagó “kuntan’o”. (R95) -. (CONVIDAR). N.F. vd.
kuntcur kumbida.
n., *prato de arroz mole com molho kunvidadu
de mancarra, açúcar e leite part., (CONVIDADO). N.F. vd.
coalhado. N.S. V.B. kumbidadu. N.S. V.A.
kuntinua kupi
v., - n’ riba pa Bubaki pa bin v., *golpear com a ponta do pé. N.S.
kuntinua studa (N.M.) -. V.B.; kupi especifica a maneira de
(CONTINUAR). N.F. paroxítona, vd. dar o pontapé.
kontinua. kupon
kuntisi n., *balaio com tampa. N.S. V.B.
v.intr., *dar-se por acaso; suceder; kur
realizar-se. - I konta djintis kusa ki n., - Nha preta fina di Bande, kada
kuntisi (F.M.) -. (ACONTECER). ora ku n’ lembra di bo n’ ta sinti bu
N.F. proparoxítona, akontisi. sombra kur di mampatas (N.Me.) -.
kuntisimentu (COR). N.F. vd. kor.
n., *o facto que se realiza ou que kura 1
sucede. - No kuri pirigu di sedu 1.v., *fazer recuperar a saúde. - Es i
akuzadu di lanta kontra Stadu, pabia guera, guera di buska mesinhu pa
de kuntisimentu di aos (N.T.) -. kura tcagas ku Tugas fikanu (C.S.) -
(ACONTECIMENTO). N.F. . (CURAR).
akontisimentu. 2.v.intr., *recuperar a saúde. - Bu
kuntu kura bu san bu sai bu pera utru
n., *mil pesos da Guiné; mil entra (R95) -. (CURAR-SE).
escudos. - kadakin pa i paga sinku kura 2
kuntu (R95) -. (CONTO). N.F. 1.n., *recuperação da saúde.
kontu. (CURA).
kuntudu 2.n., *tratamento; remédio. - Na nin
con., *conjunção subordinativa que un parti di mundu inda i ka ten kura
indica [concessão]; não obstante. - (R95) -.
Nin un limaria ka seta kondison di kuradu
Morte, kuntudu me e odja kuma part., *sarado. - Na ki ora omi fika
baka bonitu te i gurdu dimas (P.B.) - kuradu di mpintcu (N.T.) -.
. (CONTUDO). (CURADO).
kuntudu manera kuranderu
loc.adv., *de todos modos; de n., *pessoa que cura, utilizando
qualquer maneira. - Kuntudu remédios empíricos ou tradicionais.
manera, ami n’ pudi kura duensa na - Djambakus bin na muri, i tcoma
kurpu di pekadur (IN99) -. (deriv. omi i dal si puder di kuranderu
CONTUDO MANEIRA). (N.M.) -. (CURANDEIRO). N.F. neol.
kunu N.S. sin. djambakus.
n., *órgão sexual feminino; vagina. - kurasa
kunu i un nomi ki ka pudi tcomadu n., *armadura de ferros ou de aço
dianti di garandi, alguin di rispitu que protege as costas e o peito. - Si
(N.M.) -. (CONA). N.F. fam. N.S. pitu tadjadu ku un armadura suma
V.B.; CONA utiliza-se somente no feru, ku tcomadu kurasa (N.T.) -.
falar calão; sin. mindjerndadi; sin. (COURAÇA). N.F. neol.

319
kurason kuri ku alguin
n., - no sinta li na e kau li, no pensa v.prep., *afugentar alguém. (deriv.
kuma no tene un mesmu sintidu, un CORRER COM ALGUÉM). N.M.
mesmu kurason (R98) -. colocação. N.S. V.B.
(CORAÇÃO). N.F. neol., vd. kuri tras di
korson. v.prep., *perseguir; ir no encalço de.
kurativu - i obi turmenta ku parsil di lions,
n., *aplicação de remédios. - lubus, ku utru koldadi di limarias ku
Servisus kurativus o diferensadu i na kuri tras del (M.K.) -. (CORRER
servisus ma karu (R95) -. ATRÁS DE). N.S. sin. pirsigui.
(CURATIVO). N.F. neol. N.S. sin. kurida
medikamentu; sin. medikason. n., *acto de correr; competição
kurba desportiva. - Limaria fasi kurida pa
v.intr., - anti di kurba i mbaransa ku un badjuda (L.S.) -. (CORRIDA).
maradura di sapatu (E.D.) -. kuridji
(CURVAR). N.F. vd. kurva. 1.v.tr., *emendar; melhorar;
n., - Anti di suta kurba son, utru dal repreender. - Raprindi, bu kuridji, bu
tapona (T.M.) -. (CURVA). anima, bu sina ku tudu pasensa
kurbadu (N.T.) -. (CORRIGIR).
adj., *que não é recto. - lamina di 2.v.tr., *moderar; regularizar. - no
Kanaan, di lamina kurbadu (A.T.) -. fala pa kuridji dizigualdadi entri
(CURVADO). N.S. sin. nkurbadu. rejons (R95) -.
kurbina kuri-kuri
n., *espécie de peixe. - Pis manga v., *continuar a correr ou a fugir. - i
del na mar, di tudu koldadi: tainha, kuri-kuri mas (T.M.) -. (deriv.
sinapa, kurbina, bika, sereia (M.M.) - CORRER). N.F. kur-kuri. N.M.
. (CORVINA). N.S. n.v. redobro.
“Pseudotolithus epipercus”. kurinti
kuretu v.caus., *fazer andar. (deriv.
adj., *sem erros; irrepreensível, CORRER). N.S. kurinti karu.
conforme ao dever. - djinti dibi di kurinti karu
kuridjin, di ba ta kuridjin des coloc., *andar de carro; conduzir o
mumentu ke sibi kuma es kusa ku n’ veículo; guiar. - Ai Fatu, n’ kansa
na fasi i ka kuretu (IN96) -. pabia n’ kurinti karu tciu (Cecomes)
(CORRECTO). N.F. koretu. -. (deriv. FAZER CORRER O
kuri CARRO).
1.v.intr., *andar com velocidade. - kurkunda
No kuri tok no tciga na un tabanka n, *saliência ou deformidade nas
(N.M.) -. (CORRER). N.S. kuri costas ou no peito de alguém;
diritu; kuri ku alguin; kuri tras di; bossa; giba. (CORCUNDA). N.S.
rinka kuri. V.M.
2.v.intr., *fugir; escapar. - pulisia na kur-kuri
tcomal pa bai fitcal tan la, i kuri i v., - anos no na kur-kuri
nega ba kudi (N.M.) -. risponsabilidadi di kil alguin (R98) -.
3.v.tr., *estar exposto a um risco. - e (deriv. CORRER). N.F. vd. kuri-
ta kuri sertus riskus (R95) -. kuri. N.M. redobro.
kuri diritu kurpinhu
coloc., *correr bem. - tudu tarbadju n., *peça de vestuário feminino que
bin na kuri diritu, djintis kontenti suporta os seios; sutiã; corpete. - I
(F.M.) -. (deriv. CORRER DIREITO). kumpra kurpinhu na fera (V.D.) -.

320
(CORPINHO). N.F. neol. N.S. sin. que significa também preparar peles
sution. de animais, cujo equivalente é seka
kurpu 1.
1.n., *parte física dos seres kurtina
animados; organismo humano. - Te 1.n., *pano com que se cobrem as
fasi tatuajen na kurpu di pekadur ku janelas. (CORTINA).
mesmu gudja i ta fasidu pa manga 2.n., *peça de pano suspensa para
di djinti, kila pudi tisi prublemas di resguardar. - Kurtina di kaza di
Sida! (R95) -. (CORPO). N.S. korda Deus i rumpi na metadi (N.T.) -.
kurpu; kurpu ka seta; kurpu kurti-ve
kansadu; larga kurpu; po di n., *tipo de vestido que deixa ver
kurpu; spindi kurpu; tursi kurpu. através da roupa o contorno das
2.n., *cadáver. - pa ka kurpus fika cuecas em forma de vê. - Mininus,
na krus, Djudeus pidi Pilatus pa e bo kria nomi, kurti ve, eh, kurti ve
tiradu na krus (N.T.) -. sta la (J.D.) -. (deriv. CURTIR O
kurpu ka seta VÊ). N.M. lexia composta.
coloc., *não estar bem de saúde; kurtu
estar doente. - kuma kabesa ku na 1.adj., *que tem pouco
del, kabesa, kurpu ka seta (J.D.) -. comprimento. - Tataruga kuma si pe
(deriv. O CORPO NÃO ACEITA). kurtu, ma i ta lebal tudu kau ki misti
kurpu kansadu (L.A.) -. (CURTO). N.F. neol. N.S.
n., *corpo fraco ou adoentado. - i na sin. mutcu.
sinti si kurpu kansadu: frakesa taka, 2.adj., *breve; rápido. - no speransa
duensa taka (Ceef) -. (deriv. O di vida i kurtu (R95) -.
CORPO FICA CANSADO). N.M. kurtu sintidu
lexia composta. 1.coloc., *estúpido. (deriv. DE
kursa mon SENTIDO CURTO). N.S. V.B.
coloc., *ficar ocioso ou indiferente; 2.coloc., *pessoa que esquece a
cruzar os braços. - Bo sibi kuma ajuda recebida.
Governu ki bulinu, pa no kursa kuru
mon? (R98) -. (deriv. CRUZAR AS 1.n., *pele dura de alguns animais;
MÃOS). N.F. kruza mon. pele. - i bisti kuru di lebri fresku
kursa pe (A.P.) -. (COIRO; COURO). N.S.
coloc., *estar de perna alçada; sin. pele.
cruzar as pernas. (deriv. CRUZAR 2.n., *pele curtida para usos
OS PÉS). N.S. V.A.; pe é industriais. - Ora ke kaba, Kamabi ta
hiperónimo de PÉ e de PERNA. kunsa sai bistidu ku kuru (F.M.) -.
kursu 3.coloc. tene kuru, * expressão que
n., *conjunto de lições; disciplina de designa uma pessoa importante. -
ensino; matérias ensinadas numa Omi bali mas pa kil ki sedu di ki pa
Universidade. - No fasi kursu di kil ki tene, ma aos un dia no ta
formason par elis (R95) -. (CURSO). rispita un alguin son pabia i tene
kurti manga di dinheru o pabia i tene kuru
1.v.tr., *admirar; desfrutar. - Turista (L.S.) -. (deriv. TER COURO).
na kurti iagu di praia, si mindjer gora kuru nornoridu
dita na reia i na tora na sol (M.M.) -. coloc., *pele enrugada (deriv.
(CURTIR). COURO). N.F. Balanta “n’orn’ori”.
2.v.intr., *gozar; divertir-se. - Pa no N.S. V.M.
kurti, pa no bibi, pa no badja (C.C.) - kurumpi
. N.S. kurti é hipónimo de CURTIR 1.v.tr., *estragar; subornar.

321
(CORROMPER). kusa
2.v.intr., *estragar-se; viciar-se. - 1.n., *designação de algo
Ora ke mininus di onzi anu na bindi inanimado; qualquer objecto ou
mankara na rua, mininu femia, i ta assunto. - Bu ta manda un mininu
kaba di kurumpi na rua (IN96) -. fera pa ba kumpra kusa, i ka na
(CORROMPER-SE). kumpra ke ku mandal, i na firma ba
kurumpidu ta djubi (R95) -. (COISA).
part., *estragado; viciado, corrupto. - 2.n., *acontecimento; caso. - Alguin
sosiedadi sta un bokadinhu lanta i na kombersa, i na papia kusa
kurumpidu (IN96) -. ki na sedu (F.M.) -.
(CORROMPIDO). N.S. sin. kusa di
kuruptu. con., *locução prepositiva que
kurupson significa [substância de]. - djintis ta
1.n., *suborno. - kurupsons i intriga dal kusa di kume (F.M.) -. (COISA
ku garandi ambison di puder, el ku DE).
leba no joven republika di Guine- kusa di mindjer
Bisau bida suma siti bidadu (R98) -. n., *menstruação. (deriv. COISAS
(CORRUPÇÃO). DE MULHERES). N.M. lexia
2.n., *vício; depravação. - un familia complexa. N.S. V.B.
san, un familia sin kurupson, un kusa ku ta bindidu
familia ku na pensa sempri na futuru n., *mercadorias. - Libra di kume
(IN96) -. kusas di kume ku ta bindidu na rua
kuruptu ku ka sibi kuma ki kusinhadu (R95) -
adj., *pervertido; viciado. - guvernu . (AS COISAS QUE SÃO
propi i kuruptu (IN96) -. VENDIDAS). N.M. lexia complexa.
(CORRUPTO). N.S. sin. N.S. empréstimo por decalque das
kurumpidu. línguas africanas de substrato; sin.
kuruspundi merkaduria.
v., *ser adequado; equivaler; kusa-meladu
pertencer. - Kusa ku ka ta n., *doce; bebida doce. - Bo bai
kuruspundi, kuma kila i pura mintira kume bon kumida, bo bibi kusa
(R98) -. (CORRESPONDER). N.F. meladu (Igr.I.) -. (deriv. COISA
korespondi. MELADA). N.M. lexia composta.
kurva 1 kusasinhu
v.intr., *descrever uma curva. - n’ na n.dim., *coisa pequena; coisinha. -
kurva sin na un beku la (IN96) -. ami i un kusasinhu ku sta lundju, ku
(CURVAR). N.F. neol., kurba. N.S. ninguin ka pudi iangasa (O.S.) -.
kurva é hipónimo de CURVAR que (deriv. COISA).
significa também abaixar, cujo kusi
equivalente é mpina. v., *unir com uma linha através de
kurva 2 pontos, servendo-se de uma agulha
n., *traço de estrada que não é ou de uma máquina de coser. - Nha
recta; linha sinuosa; volta; arco. - bo Maria kusi bambaran, ma i ka tene
na toma pasajeru na ki kurva, i fidju (L.A.) -. (COSER). N.S. kusinti.
pirigozu (R95) -. (CURVA). N.F. kusi na
neol., kurba. v.prep., *guerrear. - E kusi na n’utru
kus -. (deriv. COSER). N.S. V.A.
n., *fantasma que desvia o bêbedo kusidu 1
para a floresta; anão que passeia de 1.part., *que se coseu. (COSIDO).
noite. N.S. V.A.; sin. fenkoto. 2.part., *concertado; composto. -

322
kabelu kusidu fandan (F.S.) -. ou no fogão. - E ba kusnha bianda,
kusidu 2 e dal di kume (T.M.) -. (COZINHAR).
1.part., *diz-se de qualquer alimento N.F. kusinha; kunha. N.S. kusnha
preparado ao lume ou no fogão. - sabon; kusnha siti.
kusas di kume, i kru o kusidu, i dibi kusnha sabon
di sedu limpu (R95) -. (COZIDO). coloc., *fazer sabão. - Mindjer
N.F. neol. N.S. sin. kusinhadu. kusnha sabon i kaba, rapas sinta i
2.adj., *maduro. - arus kusidu na na tcora (T.M.) -. (deriv. COZINHAR
bulanha (Dea) -. (deriv. COZIDO). SABÃO).
N.S. sin. maduru; kusidu é kusnha siti
hiperónimo de COZIDO e de coloc., *fazer óleo de palma ou óleo
MADURO. de palmeira dendê. (deriv.
kusinha COZINHAR AZEITE). N.S. V.A.
v., - Mindjer kusinha pa tudu djintis kusnhera
(F.M.) -. (COZINHAR). N.F. vd. n.f., *mulher que cozinha. - Rapas
kusnha. karga lenha, i ba tciga nunde ki
kusinhadu kusnhera di sabon sta nel (T.M.) -.
1.part., *diz-se de qualquer alimento (COZINHEIRA). N.F. kusinhera.
preparado ao lume ou no fogão. - kuspi
Kandja bedju nunka i ka ta v.intr., *deitar fora o cuspo. - Nin kau
kusinhadu ku el (L.A.) -. di kuspi ka ten (T.M.) -. (CUSPIR).
(COZINHADO). N.F. neol. N.S. sin. kuspidera
kusidu. n., *serpente de cor preta, da família
2.n., *iguaria preparada ao lume ou dos colubrídeos, conhecida por
no fogão. cobra-cuspideira, que lança o seu
kusinhera veneno cuspindo. (CUSPIDEIRA).
n.f., - Tiu, ali bianda ki no kusinhera N.S. V.A., sin. bida 3; n.v. “Naia
mandau (F.J.) -. (COZINHEIRA). nigricollis”.
N.F. vd. kusnhera. kuspinhu
kusinheru n., *cuspo; saliva. - ku si kuspinhu i
n., *pessoa que cozinha. - Un bon fasi un lamasinhu, i untal na udju di
kusinheru, ma i ka ta ngabadu segu (N.T.) -. (CUSPINHA).
nunka: sal (P.B.) -. (COZINHEIRO). kusta 1
kuskus 1.v.intr., *ter um certo preço ou
1.n., *bolo de arroz farinhado ou de valor; valer. - Es kusta karu, nha
milho preparado. - Kuma pa ma sabi ermon, bu ka pudi kumpral (M.M.) -.
ki kuskus sabi, ninguin ka fasi inda (CUSTAR). N.F. neol.
si naris bindi (J.B.) -. (deriv. 2.v.intr., *ser feito com dificuldade. -
CUSCUZ). N.F. oxítona. si kasa e ka ta kustal tantu, Tuga
2.n., *prato árabe, muito utilizado no pudi dana aos ma amanha e na
Senegal e na sub-região, preparado kumpul mas (C.P.) -.
com grânulos de sêmola de trigo, kusta 2
carne e legumes. (CUSCUZ). N.S. n., *despesa; trabalho; esforço. - N’
CUSCUZ significa propriamente ka na kume na bo kusta, pabia n’ ka
este prato árabe. na buska kil ki di bos, ma abos propi
3.n., *penteado em que todo o (N.T.) -. (CUSTA). N.F. neol.
cabelo é apanhado no cimo da kusta n’ muri
cabeça. N.S. V.M. con., *locução conjuntiva
kusnha subordinativa que significa ☯mesmo
v., *preparar os alimentos ao lume que eu morrer. - N’ ka na setal,

323
mama, kusta n’ muri (N.Tu.) -. kut-kuti
(deriv. CUSTAR EU MORRER). v., *tentar fazer uma coisa, apesar
kustu das dificuldades. - udju sta riba di si
n., *valor em dinheiro; preço. - mame ki na kut-kuti, pabia di bedjisa
kuidadus primarius di saudi i ku foi (P.B.) -. N.F. koti-koti. N.M.
tarbalhozu, i ten ku lebanu miti na redobro. N.S. sin. n’oti-n’oti.
tabanka, ma i ma baratu en termus kuto
di kustus di dinheru ke ta involvil n., *espécie de sáurio. - Kuto fiu na
(R95) -. (CUSTO). N.F. neol. bida lagartu (L.A.) -. N.F. oxítona.
kustuma kutubel
v.intr., *habituar-se. - e pumba n., *articulação do braço com o
kustuma dja kaza (T.M.) -. antebraço. (COTOVELO). N.F.
(ACOSTUMAR-SE). N.S. kustuma kutuvelu.
é o equivalente de ACOSTUMAR- kutubela
SE, v.intr., e kustumanta é o v., *acotovelar. (COTOVELAR). N.S.
equivalente de ACOSTUMAR, v.tr. V.B.
kustumadu kutubelada
part., *habituado; sedo normal. - Kil n., *pancada com o cotovelo.
tarpasa ku kustumadu na kil grupu i (COTOVELADA).
son mata (R98) -. (ACOSTUMADO). kutula
kustumanta v., *ferir com cutiladas; golpear. - kin
v.caus., *fazer contrair um hábito; ki larga tarsadu i bin kutulan
habituar alguém. (deriv. fundinhu? (M.M.) -. (ACUTILAR).
ACOSTUMAR). N.S. V.A., N.F. proparoxítona.
kustumanta é o equivalente de kutula skola
ACOSTUMAR, v.tr., e kustuma é o coloc., *virar as costas à escola; não
equivalente de ACOSTUMAR-SE, frequentar as aulas. (deriv.
v.intr. ACUTILAR A ESCOLA). N.S. V.A.
kustumu kutulada
n., *prática antiga e geral; uso; n., *facada. (CUTILADA). N.S. V.B.
hábito; o conhecer bem alguém. - i kutuladu
ka no kulpa, kustumu ku kansadu part., *esfaqueado. - N’ fasi kasabi
(J.D.) -. (COSTUME). N.F. neol. panu di kubri pa i tapan borgonha
N.S. sin. us. de nha kurpu kutuladu (O.S.) -.
kustura (ACUTILADO).
n., *arte de coser. - aula di korti i kutundin
kustura pa mininus (R95) -. n., *laço; armadilha. - Si bu kuri di
(COSTURA). N.F. neol. binhali, kutundin ta perau dianti
kusturera (L.A.) -. N.S. sin. lastru.
n.f., *mulher que exerce a arte de kuturinu
fazer fatos. - Kin ki sibi si amanha n., *diz-se da região das ancas,
Elizabeti ka na bin sedu uma grandi especialmente falando do corpo de
kusturera (R95) -. (COSTUREIRA). mulher, para indicar a perfeição das
N.S sin. alfaiati. formas, como de uma viola; rabada.
kustus N.S. V.B.
adj., *caro; difícil. (CUSTOSO). N.F. kutuvelu
oxítona. N.S. V.B. n., - Omis ku mindjeris, kal un di nos
kusunde ku ma fola kutuvelu? (J.D.) -.
n., - I kil un badju di kusunde o di (COTOVELO). N.F. neol., vd.
ngumbe (H.M.) -. N.F. vd. ksunde. kutubel. N.S. dur di kutuvelu; fola

324
kutuvelu.

L, l
*Décima terceira letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [líquida lateral alveolar]. (L).
l 1 [-l]
pron.pess.compl.d., *forma enclítica
do pronome pessoal complemento
directo 3ªsing.; o; a; lhe. - ora ku
Tuga bombordia, i kema tudu si
tabanka i ka disal ku nada (C.P.) -.
la
adv., *advérbio de lugar que
significa o sítio afastado do locutor;
naquele lugar; acolá; aí; ali. - sai,
ala, bu la, ala bu sugundi bas di
padja, la (L.S.) -. (LÁ). N.F. ala. N.S.
la é hiperónimo de LÁ, ALI e AÍ; ant.
li; ant. ali; pa la; bai la.
laba
1.v.tr., *limpar com água ou outros
líquidos. - E manera tan di laba mon
limpu ku iagu ku sabon, no dibi di
sina no mininus el (R95) -. (LAVAR).
N.S. basia di laba rostu; laba
burgunhu; laba kabesa; laba
kurpu; laba lua; laba pe.
2.v.tr., *purificar. - No laba no
korson (L.Cat.) -.
laba badjudesa
coloc., *entre os Balantas significa
fazer a cerimónia de reparação por
ter engravidado uma rapariga que
nunca antes dera à luz. (deriv.
LAVAR). N.S. V.M.
laba boka
coloc., *lavar os dentes. (deriv.
LAVAR A BOCA). N.S. V.M.
laba burgunhu
coloc., *reparar uma ofensa. (deriv.
LAVAR A VERGONHA). N.S. V.M.
laba kabesa
coloc., *baptizar deitando água
sobre a cabeça; administrar o
sacramento do baptismo; purificar. -
i tambe no ta intindi kuma tribunal,
la ke mindjoris baloberus sta nel pa
ba laba kabesa di kilis ke susu
(R99) -. (deriv. LAVAR A CABEÇA).

325
N.F. arc. N.S. sin. batiza; a pesados. (ALAVANCA). N.S. V.B.
administração do baptismo católico labanta
tem como cerimónia principal 1.v.tr., *pôr de pé; alçar. - I labanta
“derramar água” sobre a cabeça do kabesa (T.M.) -. (LEVANTAR). N.S.
baptizando. labanta stera; sin. lantanda.
laba kurpu 2.v.tr., *tirar dinheiro no banco. -
coloc., *lavar-se; tomar banho. - Bu Nhu Falkon konsigui labanta dinheru
ka dibi di laba kurpu o ropas mas (M.M.) -.
pertu di fonti di ki vinti metru (Igr.I.) - 3.v.intr., *acordar; sair do leito; pôr-
. (deriv. LAVAR O CORPO). se em pé. - Lebri labanta kinti-kinti i
laba lua firma suma nhara-sikidu (A.P.) -.
coloc., *menstruar; ter as regras (LEVANTAR-SE). N.S. sin. lanta.
menstruais. - i tarda pa laba lua labanta stera
(R96) -. (deriv. LAVAR A LUA). N.S. coloc., *cerimónia de arrumar a
sin. odja lua; misturason (n.). esteira, no fim do choro - Distindi
laba pe 1 stera, labanta stera, ialsa stera
coloc., *cumprimentar uma pessoa (P.B.) -. (deriv. LEVANTAR A
que volta ao país natal, oferendo-lhe ESTEIRA). N.S. sin. ialsa stera; sin.
comida e bebida. - Bu pui na lista lebia stera.
son viuva di sesenta anu, ku labantadu
kunsidu kuma i ta fasi bon obras, ku part., *posto de pé; apresentado. - E
ta laba pe di pobu di Deus (N.T.) -. kiston ku manga di bias i ta
(deriv. LAVAR OS PÉS). labantadu i un kusa ku ka ten sintidu
laba pe 2 (Cecomes) -. (LEVANTADO). N.S.
n., *cerimónia da quinta-feira da sin. labantandadu.
Semana Santa, onde o sacerdote labantamentu
lava os pés aos representantes dos n., *rebelião; revolta. -
doze Apóstolos. - laba pe di Labantamentu di Junta Militar (R98)
disipulus (N.T.) -. (LAVA-PÉS). N.M. -. (LEVANTAMENTO).
lexia composta. labantandadu
labadera part.caus., *feito surgir. - I ten
n.f., *mulher que lava roupa alheia manga di prublema ku labantandadu
por profissão. - Si ropa bida branku (R95) -. (deriv. LEVANTAR). N.S.
fandan, suma ku nin un labadera na sin. labantadu.
mundu ka pudi brankisil (N.T.) -. labaremu
(LAVADEIRA). n., *gorjeta; gratificação. - N’ ta
labadu djunta-djunta labaremus ki n’ otca,
1.part., *limpado; purificado. - E pa manda nha djintis algun kusa
kopu dibi di ba ta labadu kada dia (J.S.) -. (deriv. LAVAR OS REMOS).
(Igr.I.) -. (LAVADO). N.F. náut. N.M. lexia composta
2.adj., *limpo. - ma bo labadu, bo [laba + remu], já lexicalizada, que
santifikadu, bo otcadu djustu na se escreve sem traço de união. N.S.
nomi di Kristu (N.T.) -. em tempos antigos os marinheiros
labakrus costumavam pedir uma pequena
n, *chuva no início de Novembro, na gratificação para lavar os remos
festa dos fiéis defuntos. (deriv. utilizados durante o serviço de
LAVAR A CRUZ). N.M. lexia passar as pessoas de uma margem
composta. N.S. V.M. do rio para a outra.
labanka labra
n., *barra para levantar corpos v.tr., *sulcar a terra com o arado ou

326
com a charrua; cultivar a terra. - komersianti ki ta ngana djintis ku
Fidalgu di tcon i kil ku ta labral pabia balansu o ku midida i ladron suma
saku limpu ka ta firma (Dea) -. kil alguin ki ta romba kaza di djintis o
(LAVRAR). suma kil ki ta luga si kaza karu
labradu dimas (L.S.) -. (deriv. LADRÃO).
1.part., *cultivado. (LAVRADO). N.S. sin. furtu.
2.part., *que é trabalhado; que tem ladu
sinais de trabalho. - Nha sunhus ta 1.n., *a parte direita ou esquerda de
pantan, n’ ta odja traturis di mbruta qualquer objecto; face lateral. - E ta
di dinti labradu, pabiduris di matu firma na un ladu, mindjeris ku na
(O.S.) -. toka par elis e ta firma tan na un
labradur ladu (N.M.) -. (LADO).
n., *que lavra; agricultor. - Son ora 2.n., *aspecto. - Utru ladu no misti
ku labradur dadu si balur ku fala no ta lova kamarada ministru
kemansa na para (C.V.) -. (R95) -.
(LAVRADOR). N.S. sin. kampunes. 3.n., *partido; grupo; facção. - suma
labur manera ku kil utru ladu manti na se
n., *cultivo da terra; lavra. - Labur di lugar asin ku no manti tambe na no
intcada ku radi i un labur ku pirsisa lugar pa no kabanta luta pa pui
di tciu djintis pabia un alguin son ka djustisa dentru di no tera (R98) -.
na tciga (M.M.) -. (LAVOURA). laga
laburatoriu 1.v.intr., *espalhar-se; ampliar-se;
n., *lugar onde se fazem aumentar. - Banhu Duensa torna
experiências científicas ou análises. laga mas na Bairus (M.J.) -.
- Es bitcu ku ta fasi e duensa i so (ALAGAR-SE; ALARGAR-SE). N.S.
atraves di laburatoriu ku no pudi sibi laga é o equivalente de ALAGAR-
kuma di fatu i sta dentru di kurpu di SE ou ALARGAR-SE, v.intr.,e
alguin (R98) -. (LABORATÓRIO). laganta é o equivalente de
N.F. proparoxítona, neol. ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.; kau
ladainha laga; sin. lagua 1.
1.n., *oração a todos os santos e à lagadu
Virgem Maria. - ladainhas di Santus 1.part., *coberto de água.
(l.Cat.) -. (LADAINHA). N.F. (ALAGADO). N.S. V.B.
paroxítona. 2.part, *alastrado. (ALARGADO).
2.n., *enumeração ou súplica lagansa
fastidiosa. - Un ladainha ku bida dja n., *cheia; inundação. (deriv.
mintida (P.dosS.) -. ALAGAR). N.S. V.B.
ladra laganta
v.intr., *dar latidos ou ladridos, como v.caus., *fazer espalhar. - I laganta
faz o cão; latir. - Katcuris tciga e noba di mininu ki padidu (J.S.) -.
kunsa na ladra (L.S.) -. (LADRAR). (deriv. ALAGAR; ALARGAR). N.S.
ladron laganta é o equivalente de
1.adj., *que furta; que rouba. - i ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.,e laga
seduba ladron (N.T.) -. (LADRÃO). é o equivalente de ALAGAR-SE ou
N.S. sin. furtadur. ALARGAR-SE, v.intr.
2.n., *gatuno. - Ki ladron leba pis, i lagartisa
leba bianda, i leba arus (T.M.) -. n., *nome comum de pequenos
ladrondadi Lacértidas da família dos
n., *furto; ladroíce; ladroeira. - I ten Grecónidas, que se alimenta de
manga di koldadi ladrondadi: insectos. - Lagartisa ta bibi ku

327
galinha (L.A.) -. (LAGARTIXA). N.F. v.caus., *alagar. (deriv. LAGOA).
neol. N.S. V.M.
lagartu laguasinhu
1.n., *grande hidrossáurio carnívoro; n.dim., *pequena lagoa. - e bai tok e
crocodilo. - Po, tudu tarda ki tarda tciga un laguasinhu (Dea) -. (deriv.
na iagu, i ka ta bida lagartu (L.A.) -. LAGOA).
(deriv. LAGARTO). N.S. n.v. Laguine
“Crocodilus niloticus”; lagartu é n., *nome da República da Guiné-
hiperónimo de LAGARTO e de Conakri. - n’ bai Laguine (IN99) -.
CROCODILO. Há neologia N.F. oxítona; Francês “La Guinée”
semântica: os navegadores que designa a Guiné-Conakri.
portugueses do sec. XV laiku
denominaram a nova realidade, o adj., *diz-se de um dos princípios
crocodilo, com o termo, que regulam a República da Guiné-
semanticamente mais próximo, de Bissau, estado independente de
LAGARTO, um pequeno sáurio da qualquer condicionamento feito por
família dos Lacertídeos. grupos religiosos por motivos que
2.n., *a parte terminal ou superior do dizem respeito a sua religião. - No
tecto. N.S. mata lagartu. misti kontal kuma istadu di Guine-
lagasi Bisau i laiku (R96) -. (LAICO). N.F
v.caus., *começar a espalhar-se ou proparoxítona, neol.
a difundir-se. - noba lagasi -. (deriv. lakadia
ALARGAR; ALAGAR). N.F. v., (LAQUEAR). N.F. paroxítona, vd.
proparoxítona. N.S. V.A. lakaria. N.S. V.A.
lagosta lakakon
n., *crustáceo da família dos n., *espécie de erva rastejante que
Palinurídeos. (LAGOSTA). N.S. cresce na bolanha. - li na Guine,
V.B., n.v. “Palinurus vulgaris”. anos i familia tudu, anos no ligason,
lagrima no parentasku i rasa lakakon (R95) -
n., *líquido segregado pelas . (LACACOM). N.F. oxítona. N.S
glândulas lacrimais. - Garandis n.v. “Ipomoca repens”.
kuma si bu sibi kuma bu ka tene lakaran
lagrima na udju, bu ta kunsa tcora n., *nome comum de vários
desdi kampada di kaza, asin ora ku artrópodes aracnídeos, que se
na tciga udju ta modja (L.A.) -. alimentam de insectos e aranhas e
(LÁGRIMA). N.F. proparoxítona, que têm um aguilhão curvo com
neol., vd. larma. duas glândulas venenosas;
lagua 1 escorpião. - Lakaran ruspundi elis
v.intr., *espalhar-se; inundar; kuma lion ka fasi diritu (A.W.) -.
extravasar. - E ba tciga na un fonti (LACRAU).
bonitu, iagu na lagua (T.M.) -. (deriv. lakaria
LAGOA). N.F. proparoxítona. N.S. v., *concatenar; fechar com
sin. laga 1. cadeado; encadear; lacrar.
lagua 2 (LAQUEAR). N.F. paroxítona,
n., *pequeno lago; pântano. - Na kil lakadia. N.S. V.A., sin. pui
lagua i tenba um lagartu ku ta ianda kadiadu.
la (L.S.) -. (LAGOA). N.F. lakati
paroxítona. v. diz-se da maneira de impedir um
laguanta acontecimento negativo ou frustrar
um sortilégio; limpar do mal. -

328
Djanfa ka lakati i djumbili tcon (R.N.) n., *acção ou resultado de
-.N.F. proparoxítona. escorregar; escorregamento. -
lakia kabasera nasi ku si laludura, i bin
1.v., *obstruir um vaso ou um padi n’anhima (L.A.) -. N.F. Wolof
conduto orgânico; lacrar. “lalo”.
(LAQUEAR). N.F. proparoxítona. lam-lam
N.S. V.A. n., *forma de celenterado com
2.v., *diz-se do processo de aspecto de campânula; medusa.
esterilização permanente ou N.F. Pepel (M.deBarros). N.S. V.B.,
transitória de uma mulher. N’ na n.v. “Medusa pelagia”.
lakia pa n’ ka padi mas -. lama
lala 1.n., *mistura de água e terra; argila.
n., *planície inculta; planície - i iurni lama i pui na kuartu i kunsa
alagadiça durante o tempo das santa kuartu (A.P.) -. (LAMA). N.S.
chuvas. - I ta baiba lala, kau ki sin. baru.
bakas ta maradu (L.S.) -. (LALA). 2.n., pântano. - I ba odja un lagartu
N.F. Guin.; Fula “lala” que designa a ditadu na lama pertu di un riu (M.K.)
savana. lamasera
lala kema n., *lamaçal; lamaceiro. - I ten un
coloc., *o que não se sabia veio a mar garandi nunde ku iagu ta intci
saber-se. - Lala kema, ala ladron na tok i kubri na ki lamasera i ta torna
bin (C.V.) -. (deriv. A LALA sai mas, i ta fika kil kau sin (T.M.) -.
QUEIMOU). (LAMACEIRA).
lalo lambe
n., *folhas de baobá que servem na n., *pessoa que já participou nas
culinária; o molho preparado com cerimónias de iniciação; o que dá
certas folhas que dá ao arroz uma instruções aos novos iniciados. -
consistência gelatinosa e Anos lambes tempu ka tenba dja pa
escorregadia. (LALO). N.F. Guin.; no durmi (N.M.) -. N.F. oxítona;
Wolof “lalo” que designa as folhas Mandinga “làmbee” que designa os
do baobá. N.S. V.B. homens jovens que acompanham o
lalu kankuran.
1.v.intr., *escorregar. - i fala lambike
Anonsinhu kuma i lalu na reia, pa e n., *lugar ou aparelho para fazer
ba luta na lala (F.M.) -. N.F. Wolof destilações, principalmente de cana
“lalo”. de açúcar. (ALAMBIQUE). N.S. V.A.
2.v.intr., *ser escorregadio. - Tcuba lambri
tcubi kaminhu lalu (C.V.) -. N.S. kau n., *resina fóssil; âmbar.
lalu. (ALAMBRE). N.S. V.B.
lalu-kaminhu lambu
n., *espécie de erva rastejante. N.F. 1.v.tr., *carregar; tomar; recolher;
Wolof “lalo”. N.M. lexia composta. levantar. - E lambu dja se kargu
N.S. V.B., n.v. “Ceratotheca mandurgada, e fusi e bai (T.M.) -.
sesamoides”. 2.v.tr., *furtar. - No na fala no
laludu amigus, no ermon ke sta la, pa e
part., *escorregadio; escorregadiço. para lambu kusas di djintis na prasa
- Kabas di garandi nunka i ka (R98) -.
chogadu ku mon laludu (L.A.) -. N.F. lambudu
Wolof “lalo”. part., *levantado; transportado;
laludura carregado. N.S. V.B.

329
lamentason lan burmedju, i uaga riba di libru di
n., *queixa; canto triste. - bu obi es lei (N.T.) -. (LÃ).
lamentasons di kuma karnaval gosi i Landuma
ka karnaval di aontiba? (R95) -. n., *termo comum para indicar os
(LAMENTAÇÃO). N.F. neol. membros do povo Landuma,
lamia pertencente ao grupo linguístico Sul,
v., *sujar de lama. (ENLAMEAR). da subfamília oeste-atlântica.
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. (LANDUMÃ). N.F. oxítona. N.S. V.A.
lamiadu lanha
part., *sujado de lama. v.tr., *fazer lanhos em; golpear. - Si
(ENLAMEADO). N.S. V.B. na kaminhu bu lanha pe, bu sinti
lampada dur, bu sufri tciu, pabia di ke, gora,
n., *aparelho para iluminação; bu ka na rakua? (L.Cat.) -.
ampola eléctrica. - Dianti di tronu i (ALANHAR).
na iardiba seti lampada di fugu lanhadu
(N.T.) -. (LÂMPADA). N.F. part., *ferido; cortado. (LANHADO;
proparoxítona, neol., vd. farol. N.S. ALANHADO). N.S. V.B.
lampada di mon. lanhu
lampada di mon n., *ferida. (LANHO). N.S. V.B.
n., *lâmpada de bolso que funciona lankon
por meio de pilhas. (deriv. n., *pano grande; manta para cobrir
LÂMPADA DE MÃO). N.M. lexia o corpo de noite. - Djuis di lankon
complexa. N.S. V.A., sin. lus di (G.F.) -. N.F. oxítona.
mon. lansa 1
lamparan 1.v.tr., *atirar. - No lansa kil fuguetis
n., *instrumento que serve para la, na iagu la, so pa tcomaduba
atirar pedras; funda; atiradeira. - atenson pa algun kusa fasidu (R98)
Konformu i na bai, asin ki na trena -. (LANÇAR).
pontaria na kaminhu ku si lamparan 2.v.tr., *enviar; apresentar. - Un
(A.T.) -. apelu ku n’ ta lansa pa tudu jovens
lampon di kama pa e toma un noson di
n., *borda do leito; extremidades risponsabilidadi (IN96) -.
laterais da cama. lansa 2
lampra n., *haste de madeira com um ferro
v.intr., *brilhar; luzir; faiscar; pontiagudo na extremidade.
relampaguear; relampear; (LANÇA). N.F. neol. N.S. V.B.; sin.
relampejar. - E sinta, banku na kanhaku.
lampra, djintis tudu na lampra (T.M.) lansol
-. (deriv. LÂMPADA). N.S. n., - Lanta, pa no sakudi lansol
lampranta. (T.M.) -. (LENÇOL). N.F. vd lensol.
lampranta lanta
v.caus., *fazer brilhar. - Es sukuru ki 1.v.intr., *pôr-se em pé. - Chefi lanta
strelas na lampranta mas forti i ba tira pinton na sangra (F.M.) -.
(C.deP.) -. (deriv. LÂMPADA). (LEVANTAR-SE). N.S. sin. labanta.
lan 2.v.intr., *acordar. - E ta lanta sinku
n., *pêlo que cobre o corpo de ora di mandrugada e bai purtu pa
certos animais, como alguns pera kanuas di piskaduris (N.M.) -.
carneiros e os camelos; tecido feito 3.v.intr., *diz-se do órgão copulador
com esse pêlo. - Moises toma tambi masculino em erecção. N.S. sin.
un padas di po ku tcomadu isopi, ku reta.

330
lanta bibu lapis tok i gudu, no na disdja elis
coloc., *ressurgir; tornar vivo; bon tarbadju (Dea) -. (LÁPIS). N.F.
ressuscitar. - No sibi kuma un dia no paroxítona.
na bin lanta bibu ku Jesus (L.Cat.) -. lapisera
(deriv. LEVANTAR-SE VIVO). *lápis; tubo onde se metem bicos de
lantanda lápis para formar um utensílio de
1.v.caus., *fazer erguer; pôr de pé; escrever. (LAPISEIRA). N.S. V.B.;
alçar. - Bo lantanda bo udju, bo lapisera é hiperónimo de
djubi labur ku sta dja maduru pa LAPISEIRA e de LÁPIS.
kebra (N.T.) -. (deriv. LEVANTAR). lapite
N.S. sin. labanta. 1.n., *bebedor. - Abo ki nha lapite na
2.v.caus., *causar. - uzu di mudju di tceben di aos (M.M.) -. N.F.
kamisinha ta lantanda manga di oxítona.
purblema na metadi di no populason 2.n., *bebida; bebedeira. - I karga si
(Cecomes) -. lapite diritu -. N.S. sin. bibidera.
lantandadu larandja
part.caus., *posto de pé; 1.n., *fruto da laranjeira. - Vitamina
apresentado. - Es dimokrasia ku C i ta odjadu na larandja, limon, foli
kunsa na lantandadu i dibi di sedu (Igr.I.) -. (LARANJA).
mastru na izersisiu di sidadania 2.n., *cor-de-laranja, entre amarelo
(R96) -. (deriv. LEVANTAR). N.S. e vermelho. - ropas di koris fortis,
sin. labantadu. burmedju, amarelu, larandja
lantca (P.dosS.) -. (deriv. LARANJA).
n., *embarcação pequena. - Pa ke larandjada
ke lantca na burdia, si na riu gosi n., *bebida feita com sumo de
iagu ka ten? (A.S.) -. (LANCHA). laranja. (LARANJADA). N.S. V.B.,
lantce sin. sumu.
n., *pequena refeição durante o larga
período da tarde, entre o almoço e o 1.v.tr., *soltar; deixar cair. - Bo
jantar; merenda. (LANCHE). N.F. kombersa ku elis, bo larga elis pa e
neol. N.S. V.A., sin. merenda. bai (R98) -. (LARGAR). N.S. larga
lantcon kurpu.
n., *embarcação grande; lancha 2.v.tr., *abandonar; deixar. - Utrus
grande. (LANCHÃO). N.F. oxítona. larga funsionalismu publiku
N.S. V.B. (P.dosS.) -.
lanterna larga kurpu
n., *caixa de vidro contendo uma 1.coloc., *não reagir a uma doença;
torcida e combustível para ficar laxo. - bu ten di findji ku bu
iluminação. - I peganda lanterna muri, bu larga kurpu (P.B.) -. (deriv.
tudu i pui (T.M.) -. (LANTERNA). LARGAR O CORPO).
N.F. neol. N.S. sin. lampada di 2.coloc., *abandonar-se; cair. - Ma
mon. bu nobu asin pa larga kurpu na
lapa bibida (C.V.) -.
n., *doce de farinha de arroz e largadu
açúcar. N.S. V.A. 1.part., *solto; livre. - Disan sukuta
lapis bu vos na spuma di mar, largadu na
n., *pauzinho de madeira, bentu (T.Tc.) -. (LARGADO).
envolvendo uma mina de grafite e 2.part., *libertado. - Otridadi manda
que serve para escrever ou fala pa bo largadu (N.T.) -.
desenhar. - Pa kilis ku aos e labra si largu

331
adj., *amplo; extenso. - Barajen ten ta murgudja elis na stragu (N.T.) -.
ku sedu mas largu di ki riu pa muru (deriv. LASTRO). N.S. sin.
sinta dentru di banku na tudu dus armadidja; sin kutundin; LASTRO
ladu (Igr.I.) -. (LARGO). N.F. neol. designa o peso posto no navio para
largura aumentar a estabilidade e também
n., *qualidade do que é largo; qualquer comida com que se
largueza. - Si kumprimentu ku si prepara o estômago para ingerir
largura ku si altura tudu djusta (N.T.) bebidas.
-. (LARGURA). N.F. neol. lastuma
larma n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F.
n., *líquido segregado pelas proparoxítona. N.S. V.B., sin. dur.
glândulas lacrimais; gota de humor lat-latidu
lacrimal. - Bo limpan larma, ka bo part., *muito enfraquecido; muito
disan n’ tcora (J.D.) -. (LÁGRIMA). flácido ou fofo. - Nha bolsus rabes
N.F. lagrima. N.S. sin. iagu na na lendri suma mamas mames lat-
udju. latidu (F.S.) -. (deriv. LATO). N.M.
laska 1 redobro.
v., *fazer lascas; rachar. (LASCAR). lata
N.F. neol. N.S. V.B. 1.n., *caneca; caixa metálica. -
laska 2 Mesmu liti di baka, liti di lata ku
n., *estilhaço de madeira ou de utrus papas i ka pudi torkiadu ku liti
outro material. - Bariga ka ta kosadu di pitu di si mame (R96) -. (LATA).
ku laska di kana (L.A.) -. (LASCA). N.S. masa lata.
N.F. neol. 2.n., *ferro em folha, batido e
lastima 1 laminado. - kasa di tcapa ki pui o di
v., *lamentar. (LASTIMAR). N.F. lata, ngana populason, kila la i
proparoxítona. N.S. V.B. sin. lebsimenti pa no povu (C.P.) -. N.S.
miskinha. sin. asinki.
lastima 2 lati
n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F. 1.v., *estar sem força; ficar fraco. - I
proparoxítona. N.S. V.B., sin. pena lati tudu e ka pudi lanta (M.M.) -.
2. (deriv. LATO).
lastra 2.v., *não estar fresco, como por
1.v.intr., *espalhar-se; alargar-se. - exemplo o peixe ou outro produto
Fugu lastra na matu (C.deP.) -. alimentar.
(ALASTRAR). N.F. alastra. latci
2.v.intr., *estirar-se. - kobra garandi v., *cair ou deitar no chão. - Sin latci
na lastra pa bin (R98) -. ... ah deus, n’ ten bu noti di fadiga
lastra kurpu (F.S.) -. N.S. latci pe.
coloc., *deitar-se de maneira latci pe
descontraída; espalhar o corpo. coloc., *ficar de pé, curvando as
(deriv. ALASTRAR O CORPO). N.S. pernas para trás. N.S. V.A.
V.M. lati-lati
lastradu v., *perder toda a força até
part., *espalhado. (ALASTRADO). desmaiar; estar sem nenhuma
N.S. V.B. energia. - Ke ke tene e mininu ku
lastru sta sin. Es, e mininu ku sta sin, es ki
n., *armadilha de caça; nó corredio; lati-lati sin tudu, tudu, djubi de!
laço. - e ta panhadu na lastru di (R95) -. (deriv. LATO). N.M.
manga di diseju tulu ku ta dana, ku redobro.

332
latidu 2.part., *tomado; roubado. - djubi
part., *debilitado; flácido; fofo. - kuma rikesa di Esau na lebadu tudu!
Guine ma brinkadera ma sabi la, (Igr.I.) -.
badjudasinhus ke tene mama latidu, lebantadu
mindjer garandis ke tene mama firmi part.caus., - Mininu ku ka tene nin
(I.eI.) -. (deriv. LATO). varsina, i suma kasa ke lebantadu
latin so paredi i ka kubridu; ora ku tcuba
n., *a língua falada pelos antigos tciga, i ta entra tudu ladu, i pudi bati
Romanos. - Konseitu tradison bin di kasa (R95) -. (LEVANTADO). N.F.
palavra “tradicio”, na latin, ke neol., vd. labantadu.
signifika ntrega (IN96) -. (LATIM). lebi
latrina 1.adj., *que tem pouco peso; ligeiro.
n., *local para urinar ou defecar. - - Nha ordidja propi, lebi dja na
Bo tapa tambe latrinas, bo randja kabesa (J.B.) -. (LEVE). N.S. bisti
tampu pa tapa boka di retret (R97) -. lebi.
(LATRINA). N.F. neol. N.S. sin. 2.adj.,* diz- se do Crioulo moderno,
kuartinhu. mais fácil de entender e
leal aportuguesado.
adj., *sincero. - Pa kumpri es oitavu 3.adj., *fácil, leviano. - Mindjer lebi n’
mandamentu no ten ki sedu sinseru, ka pudi ku el (J.M.B.) -.
no sedu leal, no ka dibi di kalunia no lebi boka
ermon (L.S.) -. (LEAL). N.F. neol. coloc., *diz-se de pessoa que fala
N.S. sin. sinseru. levianamente ou de maneira
lealdadi irresponsável; pessoa indiscreta ou
n., *sinceridade. - Es oitavu que não consegue guardar um
mandamentu ta sinanu sinseridadi segredo. (deriv. DE BOCA LEVE).
ku lealdadi, es palabra misti fala N.S. V.M.
sedu verdaderu na korson (L.S.) -. lebia
(LEALDADE). N.F. neol. N.S. sin. v.tr., *tornar ligeiro ou leve. - e bota
fidelidadi. trigu na mar pa lebia barku (N.T.) -.
leba (deriv. LEVE). N.F. proparoxítona.
1.v.tr., *transportar. - Taxi pudi leba N.S. lebia don; lebia stera.
pasajeru di distinu diferentis i kobra lebia don
kadaun delis (P.dosS.) -. (LEVAR). coloc., *começar a tirar alguns
N.S. leba bontadi. sinais de luto, usando, por exemplo
2.v.tr., *guiar; conduzir. - Ora ki no roupa de cor cinzenta, depois de ter
kaba fadja Dufuntus, no leba elis pa passado algum tempo da morte de
tabanka (N.M.) -. um parente; aliviar o luto. (deriv.
3.v.tr., *impelir; induzir; constranger. LEVE). N.F. proparoxítona. N.S.
- Falta di sibi ki leba bos tambi na V.A.
fasi bo puder de manera ki ka bali lebia stera
(Ceef) -. coloc., * cerimónia de arrumar a
leba bontadi esteira, no fim do choro. - Amanha i
coloc., *apetecer; ter vontade. - E dia di lebia stera -. (deriv. ALIVIAR
leba bontadi ma djitu ka ten (T.M.) -. A ESTEIRA). N.S. V.A., sin. ialsa
(deriv. LEVAR VONTADE). stera; sin. labanta stera.
lebadu lebiandadi
1.part., *transportado; conduzido. - n., *irreflexão; falta de juízo ou de
Sara i lebadu nunde rei pa i ba prudência. - kasamenti i ka dibi di
pursenta (T.M.) -. (LEVADO). fasidu ku lebiandadi (Igr.I.) -.

333
(LEVIANDADE). lei 1
lebisi v., *interpretar por meio da leitura;
v.caus., - Si i riba, falal kuma pa ka i decifrar. - “No lei”, no tcomal asin,
lebisin, pabia ami i ka restu! pabia, ora ku no kabal, i ta otca no
(Cecomes) -. (deriv.LEVE). N.F. sibi dja lei na Kiriol (Dea) -. (LER).
proparoxítona, vd. lebsi. lei 2
lebri 1.n., *norma; preceito; norma. - lei
n., *mamífero roedor da família dos panha, si pa kondena i ta kondenal
leporídeos. - Lebri sai i vira so rostu (R98) -. (LEI). N.S. lei di tera.
i odja kuma kasa di lubu ku na kema 2.n., *relação constante entre um
(Ch.Mb.) -. (LEBRE). N.S. n.v. fenómeno e a sua causa. - i lei propi
“Lepus senegalensis”; tculi di lebri. di dizinvolvimentu (MR98) -.
lebsi lei di tera
v.tr., *apoucar; desprezar; desonrar. 1.n., *o direito tradicional não
- Ai!, nha fidjus, konsidju di bo pape escrito. - prumeru ke ten ku fasidu
ka bo lebsi bo mame (J.D.) -. (deriv. pa kuarkel koperanti kunsa rispita lei
LEVE). N.F. lebisi. di tera, pa i ka introduzi sertu
lebsidu korupson ku no na odja li (IN96) -.
part., *desprezado. - I lebsidu, i ka 2.n. lei que tem a ver com a
fasidu djustisa (N.T.) -. (deriv. propriedade fundiária. - no na pidiba
LEVE). e komison si ta fasi un bokadu mas
lebsimenti rapidu pa djubi es problema di lei di
n., *falta de respeito, desprezo. - el tera (R95) -. (deriv. LEI DA TERRA).
ku manda kualker lebsimenti pa no N.M. lexia complexa.
papes ku no mames i un lebsimenti leidu
pa Deus propi (L.S.) -. (deriv. part., *que foi lido. - lei di Moises i ta
LEVE). leidu kada dia di diskansu na kaza
lefe di djuntamentu (N.T.) -. (LIDO). N.F.
n., *tampa de palha de cabaça. - paroxítona.
lebi rabada suma lefe di Fula -. N.F. leinti
oxítona. N.S. V.A. v.caus., *dar aulas; ensinar a ler;
legaliza ensinar. (deriv. LER). N.F.
*tornar legal; fazer a legalização; paroxítona. N.S. V.M.
autenticar. - Omi, ku na legalizal ki leitor
kau, i pidil suku di bas pa kunsada 1n., *pessoa que lê. - leitor na lei
(M.M.) -. (LEGALIZAR). N.F. neol. (L.Cat.) -. (LEITOR). N.F. neol.
legalizadu leitura
part., *reconhecido pela lei; tornado 1.n., *acto de ler. - Un alguin ta lanta
legal; autenticado. - No konsigui un i bai fasi leitura (N.M.) -. (LEITURA).
terenu di seti ektar, i sta dja 2.n., *o que se lê. - kil prumeru
legalizadu (R95) -. (LEGALIZADO). leitura ke no na ba lei na e mumentu
N.F. neol. (R98) -.
legos lejislason
n., *tipo de pano, de fazenda leve, n., *colecção de leis de um país. - N’
fabricado nos países com influência ka sibi fala kuma si ten algun
inglesa. - i toma mas utru panu lejislason sobri kila, ma parsin kuma
legos i kubril na ombra (N.M.) -. i dibi di ten (R95) -. (LEGISLAÇÃO).
(LEGOS). N.F. Guin., oxítona; N.F. neol.
Inglês “Lagos” que designa a cidade lejislatura
da Nigéria. n., *prazo do mandato de uma

334
assembleia legislativa. - i na falta n., *órgão de natação dos tubarões,
tris dias pa tarbadjus kaba, que, quando secos, são
tarbadjus des tersera seson di kinta comercializados com os países do
lejislatura di asembleia nasional Oriente. - Na ora di piska kaudu, bu
popular (R95) -. (LEGISLATURA). ka pudi mati spetakulu di korta se
N.F. neol. lemi (M.M.) -. (deriv. LEME). N.M.
leli lexia complexa. N.S. sin.
v., *comer ou beber completamente. barbatana.
- i leli bianda tudu i ka sobra nada -. lemisa
N.S. V.A., sin. fefi; sin. kume fep. v., *tornar lama; encher o arrozal de
lema água. - I so Deus ku pudi djudanu
n., *emblema; símbolo. - tantu asin pa tcuba tcubi tciu pa i lemisal (C.V.)
ki propi lema ta konta: pa promovi -. (deriv. LAMAÇAL). N.F.
kultura (R95) -. (LEMA). N.F. neol. proparoxítona.
lembra lendri
v.intr., *recordar; trazer à memória. - 1.v., *estar pendurado; enforcar-se.
Djumbai ka ta kaba pabia kadakin i - Padri na tcomal i ka kudi, logu i
ta fika i na lembra di sel i na konta romba porta odjal kontra i lendri
(N.M.) -. (LEMBRAR-SE). (N.M.) -. N.S. ant. dislendri.
lembransa v.prep. lendri na, *pendurar-se;
n., *recordação. - Bo fasi es na nha viver à custa de.
lembransa (L.Cat.) -. lendri pe
(LEMBRANÇA). coloc., *ficar com os pés suspensos.
lembranta N.S. V.M.
1.v.caus., *fazer recordar. - N’ otca lendridu
kuma i bon pa lembranta bos de 1.part., *perdurado por um fio.
kusas li (N.T.) -. (deriv. LEMBRAR). 2.part., *que se encontra em
2.v.caus., *notar; advertir; sugerir. - i situação precária. N.F. fig. N.S. V.M.
un di tius di mininu ki ma tene diritu lenga-lenga 1
riba del, pa lembranta si pape ku si v.intr., *ziguezaguear como o
mame kuma es mininu i ka par el bêbedo; conversar longamente sem
son, i ma sedu pa si djorson (J.S.) -. nexo.N.M. redobro. N.S. V.B.
lembrantadu lenga-lenga 2
part.caus., *recordado; feito n., *discurso longo e monótono;
recordar. (deriv. LEMBRAR). N.S. palavreado; ladainha.
V.B. (LENGALENGA). N.M. redobro.
lembrensi N.S. V.A., sin. nhemer-nhemer.
n., *trança fina. (deriv. LEMBRAR). lenha
N.S. V.M. n., *ramos, troncos ou pedaços de
lemi madeira próprios para arder. - Bu ta
1.n., *aparelho para dar direcção a finka lenha bu ka ta mati nunde ki
barcos e aviões; direcção. - e larga iardi (T.M.) -. (LENHA). N.S. ratca
tambi maraduras di lemi (N.T.) -. di lenha.
(LEME). lens
2.n., *barbatana de peixe. - 1.n., *quadrado de pano para cobrir
Kanhokan e ta pui lemi di pis na a cabeça ou o pescoço. - Rapas
kosta (N.M.) -. N.S. lemi di kaudu; panha ki lensis tudu i bota na mar:
lemi é hiperónimo de LEME e de maron para (T.M.) -. (LENÇO). N.F.
BARBATANA. lensu. N.M. pl. lensis.
lemi di kaudu 2.n., *pedaço de pano para uma

335
pessoa se assoar. N.S. sin. lens di kulpa, i ka dibi di sedu kunfiadu nin
mon. alguin ku ta lestu di panha raiba nin
lens di mon ku ta bibi tciu (N.T.) -. (deriv. LESTO
n., *pedaço de pano para uma DE APANHAR RAIVA).
pessoa se assoar. - Mindjeris pega leteti
kadakin un lens di mon, e dal; 1.v., *encher muito. - E mar gosi i ka
rapasinhu bai i tciga mas na purtu di nos, djubi si dunus e ta bin suma
(T.M.) -. (deriv. LENCO DE MÃO). bentu e intci kanua pis i leteti (M.M.)
N.M. lexia complexa. N.S. sin. lens. -. N.F. proparoxítona.
lensol 2.v., *comer muito até se fartar,
1.n., *pano que se põe sobre o ficando num estado de sonolência;
colchão. - i larga elis lensol i kuri comer à tripa-forra. - n’ fiansa na
nun (N.T.) -. (LENÇOL). N.F. radi di tinta pa limpsa fomi di no
oxítona, lansol. N.M. pl. lensolis, moransa mbes tok n’ leteti (R.N.) -.
paroxítona. letivu
2.n., *mortalha. - i mbuldjal na un adj., *que se refere ao ano escolar
lensol, i pul na un supultura (N.T.) -. ou ao período de tempo em que há
lensolis aulas. - utru serkadu e pirdi anu
n.pl., - i djimpini i odja lensolis ditaba letivu (IN96) -. (LECTIVO).
na un parti (N.T.) -. (LENÇÓIS). N.F. letra
paroxítona, vd. lensol. n., *cada um dos caracteres do
lensu abecedário. - alfabetu fonolojiku, ku
n., - I djusta, ten pasensa, no pidiu, sedu pa un son un letra (Men) -.
anos padidas no tira lensu pa bo, no (LETRA).
finka djudju, no diskalsa pa bo (R98) letra-garandi
-. (LENÇO). N.F. neol., vd. lens. n., *letra maiúscula. - Nomi propri na
lepra kiriol i ta skirbidu suma ku e sedu,
n., *doença causada por um bacilo e nunde ku purmeru letra i sempri
caracterizada por pústulas e letra-garandi (Men) -. (deriv. LETRA
escamas à superfície da pele. - GRANDE). N.M. lexia composta.
Djinti ta serkal pabia i tenba lepra letra-pikininu
tok i kiria krosta, suma tataruga sin n., *letra minúscula; letra pequena. -
(T.M.) -. (LEPRA). N.F. neol. N.M. Palabras kompostus na tudu koldadi
lexia composta. N.S. sin. mpintcu- di sintidu, e ta leba trasu di djunta;
burmedju. tambe e ta skirbidu ku letra-pikininu
lesti (Men) -. (deriv. LETRA
n., *um dos quatro pontos cardeais, PEQUENINA). N.M. lexia composta.
aquele onde o sol nasce; levante. - li
Deus manda un bentu kinti di lesti adv., *advérbio de lugar que
(Igr.I.) -. (LESTE). N.F. neol. N.S. significa o sítio perto do locutor;
sin. nasenti di sol; sin. orienti; sin. aqui. - kantu propaganda ke Tuga ta
ponta di sol; sin. saida di sol. fasi li, muskitu na mata, dabi na
lestu murdi djinti, karanga manga del,
adj., *rápido; ágil. - Kal ki mas lestu? djinti na muri di fomi (C.P.)-. (deriv.
(N.T.) -. (LESTO). N.F. neol. ALI). N.F. ali. N.S. li traduz AQUI e
lestu di panha raiba la traduz ALI; sin. ali; ant. la; ant.
coloc., *irritável; pessoa que se irrita ala; pa li; bin li.
facilmente ou que se zanga liberal
depressa. - bispu ku sedu nkargadu adj., *que é favorável à liberdade
di kaza di Deus i dibi di sedu sin civil e política. - filosofia liberal (R95)

336
-. (LIBERAL). N.F. neol. la (Igr.I.) -. (LIVRAMENTO). N.S.
liberdadi sin. libertason.
1.n., *faculdade de cada um decidir libri
ou agir segundo a sua própria 1.adj., *que goza de liberdade. -
determinação. - prinsipius di Alguin pudi fala kuma i sta libri pa
igualdadi i liberdadi na rispitu pa fasi tudu kusa; i bardadi, ma i ka
manera di sedu o pensa di kadakin tudu kusa ki bon pa fasi (N.T.) -.
(R96) -. (LIBERDADE). (LIVRE). N.F. livri.
2.n., *independência. - kombatenti di 2.adj., *solto; curado. - Bu sta libri di
liberdadi di patria (R98) -. ki duensa (N.T.) -.
3.n., *condição do que é livre. - Da libru
bu fidju liberdadi di i kiri kin ki misti n., *conforme a definição da
(N.M.) -. Unesco, qualquer publicação não
liberta periódica, impressa, com, pelo
v.tr., *tornar independente; dar menos 48 páginas, excluída a capa.
liberdade a; soltar. - Un dia korson - Biblia i ka un libru di siensia, nin i
dati i findil otca radiu konta kuma ka un libru di storia, ma i un libru di
PAIGC liberta si tera (A.S.) -. fe (L.S.) -. (LIVRO).
(LIBERTAR). N.S. sin. libra. librusinhu
libertadu n.dim., *pequeno livro. - n’ pidil pa i
part., *tornado livre. - populason fika dan ki librusinhu (N.T.) -. (deriv.
na zona libertadu (C.P.) -. LIVRO).
(LIBERTADO). N.S. sin. libradu. licha
libertadur 1.v.tr., *polir com lixa. (LIXAR).
n., *pessoa que liberta da 2.v.tr., *deixar ficar mal alguém. -
escravidão ou da dependência de Ma pera, tiu Barsina na licha elis
outrem. - Libertadur na bin di Sion (M.J.) -.
(N.T.) -. (LIBERTADUR). lichu
libertason n., *varredura; monturo; sujidade. -
n., *acto de tornar livre. - pabia no tudu lichu ku parsi na kaza o tudu
libertason sta mas pertu gosi (N.T.) - lichus ke no fasi, no ten ke kema
luta di libertason nasional fasi elis (R97) -. (LIXO).
manga di limarias fusi di no floresta lida
(IN96) -. (LIBERTAÇÃO). N.F. neol. 1.v., *trabalhar; afadigar-se. - Tudu
N.S. sin. libramentu. manera ke lida son, e koitadi (T.M.)
libra -. (LIDAR). N.F. neol.
1.v.tr., *tornar livre; dar liberdade; 2.v.prep., lida ku, *conviver. - e ta
liberar; salvar. - Ami n’ sta ku bos, n’ kontempla serbenti ke el na lida dia
na libra bos di si mon (Igr.I.) -. a dia ku elis (R95) -.
(LIVRAR). N.S. sin. liberta. lider
2.v.intr., *defender-se; escapar. - ke n., *chefe; orientador. - un lider ku
ku no dibi di fasi pa libra di danus di gosta di si povu, un lider ke tene ki
fugu? (C.V.) -. (LIVRAR-SE). ambison koletiva i ta tisi tudu ki di
libradu mindjor di fora pa si kasa (R98) -.
part., *libertado. - N’ libradu di boka (LÍDER). N.F. paroxítona, neol.
di lion (N.T.) -. (LIVRADO). N.S. sin. lideradu
libertadu. part., *dirigido; orientado. - i forma
libramentu novu governu lideradu pa Manuel
n., *libertação; resgate. - Monti Sion Saturnino (P.dosS.) -. (LIDERADO).
na sedu sagradu; i na ten libramentu N.F. neol.

337
lifanti n., *aquilo que flui ou corre. - Kada
n., *mamífero paquiderme da família pekadur pirsisa di bibi mas o menus
dos Elefântidas, o maior mamífero 4 litrus di likidu kada dia (Igr.I.) -.
terrestre actual. - I ka tarda, i odja (LÍQUIDO). N.F. proparoxítona,
kau ki lifanti sinta, i na mamanta si neol.
fidju (P.B.) -. (ELEFANTE). N.S. n.v. lima 1
“Elephantidae loxodonta”; fidi v.tr., *raspar ou polir com lima.
lifanti. (LIMAR). N.S. V.B.
liga 1 lima 2
1.v.tr., *atar; unir. - asin i ta sedu n., *instrumento de aço ou ferro,
suma un pontu ki ta liga seu ku tera com uma ou mais faces ásperas,
(L.Cat.) -. (LIGAR). para polir ou desbastar. (LIMA).
2.v.tr., *pôr em comunicação. - N.S. V.B.
kadakin ta sinta na si kasa i liga si limadu
televizon i na djubi ku si familia part., *polido com lima. (LIMADO).
(N.M.) -. N.S. V.B.
3.v.intr., *aderir, combinar-se bem. - limaria
Subinti na minimu di 300 milimetrus 1.n., *ser organizado, com
na tudu ladus, pa tcon ku paredi, i sensibilidade e faculdade de
liga diritu (Igr.I.) -. executar movimentos
liga 2 voluntariamente; animal; besta. - Ki
n., *aliança; confederação. - Liga kau gora i kintal garandi, tudu
guinensi di diretus umanus (R95) -. limarias sta dentru di ki kintal (N.M.)
(LIGA). -. (ALIMÁRIA). N.F. proparoxítona.
ligadu 2.n., limaria di riba, *as aves que
part., *unido; vinculado. - Un mindjer voam. (ALIMÁRIA DE RIBA).
kasadu sta ligadu ku si omi pabia di 3.n., limaria di bas, *os animais
lei nkuantu omi sta bibu (N.T.) -. que andam no chão. (ALIMÁRIA DE
(LIGADO). BAIXO).
ligadura 4.n., limaria di mar, *os animais
1.n., *faixa; cinto. (LIGADURA). que vivem no mar. - Tudu koldadi di
2.n., *tira de gaze que se enrola em limaria ku pastru ku limaria di mar,
volta de uma parte traumatizada. - I djintis mansa elis dja (N.T.) -.
bai par el i untal ferida ku siti ku (ALIMÁRIA DO MAR).
binhu, i pul ligadura i montal riba di limbi
si buru i lebal pa un penson (N.T.) -. v.tr., *passar a língua sobre alguma
ligason coisa. - Lubu ku presa, na limbi dja
1.n., *acção ou efeito de ligar; união. bis (P.B.) -. (LAMBER).
- fasi ligasons na dus bandas di rius limbida
(P.dosS.) -. (LIGAÇÃO). n., *lambedela. - Mbachadur di
2.n., *laço de amizade; vínculo. - Fransa toma un limbida ku pedra na
anos i familia tudu, anos no ligason, kosta (F.J.) -. (LAMBIDA).
no parentasku i rasa lakakon (R95) - limbriga
. n., *parasita nematode ascarídeo. -
lijeru limbriga ta bida pupu (R.N.) -.
adj., *leve; pequeno; suave. - Se (LOMBRIGA).
atividadi alarga kinti-kinti na limbu
industrias lijeras (R95) -. (LIGEIRO). *lugar onde, segundo a crença dos
N.F. neol. católicos estavam as almas dos
likidu antepassados antes da morte e

338
ressurreição de Cristo. (LIMBO). pidi mindjer garandi nata (M.K.) -.
N.S. V.B. (deriv. LIMPO).
limita limpsa kombersa
1.v., *pôr limites; reduzir. - N’ ta fasi coloc., *pôr as coisas claras. - Gosi
apelu pa tudu mame pa i tenta limita pa pudi limpsa kombersa tudu e
manera di miti kombersa di fidju ku tcoma djambakus di kada moransa
si omi o enton di fidju ku si mindjer pa diskubri kin ki sta mitidu na kil
(Igr.I.) -. (LIMITAR). N.F. neol. furtu (F.J.) -. (deriv. LIMPAR A
2.v.tr., *fixar; marcar. - elis propi ke CONVERSA).
ta limita linha (R98) -. limpsa sintidu
limiti coloc., *esclarecer; ficar esclarecido
n., *tudo o que marca o termo das (deriv. LIMPAR O SENTIDO). N.S.
dimensões de qualquer coisa; V.M.
fronteira. - Pasiensia tene limiti limpu
(R98) -. (LIMITE). N.F. neol. 1.adj., *livre de manchas ou
limon sujidade; puro. - No sibi kuma ku
n., *fruto do limoeiro, árvore da iagu inda no pudi laba no ropa limpu
famíliadas auranciáceas. - Limon, (R95) -. (LIMPO). N.F. neol. N.S.
kortal bu primil na un litru di iagu, i limpu boka; limpu korson.
sta bon pa bibi (R98) -. (LIMÃO). 2.adj., *diz-se de alguém para
limon-fransis reafirmar a paternidade física de
n., *fruto da espécie de limão. alguém; parecido. - i si pape limpu -.
(deriv. LIMÃO FRANCÊS). N.F. N.S. V.P.
oxítona. N.M. lexia composta. N.S. 3.adj., *diz-se do arroz pilado,
V.B. pronto para cozinhar. - Otca arus i
limpa limpu i ba da si mame (F.M.) -.
v.tr., *tornar limpo; varrer. - kadakin 4.adj., *deserto; despovoado. -
limpa si kau ki na bindi (R98) -. populason ritira, i fika elis kampu
(LIMPAR). N.S. limpa palmera. limpu (C.P.) -.
limpa palmera limpu boka
coloc., *preparar a palmeira, coloc., *diz-se duma criancinha que
cortando as folhas secas, para tirar já fala bem e se faz entender; dizer
o vinho. - Prumeru, alguin ta limpa as coisas com verdade. - Ka bu bin
palmera, dipus, parmanha, ora ki sol ku limpu boka li na es kau li, pabia
mansi, i ba lanha si udju (F.M.) -. abo bu na konta son mintida na e
(LIMPAR A PALMEIRA). kau li (T.M.) -. (deriv. BOCA LIMPA).
limpa-bidru limpu kabesa
n., *limpa pára-brisas. (deriv. coloc., *diz-se de uma pessoa
LIMPAR O VIDRO). N.M. lexia honesta ou sincera. (deriv. DE
composta. N.S. V.A.; LIMPA-VIDRO CABEÇA LIMPA). N.S. V.M., ant.
designa o utensílio para limpar susu kabesa.
qualquer vidro. limpu korson
limpesa coloc., *diz-se de uma pessoa
n., *acto de limpar; higiene; nitidez. - sincera ou que se comporta com
Bari kau kada dia, pabia limpesa ta sinceridade e autenticidade;
rapati moskas (Igr.I.) -. (LIMPEZA). bondoso. - bo fasil ku limpu korson
limpsa (N.T.) -. (deriv. CORACÃO LIMPO).
v.caus., *polir ou purificar N.S. sin. sinseridadi; ant. susu
completamente; esclarecer. - Kontra korson.
i diskaska arus i limpsa tudu i bai lingron

339
n., *molusco lamelibrânquio da 3.n., *traço que marca um limite. -
família dos Solenídeos, cuja concha Pikenu Moskovu, nunde ki gosi no
alongada lembra um cabo de tene nel no linha di frenti (R98) -.
navalha; navalha. - Lingron pa 4.n., *risco traçado num papel.
Bidjugus i suma pis prumera (N.M.) linhadu
-. (LINGUEIRÃO; LONGUEIRÃO). part., *posto em linha recta.
N.S. n.v. “Cultellus tenuis”. (ALINHADO). N.S. V.B.
lingu linhasa
1.n., *linguagem; idioma; etnia. - Na n., *semente de linho. (LINHAÇA).
kal lingu ke n’ na skirbi storias ke n’ N.S. V.B.
kontadu? (O.S.) -.(LÍNGUA). N.F. linhu
lingua. 1.n., *planta da família das lináceas,
2.n., *órgão que serve para a de cujas hastes fibrosas se extrai
gustação e a fala. - i tokal na lingu, i uma matéria têxtil. (LINHO).
fala “iabri”, si lingu disingata (N.T.) -. 2.n., *pano ou fazenda de linho. - I
lingua dadu bistidu di linhu finu (N.T.) -.
1.n., - Portuguis i lingua ofisial, ma lion
menus di 10% ki ta papial (P.dosS.) n., *mamífero carnívoro, da família
-. (LÍNGUA). N.F. proparoxítona, dos Felídeos, animal feroz por
neol., vd. lingu. excelência, com hábitos de caçador
2.n., - Omis di kareta e tene nocturno. - I grita ku garandi vos
splikason na ponta di lingua: no suma ora ku un lion pupa (N.T.) -.
tarbadju mas duru di kil di taxi (LEÃO). N.S. n.v. “Felis leo”; P.arc.
(P.dosS.) -. “liom” ou “leom”.
linguadu liopardu
n., *peixe da família dos n., *mamífero carnívoro, da família
pleuronéctidas, que vive no fundo, dos Felídeos, que tem pele
deitado sobre o lado que não tem mosqueada, com manchas simples
olho. - na purtu piskaduris ta tisi ou compostas. - Gosi Liopardu ka
linguadu (J.L.R.) -. (LINGUADO). torna osa mas ba punta Lion di si
N.F. paroxítona. N.S. n.v. “Solea kabritus (T.M.) -. (LEOPARDO).
senegalensis”. N.S. n.v “Felis pardus”.
linguana lisa
n., *espécie de sáurio. (IGUANA). v.tr., *passar a ferro a roupa. - Di
N.S. V.B., linguana di tera, n.v. tardi i lisa ropa -. (deriv. ALISAR).
“Varanus niloticus”; linguana di N.S. ALISAR significa [tornar liso]
iagu, n.v. “Varanus qualquer objecto; feru di lisa; sin.
exanthematicus”. lisa.
linha lisadu
1.n., *fio de fibras sintéticas ou part., *passado a ferro. - Ma aos,
naturais, preparado para trabalhos ora ki n’ na limpadu, n’ na labadu
de costura; fio de linho; cordel; fio kalsinha, n’ lisadu el tudu, n’ ria i
de pesca. - tisidur di panu fala kuma purki algun kusa ten (R98) -. (deriv.
i na lansa un linha i riba di kil linha i ALISADO).
na kortala riu (L.S.) -. (LINHA). N.S. Lisboa
fiu di linha; korta linha; alinha é n., *capital de Portugal. - N’ bin bai
verbo e linha é nome. Lisboa pa ba toka, ma toku sain
2.n., *circuito de comunicação; linha kansadu (J.D.) -. (LISBOA).
telefónica. - No tene mas un ovinti lisensa
na linha (R95) -. n., *autorização; permissão;

340
concessão. - Es omi ka pudi paga pa kunsa, e ten pa dan un liton
lisensa di un kanua pa konta di (F.J.) -. (LEITÃO).
sinku (M.M.) -. (LICENÇA). N.S. sin. litru
otrizason; sin. pirmison. n., *unidade das medidas de
liseu capacidade, equivalente ao volume
n., *estabelecimento de ensino de um decímetro cúbico. - n’ tira un
secundário. - i ta daba aulas na litru di binhu tintu n’ da elis (N.M.) -.
Liseu Nasional, na dekada di 70 (LITRO).
(P.dosS.) -. (LICEU). N.F. liturjia
paroxítona. n., *ciência da teologia cristã que
lisivia estuda e regulamenta o culto;
n., *solução à base de soda, usada conjunto das cerimónias religiosas. -
para branquear a roupa. - i ten Komison di Liturjia (L.Cat.) -.
tambi utru kusa ku ka bon, ku sedu (LITURGIA). N.F. paroxítona, neol.
bibi gasolina, lisivia, pitroliu: ora ki liturjiku
sedu sin da si dunu liti (Igr.I.) -. adj., *relativo à Liturgia. - tempu
(LIXÍVIA). N.F. proparoxítona, neol. liturjiku (L.Cat.) -. (LITÚRGICO).
lison N.F. proparoxítona, neol.
1.n., *exposição didáctica de uma livri
matéria feita pelo professor aos adj., - Deus misti pa tudu omi sedu
alunos; aula; matéria a prender. - livri (L.S.) -. (LIVRE). N.F. neol., vd.
Kada lison tene un spasu pa libri.
katekista skribi utru apontamentu lofi
(L.S.) -. (LIÇÃO). N.S. Ssin. aula. 1.v.tr., *espetar; enterrar; cravar;
2.n., *exemplo; experiência. - pungir. - Iran toma fiu di padja i lofil
Purtantu anos tudu pa no tene lison na tcon, polon lanta mas i firma
di es kusa li (R98) -. (L.S.) -.
lista 2.v.tr., *pilar sobretudo substâncias
n., *catálogo; índice. - Ali lista ku moles, como as nozes do chabéu
numerus di omis di Israel (Igr.I.) -. ou a abóbora. - I ta kontra tceben
(LISTA). kusidu bu ta tiral bu pul na pilon bu
liti lofil toki moku (N.M.) -. N.S. lofi
n., *líquido branco segregado pelas tceben.
glândulas mamárias das fêmeas lofi tceben
dos mamíferos e destinado à coloc., *triturar os frutos do chabéu
alimentação dos filhos. - I na bin fala em pilão de madeira ou outro
di liti di pitu di mame (R96) -. recipiente com um bocado de água
(LEITE). N.S. ama di liti; liti- quente. - Ora ku alguin na lofi
durmidu. tceben, sempri omi ku ta lofi i ka
liti di po mindjer (N.M.) -.
n., *seiva quando é branca como o lofidu
látex. (deriv. LEITE DE PAU). N.M. 1.part., *pilado. - Tceben pudi lofidu
lexia complexa. N.S. V.M. ku papaia amarelu (N.M.) -.
liti-durmidu 2.part,, *cravado; pungido. - di si
n., *coalhada; leite coalhado. - pui pontada ke lofidu i fasi pa sangui ku
nhelen pa i moli pa bin pui liti iagu sai (L.Cat.) -.
durmidu (R95) -. (deriv. LEITE logu
DORMIDO). N.M. lexia composta. 1.adv., *advérbio de tempo; em
liton seguida; prontamente. - Logu lebri
n., *bácoro; porco pequeno. - Aos, sai i falal kuma: inda bu djiru (L.S.) -.

341
(LOGO). significa “tirar os frutos do chabéu
2.con., *conjunção subordinativa com o dedo”.
que indica [consequência]; lokoti naris
consequentemente; portanto. - Ai di coloc., *esgaravatar o nariz. N.F.
badjuda ki nega rapas, vingansa proparoxítona. N.S. V.M.
logu ta tciga na karnaval, nde ke lona
rapas o si amigu ta sukundi na n., *tecido grosso usado para a
maskara pa pudi mostra kil badjuda confecção de toldos, velas, tendas. -
kuma el i matcu P.dosS.) - Lebri tira pista un lona garandi pa pui riba di
djanan mantcadu logu Purku di tudu (Igr.I.) -. (LONA). N.F. neol.
Matu fika djanan prezu (T.M.) -. londre
(LOGO). n., *mamífero carnívoro da família
logu ke dos Mustelídeos, que se alimenta
con., *locução conjuntiva sobretudo de peixes e é muito ágil
subordinativa que indica dentro da água. (LONTRA). N.S.
[temporalidade]; quando; no V.A., n.v. “Lontra lutra”.
momento que. - Logu ke largadu e longa
bai pa se kumpanheris (N.T.) -. n., *espingarda antiga, de cano
(LOGO QUE). comprido, carregável pela boca. -
loibe Santcu bin, omi bai ku longa i
n., *profissional de madeira; fuguial djanan (T.M.) -. (LONGA).
fabricante de canoas; carpinteiro. - N.F. Guin.; Mandinga “lónka” que
rei kil ora tcoma tudu loibes (T.M.) -. designa uma espingarda de
N.F. oxítona; Mandinga “láylbe” que fabricação artesanal. N.S. P.arc.
significa carpinteiro fula. “longa” que designava esse tipo de
loja arma.
n., - No pui sintidu na tarbadju, pa longanta
no para sukuta arus di loja (IN96) -. 1.v.caus., *estender. - Lubu i
(LOJA). N.F. neol., vd. losa. longanta mon i pega rins i rinkal i pul
lojika na boka (L.S.) -. (deriv. ALONGAR).
n., *ciência que estuda as leis do 2.v.caus., *oferecer. - Logu regulu
pensamento e as regras do longantal si fidju pa i kasa (A.P.) -.
raciocínio. - No ta odja kuma se longuisa
pensamentu, se lojika i se konduta i n., *espécie de chouriço muito
ka lundju di nos (IN96) -. (LÓGICA). delgado. - Fulanu i mara longuisa na
N.F. proparoxítona, neol. garganti di gatu (L.A.) -.
lokal (LINGUIÇA).
adj., *que se refere a um lonti-lonti
determinado lugar. - Insinu basiku i v., *balançar; balancear. - Garandis
dizinvolvimentu lokal na Arquipelagu kuma: bu bambu bu fidju ku ratadju
Bidjugu (MR98) -. (LOCAL). N.F. di bambaran, si pe ta lonti-lonti
neol. (L.A.) -.
lokoti lope
v., *desprender os frutos, como as n., *pano que substitui as cuecas;
drupas de chabéu, com os dedos; peça de couro com que se
tirar de um sítio apertado, como, por envolvem as pernas e as nádegas;
exemplo, a rolha de garrafa. - I sibi i cobre-sexo. - Guine ka bu tirmi,
kunsa korta un katcu biata, i pega Guine ka bu flaka, ma ka lope kapliu
lokotil tudu pa i n’usi (F.M.) -. N.F. ku matcundadi (H.M.) -. (LOPÉ).
proparoxítona. N.S. lokoti tceben N.F. oxítona.

342
loru (LUXO). N.F. neol.
n., *louro ou loureiro, planta da lufa-lufa
família das Lauráceas. (LOURO). v., *ter o rosto inchado e
N.F. neol., vd. lur. N.S. V.B. transparente como, por exemplo, os
losa 1 que bebem muitas bebidas
n., *estabelecimento para venda de alcoólicas; estar balofo. N.M.
produtos ao público. - Bu misti orta redobro. N.S. V.A.
o misti taberna o misti losa? (T.M.) -. luga
(LOJA). N.F. loja. 1.v.tr., *arrendar, dar de aluguer. - i
losa 2 na luga orta pa utru labraduris ku ta
n., *utensílios para cozinhar ou para dal si parti di frutu na si tempu (N.T.)
serviço de mesa. - Si mindjer -. (ALUGAR). N.S. renda 1.
kusnha bianda, omi dibi di laba losa 2.v.tr., *tomar de aluguer; ter
(Igr.I.) -. (LOUÇA). emprestado, em troco de dinheiro. -
lova Mauritanianus e ta bin so e luga e
v.tr., *elogiar; exaltar. - n’ ta lova bai e ka na kumpu nada (IN96) -.
inisiativa muitu garandi dimas (R95) lugadu
-. (LOUVAR). N.F. neol. N.S. sin. part., *dado ou tomado de aluguer. -
ngaba. kamion ki ta lugadu (R95) -.
lua (ALUGADO).
n., *satélite natural da terra; espaço lugar
de um mês. - Si no pertu lua no ka 1.n., *sítio; local. - avion di jatu
ta kema, lua, oi, ki di nos (C.S.) -. bombordia kil lugar ku no sintaba
(LUA). N.F. neol., lun’a. N.S. laba nel (C.P.) -. (LUGAR). N.S. na lugar
lua; odja lua. di.
Luanda 2.n., *campo de cultivo; terreno. -
n., *cidade capital da Angola. - Mininu ta bisia lugar di fijon pabia di
delegason na bin dicha Luanda pastru (F.M.) -.
(R95) -. (LUANDA). 3.n., *posição. - I na dadu prumeru,
lubu sugundu ku terseru lugar (R95) -.
n., *mamífero carnívoro da família lugason
dos Hiénidas, de pelagem parda ou n., *locação; aluguer. (ALUGAÇÃO).
cinzenta manchada de castanho, N.S. V.A., sin. aluguer.
que normalmente leva vida nocturna lukisa
e se alimenta de carnes em n., *loucura. (LOUQUICE). N.S.
decomposição; hiena rajada. - Lubu V.B., sin. dudesa.
kunsa na rapati dja fugu (T.M.) lukra
(L.Cat.) -. (deriv. LOBO). N.S. n.v. v., *ganhar; tirar vantagem com. -
“Hyaena sriata” ou “Crocuta kusa ku kustal onzi kuntu i ta ba
crocuta”; LOBO designa o mamífero lukra balur di trinta i novi kuntu
carnívoro da família dos Canídeos. (IN96) -. (LUCRAR). N.F. neol.
lucha lukru
v., *ostentar pompa ou riqueza. - i n., *ganho; proveito. - Ki nogos ta da
misti lucha, i misti sai suma si garandi lukru (N.T.) -. (LUCRO).
kolega (IN96) -. (deriv. LUXO). N.F. N.F. neol.
neol. luku
luchu adj., *doido. - E guera li i luku:
n., *ostentação; magnificência; manga di djinti na fala kuma ah!, e
pompa. - E tene se bon karu di kusa i dibi di sintaduba i
luchu e na ianda kel (IN96) -. kombersadu (R98) -. (LOUCO). N.S.

343
sin. dudu. (N.Me.) -. (deriv. LUA).
lukutor lundjisi
n., *encarregado de falar nos postos v.caus., - i pidil pa i lundjisil un
rádio-emissores. - lukutor, ku sedu bokadu di praia (N.T.) -. (deriv.
kamarada ke ta papia la, i ta papia LONGE). N.F. proparoxítona, vd.
dritu dimas (R77) -. (LOCUTOR). lundjusi.
N.F. neol. lundju 1
lula adv., *advérbio de lugar que indica
n., *espécie de molusco da família um espaço ou um tempo distante. -
dos Loliginídeos. (LULA). N.S. V.B. dia ta lundju-lundju, ma i ta bin tciga
lumbinhu (R95) - Leban ma lundju, ten
n., *lombelo. (LOMBINHO). N.S. pasensa (P.B.) -. (LONGE). N.S.
V.B. ant. pertu.
lumbu lundju 2
n., (LOMBO). N.S. V.B. adj., *distante; longínquo. - Galinha
lumi kargadu ka sibi si kaminhu i lundju
n., *luz; chama. (LUME). N.F. neol. (L.A.) -. (LONGE).
N.S. V.B., sin. fugu di kanderu. lundju di
lumia 1.loc.adv., *locução adverbial que
1.v.tr., *iluminar; dar luz a. - Lus exprime uma negação ou afirmação
lumia si rostu, si udjus mostran do contrário. - e sta lundju di sedu
foronta (C.S.) -. (ALUMIAR; restauranti (P.dosS.) -. (LONGE
LUMIAR). N.F. proparoxítona, DE). N.S. ant. pertu di.
numia 2. 2.con., *locução prepositiva que
2.v.tr., *guiar; instruir. significa [lugar ou tempo afastado]. -
lumiadu i sta lundju di tabanka (T.M.) -.
part., *que recebe luz; instruído; lundjusi
iluminado. - Apostolus e lumiadu na v.caus., *distanciar; afastar. - Otca
dia di risureson -. (ALUMIADO). ku e lundjusi, odjadur fala: Ala
lumiason serpenti na bin ku seti kabesa (A.P.)
n., *iluminação. (ALUMIAÇÃO). N.S. -. (deriv. LONGE). N.F.
V.B. proparoxítona, lundjisi.
lumu luneta
n., *nome dado à feira popular n., *lente. (LUNETA). N.F. neol., vd.
itinerante; grande mercado público vidru di okulu. N.S. V.B.
que se realiza num lugar lungu di
determinado conforme o dia da 1.con., *locução prepositiva que
semana. - Kinta-fera i dia di lumu na significa [perto de] ou [junto a]. - I
Mansoa -. N.S. V.A. toma buli di mel i pui lungu di porta
lun’a (T.M.) -. (AO LONGO DE).
n., *satélite natural da terra. - ora ke 2.con., *locução prepositiva que
lun’a na ronka si bonitasku di noti, significa [ao correr de] ou [no
djuntadu suma ke no djunta sin, pa percurso de]. - Otca ki na uagal, utru
no ntindi n’utru (O.S.) -. (LUA). N.F. kai lungu di kaminhu (N.T.) -.
vd. lua. lupi-lupi
lun’ada v., *andar desorientado, sem rumo e
n., *luz solar reflectida pela lua; sem sossego. - Bu na lupi-lupi suma
noite de lua cheia com muita kin ki rabu na kapili -. N.M. redobro.
claridade; luar. - Un dia di lun’ada, N.S. V.A.
Kumpo sai bonitu na tabanka lur

344
n., *planta da família das Lauráceas; luva
loureiro ou louro. - adju na tisidu, n., *peça de vestuário que cobre as
padja di lur na tisidu (IN96) -. mãos. (LUVA). N.F. neol. N.S. V.B.
(LOURO). N.F. loru. N.S. n. v. luvor
“Laurus nobilis”; padja-lur significa n., *elogio; glorificação. - No na dal
as folhas utilizadas na culinária. tudu luvor, tudu gloria ku
lus gardisimentu (L.Cat.) -. (LOUVOR).
n., *claridade; brilho. - Deus fala N.F. neol.
mas: i misti lus garandi ku na lumia
tera (L.S.) -. (LUZ). N.S. lus di mon.
lus di mon
n., *lâmpada de bolso que funciona
por meio de pilhas. (deriv. LUZ DE
MÃO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., sin. lampada di mon.
lusuria
n., *desejo desordenado de
prazeres sensuais; libertinagem;
lascívia. (LUXÚRIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
luta 1
1.v.intr., *combater. - Si bu na luta
pa liberta povu, bu ten ke dal tudu
rispitu (C.P.) -. (LUTAR). N.S. sin.
gueria; sin. kombati 1.
2.v.intr., *esforçar-se. - sempri i na
luta pa kabanta si skola (N.M.) -.
luta 2
1.n., *combate entre dois indivíduos,
braço a braço. - Kontra e kaba luta
kil ku nganha i fika i na sardia na
metadi di badjudas (Dea) -. (LUTA).
N.S. LUTA traduz luta e lutu.
2.n., *luta para a Independência;
combate. - Es luta i un luta duru,
sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -. N.S.
sin. kombati 2.
lutadur
n., *o que luta; atleta. - I falan kuma
n’ na bati kil lutadur suma saku di
midju (F.J.) -. (LUTADOR).
luteranu
n., *seguidor de Lutero; membro da
igreja luterana. (LUTERANO). N.S.
V.B.
lutu
n., *jogo de combate. - Omi, ka bu
turmentan, lutu i ka sin (F.J.) -.
(deriv. LUTA). N.S. pega lutu;
LUTA traduz lutu e luta.

345
LH, lh M, m
*Décima quarta letra dupla ou *Décima quinta letra ou grafema do
grafema do alfabeto que representa alfabeto que representa o fonema
o fonema [líquida lateral palatal]. [nasal bilabial]. (M).
(LH). N.S. O fonema, que não é ma 1
muito frequente, é presente nos adv., - E ma ta bisti saia ku blusa
neologismos derivados do normal, kalsas normal o bistidu
Português; muitas vezes o som [lh] (N.M.) -. (MAIS). N.F. vd. mas.
é realizado [li]. ma 2
con., *conjunção coordenativa
adversativa; porém; todavia; por
cima; pelo contrário. - I ka son di
kabalindadi ki feras ta vivi nel
(P.dosS.) - disfili ku puku ropa na
kurpu tciga ku televizon (P.dosS.) -
polisias i sidadons, ma e na
disimpenha funsons la, e ten ke
kumpri se obrigasons (R95) -.
(MAS).
ma garandi
1.adj.comp., *comparativo de
grande; mais velho. - Demba i ma
garandi, Sara ma nobu (T.M.) -.
(deriv. MAIS GRANDE). N.S. sin.
maior; no que diz respeito à idade o
português utiliza as formas MAIS
VELHO e MAIS NOVO.
2.adj.comp., *maior; mais
importante; mais forte. - Nomi i kusa
ma garandi ki no tene, pabia i ta
identifikanu (L.S.) -. (deriv. MAIS
GRANDE). N.S. o Português utiliza
somente a forma MAIOR.
ma ka
loc. adv., *locução adverbial de
quantidade utilizada na formação do
comparativo de inferioridade;
menos. - Fransisku ma ka kume
aonti di ki unturdia (J.S.) - Matarniba
men bu ma ka moli mon nes
tabanka (J.S.) -. N.F. neol. N.M.
deriv. mas + ka. N.S. O
comparativo de inferioridade do
Guineense normalmente faz-se
trocando os dois termos de
comparação e transformando assim
a frase num comparativo de
superioridade; sin. menus.

346
ma pikininu 1.n., *acto de malhar; embate.
adj.comp., *comparativo de (MALHADELA). N.S. V.B.,
pequeno; menor. - I atraves di MALHADEIRA significa debulhadora
djumbai ke kil ma garandis ta insina de cereais.
ki ma pikininu (IN96) -. (MAIS 2.n., *grupo de pedras no mar. N.F.
PEQUENO). naut. N.S. V.B.
ma-fe madjadu
n., *falsidade. (MÁ-FÉ). N.M. lexia part., *batido; marrado.
composta. N.S. V.B. (MALHADO). N.S. V.B.
machuka madjiku
v., - biku di mama di mame pudi adj., *encantador. (MÁGICO). N.F.
ratca, o i machuka (R96) -. proparoxítona. N.S. V.B.
(AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F. madrasa
neol., vd. matcuka. n., *tipo de escola privada
madan alcorânica. N.F. Mandinga
n., *senhora; dona. - Madan Kinta, “mádarasa” que designa essa
bin sinta li (T.M.) -. (MADAMA). escola. N.S. V.A.
madera madrasta
1.n., *a parte lenhosa das plantas, n.f., *mãe pouco carinhosa; mãe
proveniente do tronco e que se dos filhos que o marido tem com
pode transformar em vários outras esposas. - No mame bida
objectos; tábua. - N’ pidi tambi karta madrasta pa nos, oh no Guine-
pa guarda di floresta di rei, pa i pudi Bisau (J.D.) -. (MADRASTA). N.F.
dan madera pa vigas di portas di maidras. N.S. sin. mamesinhu.
fortalesa di templu (Igr.I.) -. madri
(MADEIRA). n., *órgão genital feminino dos
2.n., *tronco de madeira. - i ta animais, onde se originam os
pruduzidu tambe madera (P.dosS.) - óvulos; ovário; útero. (MADRE).
. (MADEIRO). N.S. madera é N.S. madri é hiperónimo de
hiperónimo de MADEIRA e de MADRE e de OVÁRIO.
MADEIRO. madrinha
maderamentu n.f., *mulher testemunha em
n., *armação do telhado. - Pedras di baptizado, crisma ou casamento. -
paredi na grita kontra bo, tagua di Kuma ke bu na kudji bu padrinhu o
maderamentu i na kudil (Igr.I.) -. bu madrinha? (L.Cat.) -.
(MADEIRAMENTO). (MADRINHA).
maderia madronha
v., *pôr armação de madeira. - e n., *planta vermífuga das família das
kumpu porton bedju e maderial e pui Rutáceas. N.S. V.B., n.v.
se portas tudu ku fitcaduras ku “Sarcocephalus latifolius”.
ntrankus (Igr.I.) -. (MADEIRAR). maduru
N.F. proparoxítona. 1.adj., *diz-se do fruto que
madja completou o seu desenvolvimento. -
1.v.tr., *bater com malho; espancar; Ora ki maduru, arus kusidu na
bater. - i pega na pikareta i madja bulanha no ta ba kebra (IN96) -.
rotca, faiska sai (F.M.) -. (MALHAR). (MADURO). N.F. neol. N.S. sin.
2.v.intr., *embater; colidir. - Ku medu kusidu.
pa ka madja na pedra, e bota kuatru 2.adj., *pessoa com experiência de
feru di fundia na popa (N.T.) -. vida. - No na bin sedu djinti maduru
madjadera (N.T.) -.

347
mafe V.B.
n., *acompanhamento do alimento mai
base, normalmente arroz ou milho; n.f., - Fomi ki da kabu di n’ kudji nha
molho de peixe ou carne. - djinti, kuma i nega si pai ku si mai
Iranbaiba mar pa bai piska mafe ki (J.D.) -. (MÃE). N.F. neol., vd.
na kusnha kel kil dia (L.S.) -. mame.
(MAFÉ). N.F. Guin., Mandinga mai di iagu
“màafee” que significa molho, e por n., *nascente; reservatório d’água.
extensão, também a carne ou o (MÃE D’ÁGUA). N.M. lexia
peixe que entram no molho. complexa. N.S. V.B.
mafia 1 maidras
v., * pôr molho no prato de arroz ou n.f., - i tciga i odja si mame, si
de milho. (deriv. MAFÉ). N.F. maidras (T.M.) -. (MADRASTA).
paroxítona, Mandinga “màafee”. N.F. oxítona, vd. madrasta.
N.S. V.A. maina
mafia 2 1.v.intr., *adiar; deixar para outro
n., *sociedade secreta fundada na dia. - dia kinzi nogosiason ka na
Itália, e precisamente em Sicília, maina (R98) -. (AMAINAR). N.F.
com o objectivo de defender os proparoxítona. N.S. AMAINAR
seus cidadãos, que pouco a pouco significa abaixar ou arriar as velas.
tornou-se internacional e ávida de 2.v.intr., *enfraquecer; abrandar. -
lucros. - Anos no sibi, na djugu di Luta ka na maina, no pintca! (Dea) -
mafia, sempri ora ki bai tok i lundju, bentu maina tambe un bokadinhu
kusas kunsa lastra e ten ku ilimina (A.S.) -.
n’utru (R99) -. (MÁFIA). N.F. mainadu
proparoxítona, neol. part., *adiado; procrastinado. (deriv.
magresa AMAINADO). N.F. náut. N.S. V.B.,
n., (MAGREZA). N.S. V.B. mainadu deriva de AMAINADO que
magrisi significa [ter arriado ou colhido as
v., *tornar-se magro. - Suma sintidu velas], quer dizer [ter procrastinado
ka sinta, kurpu ten ku magrisi (T.T.) a viagem].
-. (EMAGRECER). N.F. mainanta
proparoxítona. N.S. sin. bida v.caus., *fazer adiar; fazer tornar
magru. fraco. - lei ka pudi dana ki kontratu,
magrisidu nin pa mainanta prumesa (N.T.) -.
part., (EMAGRECIDO). N.S. V.B. (deriv. AMAINAR).
magru maines
adj., *que tem pouca gordura; n., *molho frio feito de azeite,
chupado de cara. - djinti di matu vinagre, gemas de ovos, e sal. - es
kuma ke ta magru son ku os (C.P.) - sandis ta purparadu ku alfasi,
. (MAGRO). N.S. bida magru. tomati, ovu ku maines (R95) -.
magua 1 (MAIONESE). N.F. oxítona.
v., *desgostar. - E luta kansavel i maioria
magua (R98) -. (MAGOAR). N.F. 1.n., *a maior parte; o maior
proparoxítona. número. - pres seduba karu dimas
magua 2 pa maioria di pupulason (P.dosS.) -.
n., *desgosto. (MÁGOA). N.F. (MAIORIA). N.F. paroxítona, neol.
proparoxítona. N.S. V.B. 2.n., *numa eleição significa a
maguadu pluralidade de votos. - PAIGC
part., *ferido. (MAGOADO). N.S. konsigui maioria i, pabia di kila, i

348
forma novu governu (A.C.) -. n., *fenómeno da maré nos rios que
Maiu causa o deslocamento de um
n., *quinto mês do calendário grande volume de água contra a
gregoriano. - Maiu, mis di maré. (MACARÉU). - Makare ku na
tarbadjaduris: no sibi kuma tarbadju ronka si forsa na mar (O.S.) -. N.F.
ta kria rikesa ku dizinvolvimentu oxítona.
(Cecomes) -. (MAIO). N.F. makina
proparoxítona. n., *utensílio formado de peças
majestadi móveis que facilita o trabalho e
n., *grandeza suprema. - Djuis di aumenta a produção. - Ami i rasa
storia na bin bin, riba di nuvens, makina, si n’ finka gudja, tementi n’
fadjadu di puder ku majestadi ka odja fin di linha, n’ ka ta para
(L.Cat.) -. (MAJESTADE). N.F. neol. (L.A.) -. (MÁQUINA). N.F.
majina proparoxítona. N.S. makina di
v., *supor; fazer ideia de. - Majina pirmi.
de, un purku kada dia ku un bidon di makina di pirmi
kadju (F.J.) -. (IMAGINAR). N.F. n., *máquina para espremer frutos
imajina. ou sementes; prensa. (deriv.
major MÁQUINA DE PREMER). N.M. lexia
n., - te la Spinola odja kuma i ka complexa. N.S. V.A.
pudi fasi nada, i tenta fasi mal
mobilizason, mobiliza djinti: i na 1.n., *tudo o que é contrário ao bem;
lebau, i na ba dau galon di major, desgraça; doença. - Dun di mal ka
abo bu nha kolega (C.P.) -. ta obi si mal (L.A.) -. (MAL). N.M. pl.
(MAJOR). N.F. mil., neol., vd. malis, paroxítona. N.S. mal di
mandjor. volta.
maka 2.adv., *advérbio que significa [de
1.n., *cama de lona ou de rede que modo mau]; incorrectamente. - No
é suspensa. (MACA). ten pa djubi manera de! Si ka sin,
2.n., *padiola para transportar os karnaval na pasanu mal (R95) -.
doentes. N.S. V.A. N.S. fala mal; ruspundi mal.
makakon 3.intens., *adjunto de intensidade
n., * macaco cinocéfalo. (MACACO que acrescenta ao verbo ou ao
CÃO). N.F. vd. kon. N.S. V.B.; n.v. adjectivo o sema [muito]; em
“Papio papio”. extremo. - tudu dia nha mame ta
makaku dan kusas sabi ma aos i sutan mal
1.n., *termo genérico do grupo de (F.M.) -. N.S. koba mal.
alguns mamíferos primatas. - Ami mal di volta
makaku bedju, si n’ falau Sida ka n., *ataque epiléptico; epilepsia.
ten, fia! Karni ku karni, kila disna di (deriv. MAL DE VOLTA). N.M. lexia
tempu di no tuturdonas (Cecomes) - complexa. N.S. V.A., sin. epilepsia;
. (MACACO). N.F. neol. N.S. sin. durba-kabesa.
santcu. mala
2.n., *termo depreciativo que indica 1.n., *caixa para transportar roupas
falta de inteligência ou de coragem, e objectos em viagem. - Mindjer
característica da espécie dos lambu djanan mala i pui dentru di
macacos. - Makakus! Bo pun na kasa (T.M.) -. (MALA).
foronta, bo kunsa kuri, bo bin sinta 2.n., *baú; caixa para guardar
pa li, no na kontra (F.J.) -. roupas e outras coisas. - Mala ka ta
makare iabridu di noti (P.B.) -.

349
malandrisa neol.
n., *acto de ser malandro. - I odja maledukadu
djanan malandrisa ki kil utru fasi adj., *malcriado. (MAL-EDUCADO).
(L.S.) -. (MALANDRICE). N.S. V.B., sin. malkriadu.
malandru maleta
1.adj., *que pratica actos vis; n., *mala pequena. - I staba na
preguiçoso. - Bu malandru, bu ta bin maletasinhu, es maleta mitidu
konta mintida, bu ta nganan (P.B.) -. dentru di utru mas garandi (L.S.) -.
(MALANDRO). (MALETA).
2.n., *gatuno. - ladrons ku malfitu
malandrus bin pa furta di noti (Igr.I.) n., *praga; maldição; sortilégio. - I
-. mufunesa? I praga? I malfitu?
malaria (H.M.) -. (MALEFÍCIO). N.S. sin.
n., *doença, caracterizada por febre praga.
intermitente, provocada por malgos
plasmódios e transmitida pelo 1.adj., *amargo. - fel si rebenta na
mosquito anófele. - Malaria i mas ta pis i ta malgos (R96) -.
mata afrikanus di ki utru duensas (AMARGOSO). N.F. oxítona. N.S.
(Igr.I.) -. (MALÁRIA). N.F. siti-malgos; ant. dos 1.
proparoxítona. N.S. sin. paludismu; 2.adj., *sagrado; consagrado e por
sin. sison. isso tabu; protegido. - Matu Malgos
malbadesa (M.M.) -.
n., *perversidade; crueldade; malgosa
malvadez. - Malbadesa kontra si v., *tornar tabu ou sagrado;
dunu (F.M.) -. (MALVADEZA; consagrar. - Pa malgosa elis i pirsis
MALVADEZ). N.F. malvadesa. N.S. algun kusa suma limaria, ropa,
sin. maldadi. azeitI (L.S.) -. (deriv. AMARGOSO).
malbadu N.F. proparoxítona. N.S.
adj., *mau; criminoso. (MALVADO). AMARGOSO significa que amarga
N.F. malvadu. N.S. V.B. ou que tem sabor amargo; ant.
maldadi dosa.
1.n., *malvadez. - Omi mau i ta tira malgosadu
kusa mau di maldadi ku sta nel part., *pessoa ou coisa tabu;
(N.T.) -. (MALDADE). N.S. sin. sagrado; consagrado. - Djintis
malbadesa; sin. maundadi. tcomadu Kamabi i djintis ke bai dja
2.n., *pus; matéria. N.S. sin. fanadu e sai nel malgosadu (F.M.) -.
materia; sin. pus. (deriv. AMARGOSO). N.S. ant.
maldison dosadu.
n., *praga; imprecação. - maldison malgosura
sta riba delis (N.T.) -. (MALDIÇÃO). n., *angústia; sabor amargo;
N.F. neol. N.S. sin. praga. amargura; amargor. - Kada mar ku
maldisua si malgosura ma boti ka ta maina di
v., *praguejar; rogar pragas. - Bo singa, kada fonti ku si fundura ma
bensua elis, ka bo maldisua elis ninguin ka ta durmi na si sedi (C.S.)
(N.T.) -. (AMALDIÇOAR). N.F. -. (deriv. AMARGOSO).
paroxítona, neol. N.S. sin. da praga. malguberna
maldisuadu v.tr., *desgovernar.
part., *maldito; desprezado. - e (MALGOVERNAR). N.S. V.B.
multidon ku ka kunsi lei i maldisuadu malgubernu
(N.T.) -. (AMALDIÇOADO). N.F. n., *desgoverno. (deriv. MAU

350
GOVERNO). N.S. V.B. N.S. V.B.
malgueta maltomadu
n., *espécie de pimenta muito adj., *mal-educado. - Bardadi di
picante da Guiné, Madagascar e Partidu ka ta pirdi, si ka na boka di
Ceilão; malagueta de Guiné. - i pui maltomadus (C.S.) -. (deriv. MAL
si limon ku malgueta la (R96) -. TOMADO).
(MALAGUETA). N.S. n.v. maltrata
“Capsicum frutescens”. 1.v.tr., *ofender; tratar mal. -
malgueta-pretu Kumbosa i fika i ta maltrata fidju di
n., *árvore de grande porte, muito kil ki muri (T.M.) -. (MALTRATAR).
comum na Guiné-Bissau, cujos N.F. neol.
frutos em vagem são de cor preta e 2.v.tr., *espancar; ferir. - Utrus
têm muitos usos na medicina panha kriadus e maltrata elis, e
tradicional. - Po ku staba na metadi mata elis (N.T.) -.
di baraka i eraba di malgueta pretu malukesa
(L.S.) -. (deriv. MALAGUETA n., *doença de maluco; maluqueira.
PRETA). N.M. lexia composta. N.S. - malukesa di krus (L.Cat.) -.
n.v. “Xilopia aethiopica”. (MALUQUICE). N.F. neol.
malgueton maluku
n., *pimenta; pimenta-preta. - i ka adj., *extravagante; tonto; doido. - I
son malgueton pretu ke na priminu tristi un siatuason des, purki, ora ku
(C.V.) -. (deriv. MALAGUETA). N.S. na bin pa konta ki kusas pratikus, bu
sin. pimenta; sin. pobar. ta tomadu komu un maluku (IN96) -.
malila (MALUCO).
n., *espécie de liana, parasita, que malvadesa
produz látex. - N’ odja Sol na distindi n., - Bu malvadesa na mi ki na kaba
si mon di malila pa ndianta sukuru nel (A.P.) -. (MALVADEZA). N.F.
(O.S.) -. (MALILA). N.S. n.v. neol., vd. malbadesa.
“Strophantus sarmentosus”. malvadu
malis 1.adj., *que pensa ou procede com
n.pl., - Tudu e malis ta sai di dentru má intenção; perverso. - I tenba un
di alguin (N.T.) -. (MALES). N.F. rei malvadu, di si koldadi i ka ten
paroxítona, vd. mal. (F.M.) -. (MALVADO). N.F. neol., vd.
malkerensa malbadu.
n., *inimizade. (MALQUERENÇA). 2.n., *pessoa perversa. - Ma na si
N.S. V.B. tempu ki malvadu i na parsi (N.T.) -.
malkriadesa mama 1
n., - Kil tcora ki ta tcoraba i ka di 1.v.intr., *chupar o leite no seio ou
malkriadesa, ma pabia i na sinti falta na mamadeira; alimentar-se com o
di si mame (F.M.) -. leite materno. - mininu na kunsa
(MALCRIADEZ). N.F. vd. djanan na mama (F.M.) -. (MAMAR).
markardesa. N.S. ronka N.S. tcupa mama.
malkriadesa. 2.v.intr., *ser irmãos; dar-se bem. -
malkriadu Bu odja, didime no mama (J.S.) -.
adj., *incivil; mal-educado. - N’ kuda 3.v., *desviar ou utilizar dinheiro.
asin ki abos mininus di gos bo mama 2
malkriadus! (F.M.) -. (MALCRIADO). n., *órgão de secreção de leite nas
N.F. paroxítona, neol. fêmeas dos mamíferos; teta; seio. -
malsortiadu bebe ta tcupa mama manera ki misti
adj., *infeliz. (MALSORTEADO). tantu di dia suma di noti (R96) -.

351
(MAMA). N.S. biku di mama; mais filhos. - Mame mas ta priokupa
mama di bunda; padida di un ku mininu di ki pape (N.M.) -. (deriv.
mama; tira na mama. MÃE). N.F. oxítona, mai. N.S.
mama 3 djunta mame.
n., *mãe. - mama limpan nan bu mamesinhu
larma, pegan na bu korson (I.eI.) -. n.dim., *madrasta. (MÃEZINHA).
(MAMÃ). N.F. oxítona. N.S. sin. madrasta.
mama bis mampasada
coloc., *beijar na boca. ( deriv. loc.adv., vd. di mampasada.
MAMAR O BEIÇO). N.S. V.M., sin. mampatas
da bokinha. n., *árvore de grande porte que
mama di bunda produz um fruto de cor vermelha
n., *nádegas. - Sinta ka ta kaba acastanhada, consumado ao natural
mama di bunda (L.A.) -. (deriv. ou fermentado com água, sob a
MAMAS DE BUNDA). N.F. fam. forma de vinho; sorva. - Si bu na
N.M. lexia complexa. kudji mampatas, bu ta djubi riba
mamadera prumedu, pa ka utru kai na bu
n., *instrumento para amamentar as kabesa (L.A.) -. (MAMPATAS). N.F.
crianças. - Uzu di chucha ku sedu oxítona, Mandinga “màmpata” que
mamadera di buracha, pudi pui designa essa árvore. N.S. n.v.
mininu pa i panha manga di “Parinari excelsa”.
duensas (R96) -. (MAMADEIRA). mampufa
N.S. sin. bibiron. n., *espécie de junco que se usa
mamadu para tecer esteiras. (MAMPUFA).
1.part., *chupado. (MAMADO). N.S. N.F. Guin. N.S. V.B., n.v. “Cyperus
V.B. articulatus”; konta di mampufa;
2.part., *diz-se do dinheiro desviado stera di mampufa.
ou utilizado. mampusma
mamanta n., *micose. - Son mampusma pa
v.caus., *amamentar; dar de mamar; kin ku trata ku Nhu (N.Me.) -.
alimentar com leite. - Padida dibi di mana 1
kunsa mamanta logu dipus di partu n., *irmã mais velha; cunhada. - Aos
pa pudi stimula pruduson di liti (R96) i sabi papia mana Sara (J.D.) -.
-. (deriv. MAMAR). (MANA).
mamantadu mana 2
part., *alimentado. - Mininu dibi di 1.n., *espécie de árvore que produz
mamantadu imidiatamenti dipus ki látex. (MANA). N.F. Mandinga
padidu (R96) -. (AMAMENTADO). “mána” que designa uma substância
mamberet viscosa. N.S. n.v. “Faxinus ornus”.
n., *água de arroz cozido. - Ora ke 2.n., *o látex extraído da árvore. -
alguin tene duenti di kolera na kaza, Utru ora no ta fasi bola di mana
i dibi di dal iagu tciu: iagu limpu, (J.S.) -. N.S. bola di mana.
sumu ku puku asukar, sumu di mana 3
limon, sumu di kabasera, cha, iagu n., *a comida caída dos céus para
di arus o mamberet, ki ke no ta fala os Hebreus durante a viagem no
mamberet (R97) -. N.F. oxítona. deserto para a terra prometida;
mame coisa muito boa. - bu ka para di da
n.f., *mulher que tem um ou mais elis mana di kume (Igr.I.) -. (MANÁ).
filhos; mamã; diz-se também de N.F. oxítona.
fêmea de animal que tem um ou manda

352
1.v.tr., *enviar; remeter; Guine (N.Tu.) -. (MANDINGA).
encomendar. - kusa di kume kaba, mandinheru
manera di manda kumpra ka ten n., - Lok Pas dizimbarka dipus di un
(N.T.) -. (MANDAR). N.S. manda anu i meiu komu mandinheru na
bola; manda kabas. barku di peska (Cecomes) -.
2.v.intr., *governar; dar ordens. - (MARINHEIRO). N.F. arc., vd.
gosi i ten manga di Partidu, kadakin marinheru.
misti manda (N.M.) -. mandinti
manda bola adj., *alguém que está sempre
coloc., *atirar a bola. - Balimba bu doente. - Bu na odja propi kuma ami
ka mandan bola (N.V.) -. (deriv. i mandinti, el ku manda n’ sta pertu
MANDAR A BOLA). di fugareru n’ na kenta (A.P.) -.
manda kabas (MALDOENTE).
coloc., *enviar aos pais um cabaço mandioka
cheio de dons para pedir a filha em n., *tubérculo ou raiz comestível da
casamento; cerimónia de proposta planta da família das Euforbiáceas,
de casamento. - pa bu kasa bu toma originária do Brasil e muito cultivada
bu noiba bu leba pa bu kasa, em África. - Bas di tcon n’ ten bistidu
purmeru bu ta manda kabas (R98) -. di dus kuru: Mandioka (J.M.B.) -.
(deriv. MANDAR A CABAÇA). (MANDIOCA). N.F. paroxítona. N.S.
mandadu n.v. da planta “Manihot esculenta”;
1.part., *enviado. - kazu gravi i ta sin. po di mandioka.
mandadu pa ospital (C.P.) -. mandipli
(MANDADO). n., *planta que produz frutos de cor
2.n., *ordem; recado. - mandadu ta amarela, oblongos e ácidos,
frianta pe, ma i ka ta frianta korson semelhantes ao limão galego. -
(L.A.) -. Santcu staba pertu nun pe di
mandamentu mandipli, i na kume mandipli (P.B.) -
n., *cada um dos preceitos do . (MANDIPLE). N.F. Guin. N.S. n.v.
decálogo e da igreja. - Segundu “Spondias monbin”.
mandamentu i es: ama ki ke bu mandita
pertu ku el, suma abo mesmu (R98) n., *abcesso; inchaço; furúnculo. -
-. (MANDAMENTO). Amor i suma mandita: kau ki misti
mandatu nel i ta sai (J.M.B.) -. (deriv.
n., *encargo; delegação. - no odja MALDITA). N.S. mandita-fidalgu.
konkretamenti ke ki na pasa na mandita-fidalgu
dentru mandatu di Nino Vieira (R98) n., *furúnculo muito pequeno. (deriv.
-. (MANDATO). N.F. neol. MALDITA FIDALGA). N.M. lexia
mandidja composta. N.S. V.B.
n., *argola de metal para adornar os Mandjaku
braços; bracelete; pulseira. - i puiba *termo comum para indicar os
mandidja na mon di si fidju (L.S.) -. membros do povo Manjaco,
(MANILHA). pertencente ao grupo linguístico
Mandinga Norte Bak da subfamília Oeste-
n., *termo comum para indicar os atlântica. - Mandjaku kuma
membros do povo Mandinga, montiadur i ka djuntu de (C.V.) -.
pertencente ao grupo linguístico (MANJACO).
Mande Tan ou Norte, da subfamília mandji
Mande. - Si abo i Fula o Mandinga, v., *interdizer; proibir, utilizando
Biafada o Pepel, rasa gosi ka ten na feitiçaria, a recolha dos frutos de

353
uma árvore até a sua maduração. - adj., *preguiçoso; indolente.
Utrus pidi pa e mandji tudu djiu (MANDRIÃO). N.S. V.B., sin.
kontra piskadur malfitus (M.M.) -. priguisozu.
mandjidu mandrugada
part., *proibido; interdito; n., - Mandrugada, anti di sol mansi,
consagrado. - I fala djintis kuma e Sane i staba dja na polon di Bra i na
na mandjidu (L.S.) -. peral (F.J.) -. (MADRUGADA). N.F.
mandjidura vd. mandurgada.
n., *proibição; interdição; mandukada
consagração. - Otca mininu i n., *pancada com manduco ou
garandi dja, nin ki si pape ku si cacete. - lebri torna dal un
mame i sta na nunde, e ba tira mandukada, kila kuri djanan (F.M.) -
mandjidura na kabelu di mininu: kau . (deriv. MANDUCO).
ke mandjilba, la ke na kunsa rapal mandukia
(F.M.) -. v.caus., *espancar. (deriv.
mandjor MANDUCO). N.F. paroxítona. N.S.
n., *patente entre a de capitão e a V.B.
de tenente-coronel. - i numia ki manduku
djintis pustu ma garandi, ba koronel, n., *pau de extremidade
tenenti-koronel, mandjor (R98) -. arredondada e mais grossa,
(MAJOR). N.F. mil., major. utilizado como arma; cacete;
mandjua bordão; bengala. - Omis garandi ku
n., *indivíduo da mesma idade; mindjeris, tudu, sai ku se manduku
colega; companheiro. - Ma ali ku tarsadu pa tira Tuga (C.P.) -.
bardadi fenhi, mandjuas gosi ka ten, (MANDUCO). N.F. Guin.; Beafada
mininus ku garandi di aos, “ndoko”, cujo plural é “ma-ndoko”
brinkadera i un son (J.D.) -. que traduz bordão (J.L.Rougé). N.S.
(MANJUA). N.F. paroxítona, Guin., manduku di futuseru.
mandjun’a. N.S. sin. kolega; manduku di
provavelmente da L.Franca loc.adv., *locução adverbial com a
“mangiar” que significa comer ou função de acrescentar ao nome o
comer juntos. grau superlativo; enorme; muito
mandjuandadi grande. - Kil katcu garandi na bin
1.n., *agrupamento de mulheres ou nan pa mi, o i pa kil manduku di pis-
de homens do mesmo grupo de kobra? (M.M.) -. N.F. Beafada
idade; pessoas que participaram ao “ndoko”. N.S. manduku di omi.
mesmo fanado. - Mandjuandadi manduku di futuseru
tcomadu Atrangonh, mandjuandadi n., *planta medicinal da família das
di Apuduta, mandjuandadi di Binhoniáceas. (MANDUCO DE
Nhominka (IN84) -. (deriv. FEITICEIRO). N.F. Guin. N.M. lexia
MANJUA). N.S. kolegason. complexa. N.S. V.B., n.v.
2.n., *associação. “Newbouldia laevis”.
mandjun’a manduku di omi
n., - Bu kuda kuma abo i nha n., *homenzarrão. (deriv.
mandjun’a (P.B.) -. (MANJUA). N.F. MANDUCO DE HOMEM). N.M.
Guin., vd. mandjua. lexia complexa. N.F. Guin., Beafada
mandril “ndoko”. N.S. V.B.
n., *instrumento de mecânica. mandurga
(MANDRIL). N.F. neol. N.S. V.A. v.intr., *levantar-se muito cedo. -
mandrion Mansi di kil dia Rosa mandurga

354
prasa pa ba kumpra kusas (Dea) -. di dinheru (P.dosS.) -. (deriv.
(MADRUGAR). MANGA). N.S. manga di tem como
mandurgada equivalente MANGA que significa
n., *período que precede o nascer [grupo de gente].
do sol; aurora; antemanhã. - manga di bias
Mandurgada ora ku galu kanta no loc.adv., *muitas vezes. - sensura
na bai (Ch.Mb.) -. (MADRUGADA). ka ten la, tantu ki manga di bias
N.F. mandrugada. bardadi ta djuntadu ku mintida
manel-fugon (P.dosS.) -. (deriv. MANGA DE
n., *insecto da família dos VIAGENS).
libelulídeos; libélula; libelinha. (deriv. mangafulanu
MANUEL FOGÃO). N.M. lexia n., *a pessoa de quem estamos a
composta. N.S. V.B. falar. - Kusin kasaku suma
manera mangafulanu: si bu ombra ka djusta
1.n., *modo de ser, de agir e de i ka ta pudi sedu (L.A.) -.
pensar de uma pessoa. - i pirsis bon manganas
manera pa nganha amizadi di n., *arbusto de pequeno porte, de
bindiduris (P.dosS.) -. (MANEIRA). frutos vermelhos aveludados. - I bin
N.S. kansadu manera; sin. fitu. ba padi gora la tras di manganas
2.n., *o modo e forma com que se (T.M.) -. (MANGANÁS). N.F., Guin.,
executa alguma coisa. - Manera di oxítona, manganasa. N.S. n.v.
bisti di Budjugus (N.M.) -. “Icacina senegalensis”.
manera ke manganasa
con., *locução conjuntiva n., - Manganasa, si ka ulilidu, i ka ta
subordinativa que indica padi (L.A.) -. (MANGANÁS). N.F.
[consequência];uma vez que; como. Guin., vd. manganas.
(DE MANEIRA QUE). - manera ke i mangason
ten kantu dia i ka durmi, i rabida i ba n., *acto ou efeito de mangar; troça;
dita ku si spada ku tudu (T.M.) -. escárnio. - Ki impustu di mangason
maneta ke ta fala kuma i pa kumpra
1.n., *pessoa com a mão ou o braço mesinhu, n’ ka sibi nunde ke ta mitil
decepado. (MANETA). N.S. V.B. (C.V.) -. (MANGAÇÃO). N.F. neol.
2.coloc., ba pa maneta, *vai-te N.S. fasi mangason.
embora!. N.F. fam. N.S. V.P. mangu
manfafa 1.n., *fruto da mangueira, da família
n., *espécie de túbero. - Manfafa na das Anacardiáceas; manga. - Ami
firbintidu (C.deP.) -. N.F. Pepel dividi ku bontadi nha mangu ku bo,
(M.deBarros). N.S. n.v. “Colocasia n’ sinti so pena pabia di bu kansera
esculenta”. (Ceef) -. (MANGA). N.S. mangu di
manga 1 faka; mangu di tera; mangu
v.tr., *escarnecer. (MANGAR). N.S. fernandina.
V.B. 2.n., mangu di India, *manga da
manga 2 Índia. - Mindjer i suma mangu di
n., *a parte de vestuário que cobre o India, na kunsada i ta mela, si kuku
braço. (MANGA). N.S. V.B. pertu i ta malgos (C.S.) -. (MANGA
manga di DA ÍNDIA). N.S. n.v. “Mangifera
quant., *adjectivo indefinido que indica”.
significa [muito]. - Manga di djinti ta 3.n., mangu di Sera Lioa,
djuntaba pa obil (N.T.) - Bindiduris *variedade de manga importada da
ta fala kuma koperantis tene manga Serra Leoa e Guiné Conakri.

355
(MANGA DA SERRA LEOA). v.tr., *tornar público; dar a conhecer;
manguera mostrar. - I manifesta si garandi
n., *tubo de borracha ou plástico por alegria (R98) -. (MANIFESTAR).
onde sai a água da torneira ou da N.F. neol.
bomba. - Ora ki iagu intci puti manifestason
garandi, i na sai di utru manguera n., *aparecimento; testemunho;
(Igr.I.) -. (MANGUEIRA). expressão pública e colectiva. - Es
manha 1 milagri i sinal di manifestason di
n., *o tempo que decorre desde o sigridu di Deus (L.S.) -.
amanhecer até ao meio-dia; (MANIFESTAÇÃO). N.F. neol.
primeiras horas do dia. - E prindil e manka
tenel prezu pa pera di manha pa v., *espancar; dar empurros a
komunika pa Bisau (C.P.) -. alguém. - I manka kil fulanu -. (deriv.
(MANHÃ). N.F. oxítona. MANCAR). N.S. V.A.
manha 2 Mankanha
1.n., *destreza; habilidade; n., - Mindjeris Mankanha tene orta
artimanha; hábito. - Pis-kabalu ka bunitu (J.L.R.) -. (MANCANHA).
mistiba kambantal pabia i kunsi N.F. vd. Mankanhi.
manha di Lubu (P.B.) -. (MANHA). Mankanhi
N.F. paroxítona. n., *termo comum para indicar os
2.n., *hábito; costumes. - Galinha membros do povo Mancanha,
tenba manha di bai na roda di mar pertencente ao grupo linguístico
(T.M.) -. Norte Bak, da subfamília Oeste-
manhenti atlântica. - Kil ku Mankanhi pensa
adj., *estar com manha ou mau pa lingron, lingron tarda sibilba
carácter. - Ai, oh, i fitera, ma i dentru di iagu (L.A.) -.
manhenti, Zanda misti sedu modelu (MANCANHA). N.F. Mankanha.
(J.D.) -. (MANHOSO). N.S. sin. fiu N.S. sin. Bramu.
manha. mankara
manhoka n., *planta americana da família das
n., *espécie de verme anelídeo da Leguminosas, que produz frutos
família dos Lumbricídeos. subterrâneos e cujas sementes
(MINHOCA). N.F. minhoka. N.S. fornecem óleo; amendoim. -
V.B. Saninhu dana lugar di mankara, ma
manhoti i ka sinti kansera di regua (L.A.) -.
n., *ave de rapina diurna, da família (MANCARRA). N.S. n.v. “Arachis
dos Falcónidas, de voo rápido e hypogea”; kaldu di mankara; siti di
asas compridas; falcão. - N’ ka ten mankara; o termo mankara deriva
pinton, manhoti ka na bin obi pa mi da outra espécie, designada
(L.A.) -. (MANHOTE). mankara bidjugu, pelo facto de
manhus possuir os mesmos hábitos de
adj., *hábil; astuto. - N’ obi fala di frutificação subterrânea.
iagu na nina pastrus, N’ sinti un mankara bidjugu
bentu manhus na susegan (E.D.) -. n., *espécie de amendoim
(MANHOSO). N.F. oxítona. designado como mancarra
maniaku bambara. - no bai kusinha kusas di
adj., *extravagante; difícil; saida, bianda, fison, mankara
inconstante. (MANÍACO). N.F. bidjugu (N.M.) -. (MANCARRA-DE-
proparoxítona. N.S. V.B. BIJAGÓ). N.F. Guin. N.M. lexia
manifesta complexa. N.S. n.v. “Voandzea

356
subterranea”. bacha, mansariku pega si tras, ora
mankisi ki ria, mansariku ta ria tambi (L.S.) -.
v.caus., - Bo kumpu kaminhu diritu (MAÇARICO). N.S. n.v. “Numenius
pa bo ianda nel, pa pe manku ka phaeopus”.
kabanta mankisi (N.T.) -. (deriv. 2.n., *pequena ave que vive perto
MANCO). N.F. proparoxítona, vd. das praias, dos bancos de areias e
mankusa. dos mangais; tarambola-cinzenta.
mankone N.S. n.v. “Pluvialis squatarola”.
n., *espécie de árvore, cuja madeira 3.n., *pequena ave com bico
é muito rija. (MANCONE). N.S. V.B., relativamente curto e direito, que
n.v. “Erythophleum guineensis”. vive perto das praias; pilrito-das-
manku praias. N.S. n.v. “Calidris alba”
1.adj., *coxo; aleijado. - Ali nha mansaroka
mestra djurmenta kuma nin si n., *espiga de milho; infrutescência.
manku pe pa bai djubi karnaval i ka (MAÇAROCA). N.S. V.B.
na falta (J.D.) -. (MANCO). N.S. sin. mansasa
kochu. n., *arma que serve para lançar
2.n., *pessoa aleijada. - Segu ku flechas ou setas; arco. - Bu pruntia
manku (L.S.) -. bu mansasa, bu tene manga di
mankuba flechas (A.T.) -.
n., *árvore que dá um fruto de cor mansebu
amarela, semelhante à nêspera. - 1.adj., *mulherengo. (MANCEBO).
Un bias Kabra i odja imajen di un 2.n., *jovem mulherengo. - Kil
mankuba dentru di iagu (L.S.) -. mansebu garandi kaba pa muri,
(MANCUBA). N.F. Guin. vitima di kil duensa ku ka ten kura
mankusa (Cecomes) -.
1.v.caus., *tornar manco (deriv. mansebundadi
MANCO). N.F. proparoxítona, n., *maneira de ser mulherengo;
mankisi. mancebia. (deriv. MANCEBO). N.S.
2.v.inco., *estar manco; manquejar. V.M.
N.S. sin. kocha 1. mansi
manobra 1.v.intr., *acordar de manhã;
n., *modo de proceder; maquinação; despertar do sono. - N’ mansi
artimanha. - Bo pudi fasi tudu parmanha n’ buska transporti pa
manobra pa sukundi bardadi, ma riba n’ ka konsigui (N.M.) -.
nada bo ka na konsigui pabia (AMANHECER). N.S. sol mansi 1;
bardadi ka ta muri (C.V.) -. sol-mansi 2.
(MANOBRA). N.F. neol. 2.v.intr., *passar a noite.
manobrenti 3.loc.adv. mansi del, *locução
n., *manobrador. (deriv. adverbial que significa [no dia
MANOBRAR). N.S. V.M. seguinte]. - Mansi del, kau sukuru
mansa inda, Lubu ba konki na porta di Lebri
v.tr., *tornar manso; domar; (P.B.) -. (AO AMANHECER DE).
sossegar. - nin un laguin ka pudi mansia
mansa lingu (N.T.) -. (AMANSAR). v.intr., *ser desigual; diferenciar-se.
mansariku - No mansia suma sinku dedu di
1.n., espécie de ave pernalta da mon (T.Dj.) -. N.F. proparoxítona.
família dos Caradriídeos, de médio mansianta
porte com um bico comprido e v.caus., *diferenciar; tornar desigual.
curvado para baixo. - Otca iagu na - Deus sibi ke ki manda i

357
mansiantanu suma dedus di mon, si Kunanti.
no djustaba, mundu ka na sabi djubi mansu
(J.S.) -. adj., *pacífico; domesticado. -
mansida Sortiadu i kilis ki mansu, pabia e na
1.n., *o acto de acordar; bin iarda tera (N.T.) -. (MANSO).
madrugada. - Mansida es N.F. neol.
mandrugada kinti, mininu sinta na manta
turpesa (C.deP.) -. (AMANHECIDA). n., *pano grosso de lã ou de
N.S. mansida di sol. algodão que serve para cobrir o
2.n., * celebração festiva em honra corpo. - e ditanda se mantas riba del
do defunto que obriga os (N.T.) -. (MANTA).
participantes a passar a noite mantampa
acordados; noitada. - Na mansida n., *verga delgada e flexível;
djintis na bibi vinhu di kadju tok e chicote. - E toma mantampa e sutal
tcami, utru dia sol mansi e mata e sutal i kuri i riba (T.M.) -. N.F.
purku (N.M.) -. Temne “na-thamp”. N.S. mantampa
mansida di sol di sera.
1.n., *madrugada; aurora. mantampa di sera
(AMANHECIDA DO SOL). N.M. 1.n., *espécie de palmeira, cujos
lexia complexa. N.S. V.B. ramos se utilizam no fabrico de
2.n., *leste; oriente. N.S. sin. saida vários tipos de mobília, como
di sol. assentos, mesas e camas. N.M.
mansidon lexia complexa. N.S. V.A.
n., *índole pacífica; serenidade. - Pa 2.n., *ramo ou caule dessa espécie
mansidon ku amor ten na metadi di de palmeira. N.S. sin. kana di
tudu djintis (L.Cat.) -. (MANSIDÃO). palmera.
N.F. neol. mantampada
mansir di sol n., *vergastada; chibatada. - Sen
n., *aurora. (AMANHECER DO mantampadas i ka sabi toma, ma i
SOL). N.M. lexia complexa. N.S. sabi konta (L.A.) -. N.F. Temne “na-
V.B. thamp”.
mansirka mantca 1
v., *ir buscar comida ou bebida em v.tr., *sujar; enodoar. - kil ku sai
casa de amigos; andar à volta do dentru di omi, el ku ta mantcal (N.T.)
comer dos outros sem ser -. (MANCHAR).
convidado; manifestar desejo no mantca 2
que os outros têm para comer. - I n., *nódoa; mácula, imperfeição. - I
tciga na kaminhu i panti mansirka pabia des ki manda aos un dia, i ta
binhu (L.S.) -. odjadu mantca sukuru na lua (L.S.) -
mansirkadur . (MANCHA).
1.n., *pessoa que anda à busca de mantcadu 1
bebida ou comida em casa de part., *enodoado; sujo. - kama di
amigos. N.M. pl. mansirkaduris. kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu
2.n., *parasita; papa-jantares. - (N.T.) -. (MANCHADO).
Mansirkaduris di bida (C.V.) -. mantcadu 2
Mansonka n., *instrumento cortante de ferro
n., *termo para indicar um dos cinco com cabo de madeira. - Mantcadu
grupos linguísticos principais do sta dja prontu pa korta pos (N.T.) -.
povo Balanta; Cunantes. (MACHADO).
(MANSONCA). N.S. V.A., sin. mantceti

358
n., *grande faca. (MACHETE). N.S. (F.J.) -. (MANUAL). N.F. neol.
V.B.; (MANCHETE) significa título manutenson
ou artigo em grandes letras na n., *conservação; amparo;
primeira página do jornal. reparação. - strada i na pidi un
mantcukut manutenson (R95) -.
n., *água suja. - I Obulun ku ta leba (MANUTENÇÃO). N.F. neol.
mantcukut di bida (H.M.) -. N.F. maoista
oxítona. adj., *discípulo de Mao Tsé-Tung.
mantega (MAOÍSTA). N.F. paroxítona. N.S.
n., *substância que se obtém da V.B.
nata do leite batida ou de alguns map
vegetais. - e tene se pon ku intens., *adjunto de intensidade com
mantega tudu (R95) -. (MANTEIGA). a função de especificar o sentido
mantenha [em cheio]. - I madja pitu map -.
1.n., *saudação; cumprimento. - N.S. V.A.
antis di no kombersa, mantenha di mapa
muitu bon dia (R95) -. (deriv. QUE n., *representação plana e à escala
DEUS TE MANTENHA). de um objecto; carta geográfica ou
2.n., *apelido; cognome. - kuma ki celeste. - mapas di kurpu umanu
bu nomi ku bu mantenha (J.L.R.) -. (Cecomes) -. (MAPA). N.F. neol.
N.F. decalque semântico das mar
línguas de substrato. N.S. n., *massa extensa de água
mantenha tem os dois semas salgada; oceano. - E ku manda
[apelido] e [saudação] porque a sapu fusi di mar i ba sinta na fonti
saudação africana é feita (T.M.) -. (MAR). N.S. aguia di mar;
normalmente chamando a pessoa mar-fria; mar-kalma; roda di mar.
pelo nome. Mar Burmedju
manti n., *o mar que separa a África da
1.v.tr., *conservar; sustentar; Arábia. - I e Moises ku tira pobu
guardar. - No na pidi elis pa e fora, ku fasi milagris na tera di
kontinua manti ordi (R95) -. Edjitu, na Mar Burmedju, pa
(MANTER). kuarenta anu (N.T.) -. (MAR
2.v.intr., *continuar; resistir com VERMELHO). N.M. lexia composta.
êxito. - grupus ke rialmenti misti mar-fria
manti na puder (R98) -. (MANTER- n., *bonança. (deriv. O MAR
SE). ESFRIA). N.F. náut. N.M. lexia
mantimenti composta. N.S. V.B.
n., *tempero para preparar o molho, mar-kalma
como, por exemplo, limão, folhas de n., *bonança. (deriv. O MAR
louro, pimenta-preta e malagueta de ACALMA). N.M. lexia composta.
Guiné. (deriv. MANTIMENTO). N.S. N.S. V.B.
V.A., sin. temperu. mara
manu 1.v.tr., *ligar; atar com cordas. -
n., *irmão mais velho; cunhado. Matu ku bu ka fiansa nel, la ku bu ta
(MANO). otca korda di mara lenha (L.A.) -.
manual (AMARRAR). N.S. mara don; mara
n., *livro pequeno que contém as panu; mara tesu.
noções de uma ciência ou arte; 2.v.tr., *envolver; embrulhar; pôr. - i
compêndio. - Kuri bu bai dan nha toma lensu i mara kabesa (N.M.) -.
manual, bas di kama di bu mame N.S. mara tcifri.

359
3.v.tr., *capturar; aprisionar. - Tuga i mbaransa ku maradura di sapatu
manda panha mindjeris, panha omi, (E.D.) -.
manda mara, suta konta-konta marakudja
(C.P.) -. n., *fruto do arbusto trepador da
4.v.tr., *segurar. - Negado mara família das Passifloráceas.
korajen, obi ke ku n’ na bin kontau (MARACUJÁ). N.F. oxítona. N.S.
(Cecomes) -. V.B., n.v. da planta: “Passiflora
mara don quadrangularis”.
coloc., *vestir luto; pôr luto. maranha
(AMARRAR O DÓ). N.S. V.M. n., *intriga; assunto pouco claro. -
mara no Anton pa mata elis i fasi tudu kil
coloc., *fazer um nó. (deriv. MARAR maranhas i ka konsigui (A.P.) -.
UM NÓ). N.S. V.M. (MARANHA). N.F. neol.
mara panu marcha 1
coloc., *vestir a própria namorada v.intr., *andar; caminhar a passo de
com um pano comprido como sinal marcha; progredir. - Bu marcha na
de desfloramento; tirar a virgindade. mar ku kabalus: maron lanta ku
- N’ maradu panu (P.B.) -. (deriv. forsa, iagu na sukuma (Igr.I.) -.
AMARRAR O PANO). N.S. sin. bisti (MARCHAR). N.F. neol.
badjuda; sin. korta linha; as marcha 2
donzelas da Guiné vestiam um pano n., *acção de marchar; progresso. -
curto, acima dos joelhos, como Ma kila tudu ka para marcha di no
símbolo da virgindade e luta (C.P.) -. (MARCHA). N.F. neol.
começavam a vestir um pano marcha a re
comprido só depois do matrimónio 1.n., *mudança na caixa de
(P.Bull). velocidade que permite ao veículo
mara tcifri de recuar; marcha atrás. (MARCHA
coloc., *preparar um amuleto RÉ). N.F. neol. N.M. lexia complexa.
fabricado com corno de animal. - I N.S. RÉ indica a parte do navio que
ka ten di mara tcifri ku ka tene masiti vai da popa ao mastro principal.
(L.S.) -. (deriv. AMARRAR UM 2.loc.adv., *atrás; na retaguarda.
CHIFRE). N.S. V.B.
mara tesu mare
coloc., *atar ou segurar com força. - n., *fluxo e refluxo periódico das
Lebri i maral tesu nin i ka pudi fala águas do mar. - Manera ke
nada (R95) -. (deriv. AMARRAR piskaduris ta pera mare, asin tambe
TESO). ke n’ ta pera dia di riba (C.S.) -.
marabu (MARÉ). N.F. oxítona. N.S. kontra-
n., *asceta muçulmano. mare.
(MARABUTO). N.F. oxítona. N.S. marfin
V.B. n., *substância rija que entra na
maradu formação dos dentes; dente de
part., *ligado; aprisionado. - bo na elefante, de hipopótamo e de alguns
odja un burusinhu maradu (N.T.) -. outros animais. - tudu kusa di marfin
(AMARRADO). ku di madera karu (N.T.) -.
maradura (MARFIM).
1.n., *feixe; conjunto de coisas maridu
ligadas. - maradura di lenha (T.M.) -. n., *esposo. - Maridu ku si mindjer
(AMARRADURA). (N.T.) -. (MARIDO). N.F. neol.
2.n., *atacador de sapatos; cordão. - marinheru

360
n., *homem do mar que serve nas automóvel. (MARMITA). N.S. V.B.
manobras das embarcações; marmori
marítimo; soldado de armada. - Si e n., *pedra calcária muito dura, que
marinherus ka fika na barku, bo ka se usa em construção. - kusas di
na pudi salba (N.T.) -. feru ku di marmori (N.T.) -.
(MARINHEIRO). N.F. mandinheru. (MÁRMORE). N.F. proparoxítona,
marisku neol.
n., *todos os crustáceos e moluscos marmulanu
marinhos comestíveis. (MARISCO). *pau-ferro; madeira de dureza
N.S. V.B. semelhante ao ferro e ao mármore.
marka 1 - i odja un po seku ku ten nomi di
1.v.tr., *pôr marca em; ser marcante marmulanu (T.M.) -. (deriv.
por. - no ka pudi ka mensiona nomis MÁRMORE). N.S. n.v. “Sideroxilon
di djintis ki marka istoria (R98) -. marmulano”.
(MARCAR). maron
2.v.tr., *fixar; notar; anotar. - rapas n., *elevação que forma a superfície
marka dia di kasamenti (F.M.) -. da água agitada; mar agitado; onda
marka 2 grande; vaga. - Maron na sutal
n., *traço; sinal; vestígio. - no pui pabia bentu staba kontra (N.T.) -.
marka di selus na testa di servus di (deriv. MAR). N.S. sin. onda.
no Deus (N.T.) -. (MARCA). marotu
markadu adj., *malicioso; traiçoeiro; diz-se
1.part., *assinalado com marca; também de alguém que ofende com
fixado; anotado. - terenu sta palavras. - Abo marotu na boka -.
markadu (P.dosS.) -. (MARCADO). (MAROTO). N.S. V.A.
2.part., *ferido; determinado. - Marsu
Ezudu i fin di sufrimentu di un povu, n., *terceiro mês do calendário
markadu pa katiberasku na Edjitu gregoriano. - n’ bin li dia seti di
(L.S.) -. Marsu (IN96) -. (MARÇO).
markardesa martel
1.n., **qualidade de malcriado; má 1.n., *instrumento que se usa para
educação; acto de malcriado. - No cravar pregos ou bater. - I sutal ku
mininus ka sibi ke ki liberdadi e ta martel (L.S.) -. (MARTELO).
kunfundil ku markardesa (C.V.) -. 2.n., *vinho de caju novo, ao terceiro
(MALCRIADEZ). N.F. malkriadesa. dia de fermentação.
2.n., *termo usado para indicar o martir
acto sexual. n., *pessoa que sofre ou morre por
marlota 1 algum ideal. - Apostolus ku martiris
v., *ter aspecto rugoso; estar e ntergal tudu se vida (L.Cat.) -.
amarrotado; ter dobras ou vincos. - (MÁRTIR). N.F. proparoxítona, neol.
Ropa marlota -. (MARLOTAR). N.S. N.M. pl. martiris.
V.A. mas
marlota 2 1.adv., *advérbio de quantidade que
n., *dobra; ruga; vinco. - Sin mantca, significa [em maior quantidade]. - no
sin marlota, nin kalker utru difeitu ten ku pera inda ki mininus kirsi, pa
(N.T.) -. (deriv. MARLOTA). N.S. no pudi iabri mas (R95) -. (MAIS).
MARLOTA designa um capote curto N.F. ma. N.S. fala mas; mas gosta
com capuz, usado entre os Mouros. di; mas tardi; nunka mas.
marmita 2.adv., *advérbio de quantidade
n., *panela; tubo de escape do utilizado na formação do superlativo

361
relativo. - Si konsentrason mas AMASSAR e de PISAR.
garandi sta na fera di Bande masa 2
(P.dosS.) -. (MAIS). 1.n., *pasta formada por forinha e
3.adv., *advérbio de quantidade água; mistura; argamassa. - alanu
utilizado na formação do riba di ndaimi no na iangasa masa
comparativo de superioridade. - Kin (J.D.) -. (MASSA).
ku mas djiru na tudu limarias? (L.S.) 2.n., *multidão de povo. - garandi
-. (MAIS). masa di populason ka ta domina
4.n., *na Aritmética significa o sinal Purtuguis (MR98) -.
de adição [+]. (MAIS). 3.n., *dinheiro.
mas gosta di masa 3
coloc., *preferir. - Dona mas gosta di n., *matéria sintética muito maleável
Linda di ki si primus pabia i ta com a qual se fazem vários
djudalba tciu (N.M.) -. (GOSTAR objectos; plástico.
MAIS DE). masa arus
mas mindjor coloc., *tirar a palha do arroz na eira
adj.comp., *comparativo de bom; ou no campo, batendo com
que é de qualidade superior; pauzinhos, até ficar os grãos com a
preferível; mais vantajoso. - I mas casca. - I sta skritu pa ka mara boka
mindjor pa pui un bokadu di iagu di turu ku na masa arus (N.T.) -.
kada dia (Igr.I.) -. (deriv. MAIS + (deriv AMASSAR O ARROZ).
MELHOR). N.S. sin. mindjor. masa lata
mas pior coloc., *insistir; teimar. - Binhu misti
adj.comp., *comparativo de mau; manda, sexu masan lata faran na
que é de qualidade inferior; menos tera di Keia, salariu bindi borgonha
vantajoso. - Bu tornan mas pior (J.D.) -. (deriv. AMASSAR UMA
kuma ku n’ staba (T.M.) -. (deriv. LATA).
MAIS + PIOR). N.S. sin. pior. masa pe
mas tardi coloc., *pisar; pôr o pé em; entrar na
loc.adv., *depois. (MAIS TARDE). - casa de alguém. - Ninguin ka osaba
Si bu nota mas tardi kuma simentu masa pe na kil djiu, pabia nel i
na findi, bu robokal mas un bias moraba manga di lubus (F.M.) -.
(Igr.I.) -. N.F. neol. (deriv. MAÇAR O PÉ).
masa 1 masadu
1.v.tr., *reduzir a massa, misturando 1.part., *misturado; pisado;
farinha ou outro pó com água; debulhado. - Si Nha ka misti
misturar. - masa simentu: uza 3 masadu, Nha ta fikaba na kasa
baldi di reia pa kada baldi di simentu (C.V.) -. (AMASSADO).
ku un bokadu mas di metadi di baldi 2.part., *desprezado; desrespeitado.
di iagu (Igr.I.) -. (AMASSAR). N.S. - Guine-Bisau pasa un indjustisa
masa lata; masa pe. nde ke pekaduris na masadu (R98) -
2.v.tr., *pisar; calcar. - bu na ba . N.S. masadu é hiperónimo de
masa mina, purke Tuga ta sumia AMASSADO e de PISADO.
mina suma ora ku bu na sumia masadur
midju na entrada di tcuba (C.P.) -. n., *pessoa que amassa.
3.v.tr., *bater os cereais para tirar a (AMASSADOR). N.S. V.B.
palha, ficando o grau com a casca; masakra
debulhar. - Ka bu mara boka di turu v.tr., *chacinar. - Aos un dia no na
ku sta na tarbadju di masa arus masakra no antigu kombatenti (R98)
(N.T.) -. N.S. masa é hiperónimo de -. (MASSACRAR). N.F. neol.

362
masakradu 2.v.intr., *ferir-se.
1.part., *matado. (MASSACRADO). maskara
N.F. neol. 1.v.intr., (MASCARAR-SE). N.F.
2.part., *oprimido. - No povu proparoxítona, vd. maskra 1. N.S.
masakradu (R98) -. N.F. fig. V.A.
masakri 2.n., - Utrus badjudas ta uza tambe
n., *carnificina. - Dipus di kil la no maskaras pa suta rapazis, tempu di
odja kil masakri di Pidjiguiti (C.P.) -. vingansa femininu (P.dosS.) -.
(MASSACRE). N.F. neol. (MÁSCARA). N.F. proparoxítona,
masan vd. maskra 2.
n., *fruto da macieira, planta da maskarada
família das Rosáceas. (MAÇÃ). N.F. n., *cortejo de máscaras.
oxítona. N.S. V.B. (MASCARADA). N.S. V.B.
masapon maskaradu
n., *pessoa que fabrica pão; 1.part., *vestido com traje
padeiro. (deriv. AMASSAR O PÃO). carnavalesco. (deriv. MASCARAR-
N.S. V.B., sin. paderu. SE).
masariku 2.n., *pessoa coberto com máscara.
n., *instrumento para produzir uma - maskaradus na ronka si forsa riba
chama de elevada temperatura. di mininus i di badjudas (P.dosS.) -.
(MAÇARICO). N.S. V.A. maskoti
masia n., *pulseira, com uma pequena
v., *emagrecer. (EMACIAR). N.F. chapa em que se grava o nome. -
paroxítona. N.S. V.B. Es nha maskoti di uru, i nha rikesa
masiadu oh (R.S.) -. (deriv. MASCOTE). N.S.
part., *emagrecido. (EMACIADO). MASCOTE significa pessoa, animal
N.S. V.B. ou figura que traz sorte.
masimu maskra 1
adj.superl., *superlativo absoluto de v.intr., *vestir-se de máscara. - N’
grande; grandíssimo, que está pensa tisi ki kasaku garandi ki ta
acima de todos. - kin ki chefi maskra kel oki i bida futseru (T.M.) -.
masimu di suguransa di Stadu? (MASCARAR-SE). N.F. maskara 1.
(R99) -. (MÁXIMO). N.F. maskra 2
proparoxítona, neol. n., *cara de papelão ou de pano;
masiti fato de entrudo. - Nunde kumpudur
n., *planta medicinal. - El ku manda i di maskra bunitu? (G.F.) -.
ka ten di mara iran di tcifri ku ka (MÁSCARA). N.F. maskara 2.
tene masiti (L.S.) -. (MASITI). N.F. maskulinu
Guin. N.S. n.v. “Terminalia adj.m., *em Gramática, qualificativo
macroptera”. do género que indica os seres de
maska sexo masculino. (MASCULINO).
v., *mastigar sem engolir. - maska N.F. neol. N.S. V.A.
tabaku - maska arus -. (MASCAR). mastika
N.F. neol. N.S. V.A. v., *triturar com os dentes.
maskaba (MASTIGAR). N.S. V.B.
1.v.tr., *castigar; maltratar; mastikadur
depreciar; menoscavar. - I maskaba *pessoa que mastiga.
mininu di kriason -. (MASCAVAR). (MASTIGADOR). N.S. V.B.
N.F. oxítona. N.S. V.A.; P.arc. mastikason
“mascabar” que significa deteriorar. n., *trituração. (MASTIGAÇÃO).

363
N.S. V.B. part., *morto; assassinado. - Bo
mastru jovens na matadu na guera, bo
n., *haste comprida dos veleiros. - mininus na muri di fomi! (Igr.I.) -.
Pumba bua ku Ratu bas di si asa i (deriv. MATAR).
bai largal na mastru di barku (F.M.) - matadur
. (MASTRO). N.F. náut. n., *pessoa que mata; autor de
mata morte; assassino. - I sin ki matadur i
v., *causar a morte; tirar a vida. - matadu (F.M.) -. (MATADOR). N.F.
sarampu ta fasi danu, i pudi te mata neol.
mininu (R95) -. (MATAR). N.S. mataduru
mata-mata; mata-muskitu; mata n., *lugar destinado à matança de
kabesa; mata lagartu; mata fomi; animais que servem para a
sin. asasina. alimentação. (MATADOURO). N.S.
mata bariga V.B.
coloc., *esterilizar. (deriv. MATAR A matakanha
BARRIGA). N.S. V.M. *pulga penetrante; nígua.
mata fomi (MATACANHA). N.S. V.B., sin.
coloc., *acabar com a fome, djigan.
comendo qualquer coisa. - sol ku matansa
noti, no ta ndjenha bida di no n., *acto de matar; mortandade;
andjus, son pa mata fomi (N.Me.) -. massacre. - Pastru garandi bin ku si
(MATAR A FOME). N.S. MATAR A obus di matansa (C.S.) -.
FOME significa acabar com a fome (MATANÇA). N.F. neol.
e MATAR À FOME significa matar matarni
alguém dando-lhe pouco de comer. 1.v., *estar melhor; melhorar-se. -
mata kabesa matarniba bu obi Kriol! (N.Me.) -.
v.pron., *suicidar-se. - si mame 2.v.prep., matarni na, *valer um
lambu faka kuma i na mata kabesa pouco mais do que. - i matarni na si
(N.M.) -. (deriv. MATAR A PRÓPRIA ermon (P.B.) -. N.S. V.P.
CABEÇA). matcon
mata lagartu n.aum., *aumentativo de macho. -
coloc., *cobrir a parte terminal do Pabia Golias di Gati seduba un
tecto. - n’ na paga pa mata lagartu matcon (A.T.) -. (MACHÃO).
di no labur (H.M.) -. matcu
mata-muskitu 1.n.m., *termo que se acrescenta ao
n., *planta da família das Labiadas, nome de pessoa ou de animal para
muito aromática; manjerona. (deriv. designar o sexo masculino. - Ki dus
MATAR OS MOSQUITO). N.M. fidju matcu e kirsi (T.M.) -.
lexia composta. N.S. V.B. (MACHO). N.S. ermon-matcu;
matabitca fidju-matcu; matcu-mindjer.
v., *tomar o pequeno almoço. - Bo 2.adj., *forte; corajoso. - Dispus di
pupara, n’ na bin matabitca ku bos Djon dal pasada tudu, Nhu fereru
la (F.J.) -. (MATA-BICHAR). falal: Abo propi ku i matcu (A.P.) -.
matabitcu matcu-mindjer
n., *pequena refeição que se toma 1.n., *homem ou mulher
de manhã; pequeno-almoço. - Tudu homossexual. (deriv. MACHO
dia ku n’ lanta, n’ ta toma un MULHER). N.M. lexia composta.
matabitcu (Igr.i.) -. (MATA-BICHO). N.S. V.B.
N.S. sin. pequenu-almosu. 2.n., * homem efeminado.
matadu matcuka

364
v., *esmagar; triturar; castigar. mati
(AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F. 1.v.tr., *ser um participante activo
machuka. N.S. V.A. de; presenciar; acompanhar. - tudu
matcukadu djinti bai mati kil festa (A.P.) -. N.S.
part., *triturado; esmagado; P.arc. “martere” que significa
castigado. - kurpu matcukadu -. testemunha, derivado do latim
(MACHUCADO). N.S. V.A. “martyr”.
matcundadi 2.v., *conhecer; testemunhar; ver. - I
1.n., *valentia; coragem. (deriv. pudu la kuma e mati na bindi arma
MACHO). N.S. fasi matcundadi; (R99) -.
mostra matcundadi. matimatika
2.n., *genitais masculinos. - Zito i n., *ciência dos números, valores e
korda i nota maldadi na si quantidades. - Kal ki disiplina ku ma
matcundadi (Cecomes) -. N.S. ant. gosta del na skola? Matimatika
mindjerndadi. (R95) -. (MATEMÁTICA). N.F.
materia 1 proparoxítona, matmatika.
n., *as coisas materiais; assunto. - matimatiku
Idukaduris dibi di tene kunhisimentu 1.adj., *relativo à matemática;
na e materia (R95) -. (MATÉRIA). exacto. (MATEMÁTICO). N.F.
N.F. proparoxítona, neol. proparoxítona.
materia 2 2.n., *pessoa versada em
n., *pus. - Kura oredja ke ta fika i na matemática. - Nei, tudu manera, i na
sai materia (IN99) -. (MATÉRIA). pensa sedu un garandi matimatiku
N.F. proparoxítona. N.S. sin. (R95) -.
maldadi; sin. pus. matmatika
material n., - No ten Matmatika, Fizika,
1.adj., *que diz respeito à matéria; Kimika, Portuguis (J.S.) -.
formado de matéria. - Si no sumia (MATEMÁTICA). N.F.
pa bos kusa spiritual, i ta sedu mal proparoxítona, vd. matimatika.
si no risibi di bos kusas material? matradora
(N.T.) -. (MATERIAL). N.F. neol. n., (METRALHADORA). N.F. vd.
2.n., *conjunto dos objectos mitralhadora. N.S. V.A.
necessários para um trabalho. - ke matrikula 1
ki ta falta elis i material, no governu 1.v.tr., *inscrever nos registos de
na ba pensa na kila, pa randja elis matrícula. - i lebal pa Bisau i ba
material di trabadju (R95) -. N.M. pl. matrikulal na skola privadu (N.M.) -.
materialis. (MATRICULAR). N.F.
materialis proparoxítona, neol.
n.pl., * conjuntos de objectos. - No 2.v.intr., *inscrever-se nos registos
kema si tanki no roba utrus de matrícula. - i dibi di dadu diritu pa
materialis (R98) - (MATERIAIS). mininus ke ka ten pusibilidadi pa e
N.F. material. matrikula nel (R95) -.
materialista (MATRICULAR-SE).
*pessoa partidária da doutrina que matrikula 2
ensina o materialismo. 1.n., *inscrição numa escola. -
(MATERIALISTA). N.S. V.B. Kuma ku matrikula ta kaba antis di i
maternu fasidu? (R96) -. (MATRÍCULA). N.F.
adj., *referente à mãe. - Kuidadu di proparoxítona, neol.
saudi maternu infantil (Igr.I.) -. 2.n., *código de registo dos veículos
(MATERNO). N.F. neol. automóveis; chapa de matrícula. - E

365
fala karu madja, i ka tene matrikula, Ke ki di bon ke ki di mau o ke di
alguin muri (R95) -. N.S. sin. tcapa. pior, tudu n’ na sublinha (R98) -.
matrikuladu mau gustu
part., *registado. - na dia dozi ki bin adj., *desgostoso; que não tem
matrikuladu dozi mininus di tris anus graça nenhuma. (MAU GOSTO).
di idadi (R96) -. (MATRICULADO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
matrona mau tceru
n., *parteira. - Mindjer ta sta gravida, n., *fedor. (MAU CHEIRO). N.M.
i ka ten kin ki kumpanhal, nin un lexia complexa. N.S. V.B.
infermeru, nin un matrona (R95) -. maundadi
(deriv. MATRONA). N.S. sin. n., *malvadez; maldade (deriv.
partera; MATRONA designa a MAU). N.S. V.M., sin. maldadi.
mulher respeitável e matrona maxi
designa a mulher-parteira. n., *moda de saia comprida. N.F.
matu paroxítona. N.S. V.B.
1.n., *terreno inculto coberto por mbachada
árvores; floresta onde crescem as 1.n., *missão junto de um governo
palmeiras e outras plantas estrangeiro. - Union Nasional di
exploradas pelos habitantes. - e bai artistas santumensi apoiada pa
matu e bai korta po di saia (N.M.) -. mbachada di Israel na kil pais (R95)
(MATO). N.S. bai matu; galinha di -. (EMBAIXADA). N.F. imbachada.
matu; kabra di matu; matu- 2.n., *edifício onde o embaixador
fitcadu; miti matu; nhambi di exerce as suas funções.
matu; pumba di matu; purku di mbachadur
matu. n., *representante de um Estado
2.n., *vasto terreno cheio de árvores junto de outro Estado. - Mbachadur
silvestres; floresta; bosque. - i ba di Fransa toma un limbida ku pedra
kontra ku onsa na matu (T.M.) -. na kosta (F.J.) -. (EMBAIXADOR).
(MATA). N.S. matu é hiperónimo de N.F. imbachadur.
MATO e de MATA; sin. matu- mbala
fitcadu. 1.v., *adormecer; acalentar. - Bibi,
matu-fitcadu abo tambi, tok bu mbala (A.T.) -.
n., *mato cerrado; floresta; mata. - (EMBALAR).
tcuba ta bin tciu son ora ki ten matu 2.v.intr., *ficar concentrado a mais
fitcadu tciu (C.V.) -. (deriv. MATO numa determinada coisa, perdendo
FECHADO). N.M. lexia composta. a noção da realidade. - Mesmu na
matusinhu kau di servisu, alguin pudi mbala: si
n.dim., *terreno inculto coberto por ten un interupson kualker, djinti ta
árvores isolados; mato pequeno. - pucha logu i kunsa na djumbai
Djintis ku sta na tcon fika na un (IN96)
kampu largu ki ka ten niun mbaransa
matusinhu (T.M.) -. (deriv. MATO). 1.v.tr., *fazer perder o equilíbrio;
mau fazer vacilar. - santamaria di krizi
1.adj., *malvado; perigoso; nocivo. - ikonomika ku finanseru ku
i es un kusa muitu mau (R98) -. mbaransa pes di Guine (R95) -.
(MAU). (BALANÇAR).
2.adj., *medíocre; lamentável. - i 2.v.intr., *vacilar; hesitar; oscilar. - E
tambe kumunikason i di mau ta mbaransa pabia e ka obidisi
kondison (R95) -. palabra (N.T.) -. N.F.
3.n., *pessoa de má índole; o mal. - EMBALANÇAR; BALANÇAR. N.S.

366
mbaransa é hiperónimo de (EMBARCADO).
BALANÇAR e de EMBALANÇAR. mbe!
mbaria interj., *interjeição que exprime
v.intr., *sofrer estragos - Motor [surpresa e dúvida] ou [espanto];
mbaria son, mekaniku ku panhal i ah!. - Mbe!, es un farfana, tris
pegal na mon un bias son, i sta tabanka? (T.M.) -.
prontu (T.M.) -. (AVARIAR-SE). N.F. mbedja
paroxítona. v., - gosi ninguin ka na mbedjal,
2.v., *endoidecer; desorientar; estar pabia el ku panhal, el ku na kasa
ansioso. - Kumpadi, anton bu nha fidju (T.M.) -. (INVEJA). N.F.
mbaria nan? (M.K.) -. (AVARIAR). arc., vd. nveja.
mbariadu mbenha
part., *endoidecido; desorientado. v., *dobrar e coser a extremidade de
(AVARIADO). N.S. V.B. um vestido ou de um pano;
mbarianta abainhar. - Alfaiati mbenha nha
v.caus., *fazer endoidecer; panu -. (EMBAINHAR). N.F. benha.
desorientar. - Kil prumeru mbuka N.S. V.A.
mbarianta lubu to ki i ka na odja mbes
manera ku karnel na sakudi pe pa con., *preposição que significa [em
bin riba del (M.M.) -. (AVARIAR). lugar de]. - mbes di limpa padja n’
mbarka korta nan kana tudu (F.M.) -. (EM
1.v.tr., *pôr no barco; meter a bordo VEZ DE). N.F. nves. N.S. na lugar
da embarcação. - I ka torna fia disal di.
na Bisau i mbarkal na barku i mbita
mandal pa Bubaki (N.M.) -. v., *apertar com corda; atar.
(EMBARCAR). N.F. naut. N.S. (ABITAR) - Karnel mbita Lubu korda
mbarka na barku; mbarka na tok i na nhinhi (A.P.) -. N.S. ABITA
kabalu, ant. disimbarka. designa a peça que serve para fixar
2.v.intr., *entrar no barco; entrar a a amarra da âncora ao navio.
bordo. - iI disa elis i torna mbarka i mboia
bai pa utru banda (N.T.) -. v., - I na mboia: otca sol pertu mansi
3.v.intr., *entrar no carro; subir no dja, un tera staba pertu di kil kau
avião ou a uma árvore; - muitu (L.S.) -. (BOIAR). N.F.
pirigozu pa djinti propi ki na mbarka proparoxítona, vd. boia 1.
na karu (R95) -. mbokadinhu
mbarka na barku contr., *crase do det.art. [un] e do n.
v.prep., *embarcar; entrar a bordo. [bokadinhu]. - Mbokadinhu son,
(deriv. EMBARCAR NO BARCO). kanua tciga na purtu (F.J.) -. (UM
N.M. colocação. N.S. ant. ria di BOCADINHO).
barku. mbokadu
mbarka na kabalu 1.contr., *crase det.art. [un] e do n.
coloc., *cavalgar. - I tomal, i bai sin [bokadu]. - Kadakin ruma si
fora di tabanka, i mbarka son, mbokadu di lichu ke i tene si diante i
kabalu ba ta kuri, ba ta kuri (T.M.) -. pui dentru di kontentor(R98) -. (UM
(deriv. EMBARCAR EM CIMA DO BOCADO).
CAVALO). N.S. sin. monta na 2.adv., - Ora ke na bisti e ta bisti tris
kabalu. saia e ta filanta ki dus di riba parsidu
mbarkadu e ta djusta, di bas, pretu, ta mas
part., *posto no barco. - Paulu kumpridu mbokadu: el ke e na mara
mbarkadu pa Roma (N.T.) -. bas prumeru, dipus e mara di

367
metadi e mara di riba (N.M.) -. part., *escondido; envolvido. -
mbon! Mbosadu na koliti di Nhu Onor
1.interj., *interjeição que designa (R.N.) -. (EMBUÇADO).
[aprovação]. - Tudu kusa ku konki mbosa-mbosa
porta di noti, tcoman; i falal: mbon! v., *ficar a um canto, tentando
(T.M.) -. (BOM!). N.F. bon!. passar despercebido; estar
2.con., *palavra que se repete suspeitoso. - Kinta fika mbosa-
inconscientemente na conversa ou mbosa (T.M.) -. (deriv. EMBUÇAR).
escrita e tem como efeito chamar a N.M. redobro.
atenção para a frase seguinte; mboskada
bordão. - Prontu, mbon, es i manera n., *pequena operação ofensiva
di divirti di Belanafa (R98) -. (BOM). realizada de surpresa. - kantus ku
N.F. bon. kai na mboskada i panha tiru i fika la
mbora (C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F. mil.,
con., *conjunção subordinativa que imboskada.
introduz orações concessivas; mbuka 1
apesar de; se bem que. - I ten v., *dar uma cabeçada. - Kil ora omi
manga di omis ku ta pensa te gosi mbuka na mindjer (T.M.) -. N.F.
suma no tuturdonas, mbora Francês “bouc” que significa bode
“sivilizason” tciga kuas tudu parti di ou macho de cabra.
mundu (Igr.I.) -. (EMBORA). N.F. mbuka 2
neol. n., *pancada com a cabeça;
mborka cabeçada. - Un mbuka son ki forti
1.v.intr., *virar de fundo para o ar; sin, ku fadi mas sinku ku na falta, i
cair de borco ou de boca para baixo. kuma? (M.M.) -. N.F. Francês
- I bai dianti un bokadu i mborka ku “bouc”.
rostu na tcon (N.T.) -. mbuldja
(EMBORCAR). N.S. sin. vira. 1.v.tr., *envolver em tecido ou papel;
2.v.intr., *manter os ovos a uma empacotar. - Otca ki tiral na krus, i
temperatura adequada; chocar; mbuldjal na un lensol (V.N.) -.
incubar. - Didime na ki polon, Ganga (EMBRULHAR). N.F. mbuludja.
staba la, i bota si tris obu i mborka la 2.v.intr., *cobrir-se com um pano. -
riba (T.M.) -. N.S. mborka é Lubu mbuldja na ratadjus i dita pertu
hiperónimo de EMBORCAR e de di fugu (A.P.) -. (EMBRULHAR-SE).
INCUBAR. mbuludja
mborkadu v., (EMBRULHAR). N.F. vd.
part., *virado de boca para baixo. - i mbuldja. N.S. V.A.
kai mborkadu na tcon (N.T.) -. mbuludju
(EMBORCADO). N.S. sin. viradu. n., *pacote. - Ka bu diskisi kuma
mborla mon di mbuludju flaka dja de! (J.B.)
v., *enganar. - Bu bin, bardadi -. (EMBRULHO).
kaladu, ku fitu di mborla (C.S.) -. mburta di
(BURLAR). loc. adv., - Nhu Falkon na ronka
mbosa bariga pa bai banku ku si mburta di
1.v., *espreitar; espiar; proteger, dona di pasta na mon (M.M.) -.
escondendo. (EMBUÇAR). N.S. (deriv. À BRUTA). N.F. mburuta di,
V.B. vd. burta di.
2.v., *envolver-se num pano ou mburuta di
manta. loc.adv., - Kil ora djanan mburuta di
mbosadu tcuba kai i na tcubi, i modja djintis

368
(N.M.) -. (deriv. À BURTA). N.F. . (MÉDIA). N.F. proparoxítona, neol.
mburta di, vd. burta di. mediadur
me 1 n., *árbitro; intermediário;
adj., *adjectivo que entra na medianeiro. - I fasidu mediadur entri
composição de lexias compostas e Deus ku omis (L.Cat.) -.
que significa [metade de um todo]. - (MEDIADOR). N.F. neol. N.S. sin.
Na kada me-ora di djumbai bu ta midianeru.
sibi un kusas ki abo nunka bu ka medianti
sibiba (IN96) -. (MEIO). N.S. sin. con., *preposição que significa [por
meiu. meio de]; atendendo a. - Omi dibi di
me 2 tene priokupason di bisti medianti si
1.adj., *próprio. - Io, i ami me ki n’ pusibilidadis (IN96) -. (MEDIANTE).
misti partisipa nes dibati ku bo sta N.F. neol.
nel (R95) -. (deriv. MESMO). medianu
2.adv., *propriamente; apesar de adj., *o que está no meio.
tudo. - E kustuma me kil manera di (MEDIANO). N.S. V.B.
dividi pa rena (R96) -. medika
me 3 n.f., - Junta Medika (R95) -.
intens., - Si kontra bo bin ba ki (MÉDICA). N.F. proparoxítona, vd.
guera, na ki teras ke bo ka kunsi, bo mediku.
na bin riba me? (A.S.) -. N.F. vd. medikamentu
men. n., *curativo; remédio. - I ka ten
me-dia medikamentu ku pudi kaba ku kil
1.n., *doze horas; a hora que separa tcaga la, purke mas bu pui kualker
a manhã da tarde. - n’ mbarka na medikamentu, fosforu na penetra
praia di skadinha parti di me-dia na son (C.P.) -. (MEDICAMENTO).
kanua di remu (N.M.) -. (MEIO-DIA). N.F. neol. N.S. sin. kurativu; sin.
N.M. lexia composta. N.S. ant. me- mesinhu.
noti. medikason
2.coloc. me-dia toka, *é meio-dia. n., *curativo. (MEDICAÇÃO). N.S.
me-noti V.B., sin. kuratibu.
n., o momento que determina o fim mediku
de um dia e o começo do outro.- n., *que exerce a medicina. - Ba
badja karnaval, disna kuatru ora di ospital bu lebal, mediku i ba djubiu
tardi te me-noti (A.C.) -. (MEIA- mininu (R95) -. (MÉDICO). N.F.
NOITE). N.M. lexia composta. N.S. proparoxítona. N.S. sin. dutur.
ant. me-dia. medisina
medi n., *ciência que estuda os meios de
v.intr., *temer; ter medo. - e ta medi curar e prevenir as doenças. - i na
kontau bardadi (R98) -. (deriv. funsiona na Bisau un skola di
MEDO). medisina (P.dosS.) -. (MEDICINA).
media 1 N.F. neol.
v.tr., *ser mediador; servir de medita
intermediário. - e djunta sforsu pa v., *reflectir profundamente;
pudi media no konflitu (R98) -. estabelecer mentalmente uma
(MEDIAR). N.F. paroxítona, neol. relação com Deus. - komunidadi ki
N.S. sin. kumpu kombersa. ta medita palabra di Deus (L.S.) -.
media 2 (MEDITAR). N.F. neol.
n., *valor mediano. - media nasional meditason
i trinta alunus pa un pursor (MR98) - n., *concentração mental e reflexão;

369
contemplação. - Djubi tan kantigas un kau ki anos tudu no ta ba
di meditason (L.Cat.) -. nkontra, nde ku no ta anda, i
(MEDITAÇÃO). ambienti ta favurisinu kondisons ku
mediteraniu saudi (R95) -. N.F. neol. N.M. lexia
n., *que está no meio de terras; mar composta. N.S. sin. ambienti.
continental. - Mar Mediteraniu (R95) mekaniku
-. (MEDITERRÂNEO). N.F. n., *perito em mecânica. - No tene
proparoxítona. manga di mekaniku li na Guine
mediu (IN96) -. (MECÂNICO). N.F.
adj., *que está no meio; mediano. - proparoxítona, neol.
e panha bolsa pa tira kursu mediu mekanismu
(IN96) -. (MÉDIO). N.F. n., *processo; combinação de
proparoxítona, neol. meios. - mekanismus di atuason,
medu sedu manera di tarbadja di governu,
n., *sentimento de grande i dibi di dimokratizadu (R96) -.
inquietação; susto; receio. - N’ ta (MECANISMO). N.F. neol.
sinti medu di bu negan (Dj.) -. mel
(MEDO). N.F. neol. N.S. miti medu. n., *substância que as abelhas
medunhu produzem. - Un dia e ruma pa e bai
adj., *que causa medo; terrível. - tira mel ki staba na kumbu di un
Sida i un duensa medunhu ku ten palmera ki kai (F.M.) -. (MEL).
na Guine-Bisau (Cecomes) -. mela
(MEDONHO). v.intr., *ser doce. - na bu boka i na
megafoni mela suma mel (N.T.) -. (MELAR).
n., *instrumento para amplificar e N.S. mela tcut; mela é o
dirigir o som; altifalante. - megafoni equivalente de MELAR, v.intr., e
ki no teneba i iera dus megafoni melanta é o equivalente de MELAR,
(R95) -. (MEGAFONE). N.S. sin. v.tr.
altufalanti. mela tcut
meia coloc., *ser muito doce. (deriv.
n., *peça de vestuário que cobre o MELAR). N.F. vd. tcut. N.S. V.A.
pé e a perna; peúga. - e kalsa meia meladu
ku sapatu (N.M.) -. (MEIA). N.S. part., *que é doce como o mel. - bo
bola di meia. bibi kusa meladu (Igr.I.) -.
meiu (MELADO).
1.adj., *que significa metade. - Maria melansia
toma meiu kilu di pomada karu, di n., *fruto da melancia ou melancieira
nardu puru, i unta Jesus na pe da família das Cucurbitáceas.
(N.T.) -. (MEIO). N.F. proparoxítona, (MELANCIA). N.F. paroxítona. N.S.
neol. N.S. sin. me 1; meiu- V.B., n.v. “Cucumis citrullus”.
ambienti. melanta
2.n., *metade. - i eraba un pes i v.caus., *adoçar; açucarar. (deriv.
meiu (IN84) -. N.S. sin. metadi. MELAR). N.S. V.A., melanta é o
3.n., *recursos; fortuna. - Bu ten ku equivalente de MELAR, v.tr., e mela
dal meiu di transporti (C.P.) -. con., é o equivalente de MELAR, v.intr.
pur meiu di, (POR MEIO DE). N.F. melga
vd. pur meiu di. n., *espécie de mosquito, muito
meiu-ambienti pequeno. (MELGA). N.S. V.B.
n., *natureza e tudo e todos aqueles melmelada
que nos rodeiam. - Meiu-ambienti i n., *doce de marmelo.

370
(MARMELADA). N.S. V.A. menda 2
melmelu n., *acção de emendar; remendo;
n., *fruto do marmeleiro da família correcção; acréscimo. - menda ka ta
das Rosáceas. (MARMELO). N.S. fila ku ki bistidu bedju (N.T.) -.
V.A,; n.v. da planta: “Cydonia (EMENDA). N.S. pui menda; sin.
oblonga”. remendu.
melon mendadu
n., *fruto do meloeiro da família das part., *corrigido; reparado.
Cucurbitáceas. (MELÃO). N.S. V.B., (EMENDADO). N.S. V.B.
n.v. “Cucumis melo”. mendadur
membru n., *reparador. (EMENDADOR).
1.n., *parte do corpo dos N.S. V.B.
vertebrados que serve para a mensajen
locomoção. - Kurpu umanu sta n., *comunicação escrita ou verbal;
divididu na tris partis: kabesa, recado. - n’ pensa kuma n’ tciganta
tronku, membru (N.M.) -. es mensajen diritu pa oredja di
(MEMBRO). djintis: djintis manda kabas inda,
2.n., *pessoa que faz parte de uma kabas ku mandadu inda de, pa ba
corporação; militante. - un membru konta kuma e misti sinta kombersa
di guvernu falau kuma es kusa asin (R98) -. (MENSAGEM). N.F.
ku ten ku fasil (IN96) -. paroxítona, neol. N.S. sin. rekadu.
memoria mensajeru
n., *faculdade de conservar a n., *portador de mensagem. - Anos
lembrança das coisas passadas ou tambi no tcomadu pa sedu
ausentes. - Sugundu statistika di mensajeru di Bon-Noba di salbason
noventa i sinku, si nha memoria i (L.S.) -. (MENSAGEIRO). N.F. neol.
bon, i ta faladu kuma Bolama tene mensal
sesenta i sinku pursentu di adj., *relativo à cada mês; que dura
analfabetus (MR98) -. (MEMÓRIA). um mês. - kin ki ganha dus milion
N.F. proparoxítona. aos i kin ki na vivi un nivel mas
memu bachu di kin ki ganhaba un trizentus
adj., - Rapas tan ta fasi memu kusa pes tempu di Tuga, mensal (IN96) -.
(N.M.) -. N.F. vd. mesmu. (MENSAL). N.F. neol. N.S. sin.
men kada mis.
1.intens., *adjunto de intensidade mensalidadi
que acrescenta ao verbo de frase n., *pensão ou ordenado que se
interrogativa o sema [dúvida]. - Anta paga cada mês; mesada. - Djintis
algun delis ta bota men? (J.S.) -. paganu mensalidadis skolar pa no
N.F. me 3. pudi kompensa (R95) -.
2.intens., *adjunto de intensidade às (MENSALIDADE). N.F. neol.
frases não interrogativas para menti 1 [-menti]
exprimir uma escolha onde não suf.nom., *sufixo nominal que entra
existe outra alternativa. - Ami men n’ na formação de substantivos,
ka na maina (J.S.) -. N.S. contr. de. exprimindo a ideia de acção ou
menda 1 resultado, qualidade ou estado. -
1.v.tr., *corrigir; modificar; remendar. apontamenti - iaramenti - kasamenti
(EMENDAR). - kontentamenti - lebsimenti -. (-
2.v.tr., *acrescentar; juntar. - Fidju di MENTO). N.F. mentu. N.M. sufixo
Deus, si bu djudan menda pon de verbos.
(J.D.) -. N.S. sin. ndjudja. menti 2 [-menti]

371
suf.adv., *sufixo adverbial que entra merdia
na formação de advérbios de modo. v.caus., *sujar com merda; fazer
- antigamenti - infelismenti - asneira. (deriv. MERDA). N.F.
pratikamenti - prinsipalmenti - paroxítona, fam. N.S. V.B.
rapidamenti -. (-MENTE). N.M. merdus
sufixo de adjectivos. adj., *nojento. (MERDOSO). N.F.
menti 3 oxítona, fam. N.S. V.B.
n., *poder intelectual de alguém; merenda
pensamento. - i ta ngana menti di n., *refeição leve da tarde.
djintis nosenti (N.T.) -. (MENTE). (MERENDA). N.S. V.B., sin. lantce.
N.F. neol. merengue,
mentolatu n., dança originária do Haiti.
n., *espécie de pomada preparada (MERENGUE). N.S. V.A.
com mentol. (MENTOLADO). N.S. merengui
V.B. *bolo de clara de ovo e recheio.
mentu [-mentu] (MERENGUE). N.S. V.B.
suf.nom., - dizinvolvimentu - meresi
kunhisimentu - mindjoramentu - v., - es kiston i meresi atenson
molisimentu - nasimentu -. (- (R95) -. (MERECER). N.F.
MENTO). N:F: neol. vd. menti 1. proparoxítona, neol., vd. mersi.
menus meridional
1.adv., *advérbio de quantidade que adj., *austral. (MERIDIONAL). N.S.
indica [em menor quantidade]. - Ami V.B.
ki menus di tudu pobu di Deus merkadu
(N.T.) - Portuguis i lingua ofisial, ma 1.n., *lugar público onde se vendem
menus di 10% ki ta papial (P.dosS.) coisas; centro de comércio; feira. -
-. (MENOS). N.F. paroxítona. N.S. Pa isemplu, no ta bai na merkadu di
sin. ma ka. Bande, no ta odja lichu (IN96) -.
2.con., *preposição que indica (MERCADO). N.F. neol. N.S. sin.
[excepto]. - Tudu djinti ku sta na tera fera.
e adoral, menus kilis ku se nomi sta 2.n., *comércio. - merkadu livri
skritu desdi kunsada na libru di (IN96) -.
Karnel (N.T.) -. (MENOS). merkaduria
3.n., *na Aritmética significa o sinal n., *tudo o que se compra e se
de subtracção [-]. (MENOS). vende; objecto de comércio. -
menusa Merkadurias importadus ta djakasi
1.v.tr., *fazer diminuir; reduzir; tornar ku produtus di tera (P.dosS.) -.
menor. - Kaba ku moska, asin ku ta (MERCADORIA). N.F. paroxítona,
menusa panga-bariga (Igr.I.) -. neol. N.S. sin. kusa ku ta bindidu.
(deriv. MENOS). N.F. proparoxítona. merkuriu 1
2.v.intr., *diminuir; perder a n., *metal prateado e líquido a
importância. - I pirsis pa el i kirsi, temperatura ordinária, cujo símbolo
ami pa n’ menusa (N.T.) -. é [Hg]. - e na kumpra merkuriu
menusadu (IN96) -. (MERCÚRIO). N.F.
part., *desprezado; feito menos. proparoxítona.
(deriv. MENOS). N.S. V.B. merkuriu 2
merda n., - Djensianu azul o merkuriu i bon
n., *porcaria. - Ai droga, o bin, pa ba ta limpa tcaga ku el (Igr.I.) -.
nunde ki sai pa es mininu merda (deriv. MERCÚRIO). N.F. vd.
garandi (J.D.) -. (MERDA). N.F. fam. merkuru.

372
merkuru onzi, otca i staba na mesa (N.T.) -
n., *líquido anti-séptico de uso Kuntangu ke dan oh, tok n’ ndjua,
externo; mercurocromo. (deriv. ma se mesa mafe ta sobra (C.S.) -.
MERCÚRIO). N.F. merkuriu 2. N.S. (MESA). N.S. mesa-rodondu; pui
V.A. mesa; sopa mesa; tira mesa.
merma 2.n., *órgão que dirige uma
v., *não crescer; ficar de tamanho assembleia. - Obrigadu presidenti di
curto. - Mininu merma -. mesa (R95) -.
(MERMAR). N.S. V.A. mesa-rodondu
mermadu n., *debate entre especialistas, cada
part., *que ficou de tamanho curto. - um com a possibilidade de intervir
Bedjisa fasin dobra, ami ke i ka sobre o assunto estabelecido. - no
mermadu (O.S.) -. (MERMADO). na fasi un mesa rodondu (R95) -.
mermeri (MESA-REDONDA). N.M. lexia
v., *queixar-se; atrever-se, reagir em composta.
circunstâncias que possam causar mesinhu
uma reacção contrária negativa; 1.n., *medicamento; remédio. - n’
refilar. - Nha blanha bida lala di bin findi lenha pa n’ ta firbi mesinhu
nhara-sikidu, nin pa mermeri boka (T.M.) -. (MEZINHA). N.S.
ka ten (O.S.) -. (deriv. MEZINHA designa líquido para
MURMURAR). N.F. proparoxítona. clíster ou remédio caseiro. N.S. sin.
N.S. sin. rafila. medikamentu.
mersenariu 2.n., *amuleto; talismã. - i tene
n., *pessoa que trabalha por mesinhu di fasi disperta djinti ku
interesse; soldado profissional que muri (F.M.) -. N.S. mesinhu é
serve qualquer exército a troco de hiperónimo de MEZINHA, de
dinheiro. - No pudi sta sertu di kuma MEDICAMENTO, e de FEITIÇO.
i ka mersenariu di Senegal o di mesis
Guine Konakri ku sta bas di ordis di n., *ácaro que parasita as aves de
Nhu Nino Vieira, ku ka tene dja nin capoeira; piolho das galinhas. N.F.
un koldadi rispitu des povu li, ku oxítona. N.S V.M.
pudi bin difindi es no tera ku sedu mesmu
tcon di Cabral (R98) -. 1.adj., *idêntico; inalterável; igual. - I
(MERCENÁRIO). N.F. ten un omi ki na konta mesmu storia
proparoxítona, neol. dedi 1986 (P.dosS.) -. (MESMO).
mersi N.F. neol., memu.
1.v.tr., *ser digno de. - Es omi i 2.adv., *exactamente; e até. - O ki
mersi pa bu fasil e fabur pabia i ama no disidi gueria no na gueria mesmu
no nason (N.T.) -. (MERECER). N.F. (R98) -. (MESMO).
meresi. Mesopotamia
2.v.tr., *ter direito a. - Asin propi ku n., *região que se encontra entre
bu mersi, abo traidur! (Igr.I.) -. rios; antiga região dos tempos da
mersidur Bíblia do Antigo Testamento,
n., *digno. - Abo i mersidur di toma situada entre os Tigre e Eufrátes. -
libru, pa kebra si selus (N.T.) -. Deus parsi dianti di no pape Abraon
(MERECEDOR). otca ki staba inda na Mesopotamia
mesa (N.T.) -. (MESOPOTÂMIA). N.F.
1.n., *móvel onde se comem as proparoxítona.
refeições, se escreve, se joga; mestre
banca. - Pa kabantada, i parsi pa ki 1.n., *chefe no trabalho; mestre

373
carpinteiro; mestre pedreiro. n., *intermediário; intercessor;
(MESTRE). mediador. - Andjus ntrega lei na
2.n., *professor; patrão. - Abos, mon di un midianeru (N.T.) -.
mestres, bo trata bo katibus na (MEDIANEIRO). N.F. neol. N.S. sin.
manera djustu i bon (N.T.) - i ka bon mediadur; sin. nogosiadur.
pa manga di bos sedu mestres midida
(N.T.) - El ki mestre di tudu bardadi 1.n., *grandeza que serve de padrão
(N.T.) -. para avaliar outras do mesmo
metadi género. - Midida ku bo midi ku el, el
n., *uma das duas partes iguais ou ku djinti na midi bos (N.T.) -.
quase iguais em que se divide o (MEDIDA).
todo. - i ka ten metadi ermondadi, o i 2.n., *decisão; precaução. - Midida
sedu o i ka sedu (J.S.) -. (METADE). di proteson, ker dizer, midida di
N.S. na metadi di; sin. meiu. siguransa (R98) -.
metal mididu
n., *substância simples, dotada de part., *mesurado. - dizinvolvimentu
brilho próprio e boa condutora de di un tera ta mididu pa
calor. - pe suma metal ku na lampra dizinvolvimentu di si sistema di
(N.T.) -. (METAL). N.F. neol. idukason na kil tera (R98) -.
metru (MEDIDO).
n., *unidade de comprimento. - Ridia midison
di duzentus metrus i tadja riu te na n., *avaliação. (MEDIÇÃO). N.S.
roda di mar (M.M.) -. (METRO). V.B.
metudu midji
n., *modo de proceder; processo; v., *ajudar alguém no trabalho de
táctica. - mamanta i ka un metudu pilar. - I nega midji -. N.S. V.A.
ku pudi tudji mindjer pa i prenha midju
(R96) -. (MÉTODO). N.F. n., *nome comum de várias plantas
proparoxítona, neol. N.S. sin. da família das gramináceas. -
manera. Purmeru n’ ta dal papa di midju, n’
mi pui gustu ku mantega (R96) -.
pron.pess.compl.o., *forma do (MILHO). N.S. midju-basil; midju-
pronome pessoal complemento kabalu; midju-pretu; soka di
oblíquo 1ªsing.; comigo. - Fugu falal: midju; MILHO significa midju-basil.
Bu gosta di mi? (T.M.) -. (MIM). midju-basil
midalha n., *planta da família das
n., *chapa de metal que serve como gramináceas, denominado também
condecoração; prémio. - Djinti ke milho americano ou milho-rei. - papa
nganha midalhas ne kau li, nunde pa mininu ku midju pretu o midju
elis? (IN96) -. (MEDALHA). N.F. basil (H.C.) -. (MILHO BASIL). N.M.
neol. lexia composta. N.F. guin. N.S. n.v.
midi “Zea mays”; o termo basil indica a
1.v.tr., *determinar uma quantidade sua possível introdução a partir do
por meio de uma medida; calcular Brasil.
as medidas. - I midi prasa ku kana midju-kabalu
(N.T.) -. (MEDIR). n., *planta da família das
2.v.tr., *moderar; avaliar refrear. - gramináceas, denominado também
anos i opozison risponsavel, no ta sorgo. (MILHO CAVALO). N.F. guin.
midi ke ke no na papia (R95) -. N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v.
midianeru “Sorgum vulgaris”.

374
midju-pretu pronunsiadu di mil i un manera,
n., *planta da família das konformu orijen di kin ki pronunsial
gramináceas, denominada também (P.dosS.) -. (MIL E UM).
milhete. - Es ku pui ki no labra ki milagri
midju pretu ku tarda pa kusidu n., *acontecimento admirável;
(C.V.) -. (MILHO PRETO). N.F. mistério; prodígio. - Es milagri i sinal
Guin. N.M. lexia composta. N.S. n.v. di manifestason di sigridu di Deus
“Pennisetum typhoides”. (L.S.) -. (MILAGRE). N.F. neol.
migra miliaris
v., *deixar o país de origem para se quant., *número cardinal que
ir estabelecer noutro. - Si alguin significa grande quantidade. - Na
migra pa no tera pa bin buska Afrika miliaris di mininus ta pirdi vida
mindjoris kondison di tarbadju, pa i nosentimenti pabia di guera (R96) -.
buskal di utru manera (R95) -. (MILHAR; MILHARES). N.F.
(EMIGRAR). N.F. imigra. N.S. sin. paroxítona, neol.
sai di tera. mililitru
migrason n., *milésima parte do litro.
n., *saída voluntária do país natal. - (MILILITRO). N.S. V.A.
Tudu es kusas i iabri kaminhus pa milion
migrason, ku sedu sai di bu tera pa quant., *número cardinal; mil vezes
ba buska (R96) -. (EMIGRAÇÃO). mil; grande quantia. - un fiskal na
N.F. imigrason. ganha un trizentus kuntu, valur di si
migu kustu di vida i un milion (IN96) -.
v., *gostar; frequentar. - Karnel bai (MILHÃO).
pa un lugar ku lubu ta migu di sta milionariu
nel (A.P.) -. (deriv. AMIGO). adj., *que possui milhões. - alguin ta
mikrobiu pega un vinti mil dolar i tciga i
n., *ser vivo, animal ou vegetal, não dipozital na banku, el na Guine-
visível à vista desarmada; Bisau, el ki milionariu (IN96) -.
microorganismo. - panga-bariga ta (MILIONÁRIO). N.F. proparoxítona,
bin pabia di susidadi, mikrobius ta neol.
ientra atraves di bianda, iagu o mon milisia
susu (Igr.I.) -. (MICRÓBIO). N.F. n., *tropa colonial; tropa de segunda
proparoxítona, neol. linha. - i bin tciga altura ki nesesariu
mikrofoni riorganiza milisias armadu (C.P.) -.
n., *aparelho que permite a (MILÍCIA). N.F. proparoxítona.
amplificação ou a gravação de sons. militanti
- no na da dutur Nelson mas un bias n., *partidário activo; combatente. -
no mikrofoni (R95) -. utrus ntindi kuma elis e tene
(MICROFONE). N.F. neol. militantis tciu, purtantu e ka pudi
mil toma parti na koligason (IN96) -.
quant., *número cardinal. - Tacha di (MILITANTE). N.F. neol.
mortalidadi di mininus, ku menus di militar
un anu di bida, i di 140 na kada mil 1.adj., *relativo à guerra, à milícia,
nasimentus (P.dosS.) -. (MIL). N.S. às tropas. - lei di sirvisu militar
mil i un. obrigatoriu (R95) -. (MILITAR). N.F.
mil i un neol.
quant., *número cardinal que 2.n., *indivíduo que faz parte das
significa uma grande quantidade. - forças armadas. - militar ki ka ten
Si palabras di guera i kolisensa saida ke ki dibi di fasi ku arma?

375
(R98) -. minajen
mima n., *acção ou efeito de espalhar
v., *acarinhar; dar mimos; amimar. - minas. - ali utru minajen ku fasidu
Mama, n’ didja ki tempu, ku ta na aria li di Bisau (R98) -. (deriv.
mimanba pa n’ kume (J.D.) - MINAR). N.F. paroxítona, neol.
(MIMAR). N.S. mima é hipónimo de minanta
MIMAR, que significa também v.caus., *fazer desaparecer. (deriv.
representar por gestos. MINAR). N.S. V.M.
mimadu mindjer
part., *representado por gestos. - 1.n.f., *pessoa de sexo feminino. -
Netus ta mimadu pa se dona suma N’ odja un mindjer bonitu i bisti saia
kodes pa se papes (J.S.) -. budjugu bonitu i karga mbuludju i
(MIMADO). firma i na furta djubin (N.M.) -.
mimosa (MULHER).
n., *árvore da família das 2.n.f., *esposa; companheira. - omi
Minosáceas. (MIMOSA). N.S. V.B., ta pabi son lugar pa si mindjer, kila
n.v. “Mimosa pudica senegalensis”. ta tarbadja kil lugar, ki arus e ta
mimu dividil (N.M.) -.
n., *carinho. - suma mame ku ta kria mindjer-garandi
si fidju ku mimu (N.T.) -. (MIMO). n., *mulher velha; minha velha;
N.F. neol. matriarca. - I falal: bin kudi un
mina 1 mindjer garandi na rua! (R95) -.
1.v., *pôr material explosivo ou (deriv. GRANDE MULHER). N.M.
minas. - N’ falaba dja kuma kin ke lexia composta. N.S. mindjer-
na mina kau i ten ki farta guera garandi é hipónimo de GRANDE
(R98) -. (MINAR). MULHER que designa também a
2.n., *desaparecer subitamente. - mulher famosa; garandi mindjer
tabanka disaparsi, baka disaparsi, designa a mulher famosa e mindjer
pekaduris: el omi, kila mina, i ka kumpridu designa a mulher alta.
odjadu djanan mas! (T.M.) -. mindjerenti
mina 2 n., *alguém que gosta muito de
1.n., *cavidade subterrânea de onde mulheres. (MULHERENGO). N.S.
se extraem metais ou água. (MINA). V.B., sin. mansebu.
2.n., *dispositivo com carga mindjerndadi
explosiva e mecanismo detonador. - 1.n., *órgão sexual feminino; vagina.
kantu ku kai na mina, kantu - no na pidi bos pa bo ivita di fasi
mutiladu, kantu ku fika sin vista, korti garandi na mindjerndadi di
kantu ku fika sin naris! (C.P.) -. badjudas, pabia i pudi provoka
mina kau molostrus garandi, pirdi sangui o
1.coloc., *pôr material explosiva ou purblema garandi na ora di padi
minas. - Kin ke na mina kau i ten ki (Cecomes) -. (deriv. MULHER). N.S.
farta guera (R98) -. (deriv. MINAR O sin. femiandadi.
CABO). 2.coloc., *pôr obstáculos. 2.n. pitu di mindjerndadi,
(MINAR O CABO). N.F. fig. *proeminência na região pélvica da
minadu mulher; monte de Vénus. (deriv.
part., *diz-se de um território com PEITO). N.M. lexia complexa.
minas. - No fala elis pa e toma muitu mindjor
kuidadu ku areas ke sibi kuma 1.adj.comp., *comparativo de bom;
militaris sta li, i area ke normalmenti que é de qualidade superior. -
kunsa minadu (R98) -. (MINADO). kumpra mas baratu i produtu

376
mindjor (P.dosS.) -. (MELHOR). minhoka
2.adv., *comparativo de bem; de n., (MINHOCA). N.F. neol., vd.
modo mais perfeito. - no tera pudiba manhoka. N.S. V.B.
dja mindjor pasa na buska un utru mini
rumu (R98) -. N.S. sin. mas adj., *elemento de formação de
mindjor. palavras que significa pequenez. - e
mindjora badjuda di mini-saia nganan, i falan
v.tr., *tornar mais próspero; kuma ami son ki i misti, didime i
aperfeiçoar. - manera ku bu pudi foranu kuatru. (A.B.) - mini-karnaval
mindjora fonti di iagu na bu tabanka (R95) -. (MINI-).
(igr.I.) -. (MELHORAR). N.F. vd. minimu
mindjoria 1. 1.adj.superl., *superlativo absoluto
mindjoramentu de pequeno; mais pequeno; mais
n., *aperfeiçoamento; progresso. - baixo. - salariu minimu (R95) -.
projetu di mindjoramentu di bairus (MÍNIMO). N.F. proparoxítona, neol.
(R95) -. (MELHORAMENTO). 2.n., *a mais pequena quantidade
mindjoria 1 de uma coisa. - bu ten ke dal un
1.v.tr., *tornar mais próspero; minimu di kunhisimentu (R99) -.
aperfeiçoar. - I un kaminhu ki na minina
buskadu pa mindjoria idukason na n.f., *criança de sexo feminino;
Guine (P.dosS.) -. (MELHORAR). mulher nova ou adulta solteira. - i
N.F. mindjora. N.S. ant. pioranta. ten un tera ke teneba kuadrus di si
2.v.intr., *sentir alívio de saúde; tera, minina di kintu anu, minina di
tornar-se mais próspero. - ka bu kuartu anu di Liseu (C.P.) -.
priokupa ku mi, n’ na mindjoria (MENINA). N.F. mininu.
(Cecomes) -. N.S. ant. piora. mininesa
mindjoria 2 n., *meninice; infância. - No
n., *acto ou efeito de melhorar; mininesa ku mininesa di aos i ka
diminuição de doença. - Bon djuntu (J.S.) -. (MENINEZ).
mindjoria, ami lundju di bo, i pena mininjite
nha mon ka iangasa kosta pa n’ n., *doença que afecta as
didjau (J.D.) -. (MELHORA). N.F. membranas do cérebro,
paroxítona. denominadas meninges. - I ten beju
mindjoriadu tambe pa ivita nes momentu di
part., *mais perfeito; corrigido. - Seti duenti ku bu sibi kuma i tene es
mindjeris di es tabanka tene dja duensa di mininjite (R98) -.
fugon mindjoriadu e ka ta gasta (MENINGITE). N.F. neol.
lenha suma ami (M.M.) -. mininu
(MELHORADO). n., *criança. - Otca mininu i grandi
mineru un bokadu, si pape i ta toma siti i ba
n., *pessoa que trabalha nas minas. djubi di fidju (F.M.) -. (MENINO).
(MINEIRO). N.S. V.B. N.S. mininu é hiperónimo de
mingua MENINO e de MENINA; mininu di
v.intr., *tornar-se menor; diminuir; kriason; mininu kansadu.
decrescer. - kurpu fika i na mingua mininu di kriason
son (Cecomes) -. (MINGUAR). N.F. n., *filho ou filha entregue a uma
proparoxítona, neol. família para receber uma educação.
minguadu - n’ ta lanta n’ dobra nha stera,
part., *diminuido. (MINGUADO). mininu di kriason pega trabadju
N.S. V.B. (C.S.) -. (deriv. MININO DE

377
CRIAÇÃO). N.M. lexia complexa. kil koldadi di situason (IN96) -.
N.S. sin. kriason. (MINORIA). N.F. paroxítona, neol.
mininu kansadu minsa
n., *diz-se de um miúdo chato ou v., (MIJAR). N.F. vd. misa 2. N.S.
aborrecido, que está a importunar. V.B.
(deriv. O MENINO CANSA). N.M. mintida
lexia composta. N.S. V.M. n., *afirmação contrária à verdade;
mininusinhu engano. - ka bu konta mintida nin ka
n.dim., *criança pequena. - No sibi bu da tustumunhu falsu (L.S.) -.
kuma kasamenti di mininusinhu ku (MENTIRA). N.F. mintira. N.S.
ka tene kurpu inda di padi, si bu dal kontadur di mintida; sin.
kasamenti tambe na un omi ku pudi kafumban; ant. bardadi.
sedu si dona, kila tambi ka bali mintira
(R95) -. (MENINOZINHO). N.S. n., - nunka mas i ka torna konta
mininusinhu é hiperónimo de mintira na si vida (L.S.) -.
MENINOZINHO e de (MENTIRA). N.F. neol., vd. mintida.
MENINOZINHA. minutu
ministeriu 1.n., *medida de tempo, que
n., *cada um dos departamentos em corresponde à sexagésima parte da
que se divide o poder executivo. - hora. - Si aos sabura i so pa alguns
ministeriu di promoson feminina minutus, amanha i pudi sedu kasabi
(R95) -. (MINISTÉRIO). N.F. pa restu di bu vida (Cecomes) -.
proparoxítona, neol. (MINUTO).
ministra 2.n., *medida de ângulo, que
n.f., *membro de sexo feminino do corresponde à sexagésima parte do
Conselho de Ministros. - pa sinhora grau.
ministra informanu (R95) -. miol
(MINISTRA). 1.n., *cérebro; medula. (MIOLO).
ministru N.F. miolu.
1.n., *membro do poder executivo 2.n., *inteligência; juízo. (MIOLO).
que dirige um ministério. - Ami so pa 3.n., *parte interior de certos frutos.
lembranta ministru kiston di strada (MIOLO). N.S. V.A.; miol é
di Mansaba-Bafata (R95) -. hiperónimo de CÉREBRO, de
(MINISTRO). N.F. neol. MEDULA e de MIOLO; sin. totona.
2.n., *aquele que tem um cargo ou miolu
está encarregado duma função; na n., - Fidju di no tera ku tene miolu
liturgia cristã, designa a pessoa que dentru di kabesa pa tarbadja dritu
exerce certas funções sagradas. - (R98) -. (MIOLO). N.F. neol., vd.
Ora ki tudu fasidu, padri ku ministrus miol.
e na sai (L.Cat.) -. mip
ministrundadi intens., *adjunto de intensidade com
n., *cargo ou funções de ministro; a função de especificar o sentido
ministrado. - Pulitikus faima par el, [intenso]. - sukuru mip -. N.S. V.A.
ke sedu ministrundadi o utru kuru mira 1
dentru di guvernu (R98) -. (deriv. v.tr., *fazer mira ou pontaria. - I ba
MINISTRO). murdil na pe, otca i na miraba dja
minoria Pumba (L.S.) -. (MIRAR). N.F. neol.
n., *a parte menor; pequeno número mira 2
em relação a um conjunto. - nes n., *perfume produzido com a planta
momentu i minoria ki ta benefisia ku homónima, da família das

378
Burseráceas. - e pursenta kusas ke na rogau pa misionarius pa e
tisi pa patil, uru ku insensu ku mira nguenta tudu kanseras, pa e guarda
(N.T.) -. (MIRRA). sempri se fe (L.Cat.) -.
mis (MISSIONÁRIO). N.F.
n., *cada uma das doze partes em proparoxítona.
que se divide o ano. - Speransa di 2.adj., *relativo à missionário. - vida
un pes pa kada fin di mis, pa kil misionariu (L.S.) -.
mininus na moransa pa ka e tcora miskinha
fomi (T.Dj.) -. (MÊS). N.M. pl. mizis. 1.v.tr., *lamentar. - Bo sinti padida e
Misa 1 na miskinha se kansera (C.V.) -.
n., *cerimónia eucarística com que (AMESQUINHAR).
as comunidades cristãs 2.v.intr., *queixar-se. - ke ku manda
comemoram o sacrifício de Cristo. - bu na miskinha, bo na fala kuma bo
Sugunda-fera e rasa Misa di alma di ka tene pon? (N.T.) -.
Okandi, pa si alma bai diskansa na (AMESQUINAR.SE).
utru mundu (N.M.) -. (MISSA). N.F. miskita
a vogal [i] é alta anterior-palatal, n., *edifício de culto islámico. - No ta
longa. odja e na kumpu miskitas (IN96) -.
misa 2 (MESQUITA).
n., *urinar. - Kabra nunka i ka ta miskitu
misa dianti di Lubu (L.A.) -. (MIJAR). n., *insecto díptero, cuja picada é
N.F. a vogal [i] é alta média-central, muito dolorosa e, às vezes, é causa
muito breve; minsa. de doenças infecciosas como o
misadu paludismo ou a febre amarela. -
part., *urinado. (MIJADO). N.S. V.B. Miskitu gosta di kau sukuru ku tene
misadura iagu sintadu (Igr.I.) -. (MOSQUITO).
n., *jacto de urina; mancha de urina; N.F. muskitu.
mijadela. - Bai darma misadura di mison
mininu -. (deriv. MIJAR). N.S. V.A. 1.n., *expedição; encargo;
misal incumbência. - ami n’ tene ke lanta
n., *livro litúrgico com as orações da pa djubi si tudu mison i na kumpridu
Missa. - Misal festivu di kada anu (C.P.) -. (MISSÃO).
(L.Cat.) -. (MISSAL). 2.n., *comissão diplomática;
miserikordia estabelecimento de Missionários. -
n., *compaixão; bondade; piedade; Mison katolika (N.M.) -.
perdão. - Sortiadu i kilis ku na trata 3.n., mison di sonu, *durante o
utrus ku miserikordia, pabia e na bin tempo colonial, estabelecimento e
odja miserikordia tambi (N.T.) -. pessoal responsável pelo
(MISERICÓRDIA). N.F. tratamento e combate contra as
proparoxítona, neol. doenças infecciosas. - antigu mison
miserikordiozu di sonu (R98) -. (MISSÃO DO
adj., *clemente; compassivo. - N’ na SONO).
sedu miserikordiozu ku se maldadi mistadi
(N.T.) -. (MISERICORDIOSO). N.F. n., (AMIZADE). N.F. arc., vd.
paroxítona, neol. amizadi. N.S. V.B.
misionariu misteriu
1.n., *pessoa enviada por uma n., *segredo; verdade de uma
comunidade cristã ou por outro religião e de seu culto. - misteriu di
grupo religioso com o objectivo de Santisima Trindadi (L.Cat.) -.
pregar e de testemunhar a fé. - No (MISTÉRIO). N.F. proparoxítona.

379
misti pega n’utru (M.M.) -. (MISTURA).
1.v.s.saux., *verbo semiauxiliar que misturadu
exprime o conceito de [desejo]; part., *mesclado. (MISTURADO).
desejar; querer. - kin ki misti ta bai N.S. V.B.
kumpra (P.dosS.) - n’ ka misti misturason
tokalba purke i ka ten nada ofisial n., *mênstruo; menorreia; regras
(R95) - I misti kontal nomi di menstruais. - Mamanta tudu ora,
badjuda (T.M.) -. (deriv. MISTER; tantu di dia suma di noti, ta atraza
MESTER). misturason, ku sedu i ta pui mindjer
2.v., *desejar; ter necessidade. - ki padida pa i tarda pa laba lua
Anos no misti pa no bai pa votason (R96) -. (MENSTRUAÇÃO). N.F.
(R95) - anos no misti pa legalidadi neol. N.S. sin. laba lua (v.); odja
ten (R95) -. N.S. P.arc. “mester”, lua (v.).
que significa profissão ou miti
necessidade: “possã conprar as 1.v.tr., *pôr; colocar. - N’ na miti nan
cousas que ouuerê mester” (Afonso malgueta ku limon tok i tciga (R95) -
X, Foro Real). . (METER). N.S. miti iagu; miti
3.v.tr., *desejar sexualmente. - Nau, medu.
nau, nau ka bu pega nha rabada, si 2.v.intr., *envolver-se; intrometer-se.
bu mistin bu na konta nha mame - Kal dia ki garafa miti na djugu di
(I.eI.) -. pedra si ka kebra ki ba buska? (I.eI.)
mistida -. (METER-SE). N.S. miti matu.
1.n., *tudo o que uma pessoa miti boka
deseja ou necessita; necessidade, coloc., *intrometer-se ou ingerir-se
desejo. - Arus ki ta kuradu mistida nos negócios alheios; criticar. -
ku el (IN84) -. (deriv. MISTER). N.S. Okupason di no tera i grandi
safa mistida. violason di prinsipiu ki ka miti boka
2.n., *querença; cobiça. - Mistida ta na prublema ki ka di bu kasa (R98) -
pui n’ ka sibi si sol kinti nin si . (METER A BOCA). N.S. sin.
kaminhu lundju (L.A.) -. furanta boka.
mistidu miti iagu
part., *desejado; necessitado. - coloc., *deixar entrar água; mostrar
Karnaval ku sedu festa ku ma fraqueza. - es kanua ta miti iagu
mistidu pa tudu pubis di tcon di tciu, no ten ke sibintil riba -. (METER
Guine (A.C.) -. (deriv. MISTER). ÁGUA). N.S. V.A.
mistisu miti matu
n., *indivíduo que descende de pais coloc., *esconder-se ou entrar na
de raças diferentes; mulato. - floresta. - Katcuris di tabanka kunsa
Strandjerus nin ki pretu o mistisu e ku ladra, i kuri i miti matu (A.P.) -.
ta dadu presu altu: es splorason ta (deriv. METER-SE POR DENTRO
odjadu na tudu feras di Bisau DO MATO).
(P.dosS.) -. (MESTIÇO). N.S. sin. miti medu
mulatu. coloc., *causar terror; espantar. -
mistura 1 Manera ke kil la i ta mitiba dja
v.tr., *juntar coisas diferentes. manga di djintis medu (C.P.) -.
(MISTURAR). N.S. V.B., sin. (METER MEDO).
djagasi. mitidu
mistura 2 1.part., *colocado; posto. - No na
n., *composição; mescla. - tudu dia kababa tudu pa mitidu na kalabus,
bu dibi di modjal pa mistura pudi pa e fasi ke ke misti (R98) -.

380
(METIDO). adj., - mundu modernu (R95) -.
2.part., *intrometido. - Guvernu ka (MODERNO). N.F. neol., vd.
tene kompitensia, purke Guvernu mudernu.
propi sta mitidu la (IN96) -. modja
mitradja 1.v.tr., *banhar; embeber em líquido.
v., *disparar com uma metralhadora. - kin ku misti pis i ta modja rabada
(METRALHAR). N.S. V.B. na iagu (L.A.) -. (MOLHAR). N.S.
mitralhadora modja boka.
n., *arma que dispara muitos 2.v.intr., *estar humedecido; receber
projécteis num espaço de tempo líquido sobre si. - Utru parti kai riba
brevíssimo. - Pasiensia tene limiti, i di pedra, i nasi i seka pabia kau ka
obidu tirus gosi, duranti serka di modja (N.T.) -. (MOLHAR-SE).
sinku minutus, di un mitralhadora modja boka
(R98) -. (METRALHADORA). N.F. coloc., *tomar ou oferecer uma
neol., matradora. pequena bebida alcoólica ou
miuda aperitivo. - si bu misti, bu ta burin kil
n.f., *criança pequena; moça. - utru di modja boka (M.M.) -. (deriv.
tene mindjer na kaza, e tene un MOLHAR A BOCA).
miuda ke na ianda ku el (IN96) -. modjadu
(MIÚDA). N.S. sin. miudu. part., *humedecido; banhado;
miudu coberto de água. - Bibu kala, mortu
1.n., *criança. (MIÚDO). na papia: padja modjadu ku padja
2.adj., *muito pequeno. (MIÚDO). seku (Co.D.B.) -. (MOLHADO).
N.F. paroxítona. N.S. V.B. modu
mobiliza n., *forma e uso particular de fazer
v., *pôr em acção; envolver, alguma coisa; maneira. - un omi
organizar tropas para acções asin i un omi bandidu, un omi ku ka
militares. - I ba pega mobiliza djintis tene modus di vivi ku un mindjer
di utrus tabanka i fasi guera kontra (IN96) -. (MODO). N.F. neol.
si djintis (F.M.) -. (MOBILIZAR). N.F. moka 1
neol. v.tr., *copular; ter relações sexuais.
mobilizason (MOCAR). N.F. fam. N.S. V.B.
n., *acção de mobilizar; moka 2
envolvimento; conjunto de n., *máquina típica para ferver o
preparativos para pôr um exército café. (deriv. MOCA). N.S. V.B.;
movimento. - I ten manga di papel MOCA designa uma cidade da
ku no mindjer pudi toma parti nel, na Arábia.
mobilizason, na saudi, na insinu moka-tcon
(C.P.) -. (MOBILIZAÇÃO). N.F. neol. n., *nome de um pássaro de cor
moda branca e cinzenta. (deriv. MOCAR
n., *uso corrente; forma actual do O CHÃO). N.M. lexia composta.
vestuário; voga. - Aos son boneka ki N.S. V.A.; o nome deriva do hábito
sta na moda, mininus ka kunsi dja desse pássaro de movimentar a
mas fidju dos (J.S.) -. (MODA). N.F. cauda no chão; sin. deus ka dan
neol. mindjer
modelu mokisi
n., - Zanda misti sedu modelu (J.D.) v.caus., N.F. proparoxítona, vd.
-. (MODELO). N.F. neol., vd. moksi. N.S. V.A.
mudelu. mokoto
modernu

381
n., *prato feito com vísceras, fígado, alma (L.Cat.) -. (MOLESTAR). N.F
cabeça e pé de cabra. N.F. oxítona. vd. molostra.
N.S. V.M. molga
moksi v., *modelar. (MOLDAR). N.F. neol.
v.caus., *fazer que alguém se N.S. V.B.
embriague. - bu na moksin -. N.F. moli
mokisi. N.S. V.A. adj., *que cede à menor pressão;
moku indolente; preguiçoso. - pis ki tene
1.adj., *diz-se do arroz ou outro os moli, suma pis-reia, kaudu, pis-
cereal bem triturado; pilado; moído; berga, kasapai (N.M.) -. (MOLE).
esfarinhado. - ki kabesa di kamaron N.S. moli potok.
bu pilal to ki moku (R96) -. moli mon
2.adj., *que tem a ponta quebrada coloc., *ser inconstante. - Djubin
ou gasta; que não é agudo; coisa nan Djon Djon, i amonton! moli mon
mal afiada; rombo. - Bardadi me (C.S.) -. (deriv. MÃO MOLE).
faka di atorna ka ta moku, ma na moli potok
manera di molal, bu pudi lanha bu adj.superl., *ser muito amolecido,
dedu! (A.P.) -. como a lama. N.S. V.A.
3.adj., *bêbedo; estonteado; molinti kurpu
desorientado. coloc., (deriv. AMOLECER O
4.n., *bebedeira. N.S. kume moku; CORPO). N.F. vd. molisi kurpu.
ruti moku. N.S. V.M.
mola 1 molisi
v., *afiar; tornar cortante; aguçar. - v.caus., *tornar mole; abrandar. - Bu
Sol mansi, e mola tarsadus e bai ta molisi korson di omi (L.Cat.) -.
farfari arus di Lubu tudu (F.M.) -. (AMOLECER). N.F. proparoxítona,
(AMOLAR). neol.
mola 2 molisi kurpu
1.n., *pedra que serve para amolar coloc., *descontrair o corpo. (deriv.
objectos cortantes; pequena mó; AMOLECER O CORPO). N.F.
rebolo. (deriv. MÓ; MOLA). proparoxítona, molinti kurpu. N.S.
2.n., *lâmina metálica dotada de V.M.
elasticidade. - Kama di mola (J.D.) -. molisimentu
N.F. neol. N.S. mola é hiperónimo n., *falta de forças físicas;
de MÓ e de MOLA. enfraquecimento. - i ten duensa di
moladu molisimentu (N.T.) -.
part., *afiado; aguçado. - i tenba (AMOLECIMENTO).
tambi un faka moladu (N.T.) -. molongu
(AMOLADO). N.S. sin. fiadu 2. adj., *diz-se de pessoa preguiçosa
molera ou indolente; molengão.
n., *porção membranosa entre os (MOLENGA). N.S. V.B.
ossos do crânio dos bebés; molosta
fontanela frontoparietal; moleirinha v.tr., - para, bu na molostan (J.D.) -.
das crianças. - Kuma ku bu pudi (MOLESTAR). N.F. proparoxítona,
rapara panga-bariga si i gravi? vd. molostra.
Molera ta kai, boka ta seku, misa ta molostra
puku (Igr.I.) -. (MOLEIRA). 1.v.tr., *causar dano físico ou moral;
molestra ferir; maltratar. (MOLESTAR). N.F.
v., - Ka bu mata nin molestra, bu paroxítona, molestra; molosta.
kabesa o utrus, nin na kurpu nin na N.S. molostra risu.

382
2.v.intr., *ferir-se. - djintis panta mal, nunde ki toma televizons ku
djintis kuri, utrus molostra, utrus e djeraduris, kusas ku sta na balur di
ka pudi kuri (R98) -. (MOLESTAR- sesenta milions di franku CFA (R98)
SE). -. (deriv. A MÃO DO TIMBA). N.F.
molostra risu Mandinga “tìmpa” ou “tìmba” que
coloc., *causar muito dano; designa o mamífero Timba.
maltratar gravemente. - E fural tetu 2.n., *arma secreta ou feitiço feito
di si bar, pedras di un tamanhus si com um membro, a pata dianteira
panha pekadur, klaru bu na esquerda, do urso formigueiro.
molostra risu (R95) -. (deriv. mon direta
MOLESTAR RIJO). n., *o lado direito; dextra ou destra. -
molostru i ta bati ki po na mon direta, kila ta
n., *sofrimento físico; incómodo. - i fika i na somna (N.M.) -. (MÃO
pudi provoka molostrus garandi DIREITA). N.M. lexia composta.
(Cecomes) -. (deriv. MOLÉSTIA). mon skerda
momentu n., *o lado da sinistra. - na si mon
n., - e na rasa na silensiu alguns skerda i staba Zakarias ku Mesulan
momentus (L.Cat.) -. (MOMENTO). (A.T.) -. (MÃO ESQUERDA). N.M.
N.F. neol., vd. mumentu. lexia composta.
mon mona
1.n., *parte do corpo humano na 1.n., *espécie de macaco; macaco
extremidade do braço. - bu na odja mona; mono. (MONA). N.S. n.v.
mindjer ku si fidju pikininu na mon “Cercopithecus mona campbelli”.
(C.P.) -. (MÃO). N.S. djunta mon; 2.adj., *pessoa feia. N.S. V.B.
dobra mon; ialsa mon; lampada di monarkia
mon; lens di mon; lus di mon; n., *forma de governo em que o
moli mon; mon direta; mon di poder é detido por um monarca. -
kaleron; mon skerda; palmu di Edjitu torna un monarkia
mon; pasa ku mon; pui mon; ridia kostitusional (R95) -.
di mon; risu mon; sana mon; tapa (MONARQUIA). N.F. paroxítona.
rostu ku mon; tcabi di mon. monda
2.n., *extremidade dos membros v., *arrancar manualmente a erva
das reses de talho, depois de daninha; capinar; limpar. - tempu di
cortada; membro anterior dos monda tciga, djintis tudu ta baiba
quadrúpedes. N.S. mon di baka; monda (L.S.) -. (MONDAR).
mon di timba. mondadu
3.n., *parte de um utensílio por onde part., *limpo; capinado.
este se empunha com a mão. (MONDADO). N.S. V.B.
mon di baka monetariu
n., *prato típico. (MÃO-DE-VACA). adj., *relativo à moeda. - Fundu
N.M. lexia complexa. N.S. V.B. Monetariu Internasional (R95) -.
mon di kaleron (MONETÁRIO). N.F. proparoxítona,
n., *asa de caldeirão. (deriv. MÃO neol.
DE CALDEIRÃO). N.M. lexia monhe
complexa. N.S. V.A. n., *pulseira de borracha. N.S. V.M.
mon di timba monho
1.n., *acto do caloteiro, ou seja de n., *peixe miúdo utilizado na
uma pessoa que pede emprestado culinária dos Balantas. - E teneba
sem a intenção de restituir;. - i ba da tambi un bokadu di monho (N.T.) -.
elis santa maria di mon di timba N.F. oxítona.

383
moni montanha.
n., *papa de bolinha de arroz montia
farinado e edulcorado, consumida v., *caçar; ir à caça no monte. -
especialmente no mês de Ramadão Gatu fartu ka ta montia (D.G.C.) -.
para “cortar o jejum”. N.F. Mandinga (MONTEAR). N.F. paroxítona.
“mòni” que designa esse tipo de montiadu
comida; muni 2. N.S. V.B. part., *caçado. - Limaria i ka son na
monoteista Guine ki ta kasadu nel, i ta montiadu
adj., *partidário do monoteísmo ou na Europa, na Amerika, na Asia, na
religião que admite um único Deus. Oseania (IN96) -. (MONTEADO).
- I ten kil rilijons tantu monoteistas montiadur
purtantu ku tene un deus mas n., *caçador. - I bin sai un montiadur
dizinvolvidu (IN96) -. ku bin bai montia na matu (T.M.) -.
(MONOTEÍSTA). N.F. paroxítona, (MONTEADOR).
neol. mopi
monta 1.v., *amolgar; mossar; amachucar.
1.v.tr., *colocar sobre; cavalgar. - N.F. Pepel (M.deBarros). 2.v.,
Lebri monta Lion, i pega korda, i *achatar. - I mopi kabesa -. N.S.
pega ramu (A.P.) -. (MONTAR). V.A.
N.S. monta na kabalu. mopi-mopi
2.v.tr., *preparar por peças; aprontar 1.v.tr., *amachucar. N.M. redobro.
para funcionar. - Gosi li na Bisau n’ 2.v.intr., *ter muitas mossas. N.S.
monta dja nha siguransa tudu ladu V.A.
(M.J.) -. mora
monta na kabalu v.intr., *habitar; residir. - bu ka na
coloc., *cavalgar. - e djuntadu pa mora na kasa di alguin sin paga
fasi guera pa kil ku montaba na renda (N.M.) -. (MORAR).
kabalu ku si tropas (N.T.) -. mora djuntu
(MONTAR A CAVALO). N.S. sin. coloc., *coabitar. - e mora djuntu
mbarka na kabalu. suma djintis ke mama (F.M.) -.
montadu (MORAR JUNTOS).
1.part., *preparado; aprontado. - Kil morada
la i un bon programa i ta montadu n., *casa de habitação; alojamento;
dritu, i ta trata di bon asuntus (R77) domicílio. - Gosi dja Deus ten si
-. (MONTADO). morada na metadi di djinti (N.T.) -.
2.part., *que cavalga; posto sobre. - (MORADA). N.F. neol. N.S. sin.
Ali bu rei na bin pa bo, mansu, moradia.
montadu na fidjusinhu di buru (N.T.) moradia
-. n., *lugar onde se habita; vivenda. -
montanha Kaza di nha pape ten manga di
n., *monte; serra. - Dia ki nha baka moradias (N.T.) -. (MORADIA). N.F.
preta ka subi montanha mundu ka paroxítona. N.S. sin. morada.
sabi: kaleron (J.M.B.) -. moradur
(MONTANHA). N.F. neol. N.S. sin. n., *habitante. - Toka-tokas i
monti. salbason pa manga di moraduris di
monti Bisau (P.dosS.) -. (MORADOR).
n., *grande elevação de terreno N.F. neol. N.S. sin. abitanti.
acima do solo circunjacente. - i sibi moral
na un monti i sinta la (N.T.) -. 1.n., *ciência dos bons costumes;
(MONTE). N.F. neol. N.S. sin. conjunto dos costumes e opiniões

384
de um indivíduo ou grupo mornu
respeitantes o comportamento. - Bu adj., *tépido. - Tudu kusa ku no na
ta distrui propri moral di bu fidjus ke kume dibi di kusinhadu tok i kusidu,
na pasa ka na ta odjau na kasa no kumel djanan kil ora kinti o
(IN96) -. (MORAL). N.F. neol. mornu (R95) -. (MORNO). N.F. neol.
2.adj., *referente à moral ou ética. - mortadja
bon komportamentu moral (Igr.I.) -. n., *lençol ou roupa fúnebre; panos
morangu e outras coisas que acompanham o
n., *fruto de morangueiro, da família cadáver ou defunto. - djunta bu
das Rosáceas. (MORANGO). N.S. mortadjas bu bin djudanu (J.D.) -.
V.B., n.v. da planta: “Fragaria (MORTALHA). N.F. murtadja.
vesca”. mortal
moransa 1.adj., *sujeito à morte. - kurpu
n., *unidade habitacional; conjunto mortal (N.T.) -. (MORTAL). N.F.
de casas pertencente a um neol.
agregado familiar. - Na kil moransa i 2.adj., *que causa morte. - kuazi un
ten un kasa ku dingui (A.P.) -. (deriv. dia sin, un dia nau, i ta ten asidenti
MORAR). mortal (R95) -.
moranta mortandadi
v.caus., *fazer habitar; hospedar; n., - baka tisidu di kau di tcur, di
domiciliar. - Nin si bu morantal na algun sirmonia o di mortandadi di
seti sobradis, buli na balansa son limarias (P.dosS.) -. (deriv.
(J.A.) -. (deriv. MORAR). MORTE). N.F. vd. mortundadi.
morenu morte
adj., *de cor um bocado escura. n., - Otca ke rei bin sibi di morte di si
(MORENO). N.S. V.B. fidju, i manda ordi pa e prindi kil dus
morera ermons (L.S.) -. (MORTE). N.F.
n., *árvore da família das Moráceas neol., vd. mortu.
que produz amoras e cujas folhas mortu 1
são utilizadas na alimentação do 1.n., *pessoa que morreu; cadáver;
bicho-da-seda. (AMOREIRA). N.S. defunto. - e ta fala kuma kil avion ka
V.B.; n.v. “Morus alba” (AMOREIRA ta da firidu, el tudu bomba ke larga i
BRANCA); “Morus nigra” son mortu ki ta fasi (C.P.) -.
(AMOREIRA NEGRA). (MORTO). N.S. sin dufuntu.
moringu 2.part., *que deixou de viver; que
n., *bilha de barro para conservar a está sem movimento; inerte. - i bibi
água fresca; moringa; moringue. - toki kansa, i kai i fika sin suma
Badjuda mitil anel na dedu i kaba i mortu (T.M.) -. N.F. muridu.
darmal iagu di si moringu, i fikal la mortu 2
(A.P.) -. (MORINGO). n., *acto de morrer; falecimento. -
morna 1 Dipus di sabura mortu i ka nada
1.v.tr., *tornar morno. (MORNAR). (J.S.) -. (MORTE). N.F. morte.
2.v.intr., *tornar-se morno. - iagu mortundadi
firbintidu ku morna dja (Igr.I.) -. n., *número de mortes ocorridas
(AMORNAR). num espaço de tempo; mortalidade.
morna 2 - mortundadis na teras mas pobris i
n., *cantiga; dança típica de Cabo- na rastanu dja pa un mundu di
Verde, de carácter dolente. - Si bu kasabi sin kumpanher (R96) -.
misti obi morna, suta fidju di (deriv. MORTE). N.F. mortandadi.
kantadera (L.A.) -. (MORNA). mos

385
n.m., *rapaz jovem. - So pa n’ kuri, e susudadi (IN96) -. (deriv. MOSCA).
mos nganan nan (F.J.) -. (MOÇO). N.F. proparoxítona.
N.F. mosu. mostarda
mosa 1.n., *semente da mostardeira,
n.f., *rapariga; mulher ainda nova; planta da família das crucíferas. -
namorada. - i ten manga di rapazis Un omi toma simenti di mostarda i
ke ka tene noson di risponsabilidadi sumial na orta (N.T.) -.
i ta djulga ianda ku un, dus, tris, (MOSTARDA). N.F. neol.
kuatru mosas: kila ki fama (IN96) -. 2.n., *molho que se prepara com
(MOÇA). N.F. neol. N.S. sin. farinha obtidas das sementes de
badjuda. mostarda.
Mosambikanu mostas
1.n., *habitante de Moçambique, um n., *bigode. N.F. oxítona; Francês
dos países membro do CPLP. “moustache”. N.S. V.B., sin. bigodi.
(MOÇAMBICANO). N.F. neol. mostra
2.adj., *relativo a Moçambique. - 1.v.tr., *pôr à vista: exibir. - Elis
presidenti mosambikanu (R95) -. tambi e ta tcoma badjuda e mostra
Mosambiki ke ki si rapas manda (N.M.) -.
n., *um dos países da lusofonia, (MOSTRAR). N.F. neol. N.S.
situado no hemisfério sudeste do mostra matcundadi.
continente africano. - Ospital Tris di 2.v.tr., *demonstrar; provar. - No ten
Agosto ta risibiba tudu firidus di ke mostra Spinola kuma i ka Cabral
guera di Angola ku di Mosambiki ke i PAIGC (C.P.) -.
(IN96) -. (MOÇAMBIQUE). 3.v.intr., *revelar-se. - Populason ta
moska mostra muitu priokupadu ku kustu di
n., *insecto díptero que tem por tipo vida (R95) -. (MOSTRAR-SE).
a mosca doméstica e que tem mostra matcundadi
numerosas espécies. - Kil moska, o coloc., *exibir a própria valentia; ser
ke sinta na susudadi, e ta sai mas e corajoso. - Kadakin na mostra
bin sinta na ki mesmu kumida (R95) matcundadi (Dea) -. N:S: neol. N.S.
-. (MOSCA). N.S. n.v. “Musca sin. fasi matcundadi.
domestica”; bana-moska; moska di mostradu
seguera. 1.part., *exposto; revelado. - suma
moska-brabu ki mostradu na figura (Igr.I.) -.
n., *a mosca tsé-tsé que causa a (MOSTRADO). N.F. neol.
doença-do-sono; tavão. - si 2.part., *provado. - manera ki lanta
ermonsinhu ta bida moska brabu i di mortu, i mostradu ku puder kuma
pega si tras (T.M.) -. (deriv. MOSCA el i fidju di Deus (N.T.) -.
BRAVA). N.M. lexia composta. mostru
moska di seguera n., *pessoa muito feia; indivíduo
n., *mosca cuja picada causa a anormal. (MONSTRO). N.S. V.B.
doença oncocercose. (MOSCA DA mosu
CEGUEIRA). N.M. lexia complexa. n., - i normal pa un mosu ianda ku
N.S. sin. uansire. un mosa (IN96) -. (MOÇO). N.F.
moskia neol., vd. Mos.
v., *diz-se das moscas que voam mota
sobre um objecto; esvoaçar; zumbir. n., *veículo de duas rodas com
- Si bu seka un pratu na un kau ki ka motor; motocicleta. - i kamba riba di
apropriadu pa pui ki pratu, si tempu mota i bai pa kil badjuda (L.S.) -.
di tcuba, moska ke na moskia ki (MOTA). N.F. neol.

386
motivu manera ku Lebri monta riba di Lion
1.n., *causa; razão. - Tambi i konta (A.P.) -. (PASMADO).
kal ki motivu di labantamentu (R98) mpata
-. (MOTIVO). N.F. neol. v., *igualar; acabar um desafio sem
2.n., *ocasião; pretexto. - I ka ten vencedores. (EMPATAR). N.F.
nin un motivu ku no pudi da pa impata. N.S. V.B.
djustifika e barudju (N.T.) -. mpatadu
motor 1.part., *igualado. (EMPATADO).
n., - I ten tambi transporti di mar ki 2.part., *parado. - No fika mpatadu
ta fasidu pa kanuas ku motor i sin ne tera li (IN96) -.
motor (P.dosS.) -. (MOTOR). N.F. mpati
neol., vd. mutur. n., *igualdade. (EMPATE). N.S. V.B.
motorista mpenhu
n., *pessoa que dirige um motor. n., *ardor; interesse. - I un kusa ku
(MOTORISTA). N.S. V.B. n’ buska fasi ku mpenhu (N.T.) -.
movel (EMPENHO). N.F. impenhu.
1.n., *peça de mobília. (MÓVEL). mpeta
N.F. paroxítona. v., *corromper com dádivas;
2.adj., *volúvel. (MÓVEL). N.S. V.B. subornar. - nin i ka kunsi propi
movimenta manera di mpeta (L.Cat.) -.
v., - Na Bo no ta vivi, no ta (PEITAR).
movimenta, no izisti (L.Cat.) -. mpidi
(MOVIMENTAR). N.F. neol., vd. v., - ninguin ka pudi mpidi izistensia
muvimenta. di bideras (IN96) -. (IMPEDIR). N.F.
movimentu vd. impidi.
n., - Bu dibi di sta sempri na mpididu
movimentu (C.P.) -. (MOVIMENTO). part., *impossibilitado. (IMPEDIDO).
N.F. neol., vd. muvimentu. N.S. V.B., sin. tudjidu.
mpadjadu mpidimentu
part., *enchido de palha; revestido n., *obstáculo; dificuldade. - no
de palha. (EMPALHADO). N.S. V.B. saporta tudu pa ka no pui
mpakota mpidimentu na Bon Noba di Kristu
v.tr., *fazer pacotes. (N.T.) -. (IMPEDIMENTO).
(EMPACOTAR). N.S. V.B. mpina
mpakotadu v., *inclinar-se; entortar. - Otca i na
part., *enfardado; posto em pacote. tcora, i mpina, i djimpini na koba, i
(EMPACOTADO). N.S. V.B. odja dus andjus bistidu di branku
mparia (N.T.) -. (EMPENAR). N.S. mpina é
n., *placenta; cordão umbilical. - hipónimo de EMPENAR, que
Madri rapati kal ki mparia, kal ki fidju significa também cobrir de penas,
(R.N.) -. (deriv. PARIR). N.F. cujo equivalente é bisti pena; o
proparoxítona. outro verbo EMPINAR significa
mpasma erguer-se, como, por exemplo, a
v., *espantar; ficar pasmado ou maneira de o cavalo se levantar
admirado. - tubaron ta pasma ora ku sobre as patas traseiras; mpina
Sareia sai na mar (D.N.) -. kabesa; sin. unhi.
(PASMAR). mpina kabesa
mpasmadu coloc., *baixar a testa; gesto ritual
part., *espantado; admirado. - djintis que significa reconhecer o próprio
tudu rabida e na djubi mpasmadu erro ou sentir vergonha. - N’ na

387
mpina kabesa n’ pega kuri (L.S.) -. 2.v.intr., *interessar; valer; convir;
(deriv. EMPENAR A CABEÇA). dar valor. - Mpregadu ta kuri pabia
mpinadu el i mpregadu son, i ka ta mporta ku
part., *inclinado; entortado. - E fika karnel (N.T.) -.
mpinadu ku kabesa na mon (F.M.) -. mposta
(EMPENADO). N.S. o outro part. v.tr., *empenhar; fazer aposta de.
EMPINADO significa erguido a pino. (APOSTAR). N.S. V.B.
mpinha mpostadu
v., *dar em penhor; interessar; part., *colocado. (APOSTADO). N.S.
obrigar. - No na mpinha no lugaris, V.B.
no ortas di uva ku no kasas pa no mprega
pudi randja arus ne tempu di fomi v., - alguin bin ku vinti mil dolar i
(A.T.) -. (EMPENHAR). N.F. mpregal i konsigui sai ku oitusentus
impinha. mil dolar (IN96) -. (EMPREGAR).
mpinhu N.F. vd. imprega.
n., *penhor; garantia; promessa. - mpregadu
no tene desdi gosi mpinhu di vida ke n., *servente; funcionário de uma
na bin (L.Cat.) -. (deriv. EMPENHO). loja; criado. - Ki nogos ta da garandi
mpintcu lukru pa mpregadus (N.T.) -.
n., *espécie de doença da pele. - (EMPREGADO).
mankus na ianda, djinti ku ten mpregadur
mpintcu na kuradu, surdus na obi n., *patrão. (EMPREGADOR). N.S.
(N.T.) -. (IMPIGEM). N.F. impintcu. V.B.
N.S. impintcu-burmedju; mpulma
impintcu-pretu. v., *fazer o inquérito; furtar
mpintcu-burmedju informações com destreza. - Bo na
n., *lepra. - es sarna sin, mpintcu mpulma anti di bos aserka de kusa
pretu ku es mpintcu burmedju, n’ ta ku n’ fala bos (N.T.) -. (deriv.
kural ma so ku mesinhu di po (IN99) EMPALMAR).
-. (deriv. IMPIGEM VERMELHA ). mpulma-mpulma
N.M. lexia composta. N.S. sin. n., *continuar a fazer inquéritos ou
lepra. pedir informações por todos os
mpintcu-pretu lados. - Garandis di bairu bedju na
n., *herpes. - Mesinhu ku n’ ta kura mpulma-mpulma (G.F.) -. (deriv.
ku mininu mpintcu pretu ku mpintcu EMPALMAR). N.M. redobro.
burmedju, tudu sta na matu (IN99) -. mpura
(deriv. IMPIGEM PRETA). N.M. v., *impelir com violência.
lexia composta. (EMPURRAR). N.S. V.B., sin.
mpolma pintca.
v., *estar inflamado; inchar. - si bu mpustu
tcutci baguera, kurpu ta mpolma n., *contribuição monetária ao
(R.N.) -. (deriv. EMPOLMAR). estado sobre rendimentos; taxa;
mpolmadura tributo. - Tomal, bu paga mpustu pa
n., *bolha; empola. (deriv. mi ku bo (N.T.) -. (IMPOSTO). N.F.
EMPOLMAR). N.S. V.M. impustu.
mporta mpustur
1.v., *comprar um produto ou 1.adj., *atrevido; arrogante.
mercadoria no estrangeiro e trazê-lo (IMPOSTOR). N.F. impustur. N.S.
no próprio país. (IMPORTAR). N.F. V.A.
importa. N.S. ant. sporta. 2.adj., *vaidoso.

388
mpusturasku peixe ou outras substâncias, que
n., *impostura; bazófia; vaidade; serve como acompanhamento do
presunção. - Dipus di kil dia ki pis alimento base, arroz ou milho. - Un
fasi mpusturasku dianti di Deus, pa dia kil tarbadjaduris kusinha bon
mostra kuma i pudi, omi pasa i ta rasa di bianda ku mudju (F.M.) -.
piska elis (L.S.) -. (IMPOSTURICE). (MOLHO). N.S. MOLHO [o] fechada
mubilia é o equivalente de mudju e MOLHO
n., *objectos móveis com que se [o] aberta significa feixe.
adornam e guarnecem as casas; mudu
mobiliário. - I na mostra bos un sala 1.adj., *o que não fala. - I na papia
garandi ku mubilia na purmeru ku elis ku sinal ma i fika mudu (N.T.)
andar (N.T.) -. (MOBÍLIA). N.F. -. (MUDO).
proparoxítona, neol. 2.n., *indivíduo que, por defeito
muchila orgânico, não pode falar. - Multidon
n., *saco que se transporta às di djinti e fika dimiradu pa odja
costas; alforge. - bu lambu bu mudus na papia (N.T.) -.
muchila suma kil tropa lambu si mueda
muchila, bu pega si tras (C.P.) -. n., *peça de dinheiro, geralmente
(MOCHILA). metálica. - I ruma pa paga elis un
muchu mueda di prata pa un dia di tarbadju
n., *assento, redondo ou quadrado, (N.T.) -. (MOEDA). N.F. paroxítona,
sem encosto. (MOCHO). N.S. V.A., neol.
sin. banku. muela
muda n., *a primeira parte do estômago
1.v.tr., - tenta muda linha di frenti das aves; proventrículo. - bu ta suta
(R98) -. (MUDAR). N.F. neol. vd. muela purke i ta riju (R96) -.
mundanta. (MOELA).
2.v.intr., *deslocar-se. - I muda es mufuna
anu pa djiu di Orangu (M.M.) -. 1.v.tr., *causar desgraça. - bu kontal
(MUDAR). N.F. neol., vd. munda. pa i para e kusa, pabia un dia i na
mudadu bin mufunanu (T.M.) -.
part., - kantu bias ku parajen ta (AMOFINAR). N.F. proparoxítona.
mudadu? (R95) -. (MUDADO). N.F. 2.v.intr., *encontrar desgraça;
neol., vd. mundantadu. arruinar-se. - Santcu i tciga i ka
mudansa sugura dja, i mufuna (T.M.) -.
n., *deslocação; alteração. - na (AMOFINAR-SE).
spasu di oitu o novi anu i ka ten mufunadu
grandi mudansas (MR98) -. part., *indivíduo que causa o
(MUDANÇA). N.F. neol. encontra desgraça; desgraçado;
mudelu azarento. - Tiu, ki mufunadus torna
n., *exemplo; norma. - Si resureson i riba mas (M.J.) -. (AMOFINADO).
mudelu di no resureson na mufunesa
kabantada di mundu (L.S.) -. n., *má sorte; desgosto; azar;
(MODELO). N.F. modelu. desastre; infelicidade. - asin ninguin
mudernu mas ka na sta na kasabi, nin na
adj., *actual; recente. - na tempus duensa, nin na mufunesa (L.Cat.) -.
mudernus (R95) -. (MODERNO). (MOFINA).
N.F. modernu. mui
mudju 1.v.tr., *triturar. (MOER).
n., *condimento líquido com carne, 2.v.intr., *diluir; derreter. - I na toma

389
sal i pui dentru di iagu di tceben i n., *doença venérea; adenite
michil tok sal mui tudu (N.M.) -. inguinal venérea. - mula, kila ami, si
muidu n’ odja si dunu, n’ pudi kural pa i san
part., *triturado; diluído. (MOÍDO). (IN99) -. (MULA). N.F. neol. N.S.
N.F. paroxítona. N.S. V.A. MULA, que designa a doença
muinhu venérea, faz parte da linguagem
n., *engenho de moer. - i ialsa un gíria ou calão.
pedra, garandi suma di muinhu, i mulata
botal na mar (N.T.) -. (MOINHO). n.f., *mestiça. (MULATA). N.S. V.B.
N.F. paroxítona, neol. mulatu
muita n., *indivíduo que descende de pai
adj.f., - un abrasu di muita korajen branco e mãe negra e vice-versa;
pabia djustisa pertu dja dentru di no mestiço. (MULATO). N.S. V.B., sin.
tera (R98) -. (MUITA). N.F. mistisu.
proparoxítona, vd. muitu. multa 1
muitu v., *aplicar uma pena pecuniária ou
1.adv., *advérbio de quantidade que de outro género. (MULTAR). N.S.
indica [em excesso], utilizado V.A.
também na formação do superlativo multa 2
absoluto; com intensidade. - I muitu n., *pena pecuniária; castigo; coima.
bonitu ora ki no obi kriansas na - i na aplikadu si multa, konsuanti
kanta - Ratu risibil muitu kontenti artigu desimu kuartu di kodigu di
(L.S.)- muitu ben (R95) -. (MUITO). strada ta fala (R95) -. (MULTA).
N.F. mutu. multadu
2.quant., *adjectivo indefinido que part., *castigado com multa. - nha
significa [em grande quantidade]. - karu multadu, nha karta robadu na
purke no floresta na sufri muitu, i na brinkadera (R95) -. (MULTADO).
sufri muitu splorason (IN96) -. multidon
(MUITO). N.F. muita, adj.f. n., *grande número de pessoas ou
muitu bon! de coisas. - Garandi multidon na bai
loc.interj., *interjeição que exprime si tras (N.T.) -. (MULTIDÃO). N.F.
[aplauso]; bem!. (deriv. MUITO neol.
BEM). N.S. V.A. multilateral
muitu-muitu adj., *que diz respeito ao
adj., *superlativo absoluto de muito; envolvimento de várias partes. -
muitíssimo. - i un figura muitu-muitu koperason bilateral, multilateral
ingrasadu (R95) -. (deiv. MUITO). (R95) -. (MULTILATERAL). N.F.
N.M. redobro. neol.
muku multiplika
n., *secreção das mucosas. 1.v.tr., *aumentar o número;
(MUCO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. ampliar. - vontadi di multiplika frutus
ranhu. di bu amor (L.Cat.) -.
mukur-mukur (MULTIPLICAR). N.F. neol.
loc.adv., *em segredo; sem que se 2.v.intr., *aumentar em número;
saiba. - Aos i dia di mukur-mukur pa reproduzir-se. - no bin pa mundu pa
tok sol mansi (O.S.) -. N.M. redobro. no kaza no multiplika (IN96) -.
mukutia (MULTIPLICAR-SE).
v., *bater alguém. N.F. paroxítona. 3.v.intr., *efectuar a operação de
N.S. V.M. multiplicação. N.S. sin. dobra kantu
mula bias.

390
multiplikason amigu di onsa su bin odja na badja
1.n., *acto ou efeito de multiplicar; ku un pe, mundul tambe djuntu ku
aumento. - milagri di multiplikason di nos (J.D.) -. N.F. Mandinga “móndi”
pons (L.S.) -. (MULTIPLICAÇÃO). que significa fazer pressão, neste
2.n., *uma das quatro operações caso, com os pés que andam
aritméticas de base. depressa. N.S. mundu kaminhu.
mulu 2.v., *modelar em forma de bola. - i
n., *mamífero ungulado pui nhambi di matu na pilon i pilal
perissodáctilo, resultante do tok i moku, ora ki moku i tiral i
cruzamento de burro com égua ou mundul (N.M.) -. N.F. Mandinga
de cavalo com burra; muar. - E “móndi” que significa espremer ou
teneba 736 kabalu, 245 mulu, 435 fazer pressão.
kamelu ku 6.720 buru (A.T.) -. mundu 2
(MULO). N.F. neol. n., *comida ou outra substância
mumentu modelada em forma de bola;
1.n., *instante; pouca duração. - Na punhado. - i pui nhambi di matu na
un mumentu li, kabesa na durba, pilon i pilal tok i moku, ora ki moku i
kila tudu no pudi kura (IN99) -. tiral i mundul, mundus djustadu
(MOMENTO). N.F. momentu. (N.M.) -. N.F. Mandinga “mòndo”
2.n., *tempo ou ocasião. - so na que significa punhado de comida.
mumentu ki ten un komisiu pulitiku, N.S. mundu di bianda.
la ki konjuntu kunsa dadu si mundu 3
importansia (IN96) -. n., *tudo o que existe; Universo;
munda todas as pessoas. - Cabral ta
1.v.intr., *deslocar-se. - i munda pa falanuba kuma pekadur ma buru ku
utru ladu di kil tera (L.S.) -. ten na mundu, i kil ku pensa kuma i
(MUDAR). N.F. muda. pudi sibi sin i ka sina (C.P.) -.
2.v.intr., *transformar-se. (MUNDO). N.S. mundu di aos; utru
mundanta mundu; sin. universu.
1.v.caus., *levar de um lugar para mundu di aos
outro; deslocar. - Kontra e djanta, e n., *hoje; o mundo em que estamos;
bai ba mundanta elis tudu e da elis neste momento. - Na mundu di aos,
iagu (T.M.) -. (deriv. MUDAR). N.F. kin ki ten kabesa ta safa, pabia di si
muda. djiresa (J.S.) -. (O MUNDO DE
2.v.caus., *transformar. - I na HOJE). N.S. sin. aos.
mundanta kustumus ku Moises mundu di bianda
danu (N.T.) -. n., *punhado de comida. (deriv.
mundantadu MONDO DE VIANDA). N.F. vd.
1.part.caus., *deslocado. - iardansa mundu 2. N.S. V.A., sin. kadjiki.
di saserdoti mundantadu pa utru mundu kaminhu
djorson (N.T.) -. (deriv. MUDAR). coloc., *seguir resolutamente o
2.part.caus., *transformado. - lei ten caminho; partir com pressa, quase
ku mundantadu tambi (N.T.) -. abalando o solo; lançar-se a
mundial caminho. - ora ku ora di kume tciga,
adj., *universal; internacional. - i ta mundu kaminhu i bai kume
Banku mundial (R95) -. (MUNDIAL). nunde si kumpanheris (A.P.) -. N.F.
N.F. neol. Mandinga “móndi”. N.S. “e’ mondô
mundu 1 caminho” (M.deBarros).
1.v., *pegar com força; começar a mundu suku
executar; juntar-se; reunir-se. - coloc., *juntar os dedos; fechar o

391
punho para dar socos. N.F. muntrusia
Mandinga “móndi”. N.S. V.A. v., *fazer intriga. (deriv.
munduntu MENTIROSO). N.F. proparoxítona.
v.caus., *modelar na mão em forma N.S. V.M., sin. tciba.
de bola. - I munduntun un mon di muntrusundadi
bianda -. N.F. Mandinga “móndi”. n., * - fasi muntrusundadi -. (deriv.
N.S. V.A. MENTIROSO). N.F. vd.
mungut muntrundadi. N.S. V.A.
n., *pedaço de madeira; o resto de muntu
uma árvore. N.F. oxítona, Mandinga n., *montão de coisas. - Bo na
“mùruntee”. N.S. V.A., sin. dungut. randja djorontci, des kuntu, ku sedu
munguti dus muntu (R95) -. (MONTE).
v., *faltar; ter a menos uma muntu di baguera
extremidade do corpo. - Ami nha n., *enxame de abelhas. - Na kil
omi munguti dedus tudu (T.M.) -. polon i ten muntu di baguera -
N.F. proparoxítona, Mandinga (deriv. MONTE). N.M. lexia
“mùruntee” que significa mutilado. complexa. N.S. V.A.
munhungu muntu di bagabaga
1.v., *pilar os grãos de milho; moer. n., *termiteiro; morro de térmites. -
N.S. V.A. Kabra ta bai tudu dia, Santcu ta
2.v., *mascar; remoer. - Munhungu sinal sibi muntu di bagabaga (L.S.) -
boka -. . (MONTE DE BAGABAGA). N.S.
muni 1 sin. djugu-djugu.
v.tr., *vencer manhosamente; muntudu
chegar primeiro; antecipar; n., *monte de lixo; lixo. - Ku pekadu
surpreender; vencer. - i ka ta omi dana mundu: bota muntudu ki
purveita pa muni utru djintis (L.Cat.) tene benenu nunde ki ka dibi di
-. botadu (L.S.) -. (MONTURO).
muni 2 munturus
n., - tceru di bon muni (C.deP.) -. n., - Munturus na perta son (L.A.) -.
N.F. Mandinga “mòni“, vd. moni. (MENTIROSO). N.F. oxítona, vd.
munison muntrus.
n., *cartuchos; projécteis. - I Tuga mura
konsigui leba tudu kil munison ke no n., (MURO). N.F. vd. muru 2.
teneba na kil rakadason la (C.P.) -. muradu
(MUNIÇÃO). N.F. neol. part., *vedado; fortificado.
muntrundadi (MURADO). N.S. V.B.
n., *acto de mentiroso; intriga. - fasi murdi
muntrundadi -. (deriv. 1.v.tr., *picar; apertar ou ferir com os
MENTIROSO). N.F. dentes. - dabi na murdi djinti (C.P.) -
muntrusundadi. N.S. V.A. . (MORDER).
muntrus 2.v.intr., *dar dentadas. - Fulanu i
1.n., *pessoa que mente ou tem o tene boka di sambasuga, i ta murdi i
hábito de mentir; impostor; hipócrita. ta supra (L.A.) -.
- Mas fasil panha muntrus di ki murdidu
panha pe kebradu (J.M.B.) -. part., *ferido com mordedura.
(MENTIROSO). N.F. oxítona; (MORDIDO). N.S. V.B.
munturus. N.S. sin. kontadur di murdidura
mintida; sin.tcibatu. n., *acto ou efeito de morder;
2.adj., *falso. dentada. - Murdidura di pekadur ta

392
lestu ku fasi mandita (Igr.I.) -. nha sintimentu (T.Tc.) -.
(MORDEDURA). (MORTALHA). N.F. vd. mortadja.
murgudja murtca
1.v.tr., *meter na água; submergir; v.intr., *perder o viço ou vigor;
afundar. - Kilis ke misti sedu riku e secar. - Arus murtca i seka kan
ta kai na tentason e ta panhadu na (T.Tc.) -. (MURCHAR).
lastru di manga di disedju tulu ku ta muru 1
dana, ku ta murgudja elis na stragu n., *curandeiro muçulmano. - Si
(N.T.) -. (MERGULHAR). N.F. neol., mame gasta dinheru tras di murus
vd. murgudjanta. ku djambakusis, pa kural (Cecomes)
2.v.intr., *meter-se debaixo da água. -. (MOURO). N.S. bida muru.
- Lebri murgudja na iagu i na bibi muru 2
iagu (L.S.) -. N.S. murgudjanta. n., *parede; vedação; muralha. -
murgudjadur Otca ku muru kaba kumpudu, n’
n., *pessoa ou animal que koloka portas na portons (A.T.) -.
mergulha. (MERGULHADOR). N.S. (MURO). N.F. mura. N.S. sin.
V.B. muru.
murgudjanta murundadi
v.caus., *fazer afundar; meter na n., *costumes de Mouros; arte
água. - Pis-kabalu panhal i ta relativa à medicina tradicional
murgudjantal (T.M.) -. (deriv. praticada pelos curandeiros
MERGULHAR). N.F. murgudja. muçulmanos. - ami n’ ka sina dentru
muri di Guine, i ka li ki n’ sina murundadi
v., *deixar de viver; extinguir-se; (IN99) -. (deriv. MOURO).
falecer. - Djintis muri tciu na Bubaki, mus
rifujiadus ku propi populason lokal, intens., *adjunto de intensidade com
pabia di fomi, duensa, pantadura a função [grau superlativo] e com o
(N.M.) -. (MORRER). sema [gordo]. - i taka mus -. N.S.
muridu V.A.
part., - Futibol sta muridu na e tera li muskiteru
(IN96) -. (deriv. MORRER). N.F. vd. n., *cortinado veda-mosquitos.
mortu. (MOSQUITEIRO). N.S. V.B., sin.
murnhengu tenda.
1.adj., *doentio; deprimido. - Duensa muskitu
na pasia manenti na kurpus n., - Muskitu panha raiba, i bai entra
murnhengus di bedjotis (F.S.) -. dentru i sinta (L.S.) -. (MOSQUITO).
2.adj., * diz-se de alguém que não N.F. vd. miskitu.
cresceu e ficou com corpo pequeno. muskulu
N.S. sin. nhengu. n., *órgão constituído por tecido
mursegu muscular. (MÚSCULO). N.F.
n., *mamífero quiróptero, frugívoro proparoxítona. N.S. V.B.
ou insectívoro, dotado de Musulmanu
membrana alar e membros n., *seguidor da religião muçulmana
anteriores apropriados para a pregada por Maomé. - festa di
sustentarem. - Santcu ku mursegu e musulmanu ki sedu Ramadon (R95)
ta tene duensa di raiba tambi (Igr.I.) -. (MUÇULMANO).
-. (MORCEGO). mutcu
murtadja adj., *diz-se de coisa de tamanho
n., - Fugu sindi na nha korson, reduzido; curto. - Saia mutcu -. N.S.
larma rola i barsan pitu, murtadja di sin. kurtu.

393
mutila XIII A.C. (MOSAICO; MOISAICO).
v., *cortar um membro. (MUTILAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
N.S. V.B. muzika
mutiladu n., *ciência que trata da combinação
part., *privado de um membro. - harmónica dos sons; composição
Kantu ku kai na mina, kantu musical. - Ora ki e obi un muzika
mutiladu! (C.P.) -. (MUTILADO). bonitu e ta lanta e bai badja na pista
N.F. neol. (N.M.) -. (MÚSICA). N.F.
mutilason proparoxítona. N.S. toka muzika.
n., *amputação. (MUTILAÇÃO). muziku
N.S. V.B. n., *artista que toca ou compõe. - I
mutu ta fasidu un seleson di muzikus
adv., - No bai, omi, bu mutu tciu (IN96) -. (MÚSICO).
kusa di punta dimas! (C.V.) -.
(MUITO). N.F. vd. muitu.
mutur
n., *tudo o que produz movimento;
máquina; aparelho. - Si kanua tene
mutur, e ta bai piska lundju e ta
panha pis garandi (M.M.) -.
(MOTOR). N.F. motor. N.S. mutur
kansa.
mutur kansa
coloc., *diz-se do motor que se
avariou. (deriv. O MOTOR
CANSOU-SE). N.S. V.M.
muvimenta
v., *dar animação a; deslocar ou
deslocar-se. - jovens kapazis di ten
un flexibilidadi pa muvimenta i pa
inkontra soluson (IN96) -.
(MOVIMENTAR). N.F. movimenta.
muvimentu
1.n., *mudança de lugar; animação;
agitação. - Dizembru i mis di
muvimentus, na nunde ke pions ta
tranzita tciu, viaturas ta tranzita tciu
(R95) -. (MOVIMENTO). N.F.
movimentu.
2.n., *partido político; grupo de
pessoas com um fim comum. -
diputadu di Movimentu Bafata (R95)
-.
muzaiku 1
n., *conjunto de ladrilhos
variegados. (MOSAICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
muzaiku 2
adj., *relativo a Moisés, herói do
povo dos Hebreus que viveu no séc.

394
kondisons, proteson i
dizinvolvimentu di mininu (R96) -.
N, n (NA VERDADE). N.F. vd. bardadi.
*Décima sexta letra ou grafema do na fin
alfabeto que representa o fonema loc.adv., *locução adverbial de
[nasal alveolar]. (N). tempo que significa [finalmente];
n [-n] enfim; por fim. - Na fin, Erodias odja
pron.pess.compl.d., *forma enclítica manera (N.T.) -. (deriv. NA FIM).
do pronome pessoal complemento N.S. sin. finalmenti.
directo 1ªsing.; me. - kil ku kuran, el na kunsada
propi ku falan pa n’ toma nha kama loc.adv., * locução adverbial que
pa n’ ianda (N.T.) -. significa [no princípio]; inicialmente;
na 1 primeiramente - Na kunsada di
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o tarbadju, rei falal: ka bu kume mel,
aspecto imperfectivo dos verbos. - pabia si ka sin, no kasa na kai (A.P.)
n’ na kume mundu, n’ na brinka sabi -. (NO COMEÇO). N.S. sin.
(G.F.) - N’ tciga si kasa kontra i na purmedu.
tarbadjaba na kampu (J.L.R.) -. na kazu ke
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o con., *locução conjuntiva
aspecto contínuo dos verbos. - i na subordinativa que indica [condição];
buska-buska si amigu na fera (L.S.)- no caso de. - si no kazu ke parsi ki
. N.F. Mandinga “nàa” que significa djinti ki na splora no pupulason, no
vir. N.S. sin. sta na. ten diretu di pega mas armas (R98)
na 2 -. (deriv. EM CASO DE).
1.con., *preposição com o traço de na ladu di
[interioridade]; significa o lugar onde con., *locução prepositiva. - Lubu
acontece alguma coisa ou o tempo; manera ki kobardu, i sai na ladu di
em. - no fala del na kunsada baraka fat (L.S.) -. (AO LADO DE).
(P.dosS.) - E sta na tudu ladus di N.F. neol. N.S. filadu ku.
fera (P.dosS.) -. (NO; NA; NOS; na lugar di
NAS ). N.S. na nunde; rimiti na. con., *locução prepositiva; em vez
2.con., *preposição com o traço de de. - Femia no dibi di pul na
[superioridade]; sobre; em cima de. konsiderason, no dibi di pul na lugar
- i pui na ombra i na bai (T.M.) -. di no mame (IN96) -. (EM LUGAR
3.con., *preposição com vários DE). N.S. mbes.
significados que traduz as na meiu di
equivalentes da língua portuguesa con., *locução prepositiva que
como de, para, por, a, com. - fera significa [entre]; dentro de. - ki
grandi i garandi na nomi ki dadu ma kareta ta fika na meiu di kaminhu i
pikininu na tamanhu (P.dosS.) - na na difikulta tranzitu di viaturas (R95)
tradison ki bin di Senegal (P.dosS.) - -. (NO MEIO DE). N.F. neol. N.S.
i sinta na mesa (N.T.) - bo sai na sin. na metadi di.
matu (C.P.) - no misti pidi pa tudu na metadi di
djintis pa e djudanu na es obra con., *locução prepositiva que
(R95) -. N.F. en 1. significa [entre]; no meio de. - i misti
na bardadi sibi ke ku pasa na metadi di ki
loc.adv., *francamente; badjudas (T.M.) -. (deriv. NA
sinceramente; na realidade. - Na METADE DE). N.S. sin. entri; sin.
bardadi, i odjadu dja sforsus na na meiu di.
manga di tera pa mindjoria na nunde

395
1.con., *locução adverbial de qualquer coisa; coisa mínima. - N’
interrogação que introduz orações ka tene nada na nha bolsu (J.L.R.) -
interrogativas directas e significa Ninguin ka kumpu nada la (R95) -
[em que lugar?]. - I na nunde? (R99) Garandis kuma nada i ka kansadu
-. (ONDE; POR ONDE). N.S. sin. pa kin ku ten bon vontadi (L.A.) -.
nunde. (NADA). N.S. sin. nin pliu.
2.con., *locução adverbial de lugar, nada 3
às vezes com a função de conector adv., *de maneira nenhuma. - omi ki
relativo, que significa [o lugar em na papia li i ka na papia nada diritu
que] ou [em qualquer lugar]. - I (R95) -. (NADA).
rianta si kargus i riba i bin te na nadadur
nunde ku n’ firma. (N.M.) - Pa tudu n., *pessoa que nada. (NADADOR).
parti i fasil odja djintis kuspi na tcon, N.S. V.B.
na kualker kau: na ospital, na nalgun
transportis publikus, na fera, i ka contr., *crase da prep. [na] e do
importa na nunde (R95) -. (ONDE; quant. [algun]. - i pudi odjadu baris
POR ONDE). N.S. sin. nunde. finus nalguns puntus di Bisau
na roda di (P.dosS.) -. (EM ALGUM).
con., *locução prepositiva que nali
significa [ao redor de; cerca de]. - v., *parecer com; assumir os
Na roda di mar no ta odja ostras mesmos hábitos, vícios ou
(J.L.R.) - na roda di bu mesa sentimentos. - no na rogau: nalinu
(L.Cat.) -. (À RODA DE). na forsa di bu Spiritu, pa no konsigui
na sintidu seta n’utru ku korson bon (L.Cat.) -.
loc.adv., *mentalmente; em espírito. nalidu
- Anos no tene kila la i ka son na part., *parecido no aspecto;
sintidu, ma skritu na papel (MR98) -. semelhante. - no ta da tudu djintis
(deriv. NO SENTIDO). prova di kil speransa ke no nalidu ku
na un bias el (L.Cat.) -.
loc.adv., *ao mesmo tempo; Nalu
simultaneamente. - Ora ke no tene n., *termo comum para indicar os
dus fidjus na un bias, kila i djemias membros do povo Nalú, pertencente
(J.L.R.) -. (deriv. NUMA VIAGEM). ao grupo linguístico Norte Nalú, da
nabiu subfamília Oeste-atlântica. - nes
n., *meio de transporte marítimo. - momentu ku n’ kunsa sai di tcon
Nabiu ku kidja pa riba: kasa (J.M.B.) Nalu, n’ ba otca inda populason ke
-. (NAVIO). N.F. paroxítona, naviu. na midi kaneka (C.P.) -. (NALÚ).
nabu namora
n., *planta herbácea da família das v., *cortejar; seduzir; fazer namoro. -
Brassicáceas. (NABO). N.S. V.B., alguin ta buska badjuda i na namora
n.v. “Brassica napus”. ku el, dipus i ten ku fasi sibi
nada 1 familiaris na kaza (IN96) -.
v.intr., *mover-se à superfície ou no (NAMORAR). N.F. neol. N.S. sin.
seio de um líquido; boiar; flutuar. - I ratca tara.
ka kuma ntola, no ta nada nan (R95) namorada
- baleta intci muntudu kun, purkus ta n.f., *amante; apaixonada. - e ka ta
nada la (R95) -. (NADAR). setalba pa i bai djubi si namorada
nada 2 (R95) -. (NAMORADA).
quant., *pronome indefinido que namoradu
exprime ausência ou negação de n., *amante; apaixonado. - Fevereru

396
i mis di karnaval ku di namoradus Maria toma meiu kilu di un pomada
(Cecomes) -. (NAMORADO). karu, di nardu puru, ku ta tcera sabi,
namoru i unta Jesus na pe (N.T.) -.
n., *acto de namorar; conversação (NARDO).
amorosa. - Namoru di gosi i ka naris
djuntu ku kil di purmeru pabia kil di n., *parte saliente do rosto, entre a
purmeru bu ten pa rispita familia boca e os olhos, que é o órgão do
(IN96) -. (NAMORO). N.F. neol. olfacto. - I toma mesinhu i pul na
nan naris di badjuda (N.T.) -. (NARIZ).
adv., *advérbio de afirmação que N.F. oxítona. N.S. kabaku di naris.
não admite dúvida nenhuma e narkotrafikanti
significa [com certeza] ou n., *pessoa que negoceia em
[realmente]. - kusa ten nan na narcóticos ou drogas
rialidadi (R95) -. estupefacientes. - kil tris
nan’an’i narkotrafikanti e staba bas di
v., *perder o controlo; avariar-se. - i vijilansia pulisial (R95) -.
bida nan’an’i so tras di binhu - si bu (NARCOTRAFICANTE). N.F. neol.
misti nan’an’i suma utrus, pega tras nas
di droga -. N.S. V.A. n., *medicamento que serve para
nan tan untar o corpo com o objectivo de ter
loc. adv., *locução adverbial de sorte. N.S. V.M.
afirmação que exprime a admiração nasensa
do locutor e significa [com certeza] n., *nascimento; origem; começo. -
ou [realmente]; realmente. N.S. V.A. abos ku sedu djintius di nasensa
nan te (N.T.) -. (NASCENÇA). N.F. neol.
loc.adv., *locução adverbial de nasenti
afirmação que não admite dúvida n., *ponto da superfície onde brota
nenhuma e significa [com certeza] água; fonte. - Es nasentis, es fontis
ou [realmente]. - Ntoni mansebu nan dibi di fasidu manera ke limarias ka
te, mininus manga del, Damas pudi bin entra la (R97) -.
patcari pa tudu ladu (T.Dj.) -. (NASCENTE). N.S. nasenti é
nana hipónimo de NASCENTE, que
n., *hortelã. N.S. n.v. “Mentha significa também o ponto cardeal
cordifolia”; N.S. V.M., sin. ortelon. onde o sol nasce, cujo equivalente é
nansi nasenti di sol.
v., - I fala na tera e misti pa e nansi nasenti di sol
planta di fruta (L.S.) -. (NASCER). n., *um dos quatro pontos cardeais,
N.F. vd. nasi. N.S. nansi é uma aquele onde o sol nasce; levante;
variante do dialecto de Bolama- oriente; nascer do sol; nascente. -
Bijagós. Ladu di nasenti di sol (N.T.) -. (deriv.
Nar NASCENTE DO SOL). N.M. lexia
n., *nome dado aos comerciantes complexa. N.S. sin. lesti; sin. saida
originários da Mauritânia. - Naris di sol.
toma konta (J.D.) -. N.F. Mandinga nasi
“náari” que designa uma pessoa de 1.v.intr., *sair do ventre materno;
pele escura. N.M. pl. Naris. sair do ovo; vir ao mundo. - i nasi na
nardu dia novi di Abril (IN96) -. (NASCER).
n., *preparado aromático feito das N.F. nansi.
folhas e espigas do nardo, planta da 2.v.intr., *rebentar; brotar. - Tudu kil
família das Gramíneas; perfume. - ku bu sumia el ku ta nasi (L.A.) -.

397
3.v.intr., *surgir; despontar. - N’ odja (NACIONALIZAÇÃO). N.F. neol.
utru andju sibi di ladu ku sol ta nasi nason
(N.T.) -. n., *circunscrição política
nasidu independente; país; estado. - E disa
part., *que nasceu; que tem origem di sedu un nason ku vivi na si propi
em; germinado; nado. (NASCIDO). tera (Igr.I.) -. (NAÇÃO). N.S. sin.
N.S. V.B. pais.
nasimentu nata
n., *nascença; origem; começo. - n., *creme do leite. - gatu ku farta
Anos i Djudeu di nasimentu (N.T.) -. nata i ta lestu di diskunfia; bu ta
(NASCIMENTO). odjal i na limbi boka (L.A.) -.
nasinhu (NATA).
n., *a casca de uma planta utilizada Natal
como corda para amarrar a palha de n., *festa cristã do 25 de Dezembro,
cobrir as palhotas. N.S. V.B., n.v. o dia em que se comemora o
“Sterculia tragacanta” nascimento de Jesus Cristo. - Ke ku
nasional misti fasi dia di Natal? (R95) -.
adj., *próprio de uma nação; natural (NATAL).
de um país. - i importanti pa natalidadi
Ministeriu adota orientasons ku dibi n., *número de nascimentos
di fasilita tarbadju di kilis ku misti ocorridos em determinado país num
utiliza linguas nasional na insinu período de tempo. - tacha di
(MR98) -. (NACIONAL). N.F. neol. natalidadi i di 4,36% (P.dosS.) -.
nasionalidadi (NATALIDADE).
n., *grupo de indivíduos unidos por natibu
uma tradição histórica e aspirações n., (NATIVO). N.F. vd. nativu. N.S.
comuns; nação. - fundadur di V.B.
nasionalidadi di Guine-Bisau ku di natinha
Kabu-Verdi, ku sedu Amilcar Cabral v.intr., *andar de gatinhas; andar de
(R98) -. (NACIONALIDADE). N.F. gatas. (GATINHAR). N.S. V.B.
neol. nativu
nasionalismu n., *indígena. - Anos ke nativu de
n., *doutrina política que faz da tera li (R98) -. (NATIVO). N.F. neol.,
nação um absoluto; patriotismo. - natibu.
Nasionalismu ganha forsa (R95) -. natural
(NACIONALISMO). N.F. neol. 1.adj., *que pertence a natureza. -
nasionalista kudji un fonti natural ku ta da iagu
1.n., *que apoia os interesses da kuas sempri (Igr.I.) -. (NATURAL).
nação; patriótico. - Pulitika N.F. neol.
nasionalista (R95) -. 2.n., *pessoa nascida numa região;
(NACIONALISTA). N.F. neol. indígena; nativo. - un Djudeu ku
2.n., *pessoa partidária do tcomadu Akila, natural di Pontu
nacionalismo. (N.T.) -.
nasionalizason naturesa
n., *apropriação pelo estado das 1.n., *propensão natural. - Kil ku no
estruturas produtivas de um país. - naturesa umanu misti i kontra kil ku
Pabia di novas nasionalizasons ku Spiritu misti (N.T.) -. (NATUREZA).
lansamentus di grandis planus di N.S. naturesa umanu.
sinku anu, istadu reforsa si mon 2.n., *órgãos genitais; sexo.
sobri ikonomia (R95) -. naturesa umanu

398
n., *humanidade. - no ta iandaba ndaimi
konformu no naturesa umanu (N.T.) n., *armação que serve para fazer
-. (NATUREZA HUMANA). N.M. os trabalhos mais altos. - Riba di
lexia composta. ndaimi -. (ANDAIME; ANDAIMO).
nau N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
adv., *advérbio de negação que nde
indica resposta negativa. - di la ku con., - Nde Guine mindjor? Nada i
pudi sibi si kontra kila i un mindjer di so trosa son (C.P.) - la riba nde ki
bu stilu o nau (IN96) - Bu ka bai sta nel, i ka pudi fasin nada pa li
fera? Sin, n’ ka bai (L.S.) - Bu ka bai (C.P.) -. (ONDE; POR ONDE). N.F.
fera? Nau, n’ bai (L.S.) -. (NÃO). vd. nunde.
N.S. ant. sin; nas respostas às ndesan
frases interrogativas negativas, o interj., *exclamação que exprime
locutor guineense responde em ☯compaixão ou ☯admiração;
harmonia com a interrogação e não minha mãe! - Guine oh, ndesan, ia
com o sentido real da resposta. ia, oh oh, mamma (C.S.) -. N.F.
navegason Wolof “ndesan” que significa minha
n., *viagem ou transporte sobre as mãe.
águas. - i kiriadu um impresa di ndi [-ndi]
navegason (P.dosS.) -. suf.v.caus.ind., N.F. vd. nda [-nda].
(NAVEGAÇÃO). N.F. neol. ndianta
naviu 1.v., *caminhar junto com alguém. -
n., (NAVIO). N.F. neol., vd. nabiu. n’ ka pudi ten medu di nada pabia
N.S. V.A. sempri i na ndianta nha pertu
nda [-nda] (L.Cat.) -. (ANDAR).
suf.v.caus.ind., *sufixo acrescentado 2.v., *viver juntos. - Ki mindjer ki omi
a verbos para formar os verbos do ndianta ku el i fala: ke ku na ri, nves
causativo indirecto cujo agente di bu tcora? (N.M.) -.
causa indirectamente a acção. - ndiantadu
finkanda - peganda - peganta - part., *que vai junto; que caminham
sintanda - tciganta -. N.F. -ndi; -nta; juntos. (deriv. ANDAR). N.S. V.A.
-nti. N.M. na formação destes ndireta
verbos há duas regras fonológicas: v., - Po seku ka ta ndireta (J.M.B.) -.
a harmonia vocálica entre a vogal (ENDIREITAR). N.F. vd. ndirita.
final do verbo e do formante [-a~-a; ndirita
-i/-u~-i] e a dissimilação ou v., *corrigir; pôr direito. - Bo purpara
alternância consonântica [t~d] nos kaminhu pa Sinhor; bo ndirital
casos em que a consoante da strada (N.T.) -. (ENDIREITAR). N.F.
sílaba final é /t/. ndireta.
ndadi [-ndadi] ndiritadu
suf.nom., *sufixo que entra na part., *posto direito; corrigido.
formação de substantivos, (ENDIREITADO). N.S. V.A.
exprimindo a ideia de estado, ndjarga
qualidade e propriedade. - v., *buscar refúgio; abrigar-se ou
amigundadi - amontondadi - esconder-se; amparar-se como
djintiundadi - ermondadi - atrás do escudo ou adarga. - Nino i
kabalindadi - mandjuandadi - bai ndjarga tras di prokuradoria
matcundadi - osprindadi -. (-DADE). djeral (R99) -. (ADARGAR). N.F.
N.M. sufixo de nomes, adjectivos e ndjerga.
verbos. ndjata

399
1.v., *bazofiar; tomar atitudes de menda 1.
arrogância; ter jactância; atrever-se. ndjudja kombersa
- Si bu na ndjata, lembra kuma i ka coloc., *ligar conversas diferentes.
abo ku nguenta rais, ma rais ku (deriv. JUNTAR CONVERSAS).
nguentau (N.T.) -. (JACTAR-SE). N.S. V.M.
2.v., *desrespeitar como sem valor; ndjudjadu
recusar; desprezar. - I panha raiba i part., *unido; enxertado. - Ramus
ndjata kasa di si pape i bai mora ku kebradu pa n’ pudi ndjudjadu na se
Lok Pas (Cecomes) -. (ENJEITAR). lugar (N.T.) -. (JUNTADO).
N.S. ndjata é hiperónimo de ndjuria 1
JACTAR-SE e de ENJEITAR. v.tr., *insultar; ofender. - kuntudu na
ndjatamentu tempu pasadu n’ fala mal kontra el,
n., *bazófia; arrogância; jactância. - n’ pirsiguil, ndjurial (N.T.) -.
E ta fala palabras di ndjatamentu ku (INJURIAR). N.F. proparoxítona.
ka tene balur (N.T.) -. (deriv. ndjuria 2
JACTAR-SE). n., *insulto. - Ndjurias di kilis ku na
ndjenha ndjuriau e kai riba di mi (N.T.) -.
v., *fazer o possível; inventar para (INJÚRIA). N.F. proparoxítona,
sair de uma situação difícil; ajeitar- indjuria.
se. - E pega suta-sutal na kaminhu, ndjuriadu
omi na ndjenha son (T.M.) -. part., *insultado. (INJURIADO). N.S.
(ENGENHAR). N.F. nguenha. V.B.
ndjerga ndjuti
v., - I rabida i ndjerga i na djubi v.tr., *subestimar; subvalorizar;
(T.M.) -. (ADARGAR). N.F. vd. achar pouco. - No ka ta ndjuti nada
ndjarga. (R95) -. N.F. Mandinga “jùtu”, que
ndjergadu significa subestimar, djuti.
part., *protegido; defeso com ndjutidu
escudo. (ADARGADO). N.S. V.B. part., *desprezado; humilhado;
ndjeson subestimado. - No sedu ndjutidu;
n., *líquido que se injecta; acto de abos bo sedu rispitadu (N.T.) -. N.F.
injectar. - gudja dibi di tiradu i Mandinga “jùtu”.
ndjeson ta kunsadu utru bias (Dea) - ndjutidur
. (INJECÇÃO). N.F. indjeson. n., *pessoa que apouca;
ndjita desprezador. - Ndjutidur muri,
v., *consertar provisoriamente; pôr a ferferidur bibu (L.A.) -. N.F.
jeito. - Aos no na kuri pa li pa la, na Mandinga “jùtu”.
randja djitu di ndjita bida (A.H.) -. ndule
(AJEITAR). N.S. sin. fasi djitu. n., *tipo de brincadeira de crianças;
ndjua palavreado “an-do-li-ta” ou “un-do-li-
v., *causar náusea ou enjoo; enojar; ta”. - Ndule, i seduba un brinkadera
aborrecer. - I ta ndjuan suma bosta mas famus ki Etudja sina si kolegas
(F.S.) -. (ENJOAR). N.F. paroxítona. (F.M.) -. N.F. oxítona.
ndjuadu ndurisimentu
(ENJOADO). N.S. V.B. n., *dureza; obstinação;
ndjudja insensibilidade. - ndurisimentu bin
v., *pôr juntos; unir; acrescentar. - riba di Israel pa un tempu markadu
Deus ta ndjudja elis pabia i ten (N.T.) -. (ENDURECIMENTO). N.F.
puder di torna ndjudja elis (N.T.)-. neol.
(JUNTAR). N.F. djudja. N.S. sin. ne

400
contr., *crase da prep. [na] e do proparoxítona, neol.
det.dem. [e 2]. - Ne tabanka ku n’ negos
padidu nel (C.V.) -. (NESTE; n., - E fitca negos (P.B.) -.
NESTA; NESTES; NESTAS). (NEGÓCIO). N.F. oxítona, vd.
nega nogos.
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que negosia
exprime o conceito de [negação]. - e v., - randja kondison pa sinta
ta nega fika bas di otridadi (N.T.) - negosia (R98) -. (NEGOCIAR). N.F.
N’ tarda kontau Kotcenga, bu nega proparoxítona, vd. nogosia.
obi mama, oh! (N.Tu.) -. (NEGAR). negra
N.S. ant. seta. adj.f., *preta. - Afrika negra (R95) -.
2.v., *dizer que não; rejeitar. - nega (NEGRA). N.S. sin. negru.
simola di parmanha i dana nogos di negru
kil dia (P.dosS.) - televizon o djornal adj., *preto; escuro. - bo ndjita, abos
e pudi nega notisia di algun dus, udju finkadu na ki strela negru
akontisimentu, ma i na papiadu na (C.S.) -. (NEGRO). N.S. sin. negra.
fera (P.dosS.) -. (NEGAR). N.S. sin. nel
dita di kosta; sin. fitca kurpu; sin. contr., *crase da prep. [na] e do
rekusa 1. pron. [el]. - Sin, prublema i lokal nde
nega bedju ke e ta fasil nel -. (NELE; NELA).
coloc., *manter-se novo; não querer nelis
envelhecer. - Bu tene djintis ki ta contr., *crase da prep. [na] e do
nega bedju na es kasa, e kaba e pron. [el]. - Te bentu ku iagu, i ta
bonitu (J.S.) -. (deriv. NEGAR O manda nelis (N.T.) -. (NELES;
VELHO). NELAS). N.F. paroxítona.
nega fala neni
coloc., *calar. (deriv. NEGAR A v., *dar as boas vindas;
FALA). N.S. V.B. cumprimentar; abraçar; acariciar. -
negadu Si n’ lembra di bo, iagu ta intcin
part., *rejeitado; não reconhecido. - boka; pa n’ sedu mininu na bu ragas
Kil pedra ke negadu pa pa bu nenin (N.M.) -. (NINAR).
tarbadjaduris i torna bin sedu nenon
purmeru ke bali (L.Cat.) -. interj., *cumprimento de boas
(NEGADO). vindas, que significa “benvindo”,
negason dado ao hospede recém-chegado, o
n., *acto ou efeito de negar; qual responde com a palavra
desconhecimento. - negason di nenton, ou seja “obrigado”. - E
planu di difeza komun anglo- karga panu e fala mantenha e tcora
amerikanu (R95) -. (NEGAÇÃO). e kansa, e da nenon e da nenton
N.S. sin. rekusa 2. (G.F.) -.
negativu nenton
adj., *que exprime negação; nulo; interj., *palavra de resposta, que
contraproducente. - Purtantu i kusas significa “obrigado”, do hospede ao
negativu pa nos (R95) -. cumprimento do seu anfitrião. - E da
(NEGATIVO). nenon e da nenton e tcora alegria
neglijensia (G.F.) -. N.F. vd. nenon.
n., *qualidade de negligente; nerva
desleixo; preguiça. - Neglijensia v., *irritar; causar enervamento a. -
kontinua, klaru! (R95) -. Nhu Barsina nerva djanan (M.J.) -.
(NEGLIGÊNCIA). N.F. (ENERVAR).

401
nervozu N.S. V.B.
adj., *irritável; excitado. - sinhora netetu
ministra bin un bokadu nervozu n., *caroços de alfarroba pilados e
(R95) -. (NERVOSO). N.F. nervus. moldados em forma de bola,
N.S. sin. raibus. utilizados em culinária. N.F. oxítona.
nervu N.S. V.M.
1.n., *filamento que estabelece a netu
comunicação do cérebro e da n., *filho ou filha de filho ou de filha
medula espinal com a parte em relação ao avô ou à avó. - Si un
periférica do corpo e que se destina viuva ten fidju o netu, ki fidjus dibi di
à transmissão de impulsos sina purmeru fasi si diver (N.T.) -.
nervosos. - I pega djunda kil nervus (NETO). N.S. sin. neta.
(L.S.) -. (NERVO). nfastia
2.n., *excitação nervosa. - I ten 1.v.tr., *aborrecer; cansar. - Kil ku
manga di mindjeris ku ta komporta nfastia si ermon sta na sukuru (N.T.)
mal ku si omis na kaza tok omi ta -. (ENFASTIAR). N.F. paroxítona.
bin tene manga di nervus (Igr.I.) -. 2.v.intr., *cansar-se. - djugude bida
(NERVOS). e nfastia (M.M.) -. (ENFASTIAR-
nervus SE).
adj., (NERVOSO). N.F. vd. nfermeru
nervozu. N.S. V.A. n., *pessoa que trata os doentes;
nes auxiliar de médico. - Ai dutur,
contr., *crase da prep. [na] e do nfermeru, nha kamara, djudan!
det.dem. [es]. - Anos tudu no (R95) -. (ENFERMEIRO). N.F.
partisipa nes karnaval 1995, un infermeru; nfurmeru.
karnaval ku kontinua na sedu festa nfernu
di diretu (R95) -. (NESTE; NESTA; n., *segundo a religião, é o lugar
NESTES; NESTAS). destinado ao suplício das almas dos
nesesariu condenados. - Forsa di nfernu ka na
adj., *indispensável; útil. - djumbai i bin pudi kontra el (N.T.) -.
nessesariu purki i un forma di liberta (INFERNO). N.F. infernu.
preson ku na ta sufri duranti dia nforka
(IN96) -. (NECESSÁRIO). N.F. v., - Kil alguin ke kumpri palabra di
proparoxítona. Deus i ka na nforka djintis si pista
nesesidadi dinheru (L.Cat.) -. (ENFORCAR).
n., *aquilo que faz falta; exigência. - N.F. vd. forka.
Kal ki nesesidadi di fasi guera ku nforma
nos? (R98) -. (NECESSIDADE). v., - E fika la te parmanha, te duas
nesesita ora, te tris ora i bin nforma
1.v.tr., *precisar; ter necessidade kumandanti, kumandanti bin
de. - no nesesitaba djanan no nforman (R98) -. (INFORMAR). N.F.
indipendensia (C.P.) -. vd. informa.
(NECESSITAR). nfrenta
2.v.intr., *carecer; padecer v.tr., *fazer face a; atacar de frente.
privações. - Utrora, si e risibi vizita - Sol mansi, Djon djugadur nfrenta
di un alguin ku nesesita, omi ta pati serpenti (A.P.) -. (ENFRENTAR).
kusa sin fasi mindjer sibi (Igr.I.) -. nfurmeru
neta n., - Nfurmeru na barsinaba mininus
n.f., *filha de filho ou de filha em kontra sarampa (Dea) -.
relação ao avô ou à avó. (NETA). (ENFERMEIRO). N.F. vd.

402
nfermeru. n., *lucro. (GANHO).
ngaba nganu
v.tr., *elogiar; louvar; exaltar. - djintis n., *mentira; sedução; ilusão. - E ta
tudu fika e na ngaba Galinha di kuda kuma rilijon i fonti di nganu
Matu (T.M.) -. (GABAR). (N.T.) -. (ENGANO). N.S. sin.
ngabadu tarpasa.
part., *elogiado; exaltado; louvado. - ngata
Estin ngabadu, matcundadi di iaiboi v.intr., *ficar ligado ou preso. - Ansol
(N.Me.) -. (GABADO). ngata na pedra (L.S.) -.
ngabason (ENGATAR). N.S. ant. disingata.
n., *elogio; louvor. (GABAÇÃO). ngatadu
N.S. V.B. part., *ligado; preso. - kadjiki di
ngana kuntangu ngatadu na garganti (R.N.)
1.v.tr., *iludir; explorar; seduzir; trair. -. (ENGATADO).
- Politika di ngana djinti (C.P.) -. ngoda
(ENGANAR). N.F. ingana. N.S. sin. v.tr., *solicitar o serviço de alguém
trai. com promessas ou outro engodo;
2.v.pron., *cair em erro. - Ka bo animar; acalmar; adular. - Disa elis
ngana bo kabesa (N.T.) -. pa e bai, n’ ngoda elis n’ kansa
(ENGANAR-SE). (T.M.) -. (ENGODAR). N.S.
nganadu ngodanta.
part., *iludido; seduzido. - Si elis ki ngodanta
bo fiansa, bo sta nganadu (C.V.) -. v.caus., *adular. (deriv. ENGODAR).
(ENGANADO). N.S. V.A.
nganadur ngodu
n., *mentiroso; sedutor. - no lembra n., *o que serve para atrair;
kuma ki nganadur, otcalba inda chamariz; isca. - Otca ke tciga
bibu, i fala kuma dipus di tris dia i na nunde Jesus, e pidi ku ngodu, e
lanta di mortu (N.T.) -. falal: es omi mersi pa bu fasil e
(ENGANADOR). fabur pabia i ama no nason (N.T.) -.
nganamininu (ENGODO).
n., *tipo de pássaro. (deriv. ngonoransa
ENGANAR O MENINO). N.S. V.B.; n., (IGNORÂNCIA). N.F. vd.
esta ave canta tão bem que atrai as ignoransa. N.S. V.M.
crianças, as quais começam a ngor-ngor
seguir o seu voo de ramo em ramo, n., *vespa grande que se alimenta
até eles entrarem na floresta e do mel das abelhas; vespão. N.M.
perderem o caminho (P.Bull). lexia composta. N.S. V.B.
nganha ngorda
1.v.tr., *conseguir; obter dinheiro. - i 1.v.tr., *tornar gordo. - Bo ngorda bo
kau di nganha pon di tudu dia korson suma limaria ku na matadu
(P.dosS.) -. (GANHAR). N.F. ganha. (N.T.) -. (ENGORDAR).
2.v., *vencer. - i pega na djuga 2.v.intr., *criar gordura; engrossar.
dama; ma tudu ora ku nganha i ta (ENGODAR-SE).
pagal (A.P.) -. N.S. sin. vensi. ngordadu
nganhadu part., *tornado gordo.
part., *vencido; lucrado. - Mortu (ENGORDADO). N.S. V.B.
ngulidu, vitoria nganhadu! (N.T.) -. ngosta
(GANHADO). v., - Ki disipulu ngosta riba di pitu di
nganhu Jesus (N.T.) -. (ENCOSTAR). N.F.

403
vd. nkosta. na si naris (L.S.) -. (ENGOLE-
ngoti MALAGUETA). N.M. lexia
v., *andar de braço dado. - djinti ta composta. N.S. n.v. “Pycnonotus
ngoti n’utru -. N.S. V.A., sin. barsa. barbatus inornatus”.
ngotidu nguli-bu-nhinhi
part., *que anda de braço dado. n., *um dos nomes da aguardente
N.S. V.M., sin. barsadu. de cana-de-açúcar, que significa
ngracha [engolir e rir mostrando os dentes].
v.tr., *polir. (ENGRACHAR). N.S. (deriv. ENGOLIR). N.M. lexia
V.B. composta. N.S. V.A., sin. kana 1.
ngratesa nguli alma
n., *ingratidão. - Ngratesa di tcon coloc., *segregar muita saliva;
pubis ka kunsi (C.S.) -. (deriv. desejar algo que é além do próprio
INGRATO). N.S. sin. ingratidon. alcance. - Puntcu Matcu djubi Mana
ngratu manera ki djunda, manera ki sta nan
adj., - No tera, no ka pudi ngratu pa bon, i nguli alma (R.N.) -. (deriv.
no tera (IN96) -. (INGRATO). N.F. ENGOLIR A ALMA). N.S. ENGOLIR
vd. ingratu. SALIVA significa não se atrever a
nguenha dizer palavra.
v., *fazer esforço para conseguir. - ngumbe
Ali n’ na ndjenha suma ki Deus misti n., *tambor grande; dança; estilo
(J.S.) -. (ENGENHAR). N.F. vd. musical. - I kil un badju di kusunde o
ndjenha. di ngumbe, bu fidjus tudu i
nguenta buruntuma, Guine (H.M.) -.
v., *estar firmes apesar das (GUMBE). N.F. gumbe.
dificuldades; sustentar; suportar. - nibel
Kuma gora ki si renu pudi nguenta? n., - Libru di terseru nibel (Cenfa) -.
(N.T.) -. (AGUENTAR). N.F. (NÍVEL). N.F. vd. nivel.
aguenta. nika
nguintcu v., *poupar; economizar. - E tio li
n., *espécie de ave de rapina, da nika muitu, n’ na fial (F.J.) -. N.S.
família dos falconídeos, predadora sin. nika kurpu.
de crias. - Un dia Lubu ku Nguintcu nika bianda
e bin djusia (T.M.) -. (GUINCHO). coloc., *comer aos poucos. N.S.
N.S. n.v. “Circaetus”. V.M.
nguispa nika kurpu
v., *doer; estar aborrecido; zangar- coloc., *poupar o corpo. N.S. V.M.
se. - kal boka nguispa o nguispa nin
afuan (F.S.) -. N.S. sin. panha 1.adv., *advérbio de negação; não. -
raiba. ma kila nin i ka es anu noventa i
nguli seis, talves so noventa i seti (R95) -
v.tr., *fazer passar da boca para o Lebri maral tesu nin i ka pudi fala
estômago; absorver. - N’ ka ta nguli nada (R95) -. (NEM).
pis pa rabu (L.A.) -. (ENGOLIR). 2.con., *conjunção negativa. - i ka
nguli-malgueta pudi pintca kareta pa direta, nin pa
n., *ave pequena com plumagem skerda nin pa frenti (R95) -. (NEM).
cinzenta acastanhada, com bico nin ki
preto e com uma crista de penas *locução conjuntiva subordinativa
curtas na cabeça. - I pertusi dedu di que introduz orações concessivas;
naris, nguli-malgueta sai fat i entra mesmo que; posto que. - nin ki

404
tcuba na tcubi, djinti ta firma na . (NENHUM). N.S. sin. nin un.
lugar son pa djubi djugu (IN96) - nivel
Abos mininus nin ki bo kume na 1.n., *plano horizontal; altura. - na
tabanka tok bo farta, bo ta bin ianda nivel di tcon (Igr.I.) -. (NÍVEL). N.F.
tras di kumida na matu (C.V.) -. paroxítona, neol., nibel.
(NEM QUE). 2.n., *qualidade; valor; grau. - nivel
nin pliu di kultura di komunidadi (L.S.) -.
quant., *pronome indefinido que nkacha
significa nada; nem pó. - Dinheru 1.v., *meter umas coisas dentro das
nin pliu (T.Tc.) -. N.S. sin. nada 2. outras. - e djunta kil dias tudu di
nin tus ferias e ba nkachal na ferias di
quant., *pronome indefinido que Paskua (MR98) -. (ENCAIXAR).
significa nada. - Akordu di Antula, N.F. proparoxítona, neol.
nin tus (F.J.) -. N.F. tus. N.S. sin. 2.v., *entender; perceber.
nada 2; sin. nin pliu. nkachadu
nin un part., *metido dentro.
quant., *adjectivo indefinido; (ENCAIXADO). N.S. V.A.
nenhum. - Nin un omi ka pudi fasi nkadja
tudu kusa diritu (IN96) -. (NEM UM). v.intr., *tocar num banco de areia;
N.S. sin. niun. dar em seco. - Na basamar di Djiba
nina bapur ka na nkadja (L.A.) -.
v., *acalentar; adormecer; acariciar. (ENCALHAR). N.F. náut. N.S.
- Bin toman, bu leban bu na ninan ENCALHAR é hiperónimo de
(C.S.) -. (NINAR). nkadjanta e de nkadja.
ninadu nkadjanta
part., *acalentado; acariciado. - v.caus., *fazer dar em seco. - E leba
Garandis kuma kau ki bu sinta nel i barkus e nkadjanta elis na praia
bu kau, nunde ki bu ninadu bu (N.T.) -. (ENCALHAR). N.F. náut.
pembidu diritu nel, i bu familia (J.S.) N.S. ENCALHAR é hiperónimo de
-. (NINADO). nkadjanta e de nkadja.
ninguin nkanta
quant., *pronome indefinido que v.tr., *seduzir. (ENCANTAR).
significa nenhuma pessoa. - E nkantua
kumida ta sta na matu, ninguin ka ta v., *pôr num canto. - Mal gardisidus
sumial (N.M.) -. (NINGUÉM). mal bensidus, pa nkantuau son
ninhu (F.S.) -. (ENCANTOAR). N.F.
n., *abrigo feito pelas aves para proparoxítona.
postura dos ovos e criação dos nkara
filhos. - Pastrus fasi ninhu na si v., *enfrentar. - propi presidenti di
ramu (N.T.) -. (NINHO). Asembleia nkara situason komu i
ninkau dibi di nkaral (R99) -. (ENCARAR).
adv., *advérbio de lugar que indica N.F. neol.
em nenhum lugar; nenhures. - Nau, nkarga
i bon pa bu sinta pa obi purki bu v.tr., *dar encargo ou
papia no ka baiba ninkau (R95) -. responsabilidade a; incumbir. - I
(deriv. NEM UM CABO). N.F. tcoma si tarbadjaduris, i nkarga elis
paroxítona. di si rikesa (N.T.) -. (ENCARGAR;
niun ENCARREGAR).
quant., *adjectivo indefinido; nem nkargadu
um. - No ka bai niun kau me (T.M.) - 1.part., *que tem algum encargo;

405
incumbido. - anos no nkargadu pa di mampatas (L.S.) -. (ENCOSTAR-
kontinua tarbadju di Jesus nes SE). N.F. ngosta. N.S. sin. nkunha.
mundu (Igr.I.) -. (ENCARREGADO; 2.v.intr., *apoiar-se. - I tciga i odja
ENCARGADO). onsa sinta i nkosta na pe di
2.n., *pessoa que dirige um serviço. mampatas (L.S.) -. (ENCOSTAR-
- N’ pui nkargadus riba di armasens SE).
(Igr.I.) -. 3.v.intr., *parar o veículo junto a um
nklina passeio. - Bo tciga bo nkosta, bo tira
1.v.intr., *pender. - Santcu ta sina roda fora di alkatron, pasajeru tciga i
kabra sibi muntu di bagabaga na kil entra ku kondisons di siguransa
po ku ta nklina sin (L.S.) -. (R95) -.
(INCLINAR). N.F. inklina. nkotca
2.v.intr., * ser favorável; concordar. 1.v.intr., *diminuir; encurtar-se. -
nklinadu kamisa nkotca -. (ENCOLHER-SE).
1.part., *pendente; curvado. N.S. V.A.
(INCLINADO). N.F. neol. N.S. V.B. 2.v.intr., *esconder-se na concha;
2.part., *que é favorável. perder a coragem.
nklinason nkotcadu
1.n., *posição oblíqua. part., *que revela timidez; oprimido;
(INCLINAÇÃO). N.F. inklinason. rebaixado; apertado. - I pertusi di
N.S. V.B. djintis nkotcadus ku aflitus (L.Cat.) -.
2.n., *simpatia; tendência. (ENCOLHIDO).
nkomoda nkuantu
v.tr., *importunar. - Ka bu nkomodan con., *conjunção subordinativa que
pabia porta fitca dja, n’ sta na kama introduz orações temporais; ao
ku nha fidju (N.T.) -. mesmo tempo que. - Djon lanta
(INCOMODAR). N.F. neol. nkuantu Djuana na durmiba inda
nkomodadu (F.M.) -. (ENQUANTO). N.F.
part., *importunado; aflito. inkuantu.
(INCOMODADO). N.S. V.A. nkunha
nkontra 1.v.tr., *apoiar; encostar. - Si bu ten
v., - E fala, mbon, pa e ba nkontra bu djanela, bu iabril, nkunhal dritu,
gora pa mostra n’utru mas ispertu ka bu disa bentu fitcal (L.A.) -.
(L.S.) -. (ENCONTRAR). N.F. vd. (deriv. CUNHA). N.S. sin. nkosta.
kontra. 2.v.intr., *apoiar-se; procurar a
nkontru protecção de alguém. - djintis
n., - Davi bai gueria ku Golias na ki garandis sibi kuma no lundjusi di
nkontru ku fasil eroi di nason (A.T.) - Deus, pa kila e ta nkunha na no
. (ENCONTRO). N.F. vd. inkontru. antipasadus pa pudi iangasal (L.S.)
nkoradja -.
v.tr., *dar coragem a; animar; nkunhu
estimular. - Anos no ta nkoradja ki n., *pequena ajuda ou
asons i no sta tambe na fasil en recomendação em favor de alguém;
kolaborason ku UNICEF (MR98) -. apoio; suporte. (CUNHA). N.S. V.B.;
(ENCORAJAR). N.F. inkoradja. CUNHA significa a peça de ferro
N.S. ant. diskoradja. utilizada para rachar a lenha ou
nkosta fender as pedras; sin. suku di bas.
1.v.tr., *pôr de lado; apoiar ou nkurba
colocar contra alguma coisa. - I v., *dobrar. (ENCURVAR). N.S. V.B.
tciga i odja onsa sinta i nkosta na pe nkurbadu

406
1.part., *torto; difícil; diz-se de uma (J.M.B.) -. (NOVELO). N.F. novelu.
situação insanável. - N’ ta kura nobi
tcaga nkurbadu, tcaga ke nega san quant., (NOVE). N.F. vd. novi. N.S.
(IN99) -. (ENCURVADO). N.S. sin. V.B.
kurbadu. nobresa
2.adj., *diz-se de uma pessoa que n., *juventude. - gosi nobresa,
não se pode mudar; viciado. - Tris amizadi kuri pa seu (J.D.) -. (deriv.
Nkurbadus: lutadur di Bandjul (F.J.) NOBREZA). N.S. fidalguia é o
-. equivalente de NOBREZA.
nkurta nobu
v., *diminuir. (ENCURTAR). N.S. 1.adj., *recente; que existe há pouco
V.B. tempo. - lugar sagradu di regulu
nna nobu (IN84) -. (NOVO). N.F. novu.
n., *designação carinhosa dada à 2.adj., *jovem. - djintis ta padidu tciu
mãe entre Fulas, Mandingas e na Guine, ma e ta muri tambe tciu; i
Beafadas; mãezinha. - Un dia Djon pior, e ta muri nobu dimas (P.dosS.)
Bulidur fala si mame: Nna, ami n’ na -.
ba ianda mundu (T.M.) -. N.F. noda 1
Mandinga “nàa” que significa mãe. 1.v.tr., *manchar; pôr nódoas em.
no 1 (ENODOAR).
pron.pess.suj., *forma principal do 2.v.intr., *estar com nódoas; estar
pronome pessoal sujeito 2ºpl. - sujo. - tcon ku noda ka ta laba, djuis
purke no sibi kuma kil la i ku susu ka ta limpu (H.M.) -.
propaganda (C.P.) -. (NÓS). (ENODOAR-SE).
no 2 noda 2
det.poss., *adjectivo possessivo 1ª n., *mancha; sujidade. - Noda di
pl. - bomba i mas karu di kil lama di binhu ka ta sai (J.L.R.) -. (NÓDOA).
no tera (C.P.) - suma ke un di no nogos
kombatenti fala (C.P.) -. (NOSSO; 1.n., *comércio. - Kil ku risibi sinku
NOSSA; NOSSOS; NOSSAS). saku di uru i kunsa na fasi nogos, i
no pintca! nganha mas sinku saku (N.T.) -.
1.loc.interj., *interjeição que exprime (NEGÓCIO). N.F. oxítona, negos.
[animação]; avante!; vamos! para 2.n., *contrato. - Nogos fasidu logu
frente!. - No pintca! Es palabra ta djanan (M.M.) -. N.S. sin.
danu korajen (R77) -. (deriv. nogosiason.
PINCHAR). N.M. colocação. nogosia
2.n., Nô Pintcha, *título do 1.v., *fazer negócios; comerciar. -
trissemanário da Guiné-Bissau, no na fika la un anu pa nogosia, pa
órgão do P.A.I.G.C., cujo primeiro no nganha (N.T.) -. (NEGOCIAR).
número saiu em 1975. N.F. proparoxítona, negosia.
noba 2.v., *pactuar. - i es partidu ku
n., *notícia; novidade. - Baris di nogosia modalidadis di
Bisau i bantaba di noba, disna di indipendensia di Edjitu (R95) -.
kombersas di tabanka o di bairu te nogosiadu
di postus mas garandis di puder part., *comprado; vendido; trocado. -
(P.dosS.) -. (NOVA). N.S. sin. Na Osidenti merkadu ta ntindidu
notisia. suma kau nde ki ta nogosiadu nel
nobelu kusas di kume i tudu utrus koldadis
n., *bola de fio enrolado. - N’ tira di merkadurias (P.dosS.) -.
korda, n’ panha nobelu: bobra (NEGOCIADO).

407
nogosiadur v., *ter pé torto; ser cambaio com os
n., *encarregado de negociações. joelhos que metem por dentro. N.F.
(NEGOCIADOR). N.S. V.A., sin. proparoxítona. N.S. V.B., ant.
midianeru. uenkeli.
nogosianti nombolidu
n., *comerciante; traficante. - Un part., *com pé torto, com os joelhos
nogosianti, ku ta buska bon rasa di que metem por dentro. N.S. V.B.
perolas, i odja un perola di garandi nomi
balur (N.T.) -. (NEGOCIANTE). 1.n., *palavra com que se distingue
nogosiason uma pessoa, animal ou coisa. - Djiu
1.n., *conversações diplomáticas sin nomi (O.S.) -. (NOME). N.S.
entre Estados. - no Stadu staba na dana nomi; kulka nomi.
nogosiason ku Portugal (C.P.) -. 2.n., *apelido. - Si ka kunsi si nomi
(NEGOCIAÇÕES). N.F. neol. nunka, i na fala, amiga n’ misti
2.n., *contrato; ajuste. odjau, o, fasin fabur (N.M.) -.
(NEGOCIAÇÃO). N.S. sin. nogos. 3.n., *fama; reputação. - Si bu bon
noiba nomi djumna bu mau nomi, bu ta
n.f., *mulher que vai casar ou casou pasa sabi; ma si bu mau nomi
recentemente; mulher jovem. - djumna bu bon nomi, bu ta pasa mal
noiba na ba kasamenti ku kara (L.A.) -.
alegri, tudu kontenti (G.F.) -. nonu
(NOIVA). N.F. proparoxítona, noiva. quant., *número ordinal. - Nonu
N.S. sara noiba. dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
noibu (NONO).
n., *homem que vai casar ou casou nordesti
recentemente. - Moska torna tciga n., *rumo equidistante do norte e do
mas i fala noibus: ka bu kume leste; noroeste. - nordesti di Afrika
bianda ku tene kaldu! (A.P.) -. (R95) -. (NORDESTE). N.F. neol.
(NOIVO). N.F. proparoxítona, normal
noivu. adj., *conforme a regra ou norma;
noiti regular. - no fasi no vizita, no
n., - noiti ku dia, bo ngaba Sinhor tarbadju normal ku un diputadu dibi
(L.Cat.) -. (NOITE). N.F. di fasi (R95) -. (NORMAL). N.F.
proparoxítona, neol., vd. noti. neol.
noiva normalmenti
n.f., - Si noiva pruntia dja (N.T.) -. adv., *de modo normal; geralmente.
(NOIVA). N.F. neol., vd. noiba. - Badju di dansin normalmenti i ta
noivadu fasidu so fin di simana (N.M.) -.
n., *festa de casamento. (NORMALMENTE). N.F. neol.
(NOIVADO). N.F. neol. N.S. V.B. nornori
noivu 1.v., *murchar; ter rugas;
n., - Suma ku noivu tarda pa tciga, e emagrecer; desanimar. - Garandis
djungu tudu tok e durmi (N.T.) -. tudu nornori (I.eI.) -. N.F. n’orn’ori;
(NOIVO). N.F. neol., vd. noibu. Balanta “n’orn’ori”. N.M. redobro.
nok 2.v., *emagrecer; desanimar. - Ze
intens., *adjunto de intensidade ao Carlos rainiba dja bos kuma si
adjectivo “preto” para indicar o grau garandi di kasa ta tcami, fidjus tudu
máximo de pretidão. - sol bida pretu ta nornori (N.V.) -.
nok suma un lona pretu (N.T.) -. nornoridu
nomboli part., *murcho; magro; com rugas;

408
desanimado. - kara nornoridu -. N.F. adj., *que não é culpado; que
Balanta “n’orn’ori”. N.S. V.A. ignora; simples. - kabesa ten dur di
norostia es kriansas nosenti ke na lanta pa
v., *circular à volta de algo sem djubi mundu (J.D.) -. (INOCENTE).
mostrar a própria intenção. - Inha, N.F. inusenti.
kumadri Inha, disa norostia dentru, noson
ora pertu dja (C.V.) -. N.F. n., *conhecimento, ideia. - i falta di
proparoxítona. (deriv. noson di risponsabilidadi, i falta di
NOROESTEAR). N.S. idukason (IN96) -. (NOÇÃO). N.F.
NOROESTEAR significa navegar na nuson.
direcção de noroeste ou nordeste. nota 1
norti 1.v., *reparar; advertir. - Padjiga
n., *um dos quatro pontos cardeais, rostu; si bu findji nhinhi so, i na nota
aquele oposto ao sul; a estrela (R95) -. (NOTAR).
polar. - Djinti na bin di orienti ku 2.v., *pôr nota em; marcar.
osidenti, di norti ku sul (N.T.) -. nota 2
(NORTE). n., *apontamento. - i toma nota de
nortia kusa (R95) -. (NOTA).
v., *dirigir para o norte; guiar. - no noti 1
konta kal ki na sedu regulamentu, v.intr., *anoitecer; fazer-se noite. -
ke ki na bin bai nortiaba tudu es Otca sol kunsa noti, si ermons na
konkursus (R95) -. (NORTEAR). kunsa bin (T.M.) -. (deriv. NOITE).
N.F. paroxítona. N.S. sin. notsi; sin. sol noti 1; sol-
nos 1 noti 2.
pron.pess.compl.o., *forma do noti 2
pronome pessoal complemento n., *o período de tempo que decorre
oblíquo 1ªpl.; connosco. - kila i un do pôr ao nascer do sol. - Si e bai
obra di nos tudu (R95) -. (NÓS). pabi na utru djiu, dia di tciga purtu di
nos 2 tabanka djintis ta durmi la algun noti
con., *conjunção interrogativa; (F.M.) -. (NOITE). N.F. noiti. N.S.
talvez; por acaso; quiçá. - i rinka n’ bo noti!; bos noti; di noti.
ka sibi nos kantu mil pe di kadju noti di aonti
(R95) - nos Titu splora bos? (N.T.) -. loc.adv., *ontem à noite. (deriv. A
nos tambi NOITE DE ONTEM). N.S. V.M.
loc.adv., *advérbio de dúvida; por notisia
acaso; quem sabe; talvez. N.S. V.A. n., *nova; novidade; informação;
nosensia conhecimento. - Notisia bin di
n., *ingenuidade; pureza. - Eh lundju, kuma n’ sta na kadeia (R.S.)
nosenti, nosenti bin de, Eh -. (NOTÍCIA). N.F. proparoxítona,
nosensia, nosensia ka bali (J.D.) -. neol. N.S. sin. noba.
(INOCÊNCIA). N.F. proparoxítona, notisiariu
vd. nosentasku. n., *emissão radiofónica ou
nosentasku televisiva sobre actualidades. - no
1.n., *ingenuidade. - Na nha kombersaba ku el na notisiariu di un
nosentasku di mi, ami nha oredja ora (R95) -. (NOTICIÁRIO). N.F.
dan sinal (R.S.) -. (INOCÊNCIA). proparoxítona.
N.F. nosensia. notsi
2.n., *ignorância; desconhecimento. 1.v.caus., *passar o dia em casa de
N.S. falta di sibi. pessoas amigas, até chegar a noite.
nosenti - Aonti n’ ka bin ba otca nha

409
kumpanheris la, pabia e ba notsi na ou resultado da acção. - fiansa -
tarbadju la e ka bin bin pudi bin kambansa - matansa - moransa -
(T.M.) -. (deriv. NOITE). mudansa - pupansa - suguransa -
2.v.intr., *fazer-se noite. vingansa -. (-ANÇA). N.M. sufixo de
(ANOITECER). N.S. sin. noti 1. verbos.
novamenti nsensu
adj., *de novo; outra vez. - Es tema n., *substância resinosa que quando
na abordadu novamenti (IN96) -. queimada dá um cheiro aromático. -
(NOVAMENTE). N.F. neol. N.S. sin. Fumu di nsensu ku orason di pobu
utru bias. di Deus i sibi di mon di andju te
novelu dianti di Deus (N.T.) -. (INCENSO).
n., (NOVELO). N.F. neol., vd. nsina
nobelu. N.S. V.A. v., - i kunsa na nsina elis (N.T.) -.
Novembru (ENSINAR). N.F. neol., vd. sina.
n., *décimo primeiro mês do nsinadu
calendário gregoriano. - Parsin part., - I ka asin ku bo nsinadu
kuma, talves i na Novembru (R99) -. aserka di Kristu (N.T.) -.
(NOVEMBRO). (ENSINADO). N.F. neol. vd. sinadu.
noventa nsinamentu
quant., *número cardinal. - abo na n., *ensino; instrução; exemplo. -
ganha vensimentu minimu noventa Djintis obi e palabra, e fika dimiradu
kontu (IN96) -. (NOVENTA). ku si nsinamentu (N.T.) -.
novesentus (ENSINAMENTO).
quant., *número cardinal. - So na nsinu
Bisau no tene oitu mil i novesentus n., *instrução; maneira de transmitir
kazus di kolera i setenta i dus conhecimentos nas escolas. - Chef
mortus (R97) -. (NOVECENTOS). di saserdoti punta Jesus aserka di si
N.F. neol., vd. novisentu. disipulus ku si nsinu (N.T.) -.
novi (ENSINO). N.F. insinu. N.S. sin.
quant., *número cardinal. - Novi idukason.
djintis prindidu aos na Bilbao - I ka nsinu baziku
era des ku kuradu? nunde ku novi n., *ensino primário; primeiro ciclo
sta? (N.T.) -. (NOVE). N.F. nobi. do ensino, da primeira classe até à
novidadi sexta classe. - Nsinu baziku di
n., *inovação; notícia; nova. - djinti kualidadi (MR98) -. (ENSINO
di Atenas e ka ta pasa tempu na BÁSICO). N.M. lexia composta.
utru kusa, son konta ku obi novidadi nsinu sekundariu
(N.T.) -. (NOVIDADE). N.F. neol. n., *ensino intermédio entra o básico
novisentu e o superior, da sétima classe até à
quant., *número cardinal. - Dia tris di décima segunda. - No na bin
Dizembru di mil novisentu i noventa dizinvolvi linguas maternas purtantu
i sinku (R95) -. (NOVESENTOS). te kinta, sesta klasi o te nsinu
N.F. novesentus. sekundariu (MR98) -. (ENSINO
novu SECUNDÁRIO). N.M. lexia
adj., - Novu Anu tciga (R95) -. composta.
(NOVO). N.F. neol., vd. nobu. nsisti
nsa [-nsa] v., *teimar; perseverar; persistir;
suf.nom., *sufixo que entra na repetir. - Lubu nsisti kuma i misti sibi
formação de substantivos, pres (M.M.) -. (INSISTIR). N.F.
exprimindo a ideia de estado, acção insisti. N.S. sin. ntema.

410
nsofri 2.v., * comprometer-se. N.F. fig.
n., *elemento químico, cujo símbolo ntanka
é [S], de cor amarela, insolúvel na v., *estagnar; represar como num
água e combustível. - i tcubi fugu ku tanque; ter prisão de ventre. -
nsofri di seu (N.T.) -. (ENXOFRE). Pulitika i bidjaku, kil ku ka kume, el
nsoga ku ta ntankau (R.N.) -.
v., *passar por água limpa; tirar o (ENTANCAR).
sabão. (ENXAGUAR). N.S. V.A. ntaranta
nsomba-nsomba v., *atrapalhar-se; perder o sangue
v., *agir de maneira jeitosa e um frio. - Otca Zakarias odja andju, i
bocado fingida para obter favores ntaranta i fika ku medu (N.T.) -.
de alguém. - N’ odja i na nsomba- (ATARANTAR-SE).
nsomba, i na bin ku djitu pa ngoda -. ntegra
N.M. redobro. N.S. V.A. v.tr., *completar; incluir. - Tropas e
nsomba-nsombadu ntegra forsa di seis teras (R95) -.
part., * que age com jeitinho e de (INTEGRAR). N.F. neol.
maneira fingida; fingido. - Bu bin ntema
nsomba-nsombadu ku djitu di v., *insistir; porfiar; obstinar-se. -
ngoda, bardadi kaladu (C.S.) -. Suma rapas i na ntemaba son,
(deriv. ENSOMBRAR). N.M. mindjer bin seta si pididu (F.M.) -.
redobro. (TEIMAR). N.S. sin. nsisti.
nstala ntembembe
v., - si disimbarki i fasidu i kema bos n., *inflamação das glândulas
bazi, bo nstala pa utru bazi (C.P.) -. salivares; parotidite; papeira. N.F.
(INSTALAR). N.F. vd. instala. paroxítona. N.S. V.M.
nsum-nsum ntemus
n., *bebida alcoólica feita através da adj., - Abos tudu bo ntemus (Igr.I.) -.
destilação do vinho de caju. N.M. (TEIMOSO). N.F. oxítona, vd.
redobro. N.S. V.A. temos.
nta 1 [-nta] ntera
suf.v.caus.ind., - bidanta - firmanta - v., *meter debaixo da terra; sepultar.
ntolanta - paranta - prenhanta -. - Siguin, bu disa mortus ntera se
N.F. vd. nda [-nda]. mortus (N.T.) -. (ENTERRAR).
nta 2 nteradu
1.adv., *advérbio de ligação que part., *sepultado. - I ka li ki no bikus
exprime uma relação de nteradu! (N.Me.) -. (ENTERRADO).
consequência; nesse caso; nteres
portanto. - Nta abos bo ka mas bali n., - Pape ta djuda son na momentu
ki katcus? (N.T.) -. (ENTÃO). N.F. ki mininu sta dja mal, ma, si sta
anta. N.S. sin. nton. normal, pape ka ta leba nteres
2.interj., *interjeição que indica (N.M.) -. (INTERESSE). N.F.
[surpresa]; esta forma é utilizada no oxítona, vd. interesi.
início da frase para chamar a nteresa
atenção. - Kiredi!, nta ami i katcur v., - Mindjer di gosi ta nteresa son di
pa bu bin gueria ku mi ku po? (Igr.I.) kurpu di omi; omi di gosi ta nteresa
-. so di kurpu di mindjer (J.D.) -.
ntala (INTERESSAR). N.F. vd. interesa.
1.v., *ficar preso; pôr em lugar nteresadu
apertado;. - Nha pe ntala na porta - part., - elis e ka sta nteresadu pa
(ENTALAR-SE). N.S. V.A. manda (R98) -. (INTERESSADO).

411
N.F. vd. interesadu. ntiba
nteresanti v., *calcar; compactar; comprimir. -
adj., - N’ spera kuma un kusa Malditu sorti i na kaban gustu, n’ ta
nteresanti na kuntisi aos (A.T.) -. fika n’ na ntiba son (J.A.) -.
(INTERESSANTE). N.F. vd. (ESTIVAR).
interesanti. ntidu
nterga adj., - polon di Bande kai, pubis
1.v.tr., *passar qualquer coisa a ntidu, alinu li sin gasadju (H.M.) -.
alguém; dar; devolver; restituir. - (INTEIRO). N.F. vd. intidu.
kilis ku pirdi se bida pa nterga no ntindi
pubis liberdadi (R98) -. 1.v., *perceber; compreender, ser
(ENTREGAR). N.F. ntrega. entendedor. - No ntindi kuma i
2.v.tr., *trair; denunciar. nesesariu un intervenson (MR98) -.
3.v.intr., *submeter-se; render-se. - (ENTENDER). N.F. intindi.
si no tudjidu arus no ta sai fora di 2.v.pron.rec., *estar de acordo;
matu, no ta bin nterga (C.P.) -. simpatizar com. - Djuntadu suma ke
(ENTREGAR-SE). no djunta sin, kuma ke no na ntindi
ntergadu n’utru? (O.S.) -. (ENTENDER-SE).
1.part., *restituído; confiado; ntindimentu
entregue. - Kal dia ku lubu ntergadu n., *acordo; compreensão;
fumer? (L.A.) -. (ENTREGADO). conhecimento. - Un diskursu ku ta
N.F. ntregadu. ntindidu pa utru djintis suma un
2.part., *traído. - Na noiti ki ntergadu pididu pa pas ku ntindimentu (R98) -
i toma pon, i gardisiu, i bensil, i . (ENTENDIMENTO). N.F.
sapal, i dal si disipulus (L.Cat.) -. intindimentu. N.S. ant.
nterpreta disintindimentu.
v.tr., - Garandis nterpreta djanan ke ntindinti
ki iran fala (F.M.) -. v.caus., *fazer entender; fazer
(INTERPRETAR). N.F. neol. vd. compreender. - Pa pudi ntindinti no
ntrepreta. populason ke ku pui antigus
nteru kombatentis lanta e pega na arma
n., *inumação; enterramento. - nteru pa terseru bias (R98) -. (deriv.
na fasidu aos banda di tris ora di ENTENDER).
tardi (R95) -. (ENTERRO). N.S. sin. ntindintidu
tcur. part.caus., *feito entender;
ntesa aconselhado. - e dus namoradus
v., (ENTESAR; TESAR). N.F. vd. ntindintidu kuma e ka dibi di lundjisi
tesa. N.S. V.B. di se amigus (Cecomes) -. (deriv.
ntesanta ENTENDER).
v.caus., - Nhu Kumbitu ntesanta si ntola
pitu, i randja si djitu (C.S.) -. (deriv. v.intr., *parar em sítio pantanoso;
ENTESAR). N.F. vd. tesanta. encharcar-se; atascar-se. - si bu bai
ntetet na metadi di kaminhu, bu ka na
n., *doença causada por fungos, ntola (R95) -. (ATOLAR-SE). N.S.
que ataca especialmente o couro ntola é o equivalente de ATOLAR,
cabeludo; tinha. N.S. V.M. v.intr., e ntolanta é o equivalente de
nti [-nti] ATOLAR, v.tr.
suf.v.caus.ind., - firbinti - intcinti - ntoladu
ntindinti - n’onkinti - parsinti -. N.F. part., *parado em terreno
vd. nda [-nda]. lamacento; submergido.

412
(ATOLADO). N.S. V.B. dizinvolvimentu di pais (IN96) -.
ntolanta (ENTRAVE). N.F. neol., intravi.
v.caus., *meter em atoleiro; fazer ntrega
ficar enterrado no lamaçal; v., - N’ ntrega bos no irma Febe, pa
submerger. - ora ku bu konkonhil bo risibil suma ku krenti dibi di risibi
tudu i fika limpu bu na ntolantal na n’utru (N.T.) -. (ENTREGAR). N.F.
metadi di nhelen na fugu, ku sedu, vd. nterga.
bu na toma po di buli bu iabri nhelen ntregadu
na metadi, bu miti ki padas di part., - kil ku ntregadu tciu i na
skalada (R95) -. (ATOLAR). N.S. pididu mas tciu (N.T.) -.
ntolanta é o equivalente de (ENTREGADO). N.F. vd. ntergadu.
ATOLAR, v.tr., e ntola é o ntrepreta
equivalente de ATOLAR, v.intr. v., *explicar o sentido de;
nton esclarecer; traduzir. - djumbai no
adv., - Nton, kin ku ta kema matu i pudi ntrepretal di manga di manera
ta konta dunu di orta? (C.V.) -. (IN96) -. (INTERPRETAR). N.F.
(ENTÃO). N.F. neol., vd. enton. nterpreta.
ntranka ntronkamentu
1.v.tr., *segurar com tranca; fechar. n., *lugar onde se encontram dois
- Ora ki dunu di kaza lanta i ntranka ou mais caminhos; encruzilhada. -
porta (N.T.) -. (TRANCAR). Bu ka dibi di fikaba na
2.v.intr., *segurar-se no porto; ntronkamentus di kaminhu (A.T.) -.
ancorar; fundear. - Otca e kamba e (ENTRONCAMENTO). N.F. neol.
bai pa purtu di Djenesare e ntranka ntrudu
la (N.T.) -. N.S. ntranka é n., - ntrudus na mostra kapasidadi
hiperónimo de TRANCAR e de artistiku di kriaduris di maskaras
ANCORAR. (P.dosS.) -. (ENTRUDO). N.F. vd.
ntrankadu nturudu.
part., *fechado; segurado com ntrumpi
tranca. - Bo lanta, no kuri, no sta na v., - Pa ke ku bo ntrumpi? (N.T.) -.
foronta! Portas ntrankaduba tudu (INTERROMPER). N.F. vd.
(L.S.) -. (TRANCADO). nturumpi.
ntranku ntudja
n., *barra de ferro para fechar a v., *construir o tecto de uma casa;
porta ou a janela; tranca pequena. - cobrir uma fossa com entulho.
i pui portas ku fitcaduras ku (ENTULHAR). N.S. V.B.
ntrankus na se lugar (A.T.) -. ntudjadu
(TRANCO). N.S. ntranku é part., *forrado; diz-se de um quarto
hiperónimo de TRANCA e de da casa com tecto. (ENTULHADO).
TRANCO. N.S. V.B.
ntrava ntudju
v., *fazer cessar; refrear. - Stadu n., *face superior interna de um
dibi di kunsa na pensa randja un espaço coberto; tecto. - Ala dunu di
alternativa pa ntrava es situason di kasa tciga, gosi son pa no kuri no
komersiu di mininus (IN96) -. sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -.
(TRAVAR). N.F. neol. (ENTULHO). N.S. ntudju é
ntravi hiperónimo de TECTO e de
n., *obstáculo; travão. - I ten ENTULHO; sin. tetu.
tradison ki ka ten nada ku rialidadi, ntupi
tradisons ke ta sedu ate ntravi pa 1.v.tr., *tapar; obstruir. - Si bitcus e

413
tciu, e ta ntupi tripa di mininus tok i adj., - e rapara na se kurpu e sta nu,
ta prisis fasil operason (Igr.I.) -. e panta tciu, e kuri e sugundi (L.S.) -
(ENTUPIR). . (NU; NUA). N.F. neol., vd. nun.
2.v.intr., *obstruir-se. - Djuru, pa nha nubdadi
naris ntupi (M.J.) -. (ENTUPIR-SE). n., - Es nubdadi di mininusinhus ba
nturdja ta pidi-pidi na feras, kusa ki ka
v.tr., *prender nas malhas das kunsiduba na Guine (P.dosS.) -.
redes; enganar; entalar; meter em (NOVIDADE). N.F. vd. nudadi.
dificuldades. - Toma sintidu, ka bu nudadi
disa e nturdjau (D.N.) -. 1.n., *o que é novo e suscita
(INTRUJAR). estranheza; anormalidade;
nturdjisa desgraça; nulidade. - Ne nudadi di
n., *entralhação; engano. - Deus ta mininu femia ba ta mansi na rua,
panha djiru na se nturdjisa (N.T.) -. kasamenti ka pudi ten aos un dia
(INTRUJICE). (J.S.) -. (NOVIDADE). N.F.
nturdjon nubdadi.
n., *enganador. - nturdjon ta dana 2.interj., *interjeição que exprime
kasamenti (Igr.I.) -. (INTRUJÃO). ☯surpresa ou ☯admiração.
nturudu nudjenti
n., *Carnaval; os três dias que adj., *que causa nojo; repugnante;
precedem a entrada no tempo de asqueroso. - kil ku omi ta garandisi
Quaresma; máscara de Carnaval. - pa Deus i nudjenti (N.T.) -.
Si karnaval pertu tciga dja, djintis ta (NOJENTO).
kunsa kumpu nturudus (A.C.) -. nudju 1
(ENTRUDO). N.F. ntrudu. N.S. v., *sentir enojo ou desprezo; sofrer
bisti nturudu; sin. karnaval. de enjoo; enjoar-se. - I ta nudjuba
nturumpi tciu es kusas (L.S.) -. (ENOJAR-
1.v.tr., *cortar a continuidade de; SE).
suspender; cortar a palavra a nudju 2
alguém. - Purtantu kila la i no n., *náusea; enjoo; enojo;
priokupason di fatu pa Asembleia repugnância. - Mindjer garandi kuspi
riuni pa e kumpri si mandatu ku na tcon, badjuda salta di nudju pa
nturumpi (R98) -. (INTERROMPER). tras (M.K.) -. (NODJO).
N.F. ntrumpi. nukliar
2.v.intr., *parar momentaneamente; adj., *que utiliza a energia nuclear
estar confuso. - un dia i korda i nota ou atómica. - meius tekinikus di no
maldadi na si matcundadi, sintidu tempu nukliar (R95) -. (NUCLEAR).
nturumpi ku rapas garandi N.F. neol.
(Cecomes) -. (INTERROMPER-SE). numeru
nturumpidu 1.n., - Mininus ku kunsi numeru
part., *cortado; impedido. - Logu (R95) -. (NÚMERO). N.F.
konversa nturumpidu pa un mosa: proparoxítona, neol., vd. numuru.
Zito tarda dja ki sai (Cecomes) -. 2.n., *quantidade. - i ten limiti di
(INTERROMPIDO). numeru di pididus ku no pudi trata
nu 1 [-nu] (Igr.I.) -.
pron.pess.compl.d., *forma enclítica numia 1
do pronome pessoal complemento v.tr., *eleger; escolher. - i numia ki
directo 1ªpl. - gosi mininus ki sinanu djintis pustu ma garandi, ba koronel,
brinka karnaval (R95) -. (NOS). tenenti-koronel, mandjor (R98) -.
nu 2 (NOMEAR). N.F. proparoxítona,

414
neol. (J.S.) -. (deriv. ONDE?; POR
numia 2 ONDE?). N.F. nde. N.S. na nunde.
v.tr., *dar luz a; iluminar; esclarecer. 2.con., *advérbio de lugar, às vezes
- Kamabis e ta toma konta di randja com a função de conector relativo,
padja pa sindi fugu pa ba ta numia que significa [o lugar em que] ou [ao
elis (N.M.) -. (ALUMIAR). lugar de]. - Bu ka ta ba buska
numiason mindjer nunde ku dus iermons na
n., *designação; escolha; eleição. - kasa n’utru (L.A.) - Sara i lebadu
un belu dia des ora di noti, no ta obi nunde rei pa i ba pursenta (T.M.) -.
na radiu nomiason di Umbertu pa (ONDE; POR ONDE). N.F. nde.
kargu di Chefi di Stadu Maior (R98) nunka
-. (NOMEAÇÃO). N.F. neol. adv., *advérbio de negação;
numuru nenhuma vez; jamais. - si bu ka
1.n., *símbolo que define uma kansa, bu ka kema dedu, bu ka na
unidade. - I importanti pa no sta na kume sabi nunka (C.P.) - nunka n’
e numuru (R98) -. (NÚMERO). N.F. ka papia ku Lebri e kombersa (P.B.)
proparoxítona, numeru. -. (NUNCA). N.M. diferentemente do
2.n. numuru kardinal, *termo que Português, no Guineense o fonema
designa os números ordinários ou de negação ka deve sempre ser
um conjunto finido de coisas. - Tris i expresso na presença da forma
numuru kardinal -. (NÚMERO verbal. N.S. sin. nunka mas; ant.
CARDINAL). N.M. lexia composta. sempri.
3.n. numuru ordinal, *número que nunka mas
designa o lugar ou a posição numa loc.adv., *advérbio de negação;
série numérica. - Sugundu i numuru jamais. - Disna di kil dia, nunka mas
ordinal -. (NÚMERO ORDINAL). i ka torna konta mintira na si vida
N.M. lexia composta. (L.S.) - nin nunka mas i ka na ten
nun 1 (N.T.) -. (NUNCA MAIS).
contr., *crase da prep. [na] e do nuson
det.art. [un]. - Djintis entra nun n., - Kal nuson ki ten di Stadu?
negosiu susu, djintis entra nun kaos (R98) -. (NOÇÃO). N.F. vd. noson.
total (R98) -. (NUM; NUMA). nutri
nun 2 v., *dar de comer; alimentar. - no
adj., *que não está coberto por tene mininus pa nutri (R95) -.
nenhuma peça de roupa; despido. - (NUTRIR). N.F. neol.
n’ staba nun bu dan di bisti (N.T.) -. nutrison
(NU; NUA). N.F. nu. n., *alimentação; sustento;
nun pritu nutrimento. - saudi, nutrison ku
coloc., *diz-se de uma pessoa idukason (R95) -. (NUTRIÇÃO).
completamente nua. - Lambe sin N.F. neol.
lope, nutridu nun pritu (F.S.) -. nuven
(deriv. NU PRETO). n., *agregado de vapores na
nunde atmosfera. - Ora ku bo odja nuven i
1.con., *advérbio de interrogação na sibi di osidenti, bo ta fala logu
que introduz orações interrogativas tcuba na bin (N.T.) -. (NUVEM). N.F.
directas e significa o lugar do paroxítona, neol.
processo ou acção; em que lugar? nvadi
para que lugar? de que lugar?. - v., *entrar à forca em; ocupar. - kil
Nunde ku mora nel? (R95) - Nha, populason nvadi kau (R95) -.
nunde ki e sai, elis i di kal tera? (INVADIR). N.F. neol. N.S. sin.

415
okupa. part., *abrangido; comprometido. -
nvadidu es i un aria ki n’ sta muitu nvolvidu
part., *ocupado. - Gabu aos i nel, sobritudu ora ki faladu di lingua
nvadidu pa no vizinhus li di LaGuine di nsinu (M.R.) -. (ENVOLVIDO).
(IN96) -. (INVADIDO). N.F. neol.
nveja 1
v., *cobiçar. - Ka no sedu
garandiosu pa ba ta provoka n’utru,
pa nveja n’utru (N.T.) -. (INVEJAR).
N.F. mbedja; imbedja.
nveja 2
n., *cobiça. - Kil no papes, suma ke
tenba nveja di se ermon Jose, e
bindil (N.T.) -. (INVEJA). N.F.
mbedja; imbedja.
nventa
1.v.tr., *descobrir; idear. - No djubi
na karu ku avion: kin ki nventa es
kusa tudu? (L.S.) -. (INVENTAR).
N.F. inventa.
2.v.tr., *tramar.
nventadu
part., *descoberto; tramado. -
manga di djintis ta fala kuma Sida i
kusa ke nventadu (Cecomes) -.
(INVENTADO).
nves
con., - Ke ku na ri, nves di bu tcora?
(N.M.) -. (EM VEZ DE). N.F. neol.,
vd. mbes.
nvita
v., - bu ten ku nvita pa bu ka fasi
mindjer tan ka sinti ben (IN96) -.
(EVITAR). N.F. vd. ivita.
nvoka
v.tr., *suplicar; pedir auxílio. -
Tcolonanu po, no ta fika no djubi
djitu nin si pa ba nvoka spiritu, pa
pidi almas di kilis pa e kontal (J.B.) -.
(INVOCAR).
nvolvi
1.v.tr., *abarcar; abranger;
comprometer. (ENVOLVER). N.F.
involvi.
2.v.intr., *comprometer-se; intrigar-
se. - presidenti di komison tciga
intindimentu kuma militaris ku nvolvi
nes insidenti (R95) -. (ENVOLVER-
SE).
nvolvidu

416
agarrar; proparoxítona.
nhamberere
NH, nh n., *pirilampo. - na sukuru i ta sta
*Décima sétima letra dupla ou suma kil kusa la, nhamberere (C.P.)
grafema do alfabeto que representa -. N.S. sin. djamborere.
o fonema [nasal palatal]. (NH). nhambi
nha 1 1.n., *tubérculo comestível de polpa
det.poss., *adjectivo possessivo 1ª feculenta; inhame da Guiné. -
sing. - nha ermons o nha fidjus ka Nhambi mas ta kumedu na tempu di
na mati pabia di si koitadesa (A.C.) - tcuba ora ku arus kaba (N.M.) -.
I son kila ki nha kombersa (R95) -. (INHAME). N.F. Mandinga “nhàmbi”
(MEU; MINHA; MEUS; MINHAS). que significa mandioca. N.S. n.v.
Nha 2 “Dioscorea spuria”; nhambi di
n.f., *forma de respeito do pronome matu.
pessoal 3ªsing. feminino; dona; 2.n., nhambi di kintal, *espécie de
patroa; avó. - n’ ten un purgunta ku inhame que é cultivada. (deriv.
n’ misti fasi Nha (R95) - N’ misti INHAME DE QUINTAL).
punta Nha si kontra moraduris misti nhambi di matu
luta kontra kolera? (R95) -. (deriv. n., *tubérculo silvestre que não é
SENHORA). N.M. n.m. Nhu; pl. cultivado e se encontra na floresta. -
banhas. N.S. sin. nhara. Nhambi di matu ta sta na matu, el
nhabi 1 ku ta nansi ku si kabesa (N.M.) -.
v.tr., *fazer massagens; massajar. - (deriv. INHAME DE MATO). N.F.
Modja panu limpu na iagu kinti, bu Mandinga “nhàmbi”. N.M. lexia
pui riba di mandita, disal tok i fria; ba complexa. N.S. n.v. “Dioscorea
ta ripiti nhabil sempri (Igr.I.) -. N.F. bulbifera”.
Mandinga “nhábi” que significa nhanha
amontoar ou massajar. n., *carolo; sabugo da espiga de
nhabi 2 milho. - Kada ora ku n’ na papia ku
v.intr., *estragar-se; corromper-se; bo bu ta falan: nhanha ku padi forel
estar azedo. - nhabi i ta faladu di (L.A.) -. N.S. sin. tutulu.
kumida ki mansi ku mau tceru -. nhanheru
N.F. Mandinga “nhábi”. N.S. V.A. 1.n., *cantor de lengalenga.
nhafi 2.n., *instrumento musical
1.v.tr., *puxar os cabelos. monocorde do cantor de
2.v., *agarrar; pegar energicamente. lengalenga. - Aos si bu disan n’ na
- I nhafi ladron na mon -. N.F. sedu bombolon, kora, tagara,
Mandinga “nháfu” que significa nhanheru, balafon (T.Tc.) -.
agarrar; nhifi. N:S: V.A. nhani
nhafi-nhafidu v., *lutar inutilmente; sofrer
part., *diz-se dos cabelos privações; estar em aflição. - Bu ka
despenteados. N.F. Mandinga ta sibi propi ke ki mindjor: si bu fika
“nháfu”. N.M. redobro. N.S. V.B., na tera, bu pudi nhani, si bu sai
kabelu nhafi-nhafidu. ianda, bu pudi mufna (J.S.) -. N.S.
nhafini sin. utani.
v.tr., *agarrar com os dentes ou com nhara
as unhas; morder; unhar. - Kobra, si n.f., *título de respeito dado a
kontra bu krial dentru di kasa, i ta pessoa de sexo feminino. - Ba
bin rabida i nhafiniu (C.T.daM.) -. nharas oh, bo disa sin kombersa
N.F. Mandinga “nhafu” que significa bonitu i di boka (N.Me.) -. (deriv.

417
SENHORA). N.M. pl. banharas. adj., diz-se de alguém que não tem
N.S. sin. Nha. estatura conforme a idade; atrófico.
nhara-sikidu - Mininu nhengu -. N.S. V.A., sin.
n., *planta da família das murnhengu.
Zigofiláceas, espinhosa, de ponta nheret
agudas e penetrantes; abrolho. - n., *pedacinho de cocó. N.S. V.M.
Kombosas di bida bo largan, bo nhereti
disan n’ miti matu pa nhara-sikidu v., *sujar-se, borrar-se. N.S. V.M.
ranhan (O.S.) -. N.F. Fula “nhara” nhereti trus
que designa o abrolho e significa coloc., *borrar as cuecas. N.S. V.M.
arranhar e Guineense “sikidu” que nhifi
significa de pé. N.M. lexia v., - bu nhifin -. N.F. vd. nhafi. N.S.
composta. N.S. V.B., n.v. V.A.
“Poligonium acuminatum”. nhifidu
nhati 1 part., *agarrado. N.S. V.B.
v., *ser inflexível; ser resistente. - Kil nhiki
alguin i nhati na konta bardadi v., *processo de desprender os
(L.Cat.) -. frutos da palmeira dendê ligados à
nhati 2 sua infrutescência. - ora ki tisi
n., *tecido leve e forte. N.S. V.B. tceben, i ta pantcil tudu i nhikil
nhelen (N.M.) -.
n., *arroz quebrado e miúdo. - no nhikidu
sibi kuma nhelen i sabi kume, ma i part., *diz-se da infrutescência da
kansadu kudji (R95) -. (NHELEN). palmeira dendê ou chabéu com os
N.F. Mandinga “nhèelen” que frutos desprendidos. N.S. V.A.
significa cuscuz grosso. nhinhi
nheme v., *rir mostrando os dentes; sorrir. -
v., *comer; mastigar; devorar. - Lebri Bu kuri di kil ki nhinhi, bu kontra ku
pega nheme pedra di sal, mininus kil ki iabri boka (T.M.) -. N.F.
falal: Lebri patinu asukar (L.S.) -. Mandinga “nhín” que designa o
N.F. Mandinga “nhími” que significa dente.
mastigar ou trincar. N.S. nheme pe nhoki
di katcur. v., *comer com gula. N.F. vd. nhuki.
nheme dinti N.S. V.M.
coloc., *ranger os dentes. - Bo na Nhominka
tcora la, bo na nheme dinti (N.T.) -. n., *termo para indicar os membros
N.S. sin. nheme dinti. do povo Serere, do grupo linguístico
nheme pe di katcur Norte do Senegal; Serere. - I sin ke
coloc., *caminhar muito, como um no na boia tambi, suma Nhominka
cão; ser vagabundo. - Purmeruba na mar (J.D.) -. (NHOMINCA). N.F.
no garandis ka ta sai tciu, ma aos Mandinga “nhòominka” que significa
no nheme pe di katcur (J.S.) -. habitante de Niomi e designa esse
nhemedu povo. N.S. sin. Serere.
part., *comido; roído. N.F. Mandinga nhongoli
“nhími”. N.S. V.A. v., *emagrecer; perder força no
nhemer-nhemer corpo por causa de desnutrição ou
n., *palavreado; lengalenga. N.M. de doença. - mininus, ku ta
redobro. N.S. V.M., sin. lenga-lenga alimentadu ku liti di si mame, i difisil
2. pa i nhongoli (R96) -. N.F.
nhengu proparoxítona.

418
nhongolidura
n., *desnutrição; denutrição; falta de
força no corpo. - Es i mal nutrison N’, n’
ke ta faladu nhongolidura ke tenel *Décima oitava [letra ou grafema +
(R96) -. apóstrofo] do alfabeto que
nhopoti representa o fonema [nasal velar].
v., *apertar a pele com as unhas N.S. Som derivado das línguas
dos dedos polegar e indicador; africanas de substrato.
beliscar. N.F. proparoxítona; n’
Mandinga “nhópoti” que significa pron.pess.suj., *forma secundária
beliscar. N.S. V.B. do pronome pessoal sujeito 1ºsing.;
Nhor eu. - n’ kunsa sai di ospital (P.dosS.)
n., *forma de truncamento da - N’ sta lungu di fonti, n’ ka tene
palavra Senhor. - Nhor Deus ki ka baldu pa kata, sedi na matan (L.A.) -
da buru tcifri el i sibi pabia di ke . N.F. Mandinga “n” que significa eu.
(J.M.B.) -. (SENHOR). N.F. vd. N.S. n’, consoante silábica e lexema
sinhor. que representa o pronome sujeito
nhoto 1ªsing., é muito comum nas línguas
n., *camaleão. N.F. oxítona, vd. africanas de substrato.
kamalion. N.S. V.B. n’adji
Nhu n., *receptáculo ou cúpula do fruto
n.m., *forma de respeito do da palmeira de óleo. - n’adji i mame
pronome pessoal 3ªsing. masculino; di tceben -. N.F. Bijagós “n’adji” que
patrão; dono; avô. - Nhu rei rabida i designa esse receptáculo do fruto.
fala (T.M.) - Nhu, randjan arus N.S. V.A.
(C.V.) - I suma ku Nhu fala (N.T.) -. n’ai-n’ai
(deriv. SENHOR). N.F. Anhu. N.M. v., *vaguear; andar sem destino fixo.
n.f. Nha; pl. banhus. N.M. redobro. N.S. sin. karampia.
nhuki N.S. V.M.
1.v., *calcar para pôr a mais; fazer n’alu
pressão. - nhuki mankara na saku -. n., *cova pequena; falta de dente.
N.F. Mandinga “nhúuka” que N.S. V.B.
significa encher. N.F. nhuki. N.S. n’amane
V.A., sin. struki bianda; sin. tcoki. n., *pessoa que dirige as cerimónias
2.v., * comer muito; atulhar-se. de iniciação ou fanado. - Si bu
nhukuni ngana n’amane, bu na bin padi buluf
v.tr., *dar de comer com as próprias (L.A.) -. N.F. paroxítona. N.S. sin.
mãos; dar de comer aos bebés. N.F. botadur di fanadu.
proparoxítona. N.F. Mandinga n’anhi-n’anhi
“nhúuka”. N.S. V.A., sin. kumenti. v., *criar desordem; revolver. -
nhula galinha na n’anhi-n’anhi -. N.F.
n., *tinta para cabelos. N.S. V.B. Mandinga “n’ánhaa” que significa
nhuti esgaravatar ou gratear ou esfregar.
v., *tornar-se magro; ser magro. - N.M. redobro. N.S. V.A.
Pontada nhuti -. N.S. V.A. n’anhima
n., *arbusto com folhas que causam
comichão. - Kanua na rema pa mar
di fora, sintidu kaskasidu puku mas
o menus, suma tera di n’anhima
(R.N.) -. N.F. Mandinga “n’ánhaa”.

419
n’apati cortar com as unhas. N.S. V.A.
v.intr., *quebrar-se; partir-se; perder n’oroto
uma pequena parte por causa de n., *instrumento agrícola para ceifar;
uma rotura. (REPARTIR). N.F. foice; podão. - Bai nha ermon, mola
proparoxítona. N.S. V.B. bu n’oroto (Dea) -. N.F. Mandinga
n’apati n’alu “n’órooti”.
coloc., *perder os dentes de leite. n’oti-n’oti
N.S. V.M. v., *esforçar-se; tentar fazer uma
n’apatidu coisa encontrando dificuldades. -
part., *diz-se de um objecto, como o Serpenti na n’oti-n’oti kuma ki na
copo ou o dente, que, por uma ianda na ki matu, sin ki na kai, i na
rotura, perde uma pequena parte. rola na ki fididas (T.M.) -. N.M.
(REPARTIDO). N.S. V.A. redobro. N.S. sin. kut-kuti.
n’atinha n’uli
v., *andar de gatas. (GATINHAR). 1.v., *olhar obliquamente ou de
N.S. V.A. esguelha; olhar de través. - i na
n’omoni djimpinin i na n’ulin ku rabu di udju
v., N.F. oxítona, vd. n’umuni. N.S. (G.F.) -. N.F. Mandinga “n’ùlu” que
V.A. significa olhar de través.
n’on’in’o 2.v., *olhar de maneira cobiçosa. -
n., *vara para colher as mangas; Papa, kuma ku es i ta fika oki na
hasta para varejar uma árvore pasa, i ta fika i na n’ulin sin? (T.M.) -
frutífera. N.F. oxítona. N.S. V.B.; sin. .
karoka. n’ulidura
n’onki n., *a maneira de olhar de través. -
v., *estar inclinado; curvar-se; N’ulidura di lagartu ka ta tudji barku
dobrar sem quebrar. - I ami po feru, pasa (L.A.) -. N.F. Mandinga “n’ ùlu”.
n’ ka ta n’onki n’ ka ta distindi (A.P.) n’umuni
-. N.F. Mandinga “nhònki” que v., anuir fazendo sinais especiais,
significa pôr-se de joelhos. N.S. por exemplo, piscando o olho. N.F.
n’onkinti. oxítona, n’omoni. N.S. V.A.
n’onkidu n’unha
part., *inclinado; curvado. - El ku n., - Santcu bai pertu di mel i kunsa
manda Kabra sibi subi so pos na tira: ma kil ki tira i ka pudi intci
n’onkidu (F.M.) -. N.F. Mandinga nin n’unha (F.M.) -. (UNHA). N.F.
“nhònki”. vd. unha.
n’onkinti n’unhi
v.caus., *fazer que alguém se v., *inclinar-se. - Mininu n’unhi na
incline. N.F. Mandinga “nhònki”. fonti pa kata iagu (L.S.) -. N.F. vd.
N.S. V.A. unhi.
n’orn’ori n’unhi bunda
v., - kuma ku pudi rapara panga- coloc., *inclinar-se apontando o
bariga si i gravi? boka ta seku, traseiro na direcção de alguém,
kurpu ta n’orn’ori (Igr.I.) -. N.F. como sinal de desprezo. N.S. V.M.
Balanta “n’orn’ori”; vd. nornori. N.M. n’uni-n’uni
redobro. v., *estar sempre a murmurar;
n’oroti queixar-se continuamente. - Otca e
v., *arranhar; raspar. N.F. risibil, e na n’uni-n’uni kontra dunu di
proparoxítona; Mandinga “n’órooti” orta (N.T.) -. N.F. Mandinga
que significa ferir com a garra ou “n’ùnun’unu” que significa

420
murmurar. N.M. redobro. recíproco e normalmente é um
n’uni-n’unidu adjectivo.
part., *que é falado, murmurando; n’uu!
criticado. - Tudu kil ki n’uni-n’unidu interj., *interjeição que exprime
na fera i tene sempri si fundu di [admiração]; ah!. - i Bubaki, i Buba, i
bardadi (P.dosS.) -. N.F. Mandinga Bula, ah!, n’uu!, kusa sta la (R95) -.
“n’ùnun’unu”. N.S. sin. ah!.
n’uri
v.tr., *tomar o resto; juntar os
sobejos da comida; ancinhar. - n’uri
bianda na tidjela -. N.F. Mandinga
“n’órooti”. N.S. V.A.
n’uri-n’uri
v., *continuar a juntar os sobejos da
comida; ancinhar a palha. N.F.
Mandinga “n’órooti”. N.M. redobro.
N.S. V.A.
n’uridur
n., *instrumento de ferro, com
dentes, utilizado nos trabalhos
hortícolas para limpar o terreno;
rastelo ou restelo. N.F. Madinga
“n’órooti”. N.S. V.B., sin. ansinhu.
n’ursi dinti
coloc., *ranger os dentes. N.S. V.M.,
sin. n’ursi dinti
n’usi
v.tr., *comer o fruto cru do chabéu. -
Otca Pumba kansaba dja korta i ba
mara si amigu korda, kila sibi i
kunsa korta un katcu biata i pega
lokotil tudu pa i n’usi (F.M.) -. N.F.
Mandinga “n’óroosi” que significa
unhar.
n’utru
pron.pess.compl., *forma do
recíproco utilizada com os
pronomes pessoais sujeito pl.
quando os actantes são, ao mesmo
tempo, os autores e os destinatários
da acção. - no para kume n’utru,
pabia i ka bali na djintis ku mama
(N.Tu.) - E firma e papia inda na
Fula tok e intindi n’utru (R95) -.
(UNS AOS OUTROS). N.M. n’utru
pode derivar também da forma
guineense ☯n’ + OUTRO que
significa ☯eu e o outro ☯ou eu e
os outros. N.S. a forma un utru
não tem significado como forma do

421
i obidu alguns disparus (R98) -.
(OUVIDO).
O, o obidur
*Décima nona letra ou grafema do n., *o que ouve; ouvinte. - No risibi
alfabeto que representa os fonemas un karta di un obidur (R96) -.
[vogal média posterior-velar] e (OUVIDOR). N.S. sin. ovinti; sin.
[vogal baixa posterior-velar]. (O). sukutadur.
o1 objetivu
con., *conjunção alternativa. - n., *fim; finalidade. - Es atelier tene
barkus garandi di pasajerus o di suma objetivu prinsipal fasi troka di
karga (P.dosS.) -. (OU). spiriensias (R95) -. (OBJECTIVO).
o 2 [-o] N.F. neol. N.S. sin. fin.
suf.verb., *uma das cinco vogais obra
temáticas que formam alguns raros n., *resultado de um trabalho;
verbos. N.S. V.A.; -o é o sufixo dos produto; acção. - Ka bo toma parti
dois verbos: koko; popo. na obras di sukuru ku ka ten purbitu,
obdiensia ma bo pui ki obras na lus (N.T.) -.
n., *acto de obedecer; submissão. - i (OBRA). N.F. neol. N.S. sin.
ianda sempri na obdiensia te mortu tarbadju.
(N.T.) -. (OBEDIÊNCIA). N.F. obriga
proparoxítona. v.tr., *impor; forçar; constrangir. -
obdisi Kila ke obriga djintis pega arma
1.v.tr., *sujeitar-se às ordens de (C.P.) -. (OBRIGAR). N.F. neol.
alguém; seguir. - kil ki obdisi lei, i obrigadu
nsina djinti pa e fasi asin, i na 1.part., *forçado; constrangido. - n’
tcomadu garandi na renu di seu obrigadu firma na kaminhu n’ na
(N.T.) -. (OBEDECER A). N.F. pera elis pa e bin no ba djuntu
proparoxítona. (N.M.) -. (OBRIGADO). N.F. neol.
2.v.intr., *cumprir; observar. - E da 2.interj., *forma de agradecimento
kosta, e ntema, e nega obdisi (Igr.I.) empregada para agradecer a
-. (OBEDECER). alguém. - Muitu obrigadu, un
obdisidur garandi abrasu pa bos tudu (R95) -.
n., *que obedece; obediente; dócil. - obrigason
Si bu na djulga lei, bu ka sedu n., *dever; encargo. - Na no
obdisidur di lei, ma si djuis (N.T.) -. moransas no tene obrigason di
(deriv. OBEDECER). djuda n’utru (L.S.) -. (OBRIGAÇÃO).
obi N.F. neol.
1.v., *escutar. - Nton, des ki no obi obrigatoriamenti
kil kumunikadu, anos no purpara no adv., *advérbio de maneira que
bai okupa kau, no pera elis (R98) -. significa [com obrigatoriedade]“
(OUVIR). forçosamente. - algun dia no ten
2.v.tr., *entender; perceber. - manga tambi kumprimisu, si na kazu ku un
delis ka obi Kriol nin Portuguis bandidu asalta puder, pa n’ bin
(P.dosS.) -. obrigatoriamenti pa prutejil? (R98) -.
3.v.tr., *prestar atenção; ligar a. - (OBRIGATORIAMENTE). N.F. neol.
Ermon, ke ku no fasiu! No sutau, no obrigatoriu
papia ku bo, no fasiu tudu, bu ka adj., *que obriga; forçoso. - N’ ka
obi! (T.M.) -. tciga di sibi kuma i ka obrigatoriu
obidu (IN96) -. (OBRIGATÓRIO). N.F.
part., *escutado; entendido. - es noti proparoxítona, neol.

422
observadur Bu ama kil ki bon, bu odia kil ki mal
n., *aquele que observa; pessoa (N.T.) -. (ODIAR). N.F.
que assiste a um evento como proparoxítona.
testemunho oficial. - dus tera ke sta odja
na djumbulmani e seta presensa di v., *ver; conseguir; reencontrar;
observaduris pa fiskaliza es para- perceber. - Suma ku no na odja sin
fuguia (R95) -. (OBSERVADOR). (A.C.) - i ta odja populason i vakua
N.F. neol. tudu e ritira (C.P.) - Bu odja, ami n’
observason ka misti palabra (T.M.) - Gazela
n., *reparo; conselho. - I pudi sedu gora i odja kuma i dibiba di pati un
un observason di un forma parsial kabritu pikininu (T.M.) - Garandi
(IN96) -. (OBSERVAÇÃO). N.F. kuma, otca i na pasa i odja Sira na
neol. kotci midju; bin ki na bin i odja midju
obstakulu na kotci Sira (L.A.) -. (OLHAR). N.S.
n., *o que impede; barreira; sin. otca.
impedimento; dificuldade. - e misti odja lua
miti obstakulu na nogosiason ke na coloc., *menstruar; ter as regras
bai fasidu (R98) -. (OBSTÁCULO). menstruais. - Da mininu mama i ta
N.F. proparoxítona, neol. fasi pa padida tarda pa odja lua
obti (R96) -. (deriv. OLHAR A LUA). N.S.
v., *alcançar; adquirir; conseguir. - sin. laba lua; misturason (n.).
Mindjer pudi obti kreditus i negosia odjada
kontratus na si nomi propi (R95) -. 1.n., *olhar; visão; olhadela. -
(OBTER). N.F. neol. N.S. sin. Kumpo di Gan-Para djuda no
konsigui. mininus pa e mpinha se odjadas
obtidu nosenti pa e kustuma kuntangu di
part., *alcançado; conseguido. - I na se padiduris (N.Me.) -. (OLHADA).
midida ke na prugridi no pudi ba ta 2.n., *algo que chama a atenção
avansa, pasu a pasu en funson di das pessoas ou que dá nas vistas.
rizultadu ke na obtidu, di konsiensia odjadu
ke djinti na ten di importansia di part., *visto; conseguido. - I pudi
introduson di linguas maternas na odjadu tris koldadi di baris - i pirdiba
sistema (MR98) -. (OBTIDO). N.F. i odjadu (N.T.) -. (OLHADO). N.S.
neol. sin. otcadu.
obu odjadur
1.n., *corpo mais o menos n., *guardador. - Odjadur mostral ku
arredondado que encerra o embrião dedu kau ku djantidur dita nel (A.P.)
e as substâncias nutritivas, -. (OLHADOR).
produzido pelas fêmeas. - i otca oesti
lebri i na firbinti obu ki ba furtaba na n., *um dos quatro pontos cardeais,
kasa di iran-segu (Ch.Mb.) -. (OVO). onde o sol se põe; poente. - kila ka
N.F. ovu. tudji pa djintis kontinua na imigra di
2.n., kuku di obu, *os testículos dos lesti pa oesti di Afrika (R95) -.
mamíferos de sexo masculino. - I ta (OESTE). N.F. neol. N.S. sin. kaida
pulba dur di kuku di obu (L.S.) -. di sol; sin. osidenti.
(deriv. COCO DE OVO). N.F. ofensa
paroxítona. N.S. sin. garan di n., *acto ou efeito de ofender; lesão;
matcundadi. injúria. - Si bo purda alguin algun
odia ofensa, ami tambi n’ purdal (N.T.) -.
v., *ter ódio a; detestar; aborrecer. - (OFENSA). N.F. neol.

423
oferesi ofisialmenti
v., - anos no ta ndjita pa pudi oferesi adv., *de modo oficial. - no fasi un
milior sirvisu (R95) -. (OFERECER). ntrega di premiu ofisialmenti (R95) -.
N.F. proparoxítona, vd. ofrisi. (OFICIALMENTE). N.F. neol.
oferesidu ofisina
part., - bens ku oferesidu (R95) -. n., *local equipado com máquinas
(OFERECIDO). N.F. vd. ofrisidu. ou instrumentos, onde se fabricam
oferta ou se consertam objectos. - Karu
n., *coisa que se oferece; oferenda; bai pa ofisina, mekaniku sin
dádiva; presente; donativo. - e otrizason di kin ki leba karu la, i
manda oferta pa garandis di igreja pega karu i madja kil sinhora (R95) -
(N.T.) -. (OFERTA). N.F. neol. N.S. . (OFICINA). N.F. neol.
sin. don 1. ofisiu
ofertoriu n., *qualquer arte manual; emprego
n., *na religião cristã, parte da Missa público. - Kiston di ofisius i profisons
em que se oferece a hóstia e o (IN96) -. (OFÍCIO). N.F.
cálice e as ofertas dos presentes. - proparoxítona, neol.
E fasi ofertoriu, djintis na pati smola ofrisi
(N.M.) -. (OFERTÓRIO). N.F. v.tr., *dar como oferta; prometer. - e
proparoxítona, neol. saserdoti tambi e ten ku ten un kusa
ofindi pa ofrisi (N.T.) -. (OFERECER). N.F.
v.tr., *injuriar; desconsiderar; proparoxítona, oferesi.
desgostar. - ora ku bu na fala asin, ofrisidu
bu na ofindinu tambi (N.T.) -. part., *dado como oferta. - e kusas
(OFENDER). N.F. neol. N.S. sin. ta ofrisidu konformu lei (N.T.) -.
koba 2. (OFERECIDO). N.F. oferesidu.
ofindidu oi!
part., *injuriado. - Bu sibi kuma interj., *interjeição que exprime
Fariseus obi es palabras, e fika [dor]; ui!. - Oi oi oi! ka bu djunta! Ka
ofindidu? (N.T.) -. (OFENDIDO). bu djunta! (T.M.) -. N.F. paroxítona.
N.F. neol. Oinka
ofis n., *membro do povo da Guiné-
n., *profissão. - Bo ta risibi dus Bissau, habitante da região de Óio.
kabas di bianda bo sina ofis di (OINKA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
piskadur (M.M.) -. (OFÍCIO). N.F. Oio
oxítona. n., *Região da Guiné-Bissau que
ofisial compreende os sectores
1.n., *membro das forças armadas administrativos de Farim, Mansoa,
que tem um grau na hierarquia Mansabá, Nhacra e Bissorã. A
militar. - Kil koldadi ofisial i ka na capital é Farim. - rijon di Oio (IN96) -
pudi diriji guera (R98) -. (OFICIAL). . (OIO). N.F. proparoxítona.
N.F. mil., neol. oitavu
2.adj., *que é conforme com as quant., *número ordinal. - Oitavu
regras burocráticas; diz-se da língua dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
ou das línguas duma nação (OITAVO).
propostas para escrever os oitenta
documentos públicos; de domínio quant., *número cardinal. - kada puti
público. - Portuguis i lingua ofisial, leba oitenta o te sentu i vinti litru
ma menus di 10% ki ta papial (N.T.) -. (OITENTA).
(P.dosS.) -. (OFICIAL). oitu

424
quant., *número cardinal. - Otca oitu 1.v., *estar na posse de; preencher.
dia pasaba dja (N.T.) - i sirkunsidal - karnel tciga i okupa un parti, sala
na dia di oitu (N.T.) -. (OITO). ku kuarti (A.P.) -. (OCUPAR).
oitusentus 2.v.tr., *invadir; conquistar. - elis ki
quant., *número cardinal. - i konsigui binba okupa Guine de (R98) -. N.S.
sai ku oitusentus mil dolar (IN96) -. sin. nvadi.
(OITOSENTOS). 3.v.intr., *dedicar-se; consumir
oi-oi tempo. - Diretor fala kuma elis e ta
v., *falar baixo; conversar em okupa di kriansa ate na idadi ki na
segredo. - Kin ki na oi-oi na nha ba kazamentu (R95) -. (OCUPAR-
konko? (J.S.) -. N.M. redobro. SE).
okaleru okupadu
adj., *maldizente; que conta mentira part., *preenchido; invadido. - lokal
sobre a vida alheia. - Di fabur, bo ku sta dja okupadu pa Junta Militar
tira boka na mi, nha inimigus oh, (R98) -. (OCUPADO).
okalerus (R.S.) -. okupason
okazion 1.n., *posse; emprego. - randja un
n., *circunstância; ocorrência; okupason (R95) -. (OCUPAÇÃO).
oportunidade. - na okazion i ngaba 2.n., *invasão. - Si okupason i era
kil inisiativa (R95) -. (OCASIÃO). so militar (R95) -.
N.F. neol. okuri
okei! v., *suceder; acontecer. - un asidenti
interj., *interjeição que exprime ku okuri dia sinku (R95) -.
[aprovação]; bem!. - Okei, Zito, no (OCORRER). N.F. neol. N.S. sin.
disa e diskuson (Cecomes) -. N.F. kuntisi.
Inglês “okay!”. Olandes
oki n., *membro do povo holandês,
1.con., *conjunção subordinativa habitante da Holanda.
que introduz orações temporais; (HOLANDÊS). N.F. oxítona. N.S.
apenas; logo que. - Oki kanta, utru V.B.
ta kai (T.M.) -. (deriv. NA HORA oliadu
QUE). N.F. ora ke. N.M. oki e ora n., *saco de plástico. (deriv.
ke utilizam-se com as frases que OLEADO). N.S. V.A., sin. saku di
exprimem tempo simultâneo ou plastiku.
futuro-posterior. N.S. sin. ka 3. olimpiku
2.adv., *advérbio de tempo; apenas; adj., *relativo às Olimpíadas. - djugu
somente; quando. - E bin ruma tudu olimpiku (R95) -. (OLÍMPICO). N.F.
pa pera oki guera na kunsa (T.M.) -. proparoxítona, neol.
N.F. ora ke. oliu
oklu 1.n., *gordura líquida animal ou
n., *instrumento óptico formado por vegetal. - bu pui oliu tok i tempra bu
lentes com que se auxilia a vista. - pui sebola (N.M.) -. (ÓLEO). N.F.
Burta di oklu ki ta pui sin, pa panta proparoxítona.
djinti (T.M.) -. (ÒCULO). N.F. okulu. 2.n., *substância mineral utilizada
okulu nos motores.
n., - Kuri, bu bai te kampu, bu bai olivera
djubin nha okulu, la (F.J.) -. n., *árvore da família das
(ÓCULO). N.F. proparoxítona, neol., oleaginosas que tem como fruto a
vd. oklu. azeitona. - orta di pe di uva ku di
okupa olivera (igr.I.) -. (OLIVEIRA). N.F.

425
neol. N.S. azeiti di olivera. 2.n., *marido; companheiro. - ora ku
olodji mindjer misti un omi, i ta kusinha
v., *acção do bebé de expelir pela bon rasa di bianda i roga garandis si
boca o leite. - Mininu na olodji -. vizinhus pa e lebal pa familia di
N.S. V.A. rapas (N.M.) -.
ololo omi di djinti
1.n., *sangue causado pela ruptura n., *diz-se de uma pessoa presente
do hímen; hímen. N.F. oxítona. e respeitável, de quem não se
2.n., *baile das raparigas bijagós pronuncia o nome; pessoa ausente
durante o “fanadozinho”, quer dizer de quem ou sobre quem se está a
as cerimónias antes do grande falar. - Kil omi di djinti i dizintindi
fanado do “Defuntu”. N.S. V.B. kompletamenti ku tudu djintis (R98)
olonko -. (deriv. HOMEM DE GENTE). N.M.
n., *molusco gastrópode da família lexia complexa.
dos Helicídeos; caracol. N.F. omi di kabesa
paroxítona. N.S. V.B., n.v. “Helix n., *pessoa séria e que tem um bom
pomatia hortensis”. senso; alguém inteligente. (deriv.
ombra HOMEM DE CABEÇA). N.M. lexia
n., *parte superior do braço, onde o complexa. N.S. V.B.
úmero se articula com a omoplata; omi kumpridu
espádua. - I pui si barkafon na coloc., *homem grande; homem que
ombra, ku si kumida, i pega tem estatura superior a média;
kaminhu (P.B.) -. (OMBRO). homem alto. - Ami ki kurtu? Anton
omega bu ka odja kuma ku n’ kumpridu?
n., *última letra do alfabeto grego e (T.M.) -. (deriv. HOMEM
termo da liturgia cristã para indicar o COMPRIDO). N.S. COMPRIDO diz-
fim. - Ami i alfa ku omega, ku sedu se de coisa que tem comprimento;
kunsada ku kabantada (N.T.) -. falando de pessoas o equivalente é
(ÓMEGA). ALTO.
omelia omi-garandi
n., *breve exposição, durante a n., *patriarca; homem velho; meu
Missa, sobre o Evangelho ou outro velho. - Augusto, es ki no omi-
assunto; prédica; sermão. - padri garandi di tabanka (C.V.) -.
fasi omelia (splikason di palavra di (GRANDE HOMEM). N.M. lexia
Deus), dipus di omelia e na lanta e composta; neste caso a posição do
firma e fasi profison di fe (N.M.) -. adjectivo grandi não segue a
(HOMILIA; HOMÍLIA). N.F. mesma posição na cadeira
paroxítona, neol. sintagmática do equivalente
omenta GRANDE, porque na língua
1.v.tr., *tornar maior; acrescentar. - portuguesa o adjectivo que precede
omi ku mindjer e dibi di kunsi ideia o nome tem, geralmente, sentido
di n’utru, e diskutil e omental (Igr.I.) - figurado. N.S. omi-garandi é
. (AUMENTAR). N.F. aumenta. hipónimo de GRANDE HOMEM que
2.v.intr., *crescer; progredir. - Gosi designa também o homem famoso;
kunfuson omenta (P.dosS.) -. garandi omi designa o homem
omi famoso e omi kumpridu designa o
1.n., *ser humano de sexo homem grande.
masculino. - Ala ka ten diferensa di omi-mindjer
omi, la ka ten di mindjer (C.P.) -. n., *indivíduo com tendências
(HOMEM). N.S. omi di djinti. homossexuais. (deriv. HOMEM

426
MULHER). N.S. V.A., sin. (O.N.G.). N.F. neol.
homosexual. onhinhu
omolete n., *diz-se de uma pessoa que tem
n., *fritura de ovos batidos. sempre os dentes de fora. N.F.
(OMELETA; OMELETE). N.S. V.B. oxítona. N.S V.M.
omologa onkoi
v.tr., *aprovar; ratificar. - djubi si n., *doença infecciosa que pode
tudu kusa bati sertu pa no pudi causar a cegueira.
omologa (R95) -. (HOMOLOGAR). (ONCOCERCOSE). N.F.
N.F. proparoxítona, neol. paroxítona, vd. uansire. N.S. V.A.
omologason onra 1
n., *aprovação; confirmação. - logu v.tr., *dignificar; exaltar. - Si alguin
oitu ora i na fasidu omologason sirbin, nha Pape onral (N.T.) -.
(R95) -. (HOMOLOGAÇÃO). N.F. (HONRAR). N.F. neol.
neol. onra 2
omosexual n., *veneração; respeito. - ku korson
1.adj., *que sente atracção sexual abertu Noemi, na si kansera, da
por indivíduos do mesmo sexo. - onra pa Deus (Igr.I.) -. (HONRA).
kilis ki omosexual (N.T.) -. N.F. neol.
(HOMOSSEXUAL). N.F. neol. N.S. onradu
sin. omi-mindjer. part., *respeitado. (HONRADO).
2.n., *indivíduo com tendências N.S. V.B.
homossexuais. onsa
on [-on] n., *animal da família dos Felídeos;
suf.nom., *sufixo que entra na leopardo. - Onsa tudu brabu ki
formação de substantivos, com brabu, nunka i ka ta sibi pe di
sentido aumentativo. - porton - kabasera (L.A.) -. (ONÇA). N.S. n.v.
kalmon - kaleron - maron -. (-ÃO). “Pantera pardus leopardus”.
N.M. sufixo de nomes. ontcinhi
ona [-ona] n, *pequeno osso que termina a
suf.nom., *sufixo que entra na coluna vertebral; cóccix. - Ontcinhi
formação de substantivos, com na den mal -. N.F. oxítona.
sentido aumentativo. - barigona - ontordia
rabadona - tapona -. (-ONA). N.M. adv., *anteontem. - si dus parti pudi
sufixo de nomes. kontinua ku ki mesmu fe ki mostradu
onda aos o aonti, disna di ontordia, n’
1.n., *elevação que forma a acha djintis pudi volta pa se kasas
superfície da água agitada; vaga. - (R98) -. (deriv. OUTRO DIA). N.F.
korenti di iagu rodian, tudu bu ondas paroxítona, vd. aontordia.
ku maron e pasa riba di mi (L.Cat.) - ONU
. (ONDA). N.F. neol. N.S. sin. sigla, *sigla que designa a
maron. Organização das Nações Unidas. -
2.n., *grande quantidade; agitação. - Konseliu di Siguransa di ONU i kria
es onda di kriminalidadi ke na entra na Novembru un tribunal
no tera, i tisidu par elis (R95) -. internasional (R95) -. (ONU).
ONG onzi
sigla, *sigla que designa uma quant., *número cardinal. - Jesus
Organização Não-Governamental. - parsi pa si onzi disipulu (N.T.) -.
i fasi troka di spiriensias entri ONG (ONZE). N.F. des ku un.
nasional ku strandjerus (R95) -. opera

427
1.v., *produzir um efeito; actuar. - part., *perseguido; vexado. - Karta
Mudansa ki es sestu mandamentu ta da povus diritu di uza armas, ku
misti opera na no sosiedadi i sedu e povus oprimidu, pa e pudi
garandi dimas (L.S.) -. (OPERAR). liberta di dominason strandjeru
N.F. neol. (R96) -. (OPRIMIDO). N.F. neol.
2.v., *fazer uma intervenção opson
cirúrgica numa pessoa doente. - n., *tomada de posição; optação;
manera ku dutur operan, n’ ka tene livre escolha. - es opson no sibi
dinheru di pagal, n’ tisi es pa n’ bin kuma i diskutivel (MR98) -.
pagal ku el (C.P.) -. (OPÇÃO). N.F. neol.
operariu opta
n., *o que trabalha na execução de v., *decidir-se por uma coisa entre
uma obra; trabalhador. - Operarius, duas ou mais; fazer escolha. - Kin
ka bo da brasu sedu (I.eI.) -. ku opta pa pintca kareta i ta pintca
(OPERÁRIO). N.F. proparoxítona, kareta (R98) -. (OPTAR). N.F. neol.
neol. N.S. sin. tarbadjadur. N.S. sin. kudji.
operason opurtunidadi
1.n., *conjunto dos meios para n., *ocasião própria; ensejo. - Ki
obtenção de um resultado. - N’ fidju ka dadu opurtunidadi (IN96) -.
pensa kuma i ten ki sedu operasons (OPORTUNIDADE). N.F. neol.,
konjuntas (R95) -. (OPERAÇÃO). oportunidadi.
N.F. neol. ora 1
2.n., *manobra militar. - Operason i v., *rezar; pregar. - No na ora: Deus
purparadu duranti manga di mis, i ku ka ten fin: manda bu benson riba
pirmiti pa i prindidu armas di guera di bu servu (Igr.I.) -. (ORAR). N.F.
ku balas (R95) -. neol. N.S. sin. raza 1.
3.n., *intervenção cirúrgica. - no fasi ora 2
operason di erna la (C.P.) -. 1.n., *vigésima quarta parte do dia. -
opinion tudu djintis ta bisti djanan pa sai na
1.n., *parecer. - N’ mistiba da tambe rua pa badja karnaval, disna di
nha opinion (R95) -. (OPINIÃO). kuatru ora di tardi te me-noti (A.C.) -
N.F. neol. . (HORA).
2.n., *maneira de ver; ideia; 2.n., *momento determinado. -
pensamento. - Bu tene ideia o Mandurgada, ora di riba moransa,
opinion kuma ke ki pirsis fasiba pa Djokin ku Bisenti ndjenha, e lambu
muda es koldadi situason? (R95) -. gazela, e bai tok e tciga un
N.S. sin. ideia. laguasinhu (Dea) -. N.S. V.A.
oportunidadi 3.n., *relógio. N.S. V.A., sin.
n., - E djerason pirdi oportunidadi orlodju; ora é hiperónimo de HORA
(J.D.) -. (OPORTUNIDADE). N.F. e de RELÓGIO.
neol., vd. opurtunidadi. ora ke
opozison 1.adv., *locução adverbial de tempo;
1.n., *grupo de pessoas que quando; no momento em que. - Ora
realizam actividades contrárias ke misti e ta kumpra (P.dosS.) -.
àquelas do governo; partido de (deriv. NA HORA QUE). N.F. neol.,
oposição. - kada opozison dibi di vd. oki.
manti nde ke sta (R98) -. 2.con., *locução conjuntiva
(OPOSIÇÃO). N.F. neol. subordinativa que introduz orações
2.n., *impedimento; obstáculo. temporais; apenas; logo que. - Ora
oprimidu ke i misti pa pumba kanta i ta da na

428
kachoti i ta obi (T.M.) - ora ke kunsa 2.n., *colocação das coisas no seu
tene fidju, si amor tudu ta nklina pa lugar.
ki fidju (Igr.I.) -. (deriv. NA HORA ordidja
QUE). N.F. neol., vd. oki. N.M. ora n., *rosca de pano sobre a qual se
ke e oki utilizam-se em frases que assenta uma carga na cabeça. -
exprimem tempo simultâneo ou Nha ordidja propi, lebi dja na kabesa
futuro-posterior. N.S. sin. ka 3. (J.B.) -. (RODILHA). N.F. urdidja.
oranu ordinariu
adv., *advérbio de tempo que adj., *habitual; vulgar; comum;
significa [há dois anos]. - N’ ka sibi regular. - na un runion ordinariu di
si anu pasadu o oranu e djugu no Liga i djubidu kistons ligadu ku
kunsa no odjal (R95) -. (deriv. djustisa ku ten na Guine (R95) -.
OUTRO ANO). N.S. OUTRO ANO (ORDINÁRIO). N.F. proparoxítona,
significa nos útimos anos; oranu neol.
pasadu. oredja
oranu pasadu 1.n., *aparelho de audição, ouvido. -
loc.adv., *locução adverbial de Oredja, nunde ku ka mandal, la ki ta
tempo que significa [há três anos]. - obi (L.A.) -. (ORELHA).
Disna di oranu pasadu ki tcuba nega 2.n., *pavilhão auricular. - I pui
tcubi na ladu di Gabu (P.B.) -. (deriv. brinku na oredja (N.M.) -.
OUTRO ANO PASSADO). N.M. orfa
lexia complexa. N.S. OUTRO ANO v., *dilatar o corpo; aumentar de
PASSADO significa nos últimos volume. - Un mindjer toma fermentu,
anos. i djagasil na tris midida di forinha,
orariu tok i orfa tudu (N.T.) -. (deriv.
n., *tabelas com determinadas UFANAR-SE).
horas marcadas. - e sibi kal ki orariu orfanta pitu
ku indikadu na kil plaka (R95) -. coloc., *inspirar profundamente.
(HORÁRIO). N.F. proparoxítona, (deriv. UFANAR + PEITO). N.S.
neol. V.M.
orason orfon
n., *reza; prece; meditação; colóquio n., *que perdeu pai e mãe ou algum
com Deus. - Un dia di orason i di deles. - orfons ku no tene la, i
djundjun na tudu igreja (R98) -. setenta i sinku (R95) -. (ORFÃO).
(ORAÇÃO). N.F. paroxítona, neol.
ordenadu organismu
n., *salário de um empregado ou n., *ser vivo; conjunto de partes
funcionário. (ORDENADO). N.F. dispostas para funcionamento. -
neol. N.S. V.B. Sida i un gravi duensa ke ta impidi
ordenason organismu di luta kontra infesons
n., *cerimónia litúrgica que confere o (R95) -. (ORGANISMO). N.F. neol.
sacramento da ordem sacra a organiza
alguém. - Liturjia di ordenason di v., *arranjar; dispor para funcionar. -
Padri (L.Cat.) -. (ORDENAÇÃO). kin ku sta dianti di no agrikultura ku
N.S. sin. konsagrason. dibi organiza no labraduris (C.V.) -.
ordi (ORGANIZAR). N.F. neol.
1.n., *mandado; mando; preceito. - organizadu
Deus da Moizes ordi pa malgosa part., *planificado; arrumado;
elis (L.S.) -. (ORDEM). N.S. fuma arranjado. - Tudu seduba
ordi; palabra di ordi. organizadu diritu (P.dosS.) -.

429
(ORGANIZADO). N.F. neol. orienta
organizason 1.v.tr., *guiar; mostrar o rumo certo.
1.n., *acto ou efeito de organizar; - megafoni ke na orientaba disfili
estruturação; disposição. - mindjoria (R95) -. (ORIENTAR). N.F. neol.
organizason di tudu festa di 2.v.intr., *reconhecer o espaço onde
karnaval (A.C.) -. (ORGANIZAÇÃO). se encontra; informar-se. - djuda
N.F. neol. imigrantis orienta na nova rialidadi
2.n., *grupo de pessoas que ke na bin bin nfrenta li na pais
partilham objectivos; agrupamento; (IN96) -. (ORIENTAR-SE).
sociedade. - UNICEF, ku sedu kil oriental
organizason ku ta djuda mames ku adj., *relativo ao Oriente; que vive
mininus na tudu mundu (R96) -. ou está situado no Oriente. - Boe
orgon oriental (IN96) -. (ORIENTAL). N.F.
1.n., *parte organizada do corpo que neol.
serve para qualquer função vital. orientason
(ÓRGÃO). N.F. paroxítona, neol. 1.n., *determinação, no local onde
2.n., *meio; instrumento. - orgon di estamos, da posição dos pontos
kumunikason sosial (R98) -. cardeais. (ORIENTAÇÃO). N.F.
orgulha neol.
v., *encher de orgulho; 2.n., *direcção; rumo; tendência. -
ensoberbecer. - Ma n’ ka na orgulha No ka misti pa es orientason tratadu
i n’ na disa es palabra li (IN96) -. suma lei (Igr.I.) -.
(ORGULHAR). N.F. neol. orienti
orguliozu n., *um dos quatro pontos cardeais,
adj., *que tem orgulho; soberbo. - aquele onde o sol nasce; leste. -
No papes bida orguliozu i temos, e omis djiru di Orienti (N.T.) -.
ka obdisi bu ordis (Igr.I.) -. (ORIENTE). N.F. neol. N.S. sin.
(ORGULHOSO). N.F. neol. lesti.
orguliu orijen
1.n., *elevado conceito que alguém n., *primeira causa determinante;
faz de si próprio; soberba. - Na se começo. - no bin pa bin sklarisi bos
orguliu e ta fasi se propi lei (Igr.I.) -. kal ki orijen di labantamentu militar
(ORGULHO). N.F. proparoxítona, na Bisau (R98) -. (ORIGEM). N.F.
neol. paroxítona, neol.
2.n., *sentimento de dignidade oriki
pessoal. - Bu mindjer na odja kuma n., *construção destinada a represar
bu na ianda ben, i na sinti orguliu ku ou estagnar as águas correntes;
bo komu si omi (IN96) -. barragem. - bulanhas ientra tudu sal
ori pabia oriki dana (C.V.) -. (DIQUE).
1.n., *jogo muito popular na Guiné- N.F. Pepel “orik” que designa a
Bissau, disputado por dois barragem de bolanha. N.F. uriki.
adversários que utilizam um N.S. sin. barajen.
tabuleiro com 12 buracos e 48 orina 1
grãos. - n’ ta djugaba tambi ori ku v., *mijar. - Na omi sintoma di
doli, na reia (J.S.) -. N.S. banku di gunureia i ta ardil ora ki na orina
ori. (R95) -. (URINAR). N.S. sin. misa.
2.n., *caroço do fruto duma planta orina 2
que serve para o jogo homónimo. n., *mijo; mijina. - Bu ta sinti tceru di
N.S. n.v. da planta “Caesalpina orina (IN96) -. (URINA).
bonduco”. orinadu

430
part., *mijado. (URINADO). N.S. orta garandi ku tene manga di frutas
V.B., sin. misadu. (A.P.) -. N.S. orta é hiperónimo de
orinol HORTA, de PONTA, de QUINTAL,
n., *mictório; bispote. (URINOL). e de QUINTA; sin. kintal; sin. kinta;
N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. basia di sin. ponta.
kama. ortalisa
orlampu n., *designação geral dos vegetais
n., - I ta fertca spada, kau ke i kai que se utilizam na alimentação;
son, bu ta odja orlampu (T.M.) -. verdura. - Kil ku na kume so ortalisa
(RELÂMPAGO). N.F. arc., vd. pa ka i djulga ki ku ta kume tudu
rilampagu. kusa (N.T.) -. (HORTALIÇA).
orlodjeru ortelon
n., *pessoa que vende ou conserta n., *planta aromática da família das
relógios. (RELOJOEIRO; labiadas, muito utilizada em
RELOJEIRO). N.S. V.B. culinária; menta. - Bo ta da Deus
orlodju desimu parti di ortelon ku aruda ku
n., *instrumento que marca as tudu ortalisa, ma bo ka ta importa ku
horas, minutos e segundos; amor di Deus (N.T.) -. (HORTELÃ).
despertador. - prumeru galu bo N.S. n.v. “Mentha cordifolia”; sin.
lanta, kil la ki orlodjuba di no luta nana.
(C.P.) -. (RELÓGIO). N.F. neol. N.S. orteru
sin. ora. n., *lavrador de horta; hortelão. - iI
Oropa pensa kuma i orteru (N.T.) -. (deriv.
n., *nome dado a um dos seis HORTA).
continentes da terra: os nomes dos ortifrutigranjeru
outros são Europa, África, América, n., *produto de horticultura. - pres di
Oceânia e Austrália e Antárctida. - merkadurias mas ta karu, riba di
Nhu urdinha suur di sangui di Guine tudu pres di ortifrutigranjerus
pa fidju di Nhu pudi studa na Oropa (P.dosS.) -.
(N.Me.) -. (EUROPA). N.F. Europa. (HORTIFRUTIGRANJEIRO). N.F.
orsa 1 neol.
v., *calcular. (ORÇAR). N.S. V.B. ortikultura
orsa 2 n., *ramo da agricultura que se
n., *cálculo. (ORÇA). N.S. V.B. ocupa do cultivo de legumes, flores
orsadu e frutos. - ortikultura di sabola, di
part., *calculado. (ORÇADO). N.S. batata (IN96) -. (HORTICULTURA).
V.B. N.F. neol.
orsamentu ortugrafia
n., *cálculo das receitas e das n., *parte da gramática que ensina a
despesas de uma empresa; cálculo escrever corectamente. - no na
das despesas para executar uma diskuti kiston di ortugrafia, pa
obra. - orsamentu i pikininuba (R95) pelumenus i ten un ortugrafia ke
-. (ORÇAMENTO). N.F. neol. anos, a nivel di insinu, no na rispita
orta (MR98) -. (ORTOGRAFIA). N.F.
1.n., *terreno onde se produzem paroxítona.
produtos alimentares, sobretudo os
legumes e hortaliças. - Mindjeris n., *a parte dura e sólida do corpo
mankanha tene orta bunitu (J.L.R.) - dos vertebrados. - Prenhadas,
. (HORTA). N.S. sin. ponta di orta. mininus o jovens e dibi di alimenta si
2.n., *quintal; quinta. - e tciga na un kurpu pa e pudi tene os, bon sangui,

431
bon karni ku kabelu (Igr.I.) -. mandinheru na osianu (J.D.) -.
(OSSO). N.M. pl. osis. N.S. fidju (OCEANO).
dos; os di pontada; os di pis. osidental
os di djudju adj., *situado no lado do Ocidente. -
n, *rótula. (deriv. OSSO DE no ta konsideraba Guine na Afrika
JOELHO). N.M. lexia complexa. N.S osidental un pais ma limpu (IN96) -.
V.M. (OCIDENTAL). N.F. neol.
os di pis osidenti
n., *formação esquelética dos 1.n., *um dos quatro pontos
peixes. (deriv. OSSO DE PEIXE). cardeais, aquele onde o sol tem o
N.M. lexia complexa. N.S. sin. seu ocaso. - nuven i na sibi di
spinha di pis. osidenti (N.T.) -. (OCIDENTE). N.F.
os di pontada neol. N.S. sin. oesti.
*cada um dos ossos que se 2.n., *grupo dos países mais ricos
prolonga de ambos os lados da do planeta; os países da Europa e
espinha; costela. - Deus tira padas da América do Norte. - paizis di
di os di si pontada ku padas di karni Osidenti (IN96) -.
i kumpu prumeru mulher (L.A.M.) -. oson
(deriv. OSSO DA PONTADA). N.S. n., *doença da pele; espécie de
sin. kostela. micose. - Purtuguis ta fala mikozi,
os di rabada ma pretu ta fala oson, n’ ta kural
n., *cóccix. (deriv. OSSO DE tambe (IN99) -.
RABADA). N.M. lexia complexa. ospital
N.S. V.M., sin. ontcinhi. n., *estabelecimento onde se tratam
osa doentes. - N’ ka pudi lebal ospital;
v.tr., *atrever-se a; ter a coragem ou kuma ke n’ na fasi nha klientis?
ousadia de. - I ta fala kuma Guine (R95) -. (HOSPITAL). N.S. basa
osa, ma no ka ta osa bardadi (R99) ospital.
-. (OUSAR). ospri
osanti 1.n., *indivíduo que vive
adj., *ousado; corajoso. - Ankaguin i temporariamente em casa alheia;
era tabanka garandi, osanti ki ka ta aquele que vem de fora. - n’ na tene
pirdi guera (L.S.) -. (deriv. OUSAR). ospri, n’ misti pa bu djudan na binhu
Oseania (A.P.) -. (HÓSPEDE). N.S. Nas
n., *nome dado a um dos seis línguas e culturas africanas a
continentes da terra: os nomes dos hospitalidade constitui um dever e
outros são Europa, África, Ásia um prazer, é sagrada, por isso o
América, e Antárctida. - i ta estrangeiro é sempre considerado
montiadu na Amerika, na Asia, na um hóspede que traz e leva notícias
Oseania i por ai fora (IN96) -. e presentes.
(OCEÂNIA). N.F. proparoxítona. 2.n., *visitante; estrangeiro;
osga peregrino. - pa i kumpanha ospris ku
n., *pequeno sáurio nocturno. kilis ke sta izoladu (L.Cat.) -.
(OSGA). N.S. V.B., n.v. osprindadi
“Hemidactylus mabovia”. n., *bom acolhimento; hospedagem.
osianu - Branku kuma el i bin na osprindadi,
n., *grande extensão de água bo pegal diritu (IN96) -.
salgada que rodeia os continentes. - (HOSPITALIDADE).
I sin ke no na boia tambi suma ostia
Nhominka na mar, suma n., *na liturgia cristã, partícula de

432
massa de farinha de trigo que se no momento em que. - Otca ke i
consagra na Missa. - i na mostra tciga na kaminhu, i rabida i fala
povu ostia konsagradu (L.Cat.) -. (T.M.) - Otca ke obi e palabra, e
(HÓSTIA). N.F. proparoxítona. raiba na se korson (N.T.) -. (deriv.
ostra ACHAR). N.M. otca ke e kontra
n., *molusco bivalve da família dos utilizam-se em frases que exprimem
Ostreídeos, de alto valor nutritivo. - tempo passado-anterior. N.S. sin.
Na baris, fora di kana, binhus di kontra.
tera, suma kadju i palma, i alguns otcadu
bafatorius, ostras, kamaron, pis, part., *achado; julgado; encontrado.
karni i galinha, tudu ta bin di fora - e ka konsigui otcadu na kil ora
(P.dosS.) -. (OSTRA). N.S. n.v. (L.S.) - i ka otcadu ninguin ku
“Ostrea edulis”. meresi iabri libru (N.T.) -.
otarkia (ACHADO).
n., *sistema administrativo pelo qual otel
as regiões têm certas autonomias n., *estabelecimento onde se
em relação ao poder central. - trinta alugam quartos com ou sem as
o korenta pursentu di prublemas di e refeições incluídas, estância. - Nhu
pais pudi fika risolvidu a partir di findji diskisi kil otel, un di otelis ma
otarkias (R95) -. (AUTARQUIA). garandi ki sta na Purtugal (R98) -.
N.F. paroxítona, neol. (HOTEL). N.F. neol. N.M. pl. otelis.
otca 1 N.S. sin. istansia.
1.v., *encontrar; receber. - pa tenta otokaru
otca solusons - no ka ta otca nada n., *veículo automóvel para
(T.M.) - lubu kontenti pabia i otca transporte colectivo de passageiros,
iagu di bibi (P.B.) - Kabra tene korda especialmente nos meios urbanos;
i ta rastal, baka misti i ka ta otca camioneta. - Otokarus e ka tciu i
(L.A.) -. (ACHAR). N.S. sin. odja. kuas e ka ta sai tambe di alkatron
2.v., *pensar duma determinada (P.dosS.) -. (AUTOCARRO). N.F.
maneira. - n’ otca kuma kansa neol.
kabesa ki no sta nel, pabia anos ki otoridadi
koitadi di pubi ki si nomi ta sirbidu n., - Otoridadis adiministrativa di
del pa tudu kusa (C.V.) -. pruvinsia norti (R95) -.
otca 2 (AUTORIDADE). N.F. neol., vd.
con., *conjunção subordinativa que otridadi.
introduz orações temporais; quando; otranu
no momento em que. - kil i studu ke adv., - No pape muri otranu (J.L.R.)
e dan otca n’ bai la (L.A.M.) - otca i -. (deriv. OUTRO ANO). N.F. vd.
tciga, i kuradu diritu (Dea) -. (deriv. utranu.
ACHAR). N.M. otca e kontra otridadi
utilizam-se em frases que exprimem n., *direito de mandar; agente do
tempo passado-anterior; otca poder público. - Bin no toma midida
seguido de pronome pessoal kontra omi, no bai kesa del na
complemento apresenta as otridadi (Igr.I.) -. (AUTORIDADE).
seguintes formas: otcan; otcau; N.F. neol., otoridadi.
otcal; otcanu; otca abos; otca elis. otriza
N.S. sin. kontra. v.tr., *conceder autorização a;
otca ke permitir. - i pidi Pilatus pa otrizal pa i
con., *locução conjuntiva que tira kurpu di Jesus (N.T.) -.
introduz orações temporais; quando; (AUTORIZAR). N.F. neol.

433
otrizadu
part., *permitido. (AUTORIZADO).
N.S. V.B. P, p
otrizason *Vigésima letra ou grafema do
n., *licença ou poder de fazer alfabeto que representa o fonema
alguma coisa; permissão. - [oclusiva surda bilabial]. (P).
Asembleia Nasional Popular ka pa 1
tciga di da ninguin otrizason di da 1.con., *preposição que significa
diklarason (R98) -. [em direcção a; a fim de; em
(AUTORIZAÇÃO). N.F. neol. N.S. proveito de]. - i ta leba merkaduria
sin. lisensa; sin. pirmison. pa si kasa (P.dosS.) - pruntu pa
Otubru nogos (P.dosS.) - Kusa ki bon pa
n., *décimo mês do calendário bindiduris i mau pa kumpraduris
gregoriano. - Otubru: tudu kriansa di (P.dosS.) - i tisidu par elis (R95) -.
tabanka bai kampanha di vasina (PARA). N.F. par. N.M. par é
(Minsap) -. (OUTUBRO). utilizado diante das formas el; elis.
OUA N.S. pa bas; pa dentru; pa fora; pa
sigla, *sigla que designa a isemplu; rimiti pa; toma pa.
Organização para a Unidade 2.con., *preposição que
Africana. - governu di Nijeria ku desempenha as funções de tempo,
apoiu di OUA na da FIFA novu causa, meio como a equivalente da
oportunidadi (R95) -. (OUA). língua portuguesa [por]. - dipus di
ovidu setenta i seis pali (IN96) - pa entra
n., *sentido da audição. - si alguin pa frontera pa Senegal (IN96) - un
tene dur di ovidu, oredja, n’ ta kural mediku pa 7.711 abitantis (P.dosS:)
(IN99) -. (OUVIDO). N.F. neol. - n’ ta fasi apelu pa tudu mame
ovinti (IN96) -. N.F. par.
n., *pessoa que escuta. - N’ tene 3.con., *conjunção subordinativa
mas un ovinti na linha (R95) -. que introduz orações finais; a fim de
(OUVINTE). N.F. neol. N.S. sin. que; para que. - i tenba un o dus
obidur; sin. sukutadur. omis pruntus pa djuda (P.dosS.) - ka
ovu bu tarda pa fasi kontaktu (Igr.I.) -.
n., - Iran-segu bota si ovu dentru di (PARA). N.F. par. N.M. pa(r) segue
kumbu di un polon (A.P.) -. (OVO). os verbos factitivos e kuma segue
N.F. vd. obu. os verbos declarativos.
pa 2
1.n., *utensílio de ferro para
remover terra ou trabalhar com
argamassa. (PÁ). N.S. V.B.
2.n., *escápula; omoplata.
pa bas
loc. adv., *locução adverbial que
significa [por debaixo]; abaixo;
inferior a. - namoradus di disaseti pa
bas, kilas ta namora na djardins, na
rua, na paseius. (N.M.) - Padja di
kaza, tudu kumpridu ku kumpridu, i
ka ta tciga di asna pa bas (L.A.) -.
(PARA BAIXO; POR BAIXO).
pa bas di

434
con., *locução prepositiva. - Mininu i pega kau garandi (F.M.) -. (deriv.
kudi djanan na skada tak, tak, i na PAVEJAR). N.S. PAVEJAR significa
ria pa bas di tcon (L.S.) -. (PARA desbravar o mato e fazer montículos
BAIXO DE). de palha ou de ramos.
pa dentru pabi 2
loc. adv., *locução adverbial de n., *acção ou resultado de derrubar
lugar que significa [para o interior]. - e queimar a floresta para preparar,
lubu entra ku mininu pa dentru geralmente, o campo de cultivo de
(F.M.) -. (PARA DENTRO; POR arroz. - tempu di pabi pasa (N.M.) -.
DENTRO). (deriv. PAVEJAR). N.F. Pepel
pa fin (M.deBarros). N.S. sin. pabidura.
loc.adv., *afinal; em conclusão. - Pa pabia
fin n’ ka ten ku ke n’ na pagau (T.M.) 1.adv., *advérbio de interrogação
-. (POR FIM). N.S. sin. afinal. que indica a causa de um processo
pa fora ou estado; porque. - Bu sibi pabia?
loc. adv., *locução adverbial de Pabia ku bu mas mi? (T.M.) -. (deriv.
lugar que significa [para o exterior]. - POR VIA).
i na rastal pa fora (L.S.) -. (PARA 2.con., *conjunção subordinativa de
FORA; POR FORA). causalidade; pois que; porque. -
pa isemplu Pabia es i un pirigu pa tabanka
coloc., *expressão intercalada que (C.V.) - Si bu odja antigamenti
significa [entre outros]. - alguin ta kemansa ka ten tciu, i pabia ninguin
kudji un kusa i fala el i ki kusa, suma ka osaba ulili matu sin pidi dunu
pa isemplu, utru ta fala el i baka, tcon lisensa (C.V.) -.
utru ta fala el i pis-berga (N.M.) -. pabia di
(POR EXEMPLO). N.F. neol. con., *locução conjuntiva
pa la subordinativa que indica
loc. adv., *locução adverbial de [causalidade]; por causa de. - pabia
lugar que significa [lugar afastado di atrazus i vensimentu di miseria,
do locutor]. - Leban pa la, ten manga di funsionarius ta tarbadja na
pasensa, nha subrinhu (F.M.) -. dus o tris kaus (P.dosS.)-. (deriv.
(PARA LÁ; POR LÁ). POR VIA DE).
pa li pabia di ke ku
loc.adv., *locução adverbial de lugar con., - Adeus ermon, konta nha
que significa [sítio perto do locutor]. djintis pabia di ke ku ami n’ muri
- Kau ku bu sta nel pa li inda, sinta (C.V.) -. (deriv. POR VIA DE ISSO
diritu bu susega (R98) -. (PARA QUE). N.F. vd. pabia di ke ku
AQUI). manda.
pa ultimu pabia di ke ku manda
loc.adv., *locução adverbial de con., *locução adverbial
tempo que significa finalmente ou interrogativa que significa [porque];
em último lugar. - Pa ultimu i kua un a razão pela qual; por que razão. -
kopu di binhu i da galinha (A.P.) -. Tcur ku bu sibi kuma bu na leba
(POR ÚLTIMO). baka, pabia di ke ku manda bu na
pabi 1 findji? (L.A.) -. (deriv. POR VIA DE
v., *derrubar e queimar a floresta ISSO QUE MANDA). N.F. pabia di
para preparar, geralmente, o campo ke ku.
de cultivo de arroz; desbravar um pabia di pabia
terreno; roçar. - Purmeru dia i ta ba
pabi kau pikininu, sol mansi i ba

435
loc.adv., *o porquê do porquê; a padasinhu
razão última. (deriv. POR VIA). N.S. n.dim., *bocadinho; migalha. - I kai
V.M. na tcon i bida padasinhu (M.K.) -.
pabidu (PEDACINHO).
part., *roçado; diz-se do mato paderu
preparado e desbravado para o n., *aquele que fabrica ou vende
cultivo. (deriv. PAVEJAR). pão. (PADEIRO). N.F. neol. N.S.
pabidur V.B., sin. masapon.
n., *a pessoa que prepara a floresta padi
para o cultivo. (deriv. PAVEJAR). 1.v., *dar à luz filhos; gerar; parturir.
pabidura - i padi un fidju, un mininu bunitu
n., *acção e resultado de derrubar e (T.M.) - Ki utru bin padi te sinku
queimar a floresta para preparar, kabritu (T.M.) -. (PARIR).
geralmente, o campo de cultivo de 2.v., *dar frutos; produzir. - Fidju di
arroz. - Sin ke i mola si tersadu, tarafi ta tene si tempu, pabia i ka
kada ora ke i da un bias, po ta kai; tudu tempu ki tarafi ta padi (N.M.) -.
po kai sin, pabidura kaba tudu (A.P.) (deriv. PARIR).
-. (deriv. PAVEIA). N.F. Veneziano padi di lifanti
“pavon” que designa um feixe de n., *chuva com sol. (deriv. PARIR
cereal; Pepel (M.deBarros). N.S. DE ELEFANTE). N.M. lexia
PAVEIA designa um feixe de feno complexa. N.S. V.M.
ou um montículo de mato roçado; padida
sin. pabi 2. 1.n.f., *mulher que acaba de dar à
pabiu luz; parturiente; puérpera. -
n., *torcida comprida e fina que Pratikamenti tudu padida pudi
serve para iluminar. (PAVIO). N.F. mamanta si fidju (R96) -. (PARIDA).
paroxítona; paviu. N.S. V.B. N.S. PARIDA é termo calão; padida
padaria di un mama.
n., *local onde se fabrica ou se 2.n.f., *mulher com filhos. - Ten
vende pão. - no na pidi biderus di pasensa, disanu fidjus: anos
pon ku ta sinta na ki padaria e na padidas no kansa, no kansa ku no
bindi, pa e ba ta pui si nogos dentru omis pa no kansa ku no fidjus (R98)
di saku di oliadu (R95) -. -.
(PADARIA). N.F. paroxítona. padida di un mama
padas coloc., *mãe que tem uma mama,
n., *bocado; porção; parte. - N’ larga quer dizer a mãe que faz diferença
la gora un padas di gustu, nin n’ ka entre o filho gerado e os filhos das
na pui nteru (R95) -. (PEDAÇO). co-esposas; mãe egoísta que olha
N.F. oxítona. só pelos seus filhos. - N’ misti bida
padasa mindjer ma n’ ka misti sedu padida
v., *cortar em pedaços; fragmentar; di un mama (O.S.) -. (deriv. PARIDA
despedaçar. - I pega padasa karni DE UMA MAMA).
(L.S.) -. (deriv. PEDAÇO). padidu
padasa-padasa part., *dado à luz; gerado; nascido. -
v., *continuar a estraçalhar; mininu pudi padidu tras di si pape,
continuar a despedaçar ou reduzir a ma nunka tras di si mame (J.S.) -.
pedacinhos com fúria. Onsa panha (PARIDO).
Lubu djanan i padasa-padasal tudu i padidur
botal (L.S.) -. (deriv. PEDAÇO).
N.M. redobro.

436
n., *o pai ou a mãe; progenitor. como legumes crus. (deriv. PALHA
(deriv. PARIR). N.M. n.pl. DE BRANCO). N.M. lexia complexa.
padiduris. N.S. V.A. N.S. V.B.
padiduris padja di kankra
n.pl., *os pais; progenitores. - Pa e n., *a palha usada para cobrir a
kustuma kuntangu di se padiduris palhota. - Mindjer i padja di kankra,
(N.Me.) -. (deriv. PARIR). N.F. si busidu, i ka ta pudi tornadu la mas
paroxítona, padidur. (L.A.) -. (deriv. PALHA). N.M. lexia
padindera complexa.
n.f., *muito fecunda; que está para padja di kema pitu
parir. (PARIDEIRA). N.S. V.B. n., *tabaco. (deriv. PALHA PARA
padinti QUEIMAR O PEITO). N.M. lexia
v.caus., *tornar prenhe; engravidar. complexa. N.S. V.M.; sin. fodja di
- N’ tene un kabra la i tciga dja padi, tcera; sin. tabaku.
te gos n’ ka tene matcu pa padintil padja di palmera
(T.M.) -. (deriv. PARIR). n., *folha de palmeira. - I ditanda
padiru padja di palmera na entrada (L.S.) -.
n., *muro. - Dentru di kasa di tidja un (deriv. PALHA DE PALMEIRA).
padiru branku (J.M.B.) -. (PAREDE). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. muru. padja-brabu
padisi n., *palha gigante; palha daninha
v., *sofrer; tolerar. - Abo bu sta sabi, que cresce com o arroz. - E serka
bu ka sibi si utru na padisi (L.A.) -. pumba, e serka pumba na padja
(PADECER). N.F. proparoxítona, brabu (T.M.) -. (deriv. PALHA
neol. N.S. sin. sufri. BRAVA). N.M. lexia composta.
padja Padjadinka
1.n., *designação genérica para n., (PAJADINCA). N.F. vd.
designar a relva, os legumes e ao Badjaranka. N.S. V.A.
colmo das plantas gramináceas, padja-lur
quando seco. - Kabaru e ta fika e na n., *folhas de louro, muito utilizadas
kema padja (N.M.) -. (PALHA). N.S. em cozinhados. - Bu toma padja lur
padja-brabu; padja-lur; padja- ku adju ku sal bu pila tok i moku
santa; bari padja; baridur di padja; (N.M.) -. (deriv. PALHA DE
kasa di padja; padja di asu; padja LOURO). N.M. lexia composta.
di branku; padja di kankra; padja padja-modjadu
di kema pitu; padja nobu; tcepen 1.n., *erva. - Lembra kuma i ten dus
di padja. kaminhu, kil di padja seku ku kil di
2.n., *as folhas duma árvore; padja modjadu (T.M.) -.(deriv.
folhagem; folha. - Si bu foga na PALHA MOLHADA). N.M. lexia
iagu, nin ki padja di tarafe ke na composta. N.S. sin. padja-verdi.
pasa bu ta pega nel, bu ta kuda 2.n., *folha de planta ainda não
kuma i pudi salbau (C.P.) -. N.S. sin. seca.
fodja; padja di palmera. padja-nobu
padja di asu n., *a erva que cresce ao começar
n., *esfregão para lavar os pratos. as chuvas; erva verde. (deriv.
(PALHA-DE-AÇO). N.M. lexia PALHA NOVA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B. complexa. N.S. V.B., sin. padja-
padja di branku verdi.
n., *tudo o que é semelhante à padja-santa
alface e que os europeus comem n., *planta utilizada na medicina

437
tradicional como febrífugo; os grãos, (PADRASTO). N.F. neol. N.S. sin.
torrados, servem como sucedâneo papesinhu.
do café. (PALHA SANTA). N.M. padri
lexia composta. N.S. V.B.; n.v. 1.n., *sacerdote católico. - Padri da
“Cassia occidentalis”. kumunhon, djintis ta risibi kurpu ku
padja-seku sangui di Jesus (N.M.) -. (PADRE).
n., *palha. - Bibu kala, mortu na 2.n., *diz-se também dos
papia: padja modjadu ku padja seku responsáveis de outras religiões. -
(Co.D.B.) -. (deriv. PALHA SECA). padri musulmanu -.
N.M. lexia composta. padrinha
padjasinhu v.tr., (APADRINHAR). N.F. vd.
n.dim., *argueiro. (PALHINHA). N.S. apadrinha. N.S. V.A.
V.B. padrinhu
padja-verdi 1.n., *testemunha de baptismo,
n., *erva. - Tersa parti di tera crisma, casamento. (PADRINHO).
kemadu ku tersa parti di pos ku tudu 2.n., *aquele que acolhe, protege ou
padja verdi (N.T.) -. (deriv. PALHA ajuda alguém. - E tene padrinhus na
VERDE). N.M. lexia composta. N.S. Paizis Baichu, padrinhus e ta dati e
sin. padja-modjadu; sin. padja- manda dinheru (R95) -.
nobu. padroeiru
padjiga n., *patrono; protector. - santu di dia
1.v.tr., *separar; dispersar. - Si bu o padroeiru (L.Cat.) -.
odja galinha na padjiga reia, i kusa (PADROEIRO). N.F. proparoxítona,
di kume ki misti (L.A.) -. neol.
(ESPALHAR). N.F. proparoxítona. paf
2.v.tr., *divulgar; difundir; tornar intens., *adjunto de intensidade que
público. - rei padjiga noba na tudu especifica o rumor de um objecto
ladu di si tera (T.M.) -. quando cai em lugar mole. N.S. V.B.
3.v.intr., *separar-se; dispersar-se. - paga 1
Ali no na padjiga pabia, skola ki v.tr., *reembolsar alguém; fazer um
djuntanu li, sta dja na si kabantada pagamento. - Bu ta paga dispeza pa
(J.S.) -. (ESPALHAR-SE). elis pa e pudi rapa kabesa (N.T.) -.
4.v.intr., *cair. - Tudu djius pirdi; (PAGAR).
montis padjiga (N.T.) -. paga 2
padjigada 1.v.tr., *fazer cessar a acção do
n., *corrida; confusão; afastamento. fogo; extinguir; diminuir. - si kil
- Padjigada kudi, kilis di bas e na polvora iardi, bu sibi sertu kuma
kuri e na miti na matu pa sukundi na Cabral na bin paga kil polvora (C.P.)
koba (T.M.) -. (ESPALHADA). -. (APAGAR).
padjigadu 2.v.intr., *extinguir-se; acabar. -
part., *separado; dispersado; Lebri forontal la, pa pudi sibi ke ki
divulgado. - Si bu matadu, tudu e manda i ta paga fugu, o si otca fugu
djinti di Juda ku sta ku bo e na ta pagaba tambi el son (Ch.Mb.) -.
padjigadu (Igr.I.) -. (ESPALHADO). (APAGAR-SE).
padrastu paga garandesa
n., *o marido em relação aos filhos coloc., *respeitar os mais velhos;
do matrimónio anterior. - Nes apresentar os dons nas cerimónias
manera di ntindi familia, padrastu ku de iniciação; pagar bebidas ou outra
madrasta, tiu ku tia ka ten, elis tudu i coisa aos mais velhos depois de
papesinhus ku mamesinhu (J.S.) -. uma boa notícia. - Asin ke ta fika e

438
na paga garandesa na mons di 2.n., *na religião cristã, os tormentos
garandi (F.M.) -. (deriv. PAGAR A sofridos por Cristo. - no na fasi
GRANDEZA). N.S. paga lembransa di Paichon di bu Fidju
garandesa é o conjunto de (L.Cat.) -.
donativos ou impostos que os mais PAIGC
jovens são obrigados a dar à classe sigla, *sigla que designa o Partido
etária superior para alcançar os Africano para a Independência da
mesmos direitos na sociedade. Guiné e Cabo-Verde. - tudu sibiba
paga-kabesa dja klaru kuma PAIGC ten ke
n., *imposto de capitação durante o libertanu un dia (C.P.) -. (PAIGC).
tempo colonial. - N’ tene nha paiol
kabesa, sin paga-kabesa, sin sipaiu n., - faltas di armas na paiol (R99) -.
(N.Me.) -. (deriv. PAGAR A (PAIOL). N.F. neol., vd. paion.
CABEÇA). N.M. lexia composta. paion
N.S. sin. dasa; sin. mpustu. n., *depósito de pólvora e de
pagadu 1 munições. - no denunsia ate
part., *reembolsado; retribuído. - matrikula di karus ke lebadu, ki
Mpustu ka na pagadu (R95) -. munisons ke karegadu na paions pa
(PAGADO). ba bindi (R99) -. (PAIOL). N.F.
pagadu 2 paiol.
part., *extinguido; diminuído. - pais
kreditu ta pudi pagadu en tris o n., *nação; estado. - Guine-Bisau i
kuatru anus (H.C.) -. (APAGADO). ka un pais pobri suma manga di
N.F. apagadu. djintis ta fala (R98) -. (PAÍS). N.F.
pagadur oxítona, neol. N.M. pl. paizis,
n., *pessoa que paga. - Pa Nhu paroxítona. N.S. sin. nason; sin.
purpara kil dukumentus ku Nhu tene tera.
suma bon pagadur ku Nhu paizis
seduba(R98) -. (PAGADOR). n.pl., - imigrantis ke no tene dja na
pagamentu paizis strandjerus (IN96) -.
1.n., *satisfação de dívida. - Si Nha (PAÍSES). N.F. paroxítona, vd. pais.
ka fia, Nha ta punta pa data di pajina
pagamentu (J.D.) -. (PAGAMENTO). n., *qualquer dos lados duma folha
N.S. sin. pagu. de papel. - Kada dus pajinas ta trata
2.n., *recompensa; remuneração. - i di un asuntu (Cecomes) -.
na risibi pagamentu suma un djustu (PÁGINA). N.F. proparoxítona, neol.
(N.T.) -. N.S. sin. fodja.
pagu pak
n., *pagamento; recompensa. - intens., *adjunto de intensidade que
tarbadjadur mersi si pagu (N.T.) -. especifica o significado de choque
(PAGO). N.S. sin. pagamentu. ou embate. N.S. V.B.
pai paka
n., - Entri pai i ermon ka bu miti bu 1.v., *buscar uma companhia para
mon (J.M.B.) -. (PAI). N.F. neol., vd. ter relações sexuais. - Paka mininus
pape. na skina leba elis kubiku (T.Dj.) -.
paichon (deriv. PACA).
1.n., *sentimento forte como o amor. 2.v., *bater nas mãos de alguém
- n’ pasa na Prasa di Imperio, forti que traz qualquer coisa, fazendo
amizadi, bonitu paichon, bonitu cair esse objecto. - E sibi kuma,
amor (J.D.) -. (PAIXÃO). N.F. neol. prontu si i bin kontra ku alguin kila

439
na pakal, enton i ten ke ianda ku el 3.n., *acordo. N.S. ruma palabra.
tambe na bolsu (R95) -. N.S. paka 4.n., *discussão; disputa. - E bin
deriva de PACA, que significa tene palabra garandi entri elis (T.M.)
embrulho ou pacote, que, neste -. N.S. buska palabra.
caso, é partilhado com os amigos. palabra di ordi
paka-paka n., *palavra-chave ou frase que um
v., *diz-se do comportamento de chefe de Partido dá aos seus
pessoas que, de noite, passam de militantes para cumprir melhor as
um sítio para o outro em busca de próprias responsabilidades. - manga
bebidas e de companhia. - el i fala di dirijentis ka ntindi inda palavras di
kuma el i di ki djinti ki ta paka-paka, ordi di Amilcar Cabral (R98) -.
n’ pensa kuma kil kusas di paka- (PALAVRA DE ORDEM). N.M. lexia
paka no dibi di rapartil tciu (R95) -. complexa.
(deriv. PACA). N.M. redobro. N.S. palasiu
sin. kadjabrandadi. n., *edifício grandioso. - E fuguia
paki palasiu (R98) -. (PALÁCIO). N.F.
v., *bater para tirar a casca ou proparoxítona, neol.
córtex. - e bin filantal tudu e raspal e palavra
pakil: paki i manera ke ta fasil pa i n., - Mbon, papia, n’ dau palavra
pudi sai na po (N.M.) -. (R95) -. (PALAVRA). N.F. neol., vd.
pakoti palabra.
n., *pequeno embrulho; fardo palerma
pequeno. - un pakoti di nata (R96) -. n., *estúpido. - Djubi tambe ki
(PACOTE). N.F. neol. N.S. pakoti palermas, kuma ami ke e na goza
di sigaru. (M.M.) -. (PALERMA). N.S. sin.
pakoti di sigaru parvu.
n., *macho de cigarros. - N’ misti un Palestinianu
pakoti di sigaru (J.L.R.) -. (deriv. n., *natural ou habitante da
PACOTE DE CIGARROS). N.S. Palestina. - disaseti Palestinianu
PACOTE designa uma embalagem (R95) -. (PALESTINIANO).
de 10 machos de cigarros. palhota
pala n., *cabana; senzala. (PALHOTA).
n., *peça para cobrir o cálice N.F. neol. N.S. V.B., impustu di
durante a celebração da Santa palhota.
Missa. (PALA). N.F. rel. N.S. V.B. paliasu
pala di tcepen n., *personagem cómica de circo;
n., *parte do boné ou barretina que arlequim. - Paliasu i paliasu, i un
cai sobre os olhos. (deriv. PALA DO kusa ke tudu kriansas gosta di odja
CHAPÉU). N.S. V.A. (R95) -. (PALHAÇO). N.F. neol.
palabra palmada
1.n., *som articulado que tem um *pancada com a palma da mão.
sentido; vocábulo. - Na kabantada di (PALMADA). N.S. V.B.
palabra, konsoanti nasal [n] ta palmatoria
skirbidu sin kualker sinal, suma: n., *instrumento para bater os
[korson], [iermon] (Men) -. alunos na palma da mão; castigo
(PALAVRA). N.F. palavra. muito comum durante o tempo
2.n., *frase; discurso. - Palabra di colonial. - Kin ki iara i para mon i
magru ka ta obidu na kau di fola toma palmatoria i sinta i rikunhisi, pa
baka (L.A.) -. N.S. korta palabra; e ka volta iara mas (R98) -.
palabra di ordi; toma palabra. (PALMATÓRIA). N.F.

440
proparoxítona. é hiperónimo de PALMA, PALMO,
palmera PALMEIRA e VINHO DE PALMA.
n., *designação comum a todas as palmu di mon
árvores da família das palmáceas, 1.n., - membrus superioris ki brasu
que crescem sobretudo nas regiões di mon, bas di sabaku, palmu di
quentes. - N’ tenba un badjuda ku mon, dedus di mon, ku unhas (N.M.)
nunka ka ta tisi kabelu: Palmera -. (PALMA DA MÃO). N.F. vd.
(Co.D.B.) -. (PALMEIRA). N.F. palmu 1. N.M. lexia complexa. N.S.
palmu 2. N.S. disi palmera; kana ant. kosta di mon.
di palmera; kobra di palmera; 2.n., *antiga unidade de medida de
korda di sibi palmera; korson di 22 centímetros de comprimento. -
palmera; limpa palmera; padja di buska un pedra o lata di altura di bu
palmera; palmera di granja; palmu di mon (M.M.) -. (deriv.
palmera di tceben; sibi palmera. PALMO).
palmera di granja palpa
n., *espécie melhorada de palmeira v.tr., *tocar com a mão. - Omi palpa
dendê; palmeira de Sumatra. i sinti fundinhu rumpi (M.M.) -.
(PALMEIRA-DE-GRANJA). N.M. (PALPAR; APALPAR).
lexia complexa. N.S. V.A. palpa-palpa
palmera di tceben v.tr., *continuar a examinar; sondar
n., *árvore da família das profundamente. - Talves e pudi otca
palmáceas, muito comum na Guiné- Deus si e palpa-palpa, ma kuntudu i
Bissau, que produz os frutos do ka sta lundju di kadaun di nos, pabia
chabéu; palmeira-do-azeite; nel ku no na vivi, no na bulbuli i no
dendezeiro. (PALMEIRA DE sta nel (N.T.) -. (deriv. APALPAR).
CHABÉU). N.S. V.B. N.M. redobro.
palmu 1 palpita
1.n., *parte anterior e côncava da v., *comover-se. (PALPITAR). N.S.
mão, entre o pulso e os dedos. - V.B.
Otca ki tciga nde ku badjuda sinta paludismu
nel palmu na kudi (P.B.) -. (PALMA). n., *doença, caracterizada por febre
N.S. sin. palmu di mon; rapika intermitente, transmitida pelo
palmu; tcebeta palmu; toka mosquito anófele que se reproduz
palmu. na água estagnante. - Lembra
2.n., *extensão da ponto do polegar kuma, si miskitu murdi alguin duenti
ao dedo mínimo, com a mão aberta. ku sta ku paludismu, i ta bai murdi
(PALMO). N.S. palmu é hiperónimo utru alguin san, la i ta kambantal
de PALMA, PALMO, PALMEIRA e duensa (Igr.I.) -. (PALUDISMO).
VINHO DE PALMA. N.S. sin. malaria; sin. sison.
palmu 2 pam-pam 1
1.n., *palmeira; folha de palmeira. n., *espécie de arroz que cresce nas
(PALMA). N.F. arc., vd. palmera. terras altas não alagadas. - Si bo
N.S. palmu deriva de PALMA odja no ta fasi pam-pam, i pabia
enquanto a folha da palmeira é bulanhas ientra tudu sal, pabia oriki
como uma mão com os dedos dana (C.V.) -. (PAM-PAM). N.F.
abertos; binhu di palmu; binhu arus pam-pam. N.M. redobro. N.S.
palmu. sin. arus di sekeru; ant. arus di
2.n., *vinho de palma. - Kabaru bulanha.
djuda ku palmu, kasa ka pudi mansi pam-pam 2
(I.eI.) -. (deriv. PALMA). N.S. palmu n., *parcela de floresta desbastada

441
e queimada, para o cultivo. - no ta piscando o olho; baixar as
miti fugu na matu seku pa no labra pálpebras. - kabesa tan dita la i na
pam-pam, kume, fasi karbon, panga udju (T.M.) -. (deriv.
montia, tira mel (C.V.) -. (deriv. ESPANCAR O OLHO).
PAM-PAM). N.F. redobro. panga-bariga
pampana n., *evacuações frequentes,
n., *órgão sexual feminino. - femia liquefeitas, acompanhadas ou não
tene kunu, i ta tcomadu tan de dores abdominais; diarreia. -
pampana (N.M.) -. N.S. sin. panga-bariga ka ta kontra ku bunda
mindjerndadi. largu (L.A.) -. (deriv. ESPANCAR A
pandiga BARRIGA). N.M. lexia composta.
n., *brincadeira ou divertimento em N.S. sin. diareia.
excesso; extravagância. - Pandiga pangadu
ka pudi ten (R.N.) -. (PÂNDEGA). part., *tocado; remexido. - Badjiki ka
N.F. proparoxítona. N.S. sin. ta kunhadu, i ta piladu, i ta pangadu
ramboiada. (J.L.R.) -. (ESPANCADO).
panela pangadur
n., *vaso de barro ou de metal em 1.n., *pessoa que bate uma coisa
que se coze a comida. - Sami tira un para que esta se torne mole. (deriv.
bokadu di arus na panela (Ceef) -. ESPANCAR). N.S. V.A.
(PANELA). 2.n., *pedreiro. N.F. arc. N.S. sin.
panelasinhu pedreru.
n.dim., *diminutivo de panela. - i panha
odja un panelasinhu finka ku nata i 1.v.tr., *pegar com a mão; agarrar;
lambul i bai pui na kumida (M.K.) -. tomar; pescar. - Otca ke panha
(deriv. PANELA). manga di pis, Lebri fala Lubu: gosi
panga no bai kasa (A.P.) -. (APANHAR).
1.v.tr., *tocar; bater uma coisa para N.S. lestu panha raiba; panha
esta se tornar mole; remexer. - bariga; panha pe; panha raiba.
Andju panga Pedru na ombra, i 2.v.tr., *surpreender em flagrante
korda, i falal: lanta dipresa (N.T.) -. delito. - Si badjuda panha si rapas
(ESPANCAR). N.S. panga-bariga; ku utru badjuda, e ta kaba, pabia i
panga baguitc; panga udju. ka misti odjal ku utru (N.M.) -.
2.v.intr., *sofrer de diarreia. - 3.v.tr., *deter; ter em prisão. - Tuga
Mesinhu pudi dadu son si alguin ku kunsa manda panha mindjeris,
na panga tene febri, si i panga mas panha omi, manda mara, suta
di dus bias o i na ramasa (Igr.I.) -. konta-konta (C.P.) -.
(deriv. ESPANCAR). panha bariga
3.coloc., panga puti, *fazer potes. coloc., *ficar grávida; engravidar. -
4.coloc., panga kasa, *construir Otca i bin panha bariga, i fika i ta
uma casa. ianda bas di polon (A.P.) -. (deriv.
panga baguitc APANHAR UMA BARRIGA).
coloc., *preparar o esparregado, panha pe
batendo folhas de baguixe, quiabo e coloc., *compreender bem um
beringela amarga. - baguitc ka ta assunto; perceber; inteirar-se de
kunhadu, i ta piladu, i ta pangadu algo; tomar pé. - n’ punta tok n’
(J.L.R.) -. (deriv. ESPANCAR O panha pe di tudu e kuntisimentus
BAGUICHE). disna di kunsada (N.T.) -. (deriv.
panga udju APANHAR PÉ).
coloc., *piscar o olho; dar sinal panha raiba

442
coloc., *irritar-se; zangar-se. - Tcoka panta
i panha raiba, i bua, i ba fika na 1.v.tr., *provocar medo; assustar. -
matu (A.P.) -. (deriv. APANHAR atu di intimidason, ku sedu panta
RAIVA). N.S. sin. nguispa. djintis, kastiga djintis (R95) -.
panha tcai (ESPANTAR).
coloc., *apanhar em flagrante 2.v.intr., *sentir medo; assustar-se. -
adultério. - Sukundi, sukundi, Galinha panta kontra i sibi kuma i
Nharas na panhadas tcai (D.N.) -. Gatu-Lagaria (A.P.) -. (ESPANTAR-
(deriv. APANHAR). SE). N.S. pantanda.
panhadu pantadu
1.part., *agarrado; pescado; detido. 1.part., *assustado; que sentiu
- Kume pis o kusas ku panhadu na medo. (ESPANTADO).
mar so si kusinhadu tok i kusidu 2.part., *admirado. - Pedru kontinua
(R95) -. (APANHADO). na konki; otca ke iabri porta e odjal,
2.part., *surpreendido em flagrante e fika pantadu (N.T.) -.
delito. - Si panhadu tcai ka bu fasil pantadur
pas, pabia abo i mindjer, bu pudi n., *aquele que espanta.
sedu kumadri di utru (N.Tu.) -. (ESPANTADOR). N.S. V.B.
panka pantadura
v.tr., *agredir com um pau. n., *espanto; medo; susto; ameaça.
(ESPANCAR). N.S. V.B.; sin. da - Na kaminhu i odja si kumpanher
pankada. bala panhal i kai i muri, i ta panta i
pankada ka ta pudi nada, ora ki tciga Bubaki i
n., *golpe dado com panca, com ta muri di pantadura (N.M.) -. (deriv.
pau, ou com a mão; choque. - Si n’ ESPANTAR). N.S. sin. spantu.
ka muri di flema, di pankada n’ na pantanda
muri (G.F.) -. (PANCADA). v.caus., *ameaçar; fazer com que
pankadaria alguém se espante. (deriv.
n., *grande quantidade de ESPANTAR). N.S. V.A.
pancadas. - mininu na bindi na rua; pantci
ora ke kusa ka tciga, si tciga kasa, i v., *cortar; cortar o chabéu da
pankadaria (IN96) -. palmeira dendê em fracções; tirar as
(PANCADARIA). N.F. paroxítona, nozes da infrutescência. - ora ki tisi
neol. tceben, i ta pantcil tudu (N.M.) -.
pankadia pantcidu
v., *dar pancadas. - Jesus part., *diz-se do chabéu cortado em
pankadiaduba, kuntudu nunka i ka fracções antes de desprender as
molesta ninguin (A.T.) -. (deriv. suas nozes. - si katcu ta kortadu, i ta
PANCADA). pantcidu (J.L.R.) -.
panket panti
n., *variedade de doce; polme. - v.intr., *aproximar-se, fazendo um
Tambe dentru di un saku di plastiku, desvio no próprio caminho; passar
pa djintis pudi kume kusa limpu: perto e cumprimentar alguém. - n’
panket ku e batatas ke ta firbinti mistiba panti n’ vizita bos (N.T.) -.
(R97) -. (PANQUECA). N.F. N.S. panti bo djubi.
pankete; Mandinga “pànkeeti” que panti bo djubi
significa filhó. coloc., *passem por aqui e vejam;
pankete parem para olhar. - Panti bo djubi e
n., (PANQUECA). N.F. vd. panket. pumba li! (N.M.) -.
N.S. V.B. panu

443
n., *peça de tecido de forma regular, (L.Cat.) -. (PAPA).
utilizado como vestido ou para papa 4
cobrir-se durante a noite. - I toma n., *maneira carinhosa de chamar o
panu i pindra na ombra i miti matu pai. - Sorti di pape bin dja, nansi bin
pirdi (N.M.) -. (PANO). N.S. mara dja, tisi sorti di papa (J.D.) -.
panu; panu-branku; panu-kru; (PAPÁ). N.F. oxítona, neol. N.S. sin.
panu di kubri; panu di pinti; pape.
tisidur di panu. papadu
panu di kubri part., *comido; ingerido. (PAPADO).
n., *peça de fazenda que serve de N.S. V.B.
vestido. - Un dia si kolegas na bai papagaiu
mas, i lanta tan i toma si panu di 1.n., *ave trepadora da família dos
kubri i mara na garganti i bai se tras Psitacídeos, que se caracteriza pela
pa skola: si pursor ka serkal i pul facilidade com que imita a voz
nomi (N.M.) -. (deriv. PANO DE humana. (PAPAGAIO). N.F.
COBRIR). N.M. lexia complexa. proparoxítona. N.S. V.B.
panu di pinti 2.n., papagaiu bijago, *papagaio
n., *peça de pano tecida com o tear cinzento com cauda vermelha;
tradicional. - i nin i ka pera pa i jackó; papagaio cinzento.
distindidu panu di pinti pa i kamba (PAPAGAIO BIJAGÓ). N.S. n.v.
na avion (C.P.) -. (deriv. PANO DE “Psittachus erithacus timneh”.
PENTE). N.M. lexia complexa. papaia
panu-branku 1.n., *planta tropical da família das
n., *variedade de dermatose. - Caricáceas; papaleira. - N’ tene
Mesinhu di panu-branku i un padja badjuda tras di kasa ku manga di
ke sta tan na matu (IN99) -. (deriv. mama na pitu: Papaia (Co.D.B.) -.
PANO BRANCO). N.M. lexia (PAPAIA). N.F. proparoxítona. N.S.
composta. n.v. “Carica papaya”.
panu-kru 2.n., *o fruto da papaia. - Tceben
n., *variedade de tecido de algodão pudi tan lofidu ku papaia amarelu
ainda não corado. (PANO-CRU). (N.M.) -. N.S. n.v. “Carica papaya”.
N.M. lexia composta. N.S. V.B. 3.n., papaia amarelu, *o fruto
panu-lampradu maduro. (PAPAIA AMARELA).
n., *pano com linha brilhante, 4.n., papaia verdi, *o fruto antes de
dourada ou prateada. (deriv. PANO amarelecer, utilizado na confeição
DE LÂMPADA). N.M. lexia de algumas iguarias, como o doce
composta. N.S. V.M. de papaia. - Korta papaia verdi, bu
papa 1 tira si liti bu pui na kudjer (Igr.I.) -.
v.tr., *comer. (PAPAR). N.S. V.A. (PAPAIA VERDE).
papa 2 papamel
n., *comida mole; comida de n., *formiga vermelha. - papamel
menino. - Mesmu si kontra bu na muri pabia di gustu di asukar (J.D.) -
mamantal, bu na pui un utru . (deriv. PAPAR O MEL). N.M. lexia
alimentu, suma papa sin, bu dibi di composta. N.S. PAPA-MEL significa
ba ta dal el puku-puku (R95) -. “irara”, um mamífero da América do
(PAPA). sul.
Papa 3 pape
n., *nome do chefe da Igreja 1.n., *ser de sexo masculino que
Católica; Sumo Pontífice. - Pa bu gerou outro ser; progenitor. - Nha
buri na Papa bu Spiritu Santu pape ku nha mame falan pa ka n’ ba

444
ta obi ke ku bu na falan (T.M.) -. (R95) -.
(PAPAI; PAI). N.F. oxítona, pai. papia ngregu
N.S. djunta pape. coloc., *falar uma linguagem
2.n.pl., papes, *os antigos. - Asin ki codificada invertendo a ordem das
purda no papes, pabia i lembra di si sílabas. (deriv. PAPEAR GREGO).
santu aliansa (L.Cat.) -. N.S. V.M.
papel 1 papia risu
n., *função; responsabilidade; coloc., *levantar a voz. - Ka bu
importância. - I ten manga di papel papia risu ku omis bedju, ma
ku no mindjer pudi toma parti nel konsidja elis suma bu pape (N.T.) -.
(C.P.) -. (PAPEL). (deriv. PAPEAR RIJO).
papel 2 papia tras di
n., *massa feita de matérias v.prep., *caluniar na ausência de
vegetais que, reduzida a folhas alguém. (deriv. PAPEAR ATRÁS
muito finas, serve para escrever; DE). N.S. V.B.
folha; documento. - Anos no tene papiadu
kila, i ka son na sintidu, ma skritu na part., *falado; contado; dito. - I
papel (MR98) -. (PAPEL). N.S. kunsa na papiadu anti di ermons e
papel seladu. kombersa kuma ki disipulu ka na
papel seladu muriba (N.T.) -. (PAPEADO). N.S.
n., *tipo de papel, com selos, usado sin. faladu.
para os documentos de carácter papiadur
administrativo. (PAPEL SELADO). n., *pessoa que fala; locutor. - Nin
N.M. lexia complexa. N.S. V.B. ku n’ ka sedu garandi papiadur, ma
papelada n’ tene kunsimentu (N.T.) -. (deriv.
n., *documentos; papéis. PAPEAR). N.S. sin. faladur.
(PAPELADA). N.S. V.B. papu
papelaria 1.n., *primeiro estômago das aves. -
n., *loja de venda de materiais Un garan-garan ku ta intci papu di
escolares e de escritório e, às galinha (L.A.) -. (PAPO).
vezes, de jornais. (PAPELARIA). 2.n., *desenvolvimento da pele por
N.S. V.B. baixo do queixo; papada. - Kamalion
papelon intci si papu ku benenu i na purpara
n.aum., *cartão. (PAPELÃO). N.S. pa burfal el (M.K.) -.
V.B. par 1
papesinhu n., *conjunto de duas coisas iguais
n.dim., *padrasto. - Jose i papesinhu ou diferentes; dois; duas; casal. - N’
di Jesus (N.T.) -. (deriv. PAPÉ). N.S. kumpra sinku par di turu (N.T.) -.
sin. padrastu. (PAR).
papia par 2
1.v., *falar; dizer; discursar. - Otca i con., *preposição. - anos, i kila ki no
kaba papia, i tcoma utru alguin pa i bin par el (R95) -. (PARA). N.F. vd.
bin sapa kabesa di galinha (F.M.) -. pa 1. N.M. par é utlizado diante das
(deriv. PAPEAR). N.F. paroxítona. formas el; elis.
N.S. PAPEAR significa papaguear, para
sin. fala. 1.v.tr., *cessar um movimento ou
2.v.tr., *contar. - i papia kil ki misti acção; suspender. - i ka para kil
(R98) -. manobra di Tuga, kil manobra di
3.v.tr., *falar uma língua. - teras tenta para luta (C.P.) -. (PARAR).
afrikanus ku ta papia Portuguis N.S. para-fuguia; para-lapis.

445
2.v.intr., *terminar; deixar de andar. Paraizu (N.T.) -. (PARAÍSO). N.F.
- i ta falal pa i para papia sin (N.M.) - paroxítona. N.S. sin. utru mundu.
. parajen
3.v.intr., *estacionar. - Karus, te n., *lugar onde param regularmente
volvo na para la (R95) -. os veículos de transporte público. - I
para rabada tenba un parajen ke staba na
coloc., *agachar-se; dobrar-se para Karakol (R95) -. (PARAGEM). N.F.
receber uma injecção. (deriv. paroxítona, neol.
PARAR A RABADA). N.S. V.M. parakata
para-fuguia n., *calças justas, largas em baixo.
n., *cessação das hostilidades; (deriv. PARA CATAR). N.F. oxítona.
trégua; armistício; cessar-fogo. - i N.S. V.M.
anunsiaba para-fuguia (R95) -. parakeda
(deriv. PARAR O FOGO). N.M. lexia n., *aparelho que ajuda a descer de
composta. grande altura. (PÁRA-QUEDAS).
para-lapis N.F. neol. N.S. V.B.
n., *afiadeira. (APARA-LÁPIS). N.F. parakidista
paroxítona, apara-lapis. N.M. lexia n., *pessoa que se lança de pára-
composta. N.S. V.B. quedas. - e kunsa fasi desembarku
parabens di tropas parakidista na Sul di no
n., *felicitações; congratulações. - tera (C.P.) -. (PÁRA-QUEDISTA).
Deus ta djudan, fidjus di mi N.F. neol.
parabens, pa i sedu un bon simola paralan
(N.Me.) -. (PARABÉNS). N.F. neol. n., *protecção; dispositivo que cobre
N.S. da parabens. a roda dos veículos. (PÁRA-
parabola LAMAS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
n., *narração alegórica. paralitiku
(PARÁBOLA). adj., *pessoa atacada pela paralisia,
parabresa uma doença que afecta a
n., *chapa de vidro ou outra capacidade de contracção dos
substância que protege o condutor músculos voluntários. - no ta odja
do carro do ar. (PÁRA-BRISAS). djintis ta lambu si duentis, ta lambu
N.S. V.B. si paralitikus, pa un omi bai fala
parachoki lanta, kuma i na lanta i ka na lanta: i
n., *dispositivo que serve para tristi e sena (IN96) -. (PARALÍTICO).
atenuar o efeito das colisões. N.F. proparoxítona, neol.
(PÁRA-CHOQUES). N.S. V.B. paraliza
paradu 1.v.tr., *tornar paralítico; suspender.
part., *que não está em movimento. (PARALISAR). N.F. neol.
- I ta fika paradu ku el na metadi 2.v.intr., *parar; não progredir. - e
strada (R95) -. (PARADO). paraliza e sinta na tabanka, tarbadju
parafusa ka ten par elis, pabia di ke? (IN96) -.
v., *apertar com parafusos. paralizadu
(PARAFUSAR). N.S. V.B. 1.part., *parado; entravado. -
parafusu sistema di kontrolu finanseru i sta
n., *rosca; tarraxa. (PARAFUSO). paralizadu (R98) -. (PARALIZADO).
N.S. V.B. N.F. neol.
paraizu 2.part., *atacado pela doença
n., *lugar de delícias; éden; Céu. - denominada paralisia.
aos propi bu na sta la ku mi na paransa Deus!

446
loc.interj., *interjeição que exprime interj., *interjeição que exprime
[desejo]; esperamos em Deus; [surpresa] ou [súplica]; a sério.
queira Deus. - I bardadi me? (POR DEUS). N.F. oxítona. N.S.
paransa Deus!, n’ kansa dja (C.V.) -. V.B.
(deriv. ESPERAR A DEUS). N.F. pardu
spransa Deus!. N.M. colocação. adj., *cor cinzenta. (PARDO). N.S.
N.S. (PARANÇA) significa o acto de V.B.
parar ou o descanso. paredi
paranta 1 n., *parte vertical que constitui cada
v.caus., *impedir de andar; fazer um dos lados da casa, suporta os
parar. - Guvernu fitca e rabida e tectos e divide os vários aposentos;
torna manda paranta tarbadju di muro. - Masa mas simentu pa
diretu di liberdadi (R98) -. (deriv. roboka paredis (Igr.I.) -. (PAREDE).
PARAR). N.S. sin. muru.
paranta 2 parel
v.tr., *transplantar; cultivar. - Ami n’ contr., *crase da prep. [par] e do
paranta, Apolu regua, ma Deus ku pron. [el]. - E ba labra parel (T.M.) -.
fasil kirsi (N.T.) -. (PLANTAR). N.F. (PARA ELE; PARA ELA).
pranta; planta 1. parentasku
parantadu 1 n., *qualidade de ser parente;
part.caus., *impedido; feito parar. - consanguinidade; afinidade. - Kuma
tementi mortus na parantadu na ki parentasku ta vividu na tabanka?
matus, kebur i di fomi na Barela (L.S.) -. (PARENTESCO).
(H.M.) -. (deriv. PARAR). parenti
parantadu 2 n., *pessoa que pertence à mesma
part., *transplantado; cultivado. - I família. - Si lifanti djubi tapada sin
ten un omi ku tenba un figuera entra, i pabia si parenti ka sta la
parantadu na si kintal (N.T.) -. (J.S.) -. (PARENTE).
(PLANTADO). N.F. prantadu. parki
paranu 1.n., *terreno muito arborizado,
adv., *para o próximo ano. - Paranu, destinado a passeios. - no na fasi
ora ku n’ bin, si dunu ta pagan (A.P.) un parki publiku la, di diverson, pa
-. (deriv. PARA O ANO). kriansa (R95) -. (PARQUE). N.F.
parasita neol.
1.n., *animal que vive à custa da 2.n., parki di stasionamentu,
substância de outro. (PARASITA). *lugar destinado ao estacionamento
N.F. neol. dos veículos. - bo ba para na ki
2.n., *pessoa preguiçosa que come parki di stasionamentu di Titina
à custa alheia. - e ba ta sustentadu (R95) -. (PARQUE DE
purke i un parasita (C.P.) -. ESTACIONAMENTO). N.M. lexia
parbisa complexa.
n., *estado ou qualidade de parvo; Parlamentu
parvalhice; parvoiçada. - Ka bu fasi n., *assembleia política onde os
parbisa (J.L.R.) -. (PARVOÍCE). deputados discutem os negócios de
parbu Estado. - I anos i kontra koba mal
adj., *pouco inteligente; pateta; tolo; na Parlamentu (R99) -.
palerma. - Abo bu parbu dimas (PARLAMENTO). N.F. neol. N.S.
(T.M.) -. (PARVO). N.F. parvu. N.S. sin. ANP.
sin. palerma; sin. tulu. parmanha
pardos! 1.adv., *advérbio de tempo que

447
designa a primeira parte do dia. - e parsi ku.
ta pasa la sesta-fera di parmanha parsi 3
(R95) - inkontru ku kunsa es adv., *advérbio de dúvida;
parmanha na no kapital (R95) -. possivelmente. - Parsi gosi no tene
(PELA MANHÃ). N.F. oxítona. N.S. kondisons pa papia ku es ovinti, alo!
parmanha-sedu. Bon dia (R95) - Parsi i ka bai djubi
2.adv., amanha-parmanha, - i pa inda na tcon di Bidjugu de! (R95) -.
amanha-parmanha i kunsadu ku (AO QUE PARECE).
rispostas di ministru (R95) -. parsi ku
(AMANHÃ DE MANHÃ). v.prep., *ser semelhante a. - i tene
parmanha-sedu dja manga di utrus kusas ku ka ta
loc.adv., *muito cedo. - no sai parsi ku kil karnaval di tempu antigu
parmanha sedu, no ka tene nada di (A.C.) -. (PARECER-SE COM).
kume (Ceef) -. (DE MANHÃ CEDO). parsi ku djuntu
parokia coloc., *parecer igual; assemelhar-
n., *subdivisão administrativa duma se. (deriv. PARECER SER JUNTO).
Diocese; igreja. - Bo dibi di mati na N.S. V.B.
kaminhu di krus ke ta fasidu na parsidu
parokia na dia di sesta-fera (L.Cat.) part., *símile; semelhante. - Deus
-. (PARÓQUIA). N.F. proparoxítona. kria omi parsidu ku el (L.S.) -.
parsensa (PARECIDO).
n., *semelhança; analogia. - parsinti
parsensa di si rostu rabida, si ropa v.caus., *fazer parecer; comparar;
bida branku fandan (N.T.) -. confrontar; achar semelhante. - Ke
(PARECENÇA). ku n’ na parsinti Renu di Deus ku
parseria el? (N.T.) -. (deriv. PARECER).
n., *associação cujos sócios só são parsintidu
responsáveis pela parte com que part.caus., *feito parecer;
entraram; união de pessoas com comparado; achado semelhante. - e
objectivos comuns. - kil ke no tcoma bistil un ropa ku si bonitasku ta
parseria o na Kriol no tcomal djunta parsintidu suma di rei (N.T.) -.
mon (MR98) -. (PARCERIA). N.F. (deriv. PARECIDO).
paroxítona, neol. partera
parseru n., *mulher que assiste aos partos. -
n., *pessoa que compartilha alguma Formason ku apoiu di parteras
coisa com outra ou outros; sócio. - (Cecomes) -. (PARTEIRA). N.S. sin.
Kordenason entri Ministeriu di matrona.
idukason i utrus parserus ku n’ parti 1
mensionaba dja (MR98) -. 1.v.tr., *oferecer. - governu ta parti
(PARCEIRO). N.F. neol. N.S. sin. dinheru ku utrus kusa pa pudi djuda
sos. mindjoria organizason di karnaval
parsi 1 (A.C.) -. (PARTIR). N.F. neol., vd.
v.intr., *tornar-se visível; mostrar-se. pati.
- Di repenti un andju di Sinhor parsi 2.v.intr., *ter começo; principiar. - No
(N.T.) -. (APARECER). parti di puntu zeru (IN96) -. N.F.
parsi 2 neol. N.S. sin. kunsa.
v.intr., *ter ar de; ter parecença com; parti 2
levar a crer. - I bin i odjan na un kau, 1.n., *porção de um todo; quinhão. -
ki kau parsi praia i parsi tambi Kada bairu ta dedika parti di si
djardin (N.M.) -. (PARECER). N.S. tempu pa purpara si partisipason na

448
karnaval (P.dosS.) -. (PARTE). n., *pessoa que toma parte. - Na
2.n., *sítio; lugar. - Pa tudu parti i seson di e parmanha 25
muitu fasil odja djintis kuspi na tcon, partisipantis e dividi na tris grupus
na kualker kau (R95) -. (R95) -. (PARTICIPANTE). N.F.
3.n., *grupo de pessoas que se neol.
opõem num litígio; outorgante num partisipason
contrato. - Soluson di prublema di n., *acto ou efeito de tomar parte. -
Timor ten di sedu un kusa ku na promovi partisipason ativa di omi
setadu a tudu partis (R95) -. (R95) -. (PARTICIPAÇÃO). N.F.
parti di dentru neol. N.S. partisipason é
n., *interior. (deriv. A PARTE DE hiperónimo de PARTICIPAÇÃO,
DENTRO). N.M. lexia complexa. que significa também aviso.
N.S. V.A., sin. intirior. partu
parti di fora n., *acto de dar à luz ou de parir. - i
n., *exterior. - Purmeru, limpa dentru staba ku dur di partu tok i na grita ku
di kopu ku pratu, asin parti di fora ta dur di padi (N.T.) -. (PARTO). N.F.
limpu tambi (N.T.) -. (deriv. A neol.
PARTE DE FORA). N.M. lexia parvu
complexa. N.S. sin. esterior. adj., - No ka parvu nau, samba i ka
parti di tras di nos, son gumbe (I.eI.) -.
n., *posterior; nas traseiras. - Bairu (PARVO). N.F. neol., vd. parbu.
ki ta fika na parti di tras di no ospital pas
di Bisau, Simon Mendes (R95) -. n., *estado oposto ao de guerra;
(deriv. A PARTE DETRÁS). N.M. sossego; boa harmonia. - n’ na pidi
lexia complexa. pas ku trankilidadi (R98) -. (PAZ).
parti gudu di rotca pasa
n., *pico. (deriv. A PARTE AGUDA v.intr., *ir de um lugar para outro;
DA ROCHA). N.M. lexia complexa. atravessar; percorrer;
N.S. V.B. transitar;desaparecer; fugir. - I
partidu djinguin diritu i pasa i bai (N.M.) -.
n., *união de muitas pessoas para (PASSAR). N.S. PASSAR é
um determinado fim. - sempri no hiperónimo de pasa e de pasanta;
Partidu fala kuma anos, no luta, i un pasa burgunhu; pasa fit; pasa
luta politika (C.P.) -. (PARTIDO). foronta; pasa kombersa; pasa ku
partikular mon; pasa ku raiba; pasa ku
1.adj., *privado; pertencente apenas sonu; pasa sabi; pasa val.
a certas pessoas ou coisas. - i skola pasa burgunhu
partikular (IN96) -. (PARTICULAR). coloc., *envergonhar-se. (deriv.
N.F. neol. PASSAR VERGONHA). N.S. V.B.
2.adj., *excepcional. - i prisis da un pasa fit
atenson partikular a insinu basiku coloc., *ultrapassar com velocidade.
(MR98) -. - Iran dati i odja un kusa pasal na
partisipa rostu fit, i pega djanan si tras (L.S.) -
v.intr., *fazer parte; tomar parte. - n’ . (PASSAR). N.S. V.A.
misti partisipa na bu programa (R95) pasa foronta
-. (PARTICIPAR). N.F. neol. N.S. coloc., *estar em dificuldades.
partisipa é hiperónimo de (deriv. PASSAR UMA AFRONTA).
PARTICIPAR, que significa também N.S. V.B.
fazer saber. pasa kombersa
partisipanti coloc., *transmitir o que foi dito;

449
comunicar. - rei pasa elis kombersa pasajen.
fep, tudu ke ku Sara fala (T.M.) -. 2.n., *passagem de graça; boleia. -
(deriv. PASSAR A CONVERSA). Noba ka ta pidi pasadju (L.A.) -.
pasa ku mon N.S. sin. buleia.
v.prep., *abusar; exagerar. (deriv. pasadu
PASSAR COM A MÃO). N.M. 1.part., *que passou; decorrido;
colocação. N.S. V.B. transitado. - I anos tudu, te na mis
pasa ku raiba pasadu, i di familia di PAIGC, purke
coloc., *enfurecer-se. - Omi pasa si kusas bai i tciga son nde ki
djanan ku ki raiba, i lambu kabesa tciganu tudu no na seta ki kota di
mas i miti na fugu (T.M.) -. risponsabilidadi (R98) -.
(PASSAR COM A RAIVA). (PASSADO). N.S. oranu pasadu.
pasa ku sonu 2.n., *o tempo decorrido. - i kunsa
coloc., *adormecer. - Kontra djintis konta Ratu si pasadu (L.S.) -.
pasa ku sonu, Sara lanta (T.M.) -. pasajen
(deriv. PASSAR COM O SONO). n., - l ta riprizenta un lugar di
pasa sabi pasajen di Europa pa Asia (R95) -.
coloc., *passar bem; estar bem de (PASSAGEM). N.F. paroxítona,
saúde; divertir-se. - Anta ami n’ na neol., vd. pasadju.
pasa sabi dja gos (T.M.) -. (deriv. pasajeru
PASSAR SÁBIAMENTE). n., *indivíduo que é transportado em
pasa val automóvel, barco ou avião. - e ta
v., *emprestar ou pedir em karga pasajerus ku si bagajens i
empréstimo, normalmente uma limaria (P.dosS.) -. (PASSAGEIRO).
quantia de dinheiro, por meio de um N.F. neol., pasadjeru 1.
recibo. (deriv. PASSAR UM VALE). pasanta
pasada 1.v.caus., *fazer passar; entregar;
1.n., *lembranças; coisas que transmitir. - N’ pasanta pa bos kil ku
aconteceram; recordação. - Si bu n’ risibi (N.T.) -. (deriv. PASSAR).
misti obi pasada di badjudesa di bu 2.v.caus., *ultrapassar. - Ka bu
mame, suta fidju di donakasa (T.M.) pasanta mas di kil ku sta skritu
-. (deriv. PASSAR). N.S. PASSADA (N.T.) -.
significa passo; da pasada; konta pasaporti
pasada. n., *documento que permite de
2.n., *notícia; anedota; conversa. - abandonar o próprio país para
Si bu ka na ba konta pasada, ami n’ entrar noutros. - i ten subsidiu ke
na kambantau (T.M.) -. ministeriu ta benefisiaba na parti di
pasadjeru 1 pasaporti (R95) -. (PASSAPORTE).
n., (PASSAGEIRO). N.F. vd. N.F. neol.
pasajeru. N.S. V.B. paseiu
pasadjeru 2 1.n., *acto de passear. - I falanu
adj., *transitório; de pouca kuma i na bai da un paseiu, ma te
importância. - kontentamenti gosi i ka riba (Cecomes) -.
pasadjeru di kada omi na bu udju (PASSEIO). N.F. proparoxítona,
(H.M.) -. (PASSAGEIRO). N.F. neol. neol.
pasadju 2.n., *parte lateral da rua para os
1.n., *acto de passar; local onde se peões. - Kamara ki ten pa fala djintis
passa; preço do bilhete de kuma pa e para djuga na paseiu
transporte. - I paga si pasadju i (R95) -.
mbarka (L.S.) -. (PASSAGEM). N.F. pasensa

450
n., *capacidade de esperar; virtude dimirason (N.T.) -. (PASMAR).
que consiste em suportar as pasmadu
contrariedades da vida de forma part., *espantado; que fica
calma. - Abron pera ku pasensa kil estupefacto. (PASMADO). N.F.
ku Deus purmiti (N.T.) -. neol. N.S. V.B.
(PACIÊNÇIA). pastor
pasenseru 1.n., *o que guarda e apascenta o
n., *que espera pacientemente; que gado. - bon pastor sta pruntu pa
sofre sem murmurar; paciente. - Bo muri pa si karnel (N.T.) -.
sedu tambi pasenseru (N.T.) -. (PASTOR). N.F. neol.
(deriv. PACIÊNCIA). 2.n., *sacerdote protestante. -
pasia Pregason di pastor Domingos (R98)
v.intr., *percorrer a pé, ou num meio -.
de transporte, certa distância para pastor di baka
distrair-se; divagar. - i bai pasia pa i 1.n., *pássaro que segue as vacas.
bibi un kopu (R95) -. (PASSEAR). (deriv. PASTOR DE VACAS). N.M.
N.F. paroxítona. lexia complexa. N.S. sin. kunankoi.
pasianta sintidu 2.n., *pessoa que acompanha as
coloc., *deixar vaguear o vacas na pastagem. N.S. V.A.
pensamento. (deriv. FAZER pastru
PASSEAR O SENTIDO). N.S. V.M. n., *termo comum que indica as
pasia-pasia aves, geralmente de um certo
v.intr., *continuar a passear. - I fika tamanho. - Mininu bai odja un pastru
na pasia-pasia (T.M.) -. (deriv. na kanta sabi na un po ki staba riba
PASSEAR). N.M. redobro. di fonti, i pega badja (F.M.) -. (deriv.
pasivu PÁSSARO). N.S. pastru é
1.adj., *que não age nem reage. - i hiperónimo de AVE e de PÁSSARO;
ta fika pasivu (R95) -. (PASSIVO). sin. katcu.
N.F. neol. pasu
2.adj., *em gramática, diz-se dos n., *acto de avançar ou recuar um
verbos e das frases em que o pé para andar; andamento. - Pabia
sujeito sofre a acção. ke n’ ta sinti, na pasu firmi di djopoti
paskal di ki bedju ke na terbesa rua, si
adj., *referente à Páscoa. - Na si dingui ki dingui ku falta di fiansa?
misteriu paskal i rializa obra (O.S.) -. (PASSO).
adimiradu (L.Cat.) -. (PASCAL). N.F. pata di pe
neol. 1.n., *pegada; vestígio de pé dos
Paskua seres humanos ou de pata dos
n., *festa dos Judeus que animais. - Bu odja, ali pata di pe di
comemoram a saída do Egipto; nha fidju (T.M.) -. (deriv. PATA DE
festa dos Cristãos que celebram a PÉ). N.M. lexia complexa. N.S.
Ressurreição de Jesus Cristo. - PATA designa o pé e a perna dos
Povu ta selebra Paskua pabia e animais, enquanto pata di pe indica
rapara kuma libertason bin di Deus também a pegada deixada no solo
(L.S.) -. (PÁSCOA). N.F. pelo ser humano.
proparoxítona. 2.n., *planta de pé do animal ou do
pasma ser humano. - pes ku tene pata di
v.intr., *sentir espanto ou pe, pitu di pe (N.M.) -.
admiração; ficar estupefacto. - Otca patakon
n’ odjal, n’ pasma ku garandi n., *moeda antiga. - bo djuda mata

451
pa odja ki un sinku patakon (A.S.) -. parbu; palerma.
(PATACÃO). pati
patcali v.tr., *dar; oferecer; distribuir. - e bin
v., - Na djius Bidjugu kurpu di kaudu patil ropas ku sapatus ku kadernu
patcali i na fedi (M.M.) -. N.F. vd. (N.M.) -. (PARTIR). N.F. parti. N.S.
patcari. pati é hipónimo de PARTIR, que
patcanga 1 significa também ausentar-se.
n., *tipo de pistola metralhadora. - pati-pati
na un grupu, ku bu ta odjaba di kinzi 1.v., *chafurdar; escorregar;
kamaradas, bu na odjaba tris deslizar; (PATINAR). N.F. oxítona.
pistola, dus patcanga, pa nfrenta un N.M. redobro. N.S. V.A.
kuartel (C.P.) -. 2. *diz-se de um lugar sujo de água
patcanga 2 e lama. - kau pati-pati tudu -.
n., *tipo de música ou dança pati-pati ku
originária da América Latina. - I v.prep., , * fazer tentativas; lutar
parsi ki konjuntu ki ta tokau para fazer um trabalho que não é da
diferentis stilus: toka Rumba, toka própria competência; não ser capaz
Kusunde, toka Patcanga IN96) -. de acabar um trabalho a tempo. - i
patcari pati-pati ku tarbadju -. N.F. oxítona
v., *espalhar-se em grande N.M. redobro. N.S. V.A.
quantidade e por todos os lados. - patidu
duensa tciu na mundu, kau stanu part., *oferecido; dado; distribuído. -
kansadu, duensa patcari (J.D.) -. Un alguin ku na tarbadja, si
N.F. patcali. pagamentu i ka sedu suma i patidu
patci di fugu nan, ma i ta risibi ki ki mersi (N.T.) -.
*tocha; archote; tocha; luzeiro; tudo (PARTIDO). N.S. patidu é hipónimo
o que serve para esclarecer; facho. de PARTIDO, que significa também
- pega patci di fugu, lumia kaminhu que se ausentou.
pa bu fidjus ianda (N.Me.) -. (deriv. patina
FACHO DE FOGO). N.F. patcu di v.intr., *deslizar com patins de
fugu. N.M. lexia complexa. rodas. - Na bu manera di sinan
patcu di fugu patina na bu kabelus bonitu di loiru
n., - I bai la ku elis, ku lanternas ku (J.D.) -. (PATINAR).
patcu di fugu ku armas (N.T.) -. pativu
(deriv. FACHO DE FOGO). N.F. vd. n., *velhaco; maroto. (PATIFE). N.S.
patci di fugu. N.M. lexia complexa. V.B.
patena patris
n., *na liturgia cristã, prato metálico n., *compatriota; conterrâneo;
onde o sacerdote coloca a hóstia fidalgo. - apelu ku n’ tene pa lansa
quando celebra a Missa. - ora di nha patris, pa e toma konsiensia di
limpa patena ku kalise, padri na kuma limaria, no ta konsideral un
rasa na silensiu (L.Cat.) -. parti di no vida (IN96) -.
(PATENA). N.F. neol. (PATRÍCIO). N.F. oxítona, neol.
patenti patron
n., *graduação de um militar. - Aos 1.n., *dono de casa ou de empresa.
no djagasi, kumpanheris di djintis - Si patron sinti garandi pena del i
sin patenti, ninguin ka sibi el i kin largal, i purdal tudu ki dibiba (N.T.) -.
(O.S.) -. (PATENTE). N.F. neol. (PATRÃO).
pateta 2.n., *patrono; protector. - Bo bai, bo
n., *parvo. (PATETA). N.S. V.B., sin. salba bo patron (L.S.) -.

452
patu pauta 2
n., *nome comum de várias aves n., *força mágica própria dos
palmípedes, quer da família dos feiticeiros. - i na bua son ku un ladu,
Anatídeos, quer da família dos pauta staba tok kuas na fin (T.M.) -.
Anserídeos, mais corpulentas dos (deriv. PAUTA). N.F. proparoxítona.
patos. - Bu ka sibi kuma patu i ta sta N.S. PAUTA significa tabela ou lista
na iagu, i ta bota obu suma manera dos alunos de um curso; talvez a
ku no ta bota? (T.M.) -. (PATO). derivação guineense tem a ver com
N.S. patu é hiperónimo de PATO e as faculdades paranormais obtidas
de GANSO; patu-feron; patu- depois de ter feito o pacto ou pauta
gansu; patu-mareku; patu- com o diabo.
murgudjon. pauteru
patu-feron n., *pessoa dotada de faculdades
n., *ave palmípede da família dos telepáticas; pessoa com faculdades
Anserídeos, que possui um paranormais que lhe permitem
aguilhão, designado ferrão, em cada conhecer coisas distantes ou
asa. (PATO-FERRÃO). N.M. lexia deslocar-se em espírito; vidente;
composta. N.S. V.B., n.v. telepata. - Kil pauteru djubi na spidju
“Plectropterus gambensis”. i odja kuma tal badjuda falsia (F.M.)
patu-gansu -. (deriv. PAUTAR). N.S. PAUTAR
n., *ave palmípede da família dos significa riscar à maneira de pauta;
Anserídeos; ganso do Egipto. (deriv. talvez a derivação guineense tem a
PATO GANSO). N.M. lexia ver com as faculdades paranormais
composta. N.S. V.A.; n.v. obtidas depois de ter feito o pacto
“Alopochen aegyptiacus”. ou pauta com o diabo.
patu-mareku paviu
n., *espécie de ave palmípede da n., - i ka na paga paviu ku na fuma
família dos Anatídeos; marreco; (N.T.) -. (PAVIO). N.F. paroxítona;
marreca. (PATO-MARRECO). N.M. vd. pabiu.
lexia composta. N.S. V.B., n.v. pavon
“Anas querquedula crecca”. n., *ave da Guiné-Bissau, de
patu-murgudjon tamanho modesto com bico largo e
n., *espécie de ave palmípede da forte; turaco; pavão-cinzento. (deriv.
família dos Colombídeos, capaz de PAVÃO). N.S. V.B., (PAVÃO) é a
mergulhar e de permanecer, ave característica da Ásia que se
durante algum tempo, submersa. encontra, domesticada, em
(MERGULHÃO). N.M. lexia Portugal; n.v. “Crinifer piscator”.
composta. N.S. V.B. pe
pauta 1 1.n., *a parte do membro inferior do
v., *deslocar-se em espírito corpo humano que assenta no chão;
abandonando o corpo; utilizar força a mesma parte, junto com a perna. -
mágica. - Si kurpu bai, i fika si kaska E pegal e maral korda na pe ku mon
la, i na pauta (T.M.) -. (deriv. (N.M.) -. (PÉ). N.S. finka pe;
PAUTAR). N.F. proparoxítona. N.S. kabritu pe di rotca; laba pe; masa
PAUTAR significa riscar à maneira pe; panha pe; pata di pe; pui pe;.
de pauta; talvez a derivação 2.n., *a parte do membro inferior do
guineense tem a ver com as corpo humano, entre o joelho e o
faculdades paranormais obtidas tornozelo; perna. N.S. bariga di pe;
depois de ter feito o pacto ou pauta butcu di pe; distindi pe; kursa pe;
com o diabo. latci pe; udju di pe.

453
3.n., *cada um dos membros dos n., *pessoa que executa trabalhos
animais ou a sua extremidade; pata. em alvenaria e materiais de
- i tira saku bas di sabaku i pindral revestimento; construtor de casas. -
na pe di tcoka (F.M.) -. (deriv. PÉ). si pedreru ka kumpu, nde ki labradur
N.S. pe é hiperónimo de PÉ, de na mora? (L.S.) -. (PEDREIRO).
PERNA, e de PATA. N.S. nheme N.S. sin. pangadur.
pe di katcur; pe-di-purku. pega
4.n., *rebento; árvore ou planta. - 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
duzentus i tal pekadur ba rinka-rinka exprime a ideia de [tornar contínuo
pe di kadju (R95) -. N.M. pe di + uma acção ou estado]. - mame bota
[nome da árvore ou do fruto]. N.S. po na mon i pega djanan na tcora
[pe di] designa o rebento ou a (T.M.) - Omi pega badja djanan
planta e [po di] designa o tronco ou (T.M.) - Lebri pega fala; sinhora na
a árvore depois do abate; pe di djungu, katibu na rema (R95) - E
banana; pe di mangu. pega na lanta na kumpu skada
pe na tcon (T.M.) -. (PEGAR).
coloc., *diz-se de uma pessoa 2.v., *unir; tomar; agarrar; aderir. - i
descalça. - Omi garandi pe na tcon sutadu pabia i pega na kaminhu ku
oi, i medunhu (J.D.) -. (deriv. PÉS ka bali (P.dosS.) - Lubu pega na
NO CHÃO). kuatru buli di binhu i dal (T.M.) -
pe teptepidu kadakin pega di sil (T.M.) -.
coloc., *pé chato. (deriv. PÉ). N.S. (PEGAR). N.S. pega biku; pega
V.M. boka; pega kaminhu; pega lutu;
pe-di-purku pega tesu.
n., *utensílio de ferro que se usa pega biku
como alavanca; pé-de-cabra. (deriv. coloc., *pedir em casamento a filha
PÉ DE PORCO ). N.M. lexia recém-nascida. - kasamenti ta dadu
composta. N.S. V.B. forsadu: si alguin padi, omi ta fala i
pedra pega biku parel o pa si fidju (R95) -.
n., *substância dura que forma as (deriv. PEGAR O UMBIGO). N.S.
rochas; rocha. - kolon kastiga no costume de pegar nas mãos, no
povu, kastiga no omis garandis, sentido próprio, antes dos outros, o
karga pedra, karga tudu kusa (R98) cordão umbilical como acto de pedir
-. (PEDRA). N.S. duensa di pedra; a mão da recém-nascida (P.Bull).
pedra di fugon; tcuba di pedra. pega boka
pedra di fugon coloc., *levar a mão à boca em sinal
n., *uma das três pedras que de espanto. - Omi pega boka, pega
formam o fogão tradicional boka, i fala: abo ku na bimba ta
guineense mais simples. - Tris kontan e kusa, kusa ku na den
pedra di fugon i malgosadu, pa ka (T.M.) -. (deriv. PEGAR A BOCA).
bianda falta na kasa (M.M.) -. pega kaminhu
(PEDRA DE FOGÃO). N.M. lexia coloc., *partir; ir. - I rabida i pega
complexa. kaminhu (T.M.) -. (deriv. PEGAR O
pedrada CAMINHO).
n., *ferimento com pedra. pega lutu
(PEDRADA). N.S. V.B. coloc., *travar luta; lutar; fazer jogo
pedrera de combate. - e pega un bruta di
n., *mina de pedras. (PEDREIRA). lutu e ta kai e ta lanta i ka pudi kapli
N.S. V.B. (N.M.) -. (deriv. PEGAR A LUTA).
pedreru pega n’utru

454
1.coloc., *ajudar-se; ser unidos. - pekadu
Mame ka falta fala: bo pega n’utru 1.n., *transgressão de preceito
(I.eI.) -. (deriv. PEGAR UNS AOS religioso ou moral. - Pai, n’ peka
OUTROS). kontra bo (L.Cat.) -. (PECADO).
2.coloc., *brigar corpo a corpo. N.S. fasi pekadu.
Mininus ba pega n’utru e gueria 2.n., *falta; culpa. - Basta, n’ kanta
(T.M.) -. Kriol pa n’ sinti sin pekadu (J.D.) -.
pega tesu pekadur
coloc., *perseverar; segurar; 1.n., *nome que designa a pessoa
empenhar-se; esforçar-se. - e pega- humana; gente; alguém. - no buska
tesu tok e kaba kebur - pega tesu na nobu rumus ku pensamentu di
lei Skritura dianti di djinti (N.T.) -. nobresa, kapas di da tudu pekadur
(deriv. PEGAR TESO). balur ki tene (R95) -. (deriv.
pegadu PECADOR). N.F. oxítona; pl.
1.part., *unido, colado. - Na pekaduris. N.S. PECADOR designa
purnomis pusual ku komplementus o penitente.
sta skirbidu tudu pegadu ku verbu, 2.n., *pessoa que peca; penitente.
suma: [i diskisil] (Men) -. (PECADOR). N.S. pekadur é
(PEGADO). hiperónimo de PECADOR e de SER
2.part., *segurado; agarrado. - Pratu HUMANO.
di vidru ka ta pegadu ku mon di pekadur-matadu
kandja, pabia i ta lalu (L.A.) -. n., *assassínio; homicídio. (deriv.
peganda PECADOR MATADO). N.M. lexia
1.v.caus., *acender o fogo ou a composta. N.S. V.B., sin. krimi.
lanterna; acender. - I peganda pekenu-almosu
lanterna tudu i pui (T.M.) -. (deriv. n., *pequena refeição que se toma
PEGAR). N.S. peganda significa de manhã. - Tambe i prisis pa bu
ACENDER e peganta significa tene bu losas ku bu ta utiliza na
PEGAR. mumentu di almosu o djanta o
2.coloc. peganda fugu, *acender o pekenu almosu (IN96) -.
fogo. - Kamabis peganda dja fugu (PEQUENO ALMOÇO). N.F. neol.
na bantaba (N.M.) -. (deriv. PEGAR N.M. lexia composta. N.S. V.A, sin.
O FOGO). matabitcu.
3.coloc. peganda kanhutu, pela
*acender o cachimbo. - Patin de 1.v.tr, *tirar o pêlo. - Aos bu na
fugu pa n’ peganda kanhutu (A.P.) -. kontan ke ke pela djugude (F.J.) -.
peganta (PELAR).
v.caus., *fazer pegar; unir; segurar. - 2.v.intr., *perder o pêlo ou o cabelo.
I bon djintis ntindi es kusa, purki (PELAR-SE).
algun grupu delis, ke sta la aos, peladu 1
peganta arma e na fuguia? (R98) -. part., *sem pêlo. (PELADO). N.S.
(deriv. PEGAR). N.S. peganda V.B.
significa ACENDER e peganta peladu 2
significa UNIR. n., *os tomates enlatados. (deriv.
peka PELADO). N.F. italiano “pelati”. N.S.
v.intr., *cometer pecado; errar; V.A.
transgredir um preceito ou regra. - pele
Rabi, kin ki peka pa es alguin n., *membrana que forma a
padidu segu? nos i el propi o si superfície externa do corpo de
papes? (N.T.) -. (PECAR). muitos animais; epiderme. - si no

455
misti fasi un komparason, lingua v.tr., *castigar; aplicar penalidade. -
materna i suma pele di pekadur, n’ fala kuma pa ka kondena so pa
lingua sugundu o terseru i suma si kondena o enton pa ka penaliza so
bistidu (L.S.) -. (PELE). N.F. neol. pa penaliza, ma tambe pa randja
N.S. sin. kuru. soluson (R95) -. (PENALIZAR). N.F.
pelmenus neol. N.S. penaliza é hipónimo de
loc.adv., - I pelmenus n’ ta odja PENALIZAR, que significa também
guintis (F.S.) -. (PELO MENOS). causar dor.
N.F. vd. pelumenus. penisilina
pelumenus n., *antibiótico extraído de um fungo
loc.adv., *exprime a condição do género Penisílio, da família das
mínima e indispensável para que Aspergiláceas. - Si bu kura ki kau
algo se faça; no mínimo. - Si no na tris dias, i kunsa ku intca, bu ta toma
pui sentru di saudi, pelumenus no antibiotiku ku penisilina (Igr.I.) -.
ten ke tene medikus (IN96) - O (PENICILINA).
pelumenus pa no miliora situason penitensa
(R95) -. (PELO MENOS). N.F. n., *arrependimento e sacrifícios
pelmenus. para expiação dos pecados. - fasi
pembi penitensa di kuaresma (L.Cat.) -.
1.v.tr., *ter no regaço; andar com (PENITÊNCIA). N.F. neol.
alguém ou levar alguém ao colo. - n’ pensa
pembi mininu tok n’ kansa (C.S.) -. 1.v.tr., *considerar; supor; imaginar.
2.v.tr., *ajudar a crescer. - N’ - bu ta pensa fidju bai skola, o fidju
pembiu to ku bu sedu alguin (N.V.) - bai mandadu ku bu mandal, bu ka ta
. sibi kuma i ba panti i na adikiri dja
pena 1 un visiu (R95) -. (PENSAR). N.F.
v.tr., *tirar as penas a; deplumar. - neol.
bu na pui iagu di pena galinha 2.v.intr., *reflectir; formar ideias; ter
purmeru (N.M.) -. (DEPENAR). uma opinião. - Ma ke ki n’ pensa ne
pena 2 Guine li: i ka duvida pa ninguin, i ka
1.n., *cada um dos órgãos que ten roson ki obriga aos un dia no sta
cobrem o corpo das aves; pluma. - ne situason (R98) -. N.S. pensa é
lebri toma djugude, i penal i fuma hipónimo de PENSAR, que significa
(L.S.) -. (PENA). também cuidar, cujo equivalente é
2.n., *tubo de pena de algumas kuda.
aves que se usava para escrever; pensamentu
caneta. n., *ideia; reflexão; consideração;
pena 3 projecto. - Kada alguin sta ku si
n., *dor; dó; aflição; compaixão. - n’ pensamentu, pabia bu ka pudi entra
sinti son pena pabia di bu kansera na kabesa di alguin, nin sibi kusa ki
(Ceef) -. (PENA). N.S. pena é tene na kabesa (IN96) -.
hipónimo de PENA, que significa (PENSAMENTO). N.F. neol.
também punição, cujo equivalente é penson
kastigu; bali pena; sinti pena; sin. 1.n., *hotel familiar e modesto; casa
dur. de hóspedes; casa que vende
penadu comida. - i montal riba di si buru i
part., *deplumado. (DEPENADO). lebal pa un penson (N.T.) -.
N.S. V.B.; PENADO significa (PENSÃO).
alguém que está aflito. 2.n., *renda vitalícia ou temporária.
penaliza pensu

456
1.n., *curativo. (PENSO). N.S. V.A.; liberta Israel (N.T.) -. N.F. spera.
sin. pensu-rapidu; adezivu. N.S. ant. disispera.
2.n., *faixa de material absorvente pera 2
utilizada pelas mulheres durante o n., *fruto da pereira, planta da
período menstrual; penso higiénico. família das Rosáceas. (PERA). N.F.
pensu-rapidu a vogal [e] do substantivo pera é
n., *curativo; adesivo e penso fechada, isto é [anterior-média], e
preparados para cobrir uma ferida. distingue-se da correspondente do
(deriv. PENSO RÁPIDO). N.F. verbo pera, que é aberta, isto é
proparoxítona. N.M. lexia composta. [anterior-baixa]. N.S. V.B.
N.S. V.A., sin. pensu; adezivu. pera-bakati
Pentekostis n., *abacate, fruto do abacateiro, da
1.n., *na religião cristã, festa que família das lauráceas. (PERA
decorre no quinquagésimo dia ABACATE; ABACATE). N.M. lexia
depois da Páscoa e que comemora composta. N.S. V.B.; n.v. da planta:
a descida do Espírito Santo sobre “Laurus persea”; sin. abakati.
os Apóstolos. - n’ na fika na Efesu te peranti
Pentekostis (N.T.) -. con., *preposição que indica [diante
(PENTECOSTES). N.F. paroxítona, de]; na presença de; em face de. -
neol. Peranti manobra di rei Faruk,
2.n., *no Antigo Testamento, festa partidu reforsa inda mas (R95) -.
dos Judeus que comemora a (PERANTE). N.F. neol. N.S. sin.
entrega das tábuas da Lei a Moisés, dianti di.
no monte Sinai. - Otca dia di perda
Pentekostis tciga, e staba tudu n., *privação de uma coisa que se
djuntadu na mesmu lugar (N.T.) -. possuía; carência; perca. - Perda di
Pepel pezu ku kunsa na bu kurpu, diareia
n., *termo comum para indicar os ku mas utrus komplikason na bu
membros do povo Pepel, saudi, i ta signifika kuma bu sta
pertencente ao grupo linguístico infetadu ku Sida (Cecomes) -.
Norte Bak, da subfamília Oeste- (PERDA). N.F. neol., perka.
atlântica; Papel. - Si abo i Fula o peregrinason
Mandinga, Biafada o Pepel, rasa 1.n., *viagem a algum lugar santo;
gos ka ten na Guine (N.Tu.) -. romaria. (PEREGRINAÇÃO). N.F.
(PEPEL; PAPEL). neol.
pera 1 2.n., *viagem por terras distantes; a
1.v., *atender; aguardar. - Bu subi vida terrena em comparação à vida
riba di tarafe bu ba sinta la, pa bu depois da morte. - na kabantada di
pera ora ku iagu bacha pa bu pudi no peregrinason na tera (L.Cat.) -.
disi (C.P.) - (ESPERAR). N.F. a peregrinu
vogal [e] do verbo pera é aberta, 1.adj., *que anda em peregrinação. -
isto é [anterior-baixa], e distingue-se ami ku bos, abos ku mi almas
da correspondente do substantivo peregrinus na Meka, kantu tempu
pera, que é fechada, isto é [anterior- dja n’ ka odja bos (J.D.) -.
média]. N.S. sin. salga. (PEREGRINO). N.F. neol.
2.v., *esperar; confiar. - Bisau na 2.n., *pessoa que se desloca a um
peraba kuma setor privadu na ba da lugar santo por devoção; romeiro.
un ma garandi dinamismu na perfetu
dizinvolvimentu di industria (R95) - adj., - Na no mundu, no ka na odja
Anos no na peraba kuma el ku na ninguin ku pudi fasi kusa di un

457
manera perfetu (L.S.) -. nas conchas de alguns moluscos,
(PERFEITO). N.F. neol., vd. pirfitu. em especial a ostra; pessoa
perga 1 bondosa. - Un nogosianti i odja un
v.tr., *fixar ou segurar com pregos. - perola di garandi balur (N.T.) -.
Lebri panha kil po, i perga na (PÉROLA). N.F. proparoxítona.
kabesa di Lubu to ki entra (L.S.) -. perta
(PREGAR). N.F. prega 1. 1.v.tr., *estreitar com força; afrontar;
perga 2 perseguir; magoar; diminuir. - E
v., *fazer sermões; predicar; rodian, e perta-pertan, na nomi di
aconselhar. (PREGAR). N.F. prega Sinhor n’ bin moni elis; e suma
2. N.S. V.B. baguera ke pertan (L.Cat.) -.
pergadu (APERTAR).
part., - Pa nos, i pergadu na krus 2.v.intr., - Sinhor bu kaminhu perta
(L.Cat.) -. (PREGADO). N.F. vd. (L.Cat.) -. (tornar-se estreito).
pregadu. pertadu
pergunta part., *estreito; perseguido;
1.v., - E djintis ta pergunta: i ten o comprimido. - kumpraduris na un
nau manera di trata lichus di kau pertadu mal organizadu
ospital? (R95) -. (PERGUNTAR). (P.dosS.) -. (APERTADO).
N.F. neol., vd. punta. pertensi
2.n., - No na disa e pergunta pa i v.intr., *fazer parte de; ser
fika sin (R98) -. (PERGUNTA). N.F. propriedade de. - Purtantu i pertensi
neol., vd. purgunta 2. tudu komunidadi di Bachil (R95) -.
perka (PERTENCER). N.F. neol.
n., - Amigus, bo dibi di obiba nha pertu 1
konsidju pa ka sai di Creta, pa adj., *a pouca distância; próximo;
libraba di danu ku perka (N.T.) -. confinante. - no prokura sirvisus di
(PERCA). N.F. vd. perda. saudi ma pertu (R97) -. (PERTO).
perla pertu 2
n., *pérola. (PERLA). N.S. V.B. adv., *advérbio de lugar que indica
permanenti um espaço ou um tempo próximo. -
adj., *constante; duradouro; Ali fonti li pertu! (P.B.) -. (PERTO).
imutável. - Troku i kazu di diskuson N.S. ant. lundju.
permanenti (P.dosS.) -. pertu di
(PERMANENTE). N.F. neol. con., *locução prepositiva que
perna significa [próximo de]. - bindiduris ki
1.n., *parte do membro inferior do ta fasi nogos pertu di n’utru
corpo humano entre o quadril e o (P.dosS.) - Pertu di me-dia i torna
joelho; coxa. - Nten seta ku kabesa, sai (N.T.) -. (PERTO DE). N.S. ant.
i rabida i pui kutubel riba di si perna lundju di.
pa i pudi pembi kabesa na mon pa pertusi
sukuta si mame (J.S.) -. (PERNA). v.caus., *fazer-se perto; aproximar-
N.S. no corpo humano, perna se; avizinhar-se. - Tcoka pertusi di
traduz COXA e o equivalente de kil bagabaga son, bagabaga iabri
PERNA, que designa a parte entre o djanan na metadi (L.S.) -. (deriv.
joelho e o tornozelo, é pe. PERTO). N.F. proparoxítona.
2.n., *a parte mais desenvolvida dos Peruanu
membros dos animais vertebrados. n., *membro do povo peruviano ou
perola peruano, habitante do Peru.
n., *concreção calcária que se forma (PERUVIANO; PERUANO). N.S.

458
V.B. coloc., *abrir o traseiro com as mãos
pes 1 na direcção de alguém para lhe dar
n., *unidade monetária da Guiné- azar ou como sinal de desprezo.
Bissau depois da independência N.M. proparoxítona. N.S. V.M.
desde o ano 1976 até o ano 1996; peteli-peteli
moeda. - i ten taxistas ki ta prifiri v., *abrir os olhos com mais força;
pega sinku mil pes ora ki tenba pa estar sempre a abrir ou arregalar os
risibi, pa isemplu, seti mil pes olhos. - fomi na peteli-peteli udju na
(P.dosS.) -. (PESO). N.F. pezu. barigas di prentcentces ki e nudju
pes 2 (F.S.) -. N.M. redobro.
n.pl., - Tcoka ba sugundi, i ba buli peza
sinsa i lanta, i ialsa pes riba (F.M.) -. 1.v.tr., *avaliar; determinar o peso
(PÉS). N.F. vd. pe. de. - Djintis garandi e pesa es
pesa kombersas na se kabesa i bin kaba
n., *cada uma das partes de uma pa da mindjer roson (L.S.) -.
máquina; parte de um todo. - Falta (PESAR).
di karus nobus, karensia di pesas pa 2.v.intr., * ter o peso de; afligir;
kumpu kilis ki dana (P.dosS.) -. tornar-se incómodo. - I kiston di
(PEÇA). N.F. neol. Viriato Pan i na pezau na bu
pesa-suselenti konsiensia tciu (R95) -.
n., *peça de substituição. (PEÇA pezu 1
SOBRESSELENTE). N.M. lexia n., *gravidade inerente aos corpos;
composta. N.S. V.B. carga. - kil ki staba bas kansa i ka
pesegu pudiba sufri mas pezu di kil utrus,
n., *fruto do pessegueiro, da família enton i busi bas delis, e kunsa na
das Rosáceas. (PÊSSEGO). N.F. kai un son un son (L.S.) -. (PESO).
proparoxítona. N.S. V.B. N.F. neol.
peska pezu 2
n., *pescaria. - Agrikultura ku peska n., *moeda. - Oitenta mil pezu (R95)
e ka ta da fartura pa tudu populason -. (PESO). N.F. vd. pes. N.S. pezu,
P.dosS.) -. (PESCA). antigamente, era a moeda de cinco
pesoa francos franceses.
n., - Fanadu ta djuda tciu na pia
modifika pesoa propi di alguin 1.n., *recipiente para pôr líquidos.
(IN96) -. (PESSOA). N.F. (PIA).
paroxítona, neol., vd. pusua. 2.n., *sanita. - fora di kriansas no
peste dibi di pul dentru di pia (R97) -.
n., *doença infecciosa de origem piada
asiática. (PESTE). N.S. V.B. n., *dito engraçado. - Reis ka tene
peta piada -. (PIADA). N.S. bota piada.
n., *mentira. (PETA). N.S. V.B. pidi 1
petcu v.tr., *solicitar alguma coisa de
n., *termo calão que designa uma alguém; rogar; suplicar. - i pidi un
bebida alcoólica. - Petcu ka pudi kopu di binhu (A.P.) -. (PEDIR). N.F.
lebisinu (C.V.) -. N.F. fam. a vogal [i] é alta média-central,
peteli muito breve. N.S. pidi é hiperónimo
v., *abrir muito; abrir os olhos. - Nhu de PEDIR, que significa também
Sergio ka peteli (J.D.) -. N.F. mendigar, cujo equivalente é pidi-
proparoxítona. N.S. peteli bunda. pidi; pidi diskulpa; pidi purdon;
peteli bunda pidi simola.

459
pidi 2 n., *compaixão. (PIEDADE). N.S.
n., *gases, geralmente ruidosos, V.B.
expelidos pelo ânus; traque. - Si bu pika
tira pidi, mundu ta sinti (L.A.) -. 1.v.tr., *ferir ou furar com objecto
(PEIDO). N.F. a vogal [i] é alta pontiagudo; ferir com bico. - bu na
anterior-palatal, longa. N.S. tira pika karni pikininu (R95) -. (PICAR).
pidi. N.S. pika-boi.
Pidi 3 2.v.tr., *morder dos insectos. - ora
1.n., *nome da polícia secreta do ku ten un iagu paradu na un kau,
tempo colonial, cuja sigla era PIDE, muskitu e na bai na ki susidadi, e na
Polícia Internacional de Defesa de bin pika alguin (IN96) -.
Estado. - no kamarada sibi rispundil, 3.v.tr., *partir em pequenos bocados
nde ku fasi kauza mortu di kil ofisial carne ou peixe. - bu na pika karni
di Tuga ku kil maus di Pidi ku ba pikininu (R96) -.
muri na Norti (C.P.) -. (PIDE). 4.v.intr., *cair no anzol, tentando de
2.n., *termo normalmente usado comer a isca.
quando se refere a uma pessoa que pika-boi
tem atitudes de polícia secreta; n., *nome dado a um pássaro que
alguém que não guarda segredos, anda na costa dos bovinos,
que denuncia os outros ou, comendo insectos e parasitas. Pika-
politicamente, com ideias diferentes. boi i mau ku firida di baka -.(PICA-
pidi diskulpa BOI). N.F. neol. N.S. V.A.,
coloc., *apresentar desculpas. - n.v.”Buphaga africana”.
Mininus medi e kunsa na pidi pika pa
diskulpa (F.M.) -. (deriv. PEDIR v.prep., atirar-se a pique. - Alma-
DESCULPAS). biafada lanta i bua riba i pika pa pis
pidi purdon na iagu (T.M.) -. (deriv. A PIQUE).
coloc., *apresentar desculpas. - Nha pikada
mame, nha mame n’ na pidi purdon, n., *mordedura de insecto, marca ou
oh nha mame bu ta purdan dja ferida feita com objecto pontiagudo.
(A.B.) -. (PEDIR PERDÃO). - atraves di pikada di insetu (R95) -.
pidi simola (PICADA).
coloc., *esmolar; mendigar. - mininu pikadu
ku si latasinhus na pidi simola di part., *mordido; ferido. (PICADO).
baraka pa baraka (P.dosS.) -. N.S. V.B.
(PEDIR ESMOLA). pikareta
pidi-pidi n., *utensílio de ferro para escavar
v.intr., *mendigar; esmolar. - Es terrenos duros. - I na odja dja tudu
abitu di pidi-pidi na fera i forti na soldadi ku si pikareta na mon (C.P.)
Senegal, suma tambe na paizis -. (PICARETA).
vizinhus (P.dosS.) -. (deriv. PEDIR). pikininu
N.M. redobro. 1.adj.dim., *que é de tamanho muito
pididu reduzido; pequeno. - i ten son un
1.part., *solicitado; rogado; avion pikininu ki ta fasi karera pa
suplicado. - Kil ku dadu tciu i ta Senegal (P.dosS.) -. (deriv.
pididu tciu (N.T.) -. (PEDIDO). PEQUENINO).
2.n., *o que se pediu; súplica; 2.adj., *que é de tenra idade;
petição. - Es i ultimu pididu ku n’ na pequenito. - nha fidjus pikininu inda,
fasiu (F.J.) -. bo disan n’ kria elis (J.A.) -. N.S.
piedadi pikininu é hiperónimo de

460
PEQUENO e de PEQUENINO. pilotu
pila 1.n., *o que governa o barco ou o
1.v.tr., *pisar no gral com o pilão, avião; aviador. - parsin kuma bon
quer para descascar, quer para pilotu ki sta gosi na lemi (C.V.) -.
moer. - Tudu dia i ta kusnha bianda, (PILOTO).
i pila forinha, i lebal (T.M.) -. 2.adj., *diz-se do que serve de
(PILAR). modelo. - skola pilotu forma dja
2.coloc., pila arus, *descascar o kuadrus (C.P.) -.
arroz. - i ten ke pila kil arus kinti-kinti pimenta
(C.P.) -. n., *fruto da planta homónima da
3.coloc., pila forinha, *moer a família das Piperáceas. - Utru ta fasi
farinha. orta di kamati, pimenta, kandja
piladu (N.M.) -. (PIMENTA). N.F. pimenta-
part., *descascado; moído. - bu ta pretu. N.S. n.v. “Piper nigrum”; sin.
toma ki tempras ki piladu dja bu malgueton; sin. pobar.
kambia riba di galinha (N.M.) -. pimenta-pretu
(PILADO). n., (PIMENTA-PRETA). N.F. neol.,
piladur vd. pimenta. N.M. lexia composta.
n., *instrumento para pilar; pessoa N.S. V.B.
que pila. (PILADOR). N.S. V.B. pimenton
pilar n., *fruto da planta homónima da
n., *coluna simples que serve de família das Solanáceas; pimento.
apoio a um edifício ou a uma ponte. (deriv. PIMENTÃO). N.S. V.B., n.v.
- si pe i suma pilar di fugu (N.T.) -. “Capsicum annuum”; pimenton é
(PILAR). N.F. neol. hiperónimo de PIMENTO, que
pilia designa o fruto, e de PIMENTÃO ou
n., *instrumento que dá energia PIMENTEIRO, que designa a
eléctrica. (PILHA). Radiu di dozi pilia planta.
-. N.F. proparoxítona. N.S. V.A. pimpinhi
pilikana v., *ter a barriga flatulenta ou
n., *ave palmípede aquática da inchada, devido à acumulação de
família dos Pelicânidas, com um gases; ter dor de barriga ou prisão
bico muito grande e uma bolsa de ventre. - bariga pimpinhi -. N.F.
membranosa por baixo da oxítona. N.S. V.A.
mandíbula inferior. - Pilikana bin pimpinhidu
sinta na boka di Pis-kabalu (T.M.) -. part., *diz-se da reacção de barriga
(PELICANO). N.F. pilikanu. N.S. flatulenta, devido à acumulação de
n.v. “Pelicanus onocrotalus”. gases. - kurpus fungulidu, barigas
pilikanu pimpinhidu (O.S.) -. (deriv.
n., - ora ku Sareia sai na mar, sai pa PIMPONEAR).
ronka si bonitasku, gargadjadas di pimpini
pilikanu ta bin tcolonan (D.N.) -. v., *murmurar; rosnar. N.F.
(PELICANO). N.F. neol., vd. proparoxítona. N.S. V.B.
pilikana. Pindjikiti
pilon n., *nome do porto de Bissau no
n., *almofariz de madeira onde os qual aconteceu o massacre de
cereais são descascados; gral. - E vários marinheiros no dia 3 de
ta pui tceben na pilon e kunsa pila Agosto de 1959. - fera i no Pindjikiti,
(F.M.) -. (deriv. PILÃO). N.S. PILÃO si bu fasi diskarna la, bu na bin
significa po di pila. prisisa del tudu manera (R95) -.

461
(PIJIKITI). N.F. oxítona. kinti, bu pinha tudu dus ladus pa e
pindra djunta (Igr.I.) -. (APINHAR).
1.v.tr., *suspender; colocar alto. - pinha 2
Utru dia i ba tira bumba bedju, i pui 1.n., *fruto do pinheiro, da família
nobu, i kunsa pindra bulis (F.M.) -. das Pináceas. (PINHA).
(PENDURAR). N.F. prinda. 2.n., *anona; fruto da Anona ou
2.v.intr., *estar suspenso. - tudu Anoneira da família das Anonáceas.
povus e ten diritu pa se atmosfera, N.S. V.B., n.v. “anona muricata”; sin.
ku sedu seu ku pindra riba delis, pa anona.
ka i puluidu (R96) -. (PENDURAR- pinhor
SE). n., *empenho; garantia. (PENHOR).
pindra-pindradu N.S. V.B.
part., *suspenso. - No ropa ta fika pinhora
pindra-pindradu (T.M.) -. (deriv. v., *dar ou apreender como
PENDURADO). N.M. redobro. garantia. (PENHORAR). N.S. V.B.
pindradu pinsel
part., *suspenso; colocado alto. - n., *instrumento para pintar; broxa.
Iagu pindradu: koko (Co.D.B.) -. (PINCEL). N.S. V.B.
(PENDURADO). N.F. prindadu. pinta
pineria 1 v., *aplicar cores; colorir. - pinta
v., *passar a farinha pelo crivo; unhas, pinta boka (N.M.) -.
joeirar. (PENEIRAR). N.F. (PINTAR). N.S. sin. tinta.
proparoxítona. N.S. V.A. pinta-pinta
pineria 2 v., *colorir de várias cores.
n., *instrumento que serve para (PINTAR). N.M. redobro. N.S. V.B.
joeirar. (PENEIRA). N.F. pinta-pintadu
proparoxítona. N.S. V.A. part., *de várias cores; polícromo.
pinga (deriv. PINTADO). N.M. redobro.
1.v.tr., *deixar cair gota a gota; N.S. V.B.
gotejar. - Su misti, no ta pinga pintada
iagusinhu la (R96) -. (PINGAR). n., *galinha-da-Guiné; galinha-da-
2.v.intr., *chover pouco; deixar cair Índia; galinha d’Angola. (PINTADA).
de si um líquido aos pingos. - Si bu N.F. neol. N.S. V.B., sin. galinha-
odja kuma karna na pinga, bu ta sibi pintadu; galinha di matu.
kuma i gurdu (L.A.) -. pintadu
pinga-pinga part., *caiado; corado; envernizado.
v., *continuar a deixar cair de si um - Nin rostu pintadu o di bonitasku ka
líquido aos pingos. - I bisti un ropa ta fasin diskisi aonti, pa kerensa ku
ku pinga-pinga sangui (N.T.) -. n’ ten na bo (Dj.) -. (PINTADO).
(deriv. PINGAR). N.M. redobro. pintainhu
pingadu n.dim., - Falkon ku Pintainhus (L.S.)
part., *coberto de pingos. -. (PINTAINHO). N.F. paroxítona,
(PINGADO). N.S. V.B. neol., vd. pinton.
pingu pintca
n., *gota; pinga. - I santcu ku 1.v.tr., *empurrar, dar impulsos. - kin
dispindral i bibi tudu, i kaba i ka ku opta pa pintca kareta e ta pintca
sobran nin un pingu (A.P.) -. kareta (R98) -. (PINCHAR).
(PINGO). 2.v.intr., *lançar-se com energia. -
pinha 1 Kadakin na pintca pa bai (T.M.) -.
v., *juntar; aglomerar. - Fasi un ladu pintca-pintca

462
v., *continuar a dar empurros; (F.M.) -. (deriv. PINTÃO). N.F.
esforçar-se de ir por diante ou para pintainhu.
diante. - No kustuma dja ku e no pintor
liberdadi, pintca-pintca medu na n., *artista que pinta. (PINTOR).
kaba (J.D.) -. (deriv. PINCHAR). N.S. V.B.
N.M. redobro. pintu
pintcadu n., *cria de galinha; franguinho.
part., *empurrado; dado impulso. - (PINTO). N.S. V.B.
Governu ta konsidera di kuma no pintura
pintcadu pa tras (R98) -. n., *desenho; quadro. (PINTURA).
(PINCHADO). N.S. V.B.
pinti pion 1
1.n., *instrumento para pentear os n., *pessoa que anda a pé. - i prisizu
cabelos. (PENTE). N.S. pinti di po. kolaborason di tudu kondutoris,
2.n., *instrumento de tear do tambe di pions ki na sirkula na via
tecelão. - Na djanela nde ke nha publika (R95) -. (PEÃO). N.F. neol.
udju ta pasa, na pinti di nha fisial pion 2
(O.S.) -. N.S. panu di pinti. n., *brinquedo em forma de pêra
pinti di po que roda em torno de um eixo. - no
n., *pente africano de madeiro com na badja suma pion riba di pitu di
os dentes compridos. (deriv.PENTE sabura (T.Tc.) -. (PIÃO). N.F. neol.
DE PAU). N.F. pinti. N.M. lexia pioneru
complexa. N.S. V.B. n., *precursor. (PIONEIRO). N.S.
pintia V.B.
1.v., *compor o cabelo com pente. - pior
kunformu i pintia uru na konkonhi adj.comp., *comparativo de mau;
(L.S.) -. (PENTEAR). N.F. que é de qualidade inferior; menos
paroxítona. vantajoso. - Asin, ultimu mintida i ta
2.coloc., pintia kabelu, *alisar o sedu pior di ki purmeru (N.T.) -.
cabelo com pente. - ora ku bu (PIOR). N.S. sin. mas pior.
djundjun’a, laba bu rostu, bu pintia piora
kabelu (N.T.) -. v.intr., *mudar para pior; deteriorar. -
pintiadu sirbis di taxi kunsa na piora
part., *diz-se de cabelos bem (P.dosS.) -. (PIORAR). N.F. neol.
compostos. (PENTEADO). N.S. N.S. piora é hipónimo de PIORAR
V.B., kabelu pintiadu. que significa também pejorar, cujo
pintiadur equivalente é pioranta; ant.
n., *aquele que penteia. mindjoria 1.
(PENTEADOR). N.S. V.B. pioranta
pintidju v.caus., *fazer tornar pior. - mesinhu
n., (PINTELHOS). N.F. arc., vd. piorantan -. (deriv. PIORAR). N.S.
pintinhu. N.S. V.A. V.A., ant. mindjoria 1.
pintinhu pipi
n., *conjunto dos cabelos da pube. n., *urina de crianças. N.F. oxítona;
(PINTELHOS). N.F. pintidju. N.S. Italiano e Francês “pipi”. N.S. V.A.
V.A.; PINTELHOS é palavra calão e pipichu
na Madeira chama-se PINTINHO. n., *órgão copulador masculino;
pinton pénis; falo. - Es i ke na nha pipichu?
n., *dim. de pinto; cria de galinha; (Cecomes) -. (deriv. PIPI). N.S. sin.
pintainho - i ba tira pinton na sangra matcundadi.

463
pipinu n., *corruptor. N.S. V.B.
n., *fruto do pepineiro, planta pirdison
herbácea da família das n., *desgraça; ruína; irreligiosidade.
Cocurbitáceas. - no laba tudu kusa - kaminhu i garandi ku ta bai pa
ke no na kume, no laba pipinu (R97) pirdison (N.T.) -. (PERDIÇÃO).
-. (PEPINO). N.S. n.v. da planta: pirfiri
“Cucumis sativus”. v.tr., *escolher; gostar mais de; dar
pirbita preferência a. - No ta pirfiri fontis
n., - Uniku manera di pirbita pis i pa simplis ku kumunidadi pudi djuda
fumal (M.M.) -. (APROVEITAR). kumpu di ki fontis ku na pirsisa di
N.F. vd. purbita. bomba ku ikipamentu tciu (Igr.I.) -.
pirdi (PREFERIR). N.F. prifiri.
1.v.tr., *ficar sem; deixar de ter. - no pirfitu
ta pirdi manga di tempu (R95) -. adj., *que não tem defeito;
(PERDER). exemplar. - I ka pirsis pa bo sedu
2.v.intr., *ser derrotado; ficar em pirfitu pa pudi tciga pertu di Deus; el
desvantagem no jogo. - logu kin ku i gosta di nos mas di ki no pudi
dibi di ganha i ta pirdi (R95) -. pensa (Igr.I.) -. (PERFEITO). N.F.
3.v.intr., *desaparecer; corromper- perfetu.
se; ficar desnorteado. - bon pastor i pirguisa 1
bai na buska kil ke pirdi, un son! v., *dar-se à preguiça; agir de
(L.Cat.) -. (PERDER-SE). maneira indolente; não prestar
pirdi kaminhu atenção. - Lifanti ka pirguisa ku si
coloc., *desnortear-se. (deriv. dinti (L.A.) -. (PREGUIÇAR). N.S.
PERDER O CAMINHO). N.S. V.B. ant. dispirguisa.
pirdi sintidu pirguisa 2
coloc., *desmaiar. - Si i pirdi sintidu, n., *aversão ao trabalho; indolência.
bu ka pudi nin bibintil nada (Igr.I.) -. - Kabas di siti nunka bu ka pudi
(PERDER OS SENTIDOS). fergal ku pirguisa, pabia i ka ta limpu
pirdidu (L.A.) -. (PREGUIÇA). N.F.
1.part., *que se perdeu. - kazu priguisa.
pirdidu (R99) -. (PERDIDO). pirguisus
2.part., *desnorteado; extraviado; adj., (PREGUIÇOSO). N.F. oxítona,
errante. - Ami n’ sta un bokadu vd. priguisozu. N.S. V.B.
pirdidu (R95) -. pirigozu
pirdinti adj., *que tem risco ou pode causar
1.v.caus., *causar a perda de. - No dano. - bo na toma pasajeru na ki
na pirdinti lei pabia di fe? (N.T.) -. kurva, i pirigozu (R95) -.
(deriv. PERDER). (PERIGOSO). N.F. pirigus.
2.v.caus., *fazer desnortear; pirigu
corromper. - Aos fama pirdintiu n., *risco; ameaça. - i ten sertu
sintidu, pupas di saias nobu pirigus si bu ka kontrola iagu diritu
kunfundiu kabesa (D.N.) -. (Igr.I.) -. (PERIGO).
pirdintidu pirigus
1.part.caus., *corrupto; perdido. adj., - duensa pirigus ki i panha
(deriv. PERDIDO). (Cecomes) -. (PERIGOSO). N.F.
2.part.caus., *feito desaparecer oxítona, vd. pirigozu.
voluntária ou involuntariamente. pirikitu
N.S. V.A. n., *ave trepadora da família dos
pirdintidur Psitacídeos. - n’ tene tudu: boka di

464
patu tambe; di pirikitu tudu n’ tene -. (PERMITIDO).
aos (R95) -. (PERIQUITO). N.S. n.v. pirsibi
“Poicephalus senegalus”. v., *entender; compreender. - Es ke
piris no misti disa djintis klaru li pa djintis
n., *pratinho. (PIRES). N.F. pirsibi e kiston (R98) -.
paroxítona. N.S. V.B. (PERCEBER).
piriudu pirsibidu
1.n., *tempo decorrido entre dois part., *entendido; ouvido;
acontecimentos. - i ten piriudu ki compreendido. (PERCEBIDO). N.S.
maioria parti limaria ta sta prenha, V.B.
purtantu nes altura i pirsis pa ruduzi pirsigui
montia (IN96) -. (PERÍODO). N.F. 1.v.tr., *importunar; molestar;
proparoxítona. castigar. - N’ na manda elis profetas
2.n., *época. ku apostulus; e na mata utrus e na
pirmi pirsigui utrus (N.T.) -.
v.tr., *fazer pressão em; espremer. - (PERSEGUIR).
bu ta pila malgueta bu pirmi limon 2.v.tr., *correr atrás de; seguir,
bu pul na kaleron (N.M.) -. procurando alcançar. - karu di Tuga
(PREMER). N.F. primi. N.S. na pirsiguil (C.P.) -. N.S. sin. kuri
makina di pirmi. tras di.
pirmidu pirsiguidu
part., *espremido; comprimido. - no part., *importunado; castigado;
matu, ku manga di utrus kusas, vexado. - ora ku no pirsiguidu, no ta
pega na pirmiduba dja ku tudu forsa saporta, ora ku no kobadu, no ta
(R98) -. (PREMIDO). N.F. primidu. torna ku palabra mansu (N.T.) -.
pirmison (PERSEGUIDO).
n., *autorização; licença; concessão. pirsiguidur
(PERMISSÃO). N.S. V.A., sin. n., *pessoa que persegue ou
lisensa; sin. otrizason. importuna ou castiga.
pirmiti 1 (PERSEGUIDOR). N.S. V.B.
v.tr., - i pirmiti povu di Guine i ka pirsiguison
fasil (R98) -. (PROMETER). N.F. vd. n., *tratamento violento movido
purmiti. contra alguém por motivos políticos
pirmiti 2 ou religiosos ou étnicos. - Kantu
v.tr., *autorizar; consentir; dar pirsiguison ku n’ saporta la, ma
licença para. - Deus ka misti un Deus libran di tudu! (N.T.) -.
povu nunde ki lei ta pirmiti furtu (PERSEGUIÇÃO).
(L.S.) -. (PERMITIR). pirsis
pirmitidu 1 adj., *necessário; indispensável. - i
part., - no lantandaba kiston di kil pirsis pa kau limpu pa no tene saudi
finalistas di fakuldadi di medisina, (R95) -. (PRECISO). N.F. oxítona,
nde ke no pirmitidu kuma kil prisis.
finalistas, dentru un puku tempu, e pirsisa
staba pa kolokadu (R95) -. v., *ter necessidade de; carecer de.
(PROMETIDO). N.F. vd. purmitidu. - N’ pirsisa son di nha manduku di
pirmitidu 2 bakia ku nha lamparan (Igr.I.) -.
part., *autorizado; consentido; (PRECISAR). N.F. neol., prisisa.
tolerado. - Anta i pirmitidu tene pirtindi
imajens di santu, di bu antipasadu, v.tr., *exigir. (PRETENDER). N.S.
bu garandis, pa lembra delis? (L.S.) V.B.

465
pirtindidu dos Torpedinídeos. (deriv. PEIXE
part., *exigido. (PRETENDIDO). CHOQUE). N.M. lexia composta.
N.S. V.B. N.S. V.B.
pirtindidur pis-gudja
n., *candidato. (PRETENDENTE). n., *espécie de peixe da família dos
N.S. V.B. Xifiídeos; agulhão. (PEIXE-
piru AGULHA). N.M. lexia composta.
n., *ave da família dos fasianídeos, N.S. V.B.
originária da América. (PERU; pis-kabalu
PERUA). N.F. oxítona. N.S. V.B., n., *hipopótamo; cavalo-marinho, da
piru é hiperónimo de PERU e de família dos Hipopotamídeos. - I bin
PERUA. odja Pis-kabalu na iagu (T.M.) -.
pis (deriv. PEIXE CAVALO). N.M. lexia
n., *vertebrado aquático com o composta. N.S. P.arc. “peixe
corpo coberto de escamas e com cavalo”; n.v. “Hippopotamus
respiração branquial. - Forsa di pis amphibius”.
iagu (L.A.) -. (PEIXE). N.S. kaldu di pis-kuidju
pis; os di pis; spinha di pis. n., *variedade de peixe que tem
pis a bardamerda dentes anteriores muito
coloc., *peixe cosido com limão e desenvolvidos, semelhantes aos
malagueta. (deriv. PEIXE A incisivos de um coelho. (deriv.
BARDAMERDA). N.S. V.M. PEIXE COELHO). N.M. lexia
pisadu composta. N.S. V.M., n.v.
1.adj., *que pesa muito. - I bua, “Ephippion guttiferum”.
mala bin pisadu kel, i ka pudi larga pis-lun’a
mala (T.M.) -. (PESADO). n., *bezedor; espécie de peixe da
2.adj., *; árduo; fatigante; cansativo. família dos Molídeos. (PEIXE-LUA).
- Kargu staba pisadu riba di pobris N.M. lexia composta. N.S. V.B.
(Igr.I.) -. pis-mantcadu
pis-banda n., *espécie de peixe. - tudu koldadi
n., *linguado. (deriv. PEIXE di pis: bagri, pis-mantcadu, pis-
BANDA). N.M. lexia composta. N.S. sapatu (M.M.) -. (deriv. PEIXE
V.B., n.v. “Solea solea”. MACHADO). N.M. lexia composta.
pis-berga N.S. n.v. “chetodipterus goreensis”.
n., *peixe seláquio da família dos pis-martel
Carcarídeos; peixe martelo. - Katore n., *peixe seláquio da família dos
ta fasidu prinsipalmenti ku pis ki Carcarídeos; cornuda. (PEIXE-
tene os moli, suma pis-reia, kaudu, MARTELO). N.M. lexia composta.
pis-berga (N.M.) -. (deriv. PEIXE N.S. V.B., pis-martel é um esqualo
VERGA). N.M. lexia composta. N.S. de grande dimensão e muito
sin. pis-martel. perigoso nas águas da Guiné-
pis-bus Bissau; sin. pis-berga.
n., *grande mamífero aquático da pis-reia
família dos Sirénios; manatim. - N’ n., *peixe da família dos Raiídeos;
misti pis-bus (M.M.) -. (PEIXE-BOI). arraia; raia. - Pis-reia gosi mas tciu
N.M. lexia composta. N.S. n.v. (M.M.) -. (deriv. PEIXE RAIA). N.M.
“Trichechus senegalensis”. lexia composta. N.S. n.v. “Dasyatis
pis-choke say”.
n., *tremelga; tremão; treme-mão; pis-sapatu
espécie de peixe seláquio da família n., *variedade de peixe. - Tudu

466
koldadi di pis: bagri, pis-mantcadu, 1.v.tr., *apanhar peixe. - utru otel
pis-reia (M.M.) -. (deriv. PEIXE tene son botis pa pudi ba ta leba
SAPATO). N.M. lexia composta. klienti pa bai tan piska pis pa tira
pis-sareia foto (N.M.) -. (PESCAR).
n., *espécie de peixe da família dos 2.v.intr., *praticar o desporto ou o
Caragídeos. (deriv. PEIXE XARÉU). trabalho da pesca. - tudu dia e ta bai
N.M. lexia composta. N.S. V.B.; n.v. piska na mar (R98) -.
“Caranx senegalus”. piska-piska
pis-sera n., *dispositivo de sinalização dos
n., *espécie de peixe seláquio da carros. (PISCA-PISCA). N.S. V.B.
família dos Pristídeos; espadarte. piskiza
(PEIXE-SERRA). N.M. lexia n., *acto de pesquisar; investigação
composta. N.S. V.B., sin. pis- científica; inquirição. - Institutu
spada. Nasional di Studus i Piskiza (R95) -.
pis-sereia (PESQUISA). N.F. neol.
n., - sereia tudu ora e na fasi piskus
fasanha na mar (M.M.) -. (PEIXE n., *parte do corpo entre a cabeça e
SERÉIA). N.F. vd. sareia. o tronco; colo. - Omi garandi, obu na
pis-spada piskus: Kokeru (J.M.B.) -.
n., *espécie de peixe seláquio da (PESCOÇO). N.F. oxítona.
família dos Pristídeos; espadarte. piskus di garafa
(deriv. PEIXE ESPADA). N.M. lexia n., (deriv. PESCOÇO DE
composta. N.S. V.B., sin. pis-sera; GARRAFA). N.S. V.A., sin. garganti
pis-spada é um esqualo de di garafa.
tamanho grande, diferente do pista 1
(PEIXE-ESPADA) português, de 1.v.tr., *ceder por algum tempo uma
tamanho pequeno. coisa a alguém. - Anta bu fia kuma
pis-tceben bu na pista Gazela bodi pa i bin
n., *peixe-ouriço. - No tene tudu, te patiu un son. I pagau sin?(T.M.) - bo
pis-tceben tambe (M.M.) -. (deriv. fasi ben, bo pista, ka bo pera
PEIXE CHABÉU). N.M. lexia pagamentu (N.T.) -. (EMPRESTAR).
composta. N.S. n.v. “Diodon N.F. neol.
hystrix”. 2.v., *pedir uma coisa a alguém por
pis-tinta um certo tempo; contrair
n., *molusco cefalópode da família empréstimo. - Si bu pudi pista un
dos Sepiídeos; choco. (deriv. PEIXE lona garandi pa pui riba di tudu pa
TINTA). N.M. lexia composta. N.S. panha umidadi, es i muitu bon
V.B., n.v. “Sepia officinalis”; SIBA é (Igr.I.) -. (PEDIR EMPRESTADO).
a concha interna do choco, também N.S. sin. impresta; pista é
designada por osso de choco. hiperónimo de EMPRESTAR e de
piside PEDIR EMPRESTADO.
n., *vaso para guardar as hóstias. - pista 2
Dipus i na toma patena o piside n., *faixa tratada e pavimentada
(L.Cat.) -. (PÍXIDE). N.F. para corridas, jogos, danças, ou
proparoxítona, reli. outra utilização; peugada; pegada. -
pisina avenida katorzi di Novembru i
n., *reservatório de água. - Tambi i autentiku pista di rali (R95) -.
kumpu muru di pisina di Sela (Igr.I.) (PISTA).
-. (PISCINA). N.F. neol. pistadu
piska 1.part., *pedido em empréstimo por

467
um certo tempo. - pa i sta na part., * que se tornou
dispozison di i pistadu pa un klubi excessivamente gordo; diz-se de
(R95)-. (PEDIDO EMPRESTADO). pessoa com corpo obeso e flácido.
2.part., *dado em empréstimo. N.M. redobro. N.S. V.A.
(EMPRESTADO). N.S. pistadu é pitisku
hiperónimo de PEDIDO n., *iguaria muito apetitosa; acepipe;
EMPRESTADO e de pitéu. - Na bar i ten tudu tipus di
EMPRESTADO. bibidas ku pitisku (N.M.) -.
pistana (PETISCO). N.F. neol.
n., *cílio; celha. - riba di udju i sta pitroliu
sobrinsela, i sta pistana (N.M.) -. n., *óleo mineral do qual se obtém
(PESTANA). N.S. sin. kabelu di muitos produtos, como a gasolina, o
udju. gasóleo e o combustível utilizado
pistola para iluminação, chamado também
n., *arma de fogo, semiautomática, petróleo. - Guine ten manga di
de cano curto. - Se e tira nin ki tiru rekursus ku pudi sploradu, suma
di pistola no na ruspundi ma duru madera, pis, pitroliu (N.M.) -.
(R98) -. (PISTOLA). (PETRÓLEO). N.F. proparoxítona.
pita pitu 1
v., *tocar o apito; buzinar; tocar a n., *parte do tronco, do pescoço ao
buzina. - ka bu diskisi kuma bu abdómen, que contém os pulmões e
pirmitinba leban Santome pa ba o coração. - i mara panu na pitu i na
mostran familia, no pita karu pip-piu badja i na kanta (N.M.) -. (PEITO).
(J.D.) -. (APITAR). N.S. duensa di pitu; padja di kema
pitada pitu; rinka pitu.
n., *porção de substância pitu 2
pulverizada, especialmente de n., *instrumento que produz um som
tabaco moído ou rapé. - N ‘ ka dau agudo quando soprado; buzina de
pitada (P.B.) -. (PITADA). carro. (APITO). N.S. V.B.
pitadu piza
part., *buzinado. (APITADO). N.S. 1.v.tr., *calcar com os pés; reprimir.
V.B. - e ten ku piza riba di teknikus ku no
pitc-patc tene li pa pudi da koperanti mas
n., *prato típico da Guiné-Bissau à forsa, pa elis propi e ba buska kil
base de ostras ou outros dolar ke ta nogosia ku elis (IN96) -.
ingredientes. N.S. V.A. (PISAR). N.F. neol. N.S. sin. masa
pitc-patci 1.
n., *comida leve e mole para os 2.v.intr., *sofrer um hematoma.
doentes. N.S. V.A., sin. badadji. pizadela
piti-piti 1 n., *tumefacção sanguínea causada
v., *tornar-se excessivamente pela ruptura de vasos; negra;
gordo. - Bu piti-piti -. N.M. redobro. equimose. (deriv. PISADURA). N.S.
N.S. V.A. V.M.
piti-piti 2 pizadu
intens., *onomatopeia que designa a part., *calcado com os pés. -
agitação repetida das asas. - Falkon mininus gosi ka pudi dja bin djubi
piti-piti ku aza el son na kampada, i karnaval purki, si e bin, e na kuri
na djubi manera di bua kontra i sertus riskus di e pizadu i di e
kansa (T.M.) -. sutadu (R95) -. (PISADO). N.F.
piti-pitidu neol.

468
plaka 1 v., - N tene manga di djintis ke se
1.v.tr., *acalmar; sossegar. ambison i di korta, e ka na planta
(APLACAR; PLACAR). (IN96) -. (PLANTAR). N.F. neol., vd.
2.v.intr., *tornar-se plácido. N.S. paranta 2.
V.B. planta 2
plaka 2 n., *qualquer vegetal; árvore;
n., *chapa de metal ou de outra arbusto. - planta i seka, pabia i ka
substância. - I ten un plaka la ke ta tenba rais (N.T.) -. (PLANTA). N.S.
pruibi pa e para e fasi karga o planta é hipónimo de PLANTA, que
diskarga (R95) -. (PLACA). N.F. significa também mapa e parte
neol. N.S. sin. sinal di tranzitu. inferior do pé, cujos equivalentes
plakadu são mapa e pata di pe.
part., *calmado; engodado. plantason
(APLACADO; PLACADO). N.S. V.B. n., *conjunto de vegetais plantados
planeta num terreno. - projetu chines di
n., *astro sem luz própria; o nosso plantason di arus (R98) -.
planeta Terra. - na parti di adultus ki (PLANTAÇÃO).
ta odjadu na planeta, si maioria i planu
mindjeris (R95) -. (PLANETA). N.F. n., *projecto; desígnio. - Logu i fasi
neol. si planu (A.P.) -. (PLANO). N.F.
plania 1 neol.
1.v.tr., *alisar a madeira. plastiku
(APLAINAR). N.F. proparoxítona. 1.n., *nome dado a vários tipos de
2.v.tr., *nivelar. (APLANAR). N.S. materiais sintéticos empregados no
V.B. fabrico de muitos objectos. - bo mitil
plania 2 dentru di saku di plastiku (R97) -.
v.tr., *fazer planos; projectar; (PLÁSTICO). N.F. proparoxítona,
idealizar. - uza prezervativu i un neol. N.S. saku di plastiku.
forma di plania tambe; purtantu i un 2.n., *nome dado a um tipo de
forma di ivita gravides ke abo ka sandália muito comum na Guiné-
misti (R95) -. (PLANEAR). N.F. Bissau; sandália de plástico.
proparoxítona. plisa
plania 3 v., *fazer pregas estreitas e
n., *instrumento de carpinteiro que paralelas em tecidos; frisar;
serve para alisar a madeira. encrespar. (PLISSAR). N.S. V.M.,
(PLAINA). N.F. proparoxítona. N.S. ant. displisa.
V.B. plisadu
planiadu 1 part., *que tem pregas.
1.part., *alisado. (APLAINADO). (PLISSADO). N.S. V.M.
2.part., *nivelado. (APLANADO). plural
N.S. V.B. adj., *em gramática, forma
planiadu 2 gramatical que indica mais de um. -
part., *projectado; ideado. tersera pusua di singular ku plural
(PLANEADO). N.S. V.B. (Dea) -. (PLURAL). N.F. neol. N.S.
planifikason ant. singular.
n., *acto de planear ou programar; po 1
organização. - planifikason di familia n., *substância reduzida a partículas
(R95) -. (PLANIFICAÇÃO). N.F. muito ténues; poeira; farinha; cinza.
neol. - liti en po (R96) -. (PÓ). N.F. neol.
planta 1 N.S. po di tinta; sin. puera.

469
po 2 po di firkidja
1.n., *termo que entra na n., *vara bifurcada que serve de
composição dos nomes vulgares suporte ao telhado; forquilha. (deriv.
dos troncos das árvores cortadas; PAU DE FORQUILHA). N.M. lexia
madeiro. - Talves bu pudi uza po di complexa. N.S. V.B.
bambu (Igr.I.) -. (PAU). N.M. po di + po di fos
o nome do madeiro. N.S. [po di] n., (deriv. PAU DE FÓSFORO). N.F.
designa o tronco ou a árvore depois vd. fos. N.S. V.B.
do abate e [pe di] designa o po di insensu
rebento ou a planta; bitcu di po; po n., *essência florestal. (PAU-
di bitcu; po di insensu; po di INCENSO). N.M. lexia complexa.
karbon; po di konta; po di N.S. V.B., n.v. “Daniellia oliveri”.
mandioka; po di mankone; po di po di karbon
mizeria; po di praia; po di sangui; n., *essência florestal utilizada para
po di tagara; po di tarafe; rinka preparar o carvão. (PAU-CARVÃO).
po. N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
2.n., *madeira; bastão; termo que “Prosopis africana”.
entra na composição de nomes que po di konta
designam objectos semelhantes a n., *essência florestal. - bu tene
pauzinhos. - Kabaru ora ki na badja sempri kil tronkus di bisilon, po di
i ta pega un po ki parsi bingala sangui o po di konta ki ta sumiadu
(N.M.) -. N.S. pinti di po; po di pa propi povu (IN96) -. (PAU-
bandera; po di buli; po di firkidja; CONTA). N.M. lexia complexa. N.S.
po di fos; po di kurpu; po di n.v. “Afzelia africana”.
mantcadu; po di panga bife; po di po di kurpu
pila; po di sigaru; po di toka. n., *nome dado ao corpo humano;
3.n., po di kurpu, *o corpo humano; corpo. - Tene dur na po di kurpu
a pessoa humana. - Deus fasi (A.C.) -. (deriv. O PAU DO
aliansa ku diretu, na po di kurpu di CORPO). N.M. lexia complexa.
Abron (L.S.) -. po di mandioka
4.n. kabesa di po, *cimo de uma 1.n., *caule da planta que serve
árvore. (deriv. CABEÇA DE PAU). para a reprodução depois de
N.M. lexia complexa. dividido em estacas de 15 cm de
5.n. kurpu di po, *tronco de uma comprimento. (PAU DE
árvore. (deriv. CORPO DE PAU). MANDIOCA). N.M. lexia composta.
N.M. lexia complexa. 2.n., *tubérculo. (deriv. PAU DE
po di bandera MANDIOCA). N.F. vd. mandioka.
n., *haste da bandeira. (PAU DE N.S. V.A.
BANDEIRA). N.M. lexia complexa. po di mankone
N.S. V.B. n., *essência florestal. (PAU-
po di bitcu MANCONE). N.M. lexia complexa.
n., *essência florestal. (PAU- N.S. V.B., n.v. “Erithophleum
BICHO). N.M. lexia complexa. N.S. guineensis”.
V.B., n.v. “Antiaria africana”. po di mantcadu
po di buli n., *cabo de machado. (deriv. PAU
n., *colher de pau utilizado para DE MACHADO). N.M. lexia
remexer o arroz ou outro cozinhado. complexa. N.S. V.B.
- I toma po di buli i buli arus (N.M.) -. po di mizeria
(deriv. PAU DE BULIR). N.M. lexia n., *essência florestal, cujas
complexa. estacas, rijas e muito ligeiras, são

470
utilizadas para a cobertura de N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
palhota. (deriv. PAU DE MISÉRIA). po di toka
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.; n.v. n., *baqueta. (deriv. PAU DE
“annisophilea laurina”. TOCAR). N.M. lexia complexa. N.S.
po di panga bife V.B.
n., *tábua de bater a carne. (deriv. po-di-arus
PAU DE ESPANCAR BIFE). N.M. n., *pó-de-talco; produto de beleza.
lexia complexa. N.S. V.B. (PÓ-DE-ARROZ). N.M. lexia
po di pila composta. N.S. V.B., sin. talku.
n., *instrumento para pilar, da forma po-fidalgu
de um bastão; pilão; mão de n., *parasitas vegetais. (PAU
almofariz. - Badjuda lanta i ba lambu FIDALGO). N.M. lexia composta.
pilon, i firmantal i pui arus nel, i toma N.S. V.B.
po di pila i pega na pilal (F.M.) -. po-pretu
(deriv. PAU DE PILAR). N.M. lexia n., *essência florestal, cuja madeira
complexa. é de cor quase preta. (PAU-
po di praia PRETO). N.M. lexia composta. N.S.
n., *mandioca. (deriv. PAU DE V.B., n.v. “Dalbergia latifolia”.
PRAIA). N.M. lexia complexa. N.S. pobar
V.B., n.v. “Manihot esculenta”; sin. n., *pó de grãos de pimenta-preta
mandioka. moídos. N.F. paroxítona. N.S. V.A.
po di sangui n.v. “Piper nigrum”, sin. malgueton;
n., *essência florestal, com madeira sin. pimenta-pretu.
castanho-avermelhada, muito pobresa
apreciada para trabalhos de n., *indigência; miséria; escassez. -
marcenaria. - po di sangui kila gos, na rikesa o na pobresa (Igr.I.) -.
kila ka ten, son korta (IN96) -. (PAU- (POBREZA). N.S. ant. rikesa.
SANGUE). N.M. lexia complexa. pobri
N.S. n.v. “Pterocarpus erinaceus”. 1.adj., *que tem poucas posses;
po di sigaru indigente. - I tenba un omi pobri ku
n., *um cigarro. (deriv. PAU DE un mindjer pobri (T.M.) -. (POBRE).
CIGARRO). N.M. lexia complexa. N.S. ant. riku.
N.S. V.B., sin. sigaru. 2.n., *pessoa que não tem meios
po di tagara suficientes para sobreviver. - Sai
n., *essência florestal, cuja madeira dipresa na ruas ku bekus di prasa,
branca é utilizada para preparar bu tisi ki pobris ku mankus ku segus
utensílios da cozinha, como os (N.T.) -.
grandes pratos ou tigelas. (PAU- pobu
TAGARRA). N.M. lexia complexa. n., *o conjunto dos habitantes de um
N.S. V.A.; n.v. “Alstoia congensis”. país; multidão; população. -
po di tarafe sufrimentu kamaradas, el ki no
n., *tronco ou ramos do pau-tarrafe, forsa, forsa di pobu (C.S.) -.
habitualmente utilizados na (POVO). N.F. povu; pubis. N.S.
cobertura das casas. (PAU- djunta pobu.
TARRAFE). N.F. vd. tarafe. N.M. podi-ben
lexia complexa. N.S. n.v. “Rizophora n., *jogo de escondidas. - Sukundi-
mangle”. sukundi: podi-ben, si djustu di mi,
po di tinta nha Patita kamalion bo tokan n’
n., *a cor reduzida em substância badja (D.N.) -. N.M. lexia composta.
pulverizada. (deriv. PÓ DE TINTA). N.S. sin. kabra-segu; sin. sukundi-

471
sukundi. polvora. N.S. V.B.
podri 1 polbu
v.intr., *tornar-se podre; estragar-se. n., *molusco cefalópode. (POLVO).
- Bu ka na disa bu santu povu pa i N.F. polvu. N.S. V.B.
podri (N.T.) -. (APODRECER). N.F. polgada
podrisi; pudrisi. n., *medida inglesa de comprimento.
podri 2 (POLEGADA). N.S. V.B., polgada
adj., *estragado; putrefacto. - E corresponde à medida da segunda
diskunfia kuma i pabia di ki tubaron falange do dedo polegar e
podri ke ta bota (M.M.) -. (PODRE). corresponde a 2,54 cm.
podrisa polisia
n., *estado do que se encontra n., - anos no ka pudi ba ta fala tudu
putrefacto; podridão. - e na libradu kusa i polisia (R95) -. (POLÍCIA).
di katiberasku di podrisa (N.T.) -. N.F. proparoxítona, neol., vd.
(deriv. PODRE). pulisia.
podrisi politika
v.intr., - Ora ki katcus di tceben n., - E ta da se skola di politika
kunsa podrisi, i ta bai leba elis pa (C.P.) -. (POLÍTICA). N.F.
kadjigui (F.M.) -. (APODRECER). proparoxítona, neol., vd. pulitika.
N.F. proparoxítona, vd. podri 1. politiku
podrisidu adj., - No opta pa soluson politiku
part., *estragado. (APODRECIDO). (R98) -. (POLÍTICO). N.F.
N.S. V.B. proparoxítona, neol., vd. pulitiku.
poera polon
n., - e ba ta miti si pon o kusas ke n., *espécie de árvore sempre verde
na bindi na saku di oliadu asin nin e corpulenta, de aparência
moskas, nin poera ka ta toka nel majestosa, muito comum na Guiné-
(R95) -. (POEIRA). N.F. paroxítona, Bissau, utilizada pela construção de
neol., vd. puera. canoas; é também considerada
poesia árvore sagrada, enquanto protege
n., *composição poética. - Na as tabancas, é tradicional morada
poesia ke nha libertadi sta (O.S.) -. de espíritos, é local de cerimónias, e
(POESIA). N.F. paroxítona, à sombra dela fazem-se juízos e
*composição poética. puesia. consistórios. - Serpenti mora na
poeta kumbu di polon (T.M.) -. (POILÃO).
n., *pessoa que escreve em versos; N.F. Guin. N.S. n.v. “Ceiba
escritor de poesias. - I suma ku utru pentandra” ou “Eriodendron
di bo poetas fala: no sedu tambi anfractuosum”.
fidjus di Deus (N.T.) -. (POETA). polvora
N.F. paroxítona. n., - na un bantaba bu na odja omi
Polaku ku mindjer tudu ditadu nun kau la,
n., *membro do povo polaco ou ka ten problemaba, la i ka pudu fugu
polónio, habitante da Polónia. ku polvora, la i era militanti di
(POLACO). Partidu ki dita la na kil kau (C.P.) -.
2.adj., *que é da Polónia. - chefi di N.F. proparoxítona, neol., polbora.
istadu polaku misti kaba ku polvu
Parlamentu (R95) -. n., (POLVO). N.F. vd. polbu. N.S.
polbora V.B.
n., *substância explosiva. pomada
(PÓLVORA). N.F. proparoxítona, n., *unguento; cosmético. - E riba pa

472
kaza pa bin purpara pomadas ku N.S. V.B., sin. orta.
purfumus (N.T.) -. (POMADA). N.F. ponta di sol
neol. n., *o oriente; o leste. - Bu ba buska
pomba ponta di sol pa ba sinta nel (C.P.) -.
n., - Badjuda ku ta masa tcon sabi, (deriv. O APONTAR DO SOL). N.M.
ku ta sakudi kurpu suma pomba lexia complexa.
nobu (T.Tc.) -. (POMBA). N.F. neol., pontada
vd. pumba. n., *flanco; ilharga; lado. - pontada
pon tene kostelas (N.M.) -. (deriv.
1.n., *alimento feito com farinha de PONTADA). N.S. PONTADA
trigo ou de outros cereais, água, sal designa uma dor aguda e de pouca
e fermento e cozido no forno. - Si bu duração sobretudo no peito e nas
misti, bu ta kume kafriela ku arus, si costelas; dur di pontada; os di
bu misti, bu ta kumel ku pon (N.M.) - pontada.
. (PÃO). pontadur
2.n., *alimento; meios de n., *capataz. (APONTADOR). N.S.
subsistência. - Partinu aos no pon di V.B.
tudu dia (L.Cat.) -. pontape
ponta 1 n., *pancada com a ponta do pé. - Si
1.v.tr., *mostrar; designar com um buru dau pontape, si bu tornal, bu
gesto. - Mininu ponta ku dedu (L.S.) buru suma el (L.A.) -. (PONTAPÉ).
-. (APONTAR). N.F. aponta. N.S. N.F. oxítona, neol.
ponta dedu;ponta di sol. pontapia
2.v.intr., *começar a aparecer; v., *dar pontapés. (PONTAPEAR).
manifestar-se. - i pul iagu tok i na N.F. paroxítona. N.S. V.M.
ponta bas di tceben (N.M.) -. pontaria
ponta 2 n., * acto de apontar uma arma de
n., *propriedade agrícola; língua de fogo; mira. - Konformu i na bai, asin
terra que entra pelo mar ou rio, de ki na trena pontaria na kaminhu ku
fácil acesso por embarcação. - ku si lamparan (Igr.I.) -. (PONTARIA).
nasimentu di pontas na Guine, tudu N.S. sin. mira.
dirijentis ranka kurida pa buska pontca
ponta (R98) -. (PONTA). N.S. ponta n., *bebida de aguardente, açúcar,
di orta; sin. orta; sin. kinta. água e, às vezes, frutas várias.
ponta 3 (PONCHE). N.S. V.B.
n., *limite; extremidade de coisa ponteru
oblonga. - N’ dau ponta di nha rabu n., *proprietário de uma plantação
kumpridu (P.B.) -. (PONTA). N.S. agrícola ou ponta. - e ministrus tudu
ponta di dedu. i ponteru, elis e tene se orta (IN96) -
ponta dedu . (PONTEIRO). N.S. ponteru é
coloc., *indicar; apontar. (deriv. hipónimo de PONTEIRO, que
APONTAR O DEDO). N.S. V.B. significa também agulha de relógio.
ponta di oredja pontu 1
n., *extremidade mole do pavilhão n., - Kal interesi ki ten pa parti di
da orelha; lóbulo. (deriv. PONTA DA povu distrui es pontus? (R98) -.
ORELHA). N.M. lexia complexa. (PONTE). N.F. vd. puntu 1.
N.S. V.A. pontu 2
ponta di orta n., - no dibi di pui un pontu final
n., *horta; quintal. (deriv. PONTA (R95) -. (PONTO). N.F. vd. puntu 2.
DE HORTA). N.M. lexia complexa. popa

473
n., *parte posterior de uma porta (N.T.) -. (PORTEIRO). N.F.
embarcação. - e bota kuatru feru di neol.
fundia na popa (N.T.) -. (POPA). porton
N.F. náut. n., *aumentativo de porta; porta
poportada grande. - Otca ki tciga pertu di
n., *molho de farinha de arroz com porton di prasa, i kontra ku djinti ku
carne de porco e arroz branco na leba un difuntu (N.T.) -.
cozido. - Bu gosta di metadi suma (PORTÃO).
poportada (L.A.) -. Portugal
popular n., - brinkadera ki ta lembraba
adj., *que é de agrado do povo; karnaval di Portugal (P.dosS.) -.
vulgar; notório. - El propi i popular (PORTUGAL). N.F. neol., vd.
(IN84) -. (POPULAR). N.F. neol. Purtugal.
populason Portuguis
n., - Dia mondial di populason i na n., - manga delis ka obi Kriol nin
kumumoradu aos (R95) -. Portuguis (P.dosS.) -.
(POPULAÇÃO). N.F. vd. (PORTUGUÊS). N.F. oxítona, vd.
pupulason. Purtuguis.
porka posi
n., *fêmea de parafuso. (PORCA). n., *poder; direito sobre alguma
N.S. V.B. coisa. - tomada di posi (R95) -.
porkadia (POSSE). N.F. neol.
n., - Es i kal koldadi porkadia? posinhu
(M.K.) -. (PORCARIA). N.F. n.dim., *pau pequeno. - kabalu falal
paroxítona, vd. porkaria. pa i maral nun posinhu seku (L.S.) -.
porkaria (PAUZINHO).
n., *sujidade; imundície. - kil kau ke posta
ta bindi nel sta rodiadu di manga di 1.v., - Utru ta posta pa manga di
porkaria (R95) -. (PORCARIA). N.F. dinheru son na djugu di Djon ku elis
paroxítona, neol., porkadia. (A.P) -. (APOSTAR). N.F. arc., vd.
porta aposta 1.
n., *abertura para dar entrada ou 2.n., - Logu omi pirdi posta i fika
saída; peça de madeira ou ferro que mininu baka (T.M.) -. (APOSTA).
serve para fechar as aberturas das N.F. arc., vd. aposta 2.
casas ou móveis. - I kin? ientra, postal
porta ka fitca (Cecomes) -. 1.adj., *referente ao correio. - kacha
(PORTA). postal (Igr.I.) -. (POSTAL). N.F.
porta di tras neol.
n., *porta de serviço. (deriv. PORTA 2.n., *bilhete-postal. - mininus ta
DETRÁS). N.M. lexia complexa. manda elis un postal (R95) -.
N.S. V.B. postu
porta-vos n., - Postu sanitariu (C.P.) -.
n., *pessoa que transmite as (POSTO). N.F. neol., vd. pustu.
palavras de outrem. - Porta-vos di potci-potci
FIFA (R95) -. (PORTA-VOZ). N.F. v., *agitar a água; chapinar;
neol. N.M. lexia composta. chapinhar. N.F. Mandinga
porteru “pòtcipotci” que designa a parte de
n., *indivíduo encarregado de uma lagoa com água pouco
guardar a porta de uma casa; profunda. N.M. redobro. N.S. V.B.
guarda-portão. - Porteru ta iabril potcoli

474
v., *espapaçar; esborrachar; povuason
esmagar. - Lifanti fala: pera son, bu n., *população; os habitantes de um
na ri, ma n’ na potcoliu gosi ki bu território. (POVOAÇÃO). N.F. neol.
kurpusinhu (P.B.) -. N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. povu.
potcolidu pozison
part., *esborrachado; rebentado. n., *colocação; disposição; atitude. -
N.S. V.M. kil tropa tudu toma se pozison (C.P.)
potensia -. (POSIÇÃO). N.F. neol.
1.n., *poder; força; vigor. - Djubi si praga
potensia, kusa ke misti i ta fasil n., *acto de pedir um mal para
(L.Cat.) -. (POTÊNCIA). N.F. alguém; maldição; calamidade. - Ka
proparoxítona, neol. bu fasi kila mas, si kila la bu na tene
2.n., *em matemática, número ou praga garandi (J.D.) -. (PRAGA).
base elevado a um determinado N.S. sin. maldison; da praga.
valor ou expoente. praia
potika n., *a beira do mar, ordinariamente
v., *pentear o cabelo a modo de de areia. - E tadja praia e tudji
tranças. N.F. proparoxítona. N.S. Bidjugus pa nada la o panha kombe
V.M., sin. kordia kabelu. (M.M.) -. (PRAIA). N.F.
poti-poti 1 proparoxítona.
v., *ser mole; ser lodoso; diz-se de pranta
uma ferida em estado de infecção. - v., *meter na terra; transplantar;
arus poti-poti - ferida poti-poti -. N.F. cultivar. (PRANTAR; PLANTAR).
Mandinga “pòtoo” que significa ser N.F. neol., vd. paranta 2. N.S. V.B.
lodoso. N.M. redobro. N.S. V.A. prantadu
poti-poti 2 part., - Kil ku prantadu ku kil ku nasi
n., *sítio lodoso. - Poti-poti sta pa i ka djuntu (L.A.) -. (PRANTADO).
tudu ladu (R95) -. N.F. Mandinga N.F. neol., vd. parantadu 2.
“pòtoo”. prantca
potpotidu n., *tábua. - Alal sin prantca, sin
part., *que está em putrefacção; mutur, Anhu kamba (F.S.) -.
lamacento; podre. N.F. Mandinga (PRANCHA).
“pòtoo”. N.S. V.M. prantcon
potok n., *prancha grande. (PRANCHÃO).
1.intens., *adjunto de intensidade N.S. V.B.
com a função de marcar o grau prasa 1
superlativo ou a intensidade máxima 1.n., *aglomerado urbano; centro
do processo ou do estado. - i susu residencial e comercial; cidade. - I
potok -. N.S. V.A., moli potok. para bin na prasa i na djuda si tiu
pot-potidura pabi na Brus (N.M.) -. (PRAÇA).
n., *sujidade. - Pot-potidura di djusta N.S. sin. sidadi; sin. vila; as
nan ku mantcukut (C.T.daM.) -. N.F. primeiras praças, ou entrepostos
Mandinga “pòtoo”. N.M. redobro. comerciais fortificados, da Guiné-
N.S. sin. susudadi. Bissau foram Cacheu, em 1587-88,
povu e Santa Cruz de Guínala, em 1592-
n., - no Guine na bai dianti, pabia 95.
kadakin na sinti gustu de tera li, ki 2.n., *na cidade designa o centro
un tera sabi dimas, un tera nunde ki comercial, a feira ou o mercado. - e
povus mama (R98) -. (POVO). N.F. ta bin bindi na prasa (N.M.) -. N.S.
neol., vd. pobu. prasa é hiperónimo de PRAÇA e de

475
CIDADE. N.F. proparoxítona, neol.
prasa 2 pratu
n., *militar sem patente; soldado. 1.n., *peça de louça ou outro
(PRAÇA). N.S. V.B. material em que se come ou serve
prata comida. - e dibi di laba pratu ku
n., *metal branco, brilhante, muito kudjer limpu (R95) -. (PRATO).
usado em ligas de moedas e 2.n., *cada uma das iguarias de
joalharia, cujo símbolo é [Ag]. - uma refeição. - Ora ku bu na
Kadaun risibi un mueda di prata kusinha es pratu bu na randja
(N.T.) -. (PRATA). tceben ku kombe (N.M.) -.
pratia pratu-fundu
v., *revestir com uma camada de n., *diz-se de prato de sopa, mais
prata. (PRATEAR). N.F. paroxítona. fundo. (deriv. PRATO FUNDO).
N.S. V.B. N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
pratiadu pratu-razu.
part., *revestido de prata, de cor pratu-razu
pratiada. - N’ na buska nha poeta, n., *diz-se de prato ladeiro, pouco
sombra pratiadu di mundu (O.S.) -. fundo. (deriv. PRATO RASO). N.M.
(PRATEADO). lexia composta. N.S. V.B., ant.
pratika 1 pratu-fundu.
v., *pôr em prática; fazer; realizar. - prazu
N’ ta fasi apelu pa tudu djintis ki ta n., *período; tempo determinado. - I
pratika es fanadu di mindjer pa e guvernu dibi di djubi manera di da
tenta djubi manera di kaba ku el elis prazu, kantu tempu ku na sta li
purki i ka muitu bon (IN96) -. na Guine (IN96) -. (PRAZO). N.F.
(PRATICAR). N.F. neol. neol.
pratika 2 prediu
n., *maneira de proceder; costume; n., *edifício com vários andares;
experiência. - Ma i ka koretu, i ka casa. - no tene ki prediu li di bairu di
koretu es pratika (R95) -. Ajuda (IN96) -. (PRÉDIO). N.F.
(PRÁTICA). N.F. proparoxítona, proparoxítona, neol.
neol. prefasiu
pratikadu n., *na liturgia cristã, a parte da
part., *posto em prática; feito; Missa que precede a grande oração
realizado. - atu di ilegalidadi ke eucarística; prólogo. - Prefasiu di
pratikadu ate es pontu (R99) -. Difuntus (L.Cat.) -. (PREFÁCIO).
(PRATICADO). N.F. neol. N.F. proparoxítona, neol.
pratikamenti prega 1
adv., *por experiência; para todos v.tr., *cravar. - prega arami di tetu
os efeitos. - Pratikamenti tudu na tudu parti di dipozitu (Igr.I.) -.
padida pudi mamanta si fidju (R96) - (PREGAR). N.F. vd. perga 1.
. (PRATICAMENTE). N.F. neol. prega 2
pratikanti v., *predicar. - ma anos no ta prega
n., *ajudante. (PRATICANTE). N.S. Kristu krusifikadu, ku sedu ofensa
V.B. pa Djudeus i tulesa pa Gregus, ma
pratiku pa kilis ku Deus tcoma, i djiresa di
adj., *que diz respeito à prática; Deus (N.T.) -. (PREGAR). N.F. vd.
experiente. - no kolaboradora na bin perga 2.
tciganta mas si konsidjus pratikus prega 3
pa padidas (R96) -. (PRÁTICO). n., *dobra que se faz numa peça de

476
vestuário. (PREGA). N.F. neol. N.S. EMPRENHAR que significa também
V.B. [tornar prenhe], cujo equivalente é
pregadu 1 prenhanta; sin. sta prenha.
part., *fixado com pregos; cravado. - 2.v.intr., *diz-se das espigas dos
Jesus muri pregadu na krus (L.Cat.) cereais.
-. (PREGADO). N.F. pergadu. prenha 2
pregadu 2 1.adj.f., *em estado de gravidez.
part., *proclamado; anunciado. - E (PRENHE).
Bon Noba di Renu i na pregadu na 2.adj., *cheio; pleno. - Ku no mon
tudu mundu (N.T.) -. (PREGADO). prenha di fomi (Dea) -. N.S. sin.
pregadur gravida 2.
n., *orador sagrado. - E ku manda n’ prenhada
fasidu pregadur ku apostolu (N.T.) -. n.f., *diz-se de uma mulher grávida.
(PREGADOR). - Si prenhada kai ataki, i pabia i tene
pregason tenson di sangui altu (Igr.I.) -. (deriv.
n., *prédica; sermão. - e ripindi ku EMPRENHAR).
pregason di Jonas (N.T.) -. prenhanta
(PREGAÇÃO). v.caus., *tornar prenhe; fazer
pregu conceber; engravidar. - Pape di
n., *haste de metal com cabeça num badjuda manda tcomal, i puntal
dos extremos e ponta aguçada kuma ki fasi tok i prenhanta si fidju
noutro; cravo. - bu ta aprindi kuma (L.S.) -. (EMPRENHAR). N.S.
pregu ta pregadu na tabua (IN96) -. prenhanta é hipónimo de
(PREGO). EMPRENHAR que significa também
prekupa [ficar prenhe], cujo equivalente é
v., - Ami na tera n’ prekupa (J.D.) -. prenha.
(PREOCUPAR). N.F. vd. priokupa. prentcentce
premia n., *criança. - Anos tudu no dibi di
v.tr., *recompensar. (PREMIAR). ama prentcentces pa i pudi kirsi na
N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin. sabura (R96) -. N.S. sin. kriansa.
rekumpensa; da premiu. pres
premiadu n., *valor pecuniário de um objecto;
part., *recompensado. custo. - E fasi konta di pres di librus
(PREMIADO). N.S. V.B. (N.T.) -. (PREÇO). N.F. presu. N.S.
premiu ruma pres.
n., *recompensa; remuneração; presa
distinção. - I ten un konkursu di lutu n., *grande rapidez; urgência;
pa un garandi premiu (F.J.) -. impaciência. - Lubu ku presa na
(PRÉMIO). N.F. proparoxítona. N.S. limbi dja bis (P.B.) -. (PRESSA).
da premiu. N.F. neol., vd. dipresa. N.S. ten
prenda presa; ten dipresa.
n., *dádiva; presente. - n’ na bin presensa
kumpra prenda n’ na da bos (R95) -. n., *existência ou comparência de
(PRENDA). N.F. neol. uma pessoa num lugar
prenha 1 determinado. - Djuntadu na bu
1.v.intr., *estar ou ficar grávida. - Un presensa (L.Cat.) -. (PRESENÇA).
omi kasaba dus mindjer; e bin N.F. neol., pursensa.
prenha na mesmu mis, na mesmu presenti
anu (L.S.) -. (EMPRENHAR). N.S. 1.adj., *que está num determinado
prenha é hipónimo de lugar. (PRESENTE).

477
2.n., *dom; dádiva, donativo. (R95) -. (PREVENÇÃO). N.F. neol.
(PRESENTE). N.S. toma prevenson.
presidensia previni
n., - mesa di presidensia di 1.v.tr., *precaver; impedir; evitar. -
Asembleia (R99) -. utru objetivu i pa e previni
(PRESIDÊNCIA). N.F. propagason di duensa (R95) -.
proparoxítona, neol., vd. (PREVENIR). N.F. neol., privini.
prisidensia. 2.v.intr., *acautelar-se. - Purke i ka
presidenti ten kusa suma previni (R95) -.
n., - Obrigadu presidenti (R95) -. (PREVENIR-SE). N.S. sin. toma
(PRESIDENTE). N.F. neol., vd. prevenson.
prisidenti. prezervativu
presta n., *involucro de borracha muito fina
1.v.tr., *conceder; dedicar. - kadakin e resistente utilizado nas relações
ten kau ki na presta si sirvisu (R95) - sexuais como contraceptivo ou
. (PRESTAR). como protecção contra
2.v.intr., *ser apto; valer; servir. - kila determinadas doenças. - Abo, bu
i di sil ma i ka presta nada (R98) -. fala kuma bu ka gosta di uza
presu prezervativu (R95) -.
n., - kal presu ki na nganha pa ba (PRESERVATIVO). N.F. neol. N.S.
pui si fidju la? (R95) -. (PREÇO). sin. kamisinha.
N.F. neol., vd. pres. prezu
pretasku 1.adj., *metido em prisão; detido. -
adj., *qualidade do que é negro; no misti sibi si inda i sta prezu (R99)
preto. (deriv. PRETO). N.S. V.B. -. (PRESO). N.F. prindidu.
pretsi 2.n., *pessoa que está em prisão;
v.caus., (TORNAR PRETO). N.F. prisioneiro. - Kapiton ntrega prezus
vd. pretusi. N.S. V.A. na mon di Djeneral di tropa (N.T.) -.
pretu prifiri
1.adj., *cor oposta do branco; v., - E prifiri kumpra se bon kusas di
escuro; negro. - Ora di tindji saia e ronku (N.M.) -. (PREFERIR). N.F.
ta pul koris pretu ku burmedju (N.M.) vd. pirfiri.
-. (PRETO). N.S. kakuba pretu; ant. priguisa
branku. n., - i ten kilis ku na ianda na
2.n., *pessoa com a pele mais priguisa, e ka na fasi nada (N.T.) -.
escura. - Portuguis ta fala mikozi, (PREGUIÇA). N.F. vd. pirguisa 2.
ma pretu ta fala oson, n’ ta kural priguisozu
tambe (IN99) -. adj., *que tem preguiça; que não
pretusi gosta de trabalhar; lento; indolente.
v.caus., *escurecer; africanizar; - no ka seduba priguisozu na bo
tornar-se preto. (deriv. PRETO). metadi (N.T.) -. (PREGUIÇOSO).
N.F. proparoxítona, pretsi. N.S. N.F. neol., pirguisus. N.S. sin.
V.A. mandrion.
pretusidu primariu
part., *africanizado; feito preto. adj., *que está primeiro; principal. -
(deriv. PRETO). N.S. V.A. kudadus primariu di saudi (Igr.I.) -.
prevenson (PRIMÁRIO). N.F. proparoxítona.
n., *conjunto de medidas tomadas primi
para prevenir; precaução; profilaxia. v.tr., - Limon, kortal bu primil na un
- prevenson kontra duensa di Sida litru di iagu, i sta bon pa bibi (R98) -.

478
(PREMER). N.F. vd. pirmi. mininus, prinsipalmenti duranti
primidu kuatru o seis mis di vida di mininu
part., *espremido; comprimido. (R96) -. (PRINCIPALMENTE). N.F.
(PREMIDO). N.F. vd. pirmidu. N.S. neol.
V.B. prinsipe
primu n., *filho ou membro da família
n., *filho de tia ou de tio em relação reinante. (PRÍNCIPE). N.F.
aos sobrinhos destes; qualquer proparoxítona, neol. N.S. V.B.
parente. - nha primu Seko Sanha ke prinsipiu
risibi elis (R95) -. (PRIMO; PRIMA). 1.n., *começo; origem; causa
N.S. sin. primu-ermon. primária. - Prinsipiu i ka nada, fin ki
primu-ermon tudu (L.A.) -. (PRINCÍPIO). N.F.
n., * filho de tia ou de tio em relação proparoxítona, neol. N.S. sin.
aos sobrinhos destes. - Es i nha kunsada.
primu-ermon (V.D.) -. (deriv. PRIMO 2.n., *opinião; norma; lei geral. - Ami
IRMÃO). N.M. lexia composta. N.S. sempri n’ ta parti di prinsipiu kuma
sin. primu. djinti dibi di ba kuridji des mumentu
prinda ke sibi kuma es kusa ku n’ na fasi i
v., - Lubu prinda la, djuntu ku Lebri ka kuretu (IN96) -.
(Ch.Mb.) -.(PENDURAR). N.F. neol., priokupa
vd. pindra. 1.v.tr., *causa preocupação a;
prindadu inquietar. - no papia na un kusa ke
part., - I tarda prindadu la (Ch.Mb.) - na priokupanu tciu (R95) -.
.(PENDURADO). N.F. neol., vd. (PREOCUPAR). N.F. neol.,
pindradu. prekupa.
prindi 1 2.v.intr., *sentir preocupação;
v.tr., *segurar com a mão; atar; inquietar-se. - no dibi di priokupa ku
capturar. - i manda ordi pa e prindi ijeni (IN96) -. (PREOCUPAR-SE).
kil dus ermons (L.S.) -. (PRENDER). priokupadu
prindi 2 part., *que tem preocupação;
v., - bo toma sintidu ku kilis ku ta bai inquieto. - Pupulason ta mostra
kontra nsinu ku bo prindi (N.T.) -. muitu priokupadu ku kustu di vida
(APRENDER). N.F. vd. aprindi. (R96) -. (PREOCUPADO). N.F.
prindidu neol.
part., *feito prisioneiro; preso. - priokupason
manga di djinti prindidu e lebadu n., *inquietação; cuidado. - Nha
(A.T.) -. (PRENDIDO). N.F. vd. priokupason i di bisti mesmu ki
prezu. ratadju ma pa n’ ianda na rua di
prinsesa Bisau rostu riba (IN96) -.
n., *esposa de príncipe; filha de (PROCUPAÇÃO). N.F. neol.
família reinante. (PRINCESA). N.S. prioridadi
V.B. n., *precedência; anterioridade. -
prinsipal Pabia di kila i dadu prioridadi (R95) -
adj., *o mais importante; essencial. - . (PRIORIDADE). N.F. neol.
Bandin, merkadu prinsipal la na prisidensia
prasa (R98) -. (PRINCIPAL). N.F. n., *cargo e funções de presidente;
neol. N.S. sin. fundamental. acto de presidir. (PRESIDÊNCIA).
prinsipalmenti N.F. proparoxítona, presidensia.
adv., *sobretudo; especialmente. - N.S. V.A.
Liti di mame i mindjor alimentu pa prisidenti

479
n., *o que preside; título do chefe de proba 2
Estado. - N’ ta pidi prisidenti di 1.n., *indício, testemunho;
Asembleia pa no vota un risoluson demonstração. - Abos propi bo sibi
(R99) -. (PRESIDENTE). N.F. kuma ki da proba di si balur (N.T.) -.
presidenti. (PROVA). N.F. prova 2.
prisis 2.n., *situação difícil. - firmesa ta
adj., - ke ki prisis i korajen (C.V.) -. djuda pasa proba, pasa proba ta da
(PRECISO). N.F. oxítona, vd. speransa (N.T.) -. N.S. sin.
pirsis. probason.
prisisa 3.n., *exame escolar. N.S. sin.
v., - Fijon ta nansi, i ka prisisa muitu izami.
iagu di tcuba, serenu di noti ta probadu
djusta (F.M.) -. (PRECISAR). N.F. 1.part., *demonstrado. - akuzason i
neol., vd. pirsisa. ten ku sedu probadu pa boka di dus
prisizamenti o tris tustumunha (N.T.) -.
adv., *rigorosamente; exactamente. (PROVADO). N.F. provadu.
- Divorsiu prisizamenti sempri ta ten 2.part., *que sofreu provação. - Fe
lugar ora ke bin ba odjadu infrason ku probadu ten garandi balur mas di
par un di un parti (R95) -. ki uru (N.T.) -.
(PRECISAMENTE). N.F. neol. probason
privadu n., *dificuldade; desgraça; prova. -
adj., *que não é público; que não é Pa pudi sibi si na bardadi
do estado; particular. - i ten skolas djuramentu di dus djintis i tok mortu
privadu pa koitadi tambe (MR98) -. rapati elis, probason ten ku bin
(PRIVADO). N.F. neol. dipus di alguns mizis o anus di
privini kazamentu (Igr.I.) -. (PROVAÇÃO).
- luta pa privini asidentis ki ten N.S. sin. proba 2.
asoladus no sidadi di Bisau (R95) -. problema
(PREVENIR). N.F. neol., vd. n., - Kila ka ten problema (R95) -.
previni. (PROBLEMA). N.F. neol., vd.
prizon prublema.
n., *cadeia; calabouço; cárcere. - produson
suma ki lojiku, i pudu na prizon di n., - Bu pudi uza iagu pa aumenta
Sugunda Skuadra (R95) -. produson di bu terenu (Igr.I.) -.
(PRISÃO). N.F. neol. N.S. sin. (PRODUÇÃO). N.F. neol., vd.
kalabus. pruduson. N.S. sin. produtu.
prizoneru produtu
n., *pessoa que está detida em n., - no na tisi prumeru produtus di
prisão. - Varius utrus kamaradas kai no tcon pa kaza di Sinhor (Igr.I.) -.
prizoneru, utru muri na kil momentu (PRODUTO). N.F. neol., vd.
la (C.P.) -. (PRISIONEIRO). N.F. prudutu. N.S. sin. produson.
neol. N.S. sin. kalabuseru. profesa
proba 1 v., *confessar publicamente;
v.tr., *demonstrar com provas; praticar. - no na profesa no fe na
testemunhar; tornar evidente. - e ka verdaderu, iternu divindadi (L.Cat.) -
pudi proba kusas ke na akusan nel . (PROFESSAR). N.F. neol.
gosi (N.T.) -. (PROVAR). N.F. prova profesia
1. N.S. purba é hiperónimo de n., *predição do futuro; vaticínio. - E
PROVAR, que significa também djintis mostra bardadi di profesia di
degustar, cujo equivalente é purba. Isaias ku fala: bo na sukuta, ma bo

480
ka na ntindi (N.T.) -. (PROFECIA). executa uma acção de
N.F. paroxítona, neol. desenvolvimento. - projetu di
profesor algudon na Lesti di pais (R98) -.
n., - profesor ta skribi na kuadru, proklama
alunu ta falal, nau, profesor, i ka sin, 1.v., *aclamar; anunciar em voz alta.
kil letra trokial (C.P.) -. - no na proklama bu resureson
(PROFESSOR). N.F. neol., vd. (L.Cat.) -. (PROCLAMAR). N.F.
pursor. neol.
profeta 2.v., *decretar; reconhecer
n., *pessoa que prediz o futuro por solenemente. - diklarason di diritus
inspiração divina; adivinho; vidente. di mininu proklama kuma mundu
- Profeta tene suma mison papia na dibi di da mininu mindjor ki tene
tudu kau, pa tudu alguin (L.S.) -. (R96) -.
(PROFETA). N.F. neol., prufeta. prokura 1
profetisa 1 v., *buscar; pesquisar. - i nesesariu
v., *predizer o futuro por inspiração prokura un soluson (R98) -.
divina; prever antecipadamente. - (PROCURAR). N.F. neol., prukura.
Abo i Kristu, profetiza pa nos, prokura 2
divinha kin ku dau! (N.T.) -. 1.n., *busca; pesquisa.
(PROFETIZAR). N.F. neol. (PROCURA). N.F. neol.
profetisa 2 2.n., *demanda; desejo de adquirir. -
n.f., *mulher que prediz o futuro; Ku es prokura garandi dimas sirbis
vidente. (PROFETISA). N.F. neol. di taxi kunsa na piora (P.dosS.) -.
N.S. V.A. prokurador
profisional n., *administrador; representante. -
adj., *que prepara para certas Prokurador djeral di Republika (R95)
profissões; diz-se de equipamento -. (PROCURADOR). N.F. neol.
sofisticado. - skola profisional (IN96) prokuradoria
-. (PROFISSIONAL). N.F. neol. 1.n., *gabinete ou ofício do
profison procurador. (PROCURADORIA).
n., - ora ku fala bu ama e profison, N.F. neol.
bu ten ke sakrifika pa ki profison ku 2.n., *na Guiné-Bissau, diz-se da
abo livrimenti bu kudji (IN96) -. Procuradoria Geral da República. -
(PROFISSÃO). N.F. neol., vd. No bai pa ba ruspundi prokuradoria
prufison. (R95) -.
programa prokuradu
n., - Bu sigui no programa desdi part., *buscado. - I bin kunsa
inisiu? (R95) -. (PROGRAMA). N.F. prokuradu kanua (R95) -.
neol., vd. prugrama. (PROCURADO).
projeta promoson
v., *planear; formar um projecto de. 1.n., *melhoria; progresso. - tarbadju
- anos no ten ku projeta no kriansa i di promoson umanu (L.Cat.) -.
purparal pa futuru (R95) -. (PROMOÇÃO). N.F. neol. 2.n.,
(PROJECTAR). N.F. neol. *subida de categoria no emprego ou
projetu na escola.
1.n., *o que tencionamos fazer; promovi
desígnio; plano. - No ilabora projetu v.tr., *desenvolver, fomentar;
(R95) -. (PROJECTO). N.F. neol., aumentar. - no pensa no dibi di
prujetu. promovi setor privadu (MR98) -.
2.n., *organização ou empresa que (PROMOVER). N.F. neol.

481
prontia exacto, precisamente. - i ka un kusa
v., - Gosi e prontia pa bai palasiu pa normal, no sibi propi situason di
bai odja regulu (A.P.) -. Guine (R95) -. (deriv.
(APRONTAR). N.F. paroxítona, PROPRIAMENTE). N.S. propi é
neol., vd. pruntia. hiperónimo de PRÓPRIO e de
prontu PROPRIAMENTE.
adj., - Anos no sta prontu pa kila proposta 1
(R95) -. (PRONTO). N.F. neol., vd. v., *propor; sugerir; apresentar. - I
pruntu. propostan pa n’ bai Bubaki -. (deriv.
pronunsia 1 PROPOSTA). N.S. V.A., sin.
1.v.tr., *dizer; recitar. - Si palabras di propui.
guera i kolisensa, pronunsiadu di mil proposta 2
i un manera, konformu orijen di kin n., *proposição; oferta; moção. -
ki pronunsial (P.dosS.) -. Komentariu di guvernu kontra
(PRONUNCIAR). N.F. proposta di Partidus (R98) -.
proparoxítona, neol., purnunsia 1. (PROPOSTA). N.F. pruposta.
2.v.tr., *decretar; publicar. propui
3.v.intr., *emitir opinião. - son v., *apresentar; sugerir. - un
parlamentu ku pudi pronunsia si programa “mon ku fundinhu” di Liga
kontra i dibi di mandadu tropas pa guinensi di diretus umanus, ku no
mison na strandjeru (R95) -. na propui pa bo obi (R96) -.
pronunsia 2 (PROPOR). N.F. paroxítona, neol.
n., *maneira de expressar os sons N.S. sin. proposta 1.
de uma língua; sotaque. prosimu
(PRONÚNCIA). N.F. proparoxítona, 1.adj., *vizinho; perto; imediato. -
neol., purnunsia 2. N.S. V.B. Ate prosimu semana no na torna
pronunsiadu kontra li mas (R97) -. (PRÓXIMO).
part., *proferido com clareza. - N.F. proparoxítona.
palabras di Sinhor dibi di 2.n., *cada pessoa considerada
pronunsiadu ku klaresa, siparadu, como semelhante ou irmão. - Ama
suma ki dibi di sedu (L.Cat.) -. bu prosimu suma abo mesmu (R98)
(PRONUNCIADO). N.F. neol. -.
pronunsiamentu prostituison
n., *revolta. (PRONUNCIAMENTO). n., *comércio de favores sexuais;
N.F. neol. N.S. V.B. vida que leva quem faz comércio de
propaganda sexo. - Droga tciu, prostituison tciu,
n., *conjunto de actos destinados a asaltu di mons armada tciu, bu ka ta
difundir uma doutrina, uma ideia ou ntindi (IN96) -. (PROSTITUIÇÃO).
um produto. - E lanta se N.F. neol.
propaganda na radiu (C.P.) -. protaina
(PROPAGANDA). N.F. neol. n., *composto orgânico formado por
propi aminoácidos, muito importante na
1.adj., *mesmo; pessoal; particular. - constituição dos seres vivos. - Pa
mindjer budjugu propi ku ta buska tene bon sangui, i prisis protainas ku
omi ki misti pa kasal (N.M.) -. vitaminas (Igr.I.) -. (PROTEÍNAS).
(PRÓPRIO). N.F. paroxítona, neol.
2.adj., *apropriado; adequado; protazi
característico. - na altura propi di n., *a oração condicional,
disfili (R95) -. introduzida pela conj. se, num
3.adv., *exactamente; no sentido período ipotético. (PRÓTASE). N.F.

482
proparoxítona. N.S. V.A., ant. providensia adimiradu Bu ta ordena
apodasi. ivuluson di tempus (L.Cat.) -.
proteson (PROVIDÊNCIA). N.F.
n., *abrigo; amparo; cuidado; proparoxítona, neol., purvidensa.
defesa. - proteson kontra tudu forma 2.n., *prevenção.
di splorason ku diskriminason (R96) provoka
-. (PROTECÇÃO). N.F. neol. v.tr., *causar; originar; incitar;
proteson vejetal desafiar. - purkus pa li, e na entra e
n., *conjunto de meios utilizados a na sai, kabras djuntu ku pekaduris,
fim de combater as doenças das kusa ku pudi bin provoka duensas
plantas. - Asosiason di Mariama (R95) -. (PROVOCAR). N.F. neol.
manda tcoma grupu di proteson prublema
vejetal pa djubi duensa ki kai na n., *dificuldade; dúvida; questão
plantas dentru di orta (Cenfa) -. posta para ser resolvida. - E ta sta
(PROTECÇÃO VEGETAL). N.F. dianti di prublemas di duensa, sin
neol. N.M. lexia composta. kondisons pa e pudi kuradu (R96) -.
protiji (PROBLEMA). N.F. purblema;
v., - i ten manera di protiji fonti pa bu problema.
pudi buska iagu limpu (Igr.I.) -. prublematika
(PROTEGER). N.F. neol., vd. n., *conjunto das questões postas
prutiji. por um determinado assunto. -
prova 1 asuntus ku sta ligadu ku
v.tr., - Tudu dia n’ ta proval li gora prublematika di rispitu pa diritus
de (R95) -. (PROVAR). N.F. neol., umanus na teras afrikanus ku tene
vd. proba 1. Purtuguis suma lingua di tarbadju
prova 2 (R95) -. (PROBLEMÁTICA). N.F.
n., - Pursor na fasiba prova (N.M.) -. proparoxítona, neol.
(PROVA). N.F. neol., vd. proba 2. prudenti
provadu adj., *que tem prudência; cauteloso;
part., *demonstrado. - e lambu previdente. - Servu fiel, prudenti
dukumentu ke provadu ke bindi (L.Cat.) -. (PRUDENTE). N.F. neol.
arma (R98) -. (PROVADO). N.F. pruduson
neol. vd. probadu. n., *o que é produzido; realização;
proverbiu produto. - Es tarbadju i konta ku
1.n., *máxima expressa em poucas pruduson i aprizentason di Antoniu
palavras e rica em imagens e (R98) -. (PRODUÇÃO). N.F.
ensinamentos; sentença moral; produson. N.S. sin. prudutu.
ditado. - i ta mostra kuma proverbiu i prudutu
bardadi ku fala: Katcur ta riba pa si n., *coisa produzida; resultado;
ramasadura (N.T.) -. (PROVÉRBIO). obra; fruto. - Djuda kampunes pa e
N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. pudi tira si prudutu di matu, pa pudi
ditu. odja un pres djustu na fera (Igr.I.) -.
2.n., *livro da Bíblia do Antigo (PRODUTO). N.F. produtu. N.S.
Testamento. - Livru di Proverbiu i sin. pruduson.
fala sin: Na kasabi i bon tene un pruduzi
alguin pertu di bo di ki un ermon di 1.v.tr., *dar frutos; fabricar. - Tera ku
lundju (R98) -. ta pruduzi tciu bida dja lala (Igr.I.) -.
providensia (PRODUZIR). N.F. neol.
1.n., *Deus como protector do 2.v.tr., *criar; originar. - i ten projetu
Mundo e dos seres vivos. - Ku un bon ku ta pruduzi dizinvolvimentu

483
(Igr.I.) -. kusa ku lei pruibi fasi na dia di
pruduzidu diskansu? (N.T.) -. (PROIBIR). N.F.
part., *criado; fabricado; originado. - paroxítona, neol. N.S. sin. tudji.
Librusinhu pa Dizinvolvi Saudi na pruibidu
kaza, pruduzidu pa kumite pa part., *interdito; impedido.
avansa leitura (Igr.I.) -. (PROIBIDO). N.F. neol. N.S. V.B.,
(PRODUZIDO). N.F. neol. sin. tudjidu.
prufeta prujetu
n., (PROFETA). N.F. vd. profeta. n., - prujetu di vida komun (R95) -.
N.S. V.B. (PROJECTO). N.F. vd. projetu.
prufison prujidika
n., *emprego; ofício; ocupação; v., - Es koperason ke na fasi i na
mister. - Nhu na kunfundi es prujidikanu (IN96) -.
prufison bonitu ku di djidiundadi (PREJUDICAR). N.F. vd. prujudika.
(R98) -. (PROFISSÃO). N.F. prujudika
profison. v.tr., *causar prejuízo; danificar. - e
prufuma na prujudika se propi ermons (IN96)
v., - i prufuma ku prufumi (N.M.) -. -. (PREJUDICAR). N.F. prujidika.
(PERFUMAR). N.F. vd. purfuma. prukura
prugrama v., - ora ku bu na bari, bu ten ku
1.n., *prospecto; projecto. - Nes prukura bari ki kantus di kasa tudu
prugrama no tene sinku konsidju (IN96) -. (PROCURAR). N.F. vd.
basiku (R96) -. (PROGRAMA). N.F. prokura.
programa. pruma
2.n., *índice das matérias de um v.tr., *pôr na vertical; endireitar.
curso escolar. (APRUMAR). N.S. V.B.
3.n., *transmissão da Rádio ou da prumadu
Televisão. - no ta kontenti pa part., *endireitado. (APRUMADO).
prugrama ki ta da (R98) -. N.S. V.B.
prugresu prumedu
n., *aumento gradual; crescimento; quant., - Es i na kambau suma
desenvolvimento. - Prugresu, pas, prumedu liti di bu mame (L.A.) -.
dizinvolvimentu di e povu li, i mati na (PRIMEIRO). N.F. vd. purmeru.
palavra di ordi di Partidu (R98) -. prumeru
(PROGRESSO). N.S. sin. quant., - prumeru kusa bu ka na
dizinvolvimentu; sin. krisimentu. mora na kasa di alguin sin paga
prugridi renda (N.M.) -. (PRIMEIRO). N.F.
v., *crescer; aumentar vd. purmeru.
gradualmente; desenvolver. - si prumesa
ivuluson na dipindi di sirkustansia i n., - N’ na fika li, ku prumesa di
di ke manera ki na prugridi (MR98) - kuma n’ na sta ku bos dia des de
. (PROGREDIR). N.S. sin. bai mis (R95) -. (PROMESSA). N.F. vd.
dianti; sin. dizinvolvi. purmesa.
prugunta prumu
v., - E na prugunta kal ki mensajens n., *instrumento para verificar a
ki dadu (R95) -. (PERGUNTAR). direcção vertical. (PRUMO). N.S.
N.F. vd. punta. V.B.
pruibi prunha
v.tr., *impedir que se faça; 1.n., *fruto do abrunheiro da família
interdizer. - Ke ku manda bo na fasi das Rosáceas. (ABRUNHO). N.S.

484
V.B. prusigui
2.n., *fruto da ameixeira, da família v., - No na prusigui ku utrus notisias
das Rosáceas; ameixa. N.S. V.B.; (R95) -. (PROSSEGUIR). N.F. neol.,
n.v. “Prunus domestica”. vd. pursigui.
pruntasku prutiji
*facilidade de execução; rapidez; v., *socorrer; defender; cuidar. -
prontidão. - i nota pa pruntasku di Familiaris prisiza aprindi di prutiji i di
Yonta (G.F.) -. (deriv. PRONTO). kuida di duenti (R95) -.
pruntia (PROTEGER). N.F. protiji.
1.v.tr., *pôr pronto; preparar. - Bo pruveta 1
pruntia soldadu, ku mas di kabalu, v., - I misti pa pruveta kil terenu
ku lanseru, pa bai Sesareia aos novi (R98) -. (APROVEITAR). N.F. neol.,
ora di noti (N.T.) -. (APRONTAR). vd. purbita.
N.F. paroxítona, prontia. pruveta 2
2.v.intr., *preparar-se. - Bo pruntia n., *vaso cilíndrico de vidro.
pa dia ku Sinhor na bin (N.T.) -. (PROVETA). N.S. V.B.
(APRONTAR-SE). pruvinsia
pruntu n., *divisão territorial de certos
1.adj., *preparado; disposto para; estados. - Es i lista di chefis di
acabado. - Ora ku bianda sta pruvinsia ku bai mora na Jerusalen
pruntu, fasi forsa bu kumel kinti-kinti (Igr.I.) -. (PROVÍNCIA). N.F.
(Igr.I.) -. (PRONTO). N.F. prontu. proparoxítona, neol. N.S. sin. rijon.
2.interj., *interjeição que significa pruzuntu
[está tudo preparado]. - Pruntu, tira n., *perna posterior do porco depois
kasrola ku pedra di markason de salgado, curado e seco.
(M.M.) -. (PRESUNTO). N.S. V.B.
prupara psikolojiku
v.tr., - Ora ku bu prupara tudu e adj., *que é relativo à psicologia. - e
kusas, bu na panha galinha bu na papia di temas, suma dimografiku,
matal (R96) -. (PREPARAR). N.F. juridiku, psikolojiku (R95) -.
neol., vd. purpara. (PSICOLÓGICO). N.F.
pruposta proparoxítona, neol.
n., - Pruposta aprizentadu aonti di pua
noti (R95) -. (PROPOSTA). N.F. vd. n., *ponta aguçada. (PUA). N.S.
proposta. V.B.
prupozitu pubis
1.n., *intenção; intento. n.pl., - I distindi stera di tcur, pubis,
(PROPÓSITO). N.F. proparoxítona, pubis tudu kontra, tera na tcora
neol. pena (C.S.) -. (POVO). N.F.
2.loc.adv., di prupozitu, paroxítona, arc., vd. pobu.
*intencionalmente. - i ka kuma n’ na publika
fasil di prupozitu (R95) -. (DE v.tr., *tonar público; divulgar. - e
PROPÓSITO). kume e farta e bai publika bu puder
prusesu (L.Cat.) -. (PUBLICAR). N.F. neol.
1.n., *maneira de fazer uma coisa; publikamenti
evolução. - prusesu di adv., *à vista de todos; em público. -
dizinvolvimentu di un povu i ten ke i ka asin publikamenti pa dinheru
sedu kusa ku na kudjidu pa kil djugadu (R95) -. (PUBLICAMENTE).
propiu povu (R9&) -. (PROCESSO). N.F. neol.
2.n., *acção judicial. publiku

485
1.adj., *que é de todos; conhecido vd. puderozu. N.S. V.A.
de todos; notório. - anos no ten ku pudi
rispita opinion publiku (R98) -. 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
(PÚBLICO). N.F. proparoxítona, exprime o conceito [possibilidade]. -
neol. Taxista pudi para manga di bias na
2.n., *o povo em geral. - Antis di strada i tciganta pasajerus (P.dosS.)
indipendensia, taxi tenba na numeru - Kuspi i pudi ka sedu un mau jestu,
sufisienti pa publiku di Bisau ora ki fasidu na kau propi ki dibi di
(P.dosS.) -. N.F. proparoxítona. fasidu (R95) -. (PODER). N.S. sibi
pucha exprime o conceito [habilidade].
v.tr., *esforçar-se para atrair a si; 2.v., *ter direito de; ter força para. -
arrastar; levar. - Si no pui fugon Bu ka pudi, nin Guinensi ka sta la
mindjoriadu, utru bias mindjer na bin (R95) - Bisenti spurmenta lambu po,
pidi kil panela di sol ku ta pucha i ka pudi (Dea) - pobris ta bai
iagu di regua orta, nos painel solar konformu e pudi (P.dosS.) -.
ki ta tcomadu (M.M.) -. (PUXAR). (PODER). N.S. ka pudi; pudi ku.
N.S. pucha kombersa. pudi ku
pucha kombersa v.prep., *ser mais forte; diz-se
coloc., *induzir ou levar a conversa também de um medicamento que é
para um determinado assunto. - eficaz para combater uma doença;
Purki konformu pucha kombersa ta poder contra. - Pis-kabalu falal: abo,
sai asin ki ta fika, bu ta fika bu na bu pudi ku mi? (L.S.) -. (deriv.
aprindi (IN96) -. (PUXAR A PODER COM). N.S. PODER COM
CONVERSA). significa suportar, ter capacidade
puchu para.
n., *ânus das aves. - Galinha bu na pudin
kortal, bu tiral ki puchu (R96) -. n., *doce preparado em banho-
(deriv. PUXO). maria. (PUDIM). N.S. V.B.
puder pudu
1.n., *possibilidade; força física; part., *colocado; posto. - Sal ka ta
autoridade. - nunde ku es sai ku pudu na iagu si bu ka sta prontu pa
djiresa ku puder di fasi e milagris? kusinha (L.A.) -. (deriv. PÔR).
(N.T.) -. (PODER). puera
2.n., *soberania; hegemonia. - i bin n., *terra seca reduzida a partículas
fika na puder el son suma dunu di muito fina; pó. - N’ sunha turbada di
tcon (P.dosS.) -. puera toma konta di tera, po di matu
pudera na kai, iagu di tcuba na bida
v., *ter poder sobre alguém. - Suma kaskadju, limaria na muri, es i ka
poeta, e mundu ke Deus dan ta bon sinal (N.M.) -. (POEIRA). N.F.
leban, i ta ngodan, i ta pudera di mi, paroxítona, poera. N.S. sin. po.
i pudera di nha alma (O.S.) -. puesia
(APODERAR-SE). n., - Bu gosta di fasi puesia? (R95) -
puderozu . (POESIA). N.F. paroxítona, vd.
adj., *que tem muita força ou poder; poesia.
potente. - Milagri ta mostranu kuma pui
Jesus i salbadur puderozu di mundu 1.v.tr., *colocar; meter. - E ta fasi un
-. (PODEROSO). N.F. neol., sirkulu e pui dus o tris na metadi pa
puderus. N.S. tudu-puderozu. ba toka tambur (N.M.) -. (PÔR).
puderus N.M. pui unido ao pronomes
adj., (PODEROSO). N.F. oxítona, pessoais objecto dá as formas: pun;

486
puu; pul; punu; pui bos; pui elis. coloc., *ordenar; organizar; tomar
N.S. P.arc. “poer”; pui kadiadu, pui medidas ríspidas com relação às
kampu; pui menda; pui mesa; pui crianças. - N’ fikau na Kreta pa bu
mon; pui mon na alguin; pui mon pudi pui na ordi kusas ku falta inda
riba di, pui na ordi; pui ntranku; (N.T.) -. (PÔR EM ORDEM).
pui pe; pui sal; pui sintidu; pui pui ntranku
termu. coloc., *segurar com tranca ou
2.v.tr., *escrever; atribuir. - ninguin tranco; trancar. - e pui si portas, si
aos i padi si fidju i pui nomi di antigu fitcaduras ku ntrankus (A.T.) -.
kombatentis di liberdadi patria (R99) (deriv. PÔR O TRANCO).
-. pui pe
pui kadiadu coloc., *marcar presença; ir. - Lubu
coloc., *fechar. (PÔR CADEADO). torna pui pe na tarbadju (A.P.) -.
N.S. V.A., sin. lakaria. (deriv. PÔR O PÉ).
pui kampu pui sal
coloc., *acampar. (deriv. PÔR O coloc., *adicionar sal na comida;
CAMPO). N.S. V.B. temperar com sal. - bu ta pui sal ku
pui koroa bu sibi kuma i ka na salga (R95) -.
coloc., *coroar; premiar. - Bu pul (PÔR SAL).
koroa di gloria ku onra (N.T.) -. pui sintidu
(PÔR COROA). N.F. koroa 1. coloc., *prestar a devida atenção. -
pui menda No pui sintidu na tarbadju, pa no
coloc., *remendar (PÔR UM para sukuta arus di loja (IN84) -.
REMENDO). N.S. V.A.; sin. bota (deriv. PÔR O SENTIDO).
rumbu. pui termu
pui mesa coloc., *terminar; acabar. (PÔR
coloc., *preparar os pratos para se TERMO). N.S. V.A.
servir a refeição. (PÔR A MESA). puk
N.S. V.A. intens., *adjunto de intensidade com
pui mon a função de acrescentar o sema
coloc., *responsabilizar-se de uma [completamente]. - nha orta di kadju
coisa; colaborar. - Deus fala: pui kema nan puk (C.V.) -.
mon n’ djudau (L.A.) -. (deriv. PÔR pukenta
AS MÃOS). N.S. pui mon na v.caus., * incomodar; molestar. - ka
alguin; pui mon riba di. bu pukenta kon ku na bin lanta i bai
pui mon na alguin (G.F.) -. (deriv. APOUCAR).
v.prep., *bater a alguém; bater em pukentadu
alguém; castigar. - Si bo torna fasil, part., *aflito; incomodado;
n’ na pui mon na bos (A.T.) -. (deriv. molestado. - si bida pukentadu
PÔR AS MÃOS EM). (T.Tc.) -. (deriv. APOUCAR).
pui mon riba di pukentadur
v.prep., *gesto litúrgico de estender n., *importuno. (deriv. APOUCAR).
as mão sobre a cabeça de alguém N.S. V.B.
ou sobre as ofertas, como sinal de pukentasku
consagração ou de bênção. - n’ ta n., *incómodo; maçada;
lembrau pa bu disperta ki don ku importunação. (deriv. APOUCAR).
Deus dau otca n’ pui mon riba di bo N.S. V.M.
(N.T.) -. (deriv. PÔR AS MÃOS A puku
RIBA DE). 1.adv., *advérbio de quantidade que
pui na ordi significa [pequena quantidade; não

487
muito]. - i bibi, i bibi, falta puku um período de purificação.
bariga rebenta ku el (P.B.) -. (PURGATÓRIO). N.F. purgatoriu.
(POUCO). N.S. V.B.
2.quant., *adjectivo indefinido que pulguera
significa [pequeno; limitado]. - i tene n., (PURGUEIRA). N.F. vd. pulga 2.
afinal puku interesi pa guvernantis N.S. V.B.
(R95) - no sibi kuma, na no tera, no puli
tene puku kaus di diverson (R95) -. v.tr., *engraxar; lustrar os sapatos;
(POUCO). dar brilho aos móveis. (POLIR). N.S.
puku bias V.A.
loc.adv., *raramente; poucas vezes. pulisia
N.S. V.B. 1.n.f., *instituição encarregada de
puku-puku manter a ordem pública. - I lanta
loc.adv., *gradualmente; pouco a serka pa suta i kuri i ba roga na
pouco; a pouco e pouco. - Asin pulisia (N.M.) -. (POLÍCIA). N.F.
puku-puku frakesa ta bin (Igr.I.) -. proparoxítona, polisia.
(POUCO A POUCO). N.M. redobro. 2.n., *agente da polícia. - si un
pula pulisia pudu di sirvisu na un kau, i
v., *saltar. (PULAR). N.S. V.B. ka bon pa si dunu konta pulisia
pulada Kriol, pa i bai ba konta si chefi (R95)
n., *salto. (PULO). N.S. V.B. -.
pulga 1 pulitika
v., *tomar uma purga; administrar n., *ciência ou arte de governar;
uma purga. (PURGAR). N.S. V.B. princípios directores da acção de
pulga 2 uma instituição. - ne momentu anos
1.n., *medicamento que limpa os no na fasi un utru pulitika na
intestinos; purgante. (PURGA). N.S. Ministeriu di Idukason (MR98) -.
sin. pulganti. (POLÍTICA). N.F. proparoxítona,
2.n., *planta medicinal da família politika.
das euforbiáceas, utilizada no pulitiku
tratamento de picada de cobra e dor 1.adj., *que diz respeito à política;
de barriga; purgueira. - rapati ramus astuto. - Nha kumisariu pulitiku fala
di pulga o di kalker arvuri pertu di pa ditanda arma (R98) -.
kaza (Igr.I.) -. (deriv. PURGA). N.S. (POLÍTICO). N.F. proparoxítona,
n.v. “Jatropha curcas”; sin. politiku.
pulguera. 2.n., *pessoa que se dedica à
pulga 3 política; estadista. - no misti
n., *insecto díptero saltador parasita lembranta tudu kamaradas kuma, es
de homem e de outros animais. ke es pulitikus faima par el, ke sedu
(PULGA). N.S. V.B. ministrundadi o utru kuru (R98) -.
pulgadu pulmon
part., *purificado; livrado. n., *cada uma das duas partes que
(PURGADO). N.S. V.B. constituem o órgão respiratório, cuja
pulganti função principal é captar o oxigénio
n., *laxante. (PURGANTE). N.S. e purificar o sangue. - Lebri ka toka
V.B., sin. pulga. na korson ku pulmons (F.M.) -.
pulgatori (PULMÃO). N.F. neol. N.S. sin. bof-
n., *lugar da religião cristã onde as bof.
almas dos justos, conforme o pulsera
ensinamento da tradição, passam n., *bracelete. (PULSEIRA). N.S.

488
V.B. pumba-verdi
pulsu n., *espécie de ave columbina de
n., (PULSO). N.F. neol. N.S. V.B., cor verde. (deriv. POMBA VERDE).
sin. tcabi di mon. N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v.
puludja “Vinago calva”.
n., *hemorróidas ou hemorróides. punduntun
N.F. oxítona. N.S. V.M., sin. n., *diz-se de uma pessoa de quem
almorodia. nenhum tem medo; que é último ou
puluison que vem depois de todos. -
n., *degradação ambiental Punduntun ki salta klas (F.S.) -.
provocada por substâncias nocivas pungut
à natureza. - puluison ta kauza fortis n., * pedaço; porção. - pungut di
problemas di ambienti (R95) -. mandioka -. N.F. oxítona. N.S. V.A.
(POLUIÇÃO). N.F. neol. punguti
pulutu v., tirar uma porção como, por
n., - Na dia ki ka sabi mi i den, n’ ta exemplo, de bolo. - Pungutin padas
pega na nha remu pa n’ buska bon di bulu -. N.S. V.A.
pulutu (R.S.) -.(PILOTO). N.F. vd. punhal
pilotu. *faca. (PUNHAL). N.S. V.B., sin.
pumba faka.
n., *várias espécies de aves punhala
columbinas. - i bai obi un pumba na v.tr., *esfaquear. (APUNHALAR).
kanta sabi (T.M.) - i bai pa panhal N.S. V.B.
son, pumba bua (T.M.) -. (POMBO; punhalada
POMBA). N.F. pomba. n., *facada. (PUNHALADA). N.S.
pumba di kaminhu V.B., sin. fakada.
n., *ave da família dos punhaladu
Columbídeos; rola. (deriv. POMBA part., *esfaqueado.
DE CAMINHO). N.M. lexia (APUNHALADO). N.S. V.B., sin.
complexa. N.S. V.B. fakiadu.
pumba di kaskadju punhaladur
n., *ave da família dos n., *esfaqueador. (APUNHALANTE).
Columbídeos; pomba silvestre. N.S. V.B., sin. fakiadur.
(deriv. POMBA DE CASCALHO). punheta
N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. n., *masturbação. (deriv. PUNHO).
pumba di matu. N.S. V.M.
pumba di kaza punhu
n., *raça doméstica de ave n., *a mão fechada. (PUNHO). N.S.
columbina. - E bai tambi pa oferta V.B., punhu di faka.
konformu lei di Sinhor: dus pumba di punhu di faka
kaza o dus pumba di matu (N.T.) -. n., *cabo da faca. (deriv. PUNHO
(deriv. POMBA DE CASA). N.M. DE FACA). N.M. lexia complexa.
lexia complexa. N.S. ant. pumba di N.S. V.B.
matu. punta
pumba di matu 1.v., *pedir informações; interrogar. -
n., *espécie selvagem de ave N’ misti punta na nomi di ki, djintis
columbina. (deriv. POMBA DE na sumia mina antipesual li? (R98) -
MATO). N.M. lexia complexa. N.S. . (PERGUNTAR). N.F. purgunta;
sin. pumba di kaskadju; ant. pergunta; prugunta.
pumba di kaza. 2.v.pron., *interrogar-se. - i ta sedu

489
bon pa bu punta bu kabesa sertu sforsu (R98) -. (POUPAR).
kusas antis di kunsa (Igr.I.) -. 2.v., *preservar; salvar. - manera di
(PERGUNTAR-SE). pupa vida, manera di difindi
punta-punta umanidadi (J.D.) -. N.S. sin. purda.
v., *continuar a interrogar ou a pupa 3
sondar; indagar. - e sai pa punta- 1.n., *ninfa dos lepidópteros;
punta e bin te Farim (R95) -. (deriv. crisálida. (PUPA).
PERGUNTAR). N.M. redobro. 2.n., *mulher jovem e formosa;
puntadu ninfa. - Pupas di saias nobu (D.N.) -.
part., *interrogado; inquirido. - I bin N.F. fig.
puntadu, i fala, nau i ka tene tabela pupu 1
(R95) -. (PERGUNTADO). v., *defecar; expelir excrementos;
puntu 1 cagar. - Ka bu pupu na fonti di bu
n., *construção que põe em kunhadu, pabia si bu pupu la, bu ka
comunicação dois lugares na ba bibi la mas (L.A.) -. (deriv.
separados por um curso de água; PUPU). N.F. oxítona. N.S. sin.
pavimento do navio. - Kil dia koko; PUPU significa [nádegas] na
parmanha, ami ku nha mala na linguagem infantil.
mon, n’ kaminha pa puntu Kais pupu 2
(A.B.) -. (PONTE). N.F. pontu 1. n., *excrementos; cocó. - Moskas ta
puntu 2 sinta na manga di koldadi di
1.n., *signo ortográfico que se susidadi suma lichu, pupu, kusa
coloca sobre algumas letras; sinal podri (Igr.I.) -. (deriv. PUPU). N.F.
de pontuação que encerra um oxítona. N.S. sin. koko; PUPU
enunciado ou período. (PONTO). significa [nádegas] na linguagem
N.F. pontu 2. infantil.
2.n., *parte de um assunto. - es ki pupu 3
puntus mas importantis ke no na bin n., *grito; choro. - i obi mas barudju,
aprizenta na es no djumbai di aos pupus, gargadjadas di djintis suma e
(R97) -. N.S. puntu di vista. na gueria nan (M.K.) -. (APUPO).
3.n., *lugar fixo e determinado. - i pupulason
pudi odjadu baris finus nalguns n., *totalidade dos indivíduos de um
puntus di Bisau (P.dosS.) -. território; povo. - Kuma ku no fasi ku
puntu di vista no pupulason? (R98) -.
n., *modo de ver ou julgar um (POPULAÇÃO). N.F. populason.
assunto. - na nha puntu di vista pur
(IN96) -. (PONTO DE VISTA). N.M. con., *preposição. - Dezoitu mil
lexia complexa. N.S. sin. vizon. Frankus CFA pur mis (R98) -.
pupa 1 (POR). N.F. neol., vd. pa 1. N.S.
1.v., *gritar; dar aplausos. - E pupa pur akazu; pur konseguinti; pur
sakur (A.P.) -. (APUPAR). konsekuensia; pur meiu di; tintin
2.v., *dar gritos de dor; chorar. - pur tintin.
lubu na pupa, el i na suta son, tok pur akazu
lubu kansa i muri (P.B.) -. loc.adv., *sem pensar;
3.v., *diz-se duma ave a dar gritos fortuitamente; acidentalmente. -
ou pios. - Djambatutu pupa tu-tu-tu dokumentu li ta fala e fuguial pur
na metadi di padja (T.M.) -. akazu (R95) -. (POR ACASO).
pupa 2 pur konseguinti
1.v., *economizar; evitar despesas. - loc.adv., *por isso;
Kila i ka na pui Junta Militar pupa si conseguintemente. - Pur konseguinti

490
n’ pensa kuma i ka na tenba razon purda
di sedu (R95) -. (POR 1.v.tr., *conceder o perdão;
CONSEGUINTE). absolver; desculpar. - Deus ta
pur konsikuensa purdanu si anos no ta purda no
con., *locução prepositiva que indica ermons (L.S.) -. (PERDOAR).
[por isso]; em consequência. (POR 2.v.tr., *poupar. - I sibi kuma Mortu
CONSEQUÊNCIA). N.S. V.A. ka ta purda ninguin (P.B.) -. N.S.
pur meiu di sin. pupa 2.
con., *locução prepositiva que indica purdadu
[através de]. - pa no pidi Tuga no part., *absolvido; desculpado. - Kil
indipendensia pur meiu di politika ku purdadu puku i ta ama puku
(C.P.) -. (POR MEIO DE). N.F. neol. (N.T.) -. (PERDOADO).
purada purdon
n., *pancada. (PORRADA). N.S. n., *remissão de culpas; absolvição;
V.B. indulgência. - Purdon pa kil ku iara
purba (N.T.) -. (PERDÃO).
v., *experimentar, ensaiar, degustar. pure
- Bu purba liti bu pidi baka (L.A.) -. n., *pureia. (PURÉ). N.F. oxítona.
(PROVAR). N.S. purba é N.S. V.B.
hiperónimo de PROVAR, que puresa
significa também testemunhar, cujo n., *isenção de mácula; limpidez. -
equivalente é proba; purbanta. sedu isemplu pa krentis na amor, na
purbanta fe, na puresa (N.T.) -. (PUREZA).
v.caus., *fazer degustar. - purbantan N.F. neol.
kil kusa -. (deriv. PROVAR). N.S. purfia 1
V.A. 1.v.tr., *questionar; recusar;
purbeta contradizer. - Mininu ka purfial, i bai
v., - No djubi manera di purbeta di si par el (T.M.) -. (PORFIAR).
puder (Ceef) -. (APROVEITAR). 2.v.intr., *teimar; insistir; altercar. -
N.F. vd. purbita. Si el i purfia i ta bai, no ta bai la no
purbita ba djubi (R98) -.
1.v.tr., *tirar proveito de; utilizar. - purfia 2
Kin ku ta bakia limaria, i ka ta n., *discussão; obstinação. - Ma
purbita si liti? (N.T.) -. libra di purfias tulu ku djus (Igr.I.) -.
(APROVEITAR). N.F. pirbita; (PORFIA).
purbeta; pruveta 1. purfiadu
2.v.intr., *dar proveito; ser útil. - n’ part., *teimoso. (PORFIADO). N.S.
pudi pati pobris tudu ku n’ tene, n’ V.B.
pudi da nha kurpu propi pa i sedu purfuma
kemadu, ma si n’ ka tene amor i ka v.tr., *deitar perfume sobre;
ta purbitan nada (N.T.) -. aromatizar. - ora ku bu purfuma
purbitu kurpu, bu ta prutiji propi bu saudi
n., *ganho; lucro; benefício. - I ka (IN96) -. (PERFUMAR). N.F.
son kuma i bon, ma i di purbitu pa prufuma.
tudu djinti (N.T.) -. (PROVEITO). purfumadu
purblema part., *que exala perfume;
n., - Agora purblema garandi sta la, aromático. - Maria unta Jesus ku
pabia i ka sibidu ku kal di kil tris oliu purfumadu (N.T.) -.
rapas ki badjuda pudi kaza (F.M.) -. (PERFUMADO).
(PROBLEMA). N.F. vd. prublema. purfumu

491
n., *cheiro agradável; aroma. - i unta ruminante, da família dos Suídas.
nha pe ku purfumu (N.T.) -. (PORCO). N.S. bakiadur di purku;
(PERFUME). banha di purku; pe-di-purku;
purgatoriu purku-spinhu; purku di matu.
n., - Kin ki sta na seu ka ta lembra di purku di matu
kil ki sta na purgatoriu (J.M.B.) -. n., *mamífero artiodáctilo da família
(PURGATÓRIO). N.F. dos Suídeos; javali; porco montês. -
proparoxítona, neol., vd. pulgatori. Purku di matu toma un dinti i mitil
purgunta 1 dentru di ki kau la, pa i pudi iabril
v., - I no ta purgunta: pabia di ke ku (T.M.) -. (deriv. PORCO DE MATO).
manda es kusas ta akontisi? (R95) - N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “sus
. (PERGUNTAR). N.F. neol., vd. scrofa”.
punta. purku-matis
purgunta 2 n., *mamífero roedor da família dos
1.n., *interrogação. - dutur di lei i histricídeos; porco-espinho. -Timba
spurmenta Jesus ku e purgunta: ku purku-matis ku saninhu (T.M.) -.
Mestre, kal ki mandamentu mas N.S. n.v. “hystrix cristata”; sin.
garandi na lei? (N.T.) -. purku-spinha.
(PERGUNTA). purku-spinha
2.n., *esclarecimento; exigência de n., *mamífero com o corpo revestido
explicação de algo que esteja por de picos eriçaveis. - I bai i kontra
esclarecer e que pode originar a purku-spinhu ku tenta takal ku si
uma confusão; mal entendido. - feretcas (M.K.) -. (PORCO-
Pabia di ke ku manda i tenba kin ku ESPINHO). N.M. lexia composta.
dibi di djulgadu i utrus ka dibi di N.S. n.v. “hystrix cristata”; sin.
djulgadu na djustisa di Guine? Es i purku-matis.
un purgunta ke sempri no ta pui na purmera
ar (R95) -. 1.adj.f., número ordinal que indica o
purismu que está no começo de uma série. -
n., *maneira excessivamente purmera klasi (MR98) -.
escrupulosa de falar ou de escrever. (PRIMEIRA). N.F. vd. purmeru.
(PURISMO). N.S. V.B. 2.adv., *diz-se de um produto da
puritanismu melhor qualidade. - Lingron pa
n., *doutrina dos que pretendem ser Bidjugu i suma pis purmera (N.M.) -.
os intérpretes fiéis da Bíblia. (DE PRIMEIRA).
(PURITANISMO). N.S. V.B. purmeru
purke 1.quant., *número ordinal. - Purmeru
con., *conjunção subordinativa que kusa ki n’ na fasi i leitura di bu karta
introduz orações causais. - I ten utru (R95) -. (PRIMEIRO). N.F.
parti tan ki negativu, purke kazu di prumeru; prumedu.
tene kaza-un, kaza-dus atualmenti 2.adv., *advérbio que significa
na Guine i fama (IN96) -. primeiramente; antes; mais cedo. -
(PORQUE). N.F. purki. Pa bu kaza bu toma bu noiba bu
purki leba pa bu kaza, purmeru bu ta
con., - Purki no kansa, no pirdi manda kabas (R98) -. (PRIMEIRO).
manga di djintis na luta di libertason N.S. sin. na kunsada.
nasional (R98) -. (PORQUE). N.F. purmesa
vd. purke. n., *coisa prometida; obrigação;
purku compromisso. - No ka pudi fasi nin
n., *mamífero doméstico, não un purmesa pabia i ten limiti di

492
numeru di pididus (Igr.I.) -. purpara pa sai, i bisti saia di bas, i
(PROMESSA). N.F. prumesa. kalsa sapatu i tualeta i sai i bai
purmiti (N.M.) -.
v., *comprometer-se a dar; fazer 4.v.intr., *instruir-se; adquirir
uma promessa de. - Mama, n’ conhecimentos. - Ami n’ konduzi
purmitiu n’ ka dau, diskulpan (R.S.) - prumeru grupu di mininas pa
. (PROMETER). N.F. pirmiti 1. strandjeru pa ba purpara di
purmitidu infermera (C.P.) -.
part., *que se prometeu; destinado. - purparadu
e ka tciga di iangasa ki kusas ke 1.part., *aprontado; arranjado. - N’
purmitidu (N.T.) -. (PROMETIDO). tene dja nha sia purparadu (N.T.) -.
N.F. pirmitidu 1. (PREPARADO).
purnomi 2.part., *instruído; habilitado. - Kilis
n., *em gramática, diz-se da palavra ku staba purparadu e ientra ku el pa
que substitui ou remete para um festa (N.T.) -.
nome ou outra parte do enunciado. - purparason
Na purnomis pusual ku n., *acção de preparar; aptidão. - bu
komplementus sta skirbidu tudu ten ke sibi papia Purtuguis, bu ten
pegadu ku verbu (Dea) -. ke obi Kriol dritu, bu ten ke ten un
(PRONOME). purparason di bazi (IN96) -.
purnunsia 1 (PREPARAÇÃO).
v., - Mbon, ke ki n’ ten pa purnunsia purpura
sobri kasa di limaria di floresta i n., *substância corante de cor
siguinti (IN96) -. (PRONUNCIAR). vermelha escura; tecido vermelho. -
N.F. paroxítona, vd. pronunsia 1. Ki mindjer bistiba ropa kur di
purnunsia 2 purpura ku burmedju (N.T.) -.
n., - I ten ke ten ki abo ten ki fasi pa (PÚRPURA). N.F. proparoxítona,
ki povu, di kompromisu ku bu toma i neol.
purnunsias ku fasi na mumentu di pursensa
indipendensia (IN96) -. n., - n’ odja un garandi multidon di
(PRONÚNCIA). N.F. proparoxítona, djinti ku staba sikidu dianti di tronu
vd. pronunsia 2. na pursensa di Karnel (N.T.) -.
puron (PRESENÇA). N.F. arc., vd.
n., *parte do navio ou do avião presensa.
destinado a conter a carga; cave. - pursenta
Jonas disiba dja na puron, nunde ki v., - Dipus e pursenta kusas ke tisi
dita, i durmi sonu pisadu (Igr.I.) -. pa patil (N.T.) -. (APRESENTAR;
(PORÃO). PRESENTAR). N.F. vd. aprizenta.
purpara pursentadu
1.v.tr., *pôr pronto; aprontar; part., - bu ten ku pursentadu dianti
arranjar. - Dipus di djintis kaba di rei Garandi (N.T.) -.
purpara tudu, karnaval ta bin tciga (APRESENTADO; PRESENTADO).
gora pa tene durason di kuatru dias N.F. vd. aprizentadu.
(A.C.) -. (PREPARAR). N.F. pursentajen
prupara. n., *número de partes em cada cem
2.v.tr., *compor; dosear. - Tudu dia partes; quantia na razão de uns
parmanha i labal kurpu, i purpara tantos por cento. - e ta verifikadu
utru mesinhu i maral na pes (T.M.) -. uns pursentajen djintis ke ta namora
3.v.intr., *vestir-se; aprontar-se; pa namora pa futuru konjuntu (IN96)
ataviar-se. - Ora tan ki alguin na -. (PERCENTAGEM). N.F.

493
paroxítona, neol. N.S. sin. desembarca; lugar de refúgio. - N’
pursentu. sai di purtu pa tabanka, n’ fasi un
pursentu kuartu di ora (N.M.) -. (PORTO).
quant., *número de partes em cada Purtugal
cem partes; percentagem. - kazu n., *um dos países da União
konkretu di pitroliu: oitenta i sinku Europeia, cuja língua deu origem à
pursentu di Senegal, kinzi pursentu maioria do léxico do Guineense. - I
pa Guine-Bisau (R99) -. fala i na bai Purtugal (IN96) -.
(PORCENTO). N.F. neol. N.S. sin. (PORTUGAL). N.F. Portugal.
pursentajen. Purtuguis
pursigui 1.adj., *relativo a Portugal. - kolon
v.tr., *levar em diante. - anos no ka purtuguis (R98) -. (PORTUGUÊS).
na pursigui kombati (R98) -. N.F. oxítona, Portuguis.
(PROSSEGUIR). N.F. prusigui. 2.n., *habitante de Portugal; língua
pursiguimentu portuguesa. - garandi masa di
n., *continuação; prossecução. - Na populason ka ta domina Purtuguis
pursiguimentu di tema abordadu (MR98) -.
(IN96) -. (PROSSEGUIMENTO). puru
purson 1.adj., *que não é produto de um
n., *parte de um todo; parcela. - lei cruzamento. - ami Mandinga puru
prutiji na mumentu di siparason, kin (R98) -. (PURO). N.F. neol.
ki dibi fika ku ke, di kal purson ki dibi 2.adj., *inocente; claro; natural. -
fika kel (R95) -. (PORÇÃO). N.F. Tudu i puru pa djinti puru, ma nada i
neol. ka puru pa kilis ki susu (N.T.) -.
pursor purventura
n., *aquele que ensina; mestre. - adv., *talvez. (PORVENTURA). N.F.
Aos na skola pursor papianu di Sida neol. N.S. V.B., sin. talbes; talves.
(Cecomes) -. (PROFESSOR). N.F. purvidensa
profesor. N.M. pl. pursoris. 1.n., *a sabedoria de Deus que
pursora dirige os acontecimentos do mundo.
n.f., *mulher que ensina; mestra. - (PROVIDÊNCIA). N.F. vd.
kuma ki nomi di bu pursora? (R95) -. providensia. N.S. V.B.
(PROFESSORA). 2.n., *cautela; precaução.
purtantu (PREVIDÊNCIA; PROVIDÊNCIA).
con., *conjunção coordenativa que pus 1
exprime [consequência] ou n., *líquido espesso que se forma
[conclusão]. - no tene mininus pa por efeito de inflamação; matéria.
nutri, purtantu no tene un grandi (PUS). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
pezu (R95) -. (PORTANTO). N.F. maldadi; sin. materia.
neol. pus 2
purtci intens., *adjunto de intensidade com
v., *fazer ruído com os lábios a função de marcar o grau
expelindo o ar; desdenhar; superlativo. - Garafa ku na pudu
desprezar; escarnecer. N.S. V.B. iagu ku el dibi di labadu limpu pus
purtcidu (Igr.I.) -.
part., *escarnecido; desprezado. pusibilidadi
N.S. V.B. n., - n’ ka na ba tenta vivi fora di nha
purtu pusibilidadis (IN96) -.
n., *lugar onde os navios podem (POSSIBILIDADE). N.F. neol., vd.
fundear e onde se embarca e pusiblidadi.

494
pusiblidadi intens., N.F. vd. putcuk. N.S. V.A.
n., *capacidade; meios de que se putcuk
dispõe. - si familia ka sta na intens., *adjunto de intensidade com
pusiblidadi (N.M.) -. a função de marcar o grau
(POSSIBILIDADE). N.F. superlativo de sujo. - I ba nada na
pusibilidadi. lama to ki susu putcuk (T.M.) -. N.F.
pusivel oxítona, putcak.
adj., *que pode ser; que se pode putensial
fazer; praticável. - Si pusivel, pui 1.adj., *eventual; virtual.
ridia na djanela ku portas (Igr.I.) -. (POTENCIAL). N.F. neol.
(POSSÍVEL). N.F. paroxítona, neol. 2.n., *capacidade de acção. - aos un
N.S. ant. impusivel. dia i ten un putensial garandi di
pusta padjiga mundu intidu (R95) -.
v., (APOSTAR). N.F. arc., vd. putensialidadi
aposta. N.S. V.B. n., *virtualidade; capacidade de que
pustema se dispõe. - putensialidadis
v., *causar injúria; estragar; magoar; ikonomikas (R95) -.
maltratar. - Bu ndjutin pabia ami i di (POTENCIALIDADE). N.F. neol.
mbera, bu pusteman pabia ami i di puti
mbera (O.S.) -. (APOSTEMAR). n., *vaso grande de barro para
pustemu líquidos. - Mindjer lambu puti pa ba
1.n., *abcesso; edema. - pustemu fonti, i dal kil mininu i falal pa i pegal
ku flema na un kurpu (F.S.) -. (T.M.) -. (POTE). N.S. sin. djaru.
(APOSTEMA). puu
2.n., *castigo; maus tratos. contr., *crase do v. [pui] e do
pustu pron.pess.compl.d. 2ªsing. [u]. - Kin
n., *alojamento de tropas ou polícia; ku puu suma chef o djuis riba di
instalação para socorros médicos. - nos? (N.T.) -. (deriv. PÔR-TE).
Midana lebal Pustu Sanitariu (Dea) - puzison
. (POSTO). N.F. postu. 1.n., *situação de uma pessoa ou
pustu di saudi coisa; colocação. - puzison di omi
n., *pequeno centro dentro de cada na kaza i suma chef di familia (Igr.I.)
aldeia ou de um conjunto de aldeias -. (POSIÇÃO).
a fim de melhorar a saúde pública e 2.n., *local ocupado por forças
de prestar os primeiros socorros; militares. - ataka puzisons inimigus
estabelecimento de saúde pública. - (R98) -.
No ta kura djintis na no pustu di puzitivu
saudi (J.S.) -. (POSTO DE SAÚDE). adj., *favorável; útil; verdadeiro. - N’
N.M. lexia composta. N.S. sin. pensa kuma asin ki bon, son asin ku
sentru di saudi. no pudi tene rizultadus puzitivus
pusua (MR98) -. (POSITIVO). N.F. neol.
n., *ser humano, homem ou mulher;
indivíduo dotado de razão e de
consciência. - Guera i mesinhu na
metadi di dus pusua (L.A.) -.
(PESSOA). N.F. paroxítona, pesoa.
puta
n., *prostituta. (PUTA). N.S. V.B.,
sin. djaka.
putcak

495
rabatadu
part., *tirado com violência. - nin si
R, r karnelis di rebanhu rabatadu, nin si
*Vigésima primeira letra ou grafema bakas ka ten na koral, inda asin n’
do alfabeto que representa o na fika alegri na Sinhor (Igr.I.) -.
fonema [líquida não-vibrante (ARREBATADO).
alveolar]. (R). N.S. O som do rabatason
Guineense é mais brando do n., *violência; arrebatamento. (deriv.
equivalente português. ARREBATAR). N.S. V.B.
rabada rabenta
1.n., *parte das ancas e das v., - Turbada lanta, i na lambu
nádegas. - omis ta kumpra so panu kanua te kanua ta rabenta (T.M.) -.
pa mara na ombra, utru na rabada (REBENTAR; ARREBENTAR). N.F.
(N.M.) -. (RABADA). N.S. buli vd. rebenta.
rabada; ramanga rabada. rabes
2.n., *traseiro; ânus. - Si mininu sai n., *reverso; ao contrário; desgraça.
di retret o i kaba pupu, bu limpa - rabes di kudjer (F.S.) -. (REVÉS).
rabada (R95) -. N.F. fam. N.F. oxítona, vd. rebes.
3.n., *parte traseira dos animais. - rabesku
Katcuris e na tcera rabada di n’utru n., *ornato configurado com
(L.S.) -. N.S. rabada é hipónimo de imagens de plantas, flores, frutos e
RABADA, que significa também animais. (ARABESCO). N.F.
rabo de peixe, cujo equivalente é arabesku. N.S. V.B.
rabu di pis. rabida
rabadinha 1.v.tr., *remexer; tornar a virar:
n.dim., *nádegas não grandes e mudar. - suma Esau, otca i misti
jeitosas; ilharga; flanco. risibi benson di iardansa, i tudjidu el,
(RABADINHA). N.S. V.B. pabia i ka odja manera di rabida kil
rabadona ki fasi (N.T.) -. (REVIRAR). N.F.
n.aum., *nádegas grandes. (deriv. proparoxítona.
RABADA). 2.v.intr., *voltar atrás; virar-se;
rabaneti voltar-se. - Otca ku n’ rabida, n’ odja
n., *planta da família das Crucíferas, seti kanderu di uru (N.T.) -.
cuja raiz é comestível. (REVIRAR).
(RABANETE). N.S. V.B., n.v. rabidadu
“Raphanus sativus”. part., *mudado; virado. - Anos no na
rabata rabidadu (N.T.) -. (REVIRADO).
v.tr., *tirar ou roubar com violência. - rabista
Manhoti ku Falkon torna rabata elis v.tr., *passar revista a; examinar;
se fidjus (P.B.) -. (ARREBATAR). inspeccionar. - E rabista kasa tudu
rabata-rabata ma nada e ka odja (C.V.) -.
1.v.tr., *continuar a tirar algo sem (REVISTAR). N.F. proparoxítona.
esperar pela vez ou sem escrúpulo; rabistadu
apanhar algo com atrapalhação ou part., *inspeccionado.
azáfama. (deriv. ARREBATAR). (REVISTADO). N.S. V.B.
N.M. redobro. rabistadur
2.v.intr., *continuar a encolerizar-se. n., *examinador. (REVISTADOR).
- Tabanka di Mbana na rabata- N.S. V.B.
rabata (M.M.) -. (deriv. rabola
ARREBATAR-SE). v., *mover-se como uma bola; rolar;

496
dançar, movendo as nádegas. - (RÁDIO). N.F. proparoxítona.
Manuane ka bo para rabola, fala 2.n., *radiodifusão; posto emissor
Nunes so asin ku ta rabola (I.eI.) -. sonoro. - kila i ka Radiu Difuzon
(REBOLAR). Nasional, i Radiu di kunfuson
rabolta Nasional (R98) -.
v., - Kusa ku tisi rabolta di dia seti radiugrafia
(R98) -. (REVOLTA). N.F. vd. n., *fotografia obtida por meio de
rivolta 1. raios X. (RADIOGRAFIA). N.S. V.B.
rabona radiu-ovinti
n., *rabo grande. (deriv. RABONA). n., *pessoa que ouve rádio. - no na
N.S. V.B., (RABONA) significa papia tambe na karta di no radiu-
casaco de cerimónia, curto e com ovintis, kada semana no ta risibi
ábas. kartas (R98) -. (RÁDIO +
rabu OUVINTE). N.F. neol. N.M. lexia
1.n., *região posterior mais ou composta.
menos prolongada do corpo de rafelga
muitos animais. - Baka ku ka ten n., *chuva desviada pelo vento;
rabu Deus ku ta banal (L.A.) -. salpicos de chuva fina; chuvisco.
(RABO). N.S. rabu burmedju; rabu N.S. V.B.; P.arc. “rafalo”, termo
di pis. náutico, que significa vento
2.n., *ânus. - n’ na findiu rabu -. N.F. impetuoso.
fam. rafia 1
rabu di pis v., *afagar; seduzir; raptar uma
n., *rabada; barbatana caudal. mulher. - E dadu se bulu pa rafia
(deriv. RABO DE PEIXE). N.M. lexia (R95) -.(RAFIAR). N.F.
complexa. N.S. sin. barbatana. proparoxítona.
rabu-burmedju rafia 2
n., *peixe da espécie tainha, de n., *nome de algumas palmeiras
tamanho maior e com o rabo que fornecem fibras resistentes.
avermelhado. (deriv. RABO (RÁFIA). N.F. proparoxítona; neol.
VERMELHO). N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Raphia exica”; sin.
N.S. V.B. tara 3.
radi rafiadu
n., *utensílio agrícola que serve n., *acariciado; raptado; seduzido.
para revirar a terra. - pega tarsadu (RAFIADO). N.S. V.B.
bu pabi, pega radi bu labra (C.S.) -. rafila
(ARADO). N.F. aradi. v., *resistir; discutir; resmungar;
radista recalcitrar; morder o freio. - i kusa
n., *pessoa que transmite kansadu pa bu rafila kontra
mensagens através da rádio; mantampa (N.T.) -. (REFILAR). N.F.
radiotelegrafista. - skola pilotu forma proparoxítona. N.S. sin. mermeri.
dja kuadru, kilis ke bai pa radiu e rafinka
sedu radista, radista mesmu na v.intr., *fincar fortemente; porfiar
momentu di kombati (C.P.) -. (deriv. com força; mandar sentar de uma
RÁDIO). forma ríspida. - Matcu-dunu disi
radiu suma iagu di obulun, susu di laba
1.n., *aparelho de radiofonia que susidadi, sin paraderu di rafinka
transmite sons à distância. - Pera n’ (R.N.) -. (REFINCAR).
na pidi es ovinti pa i bacha vulumi di rafoga
radiu un bokadinhu (R95) -. v., *passar por azeite ou gordura a

497
ferver. - Si bu na rafoga arus (ARREGAÇADO). N.S. V.B.
branku, bu ta pui kasarola na fugu ragu
sin iagu, bu pui oliu tok i tempra, bu n., *molho de carne moída e de
pui sebola (N.M.) -. (REFOGAR). tomates. (RAGÚ). N.F. oxítona. N.S.
rafogadu V.B.
1.n., *prato de arroz feito à base de rai
cebola e óleo e, às vezes, com n., (RAIO). N.F. arc., vd. raiu. N.S.
outros temperos saturados de V.B.
gordura. - Dipus gora bu ta fasi arus raiadu
branku o rafogadu branku, si bu 1.part., *listrado. (RAIADO).
misti bu ta rafoga ku kalda (N.M.) -. 2.n., *pano listrado. N.S. V.B.
(REFOGADO). raiba 1
2.part., *passado por gordura ou v.intr., *manifestar furor ou ódio;
azeite. irritar-se, zangar-se. - kasamenti di
raforma dus koitadi, korson ku ta raiba ka
1.v., (REFORMAR). N.F. vd. bali (J.D.) -. (RAIVAR). N.F.
reforma 1. proparoxítona. N.S. sin. panha
2.n., - Si raforma na sedu si mortu raiba.
(J.D.) -. (REFORMA). N.F. vd. raiba 2
reforma 2. 1.n., *furor; ira; ódio. - Suma fereru
raforsa staba ku raiba, i ka rapara fala di si
v., - Es ki purblema ke no pidi fidju (A.P.) -. (RAIVA). N.F.
kamarada di Junta, pa raforsanu ku proparoxítona. N.S. lestu panha
ki djinti (R98) -. (REFORÇAR). N.F. raiba; panha raiba; pasa ku raiba.
vd. reforsa. 2.n., *doença que atinge certos
ragala animais, especialmente o cão;
v.tr., *abrir muito os olhos. hidrofobia; rábia.
(ARREGALAR; REGALAR). N.F. raibus
proparoxítona. N.S. V.B. adj., *furioso; colérico. (RAIVOSO).
raganha N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. nervus.
v.tr., *entreabrir-se muito, como, por rainha
exemplo, a boca que mostra os 1.n.f., *esposa do rei; soberana de
dentes, o tecto de uma casa com uma nação. - Rainha di sul i na lanta
parte da palha levada pelo vento. - na djuisu ku djintis di aos, i na
Bentu leba padja, kasa raganha kondena elis (N.T.) -. (RAINHA).
tudu -. (ARREGANHAR). N.S. V.A. N.F. paroxítona.
ragas 2.n.f., *a principal ou a mais bela. - i
n., *concavidade entre a cintura e os na bin bai kudjidu kal ki mindjor
joelhos de uma pessoa sentada; maskara, tambe kin ki sedu rainha
colo. - Noemi toma mininu i pul na si des karnaval 95 (R95) -.
ragas, i toma konta del (Igr.I.) -. raini
(REGAÇO). N.F. oxítona. v., *criticar; dizer mal de alguém,
ragasa disputar; ridicularizar. - profeta dibi
1.v.tr., *arregaçar; recolher; enrolar. di raini, kritika situason di indjustisa
- ragasan na kambansa di basamar pa pudi mudal (L.S.) -. (RENHIR).
(O.S.) -. (REGAÇAR). N.F. N.F. proparoxítona, reini.
proparoxítona. rais
2.v.tr., *despir; pôr à vista. 1.n., *parte da planta que absorve a
ragasadu água e os sais minerais necessários
part., *posto no regaço; enrolado. à sua alimentação; rizoma;

498
tubérculo; bulbo ou bolbo. - v.caus., *fazer recuar. (deriv.
kuranderu ta koba si rais e na trata RECUAR). N.S. V.M.
se mesinhus (IN96) -. (RAIZ). N.F. rala
oxítona, ris. 2.n., *origem; princípio. v.tr., *triturar. (RALAR). N.S. V.B.
- amor di dinheru i rais di tudu raladera
koldadi di mal (N.T.) -. n., *utensílio para ralar algumas
raiu substâncias alimentícias.
n., *traço de luz emitido pelo astros (RALADOR). N.S. V.B.
ou outros corpos luminosos. - I na raladu
lampraba suma lus, raius bibu e sai part., *moído. (RALADO). N.S. V.B.
na si mon (Igr.I.) -. (RAIO). N.F. rali
proparoxítona, rai. n., *competição de veículos
rakada motorizados; rally. - avenida katorzi
v., *guardar em lugar seguro; di Novembru i autentiku pista di rali
conservar. - Omi ta toma si arus i (R95) -. (RALI). N.F. oxítona, neol.
rakada pa kualker mistida ki ta bin Ramadan
tene pa trata, sirmonia o utru kusa n., *nono mês do ano maometano
(N.M.) -. (ARRECADAR). N.F. dedicado ao jejum, à oração e à
proparoxítona. leitura mais frequente do Alcorão. -
rakadadur festas di ramadan (R97) -.
n., *guardador; cobrador. (RAMADÃO; RAMADÃ).
(ARRECADADOR). N.S. V.B. Ramadon
rakadason n., *grande jejum diário dos
n., *lugar onde se guardam coisas; muçulmanos durante todo o nono
depósito. - no bai, n’ ta mostrau mês do calendário islâmico. - festa
rakadason nde ke ta pui bala nel ki na marka fin di mis di djundjun di
(C.P.) -. (ARRECADAÇÃO). Ramadon (R95) -. (RAMADÃO).
raklama N.F. Árabe “ramadan”, que designa
v., *exigir o que foi injustamente o nono mês do calendário.
tomado; protestar; reivindicar. - no ramanga
odja pupulason na raklama (R98) -. 1.v., *caminhar, das mulheres,
(RECLAMAR). N.F. reklama. puxando as ancas para cima;
rakruta 1 saracotear. - Mindjeris di Guine
v.tr., *alistar para o serviço militar. - bonita Bisau, kada ora ke na pasa e
(RECRUTAR). N.F. proparoxítona, na ramanga (I.eI.) -. (REMANGAR;
rekruta 2. ARREMANGAR). N.S. ramanga
rakruta 2 rabada.
n., *militar ou soldado novo. 2.v., *dobrar as mangas de uma
(RECRUTA). N.F. proparoxítona, peça de vestuário.
neol., rakruta 2. N.S. V.A., sin. ramanga rabada
soldadu 1. coloc., *menear com graça as
rakua ancas; saracotear. - Nha sinhara ta
v.intr., *andar para trás; retroceder. - fadja kurpu suma fidju dos i ta
No rakua, no torna sinta, ramanga rabada i sibi i ria prasa
pasifikamenti (R98) -. (RECUAR). (N.V.) -. (deriv. REMANGAR A
N.F. proparoxítona. RABADA). N.S. sin. buli rabada.
rakuadu ramasa
part., *posto ou que foi para trás. v., *expelir pela boca substâncias
(RECUADO). N.S. V.B. indigestas contidas no estômago;
rakuanta vomitar. - Indjeson di kininu i bon

499
son si duenti na ramasa (Igr.I.) -. si pudi, pa i rampanu so kaminhu
(deriv. REMESSAR; (R95) -. (RAMPEAR).
ARREMESSAR). N.F. rampa 2
proparoxítona. N.S. ARREMESSAR n., *plano inclinado; ladeira. -
significa lançar para longe; sin. Djangada ngosta na rampa (V.D.) -.
vomita. (RAMPA).
ramasadura ramu
n., *acção de vomitar; vómito. - pa n., *parte do tronco ou do caule de
no libra no fidjus di panha e duensa um organismo vegetal. - I bin sinta
di panga-bariga ku ramasadura na ramu di kadju (T.M.) -. (RAMO).
(R95) -. (deriv. ARREMESSAR). ramu-nobu
N.S. sin. vomitu. n., *rebento. (deriv. RAMO +
ramata NOVO). N.M. lexia composta. N.S.
v.tr., *fazer remate. (REMATAR). V.B.
N.S. V.B. randja
ramatismu 1.v.tr., *conseguir; obter; achar. - E
n., *doença que causa a inflamação randja tan garfu ku faka ku kudjer
e a degenerescência das (R959 -. (ARRANJAR). N.S. randja
articulações. (REUMATISMO). N.S. bida.
V.B. 2.v.tr., *procurar. - i lebal pa si kasa i
ramboia bai randja un kuartu i pul pa i ba ta
v., *dançar; fazer paródia. N.F. durmi inkuantu i na kural (N.M.) -.
proparoxítona.(deriv. RAMBÓIA). 3.v.tr., *inventar; criar; causar. - e
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. randjal kunfuson garandi (R98) -.
ramboiada randja bida
n., *dança; festa; divertimento; coloc., *instalar-se bem na vida;
estúrdia; paródia. - Son kin ki tciga encontrar um emprego. - nha ermon
prumeru ki pudi mati ramboiada sta fora di tera, i ba randja bida
(J.S.) -. (deriv. RAMBÓIA). N.S. sin. (J.S.) -. (deriv. ARRANJAR A VIDA).
pandiga. N.S. sin. buska bida.
ramboiadur randjadur
n., *dançador; pessoa que gosta de n., *abastecedor. (ARRANJADOR).
festas; boémio. (deriv. RAMBÓIA). N.S. V.B.
N.S. V.B. ranha
ramelga 1 v., *ferir ao de leve com as unhas ou
v., *formar ramela. - Ora ke outro objecto pontiagudo. - Fidju di
mandrugada abri si udjus ke serenu gatu ta ranha (J.S.) -. (ARRANHAR;
ramelga, n’ ta lanta n’ dobra nha RANHAR).
stera (C.S.) -. (RAMELAR). ranhadu
ramelga 2 part., *ferido com as unhas.
n., *substância amarelada que (RANHADO; ARRANHADO). N.S.
aparece nos bordos da conjuntiva. V.B.
(RAMELA; REMELA). N.S. V.B. ranhadura
ramenda n., *arranhadela; arranhão.
v., - N’ sai pa ramenda (F.S.) -. (ARRANHADURA). N.S. V.B.
(deriv. REMENDAR). N.F. vd. ranhu
remenda. n., *muco segregado pelas mucosas
rampa 1 nasais. - nta ki ranhu tan, kuma ku
v.tr., *cortar um terreno para o na ba ta tene kila? (R95) -.
aplanar; nivelar. - n’ na pidi ministru, (RANHO). N.S. sin. muku; sua

500
ranhu. kabesa (N.T.) -. (deriv. RAPAR A
ranhura CABEÇA). N.S. sin. rapa kabelu.
n., *fenda; racha. (RANHURA). N.F. 2.coloc., *cerimónia feita às crianças
neol. N.S. V.A., sin. ratca. de religião muçulmana.
ranka rapada
1.v.s.aux., - Lifanti ranka kuri ku v., (REPARAR). N.F. proparoxítona,
forsa, i ba fidi pe di kabasera ku arc., vd. rapara. N.S. V.B.
dinti, i ntola nel (F.M.) -. (deriv. rapadu
ARRANCAR). N.F. neol., vd. rinka. part., *com os cabelos cortados
2.v., - kil populason nvadi kau pa ba completamente. (RAPADO). N.S.
ranka ki frutas (R95) -. V.B.
(ARRANCAR). N.F. neol., vd. rinka. rapadur
rankur n., *cortador de cabelo.
n., *ódio profundo; aversão. - no ka (RAPADOR). N.S. V.B., RAPADOR
na sinti rankur di ninguin (Ceci) -. significa pessoa que trabalha com o
(RANCOR). N.F. neol. rapão, isto é, com o utensílio para
ransus apanhar o sal na salina.
adj., *que tem ranço ou sabe a rapara
ranço. (RANÇOSO). N.F. oxítona. v.intr., *reconhecer. - N’ misti obi bu
N.S. V.B. fala, pa n’ pudi rapara kaminhu di
rantcu nha distinu (D.N.) -. (REPARAR).
n., *comida distribuída aos militares; N.F. proparoxítona, rapada. N.S.
refeição. (RANCHO). N.S. V.B. rapara é hipónimo de REPARAR
rapa 1 que significa também consertar,
v., *cortar rente, barba ou cabelo. - cujo equivalente é kumpu.
Otca mininu i garandi, e ba tira raparadur
mandjidura na kabelu di mininu: kau n., *observador. (REPARADOR).
ke mandjilba, la ke na kunsa rapal N.S. V.B.
(F.M.) -. (RAPAR). N.S. rapa barba; rapariga
rapa kabelu; rapa kabesa. 1.n.f., *moça. - Programa di
rapa 2 skolarizason di rapariga (MR98) -.
n., *jogo de rapa; piorra de quatro (RAPARIGA).
faces com as palavras que indicam 2.n.f., *namorada.
os movimentos do jogo: rapa, tira, raparti
deixa, põe. (RAPA). N.S. V.B. v., - I bin tciga dia di raparti arus
rapa barba (L.S.) -. (REPARTIR). N.F. vd.
coloc., *barbear-se. (RAPAR A rapati.
BARBA). N.S. V.P. rapartidur
rapa kabelu n., *distribuidor. (REPARTIDOR).
coloc., *cortar completamente os N.S. V.B.
cabelos; cortar rente os cabelos. - Si rapartison
pa un mindjer tiskia kabelu, o i rapa, n., *divisão; partilha; escritório.
i borgonha, i mindjor kubri ku veu (REPARTIÇÃO). N.S. V.B., sin.
(N.T.) -. (RAPAR OS CABELOS). rapatimentu.
N.S. sin. rapa kabesa; sin. tiskia rapas
kabelu. 1.n., *moço; homem novo. - tudu
rapa kabesa rapas ku omi bedju kume tok
1.coloc., *cortar o cabelo kumida kaba (Ceef) -. (RAPAZ).
completamente. - Bu ta paga N.F. oxítona. N.M. pl. rapazis.
dispeza pa elis pa e pudi rapa 2.n., *amante; namorado. - Si

501
badjuda tene si rapas legal i ka misti rapidamenti (IN96) -.
odjal na utru kerensa (N.M.) -. (RAPIDAMENTE). N.F. neol. N.S.
rapasa sin. rapidu; sin. kinti-kinti.
v., *tornar a passar; trespassar; rapidu
traspassar; desencontrar. - Kada 1.adj., *que se move com rapidez;
semana ku na rapasa, n’ ka ta veloz. - TAP ku TAGB e sedu meius
disdja pasal sin bo (Dj.) -. mas rapidu pa tciganta Guinensis na
(REPASSAR). utrus bandas di mundu (P.dosS.) -.
rapasadu (RÁPIDO). N.F. proparoxítona, neol.
part., *trespassado; traspassado; 2.adv., *depressa. - Kolera i un
desencontrado. (REPASSADO). duensa ke ta mata rapidu (IN96) -.
N.S. V.B. (RÁPIDO). N.S. sin. rapidamenti.
rapasinhu rapika
n.dim., *criança de sexo masculino. n., *tocar os sinos de modo festivo;
(RAPAZINHO). diz-se das palmas das mãos que
rapati batem uma contra a outra. - palmu
1.v.tr., *partilhar. - Lubu ku Karnel na rapika -. (REPICAR). N.F.
fola e rapati karni (A.P.) -. proparoxítona. N.S. V.A., rapika
(REPARTIR). N.F. raparti. palmu.
2.v.tr., *separar; dividir. - djinti bin rapika palmu
miti na metadi e rapati elis (R95) -. coloc., *bater palmas. (deriv.
3.v.tr., *diminuir; espalhar. - Lubu REPICAR PALMAS). N.S. V.A., sin.
kunsa na rapati dja fugu (T.M.) -. toka palmu.
N.S. rapati guera. rapikadu
3.v.intr., *abrandar; diminuir. - part., *ressoado; tocado. - latas na
Violensia des koldadi rapati rapikadu, buzinas na rega oredjas
(P.dosS.) -. (REPARTIR-SE). (F.S.) -. (REPICADO).
rapati guera raposa
coloc., *separar pessoas que estão 1.n., *mamífero carnívoro, da família
a brigar. (deriv.REPARTIR A dos Canídeos, de cauda comprida e
GUERRA). N.S. V.P. felpuda, que ataca aves e pequenos
rapati kaminhu animais. (RAPOSA). N.S. n.v.
coloc., *separar-se; dividir-se; “Canis vulpes”.
divorciar-se. - Asin ku e rapati 2.n., *pessoa astuta. - Bo bai konta
kaminhu (A.P.) -. (deriv. REPARTIR ki raposa kuma ali n’ na serka
O CAMINHO) dimoniu (N.T.) -.
rapatimentu raprindi
n., *divisão; desunião; repartição. - I v.tr., *censurar; corrigir; advertir. - Si
esis ku ta tisi rapatimentu na metadi bu ermon peka kontra bo, raprindil
di djintis (N.T.) -. (N.T.) -. (REPREENDER). N.F.
(REPARTIMENTO). N.S. sin. riprindi.
rapartison. raprindidur
rapia n., *admoestador; repreensor.
v., *causar sensação de frio; (REPREENDIDOR). N.S. V.B.
horripilar; ter arrepios. - noba di raprindison
banhu rapian kurpu (R.N.) -. n., *censura; admoestação.
(ARREPIAR). N.F. proparoxítona. (REPREENSÃO). N.S. V.B.
rapidamenti raproba
adv., *depressa; com rapidez. - 1.v.tr., *desaprovar; censurar.
anos no ka pudi ba fala no kaba kel (REPROVAR).

502
2.v.intr., *chumbar; ser reprovado. - ladu pa utru, bu pensa i pa rasadur?
esis ta purfia ku bardadi, e pirdi (F.J.) -. (REZADOR).
ntindimentu; e raproba na fe (N.T.) -. 2.n., *aquele que não bebe bebidas
rapuchadu alcoólicas.
n., *espécie de caramelo composto rasga
de açúcar solidificado e de outras v., *romper; fazer rasgão ou fenda. -
substâncias. - Pabia di ke ke, ora ke i rasga kurtina (N.T.) -. (RASGAR).
no na pasa, bo fika bo na djubinu rasgadu
suma mininu ke ka iangasa part., *despedaçado; dilacerado.
rapuchadu? (A.S.) -. (REBUÇADO). (RASGADO). N.S. V.B.
N.F. neol. N.S. sin. amendua. rasismu
rapudju n., *teoria que defende a
n., (REPOLHO). N.F. vd. repoliu. superioridade de uma raça humana
N.S. V.M. em detrimento de outras. - kilis ke
raru na sufri pabia di indjustisa ku di
adj., *não frequente. (RARO). N.S. rasismu na mundu intidu (L.Cat.) -.
V.B. (RACISMO). N.F. neol.
rasa 1 raskunhu
v., *dizer orações; orar; pregar. - n’ n., *apontamento; esboço.
panta djanan na sonu, n’ korda n’ (RASCUNHO). N.S. V.B.
lanta n’ sinta na kama, n’ bensi, n’ rasmunga
rasa No Pape n’ rasa tris Ave Maria v., *murmurar. (RESMUNGAR).
(N.M.) -. (REZAR). N.F. vd. raza. N.S. V.B.
rasa 2 rason 1
1.n., *cada uma das famílias em que n. , *motivo. - I ten me rason pa no
se divide a raça humana. - Tudu fika turmentadu ku kusas ke na bin
rasa na tera e na tcora riba del bin? (L.Cat.) -. (RAZÃO). N.F.
(N.T.) -. (RAÇA). razon.
2.n., *grupo de pessoas com rason 2
características linguísticas e sociais n., *porção de víveres necessária
comum; etnia. - i ten manga di utrus para o consumo diário. (RAÇÃO).
kusas ke ta fasidu na utrus rasas, N.S. V.B.
suma rasa di Pepel, suma rasa di raspa 1
Mandjaku (R95) -. 1.v.tr., *passar, roçando; friccionar,
3.n., *espécie. - Tarbadju son pa riscar. - Kamalion rabida i raspa fos
bon rasa di badjuda, pa limpa kau e miti na lugar, lugar pega kema
pa sirbi klientis (M.M.) -. (T.M.) -. (RASPAR).
rasadu 1 2.v.tr., *desbastar uma superfície;
part., *diz-se de uma oração que é alisar. - raspa ki simentu ku seku
recitada e não cantada, orado; mal, kabanta paredi ku un
pregado. - Dipus i ten kantiga di bokadinhu mas simentu (Igr.I.) -.
Gloria, o Gloria i ta rasadu (N.M.) -. 3.v.tr., *ralar. - i raspa nhambi di
(REZADO). matu ku kaska di kombe pa ki kaska
rasadu 2 di riba sai (N.M.) -.
part., *diz-se de uma caneca muito raspa 2
cheia; enchida completamente. n., *instrumento que serve para
(RASADO). N.S. V.B. raspar; raspadeira. (RASPA).
rasadur N.S.V.B.
1.n., *devoto. - Bu bida bu toma raspadu
konta di polon bu na sardia di un part., *lixado. (RASPADO). N.S.

503
V.B. V.B.
raspadur ratadjadu
n., *polidor. (RASPADOR). N.S. part., *cortado; magoado.
V.B. (RETALHADO). N.S. V.B.
rasposta ratadjadur
n., *aquilo que se diz ou se escreve 1.n., *pessoa que corta em
a fim de responder a uma pergunta pedaços. (RETALHADOR).
ou a uma provocação. - Antis di 2.n., *pessoa que magoa alguém.
rasposta tciga, Lubu pui pe na (RETALHADOR). N.S. V.B.
tarbadju (M.K.) -. (RESPOSTA). ratadju
N.F. risposta. N.S. da rasposta. 1.n., *resto de fazenda; pedaço de
rasposteru qualquer coisa. - I toma ratadju
n, *pessoa que responde de branku i mara kilis ki na kriaba (L.S.)
maneira impertinente. (deriv. -. (RETALHO).
RESPOSTAR). N.S. V.M. 2.n., *pedaço de pano velho;
rasta 1 farrapo. - ropa, mesmu ku bisti
1.v.tr., *levar de rastos; levar com ratadju, i dibi di limpu; kila ki
ímpeto. - utru djintis bin ka pudi e fundamental di ropa (IN96) -.
muri, iagu na rasta elis (N.M.) -. ratca 1
(ARRASTAR). N.S. kabelu di rasta. 1.v.tr., *abrir no meio; fender. - Lebri
2.v.intr., *andar de rastos; rastejar. - ratca manduku i renkua te! (T.M.) -.
tudu koldadi di limaria ku pastru, ku (RACHAR). N.S. ratca kadera;
kilis ku ta rasta ku bariga, ku limaria ratca tara.
di mar (N.T.) -. (ARRASTAR-SE). 2.v.intr., *fender-se. - Kachon fasi
rasta 2 suma ki na ratca (L.S.) -. (RACHAR-
n., *arranjo de cabelo muito SE).
comprido, à maneira da seita 3.v., *diz-se da acção do sol quando
Rastafari. - N’ kumpra kabelu pa fasi o calor é intenso; arder. - Sol na
rasta -. N.S. V.A; RAS TAFARI, que ratca -.
significa “testa que crê”, é o nome ratca 2
dos membros duma seita da n., *fenda; estilhaço. - Lion otca i
Jamaica, os quais têm também o turmenta pa masal, el Lakaran mitil
costume de não cortar cabelo. dentru di ratca di dedu i subil riba i
rastadu ba sail na naris, Lion muri kinti-kinti
part., *levado à força; levado de (A.W.) -. (RACHA). N.S. ratca di
rastos. - no na odja manga di po lenha; sin.ranhura.
inda na stadra e manga delis ke ratca di lenha
rastadu e tira pa no pudi abri n., *pedaço de madeira cortado de
kaminhu (C.P.) -. (ARRASTADO). maneira a arder mais facilmente;
rastadur acha. (deriv. RACHA DE LENHA).
n., *diz-se de pessoa que arrasta ou N.M. lexia complexa.
conduz à força. (ARRASTADOR). ratca di sibi
N.S. V.B. n., *uma quarta ou uma sexta parte
rastu do tronco de cibe depois de rachado
n., *vestígio; pegada. - i ka odja pelo comprimento; barrote de cibe.
rastu di iran-segu (P.B.) -. (RASTO; (deriv. RACHA DE CIBE). N.F.
RASTRO). Guin., sibi. N.M. lexia complexa.
ratadja N.S. V.B.
1.v.tr., *cortar. (RETALHAR). ratca kadera
2.v.tr., *magoar. (RETALHAR). N.S. coloc., *partir as ventas a alguém.

504
(deriv. RACHAR A CADEIRA). N.S. re 1
V.P.; sin. findi kadera. n., *segunda nota da escala musical
ratca tara natural. (RÉ). N.S. V.B.
1.coloc., *desfiar pequenas tiras de re 2
tara para produzir esteiras ou n., *a parte do navio que vai da
cestos. (RACHAR TARA). popa ao mastro principal. (RÉ). N.S.
2.coloc., *namorar; namoriscar; ter V.B., marcha a re.
intimidade; fazer convívio. - Biafada rea
ku Kotedua e na ratca tara riba di 1., - I toma reia i pega rea mons ku
polon (T.M.) -. (deriv. RACHAR el (L.S.) -. (AREAR). N.F. vd. reia 1.
TARA). N.S. sin. namora. 2.n., - E panha rea e kubril (T.M.) -.
ratcadu (AREIA). N.F. arc., vd. reia 2.
part., *fendido; roto. (RACHADO). rebanhu
N.S. V.B. n., *conjunto de gado lanígero. - i ta
ratcadur ten un son rebanhu ku un son
1.n., *pessoa que corta a lenha; pastor (N.T.) -. (REBANHO).
lenhador. (RACHADOR). rebeldi
2.n., *talhador; cortador de carne no 1.n., *insurrecto; indisciplinado. - i
matadouro. N.S. V.A. ten manga delis rebeldis, ku ta
ratidja papia palabras amonton pa ngana
v., *fazer em pedaços; despedaçar. djinti (N.T.) -. (REBELDE). N.F.
- Kurpu di padida kabesa di fadiga neol.
garganti ratidja kantiga (F.S.) -. 2.n., *pessoa que se rebela. - el ki ta
(RETALHAR). N.F. proparoxítona. bindi arma na mon di rebeldis la na
ratina Senegal, na Kasamansa (R98) -.
n., *o calor do sol; canícula. - rebenta
parmanha, volta di onzi oras, bas di 1.v.tr., *quebrar com violência; fazer
ratina di sol (R98) -. (deriv. estalar; romper. - i konsigui rebenta
RATINA). kil kadiadu (C.P.) -. (REBENTAR;
ratu ARREBENTAR). N.F. rabenta. N.S.
n., *nome de numerosas espécies rebenta fison.
de mamíferos roedores, que 2.v.intr., *fazer explosão; abrir-se. - i
existem em quase todo o mundo. - pega tcupa tok si bariga intci kun i
Serka dus ratu, tudu pudi kapiliu rebenta, i kai i muri (L.S.) -.
(L.A.) -. (RATO). rebenta fison
ratuera coloc., *fazer a colheita dos feijões;
n., *armadilha. (RATOEIRA). N.F. fazer estalar. - Otca fijon seku,
paroxítona. N.S. V.B. djintis ta kunsa rebental (F.M.) -.
raza 1 (deriv. REBENTAR OS FEIJÕES).
v., *dizer orações; orar; pregar. No rebenta-konta
na raza tudu djuntu (L.Cat.) -. n., *variedade de peixe com muitas
(REZAR). N.F. rasa 1. N.S. sin. ora espinhas. (deriv. REBENTAR A
1. CONTA). N.M. lexia composta. N.S.
raza 2 V.B., n.v. “Elops senegalensis”; o
n., *acção de orar. - interu na fasidu nome deriva da grande quantidade
amanha dipus di raza musulmanu de espinhas presentes no corpo
(R95) -. (REZA). desse peixe, tão numerosas que
razon não se podem enumerar.
n., - No ta punta pa kal razon (R98) rebentadu
-. (RAZÃO). N.F. neol., vd. rason 1. part., *explodido; brotado; eclodido.

505
(REBENTADO). N.S. V.B. n., *pensamento; meditação. -
rebentamentu Purtantu n’ pensa kuma i ten ke ten
n., *explosão. - rebentamentu di un un refleson (IN96) -. (REFLEXÃO).
guera (R95) -. (REBENTAMENTO). N.F. neol.
rebentu reforma 1
n., *gomo ou gema nos vegetais. - i 1.v.tr., *reorganizar; corrigir.
soronda sin ka para ku rebentus (REFORMAR). N.F. neol., raforma.
nobu (L.Cat.) -. (REBENTO). N.F. N.S. V.A.
neol. 2.v.intr., *obter a reforma;
rebes aposentar-se. (REFORMAR-SE).
1.n., *reverso. (REVÉS). N.F. N.F. neol., raforma.
oxítona, rabes. reforma 2
2.n., *contracorrente num rio; n., *mudança para melhor;
corrente marítima que altera a sua aposentação. - UAP i fika i na
direcção. (REVESSA). adiministra asuntus di Stadu sin fasi
3.n., *pessoa rebelde. kualker reforma sosial (R95) -.
4.adv., *ao contrário. - Pubis nterga (REFORMA). N.F. neol., raforma.
se distinu na mon di kilis ku luta, ke reformadu
se fiansa: kusa sainu rebes (T.Dj.) -. part., *que obteve a sua reforma;
N.S. sin. azavesas. aposentado. - Inkuantu reformadu, e
reboka pudi djuda, pa e ka fika paradu sin
v.tr., (REBOCAR). N.F. neol., vd. subsidiu, pa i tene subsidiu
roboka. N.S. V.B. suplimentar (R95) -.
redjeru (REFORMADO). N.F. neol.
n., *pequeno curso de água; sulco reforsa
ou rego por onde passa água. v., *tornar mais forte; fortalecer. - pa
(deriv. REGAR). N.S. V.M. pudi reforsa unidadi afrikana (R96) -
redenson . (REFORÇAR). N.F. neol., raforsa.
1.n., *resgate; salvação. rega
(REDENÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. v., - Buzinas na rega oredjas (F.S.) -
salbason. . (REGAR). N.F. neol., vd. regua.
2.n., *resgate dos homens pela regadur
morte de Cristo. - Redenson i sta n., *instrumento para irrigar. - N’
dja pertu (L.Cat.) -. prisisa di regadur pa nha orta
Redentor (J.L.R.) -. (REGADOR).
n., *nome dado a Cristo, pelo facto regra
de resgatar os homens dos seus n., *norma; preceito; lei. - Purda dibi
pecados. - Kristu, Mestre i Redentor di sedu regra o lei di kriston, pabia,
(L.Cat.) -. (REDENTOR). N.F. neol. tudu iara ki alguin na iaral, i ka pudi
N.S. sin. salbadur. djusta ku dibida ki es alguin tene
redi dianti di Deus (L.S.) -. (REGRA).
n., - Pui un redi na boka di tubu regu
(Igr.I.) -. (REDE). N.F. vd. ridia. n., *sulco; camalhão. (REGO). N.S.
referendu V.B.
n., *direito de os cidadãos darem a regua 1
sua opinião sobre questões de v.tr., *banhar com água. - Si bu misti
interesse geral. - referendu di dia un kume fruta, bu ten ku regua (L.A.) -.
di Marsu (R95) -. (REFERENDO). (REGAR). N.F. proparoxítona.
N.F. neol. regua 2
refleson n., *instrumento para traçar linhas

506
rectas. - Alguin dan un kana ku parsi brinka ku reia (L.A.) -. (AREIA). N.F.
suma regua, i falan: lanta bu midi proparoxítona, rea. N.S. kau di reia.
(N.T.) -. (RÉGUA). N.F. reini
proparoxítona. v., (RENHIR). N.F. proparoxítona,
reguadu vd. raini. N.S. V.B.
part., *irrigado. - Palabra di Deus i rejon
un sementi: ora ki lanta na un bon n., - Gosi son pa n’ djanti pa rejon
terenu, ke ta reguadu ku grasa di (M.J.) -. (REGIÃO). N.F. neol., vd.
Deus, i ta padi manga di frutu rijon.
(L.Cat.) -. (REGADO). rejonal
regula adj., *relativo a uma região; local. -
v., - Profetas ten ku regula se don di diretor rejonal adjuntu (MR98) -.
profesia (N.T.) -. (REGULAR). N.F. (REGIONAL). N.F. neol.
proparoxítona, vd. rugula. rek
regulamentu intens., *adjunto de intensidade que
n., - konta kal ki na sedu específica o sentido de justeza ou
regulamentu (R95) -. de propriedade. - Ami gora, pasta di
(REGULAMENTO). N.F. neol., vd. ministru di Agrikultura i ta djustan
rugulamentu. rek! (C.deB.) -. N.S. sin. tas.
regulu rek-rek
n.m., *chefe de um povo, pequeno n., *chocalho; maracá. N.F. Balanta
território ou aldeia. - Na tabanka i ta “reke-reke”. N.M. redobro. N.S. V.B.
sta un regulu o rainha ki na kordena rekadu
tudu tabanka (N.M.) -. (RÉGULO). n., *aviso verbal ou escrito enviado
N.F. proparoxítona. por uma pessoa a outra;
rei mensagem; mandado. - E manda
n.m., *soberano de um reino; chefe rekadu pa tudu montiaduris (L.S.) -.
político de um território ou chão. - (RECADO). N.S. sin. mensajen.
Rei Saul mata si miliaris, Davi mata reklama
si des miliaris (Igr.I.) -. (REI). v., - Greve entra na dia-dia di
rei di bagabaga funsionarius ki ta reklama pa
rainha das térmites. (deriv. REI DAS governu paga si vensimentus
BAGABAGA). N.M. lexia complexa. atrazadus (P.dosS.) -.
N.S. V.M. (RECLAMAR). N.F. neol., vd.
rei di baguera raklama.
n., *a única abelha que produz ovos reklamadu
num enxame; abelha-mestra; part., *reivindicado. (RECLAMADO).
abelha-rainha. - Rei di baguera N.S. V.B.
tcoma lebri pa i bai djuda elis (A.P.) reklamason
-. (deriv. REI). N.M. lexia complexa. n., *protesto. (RECLAMAÇÃO). N.S.
N.S. sin. baguera-mestra. V.B.
reia 1 rekruta 1
v., *limpar com areia; esfregar. v.tr., - E kunsa na rekruta bos pa
(AREAR). - Reia dinti ku karbon leba pa ba purpara na Bubaki e na
(P.B.) -.N. F. proparoxítona. ngana bos (R98) -. (RECRUTAR).
reia 2 N.F. proparoxítona, neol., vd.
n., *conjunto de partículas rakruta 1.
granulosas provenientes da rekruta 2
desagregação das rochas n., - I dismobilizadu 819 rekrutas
compactas. - Dun di un udju i ka ta (R95) -. (RECRUTA). N.F.

507
proparoxítona, neol., vd. rakruta 2. relason
rekumenda 1.n., *ligação; conexão entre dois
v., *aconselhar. - no na rekumenda objectos. (RELAÇÃO). N.F. neol.
mas un bias pa djintis toma sintidu, 2.n.pl., *conhecimentos; acto
kadakin trata si fonti dritu i tapal ora sexual. - Jose kaza ku Maria, ma
ki kaba utilizal (R97) -. nunka i ka ten relason ku el tok i
(RECOMENDAR). N.F. neol. padi si purmeru fidju, i pul nomi di
rekumendason Jesus (N.T.) -. (RELAÇÕES).
n., - Ma bonitu na sedu inda ora ke relativu
anos no na pui na pratika es ku no 1.adj., *que tem relação com;
pui suma rekumendason (MR98) -. condicional; limitado. (RELATIVO).
(RECOMENDAÇÃO). N.F. neol., vd. N.F. neol.
rikumendason. 2.adj., *em gramática, diz-se da
rekumpensa 1 proposição introduzida por um
v.tr., *premiar. (RECOMPENSAR). pronome relativo. - Purnomi relativu
N.S. V.B., sin. premia. ta skirbidu [ku], suma: [ke ku n’
rekumpensa 2 misti] (Men) -.
n., *prémio. (RECOMPENSA). N.S. relijon
V.B., sin. premiu. n., - kil djintis e ten se relijon (R95) -.
rekumpensadu (RELIGIÃO). N.F. neol., vd. rilijon.
part., *premiado. reloju
(RECOMPENSADO). N.S. V.B. n., *instrumento que serve para
rekursu indicar as horas. - I pui fiu na
1.n., *acção de recorrer; expediente; garganti, i pui brinku na oredja, i pui
remédio; solução. (RECURSO). reloju na mon, i sai i bai (N.M.) -.
N.F. neol., rukursu. (RELÓGIO). N.F. neol. N.S. sin.
2.n., *refúgio; abrigo. orlodju.
3.n.pl., *elementos de produção; rema
bens; meios de fortuna. - Mindjoria v., *mover com remos. - Lubu
jeston di rekursus umanus i panhal i pul na barku i na rema
finanserus (MR98) -. (RECURSOS). (R95) -. (REMAR).
rekusa 1 remadur
v., *negar. - Badjuda logu i ka ta n., *pessoa que rema. (REMADOR).
setal i ta rekusa inda (N.M.) -. N.S. V.B.
(RECUSAR). N.S. sin. nega. remedi
rekusa 2 n., *cura; medicamento; solução. -
n., acto ou efeito de negar; Si iagu mas forinha, i ka ten remedi
negação. - Vitoria di amor di Deus (L.A.) -. (REMÉDIO). N.F. remediu.
riba di malvadesa ku di rekusa di remedia
pekaduris (L.S.) -. N.S. sin. v.tr., *corrigir. (REMEDIAR). N.F.
negason. proparoxítona. N.S. V.B.
rekusadu remediadu
part., *negado. - Dialugu i rekusadu part., *corrigido. (REMEDIADO).
(R98) -. (RECUSADO). N.S. V.B.
rekusadur remediu
n., *pessoa que nega. n., - Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa
(RECUSADOR). N.S. V.B. remediu (N.T.) -. (REMÉDIO). N.F.
rekusason proparoxítona, neol., vd. remedi.
n., *negação; recusa. (deriv. remenda
RECUSAR). N.S. V.B. v., *imitar; imitar alguém com a voz

508
ou com os gestos; mascarar. - Logu 2.v.tr., *tomar de aluguer ou de
kin ku ta remenda baka ora ki na bai arrendamento. - Paulu mora dus
pa badja i ta bisti ki kusas ke ta anu intidu na ki kaza ki renda (N.T.)
mara na kurpu e kaba e pui kabesa -. N.S. sin. luga.
di baka na se kabesa (N.M.) -. renda 2
(ARREMEDAR; REMEDAR). N.F. n., *trabalho em malha feito com fio
ramenda. N.S. Português de linha ou seda. - Na ospital gora,
REMENDAR significa pôr um bu ta tciga la, e ta sinta e na fasi se
remendo ou corrigir, cujo renda (R95) -. (RENDA).
equivalente é menda. renda 3
remendu n., *preço de aluguer. - bu ka na
n., *pedaço de pano. - remendu mora na kasa di alguin sin paga
nobu ta rumpi ki parti di bistidu renda (N.M.) -. (RENDA).
bedju (N.T.) -. (REMENDO). N.F. rendadu 1
neol. N.S. sin. menda 2. part., *alugado. (ARRENDADO).
remison N.S. V.B.
n., *perdão. (REMISSÃO). N.S. V.B. rendadu 2
remiti n., *tecido feito à base de rendas.
v., *perdoar. (REMITIR). N.S. V.B. (RENDADO). N.S. V.A.
remitidu rendadur
part., *perdoado. (REMITIDO). N.S. n., *alugador; senhorio ou
V.B. arrendatário. (deriv. ARRENDAR).
remoka N.S. V.B.; rendadur é hiperónimo
v., (REMOCAR). N.F. neol., vd. de ARRENDATÁRIO, que designa a
romoka. N.S. V.B. pessoa que toma de aluguer ou
remoku locatário, e de SENHORIO, que
n., (REMOQUE). N.F. neol., vd. designa a pessoa que dá de
romoku. N.S. V.B. aluguer; rendadur é equivalente de
remu ALUGADOR.
n., *haste de madeira com que se renderu
faz deslocar uma embarcação. - n., *locatário; arrendatário; inquilino.
Kanua sin remu ka ta kamba mar (RENDEIRO). N.S. V.B.
(L.A.) -. (REMO). renega
rena v., *recusar. (RENEGAR). N.S. V.B.;
v., *governar como soberano; sin. nega.
imperar. - Li, ne moransa, ami ke na renegadu
rena (F.J.) -. (REINAR). part., *não reconhecido.
renadu (RENEGADO). N.S. V.B.
1.part., *governado pelo rei. renku
(RENADO). n., *fila. (RENQUE). N.S. V.B.
2.n., *duração do governo de um rei. renkua
(RENADO). N.S. V.B. v., *alinhar; pôr em renque; pôr-se
renansa em fila. (deriv. RENQUE). - Lojas
n., *governo de um rei; reinado; sai e renkua: e intci kusas kun (L.S.)
realeza. - Si renansa ka na kaba -. N.F. proparoxítona.
(L.Cat.) -. (deriv. REINAR). renkuadu
renda 1 part., *alinhado. (deriv. RENQUE).
1.v.tr., *alugar; dar de aluguer. - i N.S. V.B.
renda labraduris ki orta (N.T.) -. renoba
(ARRENDAR). v., (RENOVAR). N.F. vd. renova.

509
N.S. V.B. republika (P.dosS.) -.
renova (REPÚBLICA). N.F. proparoxítona.
v.tr., *tornar novo; melhorar. - El i repui
renova antigu kondison di omi v., *restituir; devolver. - no fala kuma
(L.Cat.) -. (RENOVAR). N.F. neol., no na repui djustisa la (R98) -.
renoba. (REPOR). N.F. paroxítona, neol.
renu N.S. sin. torna.
1.n., *estado que tem por soberano res-di-tcon
um rei. - Fe ku pui elis e vensi n., *pavimento de uma casa ao nível
renus, e fasi kusa djustu e iangasa da rua. - No ka pudi parti di prinsipiu
kil ku Deus pirmiti (N.T.) -. (REINO). kuma Bisau ten ke sedu so sidadi di
2.n., *o reino de Deus pregado pela kasa di res-di-tcon (IN96) -. (RÉS-
Bíblia e por Jesus Cristo. - Renu di DO-CHÃO). N.M. lexia composta.
Deus i ka kumida, nin bibida, ma i resensia
pa ten vida djustu ku pas ku alegria v., *avaliar o número de; enumerar.
ku Spiritu Santu ta da (N.T.) -. - Anos no ka ba resensia parteras
repara pa kunsa manda fidju di Kasine
v.tr., *consertar. (REPARAR). N.F. (R95) -. (RECENSEAR). N.F.
neol. N.S. V.B.; repara é hipónimo paroxítona, neol.
de REPARAR que significa também resensiamentu
[observar]; rapara traduz observar; n., *inscrição de pessoas para
sin. kumpu. avaliar o seu número e a sua
reparadu condição sociocultural e religiosa. -
part., *consertado. (REPARADO). E purmeru resensiamentu i fasidu
N.S. V.B.; sin. kumpudu. otca Sireniu era gubernadur di Siria
repoliu (N.T.) -. (RECENSEAMENTO). N.F.
n., *variedade de couve cujas folhas neol.
formam um conjunto apertado. - reseta 1
Utru ta fasi orta di kamati, alfasi, v., *prescrever o medicamento para
pimenta, repoliu pa bai bindi na fera o doente tomar. - Mediku pudi
(T.M.) -. (REPOLHO). N.F. resetau antibiotiku, ma ka bu bai
proparoxítona. N.S. n.v. “Brassica kumpral na fera, bai pa farmasia
oleracea”, sin. rapudju. pabia la i ta guardadu diritu (Igr.I.) -.
reproba (RECEITAR). N.F. neol.
v., *rejeitar. (REPROVAR). N.F. reseta 2
reprova. N.S. V.B. 1.n., *prescrição que o médico
reprobadu escreve como tratamento de uma
part., *chumbado no exame. doença. - Ora ku bu toma reseta na
(REPROVADO). N.S. V.B. mon di dutur, bai pa farmasia bu
reprobason kumpra mesinhu, bu ta bibi
n., *chumbo no exame; rejeição. konformu ku mediku splikau (Igr.I.) -.
(REPROVAÇÃO). N.S. V.B. (RECEITA).
reprova 2.n., *fórmula para a preparação de
v., (REPROVAR). N.F. neol., vd. certos medicamentos ou produtos
reproba. N.S. V.B. culinários. - N’ tene es reseta ki n’
republika na dau: galinha guizadu ku kamaron
n., *forma de governo em que o ku midju (R96) -.
chefe de Estado é eleito pelos resgata
cidadãos ou seus representantes. - v., *livrar do cativeiro. - Ke ku alguin
sidadons vota pa kudji presidenti di pudi da pa torna resgata si alma?

510
(N.T.) -. (RESGATAR). N.F. neol. resusitadu
N.S. sin. liberta. part., *que tornou à vida. -
responsabel lembransa di Sinhor resusitadu
adj., - No tene un responsabel di (L.Cat.) -. (RESSUSCITADO).
pustu di saudi (Cenfa) -. reta
(RESPONSÁVEL). N.F. paroxítona, v., *ter erecção do órgão copulador
vd. responsavel. masculino. (deriv. ERECTO). N.S.
responsavel V.M., sin. lanta.
adj., *encarregado; que tem reti
responsabilidade. - Anos i djintis v., *conservar; não largar da mão;
responsavel (R95) -. ter firme. - kapasidadi di sistema di
(RESPONSÁVEL). N.F. paroxítona, reti alunus i di fasi pa i tciga
responsabel; risponsavel. pelumenus te sesta klasi (MR98) -.
resta (RETER). N.F. neol.
1.v.intr., *ficar; sobreviver. - Tudu retiku
tarda ku po tarda riba, na tcon ki na n., *herege. (HERÉTICO). N.F.
bin resta (L.A.) -. (RESTAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
neol. retira
2.v.intr., *sobrar; sobejar. - n’ pensa v., *desistir; afastar-se. (RETIRAR).
kuma i ka restan fala mas nada N.S. V.A.
(MR98) -. retret
restanti n., *sanita; latrina; casa de banho. -
1.adj., *que resta; que sobeja. Koba retret lundju un bokadu di fonti
(RESTANTE). N.F. neol. (Igr.I.) -. (RETRETE). N.F. neol.
2.n., *o resto. - Kin ku sta labadu i N.S. sin. kuartinhu.
pirsisa di laba son pe, pabia restanti retu
sta tudu labadu (N.T.) -. N.S. sin. 1.adj., *sem curvatura; a prumo;
restu. direito. (RECTO).
restauranti 2.adj., *sincero; íntegro; justo. - bo
n., *casa onde se servem refeições, vida retu i ta sedu bo armadura di
mediante pagamento. - es baris e pitu (N.T.) -.
sta lundju di sedu restauranti pabia revela
pezu mas garandi i bibidas v., *dar a conhecer; manifestar. - Bu
(P.dosS.) -. (RESTAURANTE). N.F. revela misteriu sukundidu disna di
neol. tempu antigu (L.Cat.) -. (REVELAR).
restu N.F. neol.
n., *o que sobra. - i mata baka i revelason
folal, i na kume kada dia un padas, i 1.n., *manifestação. (REVELAÇÃO).
salga restu pa dia di fomi (P.B.) -. N.F. neol.
(RESTO). N.S. sin. restanti; sin. 2.n., *acção pela qual Deus faz
sobra 2. conhecer verdades. - revelason di
resureson Jesus Kristu i revelason di Deus
n., *acto de reaparecer vivo depois Pape, Deus Fidju ku Deus Spiritu
de ter morrido. - Kal spransa ki Santu (L.S.) -.
resureson di Kristu ta tisinu? (L.S.) -. reverendu
(RESSURREIÇÃO). N.F. risureson. n., *sacerdote; padre missionário.
resusita (REVERENDO). N.S. V.B.
v., *voltar ou fazer voltar a vida. - Bu ri
fia kuma bu na bin resusita? (L.S.) -. 1.v., *emitir riso; sorrir; assumir uma
(RESSUSCITAR). expressão alegre. - N’ fika son n’ na

511
ri (N.M.) -. (RIR). part., *concretizado; efectuado. - i
2.v., *escarnecer; fazer troça de na rializadu tudu dia pa djintis di
alguém. - Djinti e ri del (N.T.) -. tranzitu alguns kontrolus (R95) -.
ria (REALIZADO). N.F. neol.
v.intr., *descer; pôr-se no chão. - rialmenti
purmeru duenti ku riaba la, dipus di adv., *verdadeiramente;
iagu bulbuli, ta fika kuradu (N.T.) -. efectivamente. - bisti rialmenti ta
(ARRIAR; ARREAR). N.S. ria é o karateriza pesoa (IN96) -.
equivalente de ARRIAR, v.intr., e (REALMENTE). N.F. neol.
rianta é o equivalente de ARRIAR, rianta
v.tr.; sin. disi. 1.v.caus., *pôr no chão; fazer
ria di barku descer. - Garandis fala kuma bon
v.prep., *desembarcar. - Otca ki ria kombersa ku ta rianta santcu na po
di barku, un omi, ku teneba spiritu (Igr.I.) -. (deriv. ARRIAR). N.S.
mau, i bai kontra ku el (N.T.) -. rianta kargu; sin. disi.
(deriv. ARRIAR DO BARCO). N.M. 2.v.caus., *diminuir. - un bon lutadur
colocação. N.S. ant. kamba na ten di kume pur dia un purku ki un
barku. bidon di kadju: Tiu bu ka pudi rianta
riabri un bokadu? (F.J.) -. N.S. rianta é o
v., *tornar a abrir; retomar. - no equivalente de ARRIAR, v.tr., e ria é
torna riabri strada (C.P.) -. o equivalente de ARRIAR, v.intr.
(REABRIR). N.F. neol. rianta kargu
riada coloc., *pôr no chão a carga;
n., *chão inclinado para onde se descarregar; tirar a carga. - I rianta
desce; descida. - I mas mindjor pa si kargus i riba (N.M.) -. (ARRIAR A
kumpu dipozitu na pe di un riada di CARGA).
pedra (Igr.I.) -. (deriv. ARRIAR). riantada
riadu n., *pessoa reenviada; mulher ou
part., *posto no chão; baixado. menina grávida. (deriv. ARRIAR).
(ARREADO). N.S. V.B. N.S. V.B.
riaji riantadu
v., *fazer reacção; opor-se; resistir. - part.caus., *posto no chão; feito
un prisidenti di Republika si gosta di descer ou baixar. - Kilis gora ke ta
si povu, i ka ta riaji suma manera ki miasa nha bida, elis ke na riantadu
fasi sin (R98) -. (REAGIR). N.F. te fundu di tera (L.Cat.) -. (deriv.
neol. ARRIAR).
rial riason
adj., *verdadeiro; efectivo. - no n., *resposta a uma acção anterior;
kapasidadi masima rial i pa oitenta acção oposta a outra. - Kumunikadu
mininus (R95) -. (REAL). N.F. neol. ke ta mostra riason di Kumandu
rialidadi Supremu di Junta Militar (R98) -.
n., *o que existe de facto; certeza. - (REACÇÃO). N.F. neol.
manga di djintis ta fala Sida i kusa riba 1
ke ta papiadu son: kusa ten nan na v.intr., *voltar; tornar; regressar. - i
rialidadi (R95) -. (REALIDADE). ta bai tambe ku nobas i ta riba ku
rializa manga di utrus noba freskus - e riba
v., *tornar real; cumprir; efectuar. - e bin toma Tuga e leba (C.P.) -.
kusas ke no tene pa ba rializa (ARRIBAR). N.S. P.arc. FAZER
(MR98) -. (REALIZAR). N.F. neol. ARRIBADA, isto é, entrar num porto
rializadu não previsto por motivos de força

512
maior. part.caus., *restituído; devolvido. -
riba 2 Alguns skolas ki tomaduba di Igreja
1.adv., *advérbio de lugar que Katolika na altura di Indipendensia e
significa [a parte superior]; acima; ribantadu dja pa si dunus (P.dosS.) -
arriba; em cima. - Salton tambe i . (deriv. ARRIBAR).
pega na pe di palmera i sibi, i sibi te ribi
riba (T.M.) -. (EM RIBA). N.S. ant. v., *passar do estado sólido ao
bas. estado líquido; derreter; dissolver. -
2.con., riba di, *locução prepositiva strelas na iardi e na ribi (N.T.) -.
que significa [em cima de]; sobre. - i N.S. sin. bida iagu.
kai riba di kosta di karanguis (T.M.) - ribidu
. (EM RIBA DE). N.S. sin. sima di. part., *derretido; delido. N.S. V.B.
riba di tudu ridia
loc.adv., *locução adverbial que n., *aparelho de pesca com buracos
significa [principalmente]; sobretudo. de determinada largura. - e na
- Kareras di barku ta fasidu riba di botaba ridia na mar pabia e seduba
tudu pa Bolama, Bubaki, Maio, piskadur (N.T.) -. (REDE). N.F.
Kasine, Katio i utrus parti di Sul proparoxítona, redi.
(P.dosS.) -. (deriv. A RIBA DE ridia di bota
TUDO). n., *tarrafa; chumbeira. (deriv.
riba ku tras REDE DE BOTAR). N.M. lexia
coloc. *recuar. - Lubu riba ku tras i complexa. N.S. V.B., sin. ridia di
madja porta (A.P.) -. (deriv. mon.
ARRIBAR ATRÁS). N.S. sin. riba ridia di mon
pa tras; sin. riba tras. n., *tarrafa; rede de botar. (deriv.
riba pa tras REDE DE MÃO). N.M. lexia
coloc., *recuar. - E riba pa tras e ka complexa. N.S. V.A., sin. ridia di
odja kaminhu (L.S.) -. (deriv. bota.
ARRIBAR PARA ATRAS). N.S. sin. riduson
riba ku tras, sin. riba tras. n., *diminuição; abatimento. -
riba tras riduson di dispezas militar (95) -.
coloc., *recuar. - Kobra kuma riba (REDUÇÃO). N.F. neol.
tras ka ta kebra kosta (L.A.) -. (deriv. rifiri
ARRIBAR ATRAS) -. N.S. sin. riba 1.v.tr., *contar; citar. - i ten sertus
ku tras; sin. riba pa tras. personalidadis, ku no ka na bin rifiri
ribada li, ke ta ofindi pulisia (R95) -.
n., *encosta; escarpa; rampa. - un (REFERIR).
dia alguin sai i na bin na kabalu, i 2.v.intr., *aludir; dizer respeito. - Ami
saiba di ribada (L.S.) -. n’ na rifiri, ami n’ na basia na ke ku
(ARRIBADA). N.F. neol. ovintis na falan (R95) -.
ribanta rifujiadu
1.v.caus., *fazer voltar; obrigar a n., *pessoa que se viu obrigada a
regressar. - no bai fala Cabral pa i abandonar o próprio país. - I ka so
ribanta tudu es djinti ke bai pa rifujiadus ku na sufriba (N.M.) -.
Europa (C.P.) -. (deriv. ARRIBAR). (REFUGIADO). N.F. neol.
2.v.caus., *tornar a levar; tornar a rijimi
trazer; devolver. - Abo i rasa n., *forma de governo; sistema. -
djikindur: ora ku bu bibintil son i ta Dotrina di rijimi ilaboradu
ribanta tudu kil ki furta (T.M.) -. progresivamenti (R95) -. (REGIME).
ribantadu N.F. neol.

513
rijista sinti dur (L.A.) -. N.F. proparoxítona.
v., *inscrever; anotar; assinalar. - di rikitidu
kazus ku no rijista dja, mas di part., *beliscado. N.S. V.B.
sinkuenta i sinku pursentu e ta bin rikizitu
kaba sempri pa sina un akordu n., *condição necessária; exigência
komun (R95) -. (REGISTAR). N.F. legal. - bu dibi di runi tudu es
neol. rikizitus (IN96) -. (REQUISITO). N.F.
rijon neol.
n., *divisão territorial da república da rikon
Guiné-Bissau, que compreende oito n., *muito rico; ricaço. (deriv. RICO).
circunscrições administrativas: N.M. aum. N.S. V.B.
Bafatá, Biombo, Bolama-Bijagós, rikonsilia
Cacheu, Gabu, Oio, Quínara e 1.v.tr., *restabelecer a paz e as
Tombali, tendo a capital Bissau um boas relações. (RECONCILIAR).
estatuto autónomo. - konflitu di N.F. proparoxítona, neol.
terenus na rijon di Kacheu (R95) -. 2.v.intr., *fazer as pazes. - e ta
(REGIÃO). N.F. rejon. N.S. sin. rikonsilia e retoma mas se lar (R95)
pruvinsia. -. (RECONCILIAR-SE).
rikesa rikonsiliason
1.n., *abundância de bens; recursos n., *restabelecimento de relações
que têm grande valor económico. - I entre pessoas que estavam
tcoma si tarbadjaduris i nkarga elis zangadas. - el i sta la na nomi di pas
di si rikesa (N.T.) -. (RIQUEZA). ku rikonsiliason pa es povu i pa
N.S. ant. pobresa. buska soluson, pa tisi pas pa es no
2.n., *fortuna; prosperidade. - Toma tera (R98) -. (RECONCILIAÇÃO).
es anel i na sedu bu rikesa (F.M.) -. N.F. neol.
rikiri riku
v.tr., *exigir; solicitar. (REQUERER). 1.adj., *que tem riquezas. - Tudu
N.F. proparoxítona. N.S. V.B. riku ku bu riku bu ka pudi kumpu
rikiridu kasa di feru (T.M.) -. (RICO). N.S.
part., *pedido. (REQUERIDO). N.S. ant. pobri.
V.B. 2.adj., *fértil. - Guine i un tera riku,
rikiridur tudu kusa ku bu sumia i ta da bon
n., *requerente. (REQUEREDOR). frutu (N.M.) -.
N.S. V.B. 3.n., *homem rico. - Un riku ku na
rikirimentu buska vida ku ka ta kaba (N.T.) -.
n., *petição escrita, dirigida a uma rikudji
autoridade competente. - I ten ki v., - E rikudji tudu informason ke ten
divorsiu litijozu nde ki pudu (R95) -. (RECOLHER). N.F. vd.
rikirimentu di fatu unilateral (R95) -. rukudji.
(REQUERIMENTO). N.F. neol. rikudjidu
rikisi part., *recebido; guardado.
v.intr., *tornar-se rico; melhorar. - (RECOLHIDO). N.S. V.B.
Fala elis pa e fasi ben, pa i rikisi ku rikumendason
bon obra (N.T.) -. (ENRIQUECER). n., *aviso; conselho. - El ku manda
N.F. proparoxítona. Paulu ta da rikumendasons pa kilis
rikiti ki dibi di diriji Igreja (N.T.) -.
v.tr., *apertar a pele entre os dedos (RECOMENDAÇÃO). N.F.
e as unhas; beliscar. - Rabu di rekumendason.
santcu kumpridu, ma si bu rikitil i ta rikunhisi

514
1.v.tr., *distinguir. - no rikunhisil asuntus ikonomiku (R95) -.
suma rei (N.T.) -. (RECONHECER). (REMETER). N.S. rimiti kontra;
N.F. proparoxítona. rimiti na; rimiti pa.
2.v.tr., *agradecer; mostrar rimiti kontra
reconhecimento. - Djinti suma es i v.prep., *agredir. (deriv.
bon pa rikunhisi elis (N.T.) -. ARREMETER CONTRA). N.S. V.A.
rikunhisidu rimiti na
part., *agradecido; admitido como v.prep., *confiar em. (REMETER-SE
legítimo. - djinti ku rikunhisidu suma A). N.S. V.A.
gubernaduris di djintius e ten forsa rimiti pa
nelis (N.T.) -. (RECONHECIDO). v.prep., *submeter algo a alguém;
rikunhisimentu confiar. - i ka rimiti es fatus ki pidinu
n., *aceitação como legítimo e pa komison parlamentar di inkeritu
verdadeiro. (RECONHECIMENTO). (R99) -. (REMETER POR).
N.S. V.A. rimitidu
rikunsa part., *enviado; entregado. - Anos i
v., *começar novamente. - i izisti di opinion pa rilatoriu rimitidu a
pusibilidadi pa rikunsa es tribunal (R99) -. (REMETIDO).
nogosiason? (R95) -. rin
(RECOMEÇAR). n., *órgão excretor; - Tiu, ka bu pui
rilampagu mon na kil rins, su tiral es baka na
n., *clarão vivo originado pela kai i muri (L.S.) -. (RIM). N.S. RIM
descarga de corrente eléctrica entre tem o plural RINS.
duas nuvens. - I kunsa fasi rindi
rilampagu ku barudju di turbada 1.v.tr., *substituir. - ora ki kansa,
(N.T.) -. (RELÂMPAGO). N.F. utru ta rindil (N.M.) -. (RENDER).
proparoxítona, neol., orlampu. 2.v.tr., *produzir. - nin si lugaris ka
rilatoriu rindi kusa di kume, ma inda asin n’
n., *exposição por escrito sobre um na fika alegri na Sinhor (Igr.I.) -.
determinado assunto. - Es dadu sta 3.v.intr., *ser abundante. - Suma
na un rilatoriu sobri situasons di tcuba ka tcubi tciu, parsi arus ka
populason mundial (R95) -. rindi (Dea) -.
(RELATÓRIO). N.F. proparoxítona, rindidu
neol. adj, *em grande quantidade;
rilijon abundante. - Uniku, ne momentu,
n., *crença e culto prestado a um nde ku no tene sibi, i un bokadinhu
ser superior, do qual o homem rindidu, i son Sul (IN96) -. (deriv.
depende. - Koldadi di rilijon ku ka RENDIDO).
ten kulpa dianti di Deus i es: pa bai rindimentu
djuda orfon ku viuvas na se n., *lucro; produtividade. - Da
kansera, tambi pa libra di podrisa de nsinamentu di nobu djitu pa tarbadju
mundu (N.T.) -. (RELIGIÃO). N.F. di agrikultura ku na rapati sforsu di
relijon. omi o ku na tisi mas rindimentu -
rilijozu (Igr.I.) -. (RENDIMENTO).
adj., *pio; devoto; santo. - omis rinka
rilijozu ku bin di tudu nason di 1.v., *verbo semiauxiliar que
mundu (N.T.) -. (RELIGIOSO). exprime o aspecto incoativo da
rimiti a acção com o sema [de repente];
v.prep., *enviar; entregar. - i ten e tirar com violência. - Miti ki miti kasa
proposta di rimitil a komison di fugu, i rinka kuri i bin konta Lebri

515
(Ch.Mb.) -. (deriv. ARRANCAR). ripa
N.F. ranka. N.S. rinka-rinka; rinka n., *tira de madeira estreita e
kuri. comprida; pedaço de madeira. - bu
2.v.tr., *puxar ou tirar com força; pudi fasi un kanal ku dus ripas
desenraizar. - I pega rins i rinkal i (Igr.I.) -. (RIPA).
pul na boka (L.S.) -. (ARRANCAR). riparason
N.F. ranka. N.S. rinka dinti; rinka n., *conserto. - no pudi fasi
pitu; rinka po; rinka udju. riparason di ki pikenus avions (R95)
rinka dinti -. (REPARAÇÃO). N.F. neol.
coloc., *extrair um dente. ripindi
(ARRANCAR DENTE). N.S. V.A. v., *mudar de parecer; reconhecer;
rinka kuri reconsiderar. - Si i ripindi, bu ta
coloc., *começar de repente a purdal (N.T.) -. (ARREPENDER-
correr; desatar a correr. - I rinka kuri SE).
pa bai difindi si fidjus (A.P.) -. (deriv. ripindidu
ARRANCAR A CORRER). part., *que sente contrição; contrito.
rinka pitu - i sinti ripindidu, i bai ribanta ki trinta
coloc., *pôr o peito para fora; dar-se mueda di prata (N.T.) -.
ares de importante. N.S. V.M. (ARREPENDIDO).
rinka po ripindimentu
coloc., *desenraizar uma árvore. - I n., *sentimento de remorso;
rinka po na orta -. (deriv. contrição. - e ianda na manera ku ta
ARRANCAR O PAU). N.S. V.A. mostra ripindimentu (N.T.) -.
rinka udju (ARREPENDIMENTO).
coloc., *arregalar os olhos; olhar de ripiti
maneira firme; abrir muito os olhos. 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
- I ba firma la na utru ladu i na rinka exprime a ideia de repetição duma
udju (M.M.) -. (deriv. ARRANCAR acção ou dum estado. - i bai ripiti
OS OLHOS). N.S. ARRANCAR sekal tok i seku (N.M.) -.
significa puxar ou tirar com força. (REPETIR). N.F. oxítona. N.S. sin.
rinka-rinka torna.
v., *continuar a desenraizar; 2.v.tr., *dizer ou fazer de novo. -
desenraizar todos juntos. - duzentus djinti ripiti mesmu konversa (R95) -.
i tal pekadur ba rinka-rinka pe di 3.v.intr., *acontecer de novo. - Kuma
kadju (R95) -. (deriv. ARRANCAR). ki storia di Abron pudi ripiti aos un
N.M. redobro. dia? (L.S.) -.
rinkadur ripitidu
n., *instrumento para extirpar; part., *dito ou feito de novo. - Ki
pessoa que extrai. semana n’ ripiti programa, pabia i
(ARRANCADOR). N.S. V.B., tinhaba nesesidadi di ripitidu, djintis
rinkadur di dinti. fala pa ripiti (R98) -. (REPETIDO).
rinkadur di dinti ripitidur
n., *dentista. (deriv. ARRANCADOR n., (REPETIDOR). N.S. V.B.
DE DENTES). N.M. lexia complexa. riprindi
N.S. V.A. v., - Paulu riprindi Pedru na Antiokia
riorganiza (N.T.) -. (REPREENDER). N.F. vd.
v., *organizar de novo; melhorar. - i raprindi.
bin tciga altura ki nesesariu riprizenta
riorganiza kil milisias armadu (C.P.) v., *ser procurador de; significar. -
-. (REORGANIZAR). N.F. neol. kila ta konsigui manda so alguns

516
djintis pa riprizental (R98) -. (RESISTENTE). N.S. V.B.
(REPRESENTAR). N.F. neol. riska 1
riprizentason 1.v.tr., *fazer riscos; marcar. - Intci
n., *exposição. kau ku bu riska, ku lama masadu, te
(REPRESENTAÇÃO). N.F. neol. kau di pega kasrola (M.M.) -.
N.S. V.A. (RISCAR).
ris 2.v.tr., *eliminar; suprimir. - Di nin un
n., - Nha djorson i rasa ris, ris di manera n’ ka ta riska si nomi na
banana, korta mansi (E.D.) -. libru di bibus (N.T.) -.
(RAIZ). N.F. arc., vd. rais. riska 2
risibi 1.v.tr., *pôr em perigo. - Bo rispita
1.v.tr., *tomar; aceitar; ficar com djintis suma es, pabia i riska si vida,
alguma coisa dada. - N’ risibi un kuas pa muri (N.T.) -. (ARRISCAR).
karta di direson di ospital (R95) -. 2.v.intr., *expor-se a risco.
(RECEBER). (ARRISCAR-SE).
2.v.tr., *acolher; hospedar. - Rei riskadu 1
risibi elis dritu (A.P.) -. 1.adj., *que tem riscos; marcado.
3.v.tr., *ter como vencimento ou (RISCADO).
pagamento; cobrar. - ma si bu risibi 2.part., *banido; expulso.
un salariu ki ka na pirmitiu nin pa un (RISCADO). N.S. V.B.
kusa ku fadi pa utru, kuma ku bu riskadu 2
pudi fasi planu familiar? (IN96) -. part., *perigoso. (ARRISCADO).
4.v.tr., *tomar como esposo ou risku 1
esposa; casar. - desdi ki n’ risibi nha n., *traço feito com lápis ou outro
mindjer, so filisidadi (R98) -. instrumento. - i fasi un risku na tcon
risibidu (F.M.) -. (RISCO).
part., *acolhido. - Na kaza ku bo risku 2
risibidu nel, bo fika la te dia ku bo na n., *perigo que se corre. - jovens i
sai na ki tabanka (N.T.) -. djintis ku mas ta kuri risku di fika
(RECEBIDO). infetadu (Cecomes) -. (RISCO).
risibimentu risoluson
n., *acolhimento; pagamento. n., *decisão. - manga di bias e
(RECEBIMENTO). N.S. V.B. disizon i pulitika (IN96) -.
risibu (RESOLUÇÃO). N.F. neol.
n., *declaração de ter recibido risolvi
alguma coisa. - basta bu tene 1.v., *decidir; deliberar. - Djinti di
risibus (R95) -. (RECIBO). N.F. neol. igreja risolvi kuma Paulu ku Barnabe
N.S. sin. fatura. ku utrus di Antiokia ta bai pa
risinu Jerusalen (N.T.) -. (RESOLVER).
n., *planta da família das N.F. rosolbi.
Euforbiáceas, cujas sementes se 2.v.tr., *dar solução a; esclarecer. -
utilizam para extrair o óleo Kal ki soluson ku mas na risolvi ki
purgativo. (RÍCINO). N.F. problemas? (Igr.I.) -.
proparoxítona. N.S. V.B., n.v. 3.v.intr., *decidir-se. - ali ku n’ risolvi
“Ricinus communis”. pasa tcuba nel (N.T.) -.
risistensa (RESOLVER-SE).
n., *oposição; defesa. risolvidu
(RESISTÊNCIA). N.S. V.B. 1.part., *decidido. - i risolvidu pa no
risistenti mbarka pa Italia (N.T.) -.
adj., *duradouro; teimoso. (RESOLVIDO).

517
2.part., *solucionado. - i ta tomadu i utru tene mindjer na kaza e ta
mitidu na gaveta, nada ka ta randja mas kumprimisu ke sibi propi
risolvidu (R98) -. kuma e ka sta altura di
rispira risponsabiliza (IN96) -.
v., *executar a função de (RESPONSABILIZAR-SE).
respiração; fazer entrar o ar nas risponsavel
vias respiratórias e sair delas. - Ami adj., - afinal bu ta sibi kuma el ki
n’ rispira un bentu ku nunka ka risponsavel pa tal (IN96) -.
faltan (J.D.) -. (RESPIRAR). N.F. (RESPONSÁVEL). N.F. paroxítona,
neol. neol., vd. responsavel.
rispirason risposta
n., *função por meio da qual se n., - Rei falal: Bon, ami tan, nha
introduz o ar e se expele anidrido risposta ku ami n’ dau i es (T.M.) -.
carbónico. (RESPIRAÇÃO). N.F. (RESPOSTA). N.F. neol., vd.
neol. N.S. V.A. rasposta.
rispita rispundi
1.v.tr., *ter em consideração. - i pa v., - I rispundi perguntas ki djintis
mindjeris rispita si omis suma tambi kolokal (R95) -. (RESPONDER).
ku omis dibi di rispita si mindjeris N.F. vd. ruspundi.
(Igr.I.) -. (RESPEITAR). rista
2.v.tr., *cumprir; observar. - rispita n., *espinha de peixe. (ARESTA).
tudu leis di tabanka (L.S.) -. N.S. V.B.
rispitadu ristritu
part., *que tem o respeito das adj., *reduzido; limitado. - i ta
pessoas; considerado. - kadakin dibi djugadu sukundidu na un kau
di rispitadu ku tudu ke ki tene (L.S.) afastadu, na un kau ristritu, i ka sin
-. (RESPEITADO). publikamenti (R95) -. (RESTRITO).
rispitu N.F. neol.
n., *consideração; reverência. - i na risu
difindi rispitu ku indipendensia di 1.adj., *duro; rígido; forte. - bu kunsa
tera (R98) -. (RESPEITO). N.S. a toma iagu ku na djusta arus pa i ka
rispitu di; alguin di rispitu; falta di moli pa ka i risu tambi (N.M.) -.
rispitu. (RIJO). N.S. bida risu; molostra
rispitus risu; risu korson; risu kabesa;
adj., *cortês. (RESPEITOSO). N.F. risu mon; risu udju; sintidu risu.
oxítona. N.S. V.B. 2.adv., *advérbio com a função de
risponsabilidadi marcar a intensidade do processo
n., *qualidade de quem está apto a expresso pelo verbo; com força. - Si
responder pelos seus actos ou por bo ka na kanta risu aos, bo ka na
uma coisa que lhe foi confiada. - toma panu (T.M.) -. (deriv. RIJO).
Tcoma nomi di alguin i risu boka
risponsabilidadi garandi, tcomal pa coloc., *diz-se de pessoa teimosa
tcoma i lebsimenti pa si dunu (L.S.) - ou difícil de convencer. (deriv. DE
. (RESPONSABILIDADE). N.F. neol. CABEÇA RIJA). N.S. V.M.
risponsabiliza risu kabesa
1.v.tr., *tornar responsável. - kin ku 1.coloc., *que é teimoso; obstinado;
povu dibi di risponsabiliza des testudo. - Kitana, abo bu risu
situason aos ki sta na Guine-Bisau? kabesa (Ceef) -. (deriv. DE
(IN96) -. (RESPONSABILIZAR). CABEÇA RIJA).
2.v.intr., *tornar-se responsável. - 2.n., *obstinação; teimosia. - El i

518
firmanta mas kil aliansa ke no risu konsigui fitca tudu rius (C.P.) -.
kabesa pui no pirdi (L.Cat.) -. N.M. (RIO).
lexia composta. 2.n, *braço de mar que corre como
risu korson um rio. - Riu ka ta intci mar, mar ku
coloc., *diz-se de uma pessoa ta intci riu (L.A.) -.
insensível ou de coração duro. - riuni
Jesus djubi elis di roda, ku raiba, ma v., - Si tarbadju i era riuni
tambi ku tristesa manera ke risu populason, tabanka pur tabanka
korson (N.T.) -. (DE CORAÇÃO (C.P.) -. (REUNIR). N.F. paroxítona,
RIJO). neol., vd. runi.
risu mon riusinhu
coloc., *diz-se de uma pessoa n.dim., *diminutivo de rio. - Si bu na
avarenta. - Bo sibi klaru kuma no bibi iagu di kobon o di riusinhus, bu
palabra nunka ka sedu di ngodu nin dibi di limpal (Igr.I.) -. (deriv. RIO).
pa sukundi risu mon (N.T.) -. (deriv. rivindika
DE MÃO RIJA). v.tr., *reclamar. - e lanta pa rivindika
risu udju se diritu (R98) -. (REIVENDICAR).
coloc., *diz-se de uma pessoa que N.F. neol.
olha com insolência o seu rivolta 1
interlocutor; descarado; traquinas; v., *sublevar; amotinar.
ousado. (deriv. DE OLHO RIJO). (REVOLTAR). N.F. neol., rabolta.
N.S. V.P. rivolta 2
risureson n., *sublevação; motim.
n., - Risureson di Jesus i no garantia (REVOLTA). N.F. neol., rabolta.
kuma, si no tene fe nel, no na otca rivuluson
amizadi ku Deus (L.S.) -. 1.n., *revolta; sublevação. - Junta
(RESSURREIÇÃO). N.F. vd. Militar pasa sedu la un Junta di povu
resureson. i rivuluson pasa sedu rivuluson di
ritira pubis (R98) -. (REVOLUÇÃO). N.F.
v., *afastar-se; ir-se embora. - Junta neol.
ritira di aria si setor di Mansoa (R98) 2.n., *tempo que um astro leva para
-. (RETIRAR-SE). N.F. neol. N.S. descrever a sua órbita.
ritira é hipónimo de RETIRAR, que rizisti
significa também tirar ou puxar para v.intr., *opor resistência; lutar. - e
trás, cujo equivalente é tira. sibi kuma omi rizisti ben-ben (R95) -
ritratu . (RESISTIR). N.F. neol.
n., *fotografia. (RETRATO). N.F. rizultadu
neol. N.S. V.A., tira ritratu. n., - No na ten interesi pa obi
ritu rizultadu di bu tarbadju (Igr.I.) -.
1.n., *conjunto de regras de uma (RESULTADO). N.F. neol., vd.
cerimónia religiosa; cerimónia ruzultadu.
religiosa. - Si Misa kaba ku utru ritu roba
liturjiku, es ritu di konkluson ta 1.v.tr., *furtar; arrebatar; subtrair. - I
disadu (L.Cat.) -. (RITO). N.F. neol. kail djanan guera i robal kil karni
2.n., *conjunto de cerimónias de tudu (L.S.) -. (ROUBAR). N.F. neol.
uma religião; culto. N.S. roba forsa; roba tempu; sin.
riu furta.
1.n., *corrente de água que desagua 2.v.tr., *raptar. - e na roba elis
no mar ou noutro rio; torrente. - no mindjeris ku limarias (L.S.) -.
konsigui fitca tudu stradas, no roba forsa

519
coloc., *fazer perder a vantagem ou torno de um eixo; roda de veículo. -
a superioridade. - fanadu di ospital No bin na un pesa di seis roda, dus-
roba dja tradison tudu forsa (IN96) -. dus na kada ladu tras, dus na
(deriv. ROUBAR A FORÇA). metadi ku dianti (J.D.) -.
roba tempu roda di mar
coloc., *fazer perder tempo. - Ma pa n., *litoral; beira-mar. - E bai tok e
n’ ka roba manga di tempu, n’ na tciga na roda di mar, e sinta e na
pidi Nhu pa ten bondadi pa piska (A.P.) -. (deriv. A RODA DO
sukutanu un bokadu (N.T.) -. MAR). N.M. lexia complexa. N.S.
roboka 1 sin. kosta.
v.tr., *cobrir com argamassa; rodajen
revestir com reboco. - Masa mas 1.n., *acto de andar de carro. - No
simentu pa roboka paredis (Igr.I.) -. fala kuma Rua Katorzi Novembru i
(REBOCAR). N.F. reboka. ten dus faicha di rodajen (R95) -.
roboka 2 (RODAGEM). N.F. neol.
v.tr., *levar a reboque; arrastar. - 2.n., *utilização prudente de um
Kabra di matu i kunsa nada, santcu motor novo ou recém-reparado.
falal pa i robokal tras (L.S.) -. rodape
(REBOCAR). n., *faixa que protege a parte inferior
robokadu 1 de uma parede. (RODAPÉ). N.F.
part., *coberto com reboco. oxítona. N.S. V.B.
(REBOCADO). N.S. V.B. rodia
robokadu 2 1.v.tr., *andar em volta de;
part., *arrastado. (REBOCADO). circundar; envolver. - korenti di iagu
N.S. V.B. rodian (Igr.I.) -. (RODEAR). N.F.
robokadur 1 paroxítona, neol.
n., *pedreiro. (REBOCADOR). N.S. 2.v.intr., *girar; subir em espiral. -
V.B. Iran kunsa na rodia nel (L.S.) -.
robokadur 2 rodiadu
n., *navio pequeno de grande part., *circundado; enrolado. - Ki
potência que serve para arrastar lensu ku staba rodiadu na kabesa di
outro navio. (REBOCADOR). N.S. Jesus ka staba djuntu ku lensolis
V.B. (N.T.) -. (RODEADO). N.F. neol.
roboku 1 rodja 1
n., *argamassa que se aplica às 1.v.tr., *tapar com rolha; arrolhar.
paredes. (REBOCO). N.S. V.B. (ROLHAR). N.S. V.B.
roboku 2 2.v.tr., *calar ou mandar calar
n., *tracção de um veículo por meio alguém.
de outro veículo. (REBOQUE). N.S. rodja 2
V.B. n., *peça de cortiça ou de outro
robu material para tapar. (ROLHA). N.S.
n., *furto; coisa roubada ou despojo. V.B.
- robu di gadu (R95) -. (ROUBO). rodondu
N.F. neol. N.S. sin. furtu. adj., *curvo. - Si pape dal un feru
roda pisadu di kabesa rodondu (L.S.) -.
1.n., *orla; beira; círculo. - iagu di (REDONDO). N.S. mesa-rodondu.
kadju ke na darmadu na roda di rodoviaria
strada (R98) -. (RODA). N.S. na 1.adj.f., - prevenson rodoviaria
roda di; roda di mar. (R95) -. (RODOVIÁRIA). N.F.
2.n., *peça circular que gira em proparoxítona, neol., vd. rodoviariu.

520
2.n., *empresa de transportes si mesmo; cair, revoluteando. - Ami
rodoviários. ku nha alguin no dunu, no na rola na
rodoviariu reia (D.N.) -.
adj., *que se refere a transportes rola-pipa
que circulam na rodovia ou estrada n., *insecto coleóptero da família
de trânsito. - trafiku rodoviariu dos Escarabeídeos que rola as
disiplinadu (R95) -. (RODOVIÁRIO). bostas; escaravelho. (deriv. ROLAR
N.F. proparoxítona, neol. A PIPA). N.M. lexia composta. N.S.
roga V.B., n.v.”Scarabeus stercorarius”.
1.v.tr., *pedir por favor; suplicar. - roladu
Ora ki kaba labra tudu, i ta roga part., *dobrado, fazendo rolo. - N’
mindjeris ku mininus pa sumia odja un libru roladu (N.T.) -.
(F.M.) -. (ROGAR). (ENROLADO). N.F. neol.
2.v.intr., *pedir protecção; diz-se, roladur
por exemplo, em relação a uma n., *enrolador. (ROLADOR). N.S.
criança que está a ser castigada. V.B.
3.v.intr., *interceder; pedir. - N’ na rolamentu 1
roga pa elis (N.T.) -. n., *mecanismo com esferas que
rogadu permite enrolar com atrito
part., *pedido. (ROGADO). N.S. diminuído. (ROLAMENTO). N.S.
V.B. V.B., sin. rolason.
rogadur rolamentu 2
n., *intercessor. (ROGADOR). N.S. n., *recenseamento.
V.B. (ARROLAMENTO). N.S. V.B., sin.
rogu rolason.
n., *pedido. (ROGO). N.S. V.B. rolanta
roi v.caus., *fazer girar; fazer andar à
v., (ROER). N.F. neol., vd. rui. N.S. roda. (deriv. ROLAR). N.F. rola.
V.B. N.S. V.A.
roka rolantadu
v., *intimidar; atacar; ameaçar. - part.caus., *feito girar. - bo ta
Mininu roka si kumpanher (V.D.) -. rolantadu di manga di manera (N.T.)
(deriv. ROCAR). N.S. ROCAR -. (deriv. ROLAR).
significa fazer roque no jogo do rolason 1
xadrez; sin. amiasa. n., *movimento de um corpo.
roku (ROTAÇÃO). N.F. rotason. N.S.
adj., *que tem o timbre da voz V.B., sin. rolamentu.
alterado ou cavo por causa da rolason 2
rouquidão. - Suma i kanta tok sol n., *recenseamento. ( deriv.
mansi, i bin roku, kuazi ninguin ka ta ARROLAR). N.S. V.B., rolamentu.
konsigui obiba dja (L.S.) -. rolu
(ROUCO). N.F. neol. N.S. sin. fala n., *pergaminho em que se
roku. escrevia; rótulo. - Baruki, toma es
rola rolu nobu, bu skirbi nel tudu palabra
1.v.tr., *fazer girar; rebolar. - i rola ku staba na ki purmeru (Igr.I.) -.
um pedra garandi pa entrada di (ROLO). N.S. rolu di futugrafia.
supultura, i bai (N.T.) -. (ROLAR). rolu di futugrafia
N.F. neol., vd. rolanta. N.S. rola- n., *película; rolo fotográfico. (deriv.
pipa. ROLO DE FOTOGRAFIA). N.M.
2.v.intr., *deslocar-se, girando sobre lexia complexa. N.S. V.A.

521
Romanu na bua e na ronda (J.D.) -.
1.adj., *relativo à antiga Roma, ronda 2
capital de um dos maiores impérios n., *acção de rondar; patrulha. -
da história. - Un kapiton romanu nova ronda negosial (R98) -.
tenba un kriadu ki kiri tciu (N.T.) -. (RONDA).
(ROMANO). rondadur
2.n., *habitante de Roma. - i ka n., *rondista; sentinela.
kustumu di Romanu pa ntrega (RONDADOR). N.S. V.B.
alguin pa mortu sin ki mati dianti di ronia 1
kilis ku akuzal (N.T.) -. v., *fazer cerimónias religiosas
romba conforme os ritos da Religião
1.v.tr., *deitar abaixo; quebrar. - E Tradicional Africana; prestar
romba porta e ientra (A.P.) -. veneração; sacrificar. - Alguin ora ki
(ARROMBAR). misti pabi, i na ronia inda i kunsa ba
2.v.intr., *quebrar-se. - abrigu pabi (F.M.) -. (deriv. ERRÓNEO).
romba, e tapa un porta, ma kil utru N.F. proparoxítona. N.S. ronia
porta, kamarada konsigui sai nel deriva do adjectivo ERRÓNEO,
tudu (C.P.) -. enquanto os locutores cristãos do
rombadu Guineense antigo julgavam falsas
n., *quebrado. - I ten kazu di as cerimónias religiosas dos
bombordiamentu ku abrigu autóctones: “Nem por isso deixam
rombadu, nde ke no pirdi sinku de terem erronias e ritos” (André
kamaradas (C.P.) -. Álvares de Almada).
(ARROMBADO). ronia 2
rombadur n., *cerimónia religiosa conforme os
n., (ARROMBADOR). N.S. V.B. ritos da Religião Tradicional
romoka Africana. - Si prumeru dintis di
v.tr., *lembrar a uma pessoa o favor mininu i di riba, ronia ta fasidu,
recebido; criticar com remoques; pabia Bidjugu ta fala kil kusa i ka
cobrar um favor. - Bu na romokan bali (F.M.) -. (deriv. ERRÓNEO).
nan -. (REMOCAR). N.F. remoka. N.F. proparoxítona. N.S. sin.
romokadu sirmonia.
part., *censurado; criticado. - Si bu roniadu
sibi kuma abo i koitadi, bu sufri ku part., *que foi utilizado como oferta
bu kuntangu nves di bu ba mansirka na cerimónia religiosa; imolado
na kau ku bu bin romokadu (L.A.) -. como vítima; sacrificado. - karni di
(REMOCADO). limaria ku roniadu ku el (N.T.) -.
romokadur (deriv. ERRÓNEO).
n., *chasqueador; censor. roniadur
(REMOQUEADOR). N.S. V.B. n., *participante nas cerimónias da
romoku religião tradicional africana. (deriv.
n., *insinuação; censura. ERRÓNEO). N.S. V.B.
(REMOQUE). N.F. remoku. N.S. ronka
V.B. 1.v.tr., *mostrar a própria força ou
ronda 1 boniteza. - i kunsa ientra i na ronka
1.v.tr., *passear em volta de; si forsa (A.P.) -. (RONCAR). N.S.
espreitar; vigiar. - tarda ki lebri na ronka forsa; ronka malkriadesa;
ronda kil fison (P.B.) -. (RONDAR). ronka na sonu.
2.v.intr., *dar voltas; girar. - ka bu 2.v.intr., *vangloriar-se; pavonear-
bota tripa di baka, bu da manhoti ku se. - Abo bu na ronka sin, si n’

522
panhau, n’ na rastau n’ botau la na V.B.
mar (L.S.) -. N.S. ronka é hipónimo rosolbi
de RONCAR, que significa também v., - Nhu Formos rosolbi mpinha si
respirar com ruído, cujo equivalente ridia pa kapli di foronta (M.M.) -.
é ronka na sonu. (RESOLVER). N.F. vd. risolvi.
ronka forsa roson
coloc., *ostentar força física. - 1.n., *inteligência; faculdade de
Kanhokan i un fazi ku ta buli tciu, e pensar e conhecer. (RAZÃO). N.S.
ta ronka forsa (N.M.) -. (deriv. da roson; ten roson.
RONCAR FORÇA). 2.n., *motivo; pretexto. - pa e roson
ronka malkriadesa anos tambi, desdi dias ku no obi e
coloc., *insultar; mostrar a própria noba, no ka para di ora pa bos
falta de educação; causar (N.T.) -.
distúrbios. - e ka para ronka 3.n., *causa; justiça; verdade. - No
malkriadesa (N.M.) -. (deriv. luta eh, pa forsa di no roson, no
RONCAR MALCRIADEZ). roson eh, nunka i ka na muda (A.B.)
ronka na sonu -.
coloc., *roncar; respirar com ruído. rostu
(deriv. RONCAR NO SONO). N.S. n., *cara; face. - I laba son si pe ku
V.B. rostu i sai djanan (T.M.) -. (ROSTO).
ronkadur N.S. basia di laba rostu; dana
1.n., *alguém que respira com ruído rostu; djunda rostu; tapa rostu ku
durante o sono. (RONCADOR). mon.
2.adj., *que se veste bem; vaidoso; rota 1
bazófio. (RONCADOR). N.S. V.B. v.intr., *eructar; dar arrotos.
ronku (ARROTAR). N.S. V.B.
1.n., *vaidade; ronca; bazófia. - rota 2
Nogosiantis di mundu e bida riku na v.intr., *rodar; girar. (ROTAR). N.S.
manga di ronku di puku borgonha V.A.
(N.T.) -. (RONCO). rota 3
2.n., *ostentação; glória; esplendor. n., *rumo; caminho. - i ta riba na
- tera pikininu, ronku di Bisau, Tcon mesmu rota (P.dosS.) -. (ROTA).
di Budjugu (J.D.) -. N.F. neol.
ropa rotason
n., *peças de vestuário em geral. - E n., *movimento circular de um corpo
dispi tudu e ditanda ropa e laba que gira sobre si mesmo ou em
kurpu (T.M.) -. (ROUPA). torno de um eixo. - rotason di
ropon elikopter (C.P.) -. (ROTAÇÃO). N.F.
n., *roupa vestida pelos membros neol., vd. rolason 1.
de um grupo de colegas; roupa de rotca
tomar banho. (ROUPÃO). N.S. V.M. 1.n., *agregado de minerais muito
rosa 1 duros; pedra. - lifanti bai findji muri
1.v.tr., *tocar de leve. - Kin ku riba di un rotca (F.M.) -. (ROCHA).
bambu na kosta di lifanti i ka ta rosa 2.n., *altura; monte. - I ten dja vinti
urbadju (L.A.) -. (ROÇAR). sinku anu ku na rotcas di Boe i
2.v., *cortar a mata; derribar. proklamadu indipendensia di
rosa 2 Republika di Guine-Bisau, dipus di
n., *diz-se de propriedade, em São kinhentus i vinti oitu anus bas di
Tomé e Príncipe, onde se cultivam dominason di kolon (R98) -.
várias plantas; quinta. (ROÇA). N.S. roti-roti

523
v., *diz-se dum vestido roto, 1.v.tr., *estabelecer regras; conter
rasgado; estar frágil; esfarrapar. dentro de certos limites, controlar. -
(deriv. ROTO). N.M. redobro. N.S. si bu padi fidjus tciu, bu ka na pudi
V.B. kiria elis tudu, el ku manda djintis ta
roti-rotidu rugula padi manga di fidjus (N.M.) -.
part., (deriv. ROTO). N.F. vd. rotu. (REGULAR). N.F. proparoxítona,
N.M. redobro. N.S. V.A. regula.
rotu 2.v.intr., *controlar-se; guiar-se. - Su
adj., *esfarrapado; feito em farrapos. ten saku di feru, fasi ke ku bu misti,
- No fidjus na kontinua na ianda ma rugula (J.D.) -. (REGULAR-SE).
rotu, ku batas susu, i ka pudi randja ruguladu 1
sabon pa labal (R95) -. (ROTO). part., *feito com regras; controlado. -
N.F. neol. N.S. sin. roti-rotidu. Anta bibida pudi ruguladu? (L.S.) -.
roza (REGULADO).
1.n., *flor da roseira, planta da ruguladu 2
família das Rosáceas. (ROSA). n., *domínio de um régulo ou chefe
2.n., kor di roza, *a cor que resulta tradicional guineense.
da mistura do vermelho com o (REGULADO). N.S. V.B.
branco. (COR-DE-ROSA). N.S. V.B. ruguladur
rudela n., (REGULADOR). N.S. V.B.
n., *pequena roda; pedaço de frutos rugulamentu
ou legumes cortados de forma n., *estatuto; disposição oficial. -
circular. - dipus bu na toma un sugundu no regulamentu (R95) -.
sebola bu kortal rudelas, bu pui riba (REGULAMENTO). N.F.
di kil galinha na kasilora (N.M.) -. regulamentu.
(RODELA). rui
rudela-rudela v., *falar mal; caluniar; criticar;
n., *conjunto de rodelas. - bu ta intrigar. - Bu sinta na bagabaga, bu
kunsa toma gora ki sabola, bu na rui tcon (J.S.) -. (ROER). N.F.
kaskal, bu kortal rudelas-rudelas, bu roi. N.S. rui é hipónimo de ROER,
largal na ki oliu kinti (R96) -. (deriv. que significa também cortar com os
RODELA). N.M. redobro. dentes, cujo equivalente é nheme.
ruduzi ruidu 1
v., *diminuir. - i pirsis pa ruduzi part., *murmurado. - Regulu Kuta
montia (IN96) -. (REDUZIR). N.F. ruidu (R.S.) -. (ROÍDO). N.F.
neol. paroxítona.
rufa ruidu 2
v., *processo de reter o ar na boca n., *rumor. - Ora ku bu sta la,
para aumentar as bochechas; ninguin ka na tursi, pa sinti ruidu di
embirrar; enfiar-se. (ARRUFAR). elikopter ki na bin (C.P.) -. (RUÍDO).
N.S. V.B. N.F. paroxítona.
rufadu ruidur
part., *com as bochechas n., *murmurador; caluniador; que
engrossadas pela retenção do ar na atormenta. - E djintis ruiduris e tciu
boca; bochechudo; embirrado. kechasinhu (N.T.) -. (ROEDOR).
(ARRUFADO). N.S. V.B. N.M. pl. ruiduris.
rufi-rufi rukudji
v., *engordar; ser pomposo. N.S. 1.v.tr., *guardar; juntar; fazer a
V.B. colheita de. - Dipus i ta bin rukudji si
rugula arus na bemba (N.T.) -.

524
(RECOLHER). N.F. rikudji. na rumadu kasamenti pa utru
2.v.tr., *dar hospitalidade a. - Jason sumana (T.M.) -.
rukudji elis na si kaza (N.T.) -. rumason
3.v.intr., *voltar para casa; abrigar- n., *limpeza; ordem.
se. - Kobra, si na furanta kabesa, ka (ARRUMAÇÃO). N.S. V.B.
bu turmental pabia i ta rukudji mas i rumba
ba sugundi (R98) -. n., *dança de origem africana,
rukupera característica da ilha de Cuba; baile.
v., *voltar a possuir alguma coisa - Rumba kunsa, serveja na kai, i na
que se perdeu; recobrar. - ora ku bu lanta, gosi kabesa di purku toma sal
kema, bu dibi di bibi tciu pa pudi ku mininus (Cecomes) -. (RUMBA).
rukupera kil ku bu pirdi (Igr.I.) -. N.F. neol.
(RECUPERAR). N.F. neol. rumbu
rukursu 1.n., *buraco; abertura. (ROMBO).
n., - rukursu di arma (R98) -. 2.n., *pedaço de pano; remendo;
(RECURSO). N.F. vd. rekursu. emenda. - Ninguin ka ta bota rumbu
ruma di fasenda nobu na bistidu bedju
1.v.tr., *pôr em ordem. - Omis ta bai (N.T.) -.
ruma kasa djuntu ku si mindjeris 3.n., *losango; figura geométrica
(F.M.) -. (ARRUMAR). N.S. ruma com dois ângulos agudos e dois
kargu. obtusos.
2.v.tr., *amontoar. - Kadakin ruma si rumpi
mbokadu di lichu (R98) -. 1.v.tr., *separar em pedaços; rasgar;
3.v.tr., *pôr-se de acordo; combinar; abrir a força. - n’ rumpi un barera n’
justar. - i kontakta kamion pa luga, e pasa, n’ bai pa lundju (J.D.) -.
ruma pres (R95) -. N.S. ruma pres; (ROMPER).
ruma palabra. 2.v.intr., *rasgar-se. - Kalson si
4.v.intr., *reunir-se. - Djintis tudu rumpi, rabada ka ta sinti, dunu ta
ruma pa djubi kuru di kil limaria sinti (L.A.) -. (ROMPER-SE). N.S.
(A.P.) -. N.S. ruma é hiperónimo de rumpi utiliza-se falando de
ARRUMAR e de REUNIR. materiais não rijos, como um tecido,
ruma kargu e kebra utiliza-se falando de
coloc., *preparar a bagagem. - n’ ka materiais rijos, como um vidro.
pudi mas sufri, ami n’ na ruma kargu rumpidu
(Tc96) -. (ARRUMAR A CARGA). part., *rasgado; fendido; roto. -
ruma palabra Guardas odjaba un son rumpidu
coloc., *combinar; fazer um acordo. bariga (A.P.) -. (ROMPIDO).
(deriv. ARRUMAR A PALAVRA). rumu
N.S. V.M. n., *caminho; direcção. - Bu bida, bu
ruma pres pirdi rumu (J.B.) -. (RUMO). N.F.
coloc., *combinar ou justar o preço. neol.
- i kontakta kamion pa luga, e ruma rungudju
pres (R95) -. (deriv. ARRUMAR O 1.adj., * diz-se de animal mal
PREÇO). castrado; estéril. (RONCOLHO).
rumadu N.S. V.B.
1.part., *posto em ordem; 2.adj., *que tem um só testículo.
amontoado. - i odja kau tudu runhesa
farfaridu, lama ku po tudu rumadu n., *avareza; mesquinhez; acção
(A.P.) -. (ARRUMADO). má; velhacaria; ruindade. - e intci
2.part., *combinado; arranjado. - bu tambi di nveja, ku matansa, ku

525
guera, ku nganu, ku runhesa (N.T.) - russa. - Profesor na papia na Rusu
. (deriv. RUIM). (C.P.) -.
runhu rusumi
adj., *diz-se de uma pessoa v., *abreviar; condensar; sintetizar. -
avarenta ou má. (deriv. RUIM). N.S. Lei di amor, el ki ta rusumi tudu leis
V.A. (L.Cat.) -. (RESUMIR).
runhusi rusumu
v.caus., *tornar-se avarento. (deriv. n., *sumário; compêndio. - Kal ki
RUIM). N.F. proparoxítona. N.S. rusumu di tudu e mandamentu?
V.A. (L.S.) -. (RESUMO).
runi ruti
1.v.tr., *juntar, congregar; ter. - un v., *procurar em quantidade. -
kazal dibi di runi tudu es rikizitus pa produtus bedjus e ta bindidu pa un
pudi sedu un familia san (IN96) -. pres mas baratu: importadoris ta bai
(REUNIR). N.F. riuni. ruti elis e tisi pa Guine (P.dosS.) -.
2.v.intr., *ter uma sessão; agregar- N.S. ruti moku.
se; agrupar-se. - e bin runi ku ruti moku
delegason di Junta Militar (R98) -. coloc., *estar bêbado ou bêbedo.
runidu N.S. V.P., sin. kume moku.
part., *junto; agrupado. (REUNIDO). ruti-ruti
N.S. V.B. v., *ser cozido a mais e ficar
runion despedaçado. - pis ruti-ruti -. (deriv.
n., *agrupamento de pessoas; ROTO). N.S. V.A.
assembleia; congresso. - Pa konta rutunda
fasi runion, pa splika povu kuma ke n., *praça de forma circular. - largu
dibi di limpa se tabanka (C.P.) -. di rutunda di Karakol (R97) -.
(REUNIÃO). (ROTUNDA).
rural ruzultadu
adj., *relativo ao campo ou à vida 1.n., *consequência; efeito; produto.
agrícola. - dizinvolvimentu rural - i ruzultadu di un bon koperason
(IN96) -. (RURAL). N.F. neol. multilateral ki ten entri no Guvernu
rus ku FUNUAP (R95) -.
adv., *advérbio que exprime a (RESULTADO). N.F. rizultadu.
posição do corpo ☯de ventre para 2.n., *em matemática, conclusão de
baixo. N.F. vd. kai rus. N.S. V.A. uma operação matemática.
ruspundi
v., *dar uma resposta; replicar. -
logu regulu ruspundi kuma i na dal
si fidju pa i kasa (A.P.) -.
(RESPONDER). N.F. rispundi. N.S.
ruspundi mal.
ruspundi mal
coloc., *replicar com maus modos;
respingar; protestar. - Konsidja
katibus: ka e ba ta ruspundi mal
(N.T.) -. (RESPONDER MAL).
Rusu
1.adj., *relativo à Rússia. - forsa
armada rusu (R95) -. (RUSSO).
2.n., *habitante da Rússia; língua

526
ver. - Si no djustaba, mundu ka na
sabi djubi (J.S.) -. (deriv. SABER).
S, s sabi fasi
*Vigésima segunda letra ou grafema coloc., *ser fácil de realizar; ser fácil.
do alfabeto que representa o (deriv. SABER). N.S. V.B.
fonema [fricativa surda alveolar]. sabi kumpu
(S). N.S. Na grafia do Português o coloc., *diz-se de algo fácil de
fonema /s/ é representado também consertar ou de uma acção fácil de
por outras duas letras (C) e (Ç). fazer. (deriv. SABER). N.S. V.B.
sa [-sa] sabidu
suf.caus., - sekusa -. N.F. vd. si 4 [- 1.part., *uma coisa que é conhecida
si]. por todos. (SABIDO).
Saara 2.n., *sapiente; perito. - Es mundu di
n., *grande deserto da região norte sabidu (G.F.) -. (SABIDO).
da África. - influensia di dizertu di sabiduria
Saara sobri no tera (IN96) -. n., *conjunto de conhecimentos;
(SARA). N.F. paroxítona. conhecimento do que é verdadeiro;
sabadu saber. - Igreja ta toma na se us, na
n., *o sétimo dia da semana. - n’ sai se tradison, na se sabiduria, na se
di Bubaki dia sabadu, un di Maiu siensia, na se arti, na se kultura,
(N.M.) -. (SÁBADO). N.F. tudu kil ke pudi sirbi pa ngaba Deus
proparoxítona. (L.Cat.) -. (SABEDORIA). N.F.
sabaku paroxítona, neol.
n., *a parte do corpo por baixo da sabiu
articulação do braço com o ombro; adj., *que tem sabedoria; erudito. -
axila. - i tira saku bas di sabaku i mindjer forti ku sabiu (L.Cat.) -.
pindral na pe di tcoka (F.M.) -. (SÁBIO). N.F. proparoxítona, neol.
(SOVACO). sabodja
sabataba v., *sujar; emporcalhar o nome de
n., *espécie de tabaco cultivado na alguém ou uma situação. - Alin li n’
Guiné-Bissau. N.F. oxítona. N.S. na karmusa, n’ na sabodja kurpu,
V.A.; n.v. “Solanum tabaco”; sin. kurpu ku n’ medi pa tempu gasta!
tabaku. (T.D.) -. (deriv. SABUJAR). N.S.
sabi 1 SABUJAR significa adular com
v., *ter gosto; agradável. - no ta fasi baixeza.
kil ku sabil na si udju (N.T.) -. (deriv. sabola
SABER). n., *planta hortense, bulbosa, da
sabi 2 família das Liliáceas, muito utilizada
1.adj., *bom; fácil; saboroso. - i na cozinha guineense. - si bu misti
bandona tudu es vida sabi li (C.P.) -. pui sabola, bu ta pul, si bu ka misti,
(deriv. SABER). N.S. bianda sabi; ka bu pui (R95) -. (CEBOLA). N.F.
brinka sabi; fala sabi; pasa sabi; sebola. N.S. n.v. “Allium cepa”.
sabi fasi; sabi kumpu; sabi djubi, sabolinha
tcera sabi; toka sabi; ant. kasabi. n.dim., *cebola pequena de
2.adv., *de modo gostoso; de modo conserva. (CEBOLINHA). N.S. V.B.
agradável. - Pa no vivi, pa no kumpu sabon
familia, pa no brinka sabi na no tera n., *detergente com que se lavam
(G.F.) -. utensílios, roupas e outras coisas. -
sabi djubi Bu tene pasta di dinti ku sabon?
coloc., *ser bonito ou agradável de (C.V.) -. (SABÃO). N.S. kusnha

527
sabon. 2.v.intr., *libertar-se; sair de uma
sabonete situação difícil. - Alguin diskisi si
N., *sabão fino e perfumado. barkafon, gosi no safa; tiu, bin no
(SABONETE). N.S. V.B. kume (A.P.) -. (SAFAR-SE).
sabotajen safa mistida
n., *acto de danificar coloc., *tratar e resolver os próprios
clandestinamente um negócio, um assuntos; satisfazer uma
instrumento de trabalho, um necessidade ou desejo. - i ta leba
acontecimento. - sabotajen merkaduria pa si kasa pa bai safa si
ikonomiku ki inimigu na buska pa mistida (P.dosS.) -. (deriv. SAFAR).
paranta no luta (R77) -. safadu
(SABOTAGEM). N.F. paroxítona, part., *escapado; desavergonhado;
neol. sem vergonha. (SAFADO). N.S.
saboteru V.B.
n., *pessoa que prejudica safoka
voluntariamente uma acção. (deriv. v.intr., *sofrer asfixia ou falta de ar
SABOTAR). N.S. V.M. nos pulmões, pelo mau cheiro ou
sabotia por outra causa. (SUFOCAR). N.S.
v., *praticar sabotagem em; destruir; V.M.
danificar. - I ten manga di safron
kamaradas ke sai fora, sai fora di n., *planta da família das Iridáceas
linha, i ten kilis ke sabotia (C.P.) -. cujas flores contêm uma substância
(SABOTAR). N.F. paroxítona, neol. utilizada na culinária. (AÇAFRÃO).
sabsin N.S. V.B., n.v. “Crocus sativus”.
v.caus., *fazer alguém responsável sagra
da sua acção imprudente; lembrar a v.tr., *dedicar a Deus; consagrar.
alguém as consequências de um (SAGRAR). N.S. V.B.
malfeito. - Bo na funguli torok, sagradu
sabsin ku pubis (N.Me.) -. (deriv. part., *que se refere à divindade ou
SABER). ao seu culto; consagrado; que não
sabura se pode tocar. - Mata ka bon pabia
n., *sensação agradável; prazer; bida i sagradu (L.S.) -. (SAGRADO).
gosto. - te gosi nin koldadi sabura n’ N.F. neol.
ka purba, anta so pa n’ diskansa saguia
(A.S.) -. (SABOR). v., *praguejar; causar mal a alguém
sadiku por meio de feitiçaria. - E saguian ku
adj., *pessoa que tem prazer em ver es duensa -. N.F. paroxítona. N.S.
e fazer sofrer. (SÁDICO). N.F. V.A., sin. da praga.
proparoxítona. N.S. V.B. sai
sadju 1.v., *passar para o exterior de;
n., *semente de manga usada à partir. - n’ kunsa sai di ospital
maneira de guizo ou chocalho. - E (P.dosS.) -. (SAIR). N.S. guera sai;
ta mara sadju, ki di kuku di mangu, sai di tera; sai fep; sai fut.
na tudu dus pes dedi tcabi di pe te 2.v., *irromper. - i sai un omi ku
na djudju (N.M.) -. arma na mon (N.M.) -.
safa 3.v., *escapar. - i sai salbu (C.P.) -.
1.v.tr., *tratar, diligenciar. - Ora ke 4.v., *derivar; resultar. - pabia kadju
na leban, bo safan nha mortadja gos la ki dinheru ta sai (R95) -.
(H.M.) -. (SAFAR). N.S. safa sai di tera
mistida. coloc., *emigrar; exilar-se. - Abron

528
otca i sai di si tera i ka sibiba nunde ROLHAS). N.M. lexia composta.
ki na bai (N.T.) -. (deriv. SAIR DA N.S. V.B.
TERRA). N.S. sin. migra. sakadur
sai fep part., (SACADOR). N.S. V.B.
coloc., *sair completamente. (deriv. Sakala
SAIR). N.S. V.A. n., *nome do espírito do fanado do
sai fut povo Beafada. - Sakala djumunanu
coloc., *passar para fora com kemansa di lala, iagu sibibu
velocidade. - Onsa i panta i larga iangasanu na belamar (J.B.) -. N.F.
mbruta di bosta i sai fut, i madja Beafada “sákala”; proparoxítona.
mbuka kontra porta (A.P.) -. (deriv. sakalata
SAIR). n., - Disal pa i fasi ke ki misti, i fasi
saia sakalata (J.D.) -. N.F. vd. saklata.
n., *roupa de mulher, apertada na sakalatadu
cintura e pendente para baixo. - Si part., - badju sakalatadu ku bu ka ta
festa ten, badjudas ta mara saia panha pe (IN96) -. N.F. vd.
bonitu ku se konta na rabada, fiu na saklatadu.
garganti, blusa nobu (N.M.) -. saki-saki
(SAIA). v., *agitar-se espasmodicamente ou
saia-blusa com contracções involuntárias. -
n., *pássaro cardeal. - Bu leban, n’ Onsa kai i saki-saki la tok i muri
misti odjau saia-blusa (R.S.) -. (A.P.) -. (deriv. SACUDIR). N.M.
(deriv. SAIA-BLUSA). N.S. n.v. redobro.
“Euplectes hordeacea”. saklata 1
saida 1.v., *criar confusão; dizer palavras
n., *lugar por onde se sai; partida; sem valor. - Pubis na saklata,
meio de sair; porta. - Asin no na baloberu ka na bin ten (R.N.) -.
entra nun abismu sin saida (R98) -. 2.v.prep. saklata ku, *desentender-
(SAÍDA). N.F. paroxítona. N.S. se; zangar-se.
saida di sol. saklata 2
saida di sol n., *confusão; coisa sem valor. -
n., *um dos quatro pontos cardeais, Manga di alunus ku skolas bonitu e
aquele onde o sol nasce; levante. - largal e miti na saklata (J.D.) -. N.F.
utru omis ku ta studaba strela e bin sakalata.
di ladu di saida di sol (N.T.) -. (deriv. saklatadu
SAÍDA DO SOL). N.M. lexia 1.part., *sem sentido; sem valor;
complexa. N.S. sin. lesti; sin. sem ordem; mal feito. - djintis di Pidi
mansida di sol. e kunsa fasi kil se prizon saklatadu
saidu di elementus di faktu ke ta
1.part., *ausente. (SAÍDO). pertensiba PAIGC (C.P.) -. N.F.
2.adj., extrovertido; diz-se de sakalatadu.
alguém que se está a tornar mais 2.adj., *diz-se de pessoa que cria
aberto. N.S. V.A. confusão.
saka saklatadur
v.tr., *tirar à força; furtar; roubar. - N’ n., *falador de coisas sem sentido.
kapli dja di boka di nha mindjer ku N.S. V.A.
es cfa, n’ na sakal un komple (M.M.) saklateru
-. (SACAR). adj., *que cria confusão. - Mininu
saka-rodja bulidur ku ka ta obi di si garandis,
n., *abre-garrafas. (SACA- mininu saklateru, ala kansera na bin

529
(J.D.) -. n., *ajudante de sacerdote que
sakramentu prepara a igreja e a sacristia.
n., *na religião cristã, os ritos (SACRISTÃO). N.S. V.A.
religiosos que são sinais da graça saku
de Deus doada aos crentes. - I na n., *espécie de bolsa de pano, de
sakramentu di Batismu ku Eukaristia couro ou de outro material para
ki tudu kristons ta rikunhisi es armazenar géneros ou outros
presensa di Jesus na mundu (L.S.) - produtos. - I finka saku na metadi di
. (SACRAMENTO). kaminhu (L.S.) -. (SACO). N.S. saku
sakrariu di obu; saku di plastiku.
n., *na religião cristã, tabernáculo saku di obu
onde se conservam as partículas n., *escroto. (deriv. SACO DE
consagradas. - prumeru kusa ki na OVOS). N.M. lexia complexa. N.S.
fasi i na finka djudju dianti di V.B.
sakrariu, nunde ki Kurpu di Kristu saku di plastiku
sta nel (N.M.) -. (SACRÁRIO). N.F. n., *receptáculo em plástico para
proparoxítona, neol. guardar coisas. - Batata ke firbintidu
sakrifika dibi di kubridu i mitidu dentru di un
1.v.tr., *oferecer em sacrifício. - na saku di plastiku pa e bindidu djintis
ki dia e sakrifika manga di limarias (R97) -. (SACO DE PLÁSTICO).
(Igr.I.) -. (SACRIFICAR). N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S. sin.
2.v.intr., *dedicar-se a alguém. - oliadu.
Bideras di Bubaki ta sakrifika tciu pa sakudi
pudi otca se kusas di bindi (N.M.) -. 1.v.tr., *agitar; livrar-se de. - bo
(SACRIFICAR-SE). sakudi puera di bo pe (N.T.) -.
sakrifikadu (SACUDIR). N.F. proparoxítona.
part., *oferecido em sacrifício; 2.v.intr., *agitar-se em movimento
dedicado. - suma oferta ku convulsivo. - pape sakudi un bias i
sakrifikadu (N.T.) -. muri (L.S.) -.
(SACRIFICADO). N.F. neol. sakur
sakrifis 1.n., *auxílio; protecção. - La fundu
n., - bariga kotcotcidu sin pon, ospri na koba di mortu n’ tcomau pa
di tudu dia manga di sakrifis (R.N.) -. sakur, bu obi nha fala (Igr.I.) -.
(SACRIFÍCIO). N.F. oxítona, vd. (SOCORRO).
sakrifisiu. 2.interj., *interjeição que designa
sakrifisiu [pedido de auxílio]. - Sakur, sakur!,
1.n., *oferta a uma divindade para pumba sakuran (L.S.) -.
implorar auxílio; oblação. - Na ki dia sakura
e fasi idulu na forma di bakasinhu e v., *prestar auxílio a; defender. -
tisi sakrifisiu par el (N.T.) -. Palabra salba i signifika: sakura,
(SACRIFÍCIO). N.F. proparoxítona, kaplinti, liberta di un kasabi o di un
neol., sakrifis. mufunesa (L.S.) -. (SOCORRER).
2.n., *privações; sofrimento. - Es sakuradu
luta i un luta duru, sagradu i di part., *socorrido. (SEGURADO).
sakrifisiu (C.P.) -. N.S. V.B.
sakristia sakuradur
n., *anexo de Igreja onde são n., *alguém que presta socorro.
guardados os utensílios de culto. (SEGURADOR). N.S. V.B.
(SACRISTIA). N.S. V.A. sakusinhu
sakriston n.dim., *saco pequeno. - E dibi di

530
para pa e randja es sakusinhus e pratika konsidju ki Deus ta dal na
oliadusinhus, e ba ta pui siti- Biblia (L.S.) -. (SALVAR-SE).
burmedju e na bindi (R97) -. salbadu
(SAQUINHO). part., *libertado. (SALVADO). N.S.
sal V.B.
n., *composto cristalino de sódio salbadur
que se encontra diluído na água do 1.n., *libertador; redentor.
mar; cloreto de sódio. - Sal ka ta (SALVADOR).
pudu na iagu si bu ka sta prontu pa 2.n., *nome dado a Jesus Cristo. -
kusinha (L.A.) -. (SAL). N.S. pui sal. Jesus Kristu no Salbadur (L.Cat.) -.
sala salbas
n., *compartimento principal de um adj., *silvestre; bárbaro. - Elis tudu e
edifício ou apartamento onde ieraba limarias salbas (A.P.) -.
geralmente se recebem visitas ou (SELVAGEM). N.F. oxítona,
onde decorrem as refeições; cada selvajen.
uma das divisões de um edifício salbasaria
público, destinadas a funções n., *grosseria. - Salbasaria nunka ka
determinadas. - Bu kumbidadu sala djamudu (R.N.) -. (SELVAJARIA).
bu entra kuartu (L.A.) -. (SALA). salbason
N.S. sala di aula. 1.n., *salvamento; libertação de uma
sala di aula nação. - Toka-toka i salbason pa
n., *lugar onde a lição, unidade de manga di moraduris di Bisau
trabalho escolar, é dada; aula. - (P.dosS.) -. (SALVAÇÃO).
skolarizason dibi di aumenta 2.n., *redenção; libertação do
gradualmenti salas di aula (MR98) -. pecado. - Anunsiu di bon noba di
(deriv. SALA DE AULA). N.M. lexia Salbason (L.S.) -.
composta. N.S. sin. sala. salbu
salada 1.adj., *que não sofreu dano; fora de
n., *legumes crus, temperados com perigo. (SALVO).
sal, azeite e vinagre ou limão. - e ba 2.adj., *que obteve a bem-
ta purpara se salada (R95) -. aventurança eterna. - i na leban
(SALADA). salbu pa si renu na seu (N.T.) -.
saladera saldu
n., *terrina. (SALADEIRA). N.S. V.B. n., *resto. (SALDO). N.S. V.B.
salale salera
n., *térmite. (SALALÉ). N.F. Guin., n., *vaso para conservar a água. -
oxítona. N.S. V.B. Muru kuma i misti iagu, ma i ka kil
salariu ku ta kubril ku salera (L.A.) -.
n., *remuneração por um serviço (CHALEIRA).
prestado. - salariu el ke ta risolvi salga
tudu problema di pais (IN96) -. 1.v., *impregnar de sal; pôr em
(SALÁRIO). N.F. proparoxítona, salmoira. - Ka no kume karni un bias
neol. N.S. sin. vensimentu. son, no ta salga utru, no rakada
salba (P.B.) -. (SALGAR).
1.v.tr., *tirar de perigo; pôr a salvo. - 2.v., *temperar com sal. - Si sal pirdi
Bo bai ba salba bo patron (L.S.) -. si gustu, ke ku ta pul mas pa i
(SALVAR). N.F. salva. salga? (N.T.) -.
2.v.intr., *pôr-se a salvo de algum 3.v., *esperar por melhor ocasião. -
perigo; obter a salvação eterna. - Aonti n’ salgau -. N.F. fig. N.S. V.A.,
Povu pudi salba son si pui na sin. pera.

531
salgadera 2.v., *omitir. - Punduntun ki salta
n., *lugar ou vasilha onde se salga. klas (F.S.) -.
(SALGADEIRA). N.S. V.B. saltadu
salgadu part., *omitido. (SALTADO). N.S.
part., *impregnado de sal. - Kombe V.B.
kuma i medi iagu salgadu, ma la ki saltanda
ta vivi nel (L.A.) -. (SALGADO). v.caus., *fazer saltar ou descer.
salgason (deriv. SALTAR). N.S. V.A.
n., *salga; salgadura. (SALGAÇÃO). salton
N.S. V.B. n., *peixe da família dos Gobiídeos,
salina frequente no tarrafe, com o corpo
n., *mina de sal; lugar perto do mar. pequeno e alongado, a cauda bem
(SALINA). N.S. V.B. desenvolvida e os olhos salientes e
salineru muito separados; saltão-da-vasa. -
n., *fabricante de sal. (SALINEIRO). E ku manda salton ku tataruga e ka
N.S. V.B. ta kume tceben (T.M.) -. (SALTÃO).
salmelmel N.S. n.v. “Periophtalmus papilio”.
n., *espécie de lagartixa, de cor saltu
vermelha na barriga e castanha nas n., *acto de saltar; pulo. - i odja un
costas. N.S. V.A. onsa dianti del ku kunsa na riba pa
salmon tras pa pudi purpara un saltu riba
n., *peixe da família dos del (M.K.) -. (SALTO).
Salmonídeos que vive nas águas do salus
Atlântico, subindo os rios para 1.n., *ruído provocado pela
desovar. (SALMÃO). N.S. V.B., n.v. contracção espasmódica do
“Salmo solar”. diafragma. - N’ ta kura salus, n’ ta
salmora kura manga di kusas ki n’ ka pudi
n., *água saturada de sal para propi isplika tudu (IN99) -.
conservar alimentos. (SALMOIRA; (SOLUÇO). N.F. oxítona, salusu.
SALMOURA). N.S. V.B. 2.n., *choro. (SOLUÇO).
salmu salusa
n., *cada um dos cânticos da Bíblia; 1.v., *ter soluços. (SOLUÇAR). N.F.
hino de louvor a Deus. - libru di proparoxítona.
Salmu i ka kumpudu son di un bias, 2.v., *chorar. - Na turbuserus
i konjuntu di 150 Salmus djuntadu bonitus n’ ta salusa ku bu iagu-tceru
na un libru pa pudi sirbi di orason (F.S.) -. (SOLUÇAR).
(L.S.) -. (SALMO). salusu
salon n., - N’ ta kura es kusa, kuma ki ta
n., *sala grande que se destina a tcomadu propi, salusu (IN99) -.
bailes, concertos e outros (SOLUÇO). N.F. vd. salus.
acontecimentos. - e kuri ku elis pa salva
salon di tiatru (N.T.) -. (SALÃO). v., - e salva di asidenti (R95) -.
N.S. sin. kau di badju. (SALVAR). N.F. neol., vd. salba.
salpikadu Samaritanu
part., *que tem pequenas manchas. n., *habitante da Samaria, uma das
(SALPICADO). N.S. V.B. regiões da Palestina; pessoa
salta caritativa. - Samaritanu di bon
1.v.intr., *dar saltos. - Salton salta, i korson (N.T.) -. (SAMARITANO).
kapli na korda i miti dentru di koba samba
(T.M.) -. (SALTAR). n., *dança popular brasileira. - No ka

532
parvu nau, samba i ka di nos, son sandis, no djuda n’utru, pabia saudi i
gumbe (I.eI.) -. (SAMBA). rikesa mas garandi ku un alguin
sambasuga pudi tene (R95) -. (SANDES). N.F.
n., *verme da família dos Anelídeos, paroxítona.
sugador de sangue, com uma sangra 1
ventosa em cada extremidade e a v.intr., *perder sangue; gotejar;
boca dentro da ventosa anterior. - sofrer. - korson patriotiku na sangra
Sambasuga i tene dus boka, ma (F.S.) -. (SANGRAR). N.S. sangra é
nunka i ka ta murdi si kabesa (L.A.) o equivalente de SANGRAR, v.intr.,
-. (SANGUESSUGA). N.S. n.v. e sangranta é o equivalente de
“Hirudo”. SANGRAR, v.tr.
sambaturme sangra 2
n., *vento forte. - n’ misti ntindi e n., *espécie de gaiola feita de fibras
forsa ku na faltan sin, forsa di de palmeira, utilizada para
firmanta firkidja ke na tadjanu di transporte de galinhas ou outros
sambaturme (O.S.) -. pequenos animais de criação;
san 1 gaiola. - i tira pinton na sangra
adj., *que está bom de saúde. - El i (F.M.) -. (SANGRA).
pidi iran kusa bon, i pidi pa anos sangranta
tudu no san ku mininus, pa arus tciu v.caus., *tirar sangue. - tcaga na
na lugar (F.M.) -. (SÃO). N.S. bida sangranta -. (deriv. SANGRAR).
san. N.S. V.A.; sangranta é o
San 2 equivalente de SANGRAR, v.tr., e
adj., *abreviação de santo. - sangra é o equivalente de
Ivanjeliu di San Lukas (R98) -. SANGRAR, v.intr.
(SÃO). N.F. vd. santu. sanguenta
sana v., *manchar-se de sangue; perder
1.v., *saudar, fazendo o gesto com sangue. (ENSANGUENTAR). N.F.
a mão. - N’ rapara un son ki na pronúncia ☯sangw’enta. N.S. V.A.
sananu ku iagu na udju (A.B.) -. sanguentadu
(ACENAR). N.S. sana mon. n., *que se manchou de sangue;
2.v., *fazer gestos com a mão para que perde sangue.
chamar a atenção. - E sana se (ENSANGUENTADO). N.F.
kumpanheris ku staba na utru barku pronúncia ☯sangwent’adu. N.S.
pa bin djuda elis (N.T.) -. V.M.
sana mon sangui
coloc., *chamar a atenção com um 1.n., *líquido vermelho que faz a
gesto da mão ou das mãos. - I sana circulação de matéria nutritiva e
elis mon pa e kala (N.T.) -. (deriv. oxigénio a todos os tecidos do
ACENAR COM A MÃO). corpo. - No ka disidja mas pa sangui
sandalia darma ne tera li (R98) -. (SANGUE).
n., *espécie de sapato com correias 2.n., *vida; raça.
que ligam a sola ao pé. - n’ ka mersi sanha 1
dismantca korda di si sandalia (N.T.) v.intr., *inchar; intumescer; irritar-se;
-. (SANDÁLIA). N.F. proparoxítona, ser cheio de orgulho. - Kuma ku bu
neol. pudi sibi si bu fidju tene bitcus na
sandis bariga? Si bariga ta sanha, kurpu ta
n., *fatias de pão entre as quais se magru (Igr.I.) -. (ASSANHAR). N.S.
põe carne, queijo ou outros sanha é o equivalente de
alimentos; sanduíche. - Bindiduris di ASSANHAR, v.intr., e sanhanta é o

533
equivalente de ASSANHAR, v.tr.; coloc., *dar forma ao cabelo com as
bias sanha. mãos. (deriv. ASSENTAR O
sanha 2 CABELO). N.S. V.M.
n., *raiva; rancor; ardor. (SANHA). santa kuarti
N.F. neol. N.S. V.B. coloc., * aplanar; nivelar; revestir um
sanhadu piso com lama. - i iurni lama i pui na
part., *irritado; cheio de orgulho; kuartis i kunsa santa kuarti (A.P.) -.
avolumado. - Asin n’ ta kunsi kilis ku (deriv. ASSENTAR O QUARTO).
sta sanhadu (N.T.) -. santa prasa
(ASSANHADO). coloc., *alistar-se no exército.
sanhanta (ASSENTAR PRAÇA). N.S. V.B.
v.caus., *avolumar; tornar maior; santadu
enfurecer; excitar a sanha de. - ka adv., *devagar e com calma. -
bu sanhanta bu n’unhas, si bu Dobra kundok no oriki, santadu
ranhan bu korson na sangra (H.M.) - kumpanha Nhu tcuba (R.N.) -.
. (deriv. ASSANHAR). N.S. (ASSENTADO). N.S. fasi santadu.
sanhanta é o equivalente de santa-krus
ASSANHAR, v.tr., e sanha é o n., *crucifixo. (deriv. SANTA CRUZ).
equivalente de ASSANHAR, v.intr. N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
sania santu-kristu.
v., *curar; corrigir. - i na tenta sania santamaria di
situason tudu (R98) -. (SANEAR). loc.adv., *locução adverbial com a
N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. função de acrescentar ao nome o
sara. grau superlativo; enorme; muito
saninhu grande. - Lebri pega nun santamaria
n., *pequeno mamífero roedor, da di faka i mata baka i folal, i na kume
família dos Ciurídeos, de cauda kada dia un padas (P.B.) -. (deriv.
longa; esquilo. - N’ ka ta kumpra SANTA MARIA DE). N.S.
saninhu na koba (L.A.) -. Expressão que vem das ladainhas
(SANINHO). N.F. Guin. N.S. n.v. que começam pela invocação Santa
“Heliosciurus rufobrachium Maria que, com o tempo, significaria
caurinus”; “Heliosciurus gambianus toda a ladainha, tudo quanto seja
gambianus”. interminável (P.Bull); sin. bruta di;
sanitariu sin. santantumba di.
adj., *relativo à saúde. - brigada santani
sanitariu (C.P.) -. (SANITÁRIO). v.tr., *ferver com pouca água o
N.F. proparoxítona. peixe ou a carne para prolongar a
santa 1 sua conservação. N.F. oxítona. N.S.
1.v., *sentar; fixar; preparar. V.A., sin. tesa.
(ASSENTAR). N.S. santa kuarti. santantumba di
2.v., *aplicar com força; pespegar. - loc.adv., *locução adverbial com a
i riba ku tras i santa Lubu mbruta di função de acrescentar ao nome o
santantumba di mbuka (A.P.) -. grau superlativo; muito grande;
3.v., *registar; anotar. N.S. santa enorme. - Lubu mansi i bai montia i
prasa. otca mbruta di santantumba di Onsa
santa 2 (A.P.) -. N.S. sin. bruta di; sin.
adj.f., - Santa Igreja di Deus (L.Cat.) santamaria di.
-. (SANTA). N.F. vd. santu. santa-tubabu
santa kabelu n., *cristão de Geba, de Bafatá e de
Farim; branco. N.F. arc., Mandinga

534
tùbaabu. N.M. lexia composta. N.S. n., *purificador; santificante.
V.B. (SANTIFICADOR). N.S. V.B.
santcu santifika
n., *termo genérico do grupo de v., *tornar santo; canonizar. -
alguns mamíferos da ordem dos Santifika dias di festa (L.S.) -.
Primatas. - Storia di Santcu ku (SANTIFICAR). N.F. neol.
Kamalion (A.P.) -. N.F. Françês santifikadu
“singe” que designa o macaco. N.S. part., *purificado; consagrado;
santcu di tarafe; santcu-bidjogo; canonizado. - Ma bo labadu, bo
santcu-fidalgu; santcu-fula; santifikadu, bo otcadu djustu na
santcu-pretu; sin. makaku. nomi di Sinhor (N.T.) -.
santcu di tarafe (SANTIFICADO). N.F. neol.
n., *macaco que vive sobretudo na santifikason
zona marginal de estuários e rios n., *acção de tornar santo;
sujeitos às marés, onde cresce o canonização. - i manda Spiritu
pau-tarrafe; macaco de tarrafe. N.M. Santu pa i kompleta tudu
lexia complexa. N.S. V.A.; n.v. santifikason (L.Cat.) -.
“Cercophitecus aethiops sabaeus”; (SANTIFICAÇÃO). N.F. neol.
sin. santcu-pretu. santinhu
santcu-bidjogo n.dim., *pequena estátua ou
n., *variedade de macaco que vive imagem de santo. (SANTINHO).
nalgumas ilhas do Arquipélago de N.S. V.B.
Bijagós e que tem nariz branco, santisimu
costa verde, peito branco e rabo adj.superl., *grau superlativo de
preto; macaco Bijagó. N.M. lexia santo. - no na selebra e dia
complexa. N.S. V.A.; n.v. santisimu (L.Cat.) -. (SANTISSIMO).
“Cercophitecus nictitans”. N.F. neol.
santcu-fidalgu Santome
n., *variedade de macaco chamado n., *um dos países da lusofonia, que
macaco fidalgo. N.M. lexia compreende duas ilhas, São Tomé
composta. N.S. V.B.; n.v. “Colobus e Príncipe. - no ta fala no ermon di
polykomos polykomos”. mandjuandadi di teras ku ta papia
santcu-fula lingu purtuguis ku sedu di Purtugal,
n., *espécie de macaco chamado di Angola, di Kabu-Verdi,
macaco fula ou macaco vermelho. Mosambiki, Santome, inda ku di
N.M. lexia composta. N.S. V.B.; n.v. Brazil (R98) -. (SÃO-TOMÉ). N.F.
“Erythrocebus patas patas”. oxítona.
santcu-pretu santu
n., *espécie de macaco, chamado 1.n., *indivíduo que morreu em
macaco preto. N.M. lexia composta. estado de santidade. - Anta i
N.S. V.M.; n.v. “Cercophitecus pirmitidu di tene imajens di santu, di
aethiops sabaeus”; sin. santcu di bu antipasadus o di bu garandis pa
tarafe. lembra delis? (L.S.) -. (SANTO).
santidadi N.F. san 2.
n., *qualidade ou estado do que é 2.adj., *sagrado; puro. - Deus i
santo; virtude. - no vida na mundu i santu, i ka djagasi ku nada nin i ka
sedu na santidadi ku bardadi ku bin pudi djagasidu ku nin koldadi kusa ki
di Deus (N.T.) -. (SANTIDADE). N.F. ka para na kaminhu (L.S.) -. N.F.
neol. san 2.
santifikadur santu-kristu

535
n., *crucifixo. (deriv. SANTO n., *erva comestível. - Anti di kurba i
CRISTO). N.M. lexia composta. N.S. mbaransa ku maradura di sapate
V.B., sin. santa-krus. (E.D.) -. N.F. oxítona.
santuariu sapateru
n., *templo onde se venera uma n., *pessoa que conserta ou fabrica
imagem; lugar sagrado. - Asin ke n’ calçado. (SAPATEIRO). N.S. V.B.
buskau na santuariu, pa n’ ba odja sapatia
Bu puder ku Bu gloria (L.Cat.) -. v., *meter uma perna entre as
(SANTUÁRIO). N.F. proparoxítona, pernas de alguém a fim de fazê-lo
neol. cair; executar cambapé; dar uma
sapa patada. (deriv. SAPATEAR). N.F.
1.v.tr., *partir material não rijo; paroxítona. N.S. V.A. SAPATEAR
cortar. - i toma faka i sapa kabesa di significa dançar, batendo
galinha (F.M.) -. (deriv. SAPAR). ritmicamente com os tacões dos
N.S. neologia semântica de sapa, sapatos.
cujo equivalente SAPAR significa sapatiada
trabalhar com a sapa ou pá e n., *golpe com o qual o lutador faz
também minar; sapa kabesa. cair o adversário, metendo uma
2.v.intr., *partir-se; quebrar-se. - I perna entre as dele; cambapé;
misti tira kabasa, oredjas sapa rasteira. (deriv. SAPATEADA). -
(A.P.) -. Abo, si n’ dau sapatiada, bu na kai
sapa kabesa na Ntcude, pera! (M.M.) -. N.F.
1.coloc., *cortar a cabeça. - Otca i paroxítona. N.S. SAPATEADA
kaba papia, i tcoma utru alguin pa i significa bater os pés no chão ou
bin sapa kabesa di galinha (F.M.) -. pateada.
(deriv. SAPAR A CABEÇA). sapatilia
2.coloc., *decapitar; degolar. - n., *tipo de calçado leve, de lona ou
Guarda bai pa kalabus i sapa outro material, utilizado nas corridas
kabesa di Djon i tisil na un pratu desportivas. - e kalsa meia ku
(N.T.) -. N.S. sin. dogola. sapatu o sapatilia, i dipindi di ropa ki
sapa-sapa alguin bisti (N.M.) -. (SAPATILHA).
v., *cortar em pedacinhos; N.F. neol.
esquartejar. - i sta tudu ntupidu, sapatu
amanha iagu ta vira pa strada i ta n., *calçado que protege o pé. - i
sapa-sapanu strada (R95) -. (deriv. kalsa bon sapatu (IN96) -.
SAPAR). N.M. redobro. (SAPATO). N.S. korda di sapatu.
sapadu saporta 1
part., *cortado. - Si kurpu ta sapadu v., No saporta tudu pa ka no pui
pa padas-padas (J.D.) -. (deriv. mpidimentu na Bon Noba di Kristu
SAPADO). N.S. neologia semântica. (N.T.) -. (SUPORTAR). N.F. vd.
sapadur suporta. N.S. sin. sufri.
n., *cortador. (deriv. SAPADOR). saporta 2
N.S. V.B.; neologia semântica de v.intr., *dar-se conta; aperceber-se
sapadur, cujo equivalente de repente. - Bodi bin saporta kuma
SAPADOR indica o soldado de sika djubi djitu i na pirdi bida (A.P.) -.
artilharia preparado para assaltar. (deriv. SUPORTAR).
sapata sapu
n., *sapato largo e raso. (SAPATA). 1.n., *batráquio da família dos
N.S. V.B. Bufonídeos, semelhante a rã, muito
sapate útil à agricultura. - Sapu ku

536
Karanguis (T.M.) -. (SAPO). N.S. linguístico Mande Tan ou do Norte,
fasi sapu. da subfamília Mande. (SARACOLÉ).
2.n., *batráquio anfíbio da família N.F. oxítona. N.S. V.A., sin.
dos Ranídeos; rã. Soninke.
sapusinhu sarampa
n.dim., *diminutivo de sapo. - Sapu n., - Ke ke tene e mininu ku sta sin?
tcoma Sapusinhu, i falal pa i sinta Sarampa (R.95) -. N.F. vd.
riba di kabesa di Alma-biafada sarampu.
(P.B.) -. (SAPOZINHO). sarampu
sara 1 n., *febre contagiosa provocada por
v., *curar; tornar são. - Kin ki sarau? um vírus que tem por sintomas ou
(J.L.R.) -. (SARAR). N.S. sin. bida aparecimento de pequenas pintas
san. vermelhas na pele e ataca
sara 2 principalmente as crianças. - Ora ki
v., *fechar; diz-se da maneira de fasi novi mis i na ba varsina kontra
encostar a janela ou a porta para sarampu (R95) -. (SARAMPO). N.F.
esta não fechar completamente; sarampa.
entreabrir. - ma Nhu Antonio tan, saranda 1
kuma ki sara dentru sin? I na ronka v.tr., *peneirar; joeirar.
nan si kuru (C.V.) -. (CERRAR). (CIRANDAR). N.S. V.B.
N.S. P.arc. “sarrar”; sara noiba. saranda 2
sara noiba n., *crivo; peneira grossa.
coloc., *isolar a recém casada. - (CIRANDA). N.S. V.B.
kabas di siti finka, kabas di sarandadu
kubamba finka, noiba sara i sinta e part., *peneirado. (CIRANDADO).
na peran (A.B.) -. (deriv. N.S. V.B.
ENCERRAR A NOIVA). N.S. P.arc. saranga 1
“sarrar”; as Guineenses, senhoras v., *saracotear; menear com graça.
de idade, isolavam a noiva por (deriv. SARAMBA). N.S. V.B.
algum tempo para lhe darem uma saranga 2
certa formação sobre a casamento n., *dança; saracoteio; sarambeque.
(P.Bull). (SARAMBA). N.S. V.B.
saradu 1 sardia
part., *curado. - Bu panta bu 1.v., *andar desorientado; passear
rabatadu, bu fala bu ka saradu sem destino certo. - na ruas di Bisau
(L.A.) -. (SARADO). i na sardia miliaris di kuadrus ku bin,
saradu 2 ku formadu pa dinheru publiku (R98)
part., *fechado; encerrado. - i matu -. N.F. paroxítona.
saradu (C.P.) -. (CERRADO). N.S. 2.v., *pavonear-se, andar com
P.arc. “sarrar”. altivez ou com arrogância. - Dembo
saraiva ientra kampu i na sardia di un ladu
n., *chuva de pedra; granizo. - pa utru (Dea) -.
Garandi tcuba di saraiva kai di seu sardinha
riba di djinti (N.T.) -. (SARAIVA). n., *peixe da família dos
N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. Clupeídeos. - Kadakin ta pintca pa
tcuba di pedra. si sardinha (J.M.B.) -. (SARDINHA).
Sarakole sardiu
n., *termo comum para indicar os n., *pedra preciosa da cor da carne
membros do povo Saracolé ou e sem brilho. - alisersu di seis era di
Soninké, pertencente ao grupo sardiu (N.T.) -. (SÁRDIO). N.F.

537
proparoxítona, neol. 1.v.tr., *saciar; contentar. - liti di
sareia mame ta tene iagu sufisienti pa
1.n., *ser lendário, metade mulher e satisfazi nesesidadi di mininu (R96)
metade peixe. - Yonta bunita suma -. (SATISFAZER). N.F. neol.
sareia di mar di Bolama (G.F.) -. 2.v.intr., *sentir prazer; saciar-se. -
(SEREIA). N.F. proparoxítona; vd. el i prisiza tambe di satisfazi suma
pis-sareia. abo (IN96) -. (SATISFAZER-SE).
2.n., *espécie de peixe. N.F. vd. pis- saudadi
sareia. n., - tera o mar, kantu tempu nha
sarna saudadi (J.D.) -. (SAUDADE). N.F.
n., *doença da pele. - N’ ta kura es neol., vd. sodadi.
sarna sin, ma so ku mesinhu di po saudi
(IN99) -. (SARNA). N.S. sin. n., *ausência de doença; vigor;
kaskas. robustez. - Es tudu i saudi ki no na
sarsan buska o duensa? (R95) -. (SAÚDE).
n., *grande grampo para apertar N.F. saude. N.S. pustu di saudi;
duas tábuas; grampa; apertadeira. sentru di saudi.
N.S. V.B. se
saserdoti det.poss., *adjectivo possessivo 3ª
1.n., *pessoa que oferece sacrifícios pl. - i ten djintis ke se salariu ka
a uma divindade; sacrificador. - korespondi (IN96) - pa ovintis da se
Melkisedeki seduba rei di Salen i opinions (R95) - Pa vira se
saserdoti di Deus (N.T.) -. komportamentu, pa vira se manera
(SACERDOTE). N.F. neol. di pensa (IN96) -. (SEU; SUA;
2.n., *ministro de uma religião ou SEUS; SUAS).
culto; padre; presbítero. seba
Satanas n., *animal estéril. (CEVA). N.S.
n., *nome dado na Bíblia ao V.B., sin. sebadu; em Português
princípio do mal; demónio; diabo. - CEVA significa a acção de engordar
Satanas i fonti di tudu mal ku ten na ou a comida que serve para a
mundu, di tudu mintidas, odiu ku engorda de animais.
kusas mau (Igr.I.) -. (SATANÁS). sebadu
N.F. oxítona. N.S. sin. diabu; sin. adj., *diz-se de um ser vivo estéril;
dimoniu. gordo. - Omi mansebu, mindjer
satia sebadu (J.D.) -. (CEVADO). N.S.
v., *aborrecer; importunar. - E tudji sin. seba; em Português CEVADO
bakas pasia na praia e na satia significa o porco que se engordou.
turista (M.M.) -. (CHATEAR). N.F. sebola
paroxítona, chatia. n., - te sebola ta bin di Senegal
satisa (R98) -. (CEBOLA). N.F. neol., vd.
n., *maçada; aborrecimento. - sabola.
Satisa, pa e bai tudu, nogos dana! sebu
(M.M.) -. (CHATICE). N.F. chatisa. n., *gordura. (SEBO). N.S. V.B.
satisfason seda
1.n., *explicação; desculpa. - Ora ku n., *fibra fina produzida pela larva
na sai, bu ten ke da satisfason, de um insecto lepidóptero,
pelumenus n’ na bai tal kau (IN96) -. denominado bicho-da-seda. - Si bu
(SATISFAÇÃO). N.F. neol. ria na kampu, bu fertcadu lensu di
2.n., *alegria; prazer. seda, pega tesu na badju (L.A.) -.
satisfazi (SEDA). N.F. neol.

538
sedi 1 Isaias fala utru bias; i sega elis udju,
n., *local onde uma empresa tem o i tapa elis ntindimentu (N.T.) -.
seu principal estabelecimento; (CEGAR).
centro; base; residência. - Sedi 2.v.intr., *ficar cego. - Bu oredjas
kumpudu pa no diskuti ke ku no na tapa, bu udjus sega, no kurpus ta
fasi (O.S.) -. (SEDE). N.F. neol. sangra di amor (D.N.) -. N.S. sin.
sedi 2 bida segu
n., *sensação causada pela segu
necessidade de beber; secura. - adj., *que não vê; privado do sentido
Sedi di iagu na matan, bu ten ku da visão. - Dus djintis sintaba
djudan (P.B.) -. (SEDE). N.S. sedi djuntu, un son i segu, utru i manku
iagu. (L.S.) -. (CEGO). N.S. bida segu.
sedi iagu seguera
n., *vontade ou desejo de beber n., *estado de quem é cego.
água. - kin ke tene sedi iagu i na Seguera panhal (V.D.) -.
pensa nde ke na ba otca iagu (R98) (CEGUEIRA). N.S. moska di
-. (SEDE DE ÁGUA). N.M. lexia seguera.
complexa; crase [sedi + di + iagu]. segundu
sedinhu quant., - Na segundu dia e na bai
adv., *muito cedo. (CEDINHO). N.S. fala bombolon mantenha e na badja
V.B. (F.M.) -. (SEGUNDO). N.F. neol.,
sedu 1 vd. sugundu 1.
1.part., *o que é; o que existe. - seis
Bidjugus di djiu di Kanhabaki e sedu quant., *número cardinal. - I tene
un pubis djiru dimas (A.C.) -. seis anu, i na studa dja na prumera
(SEDO; SER). klasi (R95) - Djintis fala kuma i ka ta
2.imp., *forma do imperativo; sê; padi, ma i sta dja na mis di seis
seja; sejamos; sede; sejam. - sedu (N.T.) -. (SEIS).
fiel (Cecomes) -. (deriv. SER). seisentus
sedu 2 quant., *número cardinal. - ki ta
adv., *advérbio de tempo que indica korespondi vida di alguin ki ta
um momento antes do tempo ganhaba seisentus pes (IN96) -.
próprio. - parmanha sedu, tudu dia, (SEISCENTOS).
barakas ta kunsa na montadu seka 1
(P.dosS.) -. (CEDO). 1.v.tr., *tornar seco; deixar de ter
sefa água. - sol i ta lanta, i ta iardi ku si
1.n., *moeda utilizada na região da kalur, i ta seka plantas (N.T.) -.
África Ocidental Francesa e na (SECAR).
Guiné-Bissau com o nome de franco 2.v.tr., *fazer perder a água
CFA ou franco XOF. - Adeus pezu, presente nos vegetais, carne ou
kuma di kurpu sefa, entra bu ba peixe, permitindo a sua
bota bu sorti tambe (J.D.) -. (CEFA; conservação. - i ta korta-korta
CFA). N.S. sin. franku. nhambi di matu, i sekal na sol tok i
2.n., fran di sefa, *franco CFA, quer seku (N.M.) -.
dizer, da Comunidade Francesa 3.v.intr., *expor a pele de um animal
Africana. - son fran di sefa son, son ao sol; curtir. - e folal e tira kuru e
de ku n’ misti (J.D.) -. (FRANCO DE seka (L.S.) -.
CEFA). N.M. lexia complexa. 4.v.intr., *ficar enxuto; murchar. -
sega planta tudu na seka (T.M.) -. N.S.
1.v.tr., *privar da vista. - suma ku seksa.

539
seka 2 (deriv. SECAR). N.F. sekusa. N.S.
1.n., *falta de chuva, estiagem. - no V.A.
floresta na entra na situason difisil, seku
situason di seka (IN96) -. (SECA). 1.adj., *privado de água; árido. - nha
2.n., *secagem. garganti seku dja (JB97) -. (SECO).
sekadu N.S. kabesa-seku; tempu di seku.
part., *enxugado. - Fidju di tarafi 2.adj., *diz-se do peixe, carne e
pudi tan sekadu i guardadu te ora ki legumes que se podem conservar. -
alguin misti kusinhal (N.M.) -. Es i lundju bo, suma pis seku ku
(SECADO). roda di mar (L.A.) -.
sekamenti sekular
n., *calças justas, apertadas. (deriv. adj., *diz-se de um espaço de tempo
SECAMENTE). N.S. V.M. de cem anos. (SECULAR). N.S.
sekenti V.B.
adj., *fastidioso; importuno; secador. sekulu
- Lubu fadiga, i bida i sekenti ku n., *espaço de cem anos. - Karnaval
purgunta (M.M.) -. (SECANTE). tciga ku Purtuguis na sekulu XV
sekeru (P.dosS.) -. (SÉCULO). N.F.
n., *diz-se da cultura de arroz em proparoxítona, neol.
terreno que não é regado. sekundariu
(SEQUEIRO). N.S. V.B. 1.adj., *diz-se do ensino intermédio
sekretaria 1 entre o básico e o superior. - nsinu
n.f., *departamento ministerial; sekundariu (MR98) -.
escritório. - Sekretaria di Stadu di (SECUNDÁRIO). N.F.
Djuventudi (R95) -. (SECRETARIA). proparoxítona, neol. N.S. nsinu
N.F. paroxítona, neol. sekundariu.
sekretaria 2 2.adj., *que é de segunda ordem.
1.n.f., *mulher que exerce as sekura
funções de secretário. - El ku se n., *falta de chuva; garganta seca;
sekretaria ke fala sin (R96) -. sede. - tcon fika gora sin iagu;
(SECRETÁRIA). N.F. proparoxítona, sekura panhal (T.M.) -. (SECURA).
neol. N.F. neol.
2.n.f., *mesa de escritório. sekusa
sekretariu v.caus., (deriv. SECAR). N.F.
1.n., *pessoa que lavra as actas de proparoxítona, vd. seksa. N.S. V.A.
uma assembleia; pessoa ao serviço sel
de outra para tratar assuntos que det.poss., - kaza ki mora nel i ka di
dizem respeito à correspondência, sel (IN96) -. (DELE; DELA). N.F. vd.
às chamadas telefónicas e outros. - sil.
Baruki, si sekretariu, dadu lisensa sela 1
pa i bai ku el (Igr.I.) -. v., *pôr selo ou carimbo em; lacrar
(SECRETÁRIO). N.F. ou fechar com lacre. (SELAR). N.F.
proparoxítona, neol. neol. N.S. V.B.
2.n., *entidade governamental que sela 2
tem a seu cargo uma secretaria de v., *pôr sela ou selim num animal;
um ministério. - Sekretariu di Stadu aparelhar. (SELAR). N.F. neol. N.S.
di Planu (R95) -. V.A.
seksa sela 3
v.caus., *fazer com que a fonte fique n., *arreio que se põe no dorso de
sem água. - n’ na seksa fonti -. um animal para depois se montar.

540
(SELA). N.F. neol. N.S. V.B. seletrason
seladu n., *processo de ler letra por letra.
part., *a que se pôs selo; (SOLETRAÇÃO). N.S. V.A.
carimbado. - No odja un libru roladu, selin
ku skribidu dentru ku fora, i seladu n., *sela pequena da bicicleta.
ku seti selu (N.T.) -. (SELADO). N.S. (SELIM). N.S. V.B.
papel seladu. selis
selebra det.poss., *pronome reflexo-
1.v., *realizar uma cerimónia com possessivo 3ª pl. utilizado com a
solenidade; comemorar. - I selebra prep. di quando os referentes, que
festa di Paskua ku si disipulu precedem o pronome anafórico, são
(L.Cat.) -. (CELEBRAR). N.F. neol. 3ª pessoa pl. às quais pertence uma
2.v., *exaltar. certa coisa considerada. - se mangu
selebrason la ta sai ma tciu, fora di selis i ka ta
1.n., *na liturgia cristã, realização de sai (IN96) -. (DELES; DELAS). N.M.
uma cerimónia de culto. - deriv. [si + elis]; sing. sil; sel.
selebrason di Misa (L.Cat.) -. selu
(CELEBRAÇÃO). N.F. neol. 1.n., *tudo o que serve para fechar
2.n., *acção de comemorar um completamente, como marca de
acontecimento. - selebrason di vinti inviolabilidade. - i pui selu, pa i ka
anu di Indipendensia (R95) -. ngana nasons mas, tok i kompleta ki
selera mil anu (N.T.) -. (SELO).
v., *aumentar a velocidade. - Talves, 2.n., *pedaço de papel impresso ou
ora ki n’ na selera n’ ta papia sin estampilha, utilizado na
mas kinti-kinti (R95) -. correspondência como pagamento
(ACELERAR). N.F. silera. do serviço de correio.
seleradur 3.n., *carimbo. - N’ odja utru andju
n., *dispositivo para aumentar a ku tene selu di Deus bibu (N.T.) -.
velocidade do motor. - Sol mansi, selula
Nhu Falkon masa seleradur di turbu 1.n., *corpo microscópico que é a
(M.M.) -. (ACELERADOR). unidade morfológica dos seres
selerason vivos. - Na selula virus ta distrui
n., *aumento de velocidade. material jenetiku (R95) -. (CÉLULA).
(ACELERAÇÃO). N.S. V.B. N.F. proparoxítona, neol.
seleson 2.n., *pequeno compartimento o
1.n., *escolha criteriosa. - seleson di cela; unidade de uma organização. -
muzikus (IN96) -. (SELECÇÃO). Ajentis di selula antiterorista (R95) -.
N.F. neol. selvajen
2.n., *conjunto dos melhores atletas. - badjuda si ka kunsi omi, si i sedu
- no seleson sai vitoriozu (IN96) -. inda virjen, i ta sedu selvajen pa omi
seletra (N.M.) -. (SELVAGEM). N.F.
v., *silabar; ler letra por letra. - n’ paroxítona, neol., salbas.
seletra nha kasabi (O.S.) -. semana
(SOLETRAR). n., - No na entra dja na semana di
seletradu festa (R95) -. (SEMANA). N.F. neol.,
part., *silabado. (SOLETRADO). vd. sumana.
N.S. V.A. semprentasku
seletradur n., *impertinência; inoportunidade.
n., *aquele que lê letra por letra. (deriv. SEMPRE). N.S. V.M.
(SOLETRADOR). N.S. V.A. semprenti

541
adj., *impertinente; inoportuno; língua oficial colonial é o Francês e
indesejado. - E ka fia osis que, antigamente, fazia parte da
semprenti, ku karni larga, ke na grande região do Senegâmbia. - Na
djimpini (O.S.) -. (deriv. SEMPRE). tradison ki bin di Senegal, nega
sempri simola di parmanha i dana nogos di
adv., *advérbio de tempo que kil dia (P.dosS.) -. (SENEGAL).
significa [em todo o tempo]; sem Senegales
fim; eternamente. - Pabia sempri e 1.adj., *relativo ao Senegal. -
ta panha pankadas (R95) - Fugu sidadon senegales (R95) -. (deriv.
dibi di ten sempri dunu! (C.V.) - SENEGAL). N.F. oxítona.
Sempri bo ten koitadis ku bos (N.T.) 2.n., *habitante do Senegal. - Fora
-. (SEMPRE). di Senegales i ten tambe djintis di
sempri ke Konakri, Gambia, Mali (P.dosS.) -.
con., *locução conjuntiva senha
subordinativa que introduz orações n., *recibo; sinal. (SENHA). N.S.
temporais e significa [todas as V.B.
vezes que]. - Sempri ke ta kume, sensason
pape ku mame ta diskuti bonitasku n., *impressão provocada num
di se fidjus (F.M.). (SEMPRE QUE). órgão dos sentidos; percepção
N.F. neol. pelos sentidos; sentimento. - i
sempri-sempri konsigui domina tudu si sensason
loc.adv., *locução adverbial de (IN96) -. (SENSAÇÃO). N.F. neol.
tempo que significa [normalmente]. - sensibilidadi
Sempri-sempri i un di tius di mininu n., *faculdade de sentir. - Otoridadi i
ki ma tene diritu riba del (J.S.) -. pekadur, i ten si sentimentus, i ten si
(deriv. SEMPRE). N.M. redobro. sensibilidadi (R95) -.
sen (SENSIBILIDADE). N.F. neol.
quant., *número cardinal. - Fregues sensura
bon i kil ki pudi bai ku sen kuntu pa n., *exame de tudo o que se
fera i riba pa kasa ku kompra di escreve antes de ser publicado. -
duzentus kuntus (P.dosS.) -. (CEM). Radiu, televizon o djornal e pudi
N.F. sentu. nega notisia di algun akontisimentu,
sena ma i na papiadu na fera, sensura ka
1.n., *qualquer acção; ten la (P.dosS.) -. (CENSURA). N.F.
acontecimento extraordinário. - neol.
mandinherus odja kil sena i manda sentena
un boti i bai sibi i ke (F.M.) -. quant., *numeral colectivo que
(CENA). N.F. neol. designa um grupo de cem unidades.
2.n., *palco; espectáculo. - Amanha alguns di nos e na bin
senadu misti tene dizenas di dizenas di
n., *conjunto dos patrícios, membros mindjer, sentenas di bens, amigus i
do Conselho Supremo da antiga parentis tudu (R98) -. (CENTENA).
Roma; uma das duas câmaras N.F. neol.
legislativas de alguns governos. - sentensa
ANP i tene son un Kamara, sin n., *provérbio; máxima.
Senadu suma ki ta akontisi na (SENTENÇA). N.S. V.B.
alguns paizis (P.dosS.) -. sentimetru
(SENADO). N.F. neol. n., *unidade de comprimento que
Senegal corresponde à centésima parte do
n., *país da África Ocidental, cuja metro. - I djopoti divagarinhu, un

542
pasu un pasu, sentimetru pa melhorar. N.S. V.A.
sentimetru (Igr.I.) -. sera 1
(CENTÍMETRO). N.F. v., *cortar com serra ou serrote. - te
proparoxítona. nde ki Tuga na kaba seral i ta
sentra kansa, i ta odja no kamarada dja na
v., *centralizar; colocar ou ser mboskada e na peral (C.P.) -.
colocado no centro. - Anos no (SERRAR). N.F. a vogal [e] é
pensa kuma li ki dibi di sentra no aberta. N.S. mantampa di sera.
atenson (MR98) -. (CENTRAR). sera 2
sentradu n., *instrumento de lâmina comprida
part., *colocado no centro; acertado. e dentada, utilizado para cortar
(CENTRADO). N.S. V.B. madeira, pedra, metais e outros. -
sentral sera di korta po (C.V.) -. (SERRA).
1.adj., *que está no centro; mais N.F. a vogal [e] é aberta. N.S. sin.
importante. - tema sentral des seroti.
inkontru li, ku sedu, introduson di sera 3
Kriolu na insinu (MR98) -. n., *substância segregada pelas
(CENTRAL). N.F. neol. abelhas, utilizada para fabricar
2.n., *reunião de geradores que tochas ou dar lustro a superfícies.
alimenta grande número de (CERA). N.F. a vogal [e] é fechada.
consumidores; parte central de uma N.S. V.B.
organização. - Djintis di sentral e seradu
tciu diskulpa suma mortu; gosi i part., *cortado com serra ou serrote.
storia di kombustivel (C.V.) -. - utru e dadu ku pedra, e seradu na
sentraliza metadi, e matadu ku spada (N.T.) -.
v., *reunir num centro; concentrar; (SERRADO).
controlar. - no sibi kuma Stadu i ka seradura
kapas di sentraliza tudu kusa el son n., *serrim; farelo de madeira.
(IN96) -. (CENTRALIZAR). N.F. (SERRADURA). N.S. V.B., sin.
neol. serinhu.
sentru serason
n., *o meio de qualquer espaço; n., *oficina de cortar madeira;
lugar de convergência. - Utru ta bari serraria. - djintis di serason (IN96) -.
so sentru di kaza (IN96) -. (SERRAÇÃO).
(CENTRO). N.F. neol. N.S. sentru serbedja
di saudi; sin.metadi. n., *bebida alcoólica, feita com
sentru di saudi lúpolo e cevada. - Aos ooh!, son pa
n., *pequena unidade hospitalar. - laba kurpu ku serbedja (C.V.) -.
Ntori tciga na sentru di saudi (M.J.) - (CERVEJA). N.F. serveja.
. (CENTRO DE SAÚDE). N.M. lexia serbenti
complexa. N.S. sin. konsultoriu; 1.n., *ajudante. (SERVENTE). N.F.
sin. pustu di saudi. sirbinti.
sentu 2.n., *pessoal menor de uma
quant., *número cardinal. - instituição como, por exemplo, a
populason guinensi i aumenta administração pública. - No tene x
181.410 djinti, ku sedu un kirsimentu serbenti ke no ten ke paga (R95) -.
mediu anual di dus pursentu (R95) -. serbentia
(CENTO). N.F. sen. n., *habilidade; valor. - Kil mindjer
sep-sepi tene serbentia -. (SERVENTIA).
v., *recuperar um pouco a saúde; N.F. paroxítona, sirbintia. N.S. V.A.

543
seredadi con., *locução prepositiva que
n., *integridade de carácter; significa [aproximadamente]; quase.
honestidade. - N’ misti un mindjer ku - serka di sen milions di djintis e na
misti seredadi (J.A.) -. vivi fora di teras nde ke padidu, pa
(SERIEDADE). N.F. seriedadi. ba buska un vida mindjor (R96) -.
seredja (CERCA DE). N.S. sin. kuas.
n., *fruto da cerejeira da família das serka na
Rosáceas. (CEREJA). N.S. V.B., v.prep., *expulsar. - ora ku no kai na
n.v. da planta: “Prunus cerasus”. iagu pa nada pa kamba, baka turu
seren ta sai i na serkanu na iagu (N.M.) -.
n., *quistos nos músculos causados (CERCAR).
por vermes chamados triquinas; serka-serka
triquinose. N.F. oxítona. N.S. V.M., 1.v., *continuar a perseguir para
sin. bichiga di purku. apanhar ou para afastar. - Logu
serenu mininu ta sai serka-serkal, saninhu
n., *ar húmido e vaporoso que, ta kuri i ientra na koba (T.M.) -.
durante a noite, quando o céu é (deriv. CERCAR). N.M. redobro.
sem nuvens, se converte em gotas 2.n., *tipo de jogo. - Kal tipu de
miúdas; orvalho. - i fika un bias na brinkaderas ku bo ta fasi? No ta fasi
matu modjadu di serenu (T.M.) -. serka-serka na patio (R95) -.
(SERENO). N.S. sin. urbadju. serkadu
Serere 1.part., *expulsado; afastado. - Kada
n., *termo comum para indicar os tabanka ku n’ bai, n’ ta serkadu
membros do povo Serere ou (T.M.) -. (CERCADO). N.S. sin.
Nhominca, pertencente ao grupo sirkuladu.
linguístico Norte do Senegal, da 2.part., *perseguido por todos os
subfamília Oeste-atlântica. lados. - Pastru serkadu tok un rapas
(SERERE). N.S. V.A., sin. bin konsigui panhal i dal regulu
Nhominka. (F.M.) -.
seriedadi serku
n., - Fulanu ta ten kara di seriedadi, 1.n., *latrina com espaço para as
bunda di sumola (L.A.) -. pessoas se lavarem; casa de
(SERIEDADE). N.F. neol., vd. banho. - Kopu di bibi ka dibi di
seredadi. labadu kurpu ku el, ku fadi gora pa
serinhu lebal serku (Igr.I.) -. (deriv. CERCA).
n., *serradura; farelo de madeira. 2.n., *espaço vedado a sebe viva ou
(SERRIM). N.S. V.B., sin. seradura. a estacaria de pau-a-pique;
seriu vedação. (CERCA). N.S. CERCA
1.adj., *que não ri; ponderoso; designa a vedação como
responsável; honesto. - militanti construção permanente e CERCO
seriu, kamarada disididu (C.P.) -. designa o acto de cercar; sin.
(SÉRIO). N.F. proparoxítona. tapadu 1.
2.adj., *de consequências graves. - seroti
Kila tudu i prublemas muitu seriu pa n., *espécie de serra. (SERROTE).
familia (IN96) -. N.S. V.B., sin. sera.
serka serpenti
v., *expulsar. - Djintis falal pa i ka 1.n., *termo comum que designa
serkal, i tcoka di iran (L.S.) -. algumas forças sobre-humanas
(CERCAR). veneradas especialmente pelos
serka di curandeiros e adivinhos. - Serpenti

544
bin obi si noba, i bida galinha di (CERTO).
matu i ba sinta na polon (T.M.) -. serveja
(deriv. SERPENTE). N.F. neol. N.S. n., - Amigu, kantu kuntu di karni i
sin. iran. kantu di serveja ku na sai?
2.n., *diabo; satanás; demónio. - I (Cecomes) -. (CERVEJA). N.F.
prindi dragon, ki antigu serpenti ku neol., vd. serbedja.
tcomadu diabu o Satanas (N.T.) -. sesenta
N.S. Português SERPENTE tem o quant., *número cardinal. - Utru da
equivalente kobra. sesenta bias, utru da sen bias (N.T.)
serta -. (SESSENTA).
1.v., *dar no alvo. (ACERTAR). sesta-fera
2.v., *adivinhar. - ninguin delis ka n., *o quinto dia de trabalho da
serta ku kusa ki ten kil kuru (L.S.) -. semana. - Na un sesta-fera, di tardi,
sertadu bentu freska karas di moraduris di
part., *bem feito; sucedido. Bisau (Cecomes) -. (SEXTA-
(ACERTADO). N.S. V.B. FEIRA). N.M. lexia complexa.
sertamenti sestu
*advérbio de afirmação; na verdade; quant., *número ordinal. - sestu
decerto. - Sertamenti e obi (N.T.)- dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
Sertamenti abo i un delis (N.T.) -. (SEXTO).
(CERTAMENTE). N.F. neol. N.S. seta 1
sin. sertu 1. 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
sertesa exprime o conceito de [aceitação]. -
n., *evidência; verdade; convicção. - N’ fika n’ na serkal, ma i ka seta
Ami n’ ten sertesa kuma es i nha kudin (T.M.) -. (ACEITAR). N.S. sin.
oredjas (A.P.) -. (CERTEZA). N.F. nega.
neol. N.S. ant. insertesa. 2.v.tr., *acolher; aprovar. - Pa e seta
sertifikadu bu konsidju (R95) - El i ka seta, sin
n., *documento legal em que se ke e fika i na kanta djanan (T.M.) -.
certifica alguma coisa; certidão. - (ACEITAR). N.S. kurpu ka seta.
Nha kolegas propi e tene problema seta 2
pabia se sertifikadu i ka rikunhisidu 1.n., *arma com a ponta farpada
na Idukason (IN96) -. que se dispara por meio de um
(CERTIFICADO). N.F. neol. arco; flecha. - No ka na medi mas
sertu 1 setas di dimoniu (L.Cat.) -. (SETA).
1.adj., *verdadeiro; sem erro. - I ten N.F. neol. N.S. sin. fretca.
Sida, duensa ki na mata na mundu 2.n., * ponteiro de relógio.
intidu ma i ka odjadu inda mesinhu setadu
sertu pa kombatil (P.dosS.) -. part., *aceite; acolhido; admitido;
(CERTO). N.S. ant. iaradu. aprovado. - Suma i djiruba, i ta
2.adv., *sem dúvida nenhuma. - Nta mandaba ben, tudu si ordi ta
Deus i son di Djudeus? I ka Deus di setaduba (F.M.) -. (ACEITADO).
djintius tambi? Sertu i delis tambi, setason
suma Deus i un son (N.T.) -. n., *aprovação. (ACEITAÇÃO). N.S.
(CERTAMENTE). N.S. sin. V.B.
sertamenti. Setembru
sertu 2 n., *nono mês do calendário
quant., *adjectivo indefinido que gregoriano. - amanha i vinti kuatru di
indica [alguns de entre muitos]. - i Setembru, amanha i data di
pudi pudu pa sertu skolas (R95) -. indipendensia (R98) -.

545
(SETEMBRO). coloc., *o céu anuncia chuva. (deriv.
setenta O CÉU TINGE-SE). N.S. V.M., sin.
quant., *número cardinal. - Jesus tcuba tindji.
manda setenta disipulu (N.T.) -. sevada
(SETENTA). n., *planta herbácea da família das
setesentus Gramíneas, utilizada na alimentação
quant., *numeral cardinal. - So na humana e animal e no fabrico da
Bisau no tene seis mil setesentus i cerveja. - i bai dita pertu di un monti
vinti i un kazus di kolera, setenta i di sevada (Igr.I.) -. (CEVADA). N.F.
dus obitu (R97) -. (SETECENTOS). neol. N.S. n.v. “Hordeum vulgare”.
seti sexon
quant., *número cardinal. - i pasa n., *subdivisão administrativa de
dja vinti minutu dipus di seti oras categoria imediatamente inferior à
toka. (R95) - mesmu manera ku de sector. - no ka tene kondison pa
segundu ermon ku di tris; i bai te di tene un sentru di saudi na un sexon;
seti (N.T.) -. (SETE). mindjor no randja animaduris (IN96)
setimu -. (SECÇÃO). N.F. neol.
quant., *número ordinal. - jovens sexu
kantu mil ku fasi setimu e paraliza e 1.n., *conjunto de caracteres
sinta na tabanka, tarbadju ka ten par segundo os quais é possível
elis, pabia di ke? (IN96) -. classificar um ser vivo como macho
(SÉTIMO). N.F. proparoxítona. ou fêmea. - Kil Spiritu ke Deus
setor manda Igreja na dia di Pentekostis, i
1.n., *parte de uma superfície; ka ta djubi nin pa idadi, nin pa sexu
divisão administrativa de categoria (L.Cat.) -. (SEXO). N.F. neol.
imediatamente inferior à de região. - 2.n., *os órgãos reprodutores. - omis
dipus ki Tuga sai di no tera, dedi ke tene problema na sexu, n’ ta kura
rejon te na setor i prisididu pa elis (IN99) -.
mindjer (C.P.) -. (SECTOR). sexual
2.n., *conjunto de empresas que adj., *relativo ao sexo. - Tene un
produzem o mesmo tipo de produto; vida sexual fiel i sugura (R95) -.
subdivisão correspondente a (SEXUAL). N.F. neol.
determinado campo de acção. - sexualidadi
setor agrikula (R95) -. n., *conjunto de comportamentos
seu relativos ao instinto sexual e à sua
1.n., *espaço onde se movem os satisfação. - kistons di sexualidadi
astros; atmosfera. - tudu povus e (R95) -. (SEXUALIDADE). N.F. neol.
ten diritu pa se atmosfera, ku sedu, sezu
seu ku pindra riba delis, pa ka i part., *ateado; excitado; acendido.
puluidu (R96) -. (CÉU). (ACESO). N.S. V.B., sin. sindidu.
2.n., *na religião, é o lugar onde sfera
está Deus, os anjos e os justos; 1.n., *corpo sólido, redondo; globo
paraíso. - Jesus ria di seu pa bin terrestre. (ESFERA). N.F. neol.
mora na nos, pa sedu pon di vida na 2.n., *área de actividade ou de
kumunhon (L.Cat.) -. competência. - promovi igualdadi di
seu di boka sexus na tudu sferas di vida (R95) -.
n., *palato; paladar. (CÉU-DA- sforsa
BOCA). N.M. lexia complexa. N.S. v., *empregar toda a força e energia
V.B. para conseguir alguma coisa;
seu tindji diligenciar. - no dibi di sforsa i no sta

546
na fasil dja a nivel di alfabetizason coloc., *locução que tem o
funsional, no sta na utiliza algun significado [ele] ou [essa pessoa]. -
linguas nasional, tal suma Kriolu, bu ta fasi pekadur ben, si dunu ta
Fula i Mandinga (MR98) -. bin tornau mal (T.M.) - Kin ki ka fasi
(ESFORÇAR-SE). N.F. neol. sin, si dunu i padida di un mama
sforsu (J.S.) -. (deriv. SEU DONO).
n., *diligência; coragem; ânimo. - Bo sia 1
fasi un bokadu di sforsu, bo na odja v., *tomar a refeição do fim da tarde;
kuma i ka ta de (R95) -. jantar. - Tciga di noti, e sia e entra
(ESFORÇO). N.F. neol. pa ba dita (T.M.) -. (deriv. CEAR).
si 1 sia 2
det.poss., *adjectivo possessivo 3ª n., *refeição que se toma ao fim da
pessoa sing. - Si palabras di guera i tarde; a última refeição do dia;
kolisensa (P.dosS.) - si diritus i si jantar. - anos ku ta da elis djanta ku
diveris dianti di si kolegas (P.dosS.) sia (R95) -. (deriv. CEIA).
-. (SEU; SUA; SEUS; SUAS). N.S. siadu
si dunu. part., *jantado à noite. (CEADO).
si 2 N.S. V.B.
con., *conjunção subordinativa que sibi 1
introduz orações condicionais; 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
contanto que; caso. - Si prisis exprime o conceito de habilidade. -
kombersa sabi pa konkista klientis, sibi tene fugu (C.V.) - Bu sibi fasi es
tambe i pirsis bon manera pa tudu? (J.S.) - Bu kabalu sibi kuri, bin
nganha amizadi di bindiduris kume (L.A.) -. (SABER). N.S. pudi
(P.dosS.) -. (SE). exprime o conceito de possibilidade.
si 3 2.v., *ter conhecimento; prever;
con., *conjunção que introduz entender. - i ta sedu difisil sibi nde ki
orações interrogativas indirectas. - kusa sertu kaba nel (P.dosS.) - bu
pa e djubi si e ta tciganta ki djintis e ka ta sibi kuma ku na fasi (C.P.)- kin
da elis utru spasu (R95) -. (SE). ki sibi si amanha Elizabeti ka na bin
si 4 [-si] sedu un grandi kusturera (R95) -.
suf.caus., *sufixo acrescentado a (SABER). N.S. sibi diritu.
adjectivos para formar verbos do sibi 2
causativo directo ou indirecto. - v., *ir de baixo para cima; elevar-se;
pertusi - pretusi - runhusi - tristisi - trepar. - elikopter ta bin baichu, riba
tulisi -. N.F. sa [-sa]. di bu kabesa, ma dipus ki kunsa
si ben ke fuguiadu, i para, i kunsa ta sibi
con., *locução conjuntiva (C.P.) -. (SUBIR). N.F. subi. N.S.
subordinativa que introduz orações sibi é hipónimo de SUBIR, v.intr.;
concessivas; embora; apesar de. - sibinti é o equivalente de SUBIR,
Si ben ke tene konfiansa, ka implika v.tr.; sibi palmera.
kuma si dunu ka tene Sida (R95) -. sibi 3
(SE BEM QUE). N.S. sin. mbora. 1.n., *planta da família das
si Deus kiri palmáceas, muito utilizada como
loc.interj., *expressão de esperança material de madeiramento das
e dúvida ao mesmo tempo; talvez; casas, palmeira-leque. - no bai korta
Deus queira. - Si Deus kiri, n’ ta riba fodja di sibi pa djunta ku padja
utru bias pa bos (N.T.) -. (SE DEUS (C.V.) -. (CIBE). N.F. Mandinga
QUISER). “sìbi” que designa esta espécie de
si dunu palmeira. N.S. n.v. “Borassus

547
aethiopum”. sibiti
2.n., *parte do tronco depois de v., *desnatar; tirar a nata ao leite.
rachado pelo comprimento. N.F. vd. N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
ratca di sibi. sibiu
sibi diritu n., (ASSOBIO). N.F. proparoxítona,
coloc., *ter a certeza; saber ao vd. subiu.
certo. - no sibi diritu ke ku pasa ku SIDA
no populasons la dentru di sidadi sigla, *doença contagiosa que ataca
(R98) -. (deriv. SABER DIREITO). o sistema de defesa do corpo. - i ten
sibi palmera sida, aids, ki na mata na mundu
coloc., *trepar às palmeiras. - Logu intidu ma i ka odjadu inda mesinhu
santcu kunsa na sibi palmera (L.S.) sertu pa kombatil (P.dosS.) -.
-. (SUBIR À PALMEIRA). N.S. (SIDA). N.S. sin. AIDS; sigla para
korda di sibi palmera. “Sindrome de Imunodeficiência
sibia adquirida”, cujo equivalente em
v., - rostu riba, mon na bolsu, sibia Inglês é AIDS. Os vírus até agora
ku djitu, djitu di panta fomi na beku conhecidos são o HIV1 e o HV2. O
di Rosio (T.Tc.) -. (ASSOBIAR). N.F. HV2 é o mais comum em África.
proparoxítona, arc., vd. subia. sidadania
sibidu 1 n., *qualidade de cidadão;
part., *que é do conhecimento de nacionalidade. - Relason ku ten entri
todos ou de alguém. - ma e sibidu, sidadania, dimokrasia ku diritus
djinti sibi kal djinti ke bindi arma umanus i ta prisiza di kunhisimentus
(R98) -. (SABIDO). nobus (R96) -. (CIDADANIA). N.F.
sibidu 2 paroxítona, neol.
part., *que se subiu. - Po ka ta sidadi
sibidu na ramu, so na si pe propi n., *designação de uma povoação
(L.A.) -. (SUBIDO). importante de uma nação. - guera
sibidur 1 staba konsentradu na sidadi (R98) -.
n., *conhecedor. (SABEDOR). N.S. (CIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
V.B. prasa.
sibidur 2 sidadon
n., *que trepa às palmeras; trepador 1.n., *habitante de um país. - forsas
de palmera. - Binhor i seduba bon rebeldis prindi un sidadon senegales
sibidur di palmeras (F.M.) -. (deriv. ku un sidadon guinensi (R95) -.
SUBIR). (CIDADÃO). N.F. neol.
sibiliza 2.n., *pessoa que goza de direitos
v., (CIVILIZAR). N.F. arc., vd. civis num Estado. - E sutanu dianti
siviliza. N.S. V.B. di djinti sin e ka fasinu djustisa,
sibinti kuntudu no sedu sidadon romanu
v.caus., *fazer subir; içar. - (N.T.) -.
Kunformu i na papia, i na sibinti i na siensia
rianta sangra (T.M.) -. (FAZER n., *conjunto organizado de
SUBIR). N.F. subinti. N.S. sibinti é conhecimentos relativos a certos
hipónimo de SUBIR, v.tr.; sibi 2 é o factos ou fenómenos; saber em
equivalente de SUBIR, v.intr. geral. - Kada dia siensia na muda,
sibintidu ma elis i ka na djubi kila, e fala djubi
part.caus., *levantado. - Maria es, i misti tira no sigridu (IN96) -.
sibintidu pa seu (L.Cat.) -. (FEITO (CIÊNCIA). N.F. proparoxítona,
SUBIR). neol.

548
siflis N.S. V.A.
n., *doença venérea. - Siflis pudi sigridu di udju
transmitidu di mame pa fidju (R95) -. n., *entendimento entre duas
(SÍFILIS). N.F. paroxítona. N.S. sin. pessoas por meio de uma olhada. -
kabalu 2. Sigridu di udju i ora ku ta djubi bu
siga fidju, bu ka prisisa di papia pa ntindi
n., *variedade de comida com óleo n’utru -. (deriv. SEGREDO DE
de palma, quiabo e jacatú. N.F. OLHOS). N.M. lexia complexa. N.S.
oxítona. N.S. V.A. V.A.
sigaru sigui
n., *tabaco picado e enrolado num 1.v.tr., *ir após; acompanhar. - N’ ka
pequeno papel para se fumar. - kunsi utru tuada, si e ka es un tristi
Fuma un sigaru diskansadu pabia tuada di nha pasu, ku na sigui tuada
ninguin ka na fasiu mal gos (C.V.) -. di bu pasus (O.S.) -. (SEGUIR).
(CIGARRO). N.S. pakoti di sigaru; 2.v.tr., *prestar atenção a; observar.
pau di sigaru. - I fala kuma i ta obi programa ke no
signifika ta da tudu sumana, i ta sigui tudu no
v., *ter o sentido de; querer dizer. - konsidjus di kolera (R98) -.
nomi di Barnabe, ku signifika kil ku 3.v.intr., *continuar; prosseguir. - un
ta da animu (N.T.) -. (SIGNIFICAR). kusa me ki no odja kuma i un kusa
N.F. neol. ki dibi di lebanu pa dianti i kila ku no
signifikadu dibi di sigui nel (R95) -.
1.n., *sentido; significação. - Ku siguidur
skola e na bin sibi kal ki signifikadu n., *aquele que segue; discípulo;
di e dus festa, Natal ku Paskua acompanhante. - si nha renu
(N.M.) -. (SIGNIFICADO). N.F. neol. seduba de mundu, nha siguiduris ta
2.part., *denotado. (SIGNIFICADO). gueriaba pa n’ ka ntregaduba na
sigrida mon di Djudeus (N.T.) -.
v., *dizer alguma coisa em segredo. (SEGUIDOR). N.M. n.pl. siguiduris.
- Bentu fresku na nha kaminhada, siguimentu
sigridan seku kombersa kamarada n., *acompanhamento; continuação.
(G.F.) -. (SEGREDAR). - Gabinete tciga di risibi algun kazu
sigridu 1 di divorsiu? Kazu sin, kuma ke bo ta
1.n., *facto ou conhecimento que se da si siguimentu? (R95) -.
procura manter oculto. - Sigridu di (SEGUIMENTO). N.F. neol.
dus garandi ka ta sai fora (L.A.) -. siguinti
(SEGREDO). N.S. sigridu di adj., *que vem imediatamente
Balanta; sigridu di udju. depois; subsequente. - buska
sigridu 2 garafa, intcil ku iagu, dipus pul na
1.adj., *ultra confidencial; encoberto; sol tudu dia; bitcus ka pudi vivi na
não revelado. - Votu i sigridu lus forti di dia: ki dia siguinti bu pudi
(Cenfa) -. (SECRETO). bibi iagu sin medu (Igr.I.) -.
2.loc.adv. na sigridu, *às ocultas; (SEGUINTE). N.F. neol.
secretamente. - I fasi tudu na sigridu siguransa
(L.S.) -. (EM SEGREDO). n., - Gosi li na Bisau n’ monta dja
sigridu di Balanta nha siguransas tudu ladu (M.J.) -.
n., *coisa que todos conhecem; N.F. vd. suguransa.
segredo de Polichinelo ou de sika
palhaço. (SEGREDO DE adv., *advérbio de exclusão. - Si
BALANTA). N.M. lexia complexa. kobra na tira kabesa di koba, ka bu

549
ten dipresa; peral pa i sai te metadi, uma palavra que se pronunciam
bu ta kunsa sutal, sika el i ta kapiliu numa só emissão de voz. - Korti di
(L.A.) -. (SENÃO). palabra ta fasidu na kabantada di
sikidu 1 silaba (Dea) -. (SÍLABA). N.F.
1.v., *estar a pé quedo; estar proparoxítona, neol.
imóvel. - tudu djinti lanta e sikidu silensiu 1
(L.Cat.) -. (deriv. ESTAR QUEDO). n., *ausência de qualquer ruído;
N.S. QUEDO significa quieto, sossego; calma. - Paulu lanta, i
imóvel. sana ku mon pa pidi silensiu (N.T.) -
2.v., *estar tranquilo. - Ora ke kusas . (SILÊNCIO).
kunsa kuntisi, bo sikidu, bo ialsa silensiu! 2
kabesa, pabia bo libramentu i pertu interj., *interjeição que exprime
(N.T.) -. [silêncio]; caluda!. (SILÊNCIO!).
sikidu 2 N.S. V.B.
adv., *a pé quedo; de pé. - Andju ku silera
n’ odja sikidu riba di mar ku tera i v., *aumentar a velocidade. - Ka bu
lantanda si mon direta pa seu (N.T.) silera, n’ medi (J.D.) -.
-. (deriv. ESTAR QUEDO). N.S. (ACELERAR). N.F. vd. selera.
nhara-sikidu. silin
siklu n., *moeda de pouco valor. - sinku
1.n., *o período escolar da quinta e djamba ka ta bindidu pa dus silin?
sexta classe, que corresponde ao (N.T.) -. (XELIM). N.F. oxítona.
terceiro ciclo do ensino básico. - Elis silofanda
e sta dja na tersera klasi, i di li ku n., *presente de viagem que o
mas tempu e na tciga dja na siklu hóspede apresenta ao hospedeiro. -
(R95) -. (CICLO). Es silofanda li, si no tciga, ami n’ ta
2.n., *período de um certo número pursental la, kau ku no bin mora nel
de anos; conjunto de factos. - siklu (T.M.) -. N.F. Mandinga “sílafanda”,
di kombersasons (R98) -. que significa presente oferecido
siko pelo hóspede.
n., *instrumento musical de forma sima 1
quadrada. - badju di Barela i un pe con., - n’ dau tratau na kasa sima
na forma un pe na siko (H.M.) -. fidju di kasa (N.V.) -. N.F. arc., vd.
(SICÓ). N.F. Guin., oxítona. suma.
sil sima 2
det.poss., *pronome reflexo- n., *parte mais alta. - Kupilon di
possessivo 3ª sing. utilizado com a sima pa sidadi i seis kuntu (R95) -.
prep. di quando o referente, que (CIMA).
precede o pronome anafórico, é sima di
uma 3ª pessoa sing. à qual con., *locução prepositiva que indica
pertence; seu; sua; seus; suas. - sol [na parte superior]; por cima de. - si
i ten si bonitasku, lua ten di sil utru bin misti kumpu mas un andar
(N.T.)- kadakin ten ku ba ta midi si sima del, i ta fasi (IN96) -. (ACIMA
risponsabilidadi konformu si rialidadi DE). N.S. sin. riba di; ant. bas di.
di sil, rialidadi di si pais, rialidadi di si simana
floresta (IN96) -. (DELE; DELA). n., - Badju di dansin normalmenti i ta
N.F. sel. N.M. deriv. si + el; pl. fasidu so fin di simana di Sesta te
selis. Domingu ku kuarta-fera tambi (N.M.)
silaba -. (SEMANA). N.F. vd. sumana.
n., *som ou conjunto de sons de simbulu

550
n., *qualquer coisa que se usa para SEMENTEIRA, que significa
representar outra, material ou também acto de semear.
imaterial. - n’ na risibi es anel suma simiteriu
un simbulu di no santu union (Igr.I.) n., *terreno onde se sepultam os
-. (SÍMBOLO). N.F. proparoxítona, defuntos. - I ta moraba na simiteriu
neol. (N.T.) -. (CEMITÉRIO). N.F.
simenta proparoxítona.
v., *ligar ou cobrir com cimento; simola
consolidar. - Si bu tene fonti na n., *o que se dá por caridade;
kintal, kumpu si boka diritu, simental dádiva; oferenda. - ora ku bu na pati
(Igr.I.) -. (CIMENTAR). simola, ka bu toka tambur bu dianti
simentadu (N.T.) -. (ESMOLA). N.F. sumola;
part., *ligado ou coberto com smola.
cimento. - kau ben simentadu (IN96) simpatia
-. (CIMENTADO). n., *atracção ente duas pessoas;
simentason amizade; inclinação amorosa. -
n., *acto de cobrir com cimento. kreditu agrikula i ta dadu mas pa
(CIMENTAÇÃO). N.S. V.B. simpatia (IN96) -. (SIMPATIA). N.F.
simenti paroxítona, neol.
n., - I parsi simenti di mostarda simpatiku 1
(N.T.) -. (SEMENTE). N.F. vd. n., *parte do sistema nervoso que
simintera. regula a vida vegetativa.
simentu (SIMPÁTICO). N.S. V.B.
n., *mistura em pó feita de cal sílica, simpatiku 2
óxido de ferro e magnésio. - pui mas adj., *agradável. - Nha familia gosta
simentu na tcon pa kubri arami di Mario pabia i joven simpatiku, i ta
(Igr.I.) -. (CIMENTO). komporta ben ku tudu djintis (N.M.) -
simia . (SIMPÁTICO). N.F. proparoxítona.
v.tr., - e na splora floresta e ka na simplis
simia nada (IN96) -. (SEMEAR). 1.adj., *que não é complicado; fácil
N.F. proparoxítona, arc., vd. sumia. de resolver. - kada lison tene un
simildjanti skema simplis dimas (L.S.) -.
adj., *parecido; símil. (SIMPLES). N.F. paroxítona, neol.
(SEMELHANTE). N.F. arc. N.S. V.B. 2.adj., *modesto; humilde. - un
siminariu simplis omi ki bin djudal (N.T.) -.
1.n., *grupo de estudos. - I ta fasidu simplismenti
siminarius, i fasidu simpozius, i adv., *advérbio de modo que
fasidu konferensias o dibatis (IN96) significa [de modo fácil de
-. (SEMINÁRIO). N.F. perceber]; sem dúvida alguma. - no
proparoxítona, neol. na sublinha pura i simplismenti fatus
2.n., *estabelecimento onde (R98) -. (SIMPLESMENTE). N.F.
recebem instrução os jovens que se neol.
destinam à carreira eclesiástica. simpoti
simintera n., *espécie de peixe da família dos
n., *parte do fruto que contém o Esparídeos; sargo; bicudo. N.S.
embrião no estado de vida latente; V.A., n.v. “Lithognatus mormyrus”.
semente. - Bindi siminteras pa kilis sin 1
ku ta fasi orta (Igr.I.) -. adv., *advérbio de afirmação que
(SEMENTEIRA). N.F. simenti. N.S. exprime consentimento. - Sin, n’ ta
simintera é hipónimo de obi e programa (R95) - bu ka bai

551
piska? sin, n’ ka bai (L.S.) - bu ka N.F. asina.
bai piska? nau, n’ bai (L.S.) -. (SIM). sinadu 1
N.S. ant. nau; nas respostas às part., *instruído; adestrado. - jovens
frases interrogativas negativas, o e sinadu novus teknikas di
Guineense responde em harmonia agrikultura ku kriason di gadu (R98)
com a interrogação e não com o -. (ENSINADO). N.F. nsinadu.
sentido real da resposta. sinadu 2
sin 2 part., *firmado. - akordu ke sinadu
adv., *advérbio de afirmação; da (R98) -. (ASSINADO).
mesma maneira; pois é; é verdade. sinadur 1
- i sin tambe ki karu di pulisia pudi n., *pessoa que ensina; professor;
ten asidenti (R95) - I kai asin un di mestre. - Mininus pudi sinta na un
mas antigu lei ku na odjaduba na bon sala di aula pa sukuta diritu ke
Beljika (R95) -. (ASSIM). N.F. asin. ki si sinadur na kontal (JB97) -.
N.S. sin. sin propi. (ENSINADOR). N.F. neol. N.S. sin.
sin 3 pursor.
con., *preposição que indica sinadur 2
[ausência], [exclusão] ou [privação]. n., *garante; assinante. (deriv.
- fera di Bandin ki na kirsi sin para ASSINAR). N.S. V.B.
(P.dosS.) - anos tudu sin skudju no sinal
na pudi ialsa falas na tudu kantus ku 1.n., *indício; vestígio. - kila i sinal ki
garandi liberdadi (R95) - Mininu sin pekadur ku bu dan i ka sirbi (R98) -.
skola i suma bonitasku di puti sin (SINAL). N.M. pl. sinalis. N.S. sin.
iagu (C.V.) -. (SEM). sinalason.
sin gustu 2.n., *símbolo; marca. - Si ka odjadu
loc.adv., *sem sabor; contra a es intcasku na kuru, i pabia barsina
própria vontade; insípido. - Bin ka dadu diritu (Men) -. N.S. sinal di
tcebetan ne kantiga, diskisi bu bida tranzitu.
singustu (O.S.) -. (SEM GOSTO). 3.n., *aceno. - Kila na dal sinal ku
sin propi udju (L.S.) -. N.S. fasi sinal.
loc.adv., *advérbio de afirmação; sinal di tranzitu
precisamente; exactamente; assim n., *sinal instalado em estradas ou
mesmo. - I sin propi (C.V.) - Sin em outros sítios para prevenir os
propi ku n’ ta fala (T.M.) -. (deriv. transeuntes ou os condutores de
ASSIM PRÓPRIO). N.S. sin. sin 2. veículos. - Sinalis di transitu i pa
sin’an’a djuda kumpri regras di tranzitu -.
n., *ave pernalta, da família do (SINAL DE TRÂNSITO). N.M. lexia
Ibidídeos, com bico comprido e complexa. N.S. V.A., sin. plaka 2.
curvado para baixo, de cor preta; sinala
íbis hagedash. N.S. n.v. 1.v., *marcar; distinguir. - Mensagen
“Hagedaeshia hagedash”, V.A. di Kumandu Supremu pa sinala vinti
sina 1 sinku anu ku pasa dja ku
v., *instruir; dar lições a alguém; indipendensia di no tera (R98) -.
educar. - No bai pa sina djintis kuma (deriv. SINALAR; ASSINALAR).
ke dibi di libra di duensa (R97) -. N.S. sinala é hiperónimo de
(ENSINAR). N.F. nsina. N.S. sin. SINALAR, que significa pôr um sinal
iduka. para marcar, e de ACENAR, que
sina 2 significa fazer gestos para avisar.
v., *pôr a assinatura em. - djintis 2.v., *fazer acenos; chamar a
sina un akordu (R98) -. (ASSINAR). atenção por meio de gestos; acenar.

552
- E falal pa i ka kansa kabesa ku defender os interesses dos
splika, pa i sinala son ku dedu (L.S.) trabalhadores perante o patronato. -
-. N.S. sin. fasi sinal. Sindikatu Nasional di Kuadrus
sinaladu Superior di Saudi, SINKUAS, i
part., *assinalado; indicado. ntrega aos na ministeriu di saudi un
(SINALADO). N.S. V.B. kadernu rivindikativu (R95) -.
sinaladur (SINDICATO).
n., *pessoa que indica. - Ki Partdidu, sindji
nha speransa, nha sintidu, nha v.tr., *atar com cinto; abraçar. - Ora
kandia, nha sinaladur (C.S.) -. ke kabarus na badja e ta fadja
(ASSINALADOR). bonitu, e ta sindji panu e mara
sinalason kabesa ku lensu (N.M.) -. (CINGIR).
n., *assinalamento. sindjidu
(ASSINALAÇÃO). N.S. V.B., sin. part., *ligado com cinto. (CINGIDO).
sinal. N.S. V.B.
sinalis sinelu
n.pl., - Interdjesons ta mostradu ku n., *tipo de sapato muito simples;
sinalis, suma [A!] (Men) -. N.F. vd. chinela; sandália. - Na kasa e ta
sinal. bisti kalson e bisti kamisola intirior e
sinapa kalsa sinelu (N.M.) -. (CHINELO).
n., *espécie de peixe da família dos N.S. sinelu é hiperónimo de
Esparídeos; pargo. - Pis manga del CHINELO e de SANDÁLIA que
na mar: tainha, sinapa, bika (M.M.) - designa um tipo de calçado não
. (SINAPA). N.S. n.v. “Pagrus fechado.
herenbergii”. sinema
sinatura 1.n., *espectáculo de projecção de
n., - no rispita no sinatura, kil filmes; filme. - es sinemas i di bachu
sinatura no ka na pasal (R98) -. kalidadi (P.dosS.) -. (CINEMA). N.S.
(ASSINATURA). N.F. vd. asinatura. sin. filmi.
sindi 2.n., sala di sinema,
1.v.tr., *pôr fogo a; fazer arder; *estabelecimento destinado à
atear. - ora ki djintis na djumbai di projecção de filmes. - sala di sinema
noiti, e ta sindi vela o kanderu, kil ki ki ten na Bisau i ka tene spasu
alguin tene; si lus tan i ta sindil; si i sufisienti pa risibi manga di publiku
ka tene tan e ta sinta na sukuru (P.dosS.) -. (SALA DE CINEMA).
(N.M.) -. (ACENDER). sineta
2.v.intr., *arder. - n’ obi kebra padja n., *buzina; cascavel. (SINETA).
pa randja manera pa i pudi sindi N.S. V.B.
(T.M.) -. (ACENDER-SE). singa
sindidu v., *mover-se oscilando de um lado
part., *aceso. - Kanderu ka ta para o outro; cambalear; baloiçar. -
sindidu pa i pudu bas di un kachoti, No bai ianda, no bai singa ku
ma riba di un stanti altu (N.T.) -. bingala na mon (D.N.) -. (GINGAR).
(ACENDIDO). N.S. sin. sezu. singa-singa
sindidur v., *continuar a baloiçar ou
n., *isqueiro; fósforo. cambalear. - Kin ki na singa-singa,
(ACENDEDOR). N.S. V.B., sin. sibi kuma el ki disiu palmera, i tcami
iskeru; fos; fuzil. nan (T.M.) -. (GINGAR). N.M.
sindikatu redobro.
n., *associação que tem em vista singular

553
1.adj., *em gramática, forma (R959 - Es i dia di sinku (L.A.M.) -.
gramatical que indica um ou único. - (CINCO).
purmera pusua di singular (Dea) -. sinkuenta
(SINGULAR). N.F. neol. N.S. ant. quant., *número cardinal. - Un dibil
plural. kinhentus mueda di prata, utru
2.adj., *distinto; notável. sinkuenta (N.T.) -. (CINQUENTA).
sinhara sinon
n.f., *indica a mulata amigada ou 1.con., *conjunção coordenativa
casada à moda da terra com alternativa que significa [ao
Europeu; dona; soberana. - Sinhara contrário; mas antes]. (SENÃO).
na djungu, katibu na rema (L.A.) -. 2.adv., *a não ser; menos.
(SENHORA). N.F. arc., vd. sinhora. (SENÃO). N.S. V.B.
sinhor sinora
1.n., *tratamento de cortesia dado a n., *planta herbácea da família das
uma pessoa de sexo masculino. - N’ Umbelíferas, cuja raiz é comestível.
na pidi sinhor ministru (R95) -. - Vitamina A ta djuda udju, tambe i
(SENHOR). N.F. nhor. ta gueria kontra duensas: i sta na
2.n., *nome dado a Deus. - no bai papaia, mangu, bobra, sinora (Igr.I.)
ku alegria pa kaza di Sinhor (L.Cat.) -. (CENOURA; CENOIRA). N.S. n.v.
-. N.F. nhor. “Daucus carota”.
3.n., *dono; patrão. sinsa
sinhora n., *resíduo sólido ou pó que resulta
1.n.f., *tratamento de cortesia dado de uma combustão. - Sinsa kubri
a uma pessoa de sexo feminino. - fugu tudu kuas (A.P.) -. (CINZA).
no konvida sinhora ministra (R95) -. sinseridadi
(SENHORA). n., *qualidade de sincero;
2.n.f., *dona; soberana. - Katibu na franqueza; autenticidade. - oitavu
kuda, sinhora panta (R.N.) -. N.F. mandamentu ta sinanu sinseridadi
sinhara. ku lealdadi, es palabra misti fala
3.n.f., Nosa Sinhora, *na religião sedu verdaderu na korson (L.S.) -.
católica, a Virgem Maria. - (SINCERIDADE). N.F. neol. N.S.
Mantenha di Andju pa Nosa Sinhora sin. limpu korson.
(L.Cat.) -. (NOSSA SENHORA). sinseru
sinhu [-sinhu] adj., *verdadeiro; leal; auténtico. -
suf.nom., *sufixo que entra na Na bu nsinamentu bu ten ku sedu
formação de substantivos, com seriu, sinseru (N.T.) -. (SINCERO).
sentido diminutivo. - bentusinhu - N.F. neol. N.S. sin. leal; sin. limpu
badjudasinhu - ermonsinhu - korson.
laguasinhu - barigasinhu - sinsibiba
matusinhu - mininusinhu - burusinhu n., *diz-se de uma pessoa que se
- djiusinhu - bakasinhu - karnelsinhu comporta como a cigarra, sem ter
-. (-ZINHO). N.M. sufixo de nomes. preocupação do futuro. - i na labra
sinikaria amanha pa kebur bin ten pa
n., *comportamento de uma pessoa sinsibiba ka gasidja (T.Tc.) -. (SE
cínica; hipocrisia. - Tratu di sinikaria, EU SABIA). N.F. proparoxítona.
dinti i alvu, korson pretu (L.A.) -. N.M. deriv. si n’ sibiba.
(deriv. CÍNICO). N.F. paroxítona. sinsin
sinku n., grande antílope de cor castanha.
quant., *número cardinal. - i ta tira si N.S. V.A., n.v. “Kobus defassa”.
sinku kuntu i ta kumpra kil sandis sinta

554
1.v.intr., *tomar lugar ou assento. - 2.v.intr., *experimentar certos
Utru djinti e ta sinta e na djubi badju sentimentos; ofender-se. - elis e na
(N.M.) -. (SENTAR-SE; sintiba mal ku kila (R98) -. (SENTIR-
ASSENTAR-SE). N.S. sinta é o SE).
equivalente de SENTAR-SE e 3.v.intr., *exalar mau cheiro. - ki
sintanda é o equivalente de karna sinti -. N.S. V.M.
SENTAR. sinti pena
2.v.intr., *diz-se de um barco ou coloc., *ter pena ou compaixão de;
piroga que não está a flutuar por lamentar; compadecer-se de. - n’
falta de maré; encalhar. N.S. barku sinti son pena pabia di bu kansera
sinta. (Ceef) -. (SENTIR PENA).
sinta kombersa sintidu
coloc., *procurar entender-se. - No 1.n., pensamento; mente; espírito. -
sibi kuma anos tudu no misti pa e No pui na un sintidu (N.T.) -
sinta kombersa (R98) -. (deriv. .(SENTIDO). N.S. fala ku sintidu;
ASSENTAR A CONVERSA). kanta na sintidu; sintidu risu.
sinta ku 2.n., *orientação; significação;
v.prep., *diz-se de um homem e acepção. - merkadu tene un sintidu
uma mulher que vivem maritalmente mas garandi di kil ki no fala del na
e com vínculos legais. - Bu ka ten kunsada (P.dosS.) -.
diritu di sinta ku e mindjer (N.T.) -. 3.n., *cada um dos órgãos pelos
(deriv. SENTAR-SE COM). quais o homem e os animais
sintadu recebem impressões exteriores.
part., *que se sentou; colocado. - n’ 4.n., *cautela. - Toma sintidu, ka bu
sta li sintadu djuntu di alguns ku n’ disa e nturdjau (D.N.) -. N.S. sin.
tarda kunsiba dja (MR98) -. kuidadu.
(SENTADO). 5.n., *sensibilidade; juízo. - Mortu ka
sintanda ten sintidu -.
1.v.caus., *fazer sentar; oferecer sintidu padjiga
assento a. - i sintanda elis tudu, i coloc., *estar preocupado com
fala elis kau ke si ermon sta nel i na muitos problemas ao mesmo tempo.
kastigal (T.M.) -. (deriv. SENTAR). (deriv. O SINTIDO ESPALHOU-SE).
N.S. sintanda é o equivalente de N.S. V.M.
SENTAR e sinta é o equivalente de sintidu risu
SENTAR-SE. n., *pensamento duvidoso ou
2.v.caus., *pôr num lugar; dar um hesitante; mau pressentimento. - Tiu
cargo a alguém. - el ki manda, el ki odja si rival, sintidu risu (F.J.) -.
sintandal (R99) -. (deriv. SENTIDO RIJO). N.M. lexia
sintandadu complexa.
v.caus., *feito sentar; colocado. - e sintimentu
lebadu pa bantaba nde ki n., *sensação psíquica; paixão;
sintandadu na un banku pa pera ora afecção. - kila ta tisi sintimentu di
(F.M.) -. (deriv. SENTAR). medu (IN96) -. (SENTIMENTO).
sinti sintinela
1.v.tr., *perceber através dos n., *soldado armado ou pessoa que
sentidos; ter a consciência de; está de vigia. - sintinela disan ientra,
entender; pressentir. - Nin si ka fomi na peran na kasa (T.Tc.) -.
falan, n’ sintil na alma, si ka falan (SENTINELA).
nada, n’ ta sintil na sunhu (J.D.) -. sintu
(SENTIR). N.S. sinti pena. 1.n., *faixa de couro ou de outro

555
material com que se aperta a 2.v.intr., *desligar-se; divorciar-se. -
cintura. - i ta mara sintu di kuru na amor di prosimu ku amor di Deus ka
rabada (N.T.) -. (CINTO). pudi sipara (L.S.) -. (SEPARAR-SE).
2.n. kabesa di sintu, *peça situada siparadu
numa das extremidades do cinto part., *desunido; afastado. -
com a função de apertar o cinto, Partikulas ku ta parsi antis di verbu,
fivela. (deriv. CABEÇA DE CINTO). ta skirbidu siparadu, suma: [n’ na
N.M. lexia complexa. kanta], [n’ ta kanta] (Men) -.
sintura (SEPARADO).
n., *parte do corpo acima dos siparadur
quadris. - Budjugus e sinta na un n., *divisor. (SEPARADOR). N.S.
banku pertu di po e mara korda na V.B.
sintura, e mara na po e tisi saia siparason
(N.M.) -. (CINTURA). n., *divisão; afastamento; ruptura de
sinu amizade. - I ten siparasons di grupu
n., *instrumento metálico, dentru di Forsas Armadas, tudu
geralmente de bronze, com forma djinti sibi kila (R98) -.
de campânula, que produz sons (SEPARAÇÃO).
quando é percutido. - n’ ta sedu siparatista
suma sinu ku na somna (N.T.) -. n., *partidário do separatismo
(SINO). N.S. sin. kampana. político ou religioso. - organizason
sinzentu siparatista baska (R95) -.
adj., *cor da cinza. (CINZENTO). (SEPARATISTA).
N.S. V.B. sirbi
sinzeru 1.v.tr., *estar ao serviço de; auxiliar;
n., *recipiente onde os fumadores cuidar de. - omi ka fasidu pa sirbi
deitam a cinza e as pontas dos tempu, ma i tempu ki fasidu pa sirbi
cigarros. (CINZEIRO). N.S. V.B. nteres di omi (L.S.) -. (SERVIR).
sior 2.v.tr., *pôr na mesa. - I sirbi dja
n., *tratamento de cortesia dado a kumida pa bin kume (R95) -.
uma pessoa de sexo masculino. - 3.v.intr., *substituir; valer; fazer
Sior diputadus, n’ na bin mostra serviço. - Katore i ta sirbi tan di
karta (R99) -. (deriv. SENHOR). bafatoriu ora ki djintis na bibi binhu
sip (N.M.) -.
intens., *adjunto de intensidade com sirbidu
a função de especificar o sentido part., *que recebeu serviços;
[forte ou robusto]. - omi sip -. N.S. auxiliado; provido. - chefia ka
V.A. signifika abuza o pa sedu sirbidu,
sipaiu ma sin pa sirbi (L.S.) -. (SERVIDO).
n., *guarda indígena do tempo N.S. kumida sirbidu.
colonial. - N’ tene nha kabesa sin sirbidur
paga kabesa, sin sipaiu, n’ tenel ku n., *criado; servo; servente. - un
tadju (N.M.) -. (SIPAIO). N.F. sirbidur di Tuga pudi nkontra ku el
proparoxítona. na kaminhu i ba denunsial (C.P.) -.
sipara (SERVIDOR).
1.v.tr., *desunir; desligar; afastar. - sirbinti
Mindjer bin misti sipara elis, si fidju n., - Kal un delis ki ma ten sirbinti?
di kil ki orfon, ma i ka pudiba (J.S.) -. (SERVENTE). N.F. vd.
distingui elis (L.S.) -. (SEPARAR). serbenti.
N.F. sapara. sirbintia

556
n., *valor. (SERVENTIA). N.F. circunferência.
paroxítona, vd. serbentia. sirmonia
sirbis 1.n., *forma de culto religioso;
n., *acção de ser útil; acto ou efeito sacrifício. - I falal pa i fasi kil
de servir; trabalho; missão. - Sirbis sirmonia di kazamentu (L.S.) -.
di kareta mas ta karu dus bias di ki (CERIMÓNIA). N.F. proparoxítona.
kil di taxi (P.dosS.) -. (SERVIÇO). N.S. sin. ronia 2.
N.F. oxítona, sirbisu, sirvisu. 2.n., *as cerimónias e os ritos de
sirbisu iniciação. - I bin tciga tempu di bai
n., - pa no familia kriston, pa i fasi sirmonia nha tia leban na
firmantadu na sirbisu di tudu ermon Febreru di oitenta i oitu (N.M.) -.
(L.Cat.) -. (SERVIÇO). N.F. vd. sirvisu
sirbis. n., - bu fasi tudu sirvisu ku bu
siringa 1 tcomadu par el (N.T.) -. (SERVIÇO).
v., *expelir o líquido, borrifando à N.F. neol., vd. sirbis.
maneira de um jacto de seringada. - sis!
Iagu na siringa -. (SERINGAR). N.S. interj., *interjeição que exprime
V.A. [surpresa]; ora essa!; essa agora! -
siringa 2 Sis! Ma abo i mininu di e idadi, abo
n., *seringa. - Siringa dibi di sta kuas ku na binba ta kontan e kusa, kusa
ditadu riba di kuru (Men) -. ku na den (T.M.) -. (CHI!).
(SIRINGA). sisal
sirkula 1 n., *planta da família das
v.tr., *cercar; sitiar. - e kai na Amarilidáceas; agave. (SISAL). N.S.
mboskada, kamaradas sirkula elis V.B., n.v. “Stipa tenacissima”.
(R98) -. (CIRCULAR). N.F. siserianu
proparoxítona, neol. n., *operação em que se extrai o
sirkula 2 feto vivo por meio de uma incisão
v.intr., *transitar; girar. - na altura nas paredes do ventre e do útero da
armas kala, populason na sirkula mãe. - Si dutur ka pudi kontrola
nun ladu pa utru, ku manga di prenhada, i ta fasidu siserianu, pa
difikuldadi (R98) -. (CIRCULAR). tira mininu, pa salba si vida (Igr.I.) -.
N.F. proparoxítona, neol. (CESARIANA). N.F. sizeriana.
sirkuladu sisiga
part., *cercado. - Abo nganadu bu ta v., *acalmar. - Si bu tene alguin fora
panta son, tabanka sirkuladu pa di tera, sintidu ka sisiga (J.S.) -.
tropa (C.P.) -. (CIRCULADO). N.F. (SOSSEGAR). N.F. proparoxítona,
neol. vd. susega.
sirkulu sisigadu
1.n., *giro; circunferência. - marka part., *acalmado. (SOSSEGADO).
un sirkulu na tcon ku dus pos N.F. vd. susegadu. N.S. V.B.
pikininu ligadu ku un korda (Igr.I.) -. sisma
(CÍRCULO). N.F. proparoxítona. n., *dissidência religiosa. (CISMA).
2.n., *circunscrição eleitoral. - N.S. V.B.
Kamarada Ministru di sismatiku
Adiministrason Interna i garantinu n., *pessoa que segue o cisma;
danu pustu di pulisia na no sirkulu separado religiosamente.
(R95) -. (CISMÁTICO). N.F. proparoxítona.
3.n., *em geometria, superfície N.S. V.B.
plana limitada por uma sison

557
n., *tipo de febre recorrente que isemplu: pabi, labra, tira siti-
normalmente se sofre de tardinho e burmedju (N.M.) -. (deriv. AZEITE
é causada pela malária; febre VERMELHO). N.F. siti. N.M. lexia
malárica. - Ora ku sison na flakan composta.
bridja ku djudju, n’ ten bu ragas pa siti-dos
gasidjan (H.M.) -. (SEZÃO). N.S. n., *óleo vendido na loja. - Mansi di
sin. malaria; sin. paludismu. kil dia Rosa mandurga prasa pa ba
sistema kumpra kusas ku ka ten na si
1.n., *conjunto de princípios de onde armasen, suma tabaku, asukar ku
se tiram conclusões; plano. - siti-dos (Dea) -. (deriv. AZEITE
sistema di transporti publiku DOCE). N.M. lexia composta. N.S.
(P.dosS.) -. (SISTEMA). sin. azeiti.
2.n., *método; modo; forma. - bedju sitiko
sistema di tardanta kusas na n., *amuleto que se põe à cintura.
tribunal (R95) -. N.F. oxítona. N.S. V.M.
sisti siti-malgos
1.v., *estar presente em; presenciar. n., *tipo de óleo utilizado na
- Pa tudu kilis ku sisti aonti medicina tradicional para friccionar
manjuandadi di lakakon, ku disa as partes doentias do corpo. - bu
rastu (N.Me.) -. (ASSISTIR). N.F. kurpu di bronzi ki fergadu ku siti
asisti. N.S. sin. mati. malgos (A.B.) -. (deriv. AZEITE
2.v., *auxiliar; socorrer. - Bu sta bibu AMARGOSO). N.M. lexia composta.
na no metadi, bu ta sistinu ku bu sitiu
Providensia (L.Cat.) -. n., *lugar; localidade. - i prisis pa no
sita bai pa no odja kil sitiu (C.P.) -.
n., *comida da véspera que serve (SÍTIO). N.F. proparoxítona, neol.
para a refeição no dia seguinte. - N.S. sin. kau.
Mpinte tcora, larma sekal na rostu, situa
mafe ka ten, sita ka ta mansi (T.Tc.) v., *pôr em determinado sítio;
-. colocar. - n’ misti situa tris kiston
siti (IN96) -. (SITUAR). N.F. paroxítona,
n., - Kil siti propi, el ki mininu ta neol. N.S. sin. pui.
untadu kel (F.M.) -. (deriv. AZEITE). situadu
N.F. vd. siti-burmedju. N.S. part., *posto num determinado sítio;
bidadur di siti; kusnha siti; siti- colocado. - Padaria ku fera e sta
burmedju; siti-dos; siti di karus; situadu na mesmu kau (R95) -.
siti di mankara; siti-malgos. (SITUADO). N.F. neol.
siti di karus situason
n., *óleo de palmiste ou coconote. 1.n., *posição; estado das coisas ou
(AZEITE DE CAROÇO). N.M. lexia das pessoas. - e situason i kansadu,
complexa. N.S. V.A. populason na kansa (R98) -.
siti di mankara (SITUAÇÃO).
n., *óleo de amendoim ou mandubi 2.n., *posição financeira. - situason
ou mendubi. (deriv. AZEITE DE difisil di ikonomia (P.dosS.) -.
MANCARRA). N.M. lexia complexa. siumi
N.S. V.B. n., *sentimento de inquietação por
siti-burmedju suspeita de uma rivalidade; inveja. -
*óleo de palma ou de palmeira bardadi ku n’ kontau, bo djunta
dendê. - Se manera di tarbadju i ta siumis pa Madrid (J.D.) -. (CIÚME).
sta ben organizadu, suma pa N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. dur

558
di kutuvelu. siserianu.
sius skada
adj., *invejoso. (CIOSO). N.F. n., *série de degraus para o acesso
oxítona. N.S. V.B. aos diferentes planos de um
sivil edifício; utensílio para descer ou
1.adj., *relativo aos cidadãos de um subir. - n’ misti pa Nhu rei manda
país; feito segundo a lei civil. - bon kumpunu un skada di li pa te ke i
komportamentu moral i sivil (Igr.I.) -. panha na seu (T.M.) -. (ESCADA).
(CIVIL). N.F. neol. skala
2.adj., *diz-se de um conflito entre n., *série de sons que a voz humana
facções de uma mesma nação. - ou os instrumentos musicais podem
elis e risponsavel na guera sivil na emitir. (ESCALA MUSICAL). N.S.
Bosnia (R95) -. V.B.
siviliza skalada
v., *tornar civilizado; dar n., *peixe salgado e depois secado;
características próprias das peixe seco ou escalado. - I un
sociedades mais desenvolvidas no padas di skalada di dus kuntu (R95)
que diz respeito ao progresso -. (deriv. ESCALADO).
tecnológico; tornar ou tornar-se skama 1
pessoa com maneiras urbanas. v.tr., *tirar as escamas a; descamar.
(CIVILIZAR). N.F. sibiliza. N.S. V.A. - bu na toma pis tenha o bika bu
sivilizadu skamal bu tiral tripa bu labal limpu
1.adj., *que tem características (N.M.) -. (ESCAMAR).
próprias das sociedades mais skama 2
evoluídas no que diz respeito ao 1.n., *cada uma das lâminas que
progresso tecnológico; que tem cobrem a pele de muito peixes e
conhecimentos. - un omi sivilizadu i outros animais. - Na ki ora i kai na si
dibi di tene lus na kaza i dibi di tene udju kusas suma skama (N.T.) -.
iagu purke tudu ta sirbi pa ijeni i pa (ESCAMA).
saudi (IN96) -. (CIVILIZADO). 2.n., *lâminas que revestem as
2.adj., *bem-educado; que denota antigas armaduras. - I pudiba ientra
formação cívica. - si no misti sedu na armadura pisadu, kasaku di
un povu sivilizadu na un sosiedadi skamas (Igr.I.) -.
dimokratiku sin, no dibi di fasi un skamadu
idukason ku na rikunhisi no diritus part., *sem escamas.
ku no diveris (R95) -. (ESCAMADO). N.S. V.B.
sivilizason skandalu
n., *conjunto de usos e costumes de n., *acto que ofende; ofensa. - Tcur
uma sociedade com um di tabanka, tabanka tudu fika
determinado desenvolvimento kaladu, kadakin pudi fasi ke ki misti,
material e tecnológico. - idukason ki ma i ka ku skandalu (N.M.) -.
no ta risibi di familia nin sempri i (ESCÂNDALO). N.F. proparoxítona.
signifika un relason diretu ku no skara
sivilizason, ke sedu no manera di v., *expectorar; cuspir. - Si bu skara,
sedu i di ivuluson sobri problemas di i ka ami ku bu skara, i bu kabesa
ambienti (R95) -. (CIVILIZAÇÃO). (L.A.) -. (ESCARRAR).
sizeriana skeletu
n., - N’ tcoma inda sizeriana n’ ka n., *o conjunto dos ossos. - e magru
tchoma kazu di erna (R95) -. tok os kola na pele, e ka mas
(CESARIANA). N.F. neol., vd. skeletu gurdu (P.B.) -.

559
(ESQUELETO). Logu kila pega sklarisi elis (M.M.) -.
skentamenti (ESCLARECER). N.F.
n., *blenorragia; gonorreia. - I fala proparoxítona.
kuma n’ tene skentamenti sklarisimentu
(Cecomes) -. (ESQUENTAMENTO). n., *explicação; informação. - Si
N.F. iskentamentu. alguin misti sibi informason, i ta
skerda tciga i punta: i ta dadu sklarisimentu
n., *lado esquerdo. - i ka pudi pintca (R95) -. (ESCLARECIMENTO).
kareta pa direta, nin pa skerda nin a sklui
frenti (R95) -. (ESQUERDA). N.S. v., *omitir; impedir a entrada de. -
mon skerda. kusa ku ta sklui totalmenti
skerdu pusibilidadi di rebeldis risibi adjuda
adj., *que fica do lado da mão (R95) -. (EXCLUIR). N.F. neol.
esquerda. - I pui pe skerdu, tudu skoba 1
dedu sai (T.M.) -. (ESQUERDO). 1.v.tr., *limpar com escova.
N.F. iskerdu. (ESCOVAR). N.F. skova. N.S. V.B.
skerdus 2.n., (ESCOVA). N.F. vd. skova.
adj., *diz-se de uma pessoa que skoba 2
trabalha com a mão esquerda; n., *utensílio que serve para limpar.
canhoto. (ESQUERDO). N.F. (ESCOVA). N.F. skova. N.S. V.B.
oxítona. N.S. V.B. skola
skilon 1.n., *instituição social que tem o
n., * variedade de bagre. encargo de educar. - ki tempu skola
(ESQUILÃO). N.S. V.M., n.v. ka ten na tcon budjugu (N.M.) -.
“Chrysichthys nigrodigitatus”. (ESCOLA).
skina 2.n., *estabelecimento onde se
n., *canto exterior; ângulo de rua. - ensinam artes, letras e ciências. - I
Na skinas di tcon di Pepel, bedjus na ba ta fasidu un skola kada anu
na n’uni-n’uni (G.F.) -. (ESQUINA). na diferenti ilha (JB97) -.
skirbi 3.n., *aula; sala de aula. - n’ bai
v., *exprimir-se por escrito; compor; skola na terseru piriudu (N.M.) -.
corresponder-se por carta. - si N.S. sin. aula.
kontra n’ sibiba skirbi, n’ na skribiba skolaridadi
tudu (IN99) -. (ESCREVER). N.F. n., *frequência escolar. - Anos ku ta
skribi. paga se skolaridadi (R95) -.
skirbidu (ESCOLARIDADE). N.F. neol. N.S.
part., *escrito; representado por sin. skolerindadi.
letras. - Riba del i skirbidu un nomi skolariza
ku ninguin ka kunsi (N.T.) -. (deriv. v., *cobrir de rede escolar; submeter
ESCREVER). N.F. skribidu; skritu. ao ensino escolar. - No ten ke kunsa
skirbidur pensa na skolariza no mininus
n., *autor de composições literárias; (IN96) -. (ESCOLARIZAR). N.F.
escrivão. - bantaba di skirbiduris neol.
(Men) -. (ESCRITOR). N.F. skolarizason
skribidur. N.M. n.pl. skirbiduris. n., *frequência do ensino escolar. -
skisi Anos no sta ku un tacha di
v., (ESQUECER). N.F. arc., vd. skolarizason di korenta pursentu
diskisi. N.S. V.B. (MR98) -. (ESCOLARIZAÇÃO). N.F.
sklarisi neol.
v., *tornar claro; elucidar; informar. - skolerindadi

560
n., *frequência na escola; skrita na un lingua ki sibi (MR98) -.
escolaridade. (deriv. ESCOLA). N.S. (ESCRITA).
V.B., sin. skolaridadi. skritoriu
skoleru n., *gabinete de trabalho. - Skritoriu
n., *aluno de qualquer di projetus di dizinvolvimentu (Igr.I.)
estabelecimento de ensino. - -. (ESCRITÓRIO). N.F.
Lembra tambe di no skolas: un proparoxítona, neol.
skoleru ta fasi seti anu ma e ka sibi skritu
nin skirbi (C.V.) -. (deriv. ESCOLA). 1.part., - Kuma ki sta skritu na lei?
N.S. sin. studanti. (N.T.) -. (ESCRITO). N.F. neol., vd.
skorega skirbidu.
v.intr., *DESLIZAR. 2.n., *composição escrita. - E ta lei
(ESCORREGAR). N.S. V.B. enton memorias di apostolus o
skoregason skritus di profetas (L.Cat.) -.
n., *escorregamento; escorregão. Skritura
(ESCORREGADELA). N.S. V.B. n., *conjunto de livros do Antigo e
skova Novo Testamento; Bíblia. - Tudu
1.v., (ESCOVAR). N.F. neol., vd. Skritura, Bedju ku Nobu
skoba 1. Testamentu, i sta unidu na Kristu
2.n., - n’ prisisa di skova pa n’ laba (Igr.I.) -. (ESCRITURA). N.S. sin.
dinti (J.L.R.) -. (ESCOVA). N.F. biblia.
neol., vd. skoba 2. skuadra
skovadu n., *secção de uma divisão policial;
part., *limpado com escova. posto policial. - i pudu na prizon di
(ESCOVADO). N.S. V.A. segunda skuadra (R95) -.
skovadur (ESQUADRA). N.F. paroxítona.
n., *limpador. (ESCOVADOR). N.S. skudju
V.A. n., *selecção condicionada pelo
skrabidon favoritismo; preferência dada por
n., *cativeiro. (ESCRAVIDÃO). N.S. favor e não por merecimento. - kusa
V.B., sin. katiberasku. ku ma ta denba i ki skudju ke ta
skrabu fasiba ora ke daba alguin bolsa
n., *cativo. (ESCRAVO). N.S. V.B. (C.V.) -. (ESCOLHA).
skribi skudu
v., - Skribi, bu manda kontanu n., *unidade monetária de Portugal
(M.M.) -. (ESCREVER). N.F. vd. e de Cabo Verde. - Un alguin ke na
skirbi. ganha dus mil skudus na tempu
skribidu kolonial i pudi sustenta si kaza
part., - Nha pobu ka bu medi, n’ ka (IN96) -. (ESCUDO). N.S. skudu é
diskisi di bo, bu nomi i skribidu na hipónimo de ESCUDO, que designa
nha mon (L.Cat.) -. (deriv. também uma antiga arma defensiva,
ESCREVER). N.F. vd. skirbidu. cujo equivalente é djarga.
skribidur skuri
n., - Skribiduris di Biblia sibi kuma v., *acção de um líquido que corre
pa Deus un dia i suma mil anus, mil em fio ou em gotas. - Bu toma ki un
anus i suma un dia (L.S.) -. tcavena di midju, bu na skuril iagu
(ESCRITOR). N.F. vd. skirbidur. (R96) -. (ESCORRER).
skrita skurisi
n., *caligrafia; escrituração. - Sina v., *obscurecer; tornar escuro.
mininus aprindizajen di leitura i (ESCURECER). N.F. proparoxítona,

561
vd. sukurisi. N.S. V.B. [acerca de]; a respeito de. - diskursu
skurisidu sobri prublematika di imigrason
part., *obscurecido. (IN96) -. (SOBRE). N.F. neol. N.S.
(ESCURECIDO). N.S. V.B. sin. aserka di.
skurisidur sobrinsela
n., *o que escurece. n, *conjunto de pêlos na parte de
(ESCURECEDOR). N.S. V.B. cima da órbita dos olhos; sobrolho. -
skurisimentu riba di udju i sta sobrinsela (N.M.) -.
n., *escuridão; perda de luz. (SOBRANCELHA).
(ESCURECIMENTO). N.S. V.B. sobritudu
Slavu adv., *principalmente; em especial. -
n., *membro do povo dos Eslavos. Sobritudu pa fasi limpesa tambe
(ESLAVO). N.S. V.B. nunde ke mindjeris ta bindi (R98) -.
smola (SOBRETUDO).
n., - E fasi ofertoriu djintis na pati sobrivivi
smola djuntu ku kantiga (N.M.) -. v.intr., *ter as condições mínimas
(ESMOLA). N.F. vd. simola. para viver; subsistir. - imigrantis, pa
so e pudi sobrivivi, e ta bin obrigadu
adv., - I disal la i ba ta firbi, so ku si entra na manga di violason di leis
iagu (N.M.) -. (SÓ). N.F. neol., vd. importanti di pais nde ke sta nel
son 3. (IN96) -. (SOBREVIVER). N.F. neol.
soberbia soda
n., *orgulho; soberba exagerada. - n., *carbonato de sódio. - Si alguin
Soberbia ka ten trupesa nin banku kume soda, ka bu djudal pa i
di sinta (J.M.B.) -. (SOBERBIA). ramasa, pabia i pudi kema si
N.F. proparoxítona. garganti (Igr.I.) -. (SODA).
soberbu sodadi
n., *arrogante; vaidoso. - omis di n., *recordação nostálgica de
korson soberbu (L.Cat.) -. pessoas ou coisas distantes ou
(SOBERBO). N.F. neol. passadas. - Nha sodadi mas kirsi
sobra 1 otca ke n’ sinti kuma storias ke n’
1.v.tr., *guardar; pôr de lado uma kontadu ka tciu (O.S.) -.
parte. - fidju di alguin labal nan te! (SAUDADE). N.F. saudadi.
Bu sobra ki kau (N.V.) -. (SOBRAR). soga 1
2.v.intr., *restar; sobejar. - kilis ke v., *lavar em segunda água. - Pa n’
sobra e muda pa utrus tabankas soga nha bis antis de i seku, n’ misti
(N.M.) -. pirbita konta Banhus algun kusas -.
sobra 2 (ENXAGUAR). N.F. choga.
n., *resto; sobejo. (SOBRA). N.S. Soga 2
V.B., sin. restu. n., *uma das ilhas habitadas do
sobradi Arquipélago de Bijagós. - Pratu di
n., *soalho; andar de casa. - I ta Bidjugu di Soga (N.M.) -. (SOGA).
staba riba di sobradi (F.M.) -. soka di midju
(SOBRADO). n., *espiga de milho a que se
sobramesa retiraram os grãos; carolo. - bu pudi
n., *doce ou fruta que se come no randja un soka di midju (R96) -.
fim de refeição. (SOBREMESA). (deriv. SOCA DE MILHO). N.M.
N.S. V.B. lexia complexa. N.S. SOCA designa
sobri o rizoma.
con., *preposição que significa sol 1

562
n., *o astro principal do nosso n., *perdão. (ABSOLVIÇÃO). N.S.
sistema planetário. - I na galu ku no V.B.
ta djubiba nel ku sol (C.P.) -. (SOL). solda
N.S. sol mansi 1;sol noti 1; sol- v., *ligar; unir. (SOLDAR). N.S. V.B.
mansi 2; sol-noti 2; kaida di sol; soldadu 1
mansir di sol; mansida di sol; n., *militar sem graduação. - Paulu i
nasenti di sol; ponta di sol; saida dadu lisensa pa i mora na si kaza,
di sol; tcepen di sol. ku un soldadu ku na guardal (N.T.) -
sol 2 . (SOLDADO). N.S. sin. rakruta 2.
n., *quinta nota da escala musical. soldadu 2
(SOL). N.S. V.B. part., *unido com solda.
sol kamba (SOLDADO). N.S. V.B.
coloc., *o sol pôs-se. (deriv. O SOL soldadur
CAMBOU). N.S. V.M. n., *pessoa que solda.
sol mansi 1 (SOLDADOR). N.S. V.B.
1.coloc., *começar a aparecer a luz soldadura
do dia; amanhecer. - I ta ten kilis ku n., *a parte soldada.
ta badja tok sol mansi (A.C.) -. (SOLDADURA). N.S. V.B.
(deriv. O SOL AMANHECE). solenidadi
2.coloc., *acordar alguém de n., *na liturgia cristã, celebração
manhã; despertar alguém do sono. - festiva muito importante. -
Ka sol bin mansinu amarelu na Solenidadi di Santa Maria (L.Cat.) -.
udjus spasmadu (H.M.) -. (SOLENIDADE). N.F. neol.
sol-mansi 2 solfa
n., *o amanhecer; o nascer do sol; é n., *jogo de meninos. N.S. V.P.
dia. - nunka e ka odja sol-mansi na solisita
e tera li (T.M.) -. (O SOL n., *pedir; diligenciar. - pruposta
AMANHECE). N.M. lexia composta. aprizentadu aonti di noti na sintidu di
sol noti 1 solisita, ku sedu pidi, utilizason di
coloc., *anoitecer; fazer-se noite. - tudu rekursus ku ten (R95) -.
Kil dia kontra sol na noti, Midana ba (SOLICITAR). N.F. neol.
odja ku komite (Dea) -. (O SOL solopa
ANOITECE). N.S. sin. noti 1. v., *embeber-se de substância
sol-noti 2 líquida; ser muito molhado. - i modja
n., *o anoitecer, depois da caída do spondja na binagri tok i solopa
sol; o escurecer; é noite. - e na (N.T.) -. (ENSOPAR).
djanti, kuma pa e djanti anti di sol- solta
noti (T.M.) -. (deriv. O SOL v., *libertar; desligar. (SOLTAR).
ANOITECE). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
sola soltadu
n., *parte inferior do sapato. (SOLA). part., *desligado. (SOLTADO). N.S.
N.S. V.B. V.B.
solbi solteru
v.tr., *desculpar; perdoar. adj., *relativo ao homem que ainda
(ABSOLVER). N.F. absolvi. N.S. não se casou. - Ntoni solteru nan,
V.B. tempus bai anus pasa, Ntoni bin
solbidu kasa, amigus na rua na miskinha
part., *perdoado. (ASSOLVIDO). (T.Dj.) -. (SOLTEIRO).
N.S. V.B. soltu
solbison part., *desligado; livre. - I ten un

563
tabela ke aprovadu: no tene sombrinha
Babadinka, alen di utrus operason ki n., *guarda-sol; guarda-chuva.
djintis ta fasi, asin soltu (R95) -. (SOMBRINHA). N.S. V.B.
(SOLTO). sombrinha di sapu
solu n., *cogumelo; fungo. - Bu na randja
n., *chão; terreno arável. - i ka ten kugumelus freskus, es ku no ta fala
nin un tekniku ku na bai panha kil tipu sombrinha di sapu sin (R96) -.
solu pa bin fasil analisi (IN96) -. (deriv. SOMBRINHA DE SAPO).
(SOLO). N.F. neol. N.S. sin. tcon; N.M. lexia complexa. N.S. sin.
sin. terenu. guarda-tcuba di sapu.
solusiona somenti
v.tr., *dar solução a; resolver. - i tristi adv., *advérbio de exclusão que
pa nos pega na arma pa solusiona significa [apenas]; só; unicamente. -
es problema (R98) -. ki parki i somenti pa viaturas ki na
(SOLUCIONAR). N.F. neol. ba fasi kompra na ki kau la (R95) -.
soluson (SOMENTE). N.F. neol. N.S. sin.
n., *resolução de um problema; son 3.
decisão. - no opta pa soluson somna 1
politiku (R98) -. (SOLUÇÃO). N.F. v., *produzir som; fazer barulho. -
neol., suluson. Na kil momentu, kau somna, gritu di
soma 1 kontentamenti ku di dimirason (F.M.)
1.v., *fazer a soma de; adicionar; -. (SOAR).
unir; acrescentar. (SOMAR). somna 2
2.v., *unir; acrescentar. - Nunde ku n., *barulho; confusão; soada. -
sukuru ta kaba, la ku klarensa ta Tuada ku n’ ta obi, i somna di fugu
soma (L.A.) -. ku na iardi na lenha (O.S.) -. (deriv.
soma 2 SOAR).
1.n., *conjunto; totalidade. (SOMA). somna-somna
2.n., *em matemática, o resultado n., *barulho. - na metadi di somna-
de uma adição. - Sugundu turnu somna di es mundu (L.Cat.) -.
fasidu pabia kandidatu di PAIGC ka (deriv. SOAR). N.M. redobro.
konsigui tene mas di dobru di votus son 1
di soma di utrus kandidatus n., *ruído; voz. (SOM). N.F. neol.
(P.dosS.) -. N.S. sin. adison. N.S. V.B.
3.n., *determinada quantia em son 2
dinheiro. adj., *único; isolado; sem
somadu companhia. - Bo sta firmi na un
part., *adicionado. (SOMADO). N.S. sintidu son (N.T.) -. (SÓ).
V.B. son 3
sombra 1 1.adv., *advérbio de exclusão;
v., *fazer sombra, cobrir de sombra. somente. - Si luga taxi son pa el, i
- Sombra di sibi ka ta sombra bas na paga un pres di kumpra baka
del, son la fora (L.A.) -. (P.dosS.) -. (SÓ). N.F. so. N.S. sin.
(SOMBREAR). somenti.
sombra 2 2.con., *conjunção subordinativa
n., *espaço que o sol não ilumina que introduz orações temporais;
devido a interposição de um corpo mal; logo que; apenas. - Si galu
opaco. - Es kau sta bon, i bonitu, kanta son, Serpenti ta obi i ta bin
sombra manga del pa diskansa (T.M.) -.
(M.M.) -. (SOMBRA). son 4 [-son]

564
suf.nom., *sufixo que entra na sopona
formação de substantivos, v., *mijar na cama. - Mininu sopona
exprimindo a ideia de acção ou -. N.S. V.A.
resultado de acção. - tarpadjason - sorizu
konsentrason - libertason - n., *acto de sorrir; manifestação de
investigason - priokupason - contentamento. - na un tardi muitu
okupason -. (-ÇÃO). N.M. sufixo de tristi pa mi, bu sorizu i bu kalur bin
verbos. fikan na nha solidon (T.Dj.) -.
sonda 1 (SORRISO). N.F. neol.
v., *explorar ou medir com a sonda. soronda 1
- E sonda e otca vinti brasu (N.T.) -. v., *crescer de novo; germinar. - no
(SONDAR). N.F. neol. tcon na soronda i na fadja ku bida
sonda 2 (L.S.) -. N.F. Mandinga “sòron” que
n., *aparelho para fazer sondagens; significa crescer de novo.
instrumento para fazer análise. soronda 2
(SONDA). N.F. neol. N.S. V.B. 1.n., *rebento. N.F. Mandinga
sondadu “sòron” que designa a erva que
part., *investigado. (SONDADO). cresce de novo.
N.S. V.B. 2.n., *entre os povos Balantas indica
sondadur também o corte, com terçado, dos
n., *aquele que sonda. rebentos das plantas lenhosas.
(SONDADOR). N.S. V.B. 3.n., *nome da Revista Cultural do
sondason INEP, o Instituto Nacional de
n., *perfuração. (SONDAGEM). N.S. Estudos e Pesquisa, de Bissau.
V.B. (SORONDA).
Soninke sorti
n., *termo para indicar os membros n., *destino, fortuna; felicidade. - Ki
do povo Saracolé, do grupo fidju la, Deus largal son ku sorti di
linguístico Mande Tan; Saracolé. kudji (T.M.) -. (SORTE).
(SONINKÉ). N.F. oxítona. N.S. V.A., sortia
sin. Sarakole. v.tr., *tirar à sorte. (SORTEAR). N.F.
sonu paroxítona. N.S. V.B.
n., *suspensão da consciência e da sortiadu
motricidade voluntária, aproveitando 1.adj., *escolhido por sorteio.
o organismo para se recompor da (SORTEADO).
fadiga. - N’ bai pa ba panha sonu 2.adj., *diz-se de alguém com sorte;
son, n’ pega mas sunha (N.M.) -. feliz. - Sortiadu i kilis ku ta pui pas
(SONO). N.S. pasa ku sonu; ronka na metadi di djinti, pabia e na
na sonu; tcami ku sonu. tcomadu fidjus di Deus (N.T.) -.
sopa soru
n., *caldo com maior ou menor n., *veículo líquido de anticorpos,
consistência, podendo acrescentar- usado como curativo de certas
se arroz, massa, legumes. - peran n’ doenças. - talves i ta pirsisa di toma
pasa, nos kabu patin sopa soru o antibiotiku (Igr.I.) -. (SORO).
(T,Tcheka) -. (SOPA). N.F. neol.
sopa mesa sorveti
coloc., *enxugar água sobre a n., *gelado. - No tudji mininus pa e
mesa. (deriv. ENSOPAR A MESA). ba ta kumpra e sorveti ke na bindidu
N.S. V.A.; ENSOPAR significa pabia no ka sibi kal tipu di iagu ki
molhar e não enxugar. preparadu ku el (R95) -.

565
(SORVETE). sopra o vento. (SOTAVENTO). N.S.
sos V.B.; ant. barlabentu; ilha
n., *parceiro; membro de uma sotabentu são as ilhas do lado
sociedade. - e fika spantadu pabia sudeste de Cabo Verde.
di ki manga di pis ke panha, suma sotona
tambi Tiagu ku Djon, fidjus di n., *fruto da Guiné semelhante às
Zebedeu, ki era sos di Simon (N.T.) azeitonas. (AZEITONA). N.S. V.B.
-. (SÓCIO). N.S. sin. parseru. spada
sosial n., *arma branca defensiva e
adj., *relativo à vida e organização ofensiva, constituída por uma
da sociedade. - konvivensia sosial lâmina comprida e um punho. - Miti
(P.dosS.) -. (SOCIAL). N.F. neol. spada na si lugar, pabia tudu kil ku
sosialismu pega na spada, ku spada ki na muri
n., *doutrina que preconiza a (N.T.) -. (ESPADA). N.F. ispada.
colectivização dos meios de spadja
produção e o estabelecimento de 1.v.tr., *dispersar; divulgar. - i spadja
uma sociedade sem classes. - dinheru di torkiaduris, i bati mesas
sosialismu arabi, Islam komu guia (N.T.) -. (ESPALHAR).
pa ason sosiu-pulitiku (R95) -. 2.v.intr., *alastrar-se; difundir-se. - Si
(SOCIALISMO). fama laga, i spadja na tudu tcon di
sosialista Galileia (N.T.) -. (ESPALHAR-SE).
1.adj., *relativo ao socialismo. - spadjadu
programa nasionalista i sosialista 1.part., *que se dispersou. - fidjus di
(R95) -. (SOCIALISTA). Deus ku staba spadjadu (N.T.) -.
2.n., *pessoa partidária do (ESPALHADO).
socialismo. 2.part., *que se propagou.
sosiedadi spanson
1.n., *conjunto de pessoas unidas n., *alargamento; difusão. - atraves
pela mesma origem e pela mesmas di un spanson moderada di insinu
leis. - fanadu i util pa sosiedadi, ma (MR98) -. (EXPANSÃO).
so ki n’ ka ta konkorda na ki parti spantu
feminina suma ku n’ falaba dja n., *medo; surpresa. - N’ na tcora,
(IN96) -. (SOCIEDADE). N.F. neol. spantu toma konta di mi (Igr.I.) -.
2.n., *associação. (ESPANTO). N.F. neol. N.S. sin.
sosiu-ikonomiku pantadura.
adj., *que diz respeito aos spasu
problemas de natureza social e 1.n., *área; lugar; distância entre
económica. - dizinvolvimentu sosiu- duas coisas. - E ta randjadu un
ikonomiku (R98) -. spasu spesifiku pa i djuga (R95) -.
(SOCIOECONÓMICO). N.F. (ESPAÇO). N.F. neol.
proparoxítona. N.M. lexia composta. 2.n., *duração; intervalo. - Kila na
sosiu-pulitiku mesmu dia, na mesmu spasu no
adj., *que diz respeito aos fasi si denunsia publika (R98) -.
problemas de natureza social e spekulason
política. - puder ikonomiku i sosiu- 1.n., *conjectura; opinião sem
pulitiku (P.dosS.) -. fundamento; engano. - Tudu na bazi
(SOCIOPOLÍTICO). N.F. di spekulason (P.dosS.) -.
proparoxítona. N.M. lexia composta. (ESPECULAÇÃO). N.F. neol.
sotabentu 2.n., *operação financeira com
adj., *o lado oposto àquele donde lucros exagerados.

566
spera 1 -. (ESPECIAL). N.F. neol.
v., - No na papia diritu ku kil djintis spesialista
sin spera si pudi fasi kualker kusa n., *pessoa que se dedica
(R98) -. (ESPERAR). N.F. vd. pera. exclusivamente a um determinado
spera 2 ramo de uma profissão; perito. - I
n., *traje que vestem as mulheres purtantu i ten ku mandadu kil
em estado de gravidez ou aquelas spesialistas pa bai pa ba izamina, si
muito gordas; camisa grande. - N’ propi kil terenu ta favurisi (IN96) -.
sai pista spera tok n’ kansa n ‘ ka (ESPECIALISTA). N.F. neol.
otca (N.M.) -. (deriv. ESPERAR). spesifiku
N.F. ispera. N.S. ESPERAR adj., *exclusivo; restrito. - i ten kazus
significa estar à espera. spesifiku (R95) -. (ESPECÍFICO).
speransa N.F. proparoxítona, neol.
n., *confiança de alcançar algo que spetakulu
se deseja; expectativa. - No ten 1.n., *representação teatral ou
speransa suma feru di fundia ku ta cinematográfica. - Tiatrus ku sala di
sugura no alma firmi (N.T.) -. spetakulu ka ten na Bisau (P.dosS.)
(ESPERANÇA). N.F. spransa. -. (ESPECTÁCULO). N.F.
sperta proparoxítona, neol.
v., *acordar; tomar consciência. - 2.n., *tudo o que é objecto e
Otca i bin sperta, i sinta (T.M.) -. curiosidade ou desdém.
(DESPERTAR). N.S. sin. disperta. spia
spertadu v.tr., *espreitar. (ESPIAR). N.S. V.B.
part., *acordado. (DESPERTADO). spiadu
N.S. V.B., sin. dispertadu. part., *espreitado. (ESPIADO). N.S.
spertadur V.B.
n., *relógio com dispositivo para spidju
acordar. (DESPERTADOR; n., *superfície polida que reflecte a
ESPERTADOR). N.S. V.B. imagem dos objectos. - i suma un
spertasku omi ku na djubi na spidju si rostu ki
n., *astúcia, esperteza; malícia. - la padidu ku el (N.T.) -. (ESPELHO).
ku spertasku di Lebri (L.S.) -. (deriv. N.S. djubi rostu na spidju.
ESPERTAR). N.S. sin. sperteza. spiga
sperteza n., *inflorescência; infrutescência.
n., *habilidade maliciosa. - no pudi (ESPIGA). N.S. V.B.
odja kal ki sperteza di Lebri (R95) -. spindi kurpu
(ESPERTEZA). N.F. neol. N.S. sin. coloc., *levantar-se ligeiramente de
spertasku. um lugar; estirar-se; espreguiçar-se
spertu com os braços. - Bariga na den tok
1.adj., (ESPERTO). N.F. vd. ispertu n’ ka pudi spindi kurpu -. (deriv.
1. N.S. V.B. DESPENDER O CORPO). N.S. V.A.
2.adj., (EXPERTO). N.F. vd. ispertu spingarda
2. N.S. V.A.; spertu é hiperónimo n., *arma de fogo de cano comprido;
de ESPERTO que significa caçadeira. (ESPINGARDA). N.F.
inteligente malicioso e de neol. N.S. V.A.
EXPERTO que significa inteligente spinha
com vários conhecimentos úteis. 1.n., *formação esquelética dos
spesial peixes. (ESPINHA). N.F. vd. spinha
adj., *excelente; fora do comum; di pis.
exclusivo. - tratamentu spesial (R96) 2.n., *coluna vertebral. (ESPINHA).

567
N.S. V.B. spiritual
spinha di pis 1.adj., *relativo ao espírito; religioso.
n., *aresta. N.M. lexia complexa. - tudu djinti tene kurpu ku alma,
N.S. V.A, sin. os di pis. nesesidadi material ku nesesidadi
spinhu spiritual (Igr.I.) -. (ESPIRITUAL).
1.n., *saliência rígida e aguçada no 2.adj., *incorpóreo. - Si kurpu di
caule e folhas de algumas plantas. - karni ten, kurpu spiritual ten tambi
Soldadus kumpu un koroa di spinhu (N.T.) -.
(N.T.) -. (ESPINHO). spirtu
2.n., *planta espinhosa. - bo pudi n., (ESPÍRITO). N.F. arc., vd.
kudji uvas na pe di spinhu o figus na spiritu. N.S. V.B.
pe di spinhu pretu? (N.T.) -. splika
spion 1.v.tr., *dar a explicação de; tornar
n., *pessoa que observa inteligível. - i kansadu pa splika bos,
secretamente os actos de outrem manera ku bo ka ta lestu ku ntindi
para depois informar. - E fika e na (N.T.) -. (EXPLICAR). N.F. isplika.
montial, e manda spions pa e pudi 2.v.tr., *leccionar a respeito de;
panhal na algun palabra (N.T.) -. interpretar. - I splika un bokadinhu di
(ESPIÃO). storias di antigus kombatentis (R98)
spira 1 -.
v., *deixar de respirar; morrer. splikadu
(EXPIRAR). N.S. V.B. part., *interpretado; explanado. - La i
spira 2 splikadu kuma ke djintis di antigu ta
v., *dar espirros; provocar obiba palabra di Deus (L.Cat.) -.
esternutação. - Alguin ke spira na (EXPLICADO).
metadi di kombersa (P.B.) -. splikadur
ESPIRRAR). n., *docente; professor.
spiriensia (EXPLICADOR). N.S. V.B.
n., *conhecimento adquirido ao splikason
longo da vida; habilidade. - si n., *ensino prático; esclarecimento;
spiriensia mostra kuma utru interpretação. - Es i splikason di
nesesidadi dibi di ten prioridadi storia: simenti i palabra di Deus
(Igr.I.) -. (EXPERIÊNCIA). N.F. (N.T.) -. (EXPLICAÇÃO).
proparoxítona. splora
spiritu 1.v.tr., *abusar de outrem para
1.n., *sopro vital; alma; vida; auferir algum benefício. - E ta splora
energia. (ESPÍRITO). N.F. kazas di viuvas, nkuantu e na fasi
proparoxítona, spirtu. orason di findjimentu (N.T.) -.
2.n., *intenção. - i ta bai ku spiritu di (EXPLORAR). N.F. isplora.
maldadi (R95) -. 2.v.tr., * tirar proveito de. - Purke
3.n., *ser sobrenatural; anjo, minas, nin un son no ta splora, ma
demónio. - Ke ku manda no ka pudi floresta no odja dja, n’ pensa kuma
serka ki spiritu? (N.T.) -. no dibi di kontinua na ba ta isplora
4.n., Spiritu Santu, *na religião (IN96) -. N.S. splora é hipónimo d
cristã, a terceira pessoa da EXPLORAR, que significa também
Santíssima Trindade. - Spiritu pesquisar, cujo equivalente é
Santu, amor di Deus ku si fidju, ta buska.
guia tudu pekaduris ki ta fia na Deus sploradu
pa i da tistimunhu di si amor (L.S.) -. part., *tirado proveito de;
(ESPÍRITO SANTO). aproveitado; abusado. - i ka pabia

568
branku tene dinheru ki dibi di spozu
sploradu (IN96) -. (EXPLORADO). n., *o consorte da mulher; marido. -
sploradur Bu kudjil pa sedu spozu di mame di
n., *pessoa que explora ou que tira Deus (L.Cat.) -. (ESPOSO). N.F.
proveito de outrem; speculador. - neol.
sploraduris di no povu (L.Cat.) -. spransa
(EXPLORADOR). N.M. n.pl. n., - No ten spransa na korson, n’ fia
sploraduris. dimas, no na bin ganha (L.Cat.) -.
splorason (ESPERANÇA). N.F. vd. speransa.
n., *uso da boa fé de alguém para spransa Deus!
obter um benefício ilicitamente; loc.interj., (deriv. ESPERAR A
aproveitamento. - Strandjerus e ta DEUS). N.F. vd. paransa Deus!.
dadu tan presu altu; es splorason ta N.S. V.B.
odjadu na tudu feras di Bisau spresa
(P.dosS.) -. (EXPLORAÇÃO). N.S. v., *dar a entender por gestos ou
splorason é hipónimo de palavras; exprimir; proferir. - I ta
EXPLORAÇÃO, que significa spresa diritu -. (EXPRESSAR). N.F.
também investigação, cujo neol. N.S. V.A., sin. fala 1.
equivalente é piskiza. spresadu
spondja part., *exprimido; falado; proferido. -
n., *animal marinho dos E nomi ka ta spresadu kualker
espongiários, cujo esqueleto, depois manera, so ku bu kolega (N.M.) -.
de preparado, serve para lavagens, (EXPRESSADO). N.F. neol. N.S.
em virtude da sua porosidade e sin. faladu.
capacidade de absorver líquidos; sprimenta
objecto para absorver líquidos. - i v., - Djorontci, pa kin ku sprimental, i
toma spondja i modjal na binagri na sabi (R95) -. (EXPERIMENTAR).
(N.T.) -. (ESPONJA). N.F. vd. spurmenta.
spora 1 spuma 1
v., *ejacular. (deriv. ESBORRAR) n., *escuma; baba. - N’ misti sukuta
N.S. V.A. bu vos na spuma di mar (N.T.) - i na
spora 2 sakudil tok sukuma ta sai (N.T.) -.
n., *líquido seminal; esperma. (deriv. (ESPUMA). N.S. sin. sukuma.
ESBORRAR). N.S. V.A. spuma 2
sporta n., *espécie de colchão feito com
v.tr., *vender produtos nacionais no espuma, um composto de 10% de
estrangeiro. - ke ku no na sporta? borracha e de 90% de ar. (deriv.
(IN96) -. (EXPORTAR). N.S. ant. ESPUMA). N.S. V.A.
mporta. spurmenta
sportason 1.v., *pôr à prova; tentar; executar. -
n., *saída de géneros de um país Bisenti spurmenta lambu po, i ka
para o exterior. - Importason mas pudi (Dea) -. (EXPERIMENTAR).
garandi di ki sportason (P.dosS.) -. N.F. sprimenta; surmenta.
(EXPORTAÇÃO). N.S. ant. 2.v., *sentir; sofrer. - Jesus
importason. spurmenta tambe tentason (N.T.) -.
spoza spurmentadu
n.f., *a consorte do marido; mulher. - 1.part., *verificado; tentado;
No ka ten diritu di leba spoza krenti experiente. (EXPERIMENTADO).
na bias suma ki utru apostolus? 2.adj., *experiente. N.S. V.B.
(N.T.) -. (ESPOSA). N.F. neol. spurmentadur

569
n., *ensaiador. (ESTAR PRENHE).
(EXPERIMENTADOR). N.S. V.B. sta sertu
st! coloc., *ser isento de erro;
interj., *interjeição que exprime corresponder à verdade. - es te li
[silêncio]. - i ta falal kuma: st!, ami n’ tudu sta sertu (R98) -. (ESTAR
na randjau korda pa marau, pabia CERTO).
garandi si ka tarbadja i ta maradu stabilidadi
(L.S.) -. (PSIU!). n., *firmeza; equilíbrio; segurança. -
sta Un omi ki ka tene stabilidadi, un
1.v.cop., *verbo copulativo ou de salariu ben ikilibradu, i ka pudi
ligação, que, seguido de adjectivo pensa sen pursentu komu omi
ou advérbio, apresenta informação (IN96) -. (ESTABILIDADE). N.F.
acerca do sujeito. - kusa sta dritu neol.
(F.M.) -. (ESTAR). N.S. sta di stablisi
akordu; sta ku; sta prenha; sta v., *começar; instituir. - No stablisi
sertu. gora un kontatu ku no kolega pa i
2.v., *estar presente; residir. - N’ sta fasinu un pontu di situason (R95) -.
li, n’ sta la: sintidu (Co.D.B.) -. (ESTABELECER). N.F.
sta di akordu proparoxítona.
coloc., *concordar. - Ami n’ sta di stadia
akordu pa pui ospital pa tudu ladu n., *estada; permanência num lugar.
(IN96) -. (ESTAR DE ACORDO). - Duranti se stadia na Angola,
sta ku Delegason na ba mati inkontrus di
1.v.prep., *ter. - Son nha ermon ki tarbadju (R95) -. (ESTADIA). N.F.
sta ku febri (J.S.) -. (ESTAR COM). paroxítona, neol.
N.S. sta ku bariga. stadiu
2.v.prep., * ter como companhia; n., *campo para competições
relacionar-se com. - Tudu djinti ku desportivas. - stadiu nasional (R95)
sta ku mi e mandau mantenha -. (ESTÁDIO). N.F. proparoxítona,
(N.T.) -. neol.
3.v.prep., *diz-se de um homem e stadu
uma mulher que vivem maritalmente 1.n., *nação politicamente
sem vínculos legais. - i sta ku el -. organizada; conjunto dos poderes
sta ku bariga políticos de uma nação. - no Stadu
coloc., *estar grávida. - Kil ora ke staba ku nogosiason ku Portugal
tciga Balenti rapara djanan na (C.P.) -. (ESTADO). N.F. istadu.
badjuda kuma i sta ku bariga (F.M.) 2.n., *condição; situação; posição
-. (deriv. ESTAR COM BARRIGA). social. - Abo bu tene bu fidju ne
N.S. sin. tene bariga. stadu li sin, in! Bu odja e mindjer li,
sta na bu odja manera ki si fidju sta? (R95)
v. aux., *verbo auxiliar que indica o -.
processo ou o aspecto contínuo da staju
acção. - Karnaval sta na pirdi si n., *tempo de prática para o
propi balur (R95) -. (ESTAR A). N.S. exercício de uma profissão; etapa. -
sin. na 1. dipus di oitu mizis di staju (C.P.) -.
sta prenha (ESTÁGIO). N.F. neol.
coloc., *diz-se de mulher em estado stala
de gravidez; andar grávida ou v., *rebentar; fender-se.
prenhe. - i ten piriudu ki maioria parti (ESTALAR). N.F. neol. N.S. V.B.
limaria ta sta prenha (IN96) -. stangu

570
n., - praga di stangu na soronda n., *esteira fabricada com caules de
(H.M.) -. (ESTÔMAGO). N.F. arc., junco mampufa. (ESTEIRA DE
vd. stomagu. MAMPUFA). N.M. lexia complexa.
stanti N.S. V.A.
n., *móvel formado de prateleiras stera di tara
para guardar livros. - Kanderu ka ta n., *esteira fabricada com tiras
sindidu pa i pudu bas di kachoti, ma extraídas da nervura principal das
riba di un stanti altu (N.T.) -. folhas de palmeira tara (ESTEIRA
(ESTANTE). DE TARA). N.M. lexia complexa.
stasiona N.S. V.A.
v., *parar; demorar-se. - diritu di stera di tcur
stasiona tropa na Kanal (R95) -. n., *a esteira utilizada em casa dos
(ESTACIONAR). N.F. neol. familiares e alguém falecido,
stasionamentu durante alguns dias, para lembrar a
n., *acção de deixar o veículo num alma e a presença da pessoa
lugar para isso destinado; paragem. falecida. - I distindi stera di tcur,
- parki di stasionamentu (R95) pubis tudu kontra, tera na tcora
-. (ESTACIONAMENTO). N.F. neol. pena (C.S.) -. (deriv. ESTEIRA DO
stason CHORO). N.M. lexia complexa.
n., *centro transmissor de rádio ou stilu
televisão. - i dau un radiu ke ta n., *costume; prática. - na un stilu di
panha son un stason (C.P.) -. mas puru ditadur di Afrika (R98) -.
(ESTAÇÃO). N.F. neol. N.S. stason (ESTILO). N.F. neol.
é hipónimo de ESTAÇÃO, que stima 1
significa também as divisões v., *apreciar; ter em conta.
climatéricas do ano, cujo (ESTIMAR). N.S. V.B.
equivalente é tempu. stima 2
statistika n., *consideração. (ESTIMA). N.S.
n., *ciência que tem por objectivo a V.B.; stima tem o sema [apreciar] e
análise e interpretação de dados stimason o sema [avaliar].
numéricos relativos a determinados stimadu
factos. - Anos no ba tarbadja ku part., *considerado; apreciado. -I ta
statistika (MR98) -. (ESTATÍSTICA). stimadu kuma no tene grandi
N.F. proparoxítona, neol. numeru di imigrantis la fora (IN96) -.
statutu (ESTIMADO).
n., *lei orgânica de um Estado, stimadur
associação ou outra entidade. - I ten n., *apreciador. (ESTIMADOR). N.S.
ke tene un statutu di koperanti V.B.
(IN96) -. (ESTATUTO). N.F. neol. stimason
stera n., *avaliação. (ESTIMAÇÃO). N.S.
n., *tecido de junco com que se V.B.; stimason tem o sema [avaliar]
cobre o chão. - Se ermons toma se e stima o sema [apreciar].
stera e dobra-dobra, e toma se panu stimula
e mara na garganti, e dispidi se v., *despertar; incitar; animar. -
mame (T.M.) -. (ESTEIRA). N.S. subsidiu di izolamentu pa stimula
distindi stera; ialsa stera; labanta propi funsionarius (IN96) -.
stera; lebia stera; stera di (ESTIMULAR). N.F. neol.
mampufa; stera di tara; stera di stimulu
tcur. n., *incentivo. - juventudi sta
stera di mampufa dismoralizadu, i ka ten nin un

571
stimulu (IN96) -. (ESTÍMULO). N.F. konta storia; kontadur di storia.
proparoxítona, neol. 3.n., *invenção; mentira. - Nau, i ka
stiva 1 storia, fia kuma Sida ten, abo bu
v., *arrumar carga no porão ou tenel dja na bu sangui (Cecomes) -.
mercadorias no armazém. storiadur
(ESTIVAR). N.S. V.A. n., *especialista e narrador de
stiva 2 acontecimentos do passado;
n., *porão. - tarbadju na stiva i son historiógrafo. - Si storiaduris ten pa
kansera (A.B.) -. (ESTIVA). N.S. skribi, pa e skribi (IN96) -.
stiva é hiperónimo de ESTIVA, que (HISTORIADOR). N.F. neol. N.M.
designa a grade em que assenta a n.pl. storiaduris.
carga no porão, e de PORÃO. strada
stivadur n., *caminho para o trânsito de
1.n., *carregador de navio. pessoas e veículos; rua. - Gos na
(ESTIVADOR). roda di strada e na firbinti batata
2.n. stivadur di fera, *carregador (R97) -. ( ESTRADA). N.F. neol.
de mercadoria no mercado público. N.S. sin. kaminhu.
- i pudi odja stivaduris di fera ki ta straga
karga i diskarga merkadurias (P. 1.v.tr., *danificar; dissipar. - ora ke
dosS.) -. na kusinha kusa ku ka bali e na
stola straga saudi di djintis (R97) -.
n., *paramento utilizado nas (ESTRAGAR). N.F. neol. N.S. sin.
celebrações litúrgicas cristãs. dana.
(ESTOLA). N.F. rel. N.S. V.B. 2.v.intr., *arruinar-se. - No tene
stomagu mandiokas, batatas i utrus kulturas
n., *órgão da digestão. - mikrobius na straga na intirior di no tera, dividu
ta ientra na no stomagu atraves di falta di komersializason (R98) -.
bianda, iagu o mon susu (Igr.I.) -. (ESTRAGAR-SE).
(ESTÔMAGO). N.F. proparoxítona, stragadu
stangu. part., *danificado. (ESTRAGADO).
stopa N.S. V.B.
n., *filamentos de vegetais que stragadur
servem para vedar as fendas das n., *dissipador. (ESTRAGADOR).
embarcações. (ESTOPA). N.S. V.A., N.S. V.B.
sin. bisaka. stragason
storia n., *estrago; dano.
1.n., *narração por escrito dos (ESTRAGAÇÃO). N.S. V.B.
acontecimentos e actividades stragu
humanas do passado; os factos do n., *dano; dissipação; ruína. - N’ na
passado por ordem cronológica. - lantandal di si stragu, n’ na torna
1994 entra na storia di Guine-Bisau firmantal (N.T.) -. (ESTRAGO). N.F.
suma anu ki fasidu purmerus neol. N.S. sin. danu.
ileisons ku participason di utrus strandjeru
partidus fora di PAIGC (P.dosS.) -. 1.adj., *que é relativo a outra nação
(HISTÓRIA). N.F. proparoxítona, ou a outro país. - Ruti ka ten diritu
istoria. na Israel suma mindjer strandjeru
2.n., *pequena narração de ficção (Igr.I.) -. (ESTRANGEIRO). N.F.
oral ou escrita; conto da Guiné; istrandjeru.
fábula; historieta; historíola. - Storia 2.n., *conjunto de todos os países
di kin ku mas obi Kriol (A.P.) -. N.S. exceptuando o próprio; pessoa

572
natural de um país estrangeiro. - Pa fidju, nha orta ku nha mon struma ku
piskadur di strandjeru, purblema ka koko di baka, tudu kema (C.V.) -.
ten (M.M.) -. (ESTRUMAR).
stranha strumadu
v., *achar estranho; admirar-se em part., *adubado. (ESTRUMADO).
frente de uma coisa não habitual. - N.S. V.B.
Nha ermons, ka bo stranha e forti strumason
probason ku bin riba di bos pa n., *estrumadela; adubação.
spurmenta bos (N.T.) -. (ESTRUMAÇÃO). N.S. V.B.
(ESTRANHAR). N.F. neol. N.S. sin. strumu
dimira. n., *fertilizante; adubo. - I ka ta bali
stranhadu pa tcon, nin pa strumu, i son pa bota
part., *desconfiado; admirado. (N.T.) -. (ESTRUME).
(ESTRANHADO). N.S. V.B. strutura
stranhu n., *conjunto de medidas ou de
1.adj., *anormal; esquisito. - kusa meios técnicos para conseguir um
stranhu ku kuntisi (N.T.) -. fim; organização. - kampunes e ta
(ESTRANHO). N.F. neol. produziu arus, ma problema i ka
2.adj., *estrangeiro; desconhecido. - tene strutura pa pudi vakua kil arus
Si n’ ka ntindi lingu ku na faladu, ki (IN96) -. (ESTRUTURA). N.F. neol.
alguin i na sedu stranhu pa mi (N.T.) studa
-. 1.v.tr., *examinar; aprender; fixar. -
strela no na torna studa mas un bias ki
n., *astro cintilante com luz própria; storia ku sta na sugundu libru (Dea)
qualquer astro. - Nin ku lus di strelas -. (ESTUDAR).
paga, nin ku matu kema tudu, i ami 2.v.tr., *observar. - utrus omis, ku ta
ku kudji nha kaminhu (J.C.) -. studaba strelas, e bin di ladu di
(ESTRELA). saida di sol pa Jerusalen (N.T.) -.
strela di natal 3.v.intr., *ser estudante; ter aulas. -
n., *planta da família das N’ studaba na Siklu ku ta tcomadu
Euforbiáceas. (deriv. ESTRELA DE Martinho (IN96) -.
NATAL). N.M. lexia complexa. N.S. studadu
V.B., n.v. “Euphorbia pulcherrima”. part., *planeado. - I ta verifikadu
streladu kuma i studadu i tcigadu un
1.part., *com estrelas. konkluson (MR98) -. (ESTUDADO).
(ESTRELADO). studanti
2.adj., *diz-se do ovo frito e não n., *aluno de qualquer
batido. (ESTRELADO). N.S. V.B. estabelecimento de ensino. -
strita Konsentrason di studantis na kapital
v., *apertar. (ESTREITAR). N.S. (P.dosS.) -. (ESTUDANTE). N.S.
V.B. sin. alunu; sin. skoleru.
stritu studu
part., *apertado. (ESTREITO). N.S. 1.n., *aplicação intelectual para
V.B. aumentar os próprios
struki bianda conhecimentos. - metudu di studu
coloc., *comer a gula. N.S. V.M., ku no fasi era difisil (C.P.) -.
sin. nhuki. (ESTUDO).
struma 2.n., *curso escolar. - i bai pa Bisau
v., *deitar esterco na terra para a pa bai kontinua si studu (N.M.) -.
tornar mais fértil; adubar. - Ai nha (n.pl. ESTUDOS).

573
3.n., *investigação; pesquisa. - (ASSOBIADOR). N.S. V.B.
numerus ki furnesidu na kuadru di ki subida
studu no pensa kuma i sta n., *ascensão; aumento; rampa. - I
ultrapasadu (MR98) -. ta notadu un subida garandi na
stupidu presus di kusas di kume ku di bisti
adj., *que não tem inteligência (R96) -. (SUBIDA).
suficiente; grosseiro. - kil ku koba si subinti
ermon, i falal stupidu, i mersi bai pa v.caus., - Subinti na minimu di 300
fugu di nfernu (N.T.) -. (ESTÚPIDO). milimetrus na tudu ladu pa tcon ku
N.F. proparoxítona, neol. paredi i liga diritu (Igr.I.) -. (deriv.
su SUBIR). N.F. vd. sibinti.
contr., *crase da conj. [si] e do pron. subiu
[bu]. - su misti, no ta gueria nin ke n., *som produzido pela saída do ar
gosi (T.M.) -. (SE TU). por um pequeno intervalo nos lábios
sua ou por um apito. - alguin ta kiri
v., *fazer sair o muco nasal, badjuda, ora ki tciga i ta djubi un
expirando com força; limpar o nariz subiu ki kombina ku badjuda, i
das mucosidades. - Lensu di bolsu subia, kila i ta sibi, i ta sai (IN96) -.
ku no ta sua ku el, si no pistal el, no (ASSOBIO). N.F. proparoxítona,
uagal mininjite (R98) -. (ASSOAR). neol., sibiu.
N.S. sua ranhu. sublinha
sua ranhu 1.v.tr., *acentuar para chamar a
coloc., *limpar o muco nasal. - Sua atenção; realçar. - Ami n’ sta li pa
ranhu! (J.L.R.) -. (ASSOAR O sublinha akontisimentus (R98) -.
RANHO). (SUBLINHAR). N.F. neol.
suadu 2.v.tr., *fazer um traço por baixo de
part., *limpo o muco do nariz; uma palavra ou frase.
transpirado. (ASSOADO). N.S. V.B. submiti
sub- v., *levar alguma coisa à apreciação
pref., *morfema prefixo de formação de alguém; sujeitar. - No ilabora
de palavras que exprime os semas projetus, no submiti projetus (R95) -.
[inferioridade] ou [dependência]. - (SUBMETER). N.F. neol.
mundial di futibol di sub-vinti (R95) -. subrinha
(SUB-). N.M. sub-vinti; sub- n.f., *pessoa de sexo feminino em
diretor; sub-direson. relação aos irmãos de qualquer dos
subi seus pais; na Guiné-Bissau diz-se
v., - Saba subi na kil polon i sinta la também de uma pessoa de sexo
(R98) -. (SUBIR). N.F. neol., vd. sibi feminino em relação aos indivíduos,
2. não parenteados, de idade muito
subia superior. - Kil si fidju femia i dibi di
v., *dar assobios; apitar; silvar. - I dal un di si subrinhas, ki no manera
ten un kusa ku ta bati na kara, i ta di tabanka sin, primu ten ku kasa
subia, ma i ka ta odjadu: Bentu prima (R98) -. (SOBRINHA).
(Co.D.B.) -. (ASSOBIAR). N.F. subrinhu
proparoxítona, sibia. n.m., *indivíduo em relação aos
subiadu irmãos de qualquer dos seus pais;
part., *apupado. (ASSOBIADO). na Guiné diz-se também de uma
N.S. V.B. pessoa em relação aos indivíduos,
subiadur não parenteados, de idade muito
n., *aquele que assobia. superior. - Subrinhu, bu sinti

574
furaduris na pasa? (A.P.) -. bu toma tera bu ten ke kansa (C.P.)
(SOBRINHO). -.
subsidiu 3.v.intr., *tolerar; ter paciência. - Ah!
n., *auxílio pecuniário ou de outro nha Muskuta, sufri (R95) -.
género. - saudi ten ke kunsa na sufridur
pensa na kria subsidiu di izolamentu adj., *que sofre; paciente. - viva
(IN96) -. (SUBSÍDIO). N.F. povu sufridur ki kansa (R98) -.
proparoxítona, neol. (SOFREDOR).
substitui sufrimentu
v., *pôr em lugar de outra; fazer as n., *dor física ou moral; privação;
vezes de. - no ka ta bin substitui padecimento. - n’ odja bu pena,
delegasons ofisial (R98) -. pena di alma, sufrimentu di kurpu
(SUBSTITUIR). N.F. paroxítona, (C.S.) -. (SOFRIMENTO).
neol. sugui
Sudanes n., *mercado onde se vende carne. -
1.adj., *relativo ao Sudão. - Guvernu sabura di sugui (N.Me.) -.
sudanes (R95) -. (SUDANÊS). N.F. (AÇOUGUE).
oxítona. sugunda-fera
2.n., *habitante do Sudão. n., *o primeiro dia de trabalho da
sudesti semana. - na dia des des mis, ku
n., *rumo equidistante do sul e do sedu sugunda-fera (R96) -.
este; sueste. - Sudesti asiatiku (SEGUNDA-FEIRA). N.M. lexia
(R95) -. (SUDESTE). composta.
sufa 1 sugundi
1.n., *guarda ou ajudante de rei. - 1.v.tr., - i pidi Furadur pa sugundil
Rei manda djanan si sufas pa bin pabia el ku Onsa e ka ta fila (A.P.) -.
djubi si kontra i bardadi (T.M.) -. (ESCONDER). N.F. vd. sukundi.
(SUFA). N.F. Fula “sufa” que 2.v.intr., - gosi son pa no kuri no
significa ajudante. sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -.
2.n., *pessoa que adula servilmente; (ESCONDER-SE). N.F. vd.
bajulador. - E kustuma me kil sukundi.
manera di dividi pa rena, ma no na sugundi-sugundi
kontal ku si sufas di kuma Guine- 1.v., *continuar a ocultar-se. - Si bu
Bisau sibi diritu ke ki misti (R96) -. intci bolsu na sugundi-sugundi, un
sufa 2 dia bu kurpu ku na pagal (L.A.) -.
n., *cadeira. (SOFÁ). N.S. V.A. (deriv. ESCONDER). N.M. redobro.
sufisienti 2.n., *o jogo das escondidas. -
adj., *que basta; que satisfaz. - purmeruba no ta fasiba sugundi-
populason ka tenba dja forsa sugundi, ki sedu podi-ben (J.S.) -.
sufisienti pa aguentanu (C.P.) -. N.S. sin. kabra segu; sin. podi-ben.
(SUFICIENTE). N.F. neol. N.S. ant. sugundu 1
insufisienti. quant., *número ordinal. - Omi bai
sufri pa sugundu fidju, i falal mesmu kusa
1.v.tr., *passar por; suportar; admitir. (N.T.) -. (SEGUNDO). N.F.
- No povu i pui kolonialismu sufri segundu.
dirotas garandi dimas (C.P.) -. sugundu 2
(SOFRER). N.S. sin. padisi. 1.con., *preposição que significa [de
2.v.intr., *ter sofrimento; acordo com]. - Sugundu ANG runion
experimentar dores físicas e morais. prisididu pa titular di pasta di
- pa bu toma tera bu ten ke sufri, pa adiministrason interna (R95) -.

575
(SEGUNDO). N.S. sin. konsuanti. ta sukia, ma i ka na ar (N.T.) -.
2.adv., *advérbio que significa [em (SOCAR). N.F. proparoxítona.
segundo lugar]. - Purmeru, no kudji sukiadu
gudja na kaminhu, sugundu, no part., *esmurrado; pessoa que
kudji kobadur (T.M.) -. (SEGUNDO). recebeu socos. (SOCADO). N.S.
N.S. sin. sugundu bias. V.B.
sugundu 3 sukra
n., *sexagésima parte de minuto. v., *adoçar, temperando com
(SEGUNDO). N.S. V.B. açúcar. (AÇUCARAR). N.S. V.B.
sugura sukradu
1.v.tr., *pôr no seguro; prender; part., *adoçado. (AÇUCARADO).
agarrar; deter. - i pui elis na kalabus, N.S. V.B.
i sugura se pes na tronku (N.T.) -. sukru
(SEGURAR). n., *alimento de sabor doce;
2.v.intr., *agarrar-se. - Santcu tciga i sacarina. - Omi panhal, i lebal, i pui
ka sugura dja, i mufuna (T.M.) -. na saku di sukru i maral (T.M.) -.
(SEGURAR-SE). (AÇÚCAR). N.F. sukur; asukar.
suguradu suku
part., *garantido. (ASSEGURADO). n., *pancada com a mão fechada;
N.S. V.B. murro. - N’ manda suku pa gueria ku
suguransa Deus, n’ ka iangasa, mon fika riba:
1.n., *garantia; protecção, difesa. - Larandja (Co.D.B.) -. (SOCO). N.S.
Ninguin ka tene suguransa gos na suku di bas.
kil bairu (R95) -. (SEGURANÇA). suku di bas
N.F. siguransa. n., *espécie de ajuda, gorjeta ou
2.n., *pessoa encarregada de vigiar; recomendação, em favor de
guarda; polícia. - Kazu pudu na alguém; suborno. - Alguin ta fala pa
suguransa (R95) -. N.F. mil. bu dal suku di bas, sinkuenta mil,
suguru sen mil kontu (IN99) -. (deriv. SOCO
1.adj., *tranquilo; livre de perigo; DE DEBAIXO). N.M. lexia
firme; garantido. - es i pudi sedu complexa. N.S. sin. nkunhu.
lugar mas suguru pa elis (Igr.I.) -. sukulbembe
(SEGURO). n., *espécie de pimentão, cujos
2.n., *contrato que previne contra frutos são muito picantes quando
certos riscos. maduros. - Bu korta tambi dus
sujeitu sukulbembe bu pui, bu toma un
n., *em gramática, constituente kubu di gustu pui, bu ier-eri sal un
essencial da frase, que indica a bokadu (N.M.) -. N.S. n.v. “Uvaria
pessoa ou coisa que pratica a aethiopica”.
acção, ou a sofre. - Purnomis sukuma 1
pusual di prumeru pusua di singular, v.intr., *deitar um líquido semelhante
sujeitu, sta skribidu ku [n’], suma: [n’ a espuma; espumar. - i ta batil na
bai] (Men) -. (SUJEITO). N.F. tcon tok boka ta sukuma (N.T.) -.
proparoxítona. (ESCUMAR). N.F. proparoxítona.
sujeston sukuma 2
n., *proposta; ideia. - I kila ki n., *bolhas de ar à superfície de um
sujeston ki n’ tene pa da (R95) -. líquido; borra semelhante a espuma.
(SUGESTÃO). N.F. neol. - abo i udju di tarafe na sukuma di
sukia maron (C.S.) -. (ESCUMA). N.F.
v., *dar socos; esmurrar; sovar. - n’ proparoxítona. N.S. sin. spuma.

576
sukumadera No sukuta kombersa ku no ten ku
n., *planta medicinal da família das dotora Antonia (R95) -. (ESCUTAR).
Compósitas. (deriv. ESCUMAR). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B., n.v. “Vernonia colorata”. 2.v.intr., *auscultar. - Tokadur di
sukundi bombolon kunsa toka; djintis sinta e
1.v.tr., *pôr em lugar oculto; ocultar; na sukuta (F.M.) -.
dissimular, abrigar. - I pensa kuma sukutadu
ratu na sukundil anel (F.M.) -. part., *atendido. (ESCUTADO). N.S.
(ESCONDER). N.F. sugundi. V.B.
2.v.intr., *pôr-se em lugar onde não sukutadur
se possa ser visto. - I sukundi i na n., *que assiste a um discurso;
djubi elis (T.M.) -. (ESCONDER- ouvinte. - No na pidi sukutaduris di
SE). N.F. sugundi. no programa pa no djunta sintidu
sukundidu (R95) -. (ESCUTADOR). N.M. n.pl.
part., *ocultado; protegido. - Bo sukutaduris. N.S. sin. obidur; sin.
sukuta pa konta bos un bardadi ku ovinti.
sukundiduba (N.T.) -. sul
(ESCONDIDO). n., *um dos quatro pontos cardeais,
sukur aquele oposto ao norte. - Sol mansi,
n., (AÇÚCAR). N.F. paroxítona, vd. bentu di sul i na supra (N.T.) -.
sukru. N.S. V.B. (SUL).
sukurensa suli
n., *falta de luz; escuridão; v.tr., *transvasar; trasfegar; encher.
escuridade; trevas; cegueira; N.S. V.B.
ignorância. - Bin numia bo fidjus, sulidu
numia no sukurensa (L.Cat.) -. part., *transvasado; enchido. N.S.
(ESCUREZA). N.S. sin. sukuru. V.B.
sukurisi suluson
v.tr., *tornar escuro; obscurecer. - n., - Kal suluson? (R98) -.
pa se udjus sukurisi, pa ka e odja (SOLUÇÃO). N.F. vd. soluson.
(N.T.) -. (ESCURECER). N.F. suma
proparoxítona. N.S. sin. bida 1.con., *conjunção subordinativa
sukuru. que introduz orações comparativas;
sukuru como; enquanto. - Suma no sibi, na
1.n., *recanto sem luz; escuridão; mundu alguin ka pudi sibi tudu kusa
escureza; trevas. - Ku e tcuba ke na (R95) -. N.F. sima 1.
kai ku djitu di misti laba sukuru ke 2.adv., *advérbio utilizado em frase
noti bisti (C.S.) -. (ESCURO). N.S. interrogativas para pedir
sin. sukurensa. esclarecimento. - Ke ki bo ta fasi ku
2.adj., *que não tem luz; não claro; el? Manga di kusas. Suma ke?
triste. - Miskitu gosta di kau sukuru (T.L.) -. N.S. sin. komu.
ku tene iagu sintadu (Igr.I.) -. N.S. suma ke
bida sukuru; sukuru tip. 1.con., *locução conjuntiva
sukuru tip subordinativa que introduz orações
adj.superl., *muito escuro; diz-se de comparativas; como que. - i na torna
uma escuridão intensa e silenciosa. tudu kusa suma ke staba (N.T.) -
(deriv. ESCURO). N.F. vd. tip. N.S. suma ke i sedu ku si pape, sin ke
V.A. sedu ku si mame (T.M.) -.
sukuta 2.loc.adv., *locução adverbial que
1.v.tr., *prestar atenção a; ouvir. - indica [grau superlativo]. - Um omi

577
teneba un orta di fison garandi suma di lugar, asin te lugar sumiadu tudu
ke (P.B.) - I tenba un rei ku misti (F.M.) -. (SEMEADO).
kaza si fidju, bunitu suma ke (P.B.) - sumiadur
. n., *pessoa que espalha as
suma manera sementes na terra; pessoa que
con., *locução conjuntiva prepara a sementeira; sementeiro. -
subordinativa que introduz orações Si sumiaduris ka kaba na prumeru
consecutivas; `maneira que; de tal dia, utru dia mansi e ta riba mas
maneira que. - Augusto, no kontenti sumia (F.M.) -. (SEMEADOR). N.M.
dimas suma manera ku kontanu n.pl. sumiaduris.
kuma ku para-fugu ta fasidu (C.V.) -. sumola
suma manera ke n., - e ta ba pidil sumola (T.M.) -.
con., *locução conjuntiva (ESMOLA). N.F. vd. simola.
subordinativa que introduz orações sumu 1
comparativas; à maneira que; de tal adj.superl., *superlativo de alto;
maneira que. - suma manera ke lei supremo. - sumu saserdoti (L.Cat.) -
di amor ta mandanu, el ki ta rusumi . (SUMO). N.F. neol.
tudu leis (L.Cat.) -. sumu 2
suma tambi n., *bebida que se extrai de algumas
loc. adv., *advérbio de inclusão; substâncias vegetais; suco. - Liti o
como também. - tisin nha tambur, sumu ki tene vitamina i bon tambi
suma tambi nha siko, pa dia di toka (Igr.I.) -. (SUMO).
tcur (J.S.) -. (COMO TAMBÉM). sunha
sumana 1.v.tr., *ver em sonhos; prever. - N’
n., *o período de sete dias entre sunha turbada di puera toma konta
dois domingos consecutivos; di tera (M.M.) -. (SONHAR).
espaço de sete dias; conjunto dos 2.v.intr., *ter sonhos. - N’ sunha mas
dias de trabalho. - Tudu sumana i ta kuma nha vizinha muri (N.M.) -.
mandan karta (N.M.) -. (SEMANA). sunhadu
N.F. semana; simana. part., *imaginado. (SONHADO).
sumbia N.S. V.B.
n., *boina; boné característico dos sunhu
combatentes de liberdade de pátria 1.n., *representação mental de um
na Guiné-Bissau durante a luta de facto ou de uma coisa enquanto se
libertação nacional. N.F. dorme. - Ka bu ientra na palabra di
proparoxítona. N.S. V.B. ki omi djustu pabia, e di noti n’ sufri
sumi dimas na sunhu pabia del (N.T.) -.
v., - nunde ki Kamara ka sta, anos ki (SONHO).
ten ke sumi kil funson (R95) -. 2.n., *desejo imenso. - N’ na falau, i
(ASSUMIR). N.F. vd. asumi. son abo son, i son abo ki sunhu di
sumia nha bida (T.Dj.) -.
v., *deitar a semente à terra para a sunkulun
fazer germinar; fazer a sementeira 1.n., *espécie de rato que tem o
de. - Tudu kil ku bu sumia el ku ta hábito de beber o vinho de palma no
nasi (L.A.) -. (SEMEAR). N.F. cimo da palmeira; rato-das-
proparoxítona, simia. palmeiras. N.F. oxítona. N.S. n.v.
sumiadu “Heliosciurus gambianus
part., *disseminado; que recebeu a gambianus”.
semente na terra. - Otca monda 2.n., *pessoa bêbeda ou bêbada. -
kaba, e ta pega sumia parti pa parti Djustu-djustu di toma un kopu so i

578
ka tciga pa tcoman sunkulun (R.S.) - do ar ou vento que se movimenta. -
. bentu i na supra na nha kintal, tcuba
suor i na somna (L.Cat.) -.
1.n., - Bu na bisti un kamisa ku un supradu
kalsa parmanha, di tardi i tene dja part., *ateado; assoprado.
suor, bu dibi di tiral pa pui utru (SOPRADO). N.S. V.B.
(IN96) -. (SUOR). N.F. oxítona, supru
neol., vd. suur. n., *assopro. (SOPRO). N.S. V.B.
super- supulta
pref., *morfema prefixo de formação v.tr., *enterrar. (SEPULTAR). N.F.
de palavras que exprime o sema sepulta. N.S. V.B., sin. ntera.
[superioridade]. - Di faktu fera i un supultadu
kunfuson garandi si no misti part., *sepulto; enterrado.
komparal ku lojas super-merkadus (SEPULTADO). N.S. V.B.
(P.dosS.) -. (SUPER-). N.M. super- supultadur
merkadu; super-potensia. n., *coveiro. (SEPULTADOR). N.S.
superfisi V.B.
n., *extensão com as duas supultura
dimensões de largura e n., *cova onde se enterram os
comprimento. - Kal ki superfisi di es cadáveres; túmulo. - i pul na un
orta? (Cenfa) -. (SUPERFÍCIE). N.F. supultura ku kobadu na rotca (N.T.)
neol. N.S. sin. aria. -. (SEPULTURA). N.F. neol. N.S.
superior sin. koba 3.
1.adj., *mais elevado; de nível mais supuzitoriu
alto. - tribunal superior (R95) -. n., *medicamento que se introduz
(SUPERIOR). N.F. neol. no ânus. (SUPOSITÓRIO). N.S.
2.n., *pessoa que manda ou que V.B.
está à frente da hierarquia. - mesmu surbati
ku na salta bu superior, bu ten ke v., *beber aos sorvos e
dal un minimu di kunhisimentu (R99) ruidosamente. - i na surbati kaldu -
-. (SORVER). N.S. V.A.
suporta surdu
v., *sustentar o peso de; sustentar; 1.adj., *que está privado do sentido
aguentar; sofrer; tolerar. - Bo na da audição. - Kilis ke segu e na
matan nan, n’ ka pudi suporta (G.F.) odja, kilis ke surdu na obi (N.T.) -.
-. (SUPORTAR). N.F. neol., saporta (SURDO).
1. N.S. sin. sufri. 2.n., *pessoa que não ouve ou ouve
suporti pouco. - i kura segus, i lantanda
n., *aquilo que sustenta alguma mortus i pui pa mankus ianda, pa
coisa; base. - Si no ka tene suporti surdus obi (L.S.) -.
ikonomiku, no na sta sempri na surdu-mudu
kondenason (IN96) -. (SUPORTE). adj., *que é surdo e mudo ao
N.F. neol. mesmo tempo. - Spiritu surdu-mudu,
supra ami ku mandau, sai nel! (N.T.) -.
1.v.tr., *assoprar; activar a chama (SURDO-MUDO). N.M. lexia
com o sopro; apagar com um sopro. composta.
- I supra fugu forti i disa tceben i firbi surni 1
tok i kusidu (N.M.) -. (SOPRAR). v., *fazer um trabalho temporário ou
2.v.intr., *lançar uma certa precário. - Na ora ki bu folga, bu
quantidade de ar pela boca; diz-se pudi surni (J.S.) -. N.F. Francês

579
“journée” que significa um dia de gasidja (R95) -. (SOSSEGO).
trabalho. N.S. sin. fasi surni. susesu
surni 2 n., *bom resultado; êxito. - na
n., *contrato temporário; biscate; kualker parti di mundu ki ka ten lei,
diz-se de qualquer trabalho nunka kil tera i ka na ten susesu
temporário feito para aguentar o (R98) -. (SUCESSO). N.F. neol.
custo da vida quotidiana. - Surni i ka susidadi
tarbadju, nin labaremu i ka n., *falta de limpeza; imundície. - si
vensimentu (J.S.) -. N.F. Francês bu ka pui tampu, susidadi ku
“journée”. N.S. fasi surni. muskitus na ientra na iagu (Igr.I.) -.
surprindi (SUJIDADE). N.F. vd. susudadi.
v.tr., *aparecer de repente a; causar suspenson
surpresa a; pasmar. - Es mundu di 1.n., *interrupção; privação
sabidu, mundu nobu ku surprindiu temporária de exercícios. - dus
(G.F.) -. (SURPREENDER). N.F. djugu di suspenson (R95) -.
neol. (SUSPENSÃO). N.F. neol.
suru-suru 2.n., *conjuntos de molas que
v., *conversar baixo criticando. N.M. suportam o chassi e que servem
redobro. N.S. V.A. para atenuar as oscilações.
susa suspiru
v., *tornar sujo; tornar menos puro. - n., *respiração mais ou menos
Fulanu i susa boka, i ka kume siti prolongada; anseio. (SUSPIRO).
(L.A.) -. (SUJAR). N.S. V.B.
susadu sustenta
part., *sujo. (SUJADO). N.S. V.B. 1.v.tr., *aguentar o peso de;
susadur suportar; animar; alimentar. - un
n., *aquele que suja. (SUJADOR). alguin ke na ganha dus mil skudus
N.S. V.B. na tempu kolonial i pudi sustenta si
susedi kaza (IN96) -. (SUSTENTAR). N.F.
v.intr., *acontecer; realizar-se. - ora neol.
ku bu fidju na lanta, ka sukundil 2.v.pron., *conservar-se firme;
nada di tudu akontisimentu ke pudi resistir. - no pidi pa e susega, e
bin bin susedi ku el (IN96) -. tarbadja e sustenta se kabesa (N.T.)
(SUCEDER). N.F. neol., susudi. -. (SUSTENTAR-SE).
N.S. sin. kuntisi. sustentadu
susega 1.part., *segurado; suportado;
1.v.tr., *acalmar; tranquilizar. - n’ alimentado; firme. - i bai pa lala, na
sinti un bentu manhus na susegan si lugar nunde ki na sustentadu tris
(E.D.) -. (SOSSEGAR). N.F. sisiga. anu i meiu (N.T.) -.
2.v.intr., *ter sossego; descansar. - (SUSTENTADO).
Sinta bu susega, mindjor dia i na 2.adj., *firme; viável; sustentável. -
bin, el ku no na pera (T.T.) -. dizinvolvimentu sustentadu (R99) -.
susegadu sustentadur
part., *que não tem agitação; n., *aquele que protege.
tranquilo; calmo. - Bo buska ten un (SUSTENTADOR). N.S. V.B.
vida susegadu (N.T.) -. sustentamentu
(SOSSEGADO). N.F. sisigadu. n., *sustentação; alimento; amparo.
susegu (SUSTENTAMENTO). N.S. V.B.
n., *calma; tranquilidade; paz. - Ora sustentu
ki vingansa ten, susegu ka ta pudi n., *protecção; alimento. -

580
tarbadjaduris ten diritu di se ka na pudi tira ki parti risu (R96) -.
sustentu (N.T.) -. (SUSTENTO). (AÇOITAR; AÇOUTAR). N.S. suta é
N.F. neol. hiperónimo de AÇOITAR e de
sustu ESPANCAR; suta iagu, sin. da
n., *medo provocado por algo latida.
imprevisto; temor; sobressalto. - Ami suta iagu
n’ ka kirsi di pisadelu pa pisadelu, ku coloc., *beber bebidas alcoólicas. - I
sustu di kada tiru ku fuguiadu (O.S.) risolvi bai pa un bar pa ba suta iagu
-. (SUSTO). N.F. neol. pa pudi raparti kansera di foronta
susu 1 (Cecomes) -. (deriv. AÇOITAR A
1.adj., *que não está limpo; sórdido; ÁGUA).
manchado. - Kaza di Serpenti i susu sutadu
suma n’ ka sibi ke (T.M.) -. (SUJO). part., *punido com açoite;
N.S. susu korson; sin. espancado. - e ta sutadu di tudu
kontaminadu. koldadi manera (P.dosS.) -.
2.adj., *desonesto; suspeito. - djuis (AÇOITADO).
ku susu ka ta limpu (H.M.) -. sutadur
Susu 2 n., *que castiga com açoite. - bispu
n., *termo comum para indicar os ku sedu nkargadu di kaza di Deus i
membros do povo Sosso, dibi di sedu sin kulpa, i ka dibi di
pertencente ao grupo linguístico sedu alguin sutadur (N.T.) -.
Mande Fu ou do Sul, da subfamília (AÇOITADOR).
Mande. (SOSSO). N.S. V.B., sin. suti 1
Djalonka. v., *pôr, fazendo pressão. - i ba
susu kabesa buska padja i bin suti bas di kil lenha
coloc., *diz-se de uma pessoa de ki ruma i miti fugu (A.P.) -. (deriv.
más intenções. - Bu garandi oh, bu AÇOITAR).
susu kabesa oh (N.Me.) -. (deriv. DE suti 2
CABEÇA SUJA). N.S. ant. limpu n., *castigo com açoite; palmada;
kabesa. chicotada. - Disintindimentu na bin,
susu korson suti na mati, alau dja ku un bruta di
coloc., *diz-se de uma pessoa má. - sufrimentu (R95) -. (deriv.AÇOITE).
Anton bu parenti na bin fala kuma N.S. suti é hiperónimo de
ami n’ susu korson, n’ disau muri CHICOTADA e de PANCADA.
(T.M.) -. (deriv. CORAÇÃO SUJO). sution
N.S. ant. limpu korson. n., *peça de vestuário feminino que
susudadi suporta os seios; porta-seios;
n., - susudadi i fonti di duensa (R95) corpete; soutien. - Badjudas ta odja
-. (SUJIDADE). N.F. susidadi. disfilis di skolas di samba di Rio di
susudadi di oredja Janeiro i e ta sai tambe na imita;
n., *cera dos ouvidos; cerume, badjudas ki ta disa mama fora sin
cerúmen. (deriv. SUJIDADE DE sution (P.dosS.) -. (SOUTIÃ). N.F.
ORELHA). N.M. lexia complexa. neol. N.S. sin. kurpinhu.
N.S. V.A. suur
susudi 1.n., *líquido incolor que é eliminado
v., (SUCEDER). N.F. arc., vd. através os poros da pele. (SUOR).
susedi. N.S. V.B. N.F. oxítona, suor. N.S. sin. kalur.
suta 2.n., *; grande esforço; sacrifício. -
v., *punir com açoite; bater; Nhu urdinha suur di sangui di Guine
espancar. - si bu ka suta muela bu (N.Me.) -. N.F. fig.

581
tabankasinhu
n.dim., *diminutivo de tabanca;
T, t pequena aldeia ou povoação. -
*Vigésima terceira letra ou grafema manera ki duentis tciuba dja na kasa
do alfabeto que representa o di Nhu Balenti, el propi manda
fonema [oclusiva surda dental]. (T). kumpu un tabankasinhu pa duentis
ta (F.M.) -. (deriv. TABANCA). N.F.
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o Guin.
aspecto habitual nos verbos. – tabela
Parmanha i ta bai tira binhu i na n., *pequeno quadro ou tábua onde
lebal pa garandis (F.M.) - Alguin ta se incluem nomes de pessoas ou
kiri badjuda i ta namora ku el i ka ta coisas; tarifa; horário. - Rapas ka
dicha pape sibi (IN96) -. teneba tabela di presu (R95) -.
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o (TABELA).
aspecto contínuo nos verbos. - i taberna
misti lus garandi ku na ta lumia tera n., *casa onde se vendem bebidas e
(L.S.) - i ka kuma n’ na ta pensa son comidas; tasca. - Es bida n’ ka na
na no skola (IN96) -. disal sin, na taberna, nha bida n’ ka
tabaku na lebal son ku kopu (R.S.) -.
1.n., *planta herbácea da família (TABERNA).
das Solanáceas, cujas folhas se tabua
empregam para fumar ou cheirar. n., - bu ta aprindi kuma ki un pregu
(TABACO). N.S. n.v. “Solanum ta pregadu na tabua (IN96) -.
tabaco”. (TÁBUA). N.F. proparoxítona, neol.,
2.n., *as folhas de tabaco vd. tagua.
preparadas. - Ami n’ tene tabaku ma tabuada
n’ ka tene kanhutu ku fugu (L.S.) -. n., (TABUADA). N. F. neol., vd.
N.S. fodja di tabaku; tcera tabaku; taguada. N.S. V.B.
sin. padja di kema pitu; sin. tabule
sabataba. n., *tambor de grande porte
3.n. kabesa di tabaku, *conjunto de utilizados pelos povos islamizados. -
cinco folhas de tabaco amarradas Dipus ki rei toka tabule, djintis ruma
por meio de uma sexta folha mais tudu (T.M.) -. N.F. oxítona;
pequena. (deriv. CABEÇA DE Mandinga “tábulle”, que designa o
TABACO). N.M. lexia complexa. tambor da mesquita.
tabanka tabuleru
n., *aldeia; povoação. - djintis tudu n., *quadro de madeira para o jogo
sai di tabanka e bai pa matu (N.M.) - de dama ou de outro jogo.
. (TABANCA). N.F. Guin., Temne (TABULEIRO). N.S. V.B.
“ta-banka” que significa tacha
fortificações. N.S. antigamente n., *imposto; percentagem. - Tacha
tabanka significava local defendido di analfabetus i di 88,8%, konformu
por paliçada em estacaria de pau-a- numerus ki dadu na boletin spesial
pique ou com fosso. di komison nasional di ileisons, 1994
tabanka-garandi (P.dosS.) -. (TAXA). N.F. neol.
n., *vila; cidade. - Djintis e na fasi tadja
son festa na tabanka-garandi tudu 1.v.tr., *impedir a passagem de;
pabia pilotu i tiradu (C.V.) -. (deriv. interromper; proteger. - Liti di mame
TABANCA GRANDE). N.F. Guin. i ta tadja mininus o i ta livra mininu
N.M. lexia composta. di panha manga di duensa (R96) -.

582
(ATALHAR). taguada
2.v.tr., *tapar; vedar. - I bon pa tadja 1.n., *quadro de algarismos para o
fonti ku arami (Igr.I.) -. N.S. tadja é ensino e aprendizagem das
hiperónimo de ATALHAR e de operações aritméticas; primeiro livro
VEDAR; TALHAR, que significa por que se aprende a contar. -
cortar, tem o equivalente korta. Taguada di dibidi (Cenfa) -.
tadja prenha (TABUADA). N.F. tabuada.
coloc., * evitar engravidar. (deriv. 2.n. taguada di dobra kantu bias,
ATALHAR DE EMPRENHAR). N.S. *quadro de algarismos da operação
V.M. aritmética de multiplicação. (deriv.
tadjadera TABUADA DE DOBRAR QUANTAS
n., *protecção; escudo. - Abo bu na VIAGENS).
bin pa mi ku spada, ku kanhaku, ku 3.n. taguada di dibidi, *quadro de
tadjadera (Igr.I.) -. (ATALHADOR; algarismos da operação aritmética
ATALHADEIRA). N.S. de divisão. (deriv. TABUADA DE
TALHADEIRA significa instrumento DIVIDIR)
com que se talha e ATALHADEIRA taguasinhu
significa instrumento com que n.dim., *diminutivo de tábua;
obstrui ou obstrói; sin. djarga. tabuinha. - I pidi un taguasinhu, i
tadjadu skirbi: si nomi i Djon (N.T.) -. (deriv.
part., *cortado; protegido; tapado. - TÁBUA).
Se pitu tadjadu ku un armadura taipu
suma feru, ku tcomadu kurasa n., *lama argilosa utilizada no
(N.T.) -. (TALHADO). levantamento de paredes; a
tadju maneira de fabricar paredes com
n., *feição; forma. - I un festival di lama que é secada ao sol. (TAIPA).
ronka kurpu, ronka mama, ronka N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
tadju, ronka ropa (Dj.) -. (TALHO). taka 1
tafal-tafal 1.v., *engordar; engrossar. - Si bu
v., *fazer trafulhices; enganar. - i ka ta fasi tarbadju risu, ma bu ta
tafal-tafalin -. N.F. oxítona, kume e kusa tciu, bu na taka dimas!
Mandinga “táfalitafali” que significa (Igr.I.) -. (deriv. ATACAR). N.S.
mudar ou alterar os planos. N.M. (ATACAR), em sentido figurado,
redobro. N.S. V.A. significa encher ou atestar.
tafodja 2.v., taka mus, *ser muito gordo ou
1.v., (ATAFULHAR; TAFULHAR). forte.
N.F. proparoxítona, vd. tofodja. taka 2
N.S. V.A. v.tr., *assaltar; ir contra alguém para
tagara destruí-lo; afrontar. - duensa bai
n., *espécie de recipiente redondo e takal la i muri (F.M.) -. (ATACAR).
raso fabricado com a madeira de N.F. vd. ataka.
pau-tagarra; tigela. - Anta balai ku taka 3
tagara ki ma sabi uerengui ku el? v., *abotoar; atar; ligar. (ATACAR).
(J.S.) -. (deriv. PAU-TAGARRA). N.S. V.B., taka boton; ant. distaka.
tagua taka boton
n., *peça relativamente fina que se coloc., *abotoar; pregar botões.
obtém do desdobramento dos toros (deriv. ATACAR BOTÕES). N.S.
de madeira. - bu pudi uza padas di V.B.
tagua (Igr.I.) -. (TÁBUA). N.F. takadu
proparoxítona, tabua. part., *unido; ligado; engordado.

583
(ATACADO). N.S. V.B., ant. na Guiné-Bissau. - Si bu sibi kuma
distakadu. bu ka ten bon porta, ka bu nguli
takon kuku di tambakumba (L.A.) -. N.S.
n., *saliência da sola do calçado ao n.v. “Parinari macrophylla”; kor di
lado do calcanhar. (TACÃO). N.S. tambakumba.
V.B. tambarina
tal 1 1.n., *fruto da tamarindeira, planta
det.dem., *adjectivo demonstrativo da família das Leguminosas, cuja
que significa este, esse ou aquele. - polpa das vagens é usada no
izersitu tcomadu pa tal setor, bu fabrico de sorvete. (TAMBARINDO).
pega si tras (C.P.) -. (TAL). N.F. N.S. n.v. da planta “Tamarindus
neol. indica”.
tal 2 2.n., *nome de uma feira de Bissau.
quant., *elemento de um numeral - na fera di Tambarina, ki fera di
que indica a parte que não se kirintin lungu di Titininha, djintis so
conhece. - n’ tciga tabanka di nha na fasi diskarna (R98) -.
pape, parti di duas i tal (N.M.) -. tambe
(TAL). N.F. neol. - El ku manda tambe pres di
talbes merkadurias mas ta karu (P.dosS.) -
adv., - talbes un dia speransa pudi . (TAMBÉM). N.F. paroxítona, neol.,
bin ten (Cecomes) -. (TALVEZ). N.F. vd. tambi.
arc., vd. talves. tambi
talion adv., *advérbio de inclusão; do
n., *porção de terreno, de medida mesmo modo; igualmente. - lei
variável, concedida pela câmara tambi ta rispundi e kistons (R95) - i
municipal. (deriv. TALHO). N.S. V.A. ten tan kilis ku ta bai kumpra un
talku koldadi di bistidu ku ta kumpudu na
n., *pó muito utilizado em farmácias tcon di Bidjugus (A.C.) -.
e na cosmética. (TALCO). N.F. neol. (TAMBÉM). N.F. tan 2; tambe.
N.S. V.B. tambra
talves n., *fruto da tamareira ou datileira ou
adv., *advérbio de dúvida; palmeira-das-igrejas; dátil. - kil
porventura. - Bo fasi de, talves labius mornadus gustu di tambra na
alguin ta bin panha kalker kusa di mi modjadus (E.D.) -. (TÂMARA).
(F.J.) -. (TALVEZ). N.F. oxítona, N.F. proparoxítona; Mandinga
talbes; talabes. “támaree” que designa esse fruto.
tama N.S. n.v. da planta: “Phoenix
v.tr., (TOMAR). N.F. arc., vd. toma. dactylfera”.
N.S. V.B. tambur
tamanhu n., *instrumento musical de
n., *dimensão; grandeza; volume. - percussão formado por uma caixa
bu na disidi kal tamanhu di tanki ku cilíndrica com pele esticada em um
bu misti (Igr.I.) -. (TAMANHO). N.F. ou ambos os tampos. - bu diskisi
neol. kuma tambur di futuseru ora ki na
tamara Deus! toka, si abo i ka futuseru, bu na ta
loc.interj., *interjeição que exprime djubi son badju i bu disa futuseru
[desejo]; oxalá!; queira Deus!. N.S. padja (C.V.) -. (TAMBOR). N.S.
V.B., sin. paransa Deus!. tambur é hipónimo de TAMBOR,
tambakumba que significa também recipiente de
n., *espécie de sorva, muito comum gasolina, cujo equivalente é tanki.

584
tampu tambor. - No kumpra un tanki di
n., *peça móvel com que se tapa um gazoliu (R95) -. (TANQUE).
recipiente; testo; tampo. - Kubri bu 2.n., *reservatório. - Pa fasi tanki
tanki ku un tampu di madera (Igr.I.) - suma es, bu ka na pirsisa simentu
. (TAMPA). tciu, pabia arami ta da forsa pa tanki
tan 1 (Igr.I.) -.
intens., *adjunto de intensidade com tankoi
a função de acrescentar o sentido n., *espécie de antílope-búfalo. -
[certeza]. - Ma anos tan no ka pudi Elis tudu e tene sintidu nun son, ke
fika sin, di brasu kruzadu (R95) - ta tcoma tankoi (rasa di gazela); kuri
purke i ten ku ba fasi tan kil ki ntindi nin un son ka mas el (P.B.) -. N.F.
(IN96) -. paroxítona. N.S. n.v. “Pulabis
tan 2 major”.
adv., *forma de truncamento do tantu
advérbio tambi. - fera grandi i ta 1.adv., *advérbio de quantidade;
tcomadu tan fera di koperantis pabia tão; de tal modo; em tão grande
na bardadi e mas ta bai la (P.dosS.) quantidade. - Tantu kil la ta mostra
-. (TAMBÉM). N.F. vd. tambi. korajen di no populason pa kil lala
Tanda tudu (C.P.) - E ka ntindi nin palabras
n., *termo comum para indicar os ke na fala, nin asuntu ke na afirma
membros do povo Tanda, ku tantu konfiansa (N:T:) -.
pertencente ao grupo linguístico (TANTO).
Norte Tanda-Jaad-Nun, da 2.adv., *advérbio de quantidade
subfamília Oeste-atlântica. utilizado na formação do
(TANDA). N.S. V.A. comparativo de igualdade. - tantu
tanga kilis di prasa suma kilis di matu
n., *peça de fato de banho de (N.T.) - tantu kilis ku sibi lei, suma
tamanho reduzido. - N’ bin pa ronka kilis ku ka sibi (N.T.) -. (TANTO).
tanga, ronka tanga (R.S.) -. tapa
(TANGA). N.F. neol. 1.v.tr., *cobrir com tampa; fechar;
tanguma entupir. - bu tapa kaserola diritu
n., *intérprete; nome dado às (R95) -. (TAPAR).
mulheres dos lançados ou dos 2.v.tr., *fazer uma vedação; cercar.
comerciantes dos séculos XV-XVIII 3.v.intr., *desaparecer; perder-se de
na Costa ocidental africana. N.F. vista. - I rakua i bin sukundi i tapa un
proparoxítona; Árabe “tarjuma” que bokadu (T.M.) -.
significa traduzir; tunguma. N.S. 4.v.intr., *ser obstruído; cobrir-se. -
V.B.; “targuman” era o nome dado Bu oredjas tapa, bu udjus sega
aos intérpretes das Embaixadas (J.D.) -.
europeias no Oriente nos séculos tapa rostu ku mon
XIII-XV. coloc., *proteger-se; envergonhar-
tanjelina se. (deriv. TAPAR O ROSTO COM
n., *fruto da planta de tangerineira AS MÃOS). N.S. V.B.
ou tangerina, da família das tapa-tapa
Rutáceas. (TANGERINA). N.S. V.A., v., *tentar consertar ou cobrir os
n.v. da planta: “Citrus buracos. - e ta leba un bokadu di
mandaurensis”. tagua e ta bai tapa-tapa ku el puntu,
tanki ora ki pasa dus, tris karus i ta torna
1.n., *bidão; vasilha metálica, kai dentru di iagu (R95) -. (deriv.
cilíndrica, de grande capacidade; TAPAR). N.M. redobro.

585
tapada 1 1.part., *com adjunto o peso da tara.
n., *vedação; cercado; quintal (TARADO).
vedado a sebe viva ou a estacaria 2.adj., *alguém com defeito.
de pau-a-pique. - I ba sukundi na (TARADO). N.S. V.B.
tapada, kau ke ta laba kurpu nel, i tarafe
ba sukundi la (T.M.) -. (TAPADA; 1.n., *as árvores que crescem ao
TAPADO). N.F. tapadu. N.S. sin. longo dos terrenos alagados
vedason. periodicamente pelas marés. - si bu
tapada 2 foga na iagu, nin ki padja di tarafe
n., *acto de bater com a ponta do pé ke na pasa, bu ta pega nel, bu ta
em um obstáculo. - Si bu da tapada, kuda kuma i pudi salbau (C.P.) -.
ka bu suta kau ku bu bati pitu nel (deriv. PAU-TARRAFE). N.F. tarafi.
(T.M.) -. (TOPADA). N.S. da N.S. n.v. “Luguncularia racemosa”;
tapada. “Avicennia africana”; “Rhizophora
tapadu mangle”; santcu di tarafe.
1.part., *coberto com tampo; 2.n., *zona marginal de estuários e
fechado. - kaverna garandi ku rios sujeitos às marés. - ninguin ka
tapadu boka ku pedra (N.T.) -. osaba dja vivi dentru di tabanka,
(TAPADO). tudu mundu muda pa tarafe, tudu
2.n., *vedação. - Tapadu fraku, la ku mundu muda pa matu (C.P.) -.
ta kambadu nel (L.A.) -. (TAPADA). (TARRAFE).
N.F. vd. tapada. tarafi
tapona n., - I bai korta tarafi (L.S.) -. (deriv.
n., *pancada com a mão na cabeça; PAU-TARRAFE). N.F. vd. tarafe.
bofetada. - utru dal tapona, utru na taranta
dal pontape (T.M.) -. (TAPONA). 1.v.tr., *desnortear. - Udjus di fala
N.F. neol. mansu, mon ku ialsa, pa n’ tarantan
taponia sintidu ku alma sin rumu (O.S.) -.
v., *bater com a mão aberta na (ATARANTAR). N.S. sin. disnortia.
cabeça; dar uma tapona. (deriv. 2.v.intr., *atrapalhar-se; perder a
TAPONA). N.F. proparoxítona. N.S. presença de espírito. - Lubu taranta
V.B. kil ora (F.J.) -. (ATARANTAR-SE).
tara 1 tarbadja
1.v.tr., *pesar para calcular a tara. 1.v.tr., *lavrar; manipular; aplicar
2.v.intr., *ficar ou agir como louco. - trabalho a. - kil djintis ke dadu
Karnel i taraba ku raiba (F.J.) -. terenu e tarbadja, e tarbadja terenu,
(TARAR). gos fruta na da dja (R95) -.
tara 2 (TRABALHAR). N.F. trabadja.
1.n., *peso do recipiente. (TARA). 2.v.intr., *exercer uma actividade;
2.n., *mancha; defeito. (TARA). N.S. executar uma tarefa. - Mames ku ta
V.B. tarbadja fora di kasa e pirsisa
tara 3 lisensa di maternidadi (R96) -.
n., *variedade de palmeira, cujas tarbadjadu
folhas são utilizadas no fabrico de part., *lavrado; feito com arte e
esteiras; ráfia. - E ratca tara e misti cuidado; manipulado. - Tagara ma
n’utru e ruma kasamenti (F.M.) -. ten sirbintia di ki balai: i ta
(TARA). N.F. Guin. N.S. n.v. tarbadjadu ku el suma balai (J.S.) -.
“Raphia exica”; ratca tara; sin. rafia (TRABALHADO).
2. tarbadjadur
taradu n., *pessoa que trabalha;

586
empregado; operário; obreiro. - Un loc.adv., *cedo ou tarde. - Tarda o
tarbadjadur i mersi pagamentu tarda (P.B.) -. (deriv. TARDAR OU
(N.T.) -. (TRABALHADOR). N.F. TARDAR). N.M. colocação.
trabadjadur. N.M. n.pl. tardadu
tarbadjaduris. N.S. sin. operariu. part., *demorado; adiado.
tarbadju (TARDADO). N.S. V.B.
1.n., *exercício de actividade tardanta
humana produtiva; labor; ocupação, v.caus., *fazer demorar; adiar. - Alvu
serviço. - Si un alguin tene tarbadju, des barajen i pa tardanta iagu nes
e ta djunta tudu na tabanka e bai parti di riu pa i ka pudi kuri pa mar
tarbadja par el (N.M.) -. (Igr.I.) -. (deriv. TARDAR). N.S.
(TRABALHO). N.F. trabadju. N.S. tardanta é o equivalente de
sin. obra. TARDAR, v.tr., e tarda é o
2.n., *dificuldade. - Nega no kabesa equivalente de TARDAR, v.intr.
i ka un tarbadju pikininu, i ta kustanu tardi
tciu (L.S.) -. n., *espaço de tempo entre o meio-
tarbadju pa kasa dia e o anoitecer. - Un tardi, otca sol
n., *exercício ou trabalho escolar na sukundi, Djokin ku Bisenti sai
para fazer fora da escola. (deriv. montia (Dea) -. (TARDE). N.S. bo
TRABALHO PARA A CASA). N.M. tardi; di tardi; mas tardi.
lexia complexa. N.S. V.B. tardinhu
tarbalhozu n.dim., *as últimas horas da tarde. -
adj., *que causa muita fadiga; difícil Ora ku bo na ulili matu, i dibi di sedu
- Kila la i tarbalhozu (R95) -. tardinhu ora ku sol fria (C.V.) -.
(TRABALHOSO). N.F. neol. N.S. (TARDINHA). N.S. di tardinhu.
sin. kansadu. tarefa
tarbesa n., *qualquer trabalho; iniciativa;
v.tr., - i ba buska es po kumpridu responsabilidade. - I un di tarefa ki
tudu i bin tarbesa riba di ki koba i pui sta na statutu di organizason (IN96)
padja seku tok i kubril (T.M.) -. -. (TAREFA).
(ATRAVESSAR; TRAVESSAR). tarpadja
N.F. vd. terbesa 1. 1.v.tr., *perturbar; pôr em desordem.
tarda - Li ki no tarpadja no sai (R98) -.
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que (ATRAPALHAR). N.F. trapadja.
exprime o conceito de duração 2.v.intr., *atarantar-se; perder o
prolongada de uma acção ou sangue-frio. - Arus ku ta pui djintis
estado. - n’ tarda kontal kuma ami n’ tarpadja: arus ta dividi djorsons,
mas el (T.M.) - es tarda seduba dja arus ta dana kasamenti (IN84) -.
un kustumu di nos (Igr.I.) -. (ATRAPALHAR-SE).
(TARDAR). tarpadjada
2.v.intr., *demorar; vir tarde. - I ka n., *confusão; atrapalhação.
tarda omis di karetas bin si tras (TRAPALHADA). N.S. V.B., sin.
(P.dosS.) - Tarda ku Lubu sibi kusas tarpadjamentu.
djingui (T.M.) - N’ tarda pa odjal tarpadjadu
(C.V.) -. (TARDAR). N.S. tarda é o part., *diz-se de uma pessoa difícil,
equivalente de TARDAR, v.intr., e confusa ou de mau carácter;
tardanta é o equivalente de embaraçado. - i ta fika tarpadjadu
TARDAR, v.tr.; i ka na tarda; tarda na si sintidu (N.T.) -.
o tarda. (ATRAPALHADO).
tarda o tarda tarpadjadur

587
n., *aquele que causa desordem. normalmente utilizado para beber
(ATRAPALHADOR). N.S. V.B. champanhe ou espumante.
tarpadjamentu tasi
n., *embaraço; confusão; n., (TÁXI). N.F. vd. taxi. N.S. V.B.
atrapalhação. - Ki omis ku kria tataruga
tarpadjamentu na tudu parti e tciga li n., *nome vulgar dado a répteis
tambi (N.T.) -. (deriv. quelónios que têm corpo oval
ATRAPALHAR). N.S. sin. envolvido por uma carapaça
tarpadjada. constituída por placas ósseas. -
tarpadjon Tataruga kuma i misti badja, ma i ka
1.n., *trapaceiro. (TRAPALHÃO). ten rabada (L.A.) -. (TARTARUGA).
2.n., *trapo grande. (TRAPALHÃO). N.F. tartaruga. N.S. tataruga di
N.S. V.B. tera; tataruga-verdi.
tarpasa 1 tataruga di tera
v., *enganar; defraudar. n., *anfíbio da família dos
(TRAPACEAR). N.S. V.B. Testudinídeos, chamado cágado ou
tarpasa 2 sapo-concho. (deriv. TARTARUGA
n., *manobra astuciosa que tem em TERRESTRE). N.M. lexia complexa.
vista enganar alguém; engano; N.S. V.B.
burla. - I misti kaba ku tarpasa tataruga-verdi
(L.Cat.) -. (TRAPAÇA). N.F. n., *grande tartaruga marinha, que
trapasa. N.S. sin. nganu; sin. tem concha esverdeada ou cor de
burla. azeitona. (TARTARUGA-VERDE).
tarpaseru N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v
adj., *embusteiro; trapalhão. - i “Chelonia mydas”.
tenba un furadur tarpaseru, ma djiru tatca
suma el ka ten (A.P.) -. n., *recipiente largo e pouco fundo,
(TRAPACEIRO). N.F. trapaseru. com asas, que se usa para
tarsadu cozinhar. - Bu na laba kasirola ku bu
n., *instrumento de corte, muito sibi bu na kusinha nel, si kasirola o
utilizado nos trabalhos agrícolas; si tatca o si kaleron (R95) -.
catana; machete. - Omis garandis (TACHO).
ku mindjeris, tudu, sai ku se taxi
manduku ku tarsadu pa tira Tuga n., *veículo automóvel destinado ao
(C.P.) -. (TERÇADO). transporte de passageiros. - N’ na
tartaruga kumpanhau, no panha taxi
n., - Tartaruga nega konsidjus di (Cecomes) -. (TÁXI). N.F. tasi.
ermon garandi di Djon (L.S.) -. taxista
(TARTARUGA). N.F. neol., vd. n., *pessoa que conduz um táxi. - I
tataruga. ten tambe taxista ki ta seta da buleia
tas o leba pasajerus ki ta pidi pabia e ka
intens., *adjunto de intensidade que tene dinheru kompletu pa paga
especifica o sentido de justeza ou (P.dosS.) -. (TAXISTA).
de propriedade. - I kibi na bos tas te
(A.S.) -. N.S. sin. rek. 1.adv., *advérbio de inclusão; ainda;
tasa mesmo. - No ta odja kuma te na
1.n., *competição desportiva, cujo mininu pikininu sibiba kal ki valur di
prémio é uma taça. - kuartus di final Cabral (C.P.)- kusa ku pudi te fasil
di tasa (R95) -. (TAÇA). N.F. neol. pasa mal (Igr.I.) -. (ATÉ). N.F. ate.
2.n., *copo com pé alto, 2.con., *preposição que significa

588
[limite]. - e programa, si kontra bu ta telefoni: dia ku n’ ten nha kasa
obil te aos? (R95) - i pirdi fala te dia telefoni, nin si na kabesa di kama
ke i kansa i muri (T.M.) -. (ATÉ). telefoni na fika (J.D.) -.
te gosi (TELEFONE). N.F. neol.
loc.adv., *até hoje; até este televizon
momento. - N’ misti fala kuma 1.n., *aparelho receptor de
finansiamentu te gosi ka ten (R95) -. televisão. - ekran di televizon (R95)
(deriv. ATÉ AGORA). -. (TELEVISOR). N.F. neol.
te logu 2.n., *transmissão de imagens de
coloc., *forma de despedida quando objectos; estação emissora de
se espera voltar ainda no mesmo programas televisivos. - diretor di
dia. - Obrigadu tia, te logu (J.S.) -. kadeia di televizon rusu (R95) -.
(ATÉ LOGO). (TELEVISÃO). N.F. N.S. televizon
teinha é hiperónimo de TELEVISOR e de
n., *nome comum aos peixes TELEVISÃO.
ciprínidas, frequentes em águas tema 1
costeiras. - piska teinha (P.B.) -. v., *porfiar; insistir. - Santcu tema
(TAINHA). N.F. paroxítona. N.S. n.v. inda, i kumbida Anonsinhu lutu na
“Liza ramada”; kakandja; rabu un kau nunde reia mas tciu (F.M.) -.
burmedju. (TEIMAR).
teknika tema 2
n., *conjunto de processos n., *teimosia, obstinação. (TEIMA).
empregues numa arte, ciência ou N.S. V.B.
profissão; habilidade. - E aprindi tema 3
teknika di adubason, di irigason n., *assunto a tratar; matéria. - No
(R98) -. (TÉCNICA). N.F. na bin aborda tema: koperativas
proparoxítona, neol. agrikula (IN96) -. (TEMA).
tekniku tementi
1.adj., *especializado; experiente. - con., *conjunção subordinativa
kuadrus teknikus (IN96) -. temporal que traduz [enquanto]. -
(TÉCNICO). N.F. proparoxítona, Tementi bu ka na sinti nha tceru na
neol. fugu, sibi kuma n’ ka muri (T.M.) -.
2.n., *indivíduo versado numa arte (deriv. ENTREMENTES).
ou numa técnica; perito. - formason temos
di teknikus (Igr.I.) -. adj., *insistente; obstinado. - Mindjer
teknolojia temos, i nega (R95) -. (TEIMOSO).
n., *conjunto dos conhecimentos N.F. oxítona, ntemus.
científicos, processos e métodos de temosaria
qualquer arte. - siensia i teknolojia n., *insistência; obstinação.
(R95) -. (TECNOLOGIA). N.F. (TEIMOSIA). N.F. paroxítona. N.S.
paroxítona, neol. V.B.
telefona temperu
v., *comunicar ou falar pelo telefone. n., *condimento para preparar
- si bu ka mansiba diritu, bu ka na molhos. - Purpara ki temperu di
tcigaba di telefona li pa partisipa na galinha pa bu kunsa bin guizal kel
programa (R95) -. (TELEFONAR). (R96) -. (TEMPERO). N.S. sin.
N.F. neol. mantimenti.
telefoni templu
n., *aparelho que transmite a voz à n., *edifício público onde se presta
distância. - Telefoni, i sabi tene culto a uma divindade. - N’ na

589
iandaba na templu, na kasa di Deus 2.n., *época; época actual. - Nha
(L.Cat.) -. (TEMPLO). N.F. neol. djambadon i di tempu di Nhu baba
tempra 1 (O.S.) -.
1.v.tr., *pôr condimento ou tempero 3.n., *o estado metereológico da
em; condimentar; fortalecer. atmosfera; estação. - sukuru di
(TEMPERAR). N.F. neol. tempu di tcuba (A.B.) -.
2.v.intr., *ficar mais saboroso por 4.n., *em gramática, flexão de um
meio de especiarias ou momento de acção de um verbo.
condimentos. - Bu laba galinha tempu di seku
limpu, bu pui na un kaselora, ku na n., *a estação sem chuva ou
bin tempral nel (R96) -. estação seca, período que decorre
(TEMPERAR-SE). de Novembro até Maio. - Na tempu
3.v.intr., *suavizar-se; diz-se da di seku e ka lestu ku lofi tceben, son
temperatura que se tornou mais si alguin disdjal (N.M.) -. (deriv.
agradável. - Kil kasa i ten fugu, ku TEMPO SECO). N.M. lexia
ora ku si dunu pegandal, kau tudu ta complexa. N.S. ant. tempu di
tempra (A.P.) -. tcuba.
tempra 2 tempu di tcuba
1.n., *substância com que se n., *a estação das chuvas, período
tempera a comida. - bu toma sebola que decorre de Maio até Outubro. -
bu kortal rudelas bu pul riba di pis na tempu di tcuba lofi tceben i tudu
bu fikal te ora ki tempra entral ben dia pabia arus ka ten dja pa kume
(N.M.) -. (TEMPERO). (N.M.) -. (deriv. TEMPO DAS
2.n., *banho em que mergulham os CHUVAS). N.M. lexia complexa.
metais para lhes dar consistência. N.S. ant. tempu di seku.
(TÊMPERA). N.S. tempra é ten
hiperónimo de TEMPERO e de 1.v.intr., *verbo que exprime o sema
TÊMPERA. [existir], como o equivalente haver
tempradu na forma impessoal; existir; ter
1.part., *fortalecido; que ganhou lugar; acontecer. - i ten manga del
vigor. - kadaun na tempradu na fugu na fera (P.dosS.) -. (TER). N.S. ten
(N.T.) -. (TEMPERADO). é hipónimo de TER que significa
2.part., * que levou tempero. também possuir, cujo equivalente é
tempransa tene; djitu ka ten!; djitu ten ku
n., *moderação; sobriedade. ten!; ten di; ten kabesa; ten ke;
(TEMPERANÇA). N.S. V.B. ten ku; ten dipresa; ten presa; ten
tempratura pasensa; ten roson; ten ton.
n., *grau de calor de um corpo ou de 2.v.tr., *como suporte de uma
um lugar. - Bu ta odja propi kuma no predicação, exprime também o
tene influensia di tempratura di sema [possuir]. - i ten manga delis i
dizertu na no tera (IN96) -. ka ten korajen (C.P.) -. N.F. vd.
(TEMPERATURA). N.F. neol. tene.
tempu ten di
1.n., *medida de duração; parte da v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
duração ocupada por exprime o conceito de [dever]; ser
acontecimentos. - Anos lambes obrigado a fazer alguma coisa; ter
tempu ka tenba dja pa no durmi que. - Si mortu ten di leban, pa i
(N.M.) -. (TEMPO). N.S. roba pera un bokadinhu son; n’ misti mati
tempu; tempu di seku; tempu di sabura di no tera (D.N.) -. (TER DE;
tcuba. TER QUE). N.S. sin. dibi di; sin. ten

590
ke. ten ton
ten dipresa coloc., *ser educado; haver estilo. - I
1.coloc., *estar com urgência. - tras furta uru di tia Maria Tombon, i ka
di fera di Bandin, nin ki bu ten ten ton! (C.S.) -. (deriv. TER TOM).
dipresa, i difisil bu pasa la suma ki tenda
bu misti (R95) -. (TER PRESSA). 1.n., *barraca de lona para
N.F. ten presa. acampar. - Tenda fika la te na
2.n., *estar com impaciência; ter tempu di Davi (N.T.) -. (TENDA).
grande necessidade. - i ten dipresa 2.n., *cortinado veda-mosquitos. -
pa Naninkia tciga (T.M.) -. no uza sempri tenda na no kama
ten kabesa (Cecomes) -. N.S. sin. muskiteru.
coloc., *ser inteligente; ser hábil; ter tene
bom senso. - Na mundu di aos kin ki 1.v.tr., *verbo que exprime o sema
ten kabesa ta safa (J.S.) -. (deriv. [possuir]; ser dotado de; trazer
TER CABEÇA). consigo. - Djintis bedju tene se
ten ke manera di kumpu saia diferenti ku
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que djinti nobu (N.M.) -. (TER). N.S.
exprime o conceito de [dever]; ten tene é hipónimo de TER que
de. - e ten ke sai (C.P.) - kil significa também existir, cujo
insinamentu di Afrika bu ten ke ba equivalente é ten; tene bariga; tene
insinadu inda na fanadu (IN96) - bu kabesa.
ten ke tene ki panu limpu (IN96) -. 2.v.tr., *parir; dar à luz. - Ki kuatru
(TER QUE). N.F. ten ku. N.S. sin. irma kadakin tene un fidju matcu
dibi di; sin. ten di; o auxiliar ten, (R98) -.
indicador da ideia de [existência], tene bariga
distingue-se do verbo tene, que coloc., *estar grávida. - Uankoki bai
indica a ideia de [posse]. pa si kasa nde ki sinti kuma i tene
ten ku bariga (F.M.) -. (deriv. TER
v.s.aux., - I ten ku paga un BARRIGA). N.S. sin. sta ku bariga.
mensalidadi skolar (R95) -. (TER tene kabesa
QUE). N.F. vd. ten ke. N.S. sin. dibi coloc., *ser vidente; ter faculdades
di; sin. ten di. paranormais. - Ami gora n’ ma
ten pasensa! gostaba di tene kabesa, pa n’
1.loc.interj., *interjeição que significa pudiba ta djusta konta ku futuserus
[desculpe!]; [com licença!]. - Ten (J.S.) -. (deriv. TER CABEÇA).
pasensa, n’ na kumeu (P.B.) -. tene palabra
(deriv. TER PACIÊNCIA). coloc., *discutir; altercar. - Sapu,
2.loc.interj., *interjeição que significa Karanguis ku Kakre e bin tene
[por favor!]. - Ten pasensa, disanu palabra garandi entre elis (T.M.) -.
fidjus (R98) -. (deriv. TER PALAVRAS). N.S. sin.
ten presa djusia.
coloc., *estar impaciente. - Si po tenenti-koronel
djimi, ka bu ten presa, pabia na tcon n., *grau militar imediatamente
ki na bin kai (L.A.) -. (TER inferior ao grau de coronel. - I ka pa
PRESSA). N.F. neol., vd. ten bu sai di akademia bu dadu tenenti-
dipresa. koronel, bu ka kunsi kombati, bu ka
ten roson kunsi guera (R98) -. (TENENTE-
coloc., *estar dentro da verdade; CORONEL). N.F. mil.
agir de maneira justa. - kin ku ten tenhi
roson? (P.B.) -. (TER RAZÃO). v., *insultar; faltar ao respeito a

591
alguém. - Ka bu tenhin, ka bu intens., *adjunto de intensidade para
sanhanta bu n’unhas (H.M.) -. N.S., marcar o grau superlativo ou a
sin. koba 2. intensidade máxima do processo ou
tenis do estado. N.F. Mandinga “tép” que
1.n., *jogo de origem inglesa, indica o sema [completamente].
praticado com raquetas e bola. - na N.S. V.A., intci tep.
tenis i na kunsa aos semi-final (R95) tera
-. (TÉNIS). N.F. paroxítona, neol. 1.n., *o nosso planeta com 6370 km
2.n., *sapatilha de ténis. de raio médio; mundo. - Tudu lingu
tenson di tera ta kunsi si nomi (J.L.R.) -.
1.n., *excitação; enervamento. - bu (TERRA). N.F. neol. N.S. sin. tcon;
na mitin so nervu, bu na lantandan fidju di tera; fora di tera; lei di
tenson na e kau li (R95) -. tera; sai di tera; tataruga di tera;
(TENSÃO). N.F. neol. tera di branku.
2.n., *tensão arterial do sangue. - 2.n., *parte sólida do nosso planeta;
mesinhu di tenson altu (IN99) -. solo. - Omi, tcomadu Adon, bin pega
3.n., *voltagem em electricidade, tarbadju di labra tera (Igr.I.) -. N.S.
voltagem. sin. solu; sin. terenu.
tenta 3.n., *país. - i na djudanu kumpu
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que tera (R95) -.
exprime a ideia de esforço até uma tera di branku
acção acontecer. - sempri tenta n., *Europa; América. (deriv. A
tenel limpu (IN96) - I pa tenta pui TERRA DOS BRANCOS). N.M.
kusas na se dividu lugar (R95) - no lexia complexa. N.S. V.B.
ka dibi di tenta fasi ki ku utru fasi terbesa 1
(IN96) -. (TENTAR). N.S. sin. v., *pôr ao través; cruzar; pôr diante.
topoti. - Pabia ke n’ ta sinti na pasu firmi di
2.v., *seduzir; experimentar. - Ka bu djopoti di ki bedju ke na terbesa rua,
tenta Sinhor bu Deus (N.T.) - el si dingui ki dingui ku falta di fiansa?
propi i ka ta tenta ninguin (N.T.) -. (O.S.) -. (ATRAVESSAR;
tentadu TRAVESSAR). N.F. tarbesa;
part., *provado; seduzido; instigado. travesa.
- Kadaun i tentadu ora ki si propi terbesa 2
diseju mau na djundal i na ngodal n., *peça de madeira que une duas
(N.T.) -. (TENTADO). outras. - I bai korta po di kankra ku
tentadur kil di terbesa (L.S.) -. (TRAVESSA).
n., *pessoa que seduz; o Diabo. - N’ N.F. tarbesa; travesa; trabesa.
tenba medu kuma talves tentadur terbesadu
tenta bos (N.T.) -. (TENTADOR). part., *cruzado; posto diante. - mas
N.S. sin. dimoniu. dianti i torna kontra ku un kobra
tentason terbesadu na kaminhu (M.K.) -.
n., *prova; indução para o mal; (TRAVESSADO; ATRAVESSADO).
desejo. - e na kai na tentason di tereku
falta aula pa panti pa djubi djugu n., *diz-se duma pessoa tola ou
(R95) -. (TENTAÇÃO). duma coisa muito velha e de pouco
tentativa valor; boneco. - i fiu suma tereku
n., *tentame; ensaio; prova. - (R95) -. (TARECO). N.F. treku.
tentativa di golpi di Stadu (R95) -. terenu
(TENTATIVA). N.F. neol. n., *espaço de terra; terra arável. -
tep Bu bindi ki terenu pa e pres? (N.T.) -

592
. (TERRENO). N.F. neol. N.S. sin. (TERRORISTA). N.F. neol.,
tcon. tururista.
teritoriu 2.n., *pessoa que age contra o
n., *área de uma jurisdição. - no na poder do estado com acções
difindi no teritoriu nasional (R98) -. violentas. - No ka misti no Stadu
(TERRITÓRIO). N.F. proparoxítona, susu, i ta diskunfiadu kuma i
neol. N.S. teritoriu é hipónimo de terorista, i ta bindi arma (R99) -.
TERRITÓRIO que significa também tersa-fera
terreno extenso, cujo equivalente é n., *o segundo dia de trabalho da
tcon. semana. - i na fasi anu ermon di
terivel amanha, tersa-fera ki na bin (R95) -.
n., *medonho; assustador; violento. (TERÇA-FEIRA). N.M. lexia
- i un duensa muitu pirigozu i terivel composta.
(R98) -. (TERRÍVEL). N.F. terseru
paroxítona, neol. quant., *número ordinal. - Otca ki
termomitru kebra terseru selu, n’obi terseru
1.n., *instrumento para medir a kriatura fala: bin (N.T.) -.
temperatura dos corpos. (TERCEIRO). N.F. turseru.
(TERMÓMETRO). N.F. tersu
proparoxítona, neol. n., *a terça parte do rosário; rosário.
2.n., *indicação; medida. - Baris i - Orason di tersu (L.Cat.) -.
termomitru des rialidadi (P.dosS.) -. (TERÇO).
termu 1 tesa
1.n., *limite; fim. (TERMO). N.F. 1.v.intr., *ficar esticado; ficar rígido. -
neol. N.S. pui termu. Si Pis-kabalu djunda tambe, bu odja
2.n., *palavra; vocábulo; expressão. Lifanti tesa (L.S.) -. (ENTESAR;
- na bon sintidu di termu (R95) -. TESAR). N.F. ntesa. N.S. tesa é o
termu 2 equivalente de ENTESAR, v.intr., e
n., *caixa para manter a tesanta é hiperónimo de ENTESAR,
temperatura dos alimentos. v.tr.
(TERMO). N.F. neol. N.S. V.A. 2.v., *pôr tempero e ferver algum
teror tempo a carne ou o peixe para
n., *grande medo; pânico. - E kunsa retardar a sua conservação até o
ku ki teror pa djubi si kila e ta dia seguinte. N.S. sin. santani.
paraba kil marcha ki luta kunsaba tesanta
dja toma (C.P.) -. (TERROR). N.F. v.caus., *continuar a tornar forte ou
neol. rijo; continuar a esticar. - bo tesanta
terorismu bo korson (N.T.) -. (deriv.
n., *sistema de governo que visa ENTESAR). N.F. ntesanta. N.S.
impor a sua autoridade pelo terror; tesanta é hiperónimo de ENTESAR,
tipo de acções de guerra que v.tr., e tesa é o equivalente de
provocam insegurança. - Cabral ENTESAR, v.intr.
kuma gosi dja i difisil purke Tuga tesanta kurpu
kunsa dja mata djinti, kunsa dja fasi coloc., *esticar o corpo. (deriv.
terorismu (C.P.) -. (TERRORISMO). ENTESAR O CORPO). N.S. V.M.,
N.F. neol. sin. tesunti kurpu.
terorista testa
1.n., *nome dado, durante o 1.n., *parte superior do rosto;
colonialismo, aos combatentes pela cabeça. - djudju na tcon, kalur na
independência da Guiné-Bissau. testa (L.Cat.) -. (TESTA). N.F. neol.

593
2.n., *fronte. - Pankada di testa tambi kontra tetanu (Igr.I.) -.
sangui ka ta kuri pa totis (L.A.) -. (TÊTANO). N.F. proparoxítona,
testamentu neol. N.S. sin. duensa di santcu.
1.n., *documento em que uma tetu
pessoa dispõe, para depois da sua n., *face superior interna de um
morte, de todos os seus bens. - Si espaço coberto; cobertura; tampa. -
un omi fasi testamentu, ninguin ka i kumpu porton di fonti, i pui tetu riba
pudi padjigal nin buri utru kusa del (Igr.I.) -. (TECTO). N.F. neol.
(N.T.) -. (TESTAMENTO). N.F. neol. N.S. sin. ntudju.
2.n., Bedju Testamentu, *conjunto tia
dos livros da Bíblia, anteriores a n.f., *irmã do pai ou da mãe, do avô
Cristo. - Bedju Testamentu ta ou da avó, esposa do tio. - Kil si tia i
mostranu manga di kusa aserka di eraba ermonsinhu di pape di Linda
Kristu (Igr.I.) -. (VELHO (N.M.) -. (TIA).
TESTAMENTO). tiatru
3.n., Nobu Testamentu, *conjunto n., *edifício onde se representam
dos livros da Bíblia, posteriores a obras dramáticas ou espectáculos
Cristo. - Tudu skritura, Bedju ku musicais; arte de representar. - I ten
Nobu Testamentu, i sta unidu na un grupu tiatral ku ta lugadu pa bai
Kristu (Igr.I.) -. (NOVO fasi tiatru (N.M.) -. (TEATRO). N.F.
TESTAMENTO). paroxítona, neol.
testifika tidja
v., *testemunhar; atestar; confirmar. n., *peça de barro cozido com que
- nha pape, ku mandan, tambi i se cobrem os edifícios. - e sibi na
testifika di mi (N.T.) -. kankra e tira tidja (N.T.) -. (TELHA).
(TESTIFICAR). N.F. neol. N.S. sin. tidjadu
tustumunha 1. n., *o conjunto das telhas de uma
testu 1 cobertura; tecto. - n’ ka mersi pa
n., *tampa para vasilha; bacia de Nhu ientra bas di nha tidjadu (N.T.) -
barro. (TESTO). N.S. V.B. . (TELHADO). N.S. sin. tetu.
testu 2 tidjolu
n., *parte de um livro; livro escolar. - n., *adobe. (TIJOLO). N.S. V.B.
Nha gardisimintu na bai amadu tifa
ermon ku kolabora ku mi ne n., *espécie de inhame, com
tarbadju, ku kuridjil, dipus i tubérculos de tamanho muito
selesiona testus (Igr.I.) -. (TEXTO). pequeno. (TIFA). N.F. Guin. ;
tesu Balanta “tifa” que significa inhame
adj., *esticado; inflexível. - I maral te pequeno. NS. V.A.
na si garganti, i maral tesu (L.S.) -. tifoid
(TESO). N.S. mara tesu; pega n., *doença infecciosa, geralmente
tesu. grave, causada pelo bacilo “Colens
tesunti kurpu dysentericus”; tifo abdominal. -
coloc., *esticar o corpo. (deriv. Duensas suma kolera, tifoid ku
TESO + CORPO). N.S. V.M., sin. bitcus na bariga, kilas i aparti (Igr.I.)
tesanta kurpu. -. (TIFÓIDE). N.F. paroxítona.
tetanu tijela
n., *doença causada por um bacilo, n., *vaso de loiça ou de outro
que entra no organismo através de material, largo, sem asas, onde se
uma ferida em contacto com serve comida. - Bu randja un tijela
objectos contaminados. - bu barsina largu, bu pui iagu ki na djusta laba

594
tceben pa i duru (N.M.) -. (TIGELA). tindji
N.F. tisela. v.tr., *colorir. - Ora di tindji saia e ta
tik-tak pul koris pretu ku burmedju (N.M.) -.
n., *som do relógio. (TINGIR). N.S. tcuba tindji; sin.
(TIQUETAQUE). N.M. lexia tinta.
composta. N.S. V.B. tindjidu
til part., *colorido. (TINGIDO). N.S.
n., *sinal gráfico [~] da língua V.B.
portuguesa para marcar as vogais tindjidur
nasais. (TIL). N.S. V.B. n., *tintureiro. (TINGIDOR). N.S.
timba V.B.
n., *mamífero desdentados que se tinta 1
alimenta especialmente de v., *pintar; pôr a tinta; tingir. (deriv.
formigas; urso formigueiro; papa- TINTA). N.S. V.B., sin. pinta; sin.
formigas. - i odja un koba garandi di tindji.
Timba i risolvi ientra la dentru (L.S) - tinta 2
. (TIMBA). N.F. Mandinga “tìmpa” n., *líquido de cor com que se
que designa esse mamífero. N.S. escreve, pinta ou tinge. - Sintidu me,
n.v. “Orycteropus afer kila bida padja, n’ fiansa na radi di
senegalensis”; mon di timba. tinta (R.N.) -. (TINTA). N.S. pis-
timbadji tinta; po di tinta.
v., *ter relações sexuais. N.S. V.M. tinta di deus
Timene n., *sinal ou pinta na pele. (deriv.
n., *termo comum para indicar os TINTA DE DEUS). N.M. lexia
membros do povo Timené, complexa. N.S V.M.
pertencente ao grupo linguístico Sul, tinteru
da subfamília Oeste-atlântica. 1n., *recipiente que contém a tinta
(TIMENÈ). N.S. V.B. de escrever. (TINTEIRO). N.S. V.B.
Timor-Leste 2n., *tinteiro para impressão.
N., *país do Sudeste da Ásia, um tintin pur tintin
dos membro do CPLP. - Solusons loc.adv., *com todos os pormenores.
pa kistons di Timor-Leste na pasa (TINTIM POR TINTIM). N.S. V.B.
nesesariamenti pa un intindimentu tintu
entri Timorensis (R95) -. (TIMOR- adj., *tingido; colorido. (TINTO).
LESTE). N.F. neol. N.S. V.A., binhu tintu.
Timorensi tip
1.adj., *relativo a Timor Lorosae. - intens., *adjunto de intensidade com
kauza timorensi (R95) -. a função de acrescentar o sentido
(TIMORENSE). [intenso e silencioso]. N.S. V.A.,
2.n., *habitante de Timor. sukuru tip.
tina tipu
n., *vaso grande para pôr água e 1.n., *género; modelo; exemplar. -
lavar-se ou lavar a roupa. - anos ku No tudji mininus pa e ba ta kumpra
dibi di pega na tina pa pui iagu no e sumus ke na bindidu, pabia no ka
pui tagua di laba la no sinta no laba sibi kal tipu di iagu ki purparadu ku
di nos (R98) -. (TINA). N.S. badju di el (R95) -. (TIPO).
tina. 2.n., *homem; indivíduo; fulano.
tina di salga tira 1
n., *salgadeira. (TINA DE SALGA). 1.v.tr., *sacar, extrair. - Ora ke kaba
N.M. lexia complexa. N.S. V.B. primi bagus e ta tira kil iagu di siti e

595
pul na tanki (F.M.) -. (TIRAR). N.S. coloc., *cortar o cabelo ou os
tira fala; tira mesa; tira sangui; tira cabelos. (deriv. TIRAR OS
na. CABELOS). N.S. V.B., sin. korta
2.v.tr., *furtar; tomar. - Deus fala pa kabelu.
no ka tira nada di no prosimu (R98) tira mesa
-. coloc., *retirar da mesa tudo quanto
3.v.tr., *fazer sair. - no tene un serviu para a refeição; levantar a
izersitu forti pa luta, pa tira inimigu mesa. (deriv. TIRAR A MESA). N.S.
dentru di no tera (C.P.) -. V.A.
4.v.tr., *despir; descalçar. - bu tira tira na
bu tudu ropa bu sapatu, bu bisti lope v.prep., *fazer sair de; sacar de. - I
bu rodia panu (C.P.) -. na pui kombe na fugu pa i firbi tok i
5.v., *verbo suporte de predicação abri boka tudu, i ta tira na fugu i
que se combina com vários nomes kambial na un tijela (N.M.) -. (TIRAR
para expressar o sema ou sentido DE). N.S. a preposição na traduz o
desses nomes; fazer; obter. - n’ tira equivalente DE; tira na mama.
simola di iagu na porta n’ sai n’ sinta tira na mama
na baranda (N.M.) -. N.S. tira coloc., *desmamar; desleitar. - E
bariga; tira kabelu; tira pidi; tira mininu bu tiral na mama (R95) -.
ritratu. (deriv. TIRAR A MAMA A).
tira 2 tira pidi
n., *pedaço de pano, papel ou metal coloc., *expelir gases pelo ânus; dar
estreito e comprido; banda. (TIRA). peidos; peidar-se. - lubu larga
N.F. neol. N.S. V.B. kurpu: ku kai ku tira pidi i ki un son
tira bariga (Ch.Mb.) -. (deriv. TIRAR PEIDOS).
coloc., *abortar; provocar um aborto. tira ritratu
- El ki manda si alguin prenha i pudi coloc., *fotografar. (deriv. TIRAR O
padi i pirsis pa i padi, pabia tira RETRATO). N.S. V.A.
bariga signifika mata mame o mata tira sangui
fidju o inda mata mame ku fidju tudu coloc., *fazer análise ou exame ao
(F.M.) -. (deriv. TIRAR A BARRIGA). sangue; sangrar; matar. - Na bo luta
N.S. sin. dismantca bariga. kontra pekadu bo ka rizisti inda tok
tira barudju bo tiradu sangui (N.T.) -. (deriv.
coloc., *gerar altercação; iniciar uma TIRAR O SANGUE).
briga. - Na salon di badju ninguin ka tiradu
ta osa badja ku parseru di si part., *extraído; eliminado; tomado. -
kumpanher: i ta tira barudju ku lantca ka na bai pabia ki pilotu ku ka
rapas o ku si badjuda (N.M.) -. bali i tiradu (C.V.) -. (TIRADO).
(deriv. TIRAR BARULHO). tiradur
tira fala 1.n., *pessoa que tira, faz ou
1.coloc., *tolher a palavra ou cortar recolhe alguma coisa. - djubi
a palavra a alguém. (deriv. TIRAR A manera di bisia es montiaduris,
FALA). N.S. V.B. tiraduris di mel ku binhu di palma
2.coloc., *zangar-se com alguém; (C.V.) -. (TIRADOR). N.M. n.pl.
deixar de falar com alguém. N.S. tiraduris.
V.P. 2.n., *militar especializado em dar
tira fus tiros de arma; fuzileiro.
coloc., *expelir gases pelo ânus; dar (ATIRADOR). N.S. tiradur é
bufas; bufar. N.S. V.M. hiperónimo de TIRADOR e de
tira kabelu ATIRADOR; sin. fuguiadur.

596
tirbida tisana
1.v., *perder a noção da realidade; n., *bebida feita por meio de
ficar perturbado. - asin ki nha sintidu decocção, maceração ou infusão de
na tirbida (J.D.) -. (TRESVARIAR). ervas medicinais. (TISANA). N.F.
2.v., *virar; mudar de direcção; neol. N.S. V.B., sin. cha.
entornar-se. tisela
tirmi n., - N’ ka laba tisela dipus di sia
1.v.intr., *não estar firme; estar (J.L.R.) -. (TIGELA). N.F. vd. tijela.
agitado. - Kin ki pui kasa tirmi sin? tisga
(T.M.) -. (TREMER). N.F. trimi. v., *tornar-se tuberculoso ou tísico.
2.v.intr., *ter muito medo; assustar- (TISICAR). N.S. V.B.
se. - kil ora i panta tok i na tirmi tisgu
(T.M.) -. adj., *tuberculoso. (TÍSICO). N.S.
tirmidura V.B.
1.n., *tremor; susto; medo. tisi 1
(TREMURA). 1.v.tr., *transportar consigo; levar de
2.n., *estrondo; agitação; oscilação. um ponto para o outro. - manera di
- Koldadi di kil tirmidura i medunhu tisi arus ka ten (N.M.) -. (TRAZER).
dimas (N.T.) -. 2.v.tr., *oferecer; dar de presente. -
tirmidura di tcon Si n’ tisi elis ovu di galinha i ta
n., *terremoto; terramoto; abalo ou kume? (C.P.) -.
tremor de terra. - I na ten fomi ku tisi 2
tirmidura di tcon na manga di kau v., *fazer passar os fios de modo a
(N.T.) -. (deriv. TREMURA DE formar tecido; fazer obra de tear. -
CHÃO). N.M. lexia complexa. Bo nota kuma ku fluris ta kirsi na
tirminti matu, e ka ta tarbadja nin e ka ta tisi
v.caus., *agitar; fazer tremer. - Lebri panu (N.T.) -. (TECER). N.S. tisi
fasiba dja si planu tudu, pabia Lubu kabelu.
ba odjal pertu di fugu i na tirminti tisi kabelu
kurpu (F.M.) -. (deriv. TREMER). coloc., *pentear o cabelo em tranças
tiru finas e numerosas. - n’ misti ba tisi
1.n., *disparo de arma de fogo. - kabelu la na utru tera (T.M.) -.
Fuguiadur larga un tiru son, anel (deriv. TECER O CABELO).
korta (A.P.) -. (TIRO). tisidu 1
2.n., *diz-se da refeição única, part., *transportado; oferecido. -
quando uma pessoa come só uma tudu merkadurias e ta tisidu pa
vez por dia. - Ma ke ki un tiru? Sia barkus strandjerus (P.dosS.) -.
ka ten (C.V.) -. (TRAZIDO).
tiru kudi tisidu 2
coloc., *soou um tiro!; soaram tiros!. 1.part., *entrelaçado; feito no tear. -
- Tiru kuri ban ba ran ban bamban, kapa eraba tisidu di altu te bas
anos gosi tambe no ten ku manda (N.T.) -. (TECIDO). N.S. kabelu
no tiru li dentru (R98) -. (deriv. O tisidu.
TIRO ACODE). 2.n., *produto de fios de várias
tisa matérias entrelaçados; pano;
v.tr., *espertar o lume; incitar. fazenda. - tris korti di tisidu (IN96) -.
(ATIÇAR). N.S. V.B. 3.n., *conjunto de células com igual
tisadu estrutura; estrutura. - tudu no etnias
part., *incitado. (ATIÇADO). N.S. ke kumpu no tisidu nasional (R95) -.
V.B. tisidur

597
n., *pesoa que tece; tecelão. - i lanta n., *instrumento para cortar,
i fala tisidur: n’ na bai (T.M.) -. formado de duas lâminas.
(TECEDOR). N.S. tisidur di (TESOURA). N.S. V.B.
kabelu; tisidur di panu. tisoreru
tisidur di kabelu n., *encarregado do dinheiro de uma
n., *pessoa que entrança os cabelos sociedade; pagador. - Erastu,
dos outros; cabeleireiro. - Tisidur di tisoreru di prasa, ku no ermon
kabelu, kila ka ta nganadu (G.F.) -. Kuartu, tambi manda mantenha
(deriv. TECEDOR DE CABELOS). (N.T.) -. (TESOUREIRO).
N.M. lexia composta. tisoru
tisidur di panu n., *riqueza; quantidade de dinheiro
n., *tecedor; tecelão. - tisidur di ou de outros objectos de valor.
panu fala kuma i na lansa un linha i (TESOURO). N.S. V.B.
riba di kil linha i kortala riu (L.S.) -. tistimunha
(TECEDOR DE PANO). N.M. lexia 1.v., - n’ ta tistimunha Banhu: kau
composta. N.S. sin. fisial. pretu nok! (R.N.) -.
tisina 1 (TESTEMUNHAR). N.F. vd.
v., *tornar farrusco; tornar sujo ou tustumunha 1.
preto de carvão. - Panela fala 2.n., - pa no bin sedu tistimunhas di
kaleron: ka bu tisinan (L.A.) -. bu Ivanjeliu (L.Cat.) -.
(TISNAR). N.F. proparoxítona, (TESTEMUNHA). N.F. vd.
tisna. tustumunha 2.
tisina 2 tistimunhu
n., *fuligem; sujidade de carvão. - n., - ami tistimunhu bibu pa kila
Tisina di kaleron -. (deriv. TISNAR). (R98) -. (TESTEMUNHO). N.F. vd.
N.F. proparoxítona. N.S. V.A. tustumunhu.
tisinadu tiston
part., *sujo de carvão. - Panela n., *antiga moeda portuguesa;
tisinadu -. (TISNADO). N.F. quantia de pouco valor. - i bin un
tisnadu. N.S.V.A. mindjer viuva pobri, i pui dus mueda
tiskia pikininu ku baliba sinku tiston (N.T.)
v., *cortar rente lã ou pêlo ou -. (TOSTÃO).
cabelo. - Suma ku karnelsinhu ta titia
mudu dianti di kil ku tiskial (N.T.) -. n., *maneira familiar de apelidar
(TOSQUIAR). N.F. proparoxítona. uma pessoa de sexo feminino mais
tiskia kabelu velha. (deriv. TIA). N.M. redobro.
coloc., *cortar rente os cabelos. - N.S. V.B.
Asin si mindjer ka kubri kabesa ku titiu
veu, i mindjor i tiskia kabelu (N.T.) -. n., *maneira familiar de apelidar
(TOSQUIAR OS CABELOS). N.S. uma pessoa de sexo masculino
sin. rapa kabesa; sin. rapa kabelu. mais velho. - Titiu, n’ bin buska utrus
tisna bakas na bu mon (F.M.) -. (deriv.
v.tr., - Kasabi ta bin tisna sol (R.N.) - TIO). N.M. redobro.
. (TISNAR). N.F. neol., vd. tisina 1. titulu
tisnadu 1.n., *inscrição; designação de um
part., - I na e djanela n’ ta mati nteru livro, jornal ou artigo. (TÍTULO). N.F.
di sol kansadu, na lala tisnadu proparoxítona, neol.
(O.S.) -. (TISNADO). N.F. neol., vd. 2.n., *qualificação que exprime um
tisinadu. cargo ou uma dignidade. - pa i tene
tisora korajen ku firmesa di onra si titulu i

598
onra si ramu di formason (R98) -. toka. N.S. sin. toka muzika.
tiu 2.v.tr., *pôr a mão em; apalpar. - i
n., *irmão do pai ou da mãe, do avô toka utru i kai (T.M.) -. (TOCAR
ou da avó, marido da tia. - Tiu, anos EM).
propi no na muri ku fomi (A.P.) -. 3.v.intr., *dar aviso ou sinal por meio
(TIO). de toque. - sinku ora toka (C.P.) -.
to ke 4.v.pron.rec., *estar em contacto um
con., - E bai to ke pertu kau di festa com o outro. - E toka n’utru i fala:
(L.S.) -. (ATÉ QUE). N.F. vd. to ku. djubi ki kusa de! (T.M.) -.
N.S. sin. tok. toka muzika
to ki coloc., *executar um texto musical. -
con., - Bu na peganda fugareru to ki Dus bias pur sumana muzika ta toka
i pega (R95) -. (ATÉ QUE). N.F. la (Cenfa) -. (deriv. TOCAR
neol., vd. tok 2. MÚSICA). N.S. sin. toka.
to ku toka palmu
con., *locução conjuntiva que coloc., *aplaudir; bater palmas; dar
introduz orações temporais. - ba palmas. - Ermons, no toka palmu ku
farfari matu, pabi matu to ku sol noti alegria na korson (L.Cat.) -. (deriv.
(T.M.) -. (ATÉ QUE). N.F. to ke. TOCAR PALMAS). N.S. sin.
N.S. sin. tok. tcebeta palmu.
tofodja toka punheta
1.v., *meter coisas à força e em coloc., *masturbar-se. (deriv.
modo desordenado. (ATAFULHAR; TOCAR + PUNHO). N.S. V.M.
TAFULHAR). N.F. proparoxítona, toka sabi
tafodja. coloc., *executar boa música ou
2.v., *encher demasiadamente. - bom ritmo. (deriv. TOCAR
Amontondadi tofodja tulu (F.S.) -. SÁBIAMENTE). N.S. V.B.
N.F. fig. toka tcur
tok 1 coloc., *cumprir as cerimónias e as
intens., *adjunto de intensidade para festas em recordação da pessoa já
marcar o grau superlativo ou a falecida algum tempo atrás. - E na
intensidade máxima do processo ou toka tcur na tabanka (T.M.) -. (deriv.
do estado. - risu kabesa tok -. N.S. TOCAR O CHORO). N.S. si. fasi
V.A. tcur.
tok 2 toka-toka
con., *conjunção subordinativa que n., *transporte colectivo. - Si taxi ta
introduz orações temporais. - I ta kudji strada pa ianda nel, toka-toka,
ten kilis ku ta badja tok sol mansi kandonga ki ta sirkula na bairus di
(A.C.) - Omi burgunhu tok i ka sibi Bisau, ki ta risolvi purblemas!
ke ki na fasi (T.M.) - i bin tok i tciga (P.dosS.) -. (deriv. TOCAR). N.M.
na ki kau nunde ki koba sta nel lexia composta. N.S. O nome toka-
(T.M.) - Gatu bai studa tok i kaba si toka diz respeito ao facto que os
studu (L.A.M.) -. (ATÉ QUE). N.F. passageiros são sempre muito
trok. N.S. sin. to ku. apertados e tocam-se.
toka tokadu
1.v.tr., *executar um texto musical; 1.part., *feito soar. - Kabas ka ta
produzir som; fazer soar. - Un omi ta tokadu na tcur dianti di bombolon
toka tambur kumpridu (N.M.) -. (L.A.) -. (TOCADO).
(TOCAR). N.S. po di toka; toka 2.part., *apalpado.
palmu; toka sabi; toka tcur; toka- 3.adj., *diz-se de uma pessoa que

599
faz parte da família por laços de limaria ku na toma par el (A.P.) -.
parentesco. - Es omi i no parenti (deriv. TOMAR-SE).
tokadu (Igr.I.) -. toma palabra
tokadur coloc., *intervir. - utru lanta i toma
n., *pessoa que toca um palabra pa konta kusa di sil (F.M.) -.
instrumento musical; músico. - (TOMAR A PALAVRA).
Nunka badju ka ta duru, sin tokadur toma prevenson
di palmu (L.A.) -. (TOCADOR). coloc., *acautelar-se. - I bon bu
toku toma prevenson ku duensa -.
1.n., *som extraído de um (PREVENIR-SE). N.S. V.A., sin.
instrumento musical. - N’ bin bai previni.
Lisboa pa ba toka, ma toku sain toma ton
kansadu (J.D.) -. (TOQUE). coloc., *orientar-se; acalmar-se e
2.n., *o que distingue o som de um reflectir. - Sinta bu toma ton, mindjor
instrumento do outro; timbre. dia i na bin (T.T.) -. (deriv. TOMAR
toleransia O TOM).
n., *atitude de admitir aquilo que é tomada
diferente; permissão. - pekadur fala 1.n., *acto de tomar; conquista. -
dialogu i toleransia (R95) -. tomada di puder (R95) -.
(TOLERÂNCIA). N.F. proparoxítona, (TOMADA). N.F. neol.
neol. 2.n., *terminal de uma instalação
toma eléctrica onde se colhe a corrente.
1.v.tr., *pegar em; agarrar; roubar. - tomadu
i toma po di pila i pega na pila arus 1.part., *agarrado; recebido. - bo ta
(F.M.) -. (TOMAR). N.F. tama. N.S. fasi dukumentu; simplismenti i ta
toma pa. tomadu i mitidu na gaveta (R98) -.
2.v.tr., *engolir; ingerir. - N’ ta (TOMADO).
teneba dur di kabesa, ma kontra n’ 2. part., - bibida ki ta tomadu riba di
toma es mesinhu, n’ para sintil (J.S.) balkon di taberna (P.dosS.) -.
-. (BEBIDO; COMEDO).
3.v., *verbo suporte de predicação tomati
que se combina com vários nomes n.,. - kultivu di tomati (R98) -.
para expressar o sema ou sentido (TOMATE). N.F. neol., vd. kamati.
desses nomes. - anos propi ke toma tomba
parti na luta (C.P.) -. N.S. toma v., *cair. (TOMBAR). N.S. V.B.
dimas; toma konta; toma palabra; tombadu
toma prevenson. part., *caído. (TOMBADO). N.S.
toma dimas V.B.
coloc., *abusar. (deriv. TOMAR Tombali
DEMAIS). N.S. V.B. n., *Região da Guiné-Bissau que
toma konta compreende os sectores
coloc., *encarregar-se de; apoderar- administrativos de Catió, Bedanda,
se. - bai bu buska Jeremias, bu Cacine e Quebo. A capital é Catió. -
toma konta del diritu (Igr.I.) -. ospital di Tombali (R95) -.
(TOMAR CONTA DE). (TOMBALI). N.F. oxítona.
toma pa ton
v.prep., *estar a favor de uma 1.n., *som; altura ou extensão de
pessoa; tomar a defesa de; tomar- um som; tendência musical. -
se de favor por. - Katcur gora ka fika Virgilio tarda di badja, i ka obi ton di
kontenti, i sai kuma i na bai buska si tera, gos dja Virgilio na kontenti, si

600
ermons ki na kanta par el (A.B.) -. n., *torrefacção. (TORRAÇÃO). N.F.
(TOM). neol. N.S. V.B.
2.n., *estilo; boa educação; maneira toresma
de adaptar-se. - n’ tornal kombersa, n., *resíduo de toucinho frito; fritura
un bokadinhu ku bon ton ki n’ de fatias de pele de porco. - bu pui
rispundil (R95) -. N.S. ten ton; toma tudu kusa la, desdi toresma, chorisu
ton. (R96) -. (TORRESMO).
tonelada tori 1
n., *medida de peso correspondente v., *pôr óleo de palma como
a mil quilos, cujo símbolo é [T.]. - condimento na comida. - ora ku
mangus ta kai la e ta dana alguin na kusinha garandesa, i ta
toneladas i toneladas di mangu tori pis i leba (N.M.) -. N.F. Bijagó
(IN96) -. (TONELADA). N.F. neol. “katóre”.
tonle tori 2
n., *pessoa ignorante; burro. N.F. n., *construção alta. - kaida di tori di
oxítona. N.S. V.A. Siloe (N.T.) -. (TORRE).
tono torkia
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que 1.v.tr., *dar em troca; permutar;
exprime a ideia de repetição duma substituir. - Galinha di matu torkia si
acção ou de um estado. Sa, tono ropa tudu (T.M.) -. (TROCAR). N.F.
sta pertu di mi mas (J.D.) -. paroxítona, troka 1; trokia.
(TORNAR). N.F. oxítona. N.S. sin. 2.v.tr., *alternar; intercalar. - el i
torna. fikaba inda na torkia tiru ku polisias
tontu (R95) -.
adj., (TONTO). N.F. neol., vd. tuntu. 3.v.tr., *transformar; converter. -
N.S. V.B. Konformu siensia ku teknika
tontura dizinvolvi asin tambi ku omis na
n., (TONTURA). N.F. vd. tuntura. torkia se manera di komporta (R95)
N.S. V.B. -.
topoti torkia bambaran
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que coloc., *dar a luz um filho de sexo
exprime a ideia de esforço até uma diferente ao anterior. (deriv.
acção acontecer; tentar. - I topoti TROCAR). N.S. V.M.
sibi -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A., torkiadu
sin. tenta. 1.part., *permutado; substituído. -
tora Liti di baka i ka pudi torkiadu ku liti di
v.tr., *queimar; secar pelo muito sol; pitu di si mame (R96) -.
tostar. - Turista na kurti iagu di (TROCADO).
praia, si mindjer gora dita na reia i 2.part., *transformado. - i ten kusa
na tora na sol (M.M.) -. (TORRAR). na no bida ki dibi di torkiadu? (L.S.)
N.F. neol. -.
toradu torkis
part., *tostado. - N’ sibi sertu kuma i n., *instrumento que serve para
na sai, kusidu o toradu (J.B.) -. apertar ou arrancar um objecto;
(TORRADO). N.F. neol. N.S. sin. turquês; tenaz. (TORQUÊS;
ulu-ulidu. TURQUÊS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
toradur torna
n., *aparelho para tostar o café. 1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
(TORRADOR). N.F. neol. N.S. V.B. exprime a ideia de repetição duma
torason acção ou de um estado. - No na

601
torna studa mas un bias ki storia ku 2.adj., *desleal; injusto. - asin
sta na “Kebur” (Dea) - kil maldadis djustisa ta sai tortu (Igr.I.) -.
ku odjadu duranti sugundu guera tosika
mundial, ka na torna seduba mas v., *envenenar; respirar mal. - tceru
(R95) -. N.S. torna fala; sin. tono; fedi, n’ na tosika -. (INTOXICAR).
sin. ripiti. N.F. neol. N.S. V.A.
2.v., *regressar; restituir; tosinhu
transformar. - Kusa ku pudi torna n., *a gordura subcutânea do porco
alguin surdu (Igr.I.) - mar torna tudu juntamente com o seu couro; lardo.
ketu (N.T.) - i ne tempu ku bu na (TOUCINHO). N.F. neol. N.S. V.B.
torna Israel si renu? (N.T.) -. total
(TORNAR). N.S. sin. repui. 1.adj., *diz-se de aquilo a que nada
torna boka falta; completo. - digradason total
coloc., *cumprir uma promessa o (IN96) -. (TOTAL). N.F. neol.
voto; restituir a palavra. (deriv. 2.n., *resultado de uma adição;
TORNAR A BOCA). N.S. Na soma; totalidade.
tradição da Religião Tradicional totalmenti
Africana, quando uma pessoa pede adv., *advérbio que significa [de
ajuda, nas balobas ou lugares maneira total]; completamente. - dus
sagrados, tem a obrigação moral de kusa totalmenti diferenti (IN96) -.
voltar a cumprir a palavra e (TOTALMENTE). N.F. neol.
agradecer pela ajuda recebida. totis
torna fala *a parte posterior da cabeça; nuca. -
coloc., *tornar a dizer; dizer outra kabesa li pa ladu di totis ta risu
vez; responder. - Fidju torna fala si (R98) -. (TOUTIÇO). N.F. oxítona.
pape: i falan propi kuma abo ku fala totoane
pa n’ ba ta maral na un kantu di orta n,, *tosse convulsa. - N’ ta kura
tok sol noti (P.B.) -. (deriv. TORNAR totoane, ma son ku po na matu
A FALAR). (IN99) -.
tornadu totoli
n., *regressado; restituído. - Mindjer 1.v., *ser vesgo ou estrábico; olhar
i padja di kankra, si busidu, i ka ta de soslaio; vesguear. N.F.
pudi tornadu la mas (L.A.) -. proparoxítona, totoli udju 1.
(TORNADO). 2.v., *ser torto ou oblíquo. - Mon
tornia totoli na kaminhu di karta (F.S.) -.
v., *dar volta a; rodear; não N.F. fig.
enfrentar directamente. - Purke i era totoli udju 1
ma fasil tornia kiston (MR98) -. coloc., vd. totoli udju.
(TORNEAR). N.F. proparoxítona, totoli udju 2
neol. n., *pessoa torta dos olhos ou
torosa 1 estrábica. - Bu ka na ba dispidi bu
v.tr., - Si bu ka tene di dan, sintin bu dona? Ki totuli udju fiu? (T.M.) -.
largan, ka bu torosan (J.D.) -. N.F. proparoxítona. N.M. lexia
(TROÇAR). N.F. vd. trosa 1. composta.
torosa 2 totolotu
n., - kunankoi pega fasil torosa n., *jogo de apostas mútuas com
(F.M.) -. (TROÇA). N.F. vd. trosa 2. sorteio de números. (TOTOLOTO).
tortu N.S. V.B.
1.adj., *que não é direito; oblíquo; totona
torcido. (TORTO). N.F. neol. n., *cérebro; pensamento;

602
inteligência; tutano. (deriv. TOUTA; amizadi (L.S.) -. (TRADUZIR). N.F.
TOITA). N.S. V.B., sin. miol. neol. N.S. sin. tcolona.
trabadja 2.v.tr., *pôr em palavras um
v., - kuatru mizis e ka ta trabadja, e sentimento; expressar. - propi
ka ten dinheru (R98) -. rekumendasons ta traduzi kal ku
(TRABALHAR). N.F. neol., vd. impenhu ke djintis, ke partisipa ne
tarbadja. tarbadju, pui (MR98) -.
trabadjadur traduzidu
n., - I bai ianda te ke tciga na un kau part., *vertido de uma língua para
ku rei buska trabadjaduris (L.S.) -. outra. - Biblia i un libru traduzidu na
(TRABALHADOR). N.F. neol., vd. manga di lingus (L.S.) -.
tarbadjadur. N.M. n.pl. (TRADUZIDO). N.F. neol.
trabadjaduris. trafiku
trabadju 1.n., *negócio ilegal fraudulento;
n., - Amonton ka sibi si trabadju ta contrabando. - prublema di trafiku
kaba (L.A.) -. (TRABALHO). N.F. ilegal di armas (R99) -. (TRÁFICO).
neol., vd. tarbadju. N.F. proparoxítona, neol.
trabes 2.n., *quantidade de meios de
n., *flanco; obliquidade. (TRAVÉS). transporte em circulação; tráfego;
N.F. oxítona. N.S. V.B. comércio. - trafiku rodoviaru (R95) -.
trabesa (deriv. TRÁFICO). N.S. trafiku é
v., (ATRAVESSAR). N.F. vd. hiperónimo de TRÁFICO e de
terbesa. N.S. V.B. TRÁFEGO.
tradisional trai
1.adj., *que diz respeito à tradição. v., *atraiçoar; enganar. - riba pa tras
(TRADICIONAL). N.F. neol. i ta signifika trai memoria di no
2.adj., *que é baseado em práticas ermons ku muri pa djustu kauza di
repetidas ao longo de várias libertason di Guine-Bisau (R98) -.
gerações. - relijon tradisional (TRAIR). N.F. neol. N.S. sin. ngana.
(L.Cat.) -. traidu
tradison part., *atraiçoado; enganado.
1.n., *transmissão de notícias, (TRAÍDO). N.F. neol. N.S. V.B.
doutrinas, costumes, de geração traidur
para geração. - Tradison i tudu un n., *pessoa que comete uma
konjuntu di normas ke ta iardadu di traição; desleal. - Abaichu traidur di
djerason pa djerason (IN96) -. patria! (R98) -. (TRAIDOR). N.F.
(TRADIÇÃO). N.F. neol. neol.
2.n., *uso; hábito. - I ten tradison ke traiseru
ka ten nada ku rialidadi (IN96) -. n., *desleal. (TRAIÇOEIRO). N.F.
traduson neol. N.S. V.A.
n., *acto ou efeito de traduzir de traison
uma língua para outra. 1.n., *comportamento contrário à
(TRADUÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A., lealdade devida; engano. - Es i
sin. verson. traison! (Igr.I.) -. (TRAIÇÃO). N.F.
traduzi neol.
1.v.tr., *verter de uma língua para 2.n., *infidelidade conjugal.
outra; interpretar. - No ka ten un trakola pe
palabra sertu pa traduzi palabra coloc., *cruzar as pernas; cruzar os
aliansa na Kriol, ma no pudi fala pés. N.F. proparoxítona. N.S. V.M.,
kuma aliansa i un kontratu di sin. kursa pe.

603
trakoladu tranzitu (R95) -. (TRÂNSITO). N.F.
part., *que anda com movimentos proparoxítona, neol. N.S. sinal di
desarticulados; diz-se de uma tranzitu; sin. viason.
pessoa que bamboleia. N.S. V.A. trapadja
trankilu v., (ATRAPALHAR). N.F. vd.
1.adj., *calmo; sossegado. - mundu tarpadja. N.S. V.B.
propi na sta trankilu (R98) -. trapasa
(TRANQUILO). N.F. neol. n., - djugu di sintu, kil di sintu i un
2.adv., *de maneira sossegada; trapasa ke sta la (R95) -.
tranquilamente. - e na vivi trankilu (TRAPAÇA). N.F. vd. tarpasa.
na floresta (IN96) -. (deriv. trapaseru
TRANQUILO). adj., - Ami nha kondison ka pirmiti
transa 1 kila, n’ obrigadu sedu trapaseru
v., *pentear o cabelo em tranças (IN96) -. (TRAPACEIRO). N.F. vd.
poucas e grossas. (ENTRANÇAR). tarpaseru.
N.S. V.B. tras
transa 2 adv., *advérbio de lugar que indica a
n., *cabelo entrançado. (TRANÇA). parte posterior. - I ka tarda omis di
N.S. V.B. karetas bin si tras (P.dosS.) - Sara
transadu pega skada, si ermon tras (T.M.) -.
part., *disposto em forma de trança. (ATRÁS). N.F. atras. N.S. ant.
(ENTRANÇADO). N.S. V.B. dianti; ant. frenti.
transfiridu tras di
part., *feito passar de um lugar para con., *locução prepositiva que
outro; mudado de lugar. - I kudi la te significa [na parte posterior de]; por
i bin transfiridu pa Bulama na kau di trás de; por detrás de. - na parti di
nha rapas (IN96) -. tras di no ospital di Bisau. (R95) -
(TRANSFERIDO). N.F. neol. iagu i na intci na ki parti tras di
transfuson barajen (Igr.I.) -. (ATRÁS DE). N.S.
n., *operação que consiste em kuri tras di; papia tras di.
passar o sangue de um indivíduo trasera
para outro. - Virus ta transmitidu n., *as nádegas. - Si bu odja lifanti
inda pa transfuson di sangui na nguli kuku, bu ta sibi kuma i
infetadu (R95) -. (TRANSFUSÃO). fiansa na si trasera (L.A.) -.
N.F. neol. (TRASEIRO). N.F. neol.
transmiti trastorna
v., *transferir; fazer passar; v., *alterar a ordem de; alterar;
comunicar. - ora ku mindjer sta incomodar. (TRASTORNAR). N.F.
gravida, i pudi transmiti e duensa di neol. N.S. V.B.
siflis pa ki bebe ki tene (R95) -. trata
(TRANSMITIR). N.F. neol. N.S. sin. 1.v.tr., *cuidar de; ocupar-se de. - no
kambanta. na rekumenda pa kadakin trata si
transporti fonti dritu i tapal ora ki kaba utilizal
n., *qualquer veículo que serve para (R97) -. (TRATAR). N.F. neol.
deslocar pessoas ou coisas. - 2.v.intr., *portar-se; ter determinada
transportis publikus (R95) -. atitude. - Mindjer ku trata dritu ku si
(TRANSPORTE). N.F. neol. kunhadu i ta sedu amigu di tudu
tranzitu (Igr.I.) -.
n., *movimentos de peões e de tratadu
veículos nas estradas. - regras di 1.part., *cuidado; dado tratamento;

604
estudado. - mindjeris ta tratadu un traza
bokadu mal (Igr.I.) -. (TRATADO). v., (ATRASAR). N.F. vd. atraza.
N.F. neol. N.S. V.B.
2.n., *contrato; acordo internacional. trazu
- E na sina tratadus pa pudi kria n., (ATRASO). N.F. vd. atrazu. N.S.
kumunidadi di Stadus europeus V.B.
(IN96) -. treku
tratamentu n., *palhaço; boneco. (TARECO).
1.n., *conjunto de meios para curar N.F. vd. tereku. N.S. V.A.
alguém de uma doença. - trena
tratamentu di paludismu (Igr.I.) -. v., *submeter ou submeter-se a
(TRATAMENTO). N.F. neol. treinos; exercitar; adestrar. - trena
2.n., * maneira de cuidar de djinti pa da elis nobu pensamentu
pessoas. - Na Afrika mininus ta fika aserka di dizinvolvimentu (Igr.I.) -.
orfons pabia se papes muri na (TREINAR). N.F. neol.
guera: mininus meresi e tipu di trenadu
tratamentus medunhus? (R96) -. part., *exercitado; preparado;
tratu adestrado. - djintis ku trenadu dibi di
1.n., *tratamento; convivência. sta pruntu pa riba pa si tabanka
(TRATO). N.F. neol. N.S. sin. (Igr.I.) -. (TREINADO). N.F. neol.
tratamentu. trenadur
2.n. mau tratu, *sofrimentos; n., *profissional que dirige o treino
castigos. - i sufri mau tratu di si de um determinado desporto. -
madrasta tok i kompleta dus anus di trenadur di Benfika (R95) -.
bida (F.M.) -. (n.pl. MAUS (TREINADOR). N.F. neol.
TRATOS). N.M. lexia composta. trenamentu
tratur n., *adestramento. preparação;
n., *veículo automóvel de tracção, treino. - programas di trenamentu
usado na lavoura e no transporte de (Igr.I.) -. (TREINAMENTO). N.F.
coisas. - Bo bai ku bu tratur, bo neol. N.S. sin. trenu.
disanu no matu (M.M.) -. trenu
(TRACTOR). n., *adestramento; treinamento. -
trava Portistas e fasi aos parmanha,
1.v.tr., *moderar o movimento de; duranti noventa minutu, ultimu trenu
impedir. - Gosi na manga di teras di antis di bai pa Italia (R95) -.
mundu, governus ta toma mididas (TREINO). N.F. neol. N.S. sin.
pa trava Sida (Cecomes) -. trenamentu.
(TRAVAR). N.F. neol. treta
2.v.intr., *ficar imobilizado ou com n., *palavreado; coisas sem
menor velocidade. - Ka bu trava sin importância. - kilis ke fika dentru di
di repenti n’ pudi kai (J.D.) -. sidadi odja di faktu kuma ka ten nin
travesa un Guine mindjor, ka ten nada, i era
v., - bu ten ke pera noiti pa bu pudi son treta (C.P.) -. (TRETA). N.F.
travesa kil riu (C.P.) -. neol.
(ATRAVESSAR; TRAVESSAR). trezi
N.F. neol., vd. terbesa 1. N.S. sin. quant., *número cardinal. - Maisa
kamba. Gomes Cabral, estudanti di trezi anu
travon di idadi -. (TREZE).
n., *freio; impedimento. (TRAVÃO). tribu
N.S. V.B., sin. freiu. 1.n., *na Bíblia, divisão do povo

605
conforme os doze patriarcas, filhos os combatentes se abrigam para
de Jacob ou Israel. - abos ku na fazer os disparos. - Cabral fala
siguin bo na sinta tambi na dozi kuma i nesesariu abri abrigu, pui
tronu pa djulga dozi tribu di Israel trinsera pa ora ki no sinti avion no
(N.T.) -. (TRIBO). N.F. neol. ten ke entra dentru del (C.P.) -.
2.n., *grupo étnico unido pela (TRINCHEIRA). N.F. trintcera.
língua, usos e costumes; trinta
organização social dos povos com quant., *número cardinal. - utru padi
uma economia de subsistência. - trinta, utru padi sesenta, utru padi te
anos i ka kontra niun tribu, anos no sen bias (N.T.) -. (TRINTA).
na luta pa pas, pa djustisa, pa kada trintcera
fidju di no tcon (R98) -. n., - Tudu fidju di Guine pegaba
tribunal n’utru komu ermons, e barsa n’utru
n., *lugar onde se julga uma pessoa. e luta e mborka na memu trintcera
- Sol mansi son, n’ sinta na tribunal, (R98) -. (TRINCHEIRA). N.F. vd.
n’ manda pa tisi omi (N.T.) -. trinsera.
(TRIBUNAL). N.F. neol. tripa
trigu n., *denominação dos intestinos dos
n., *planta da família das animais; barriga. - Tripa di galinha,
gramináceas, de cujo grão se obtém si bu labal na iagu salgadu, maron
farinha alimentar empregada no ta lebal (L.A.) -. (TRIPA). N.F. neol.
fabrico do pão. - Un kilu di trigu na triplu
kusta vensimentu di un dia, tris kilu quant., *número multiplicativo. - un
di sevada na kusta tambi bidera ta kumpra un kusa pa un
vensimentu di un dia (N.T.) -. pres i ta ba misti bindil dobru o triplu
(TRIGO). N.F. neol. N.S. n.v. di si kustu normal (IN96) -.
“Triticum”; forinha-trigu. (TRIPLO). N.F. neol. N.S. sin. tris
trilingui bias.
adj., *que sabe falar três línguas; tris
triglota. - anos no pensa kuma quant., *número cardinal. - i pudi
Guine-Bisau na sedu un pais di odjadu tris koldadi di baris (P.dosS.)
futuru trilingui (MR98) -. -. (TRÊS). N.S. di tris.
(TRILINGUE). N.F. neol. trisa-negra
trimi n., *febre amarela que não tem
v.intr., - Djubi na nos kin ki ta trimi sintomas visíveis exteriormente.
(L.S.) -. (TREMER). N.F. neol., vd. (deriv. TRIZ NEGRA). N.M. lexia
tirmi. composta. N.S. V.B.; TRIZ significa
trina icterícia; sin. febri amarelu.
n., *recipiente para levar a sopa à trisia
mesa. (TERRINA). N.S. V.A. n., *hepatite; icterícia; triz. - Un utru
Trindadi duensa ki sexualmenti transmisivel i
n., *mistério do Cristianismo que trisia (R95) -. (TRÍZIA). N.F.
venera Deus Pai, Deus Filho e Deus proparoxítona.
Espírito Santo. - Deus Pape, bu trista
revelanu misteriu di Santisima n., *excrescência carnosa do galo
Trindadi, ku sedu komunhon perfetu ou de outros animais. (CRISTA).
ku bu Fidju djuntu ku Spiritu Santu N.S. V.B.
(L.Cat.) -. (TRINDADE). N.F. neol. tristesa
trinsera n., *aflição; pena: melancolia. - N’
n., *vala escavada no terreno onde na bidanta se tristesa kontentamenti

606
(Igr.I.) -. (TRISTEZA). N.F. neol. divididu na tris partis: kabesa,
tristi tronku, membru (N.M.) -.
adj., *privado de alegria; doloroso. - tronu
Pabia di ke ku n’ ta odja ladu tristi di n., *lugar onde os reis se sentam;
vida? (O.S.) -. (TRISTE). N.F. neol. soberania. - i na sinta na tronu di si
N.S. fika tristi. gloria (N.T.) -. (TRONO). N.F. neol.
tristisi tropa
v.caus., *tornar alguém triste; 1.n., *serviço militar. - no fidjus ku
contristar; causar desgosto. - E ta na badjanta tropa e ka kunsi kusa di
tristisi Deus, e sedu inimigu di tudu arma (R98) -. (TROPA). N.S. sin.
djinti (N.T.) -. (ENTRISTECER). N.F. izersitu.
proparoxítona. N.S. tristisi é 2.n., *grande número de soldados;
equivalente de ENTRISTECER, exército. - kal tropa ki firma sin, anta
v.tr., e fika tristi é o equivalente de i ka ta mata djintis? (A.P.) -.
ENTRISTECER, v.intr. tropesa
trizentus v.intr., *dar topada. (TROPEÇAR).
quant., *número cardinal. - minimu N.F. neol. N.S. V.B.
salariu des tera li i trizentus kuntu tropesadu
(IN96) -. (TREZENTOS). part., *topado. (TROPEÇADO). N.F.
trok neol. N.S. V.B.
con., *conjunção subordinativa. - ki trosa 1
omi seta kuma el ku suta omi trok i v., *escarnecer; ridicularizar. - chefis
muri (R95) -. (ATÉ QUE). N.F. vd. di saserdoti ku pursoris di lei e na
tok 2. trosalba (N.T.) -. (TROÇAR). N.F.
troka 1 torosa 1.
v., - Bu pudi troka kalsa bu troka trosa 2
kamisa, ma manha, ninguin ka ta n., *escárnio; zombaria. - Lubu fala
torkial (G.F.) -. (TROCAR). N.F. kuma i ka gosta di trosa (L.S.) -.
neol., vd. torkia. (TROSA). N.F. torosa 2.
troka 2 trosadu
n., *permuta de um objecto por part., *ridicularizado. (TROÇADO).
outro; mudança; substituição. - N.S. V.B.
djumbai i troka di palavras di dus o trosadur
manga di djintis (N.M.) -. (TROCA). n., *aquele que faz troça; trocista.
N.F. neol. (TROÇADOR). N.S. V.B.
trokia trumbeta
v., - Kamalion na trokia kuru (L.A.) -. n.dim., *instrumento musical.
(TROCAR). N.F. paroxítona, vd. (TROMBETA). N.S. V.B.
torkia. trumelga
troku n., *variedade de peixe, da família
n., *moedas de menor valor. - n’ ka dos Torpedinídeos, que produz
ten troku (P.dosS.) -. (TROCO). N.F. descargas eléctricas. (TREMELGA).
neol. N.S. V.B.
tronku trupesa
1.n., *caule lenhoso das árvores. - I n., - Soberba ka ten trupesa nin
Sul ki mas tene dja tronkus (IN96) -. banku di sinta (J.M.B.) -.
(TRONCO). (TRIPEÇA). N.F. vd. turpesa.
2.n., *parte mais grossa do corpo trus
humano que suporta a cabeça e os n., *peça de roupa interior dos
membros. - Kurpu umanu sta homens; slip; calções de banho dos

607
homens; cuecas. - Omis ta bisti trus para a religião muçulmana; parar de
bas, e bisti kalsa riba (N.T.) -. (deriv. beber; tornar-se abstémio. N.F.
TROUXO). N.S. TROUXO designa Mandinga “tùubi” que significa pedir
um embrulho pequeno de roupa; perdão ou converter-se. N.S. V.B.,
sin. bikini. sin. bida muru; ant. distubi.
tuada tubu
1.n., *ruído; barulho. - Bo ka obi kil 1.n., *canal cilíndrico para condução
tuada, tuada di armas garandis? de líquidos; cano. - Es sugundu tubu
(L.S.) -. (TOADA). ta uzadu ora ku bu na laba tanki pa
2.n., *notícia incerta; boato. - N’ bin limpal (Igr.I.) -. (TUBO). N.F. neol.
obi son tuada: mininu Tcerno kasa 2.n., *carrinho de linha.
Tatiana (R95) -. tudji
3.n., *som; canto. - Mindjer lanta i 1.v.tr., *impedir; proibir; privar. -
kanta, i djamu tuada di tudu lingu, Tapadu ta tudji baka kume fison
lingu di tudu djinti (O.S.) -. (L.A.) -. (TOLHER). N.S. tudji ku;
tuadja sin. pruibi.
1.n., *pano para enxugar as mãos 2.v., *recusar; negar. - E tudji bakas
ou outra parte do corpo. - i limpa elis pasia na praia kuma e na satia
pe ku tuadja ki maraba na rabada turista (M.M.) -.
(N.T.) -. (TOALHA). tudji fala
2.n., *peça de linho ou algodão com coloc., *tirar a palavra a alguém;
que se cobre a mesa. não dar a palavra a alguém; não
tualeta querer falar com. (deriv. TOLHER A
v., *arranjar-se. - Alguin ta toma FALA). N.S. V.B.
ropas kurtu, lebi, pertadu, so ku tudji ku
sution ku kalsinha i tualeta, pinta v.prep., *apropriar-se; privatizar. -
unhas, pinta boka, udju, prufuma Onsa falal kuma el i tudji ku kil
(N.M.) -. (deriv. TOILETTE). N.F. mampatas (L.S.) - e tudji ku kuatru
neol. bentu pa ka nin un bentu supra na
tubabu tera (N.T.) -. (deriv. TOLHER).
n., *nome dado aos Europeus ou tudjidu
brancos; estrangeiro; cristão. N.F. 1.part., *impedido; que não teve a
Mandinga “tùbaabu” que significa oportunidade ou possibilidade. -
Europeu. N.S. V.B. manga di bias n’ misti bai djubi bos,
tubaron ma sempri n’ tudjidu (N.T.) -.
n., *nome dado a vários peixes (TOLHIDO). N.S. sin. pruibidu.
seláquios ofensivos, ou inofensivos 2.part., *proibido; negado. - Tudu kin
como o cação. - Ai! tubaron rabatan di elis ku pirdi djugu, si dunu ta
pe; ai, nha mame n’ muri! (M.M.) -. tudjidu kumida (A.P.) -.
(TUBARÃO). tudu
tuberkulozi 1.quant., *adjectivo indefinido que
n., *doença infecto-contagiosa significa [o conjunto de coisas ou de
provocada pelo bacilo de Koch. - pessoas]; qualquer; cada. - puntu di
Programa di malaria, di onkoi, di inkontru di djintis di tudu bairus, di
tuberkulozi, di lepra, di Sida, ku tudu klasis i di tudu koldadi di
programa alargadu di vasinason tarbadju (P.dosS.) -. (TODO; TODA;
(R95) -. (TUBERCOLOSE). N.F. TODOS; TODAS).
neol. 2.quant., *pronome indefinido. - N’
tubi tcoma kil ladron ki sta na Gabu, n’
v., *diz-se de alguém que passa tcoma tudu runion (R95) -. (TODO;

608
TODA; TODOS; TODAS). n., *asneira; estupidez. - Tulesa di
3.quant., *a totalidade das coisas ou Deus i mas djiresa di pekadur,
das pessoas. - Tudu seduba frakesa di Deus i mas forsa di
organizadu diritu (P.dosS.) -. pekadur (N.T.) -. (TOLICE).
(TUDO). N.M. (TUDO) é invariável. tulisi
tudu-puderozu v.caus., *fazer alguém parvo. (deriv.
adj., *que pode fazer tudo. - Deus TOLO). N.F. proparoxítona. N.S.
tudu-puderozu (L.Cat.) -. (TODO V.A.
PODEROSO). N.M. lexia composta. tulu
tudu bias ke adj., *fraco de inteligência; parvo. -
con., *locução conjuntiva Bu pensa kuma n’ tulu, bu pensa
subordinativa que introduz orações kuma n’ parvu (I.eI.) -. (TOLO). N.S.
temporais; todas as vezes que. - tulisi; sin. parbu.
Tudu bias ke no ta kume es pon, no tumba
ta konta bu morte (N.T.) -. N.F. neol. n., *túmulo; sepulcro. (TUMBA).
N.S. sin. kada bias ke. N.S. V.B.
tudu ora ke tumultu
con., *locução conjuntiva n., *revolta; desordem. (TUMULTO).
subordinativa que indica N.S. V.B.
[temporalidade]; todas as vezes tunguma
que; sempre. - i ka kuma tudu ora n., N.F. proparoxítona, Árabe
ke bu bisti i nesesariu bu kai na “tarjuma”, vd. tanguma. N.S. V.B.
asnera o bu furta (IN96) -. N.F. neol. tungune
N.S. sin. kada bias ke. n., *nome dado à galinha de pé
tufli curto. N.F. oxítona, vd. galinha-
v., *separar o cabelo tufos; tungune. NS. V.A.
entrançar o cabelo de forma tuntu
encostada à cabeça. - Na kabesa adj., *parvo. (TONTO). N.F. tontu.
un sunhu- iar, tufli na kada omi N.S. V.B.
(H.M.) -. (TUFAR). tuntura
tuflidu n., *perturbação que provoca
part., *inchado em forma de tufos. vertigem ou perca de sentido de
(TUFADO). N.S. V.B., kabelu orientação; tonteira. (TONTURA).
tuflidu. N.F. tontura. N.S. V.B.
Tuga turandja
n., *termo depreciativo usado para n., *fruto e planta de uma pequena
indicar os soldados portugueses árvore da família das rutáceas, afim
que lutavam contra os Movimentos das laranjeiras. - Vitamina C i ta
de libertação. - sin avion Tuga e ka odjadu na limon, foli, turandja (Igr.I.)
kapas di fasiba nada dentru di no -. (TORANJA). N.S. n.v. da planta
tera (C.P.) - Tugas ruma se kargu “Citrus decumana”.
pa e riba se tera (C.S.) -. (deriv. turbada
PORTUGAL). n., *tempestade com relâmpagos e
tukuma trovões. - Aos no na ten turbada
v., *dar tudo; encher. - i tukuman pabia seu i burmedju kargadu (N.T.)
tudu -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A. -. (TROVOADA).
tulera turbada iarma
v., *consentir. - No tulera ki kusa coloc., *nublar; escurecer. (deriv. A
(R98) -. (TOLERAR). TROVOADA ARMA). N.S. V.B.
tulesa turbuseru

609
n., *almofada de comprimento igual n., *aguaceiro forte; ciclone;
à largura da cama. - Si n’ ntera rostu furacão. (TORNADO). N.S. V.B.
na turbuserus bonitus, n’ ta salusa turnera
ku bu iagu-tceru (F.S.) -. *peça para fechar ou regular a
(TRAVESSEIRO). N.S. sin. passagem de um líquido ou gás. -
almofada. tambi bu ta pui turnera na utru boka
turdona di tubu -. (TORNEIRA).
- Nha turdona muri dja, nha dona turnu
sta na tera, nha pape ku nha mame n., *vez. - Dus delis pasa pa
sta ku mi (J.S.) -. (deriv. DONA). sugundu turnu ki fasidu na mis di
N.F. vd. tuturdona. Agostu (P.dosS.) -. (TURNO). N.F.
turismu neol. N.S. sin. bias 2.
n., *actividade económica turpesa
relacionada com a deslocação e o n., *assento de três pés; banco. -
alojamento de turistas; realização Tudu dia parmanha, kadakin ta
de viagens de recreio. - akordu di djunda si turpesa i sinta e na djubi
promoson di turismu (R95) -. n’utru (A.P.) -. (TRIPEÇA). N.F.
(TURISMO). N.F. neol. trupesa.
turista tursantu
n., *pessoa que viaja por recreio ou n., *a festa dos dias 1 e 2 de
com fins culturais. - Turista ta miti Novembro. - Tursantu banoba
na tabanka e na buska boneku di (C.T.daM.) -. (TODOS OS
Bidjugu pa kumpra (M.M.) -. SANTOS). N.S. Tursantu é ocasião
(TURISTA). N.F. neol. para as comunidades cristã se
turma lembrarem dos próprios
n., *grupo de estudantes que antepassados que, com certeza,
formam uma classe. - bo ka na enviarão boas notícias e boa sorte
lembra di kuma no djuntaba turma aos vivos.
na kintu anu? (C.V.) -. (TURMA). turseru
N.F. neol. quant., - Turseru, no kudji panu
turmenta 1 (T.M.) -. N.F. arc., vd. terseru.
1.v.tr., *afligir; importunar. - i ta tursi 1
turmenta povu ku kusas ki na nsina 1.v.tr., *fazer girar sobre si; virar;
na tudu Djudeia (N.T.) -. entortar. - Alguin ora ki misti kumpu
(ATORMENTAR). korda di sibi i na buska padja di
2.v.intr., *agitar-se; ficar aflito. - palmera, i ta labral i ta fidil ku faka i
Tudu prasa turmenta (N.T.) -. tursil, i ta mara si pontas i pul na sol
(ATORMENTAR-SE). (F.M.) -. (TORCER). N.S. tursi
turmenta 2 kurpu.
1.n., *violenta tempestade. - I fasi 2.v.tr., *alterar o significado de uma
turmenta di turbada ku rilampagu palavra ou conceito; desviar. - Utru
(N.T.) -. (TORMENTA). kusa ki Paulu skirbi, kilis ku ka firmi
2.n., *barulho; agitação. - Turmenta e ta tursil, suma e ta fasi ku utru
kudi, kadakin na buska si kau di bai skrituras (N.T.) -.
(T.M.) -. 3.v.intr., *mudar de direcção. - Nhu
turmentadu barsina, sin pirdi tempu, i tursi pa
part., *apressado; agitado. - Tudu bai konvoka runion, rapas garandi
prasa fika turmentadu (N.T.) -. pega si tras (M.J.) -. (TORCER-SE).
(ATORMENTADO). tursi 2
turnadu v., *ter tosse. - ora ku bu sta la,

610
ninguin ka na tursi, purke, si bu ku bo na brinka, o pa iagu, o ora ku
tursi, bu na fasi barudju (C.P.) -. kil alguin ki sta infetadu tusi (R95) -.
(TOSSIR). N.F. tusi 1. (TOSSIR). N.F. vd. tursi 2.
tursi kurpu tusi 2
coloc., *contrair os músculos ou o n., *expiração brusca. - mininjite
corpo. - Kamalion i ka tarda son i kuma ke ta sai na kil alguin pa
kunsa na ri, tok i na tursi kurpu tudu kamba na utru alguin: atraves di
(P.B.) -. (TORCER O CORPO). tusi, atraves di kil kusa ke no fala
tursida kuma si iagu ta sai na naris (R98) -.
n., *pavio. (TORCIDA). N.S. V.B. (TOSSE).
tursidu tustumunha 1
part., *entortado; enroscado. - no v., *dar testemunho de; atestar; ver.
skirbi dja pa konta elis kuma e ka - Lubu kunsa ku tustumunha
dibi di kume karni di limaria ku Furadur kuma ku Onsa pasa ku el
tursidu garganti (N.T.) -. (A.P.) -. (TESTEMUNHAR). N.F.
(TORCIDO). tistimunha.
turtura tustumunha 2
v., *tormento que se aplica a um n., *pessoa que assistiu um
condenado; suplício. - prindi djintis i acontecimento; pessoa que
turtura utru pa bia di ke? (R99) -. presenciou um facto e é chamada a
(TORTURA). N.F. neol. juízo para depor. - Kal tustumunha
turturadu ku no misti mas? (N.T.) -.
part., *que sofreu tortura. - inusentis (TESTEMUNHA). N.F. tistumunha.
ku turturadu pa inventa nomis di kil tustumunhu
djintis ku pudi staba na es trafiku di n., *declaração de testemunha em
armas (R98) -. (TORTURADO). juízo; prova. - Ka bu konta mintida
turturi nin ka bu da tustumunhu falsu (L.S.)
v.tr., *puxar dobrando ou -. (TESTEMUNHO). N.F.
entortando. (TORCER). N.F. tistimunhu.
proparoxítona. N.S. V.B. tutc
turturidu intens., *adjunto de intensidade com
part., *encaracolado; entortado; a função de acrescentar o sentido
torto. (TORCIDO). N.S. V.B. [cair com ruído]. - I dispindra e kai
turu tutc (T.M.) -. N.S. kai tutc.
n., *animal bovino de sexo tutu
masculino e não castrado; toiro. - n., *serpente muito venenosa;
Bu sakudi bu kabesa suma turu víbora do Gabú. N.F. oxítona;
(C.S.) -. (TOURO). N.F. neol. N.S. Mandinga “tùtu” que designa essa
sin. baka-matcu. espécie de serpente. N.S. V.B., n.v.
tururista “Bitis arietans arietans”.
n., - Tuga ta bai pa ba buska kil ke tutulu
ta tcama tururista (C.P.) -. n., *carolo; parte do fruto onde são
(TERRORISTA). N.F. vd. terorista. alojados os grãos ou as sementes.
tus N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin.
intens., *adjunto de intensidade para nhanha.
indicar a nulidade de uma coisa ou tuturdona
acção.. N.F. Mandinga “túusi” que 1.n., *o bisavô ou a bisavó. - Bu
significa nada; vd. nin tus. dona o bu tuturdona sinti nunde ke
tusi 1 sta nel (R95) -. (deriv. DONA). N.F.
v., - Tambe Sida i ka ta transmiti ora turdona.

611
2.n.pl. tuturdonas, *os antigos. -
omis ku ta pensa te gosi suma no
tuturdonas (R95) -. TC, tc
tuturnetu *vigésima quarta letra dupla ou
n., (deriv. NETO). N.F. arc. vd. grafema do alfabeto que representa
bisnetu. N.S. V.B. o fonema [africada surda pré-
palatal]. N.S. Em muitos casos o
som [tc] ou deriva do equivalente
som presente no sistema fonológico
do Português antigo, ou é a
transformação do fone da língua
portuguesa [ch].
tcabi
n., *instrumento que serve para abrir
a fechadura. - Gosi abo ki toma
tcabi di armasen, bu pasa sedu
chefi di armasen (F.J.) -. (CHAVE).
N.S. tcabi di fenda; tcabi di mon.
tcabi di fenda
n., *instrumento utilizado para
apertar parafusos; chave de
parafusos. (deriv. CHAVE DE
FENDA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
tcabi di mon
n., *a extremidade inferior do
antebraço; pulso. - membrus
superioris ki brasu di mon, kutuvelu,
tcabi di mon, palmu di mon (N.M.) -.
(deriv. CHAVE DE MÃO). N.F. arc.
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
pulsu.
tcadau
1.intens., *adjunto de intensidade ao
adj. vermelho com a função de
especificar a tonalidade da cor do
sangue. - nha sangui di fomi i
burmedju tcadau (H.M.) -. N.F.
paroxítona. N.S. burmedju-tcadau.
2.intens., *diz-se da cor rubra do
ferro incandescente. - I miti feru na
fugu tok i burmedju-tcadau -.
tcaga
n., *ferida aberta. - Nunka alguin ba
ta fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
(CHAGA).
tcagadu
part., *ulcerado; ferido.
(CHAGADO). N.S. V.B.
tcagus

612
adj., *coberto de chagas; n., *estado de pessoa embriagada;
chaguento. (deriv. CHAGA). N.F. embriaguez; bebedeira. - Ka no
oxítona. N.S. V.M. ianda na ukesa, nin na tcamidera
tcai 1 (N.T.) -. N.F. Mandinga “tcáki”.
v., - Tcain pubis, asin mistida ka tcamidu
pudi kura! (R.N.) -. (deriv. CAIR). part., *embebedado; embriagado.
N.F. vd. kai tcai 1. N.F. Mandinga “tcáki”. N.S. V.B.
tcai 2 tcamidur
n., *adultério. - Ah tcai! Ai kaba n., *pessoa que se embebeda com
kasamenti! (C.C.) -. (deriv. CAIR). frequência; bêbedo. - Anta bu sibi
N.F. vd. kai tcai 2. N.S. sin. men kuma prenhada tcamidur ta
adulteriu. dana saudi di mininu ki tene na
tcakual bariga? (L.S.) -. N.F. Mandinga
1.n., *calção. - Nha tcakual rumpi “tcáki”.
tok i kaba (C.S.) -. N.S. sin. kalson. tcaminti
2.n., *pano amarrado à maneira de v.caus., *embebedar; causa
calções. embriaguez a. - fala ku na sain na
tcalasa 1 garganti na tcaminti azalmas (H.M.)
v., *dizer piadas; dizer coisas -. N.F. Mandinga “tcáki”. N.S.
engraçadas, geralmente maliciosas. tcaminti é o equivalente de
(CHALACEAR; CHALAÇAR). N.S. EMBEBEDAR ALGUÉM, v.tr., e
V.M. tcami é o equivalente de FICAR
tcalasa 2 BÊBEDO, v.intr.
n., *dito picante; piada. - Kusa pa da tcan
tcalasa, n’ larga garasa (E.D.) -. intens., *adjunto de intensidade com
(CHALAÇA). a função de marcar o grau
tcalasadur superlativo ou de especificar a força
n., *que diz piadas maliciosas; de uma acção. - Abo ku pun nes
gracejador; brincalhão. mundu li, n’ firma tcan: no na
(CHALACEADOR). N.S. V.M., sin. gardisiu mama (R.S.) -.
bradjeru. tcan-tcan’i
tcama v., *ficar tonto ou aturdido
v., - No tcama bos mas un bias, momentaneamente. N.F. oxítona.
pabia no dati son no odja fumu na N.M. redobro.
matu i no ka sibi na nunde ki sai nel tcantcan’idu
(C.V.) -. (CHAMAR). N.F. vd. part., *avariado de cabeça. N.S.
tcoma. V.M.
tcami tcapa 1
v., *embriagar-se; ficar bêbedo. - Ka v.tr., *consertar; segurar com
bo tcami ku binhu ku ta dana vida chapas; arranjar. - E staba na barku
(N.T.) -. N.F. Mandinga “tcáki” que e na tcapa se ridia (N.T.) -.
significa estar embriagado. N.S. (deriv.CHAPAR; CHAPADA). N.S.
tcami é o equivalente de FICAR CHAPADA, termo náutico, indica
BÊBEDO, v.intr., e tcaminti é o um remendo sobreposto que se faz
equivalente de EMBEBEDAR no pano da vela ou nas chapas das
ALGUÉM, v.tr.; tcami ku sonu. caldeiras.
tcami ku sonu tcapa 2
coloc., *cair de sono; ter muito sono. 1.n., *folha de metal que se utiliza
N.S. V.B. para cobrir as casas. - kasa di tcapa
tcamidera ki pui o di lata (C.P.) -. (CHAPA).

613
2.n., *negativo, em fotografia. especificar a tonalidade da cor
3.n., *chapa de matrícula dos amarela ou de laranja. N.S. V.A.,
veículos. N.S. sin. matrikula 2. burmedju-tcau.
4.n., *registo fotográfico de órgãos, tcau 2
realizado por meio de raios X; interj., *exclamação que serve de
radiografia. cumprimento de despedida. - Tcau,
tcapa 3 te manha, bon sonu (Cecomes) -.
v., *agarrar; pegar, guiando a (CHAU). N.F. Italiano “ciao” que
queda. - Kilis ke na tcapa polon, significa até breve! ou adeus!.
tudu ku rabu di polon, e panha polon tcavena
(T.M.) -. N.S. L.Franca “tcapar” que n., *taça pequena que serve para
significa agarrar. tomar café ou chá. (CHÁVENA).
tcapadu N.F. proparoxítona. N.S. V.A., sin.
part., *consertado; remendado; tcikara.
arranjado. (deriv. CHAPADO). N.S. tcaveru
V.B.; CHAPAR significa [segurar 1.n., *tesoureiro; guarda de chaves.
com chapas]. (CHAVEIRO).
tcapadur 2.n., *molho de chaves. N.S. V.A.
n., *pessoa que conserta a tceben
carroçaria dos carros. n., *fruto e semente da palmeira de
(CHAPADOR). N.S. V.B. óleo ou palmeira dendê ou palmeira
tcapen do azeite; coconote. - N’ bota brasa
n., - Nunde ku bu sai ku es tcapen? di fugu na iagu, ma i ka ta paga:
(A.P.) -. (CHAPÉU). N.F. Tceben (Co.D.B.) -. (CHABÉU). N.F.
paroxítona, vd. tcepen. Bijagó “epè” que designa esse fruto.
tcapeu N.S. P.arc. “chaveos”; kaldu di
n., - Tcapeu riba di tcapeu: Sebola tceben; katcu di tceben.
(Co.D.B.) -. (CHAPÉU). N.F. vd. tcebeta 1
tcepen. 1.v., *tocar; produzir determinados
tcaskia sons. - Bin nunde mi mininu sin
v.intr., *alterar-se com a ingestão do rostu, bin tcebetan ne kantiga,
álcool ou bebida alcoólica; beber diskisi bu bida sin gustu (O.S.) -.
muito sem embebedar-se; estar (deriv. CHEIRICAR). N.F.
alegre. (deriv. CHASQUEAR). N.F. paroxítona. N.S. tcebeta palmu.
proparoxítona; Mandinga “tcáki” que 2.v., *bisbilhotar; meter o nariz em
significa estar embriagado. N.S. tudo; meter-se em conversa alheia.
V.A; CHASQUEAR significa [dizer - Bu tcebeta na kombersa -.
chascos ou zombarias]. tcebeta 2
tcaskiadu n., *pauzinhos, de trinta cm de
part., *que está alterado com a comprimento, utilizados nas danças
ingestão do álcool ou bebida para marcar o ritmo; diz-se também
alcoólica;que etá alegre. - baloberus do pequeno tambor que acompanha
tcaskiadu (N.V.) -. (deriv. o bombolom. (deriv. CHEIRICAR).
CHASQUEAR). N.F. paroxítona. N.S. V.A.
tcaskiadur tcebeta palmu
n., *bebedor. (CHASQUEADOR). coloc., *bater palmas; aplaudir. -
N.S. V.B. Mindjer lanta i tcebeta palmu, i
tcau 1 kanta (O.S.) -. (deriv. CHEIRICAR
intens., *adjunto de intensidade ao PALMAS). N.S. sin. toka palmu.
adj. vermelho com a função de tcefra

614
n.f., *pessoa extrovertida; teatral. ten dja kuatru dia (N.T.) -. (deriv. O
N.S. V.M. CHEIRO FEDE). N.S. sin. fedi.
tcemeni tcera sabi
v.tr., *bater superficialmente e de coloc., *exalar bom odor. - Tudu
modo leve. - N’ na tcemeniu gosi ku koldadi di madera ku ta tcera sabi
mantampa -. N.F. proparoxítona. (N.T.) -. (deriv. CHEIRAR).
N.S. V.A. tcera tabaku
tcentci coloc., *inalar pelo nariz tabaco
v., *o abrir-se dos ovos quando moído ou rapé. - Kin ku kunsa fuma
nascem os pintainhos; eclodir. - ku tcera tabaku prumedu? (IN84) -.
Galinha tcentci ovus -. N.F. kentci. (CHEIRAR TABACO).
N.S. V.A. tceranta
tcep v.caus., *fazer cheirar. - Otca ke
intens., *adjunto de intensidade para tciga, kil di mesinhu i bai pertu di
marcar o grau superlativo ou a badjuda i tcerantal el, kil korda
intensidade máxima do processo ou djanan (F.M.) -. (deriv. CHEIRAR).
do estado. N.S. V.A., dos tcep. tceren
tcepen n., *milho triturado. - Tceren
n., *cobertura para a cabeça. - Kin pindradu: goiaba (Co.D.B.) -.
ku ka ten kabesa ka ta pui tcepen tceru
(J.M.B.) -. (CHAPÉU). N.F. tcapen; n., *odor; aroma; perfume. - N’
tcapeu. N.S. pala di tcepen; disdja tceru di nha tera ku si tudu
tcepen di padja; tcepen di sol; kusa sagradu (O.S.) -. (CHEIRO).
tcepen di tcuba. N.S. iagu-tceru; mau tceru.
tcepen di padja tcia 1
n., *chapéu feito com palha. v.tr., *desprezar por meio de um
(CHAPÉU DE PALHA). N.M. lexia sinal sonoro produzido pelos lábios
complexa. N.S. V.B. ou com um ruído seco da língua no
tcepen di sol céu da boca; chamar com um sinal.
n., *guarda-sol. (CHAPÉU-DE-SOL). (deriv. CHIAR). N.S. V.B.
N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. tcia 2
guarda-sol. n., *ruído sonoro produzido pelos
tcepen di tcuba lábios como sinal de desprezo. -
n., *guarda-chuva. (CHAPÉU-DE- Jajandin djubi si mon i djubi kosta di
CHUVA). N.M. lexia complexa. N.S. mindjer garandi, i ialsa si naris riba i
V.B., sin. guarda-tcuba. larga un bruta di tcia (M.C.) -. (deriv.
tcera CHIO).
1.v.tr., *sentir o odor de alguma tciba
coisa aplicando o olfacto. - Katcuris v., *fazer intriga. N.S. V.M., sin.
e na tcera rabada di n’utru (L.S.) -. muntrusia.
(CHEIRAR). N.S. fodja di tcera; tcibatu
tcera tabaku; tcera fedi; tcera n., *pessoa mentirosa. - Banhara
sabi. tciu i pasanta, tcibatus tciu i pasanta
2.v.intr., *exalar um determinado (R.S.) -. N.F. paroxítona. N.S. sin.
odor. - mindjer sinti pekadur na muntrus.
tcera (T.M.) -. tcif
tcera fedi intens., *adjunto de intensidade com
coloc., *exalar mau odor; ser a função de especificar o sentido
fedorento. - Marta, irma di difuntu, [acção lenta e silenciosa]. - djugudi
falal: Sinhor, i na tcera fedi, pabia i tciga tcif (T.M.) -.

615
tcifri distancie ou se afaste um pouco. -
1.n., *apêndice duro na testa dos Bu tciganta kurpu, bu kibinin n’ sinta
ruminantes; corno. - i tenba seti (C.S.) -.
kabesa ku des tcifri (N.T.) -. tcigantadu
(CHIFRE). part.caus., *aproximado; feito
2.n., *amuleto fabricado com corno chegar; posto em contacto. - pa no
de animal. - E tcifri n’ lugal nan, si kombersa tcigantadu nunde Deus
dunu brabu kel (F.J.) -. N.S. mara (L.S.) -. (deriv. CHEGAR).
tcifri. tcikara
tciga n., *pequena taça que serve para
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que tomar café ou chá; chávena.
exprime a ideia de levar a, com um (XÍCARA). N.F. proparoxítona;
certo traço de conclusão. - kazu bin chikra; tcikra. N.S. V.B., sin.
ba grava tok i tciga na prindi djintis tcabena.
pa tisi Bisau (R95) - ora ki mininu tcikeru
forma dja badjuda garandi ku tciga n., *curral de porcos; pocilga;
ba kasamenti (T.M.) - n’ tene un estábulo; lugar sujo. (CHIQUEIRO).
kabra la manga di tempu, i tciga dja N.F. proparoxítona. N.S. V.P.
padi (T.M.) -. (CHEGAR). tcikini
2.v.intr., *vir; aproximar-se. - I tciga v., *fazer cócegas. (COCEGAR).
ku el na kaza (T.M.) - Ali no pudi N.F. proparoxítona; Mandinga
tciga na ntindimentu (Igr.I.) -. “tcíkodi” que significa fazer cócegas.
(CHEGAR). N.S. V.A.
3.v.intr., *ser suficiente; bastar. - E tcikoti
ba montia, e mata un farfana; ki n., - i tira djanan tcikoti i mostra
farfana ka tciga (T.M.) -. (CHEGAR). pape ku mame di femia (R98) -.
N.S. tciga é o equivalente de (CHICOTE). N.F. vd. chikoti.
CHEGAR, v.tr., e tciganta é o tcikra
equivalente de CHEGAR, v.tr. n., (XÍCARA). N.F. vd. tcikara. N.S.
4.v.intr., *forma de cortesia para V.B.
pedir a uma pessoa que se tcin-tcin
distancie ou se afaste um pouco. - n., *processo de pilar o arroz de
di fabur, tciga (L.S.) -. mais de duas pessoas. - badju dja di
tcigada padida so tcin-tcin (F.S.) -.
n., *vinda; aparecimento. - Bon tcintcor
tcigada ermons na no metadi n., *pequeno pássaro rolieiro, com a
(L.Cat.) -. (CHEGADA). N.S. sin. cabeça e o peito azul vivos e o
vinda. dorso castanho, cujas penas
tciganta exteriores da cauda são muito
1.v.caus., *pôr em contacto; compridas; rolieiro-da-abissinia. -
aproximar; fazer chegar. - Taxista Tcintcor, tcoma tcuba pa mi (R.S.) -.
pudi para manga di bias na strada i N.S. n.v. “Coracias abyssinica”.
tciganta pasajerus atrazadu na si tciron
kompromis (P.dosS.) -. (deriv. n., *clitóride; clítoris. N.S. V.B.
CHEGAR). N.S. tciganta é o tciu 1
equivalente de CHEGAR, v.tr., e adv., *advérbio de quantidade que
tciga é o equivalente de CHEGAR, significa [muito]. - Suma tcuba ka
v.tr. tcubi tciu, arus ka rindi (Dea) - Ami,
2.v.caus., *forma de cortesia para n’ gosta tciu di bo! (T.M.) - i tciu
pedir a uma pessoa que se pekaduris ta punta es i koldadi papel

616
ki skola ta djuga? (R95) -. (deriv. tcoka. N.M. lexia complexa. N.S.
CHEIO). V.B.
tciu 2 tcokadera
1.adj.indef., *muito. - tene fidju tciu n., *galinha que choca; máquina
kila i rikesa garandi na tabanka incubadora. (CHOCADEIRA). N.S.
(N.M.) -. (deriv. CHEIO). V.B.
2.adj.indef., *não muito. - Bo ka tciu tcoki
ku tenba djiresa de mundu (N.T.) -. v., *atulhar; encher até não caber
3.coloc., tciu i pasa, *muitíssimo. - mais nada; fazer caber algo num
E tciu e pasa (C.P.) -. lugar estreito. - E miti manga di
tciu boka lenha na ki kau, e tcoki fugu (T.M.) -.
coloc., *diz-se de pessoa que fala N.F. tcuki. N.S. sin. nhuki.
sem pensar ou que conta muitas tcokidu
coisas a diversas pessoas e em part., *enchido até ao máximo;
diferentes sítios. (deriv. DE BOCA atulhado. N.S. V.B.
CHEIA). N.S. V.M. tcokolati
tcoboka n., *doce de açúcar, leite e cacau.
v.tr., *tornar menos basto ou grosso (CHOCOLATE). N.F. chokolati.
um tronco de madeira; desbastar. N.S. V.B.
N.S. V.B. tcokoli
tcobokadu v., - I tcokoli dus po na tapada -. vd.
part., *tornado menos grosso; tcukuli. N.F. proparoxítona. N.S.
desbastado. N.S. V.B. V.A.
tcobokadur tcokoti
n., *desbastador; carpinteiro de v.tr., *tirar a semente, como o cajú
baixo nível ou barato. N.S. V.B. ou os frutos do chabéu, torcendo
tcoi com os dedos. N.F. proparoxítona.
n, *que é ligeiramente embriagado; N.S. V.B.
alegre. N.F. paroxítona. N.S. V.M., tcolona
sin. tcuska. v., *interpretar; traduzir; explicar. -
tcoka 1 ora ku Sareia sai na mar, sai pa
1.v.tr., *manter o ovo a temperatura ronka si bonitasku, gargadjadas di
adequada para permitir ao embrião pilikanu ta bin tcolonan (D.N.) -. N.F.
se desenvolver; incubar. proparoxítona.
(CHOCAR). tcolonadu
2.v.intr., *apodrecer. N.S. V.A., part., *traduzido; explicado. - i
bianda tcoka. tcolonaduba mal na bardadi (R98) -.
tcoka 2 tcolonadur
n., *ave galinácea da família dos n., *intérprete; tradutor. - Deus da
Fasianídeos, cuja carne é muito elis tambi profetas pa e sedu
apreciada; perdiz. - Tcoka bua mas i tcolonaduris (L.S.) -. N.M. pl.
ba kamba kil bagabaga (L.S.) -. tcolonaduris.
(CHOCA). N.F. tcoka di matu. N.S. tcoma
n.v. “Francolinus bicalcaratus”. 1.v.tr., *pronunciar em voz alta o
tcoka di kaskadju nome de alguém; convocar. - Elis
n., *codorniz. (deriv. CHOCA). N.M. tambi e ta tcoma badjuda e mostra
lexia complexa. N.S. V.B., n.v. ke ki si rapas manda (N.M.) -.
“Escalfactoria africana”. (CHAMAR). N.F. tcama.
tcoka di matu 2.v.tr., *nomear; denominar. - i ta
n., (CHOCA DO MATO). N.F. vd. akontisi ki kusa ke no ta tcoma suku

617
di bas, i logu kin ku dibi di ganha i ta tcora
pirdi (R95) -. (CHAMAR-SE). 1.v.tr., *derramar lágrimas por;
3.v.intr., *apelidar-se; ter o nome de. lamentar; prantear. - Gatu-Lagaria
- fabrika di sapatu ku tcoma Ianda pega tcora si fidju, pabia i sibi sertu
(R96) -. (CHAMAR-SE). kuma si fidju muri (A.P.) -.
tcoma gurgol (CHORAR).
coloc., *vomitar. (deriv. CHAMAR O 2.v.intr., *manifestar uma dor
GREGÓRIO). N.S. V.M. profunda, vertendo lágrimas; afligir-
tcoma na sintidu se. - E kunsa ta tcora e ta kesa
coloc., * apelar mentalmente. - (A.W.) -.
Fereru tcoma si iran kil ora na tcora pena
sintidu (A.P.) -. (deriv. CHAMAR NO coloc., *lamentar-se. - Mindjeris di
SENTIDO). panu pretu, ka bo tcora pena (C.S.)
tcomada -. (deriv. CHORAR PENA).
1.n., *chamamento; apelo; tcoradera
convocação. (CHAMADA). n.f., *pessoa que chora; carpideira.
2.n., *comunicação telefónica. - I (CHORADEIRA). N.S. V.B.
tenba parajens di taxi ku telefoni tcoradu
staba pa atindi tcomada di part., *pranteado. - Tcora na
pasajerus (P.dosS.) -. tcoraduba dja, familia tcora (F.M.) -.
tcombon (CHORADO).
n., *osso da perna; osso com pouca tcoradur
carne e muitos nervos. (CHAMBÃO) n., *pranteador; pessoa que chora;
N.S. V.B.; CHAMBÃO é a parte da choramingão. (deriv. CHORAR).
perna ao redor do joelho. N.S. V.B.
tcon tcoranta
1.n., *a terra, considerada como um v.caus., *fazer chorar; castigar. - Si
espaço sagrado ou uma divindade aos bu ka tcoranta bu fidju, amanha
que alimenta os seres. - kal teras ke i na tcorantau (L.A.) -. (deriv.
bo na bin ba difindi? Utrus teras ke CHORAR).
bo ka kunsi o ki tcon ke ieraba di bo tcora-tcora
pape? (A.S.) -. (CHÃO). N.S. bota v., *continuar a derramar lágrimas. -
tcon; fidju di tcon; tirmidura di Nin di dia nin di noti, i ka ta obiduba
tcon; sin. tera. utru kusa fora di kil tcora-tcora di
2.n., *regulado ou domínios do rei; Etudja (F.M.) -. (deriv. CHORAR).
território que pertence a uma etnia; N.M. redobro.
país. - Na tcon di Budjugu, na tcon tcot-tcot
di Mandjaku, na tcon di Pepel, na intens., *adjunto de intensidade com
tcon di Fula, i na tudu ladu di Guine i a função de especificar o ruído feito
ten palmera (T.L.) -. pela chuva em contacto com o solo.
3.n., *solo; terreno; pavimento. - no - tcuba na ieri-ieri, tcot-tcot (H.M.) -.
durmi na tcon durmi na tarafe, durmi N.M. redobro.
na kau modjadu (C.P.) -. N.S. sin. tcuba
solu; sin. terenu. n., *a água que cai da atmosfera. -
tconu di kanua Suma tcuba tcubi, iagu intci lagua,
n., *duas das três partes que manera di kamba ka ten (Dea) -.
formam a carena da canoa (CHUVA). N.S. tcepen di tcuba;
nhominca. - Tabanka kumpu dja tcuba di pedra; tcuba tcubi; tcuba
kidja ku tconu -. N.M. lexia tindji; tempu di tcuba.
complexa. N.S. V.A. tcuba branku

618
coloc., diz-se da chuva miúda proparoxítona; tcokoli.
contínua e monótona que pode cair 2.v., *fazer passar; tentar melhorar
o dia inteiro, normalmente com o um bocadinho uma situação. - Si
céu de cor branca. (deriv. CHUVA teneba djintis di ki tera formadu, i na
BRANCA). N.S. V.M. ma teneba forsa di tcukuli un
tcuba di pedra bokadinhu (R95) -.
n., *granizo. - I kunsa fasi rilampagu tculi
ku barudju di turbada; garandi tcuba v., *apontar; indicar com o dedo;
di pedra di djelu kai (N.T.) -. mostrar. - I tciga i na tculi elis ku ki
(CHUVA DE PEDRA). N.M. lexia basora i na djusia i na koba mal
complexa. N.S. sin. saraiva. (N.M.) -. N.F. tcudi; Mandinga
tcuba nega “tcóodi” que significa indicar com o
coloc., *a chuva não para. (deriv. A dedo. N.S. dedu di tculi; tculi di
CHUVA NEGA). N.S. V.M. lebri.
tcuba tcubi tculi di lebri
coloc., *cair água das nuvens; coloc., *indicar uma pessoa por
chover. - Si tcuba tcubi, bu ka ta sibi meio de um olhar ou gesto, sem
nde ku bu na pui roda di karu (R95) dizer o nome. N.S. V.P.; designar à
-. (deriv. A CHUVA CHOVE). maneira da lebre.
tcuba tindji tcumba
coloc., *diz-se do céu que se cobre 1.v.tr., *ferir com chumbo; tapar com
de nuvens como sinal de chuva; chumbo; reprovar em exame.
nublar-se. - No djunta mon pa es (CHUMBAR).
tcuba ku tindji pa i ka modjanu 2.v.intr., *ficar reprovado em exame.
(N.M.) -. (deriv. A CHUVA TINGE- - i studa na siklu so dus anus i tira
SE). sesta klas pabia des ki kunsa studa
tcubi nunka i tcumba (N.M.) -.
v., acção de cair água, em gotas, tcumbadu
das nuvens. - Na tempu di Elias i ka part., *reprovado. (CHUMBADO).
tcubi tris anu ku seis mis (N.T.) -. N.S. V.B.
(CHOVER). N.S. tcuba tcubi. tcumbarda
tcubiska n., *anzol sem boia. (CHUMBADA).
v., *chover pouco e a miúdo. N.S. V.B.
(CHUVISCAR). N.S. V.B., sin. ieri- tcumblut
eri. intens., *adjunto de intensidade que
tcudi especifica a acção de [mergulhar]
v.tr., - Tcudi dedu pa nunde ku i dita ou de [cair em cheio]. N.S. V.A., kai
nel (A.P.) -. N.F. Mandinga “tcóodi”; tcumblut.
vd. tculi. tcumbu
tcuf n., *elemento da classificação
intens., *adjunto de intensidade que periódica, cujo símbolo é [pb]; liga
especifica a acção de cair como um metálica utilizada pela formação de
objecto que tomba na água. N.S. cartuchos de caça ou pela
V.B. chumbada. (CHUMBO). N.S. V.B.
tcuki tcumpi tceben
v., *perfurar; introduzir; encher. N.F. coloc., *preparar o óleo de palma. - I
vd. tcoki. N.S. V.B. na tcumpi tceben -. N.S. V.A.
tcukuli tcumul-tcamal
1.v., *introduzir horizontalmente n., *confusão causada pelo
estacas numa tapada. N.F. desentendimento. - Kanua sta na

619
tcumul-tcamal -. N.F. oxítona. N.M. n., *substância resinosa aromática
lexia composta. N.S. V.A., sin. que ao queimar exala perfume;
djumbulmani. incenso. N.S. V.M.
tcupa tcurak
v., *sorver; sugar. - Si bu regua intens., *adjunto de intensidade com
dimas, iagu ku ta sinta dentru di reia a função de especificar o sentido
i ta tcupa sal ku sta bas, pa i sibi pa [acção com velocidade e ruído]. -
dana terenu (Igr.I.) -. (CHUPAR). Onsa sai na utru ladu di baraka fat, i
N.S. tcupa mama. entra na matu tcurak (L.S.) -. N.F.
tcupa mama tcuruk; Mandinga “tcúrum” que
coloc., *sugar leite da mama ou da designa a rapidez.
teta; mamar. - i importanti pa mininu tcuruk
ba ta tcupa mama tudu ora pa i ba intens., N.F. vd. tcurak; Mandinga
ta djunda liti (R96) -. (CHUPAR ). “tcúrum”. N.S. V.A.
tcupa-tcupa tcuska
n., *chupeta. (CHUPA-CHUPA). 1.v., *bulir; mexer. - bu tcuska dimas
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. -. N.S. V.A., sin. buli.
tcupeta. 2.v., *ser alegre; estar ligeiramente
tcupadera embriagado. N.S. sin. tcoi.
n., *mamadeira. (CHUPADEIRA). tcut
N.S. V.B. intens., *adjunto de intensidade para
tcupeta marcar o grau superlativo ou a
n., *chupa-chupa; sorvete. intensidade máxima do processo ou
(CHUPETA). N.S. V.B., sin. tcupa- do estado. N.S. V.A., mela tcut.
tcupa. tcutci
tcupiti v., *instigar; incitar; induzir; acicatar.
v., *debicar; ir comendo um pouco - chefis di saserdoti e na tcutci pobu
de cada prato; a maneira de comer pa pidi pa larga Barabas (N.T.) -.
das galináceas. - Galinha tcupitil i (AÇULAR). N.F. Mandinga “tcotci”
falal: Mbe!, abo para fasi es ku bu que significa beliscar ou picar.
na fasi sin (T.M.) -. N.F. tcutcidu
proparoxítona, tcuputi. part., *instigado; açulado. (deriv.
tcuputi AÇULAR). N.F. Mandinga “tcotci”.
v., N.F. proparoxítona, vd. tcupiti. N.S. V.B.
N.S. V.B. tcutcidur
tcur n., *instigador; provocador;
1.n., *as cerimónias e as festas em esporeador; açulador. (deriv.
recordação da pessoa já falecida AÇULAR). N.F. Mandinga “tcotci”.
algum tempo atrás. - Baka i pa mata N.S. sin. bokasinhu.
na tcur o pa bindi, i ka pa ba ta
kastiga (C.V.) -. (CHORO). N.S. fasi
tcur; kau di tcur; stera di tcur;
toka tcur.
2.n., *pranto; lamento; exéquias. -
Na Rama i obidu gritu di tcur ku dur
garandi (N.T.) -. N.S. tcur é
hiperónimo de CHORO e de
EXÉQUIAS.
tcurai

620
interj., *interjeição que exprime [dor]
ou [aflição]; ui!. - Uaioo!, Kumadri!, i
U, u nha omi ku ta kai son (T.M.) -.
*Vigésima quinta letra ou grafema uak
do alfabeto que representa os intens., *adjunto de intensidade ao
fonemas [vogal alta posterior-velar] adjectivo vermelho com a função de
e [semivogal bilabial]. (U). especificar a tonalidade da cor
u 1 [-u] vermelha intensa ou encarnada. - i
pron.pess.compl.d., *forma enclítica pega un bruta di feru, i pui ponta na
do pronome pessoal complemento fugu tok i burmedju uak (P.B.) -.
directo 2ªsing.; te. - bu ta sinti un N.S. burmedju-uak.
kusa i ta pegau li son, i bin kambau uan
pa li, fala ta pirdiu, iagu ta sai na intens., *adjunto de intensidade que
udju (C.P.) -. significa “na metade”. - Ianda dia
u 2 [-u] uan, kamarada, finkanda bu obra
suf.verb., *uma das cinco vogais dianti di pubis (C.S.) -. N.F.
temáticas que formam os verbos, Mandinga “wáran” que acrescenta
que não tem equivalente no aos verbos que significam “abrir” o
Português. N.S. -u é o sufixo dos sema [completamente].
verbos derivados, em grande uandan
maioria, das línguas africanas. intens., *adjunto de intensidade que
uaga significa [muito aberto] ou que
1.v.tr., *derramar. - La bu na tciga e acrescenta o sema
na uagau iagu so na kabesa, ki [completamente]; abertamente. - Es
mininu i ta fria djanan (R95) -. N.F. i guera, guera uandan di tudu dia
paroxítona. N.S. uaga bianda. (C.S.) - boka uandan (E.D.) -. N.F.
2.v.tr., *espalhar; semear. - I panha Mandinga “wáran”.
midju i uaga galinha tudu (T.M.) -. uansire
uaga bianda n., *espécie de mosca cuja picada
coloc., *cerimónia que compreende causa a doença oncocercose;
o acto de lançar punhados de arroz mosca da cegueira. (MOSCA DA
cozinhado à imagem e em memória CEGUEIRA). N.F. oxítona; Fula
dos antepassados. - I panha bianda “uamisiren” que designa essa
I uaga dianti di iran (N.M.) -. mosca; vd. onkoi. N.S. V.B.; n.v.
uagadu “Simulia perniciosa”; sin. moska di
part., *derramado; semeado. - Si seguera.
sangui di bodi ku turu ku sinsa di uap
fidju di baka, uagadu riba di djinti intens., *adjunto de intensidade com
kontaminadu, ta purifika elis, ku fadi a função de especificar o sentido
gora puder di sangui di Kristu (N.T.) [como o ruído dum objecto entre os
-. ramos]; onomatopeia de quebra. -
uagadur Aza di Falkon kudi na ramu di po
n., *espalhador; semeador. N.S. uap, i kebra (T.M.) -. N.S. kai uap.
V.B. uaranhi
uai! v., *cozer o arroz com pouca água
interj., *interjeição que exprime até ficar muito solto ou seco. - bu
[impaciência]; hum!. - Uai!, anta, pui iagu ku sibi kuma i ka na pui
asin ku no kumbersaba ki dia? nhelen uaranhi uas (R95) -. N.F.
(T.M.) -. Mandinga “wáran” que significa
uaioo! abrir-se.

621
uaranhidu -. (deriv. OLHO DE FONTE). N.M.
part., *diz-se do arroz cozinhado lexia complexa.
com pouca água e que está solto. - udju di pe
bianda uaranhidu -. N.F. Mandinga n., *saliências ósseas que se
“wáran’”. N.S. V.A. encontram na região da articulação
uarga da perna com o pé; tornozelo;
n., *bebida preparada com folhas de artelho. - Logu forsa ientra na si pe
chá verde e servida muito quente. - I tudu ku udju di pe (N.T.) -. (deriv.
na surbati uarga -.N.F. paroxítona. OLHO + DE PÉ). N.F. decalque
N.S. V.A. semântico das línguas de substrato.
uatc a kacheu N.M. lexia complexa.
coloc., *dizer as verdades nuas e udju di tarafe
cruas, à maneira de Cacheu. N.S. n., *rebento de tarrafe, que é
V.P. transportado pela água até fixar-se
uba e dar origem a uma nova planta. -
v., *gritar para exprimir sufrimento; Abo i udju di tarafe na sukuma di
ladrar. - N’ tene bontadi ki ientran maron (C.S.) -. (deriv. OLHO DE
suma difuntu na mindjer di uba risu TARRAFE). N.M. lexia complexa.
no rabes di kudjer (F.S.) -. (UIVAR). udju n’elelidu
ubulun coloc., *olhos estrábicos. (deriv.
n, *aluvião de pedras e lama. - Abo i OLHO). N.S. V.M.
suma ubulun na tchuba di Agostu uenkeli
(J.B.) -. v., *ter o pé torto; ter as pernas
uda [-uda] arqueadas com os joelhos que
suf.nom., *sufixo que entra na metem para fora. N.F.
formação de substantivos, proparoxítona; Mandinga
exprimindo a ideia de qualidade, “wénkelen” que significa ser
acção ou resultado de acção. - arqueado. N.S. V.B., ant. nomboli.
fartuda - larguda - fortuda -. (-URA). uerengui
N.M. sufixo de adjectivos. v., *distender o arroz no balaio para
udju separar o arroz das pequenas
1.n., *órgão da visão. - Un udju i ka partículas. - Anta balai ku tagara ki
udju (L.A.) -. (OLHO). N.S. djingui ma sabi urengui ku el? (J.S.) -. N.F.
udju; finka udju; konta di udju; Mandinga “warán” que significa
panga udju; risu udju; sigridu di abrir; erenhi.
udju. uh!
2.n., *rebento. interj., *interjeição que exprime
3.n. branku di udju, *esclerótica. [impaciência]; hum!. - Taxi, taxi, eh,
(deriv. BRANCO DE OLHO). N.M. uh, i bai; kuma ku n’ na fasi?
lexia complexa. N.S. V.M. (P.dosS.) -. N.F. unh!.
4.n. garan di udju, *pupila; menina- uia
do-olho. (deriv. GRÃO DE OLHO). n., *pássaro de cor azul que tem
N.M. lexia complexa. N.S. V.M. patas e olhos vermelhos. N.F.
5.n. kuku di udju, *globo ocular. proparoxítona; Mandinga “úia” que
(deriv. COCO DE OLHO). N.M. lexia designa esse pássaro; kauia. N.S.
complexa. N.S V.M. V.A.
udju di fonti uiski
n., *nascente; mãe de água; olho- n., *bebida alcoólica. - Madjes, bu
d’agua. - na un udju di fonti i pudi pudi toma uiski tambe si bu misti
sai iagu dos ku iagu malgos? (N.T.) (Cecomes) -. (UÍSKE).

622
uit 1.v.tr., *superar; vencer. - djumbai ta
intens., *adjunto de intensidade para djuda djinti ultrapasa sertus
marcar o grau superlativo ou a prublemas (IN96) -.
intensidade máxima do processo ou (ULTRAPASSAR). N.F. neol.
do estado. N.F. oxítona. N.S. kinti 2.v.tr., *ir além de um determinado
uit. limite; transpor. - i ultrapasa
ukesa kinhentus metru (R95) -.
n., *avidez; voracidade. - Lubu ku si ultrapasadu
ukesa i ka bin pudi sufri (A.P.) -. 1.part., *que passou;
(deriv. OCO). desactualizado. - Ki ke kolonialismu
uku fasi dja kila sta ultrapasadu, storia
adj., *ávido; faminto; guloso. - lebal (IN96) -. (ULTRAPASSADO).
manera ku uku sin, bu na dana kau N.F. neol.
(L.S.) -. (OCO). 2.part., *superado; vencido.
uli umanidadi
v., *chamuscar; passar pela chama; 1.n., *o género humano. - manera di
queimar a palha debaixo das pupa vida, manera di difindi
árvores. N.S. V.A. umanidadi (J.D.) -. (HUMANIDADE).
uli-uli N.F. neol.
v., - Ora ku bu penal tudu bu kaba, 2.n., *natureza humana. - Kristu
bu ta uli-ulil na fugu pa ki penasinhu seta toma no umanidadi (L.Cat.) -.
pudi kema (N.M.) -.N.F. vd. ulili. N.S. sin. naturesa umanu.
N.M. redobro. umanu
ulili adj., *relativo ao homem ou à
v., *continuar a queimar a palha humanidade. - diritus umanus (R96)
debaixo das árvores; continuar a -. (HUMANO). N.S. naturesa
passar pela chama. - Antigamenti umanu.
ninguin ka osaba ulili matu sin pidi umidadi
dunu tcon lisensa (C.V.) -. N.F. n., *vapor de água contido na
proparoxítona, uli-uli. atmosfera ou na terra; orvalho. -
ulilidu Umidadi ku serenu bo ngaba Sinhor
part., *chamuscado; crestado; (L.Cat.) -. (HUMIDADE). N.F. neol.
tostado. - Si matu ulilidu di dia uan, umildadi
fugu ma lestu ku lastra (C.V.) -. n., *modéstia. - Umildadi garandi ki
ultimamenti mostranu na kil sinal, i laba pes di
adv., *advérbio de tempo que sirbiduris, el Sinhor (L.Cat.) -.
significa [recentemente]. - e bin (HUMILDADE). N.F. neol.
ultimamenti (R95) -. umildi
(ULTIMAMENTE). N.F. neol. N.S. 1.adj., *modesto; simples. - ami i
sin. pa ultimu. mansu umildi di korson (N.T.) -.
ultimu (HUMILDE). N.F. neol.
1.adj., *que vem no fim de todos; o 2.n., *pessoa modesta; simples;
mais recente; restante. - aos i ultimu pobre. - El i mostra sempri
dia di karnaval (R95) -. (ÚLTIMO). miserikordia pa koitadis ku umildis
N.F. proparoxítona. (L.Cat.) -.
2.adj., *o mais recente. - luta di umiliadu
prevenson di asidentis ke djinti odja adj., *que foi rebaixado ou vexado. -
e ultimu tempu na sidadi di Bisau i umiliadu te na morte di krus
(R95) -. (L.Cat.) -. (HUMILHADO). N.F.
ultrapasa paroxítona, neol.

623
un 1 interj., - I kaplin, ma...Unh! (F.J.) -.
det.art., *artigo indefinido. - La ku N.F. vd. uh!.
Ratu buska un kau ku ten koba unha
(L.S.) - na Guine-Bisau merkadu n., *lâmina córnea que cobre a
tene un sintidu mas garandi (P.dos extremidade dos dedos de muitos
S.) -. (UM; UMA). N.S. bentia un animais. - I vira i busi unha di onsa
lingu; padida di un mama. (L.S.) -. (UNHA). N.F. n’unha.
un 2 unhi
quant., *número cardinal que v., *curvar-se; inclinar-se. - Ora ki
significa a unidade. - i tenba un o alguin na laba kurpu, si i unhi i
dus omis pruntu pa djuda (P.dosS.) botadu iagu na kosta, i ta ria pa
-. (UM; UMA). N.S. mil i un; nin un; bariga: si bu laba des manera bu ka
un son; vinti i un; sin. un son. ta limpu, si bu misti limpu, bu ten ku
un bias bota iagu di kabesa pa pe (L.A.) -.
loc.adv., *de vez; definitivamente. - I N.F. un’i; n’unhi. N.S. sin. mpina.
lanta i bua un bias pa matu (T.M.) -. unhinti
(deriv. UMA VIAGEM). v.caus., *fazer inclinar. - Garandi
un son 1 kandja i ka ta pasa unhinti (L.A.) -.
quant., *pronome indefinido que uni
significa único. - Badjuda ten sinku 1.v.tr., *reunir; juntar. - No na pidiu,
ermon: un son pauteru (T.M.) - Sinhor, pa bu uni bu povu na Spiritu
Sene, un son na si mame (T.M.) -. di amor (L.Cat.) -. (UNIR). N.F. neol.
(deriv. UM SÓ). 2.v.intr., *tornar-se um só; unificar. -
un son 2 povu propi misti pa no uni (IN96) -.
quant., *número cardinal que unidadi
significa a unidade; um; uma. - 1.n., *coesão; harmonia; união. -
Mindjeris ta sirbi kuntangu na dus unidadi pa no pubis (A.B.) -.
kabas, un son pa matcus utru pa (UNIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
femias (N.M.) -. (deriv. UM SÓ). union.
N.S. sin. un. 2.n., *formação militar; núcleo de
un’i uma rede de serviços. - Un unidadi
v., - Mursegu un’i rabada pa misa di polisia sul-afrikanu (R95) -.
Nhor Deus, i misa si kabesa propi unidu
(J.S.) -. N.F. vd. unhi. part., *junto; ligado. - No sedu unidu
undji na mesma fe i spransa (L.Cat.) -.
v., *untar com óleo. - E ku manda (UNIDO). N.F. neol.
Deus i undjiu ku oliu di alegria (N.T.) uniku
-. (UNGIR). N.F. neol. N.S. sin. adj., *que não tem outro da sua
unta. natureza. - Air-Bissau i uniku
undjidu impreza ki Guine tene pa transporti
part., *que foi untado ou consagrado aeriu (P.dosS.) -. (ÚNICO). N.F.
com óleo. - Reis di tera e lanta, proparoxítona, neol. N.S. sin. un
otridadis e djunta e pui un son son.
kontra Sinhor, kontra si undjidu union
(N.T.) -. (UNGIDO). N.F. neol. n., *unidade; coesão; harmonia. -
Ungris sinal di union (L.S.) -. (UNIÃO). N.F.
n., *membro do povo húngaro, neol. N.S. Union Europeia; sin.
habitante da Ungria. (HÚNGARO). unidadi.
N.F. oxítona. N.S. V.B. Union Eropea
unh! n., (UNIÃO EUROPEIA). N.F. vd.

624
Union Europeia. N.M. lexia adv., *advérbio de tempo que
composta. N.S. V.A. significa [anteontem]. - Ke ku manda
Union Europeia bu na purfia? Disna unturdia ki muri
n., *O novo Estado da Europa, (P.B.) - Unturdia no baiba Bula
formado de vários estados (J.S.) -. (deriv. OUTRO DIA). N.F.
europeus. - Union Europeia ontordia.
(P.dosS.) -. (UNIÃO EUROPEIA). uondjo
N.F. neol., Union Eropea. N.M. 1.n., *flor seca de baguiche ou
lexia composta. rosela. N.F. oxítona. N.S. V.A.
universal 2.n., sumu di uondjo, *sumo feito
1.adj., *que abrange tudo. de flores secas de rosela, água e
(UNIVERSAL). N.F. neol. açúcar. N.M. lexia complexa.
2.adj., *relativo a todo o mundo. - urbadju
Diklarason universal di diritus di omi n., *ar húmido e vaporoso que,
(R95) -. durante a noite, quando o céu é
universidadi sem nuvens, se converte em gotas
n., *conjunto de disciplinas, miúdas; sereno. - Kin ku mandurga,
chamadas Faculdades, que urbadju ta modjal (L.A.) -.
integram um curso superior; (ORVALHO). N.S. sin. serenu.
academia. - Tuga i ka abrinu skola urbaniza
pa nin un parti, nin Liseu, nin v., *transformar em zona urbana;
Universidadi, son kil liseusinhu criar algumas infra-estruturas e
(C.P.) -. (UNIVERSIDADE). N.F. serviços urbanos. - no limpa no kau,
neol. no urbaniza no bairus (R95) -.
universu (URBANIZAR). N.F. neol.
n., *conjunto de tudo quanto existe; urbanizadu
o mundo. - Bu forma pekadur part., *que se transformou em zona
parsidu ku bo, bu ntergal bonitasku urbana; que criou alguns serviços
di universu (L.Cat.) -. (UNIVERSO). urbanos. - bairu sta ben urbanizadu
N.F. neol. (R95) -. (URBANIZADO). N.F. neol.
unson urbanizason
n., *untadura; untura. (UNÇÃO). n., *criação de núcleos urbanos. -
N.S. V.B. komison di urbanizason (R95) -.
unta (URBANIZAÇÃO). N.F. neol.
v., *olear; massajar ou pintar com urdidja
substância gordurosa. - i ba kumpra n., - Mame sukundi si dur bas di
siti i bin roga si mindjer i untal el tok kabas finkandadu na urdidja di
i burmedju uak (A.P.) -. (UNTAR). kansera (T.Tc.) -. (RODILHA). N.F.
N.F. neol. N.S. sin. undji. vd. ordidja.
untadu urdinha
part., *ungido. - Kil siti propi di pape, v.tr., *mungir. - Nhu urdinha suur di
el ki mininu ta untadu kel (F.M.) -. sangui di Guine (N.M.) -.
(UNTADO). (ORDENHAR).
untadur urdinhadu
n., *aquele que unta. (UNTADOR). part., *mungido. (ORDENHADO).
N.S. V.B. N.S. V.B.
untu urdinhadur
n., *gordura de porco; banha de n., *pessoa que ordenha.
porco. (UNTO). N.F. neol. N.S. V.B. (ORDENHADOR). N.S. V.B.
unturdia urdumunhu

625
n., *levantamento de pó devido a vantajoso. - i muitu util pa nos
uma agitação de ar; remoinho. - (IN96) -. (ÚTIL). N.F. paroxítona,
urdumunhu djumbulin porta di puera neol.
(R.N.) -. (REDEMOINHO). utilidadi
urfa n., *vantagem; proveito. - pekadur
v., *tornar-se grosso; abrir a cauda kapas di muda si vida pa utilidadi di
em forma de leque; gabar-se. - mundu ku rodial (R95) -.
Djambatutu sinta, i urfa, i (UTILIDADE). N.F. neol.
burmedjanta si udju (P.B.) -. utiliza
(UFANAR-SE). v., *servir-se de; aproveitar. - el ku
uriki manda povu ta utiliza salmu suma si
n., (DIQUE). N.F. vd. oriki. N.S. orason (L.S.) -. (UTILIZAR). N.F.
V.B. neol.
urina utilizadu
v., - djinti na urina la na rua kualker part., *adoperado; aproveitado. -
manera (IN96) -. (URINAR). N.F. pekaduris ta utilizadu suma limon,
neol., vd. orina 1. dipus di no pirmil no bota kaska
urjenti (R98) -. (UTILIZADO). N.F. neol.
1.adj., *que não pode ser adiado; utilizason
iminente; indispensável. n., *uso; aproveitamento. - utilizason
(URGENTE). N.F. neol. di Kriolu o linguas maternas na
2.adv., *advérbio que significa [sem fasilita integrason di kriansas na
demora]; urgentemente. - no pidi skola (MR98) -. (UTILIZAÇÃO). N.F.
guvernu pa i lanta mas urjenti ke neol.
pudi (R96) -. (deriv. URGENTE). utranu
ursu adv., *o ano passado. - N’ ba otca
n., *mamífero carnívoro da família iagu di utranu ku di es anu djagasi
dos Ursídeos. - si pe parsi ku pe di (A.P.) -. (deriv. OUTRO ANO). N.F.
ursu, si boka suma di lion (N.T.) -. otranu.
(URSO). utrora
uru 1.adv., *advérbio de tempo que
n., *elemento metálico utilizado em significa [noutro tempo]; noutra
joalharia e em moedagem, cujo circunstância; às vezes. - Utrora na
símbolo é [Au]; coisa de grande kaminhu n’ ta kalura tciu; n’ buska
valor; oiro. - mara sintu di uru riba di nha amigu, ma ami n’ ka odjal
pitu (N.T.) -. (OURO). (L.Cat.) -. (OUTRORA).
us 2.adv., *antigamente.
1.n., *hábito; costume; moda. - I ka utru
bon pa no torkia o pa bandona no 1.quant., *adjectivo indefinido que
us ke no antigus dichanu (L.Cat.) -. significa distinto; diferente. - I kau
(USO). N.F. uzu. frekentadu prinsipalmenti pa
2.n., *emprego frequente de uma bibiduris ku utru djintis ku ta tarbadja
coisa. na fera (P.dosS.) -. (OUTRO;
utani OUTRA; OUTROS; OUTRAS). N.F.
v., * encontrar-se frente a frente utur. N.S. utru bias.
com uma situação difícil; estar em 2.quant., *pronome indefinido. - no
aflição. - Bu utani -. N.F. oxítona. dibi di djunta ku utru ku tene utru
N.S. V.A., sin. nhani: sin. foronta. tipu di speriensia pa no troka (R95) -
util . (OUTRO; OUTRA; OUTROS;
adj., *que serve para alguma coisa; OUTRAS).

626
utru bias
loc.adv., *de novo; novamente;
outra vez. - Utru bas mas, lubu torna V, v
riba na kau di onsa i ba kabanta kil *Vigésima sexta letra ou grafema do
fidju i kumel (L.S.) -. (deriv.OUTRA alfabeto que representa o fonema
VIAGEM). N.S. sin. novamenti. [fricativa sonora labio-dental]. (V).
utru-mundu N.S. Em muitas palavras derivadas
1.n., *a vida depois da morte. - do Português o som ou fone [v] é
Djintis di tabanka fia na utru mundu, substituído pelo som ou fone [b].
dipus di mortu pekaduris ta sinta na vadia
un kau (L.S.) -. (O OUTRO v., (VADIAR). N.F. paroxítona, neol.,
MUNDO). N.M. lexia composta. N.S. vd. badia. N.S. V.B.
sin. paraizu. vadiadur
2.loc.adj., di utru mundu, *o que é n., (VADIO). N.F. neol., vd.
espantoso ou extraordinário ou até badiadur. N.S. V.B.
irreal. - i ka siensia di utru mundu vadiu
alias ke n’ na papia li, i kusas ke adj., (VADIO). N.F. neol., vd. badiu.
klaru ke djintis sibil (R98) -. (DO N.S. V.B.
OUTRO MUNDO). val
utur n., *empréstimo provisório,
quant., - N’ ta kasa utur mindjer normalmente de dinheiro, por meio
(Ch.Mb.) -. (OUTRO; OUTRA; de um recibo. (VALE). N.F. bal. N.S.
OUTROS; OUTRAS). N.F. V.A., pasa val.
paroxítona, vd. utru. valeti
uva n., *carta de jogo, chamada também
1.n., *o fruto da videira, arbusto da conde. (VALETE). N.S. V.B.
família das Vitáceas. - i koba-koba vali
pa masa uva (N.T.) -. (UVA). n., *depressão de terreno. - Inda di
2.n., pe di uva, *videira. - Un omi noti n’ ianda na vali, n’ na djubi
tadja un orta, i pui pe di uva la (N.T.) muru; n’ riba, n’ torna ientra na
-. (deriv. PÉ DA UVA). N.S. n.v. prasa na porton di vali (A.T.) -.
“Vitis vinifera”; sin. videra. (VALE). N.F. neol.
uza valia
v., *fazer uso de; empregar. - Utrus v., (AVALIAR). N.F. paroxítona, vd.
badjudas ta uza tambe maskaras pa avalia. N.S. V.B.
suta rapazis (P.dosS.) -. (USAR). valiason
N.F. neol. n., (AVALIAÇÃO). N.F. vd.
uzadu avaliason. N.S. V.B.
*empregado; aproveitado. - Kuma validadi
ku Kriol pudi uzadu na tarbadju di n., * diz-se do que é conforme à lei;
divulgason tekniku (Men) -. legitimidade. - e sta kuas pa pirdi
(USADO). validadi (P.dosS.) -. (VALIDADE).
uzu N.F. neol.
n., - merkadurias di usu doméstiku validu
(P.dosS.) -. (USO). N.F. neol., vd. 1.adj., *que tem validade legal.
us. (VÁLIDO). N.F. proparoxítona, neol.
2.adj., *proveitoso; valioso. - i un
stratejia ki dibi di sedu validu tambe
pa arkipelagu di Bidjugu (MR98) -.
valoriza

627
v., *dar valor a; dar mais qualidade. ka fasi inda oitu mis (R95) -.
- Ropa, di fatu, i ta valoriza alguin (VACINA).
(IN96) -. (VALORIZAR). N.F. neol. varsinason
N.S. sin. valuria. n., - E varsinason ke ta fasidu i
valur muitu importanti (R98) -.
n., - te na mininu pikininu sibiba kal (VACINAÇÃO). N.F. vd.
ki valur di Cabral (C.P.) -. (VALOR). barsinason.
N.F. neol., vd. balur. vasora
valuria n., (VASSOURA). N.F. neol., vd.
v., *dar importância. (VALORIZAR). basora. N.S. V.B.
N.F. paroxítona. N.S. V.B., sin. vaziu
valoriza. adj., *que não contém coisa alguma;
vangardia vácuo. - Otca ki tciga i odjal vaziu,
n., *primeira linha de um exército; baridu, ben rumadu (N.T.) -.
frente. - no vangardia rivolusionariu (VAZIO). N.F. paroxítona, neol. N.S.
(R77) -. (VANGUARDIA). N.F. sin. limpu.
proparoxítona, neol. veda
vanjelista v., *tapar. (VEDAR). N.F. neol. N.S.
n., - Tudu kuatru vanjelista ta konta V.B.
misteriu di paichon (L.S.) -. vedadu
(EVANGELISTA). N.F. neol., vd. part., *tapado; cercado. (VEDADO).
ivanjelista. N.F. neol. N.S. V.B.
vanjeliu vedadur
n., - Kuatru Vanjeliu i guia pa n., *cercador. (VEDADOR). N.F.
kontanu ke ki Jesus fasi ku ke ki fala neol. N.S. V.B.
(L.S.) -. (EVANGELHO). N.F. vedason
proparoxítona, neol., vd. ivanjeliu. n., *aquilo que tapa; sebe; cerco.
vantajen (VEDAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A.,
1.n., *proveito. - No ka dibi di nega sin. tapada.
vantajen di mesinhu di tera (L.Cat.) - veia
. (VANTAGEM). N.F. paroxítona. n., *vaso sanguíneo que leva o
N.S. ant. disvantajen. sangue dos vasos capilares até ao
2.n., *superioridade. coração. - Sangui na veia tarda ki
vara kuri, nha pape duensi (J.D.) -.
n., - I na guberna elis ku vara i feru (VEIA). N.F. proparoxítona, neol.
(N.T.) -. (VARA). N.F. neol., vd. veiu
bara. n., *eixo. (VEIO). N.F.
variu proparoxítona. N.S. V.B.
1.adj., *diverso; variegado. - Li na vela 1
Junta Militar ten varius tribus, ma no v., *vigiar; interessar-se. - Papes ku
barsa n’utru (R98) -. (VÁRIO). N.F. skolas dibi di velaba pa tudu
proparoxítona, neol. mininus tene atitudi di rispitu pa
2.adj., *múltiplo. - E gabinete ten mindjer o pa badjuda (R95) -.
rijistadu varius kazus (R95) -. (VELAR). N.F. neol.
varsina vela 2
1.v., - Djubi, diskansan bo, mininu n., *peça de lona utilizada para
varsina tudu! (R95) -. (VACINAR). captar a força do vento que ajuda a
N.F. vd. barsina. movimentação de uma embarcação.
2.n., - Si fidju tene tudu varsina - E isa vela garandi di prua, e pui
kompletu i faltal so sarampu pabia i barku bai pa praia (N.T.) -. (VELA).

628
vela 3 N.F. neol.
1.n., *cilindro, feito de substância venerason
gordurosa e com um pequeno n., *reverência; culto de profundo
pavio, que serve para iluminar. - e respeito. - padri na beja altar na
sindi vela (N.M.) -. (VELA). sinal di venerason (N.M.) -.
2.n., *peça do motor que permite a (VENERAÇÃO). N.F. neol.
combustão do carburante. veneria
veleru adj.f., *proveniente das relações
n., *navio com muitas velas; barco sexuais; relativo a Vénus. - duensa
com velas. (VELEIRO). N.F. neol. veneria ku bu tene (Cecomes) -.
N.S. V.B. (VENÉREA). N.F. proparoxítona,
velosidadi neol.
n., - e ten ku diminui velosidadi venial
(R95) -. (VELOCIDADE). N.F. neol., adj., *diz-se de um pecado leve.
vd. vulusidadi. (VENIAL). N.S. V.B.
veludu 1 vensi
n., *tecido com pêlo curto e macio v., *ganhar; obter vitória sobre; sair
numa das suas faces. (VELUDO). vitorioso. - Vitoria ku vensi mundu i
N.S. V.B. no fe (N.T.) -. (VENCER). N.F. neol.
veludu 2 N.S. sin. nganha.
n., *fruto da planta do veludo. - No vensidu
tene li na no tcon manga di fruta di part., *derrotado. - kusa mau na
matu: foli, veludu, farobas (R98) -. mundu pudi vensidu ku amor di
(deriv. VELUDO). N.S. n.v. da Deus (L.S.) -. (VENCIDO). N.F.
planta “Dialium guineensis”. neol.
venena vensidur
v., *contaminar um produto com n., *aquele que vence; vitorioso. -
substâncias tóxicas ou veneno. - pa vensidur di morte ku pekadu (L.Cat.)
ka nin un rais malgos nasi pa kansa -. (VENCEDOR). N.F. neol.
bos, i bin venena manga di djinti vensimentu
(N.T.) -. (ENVENENAR). N.F. neol., n., *ordenado; salário. - Idukason
benena. tene mesmus purblemas di saudi:
venenadu falta di skolas, pursoris e di bon
part., *intoxicado. (ENVENENADO). vensimentu (P.dosS.) -.
N.F. neol., benenadu. N.S. V.B. (VENCIMENTO). N.F. neol. N.S.
venenu sin. salariu.
n., *substância tóxica que provoca ventinha
perturbações no funcionamento do n., *aparelho para a ventilação.
organismo. - mesinhu i venenu si i (VENTOINHA). N.S. V.B.
bibidu tciu (Igr.I.) -. (VENENO). N.F. ventu
neol., benenu. n., - Bubaki i sol, mar, bentu, Bubaki
venenus i vida (D.N.) -. (VENTO). N.F. neol.,
adj., *tóxico. - Sida venenus suma vd. bentu.
dinti di kobra (Cecomes) -. ventura
(VENENOSO). N.F. oxítona, neol., n., **empresa arriscada;
benenus. acontecimento não previsto; sorte.
venera (VENTURA). N.F. aventura. N.S.
v., *prestar culto a; tratar com V.B.
respeito. - no na venera memoria di verbena
Virjen Maria (L.Cat.) -. (VENERAR). n., *festa nocturna com várias

629
diversões; feira popular. - i ka tudu 2.n., *tradução de uma língua para
mininu ki ta bai verbena di noti outra. N.S. sin. traduson.
(R95) -. (VERBENA). N.F. neol. versu
verbu n., *cada linha de uma composição
1.n., *em gramática, palavra que poética. - No na lei di versu trinta i
forma o predicado da frase, kuatru (R98) -. (VERSO).
designando a acção ou o estado do vespera
nome sujeito. (VERBO). n., - no sta na vespera di mas un
2.n., *nome de Jesus Cristo, aniversariu di no indipendensia
considerado a palavra que Deus (R98) -. (VÉSPERA). N.F.
enviou ao mundo. - Verbu toma no proparoxítona, neol., vd. bespra.
frakesa umanu (L.Cat.) -. veu
verdaderu n., *tecido, mais ou menos
adj., - si nomi verdaderu i Mamadu transparente, com que se cobre o
Kasama (R95) -. (VERDADEIRO). rosto ou outra coisa. - I mindjor i
N.F. neol., vd. bardaderu. kubriba ku veu (N.T.) -. (VÉU). N.F.
verdi neol.
1.adj., *da cor das folhas das via
árvores. - Taxis di kor pretu ku verdi pref., *prefixo que significa [através
(P.dosS.) -. (VERDE). N.F. berdi; de] ou [por meio de]. - e na bin via-
birdi. N.S. kakuba verdi; tataruga- Bisau (N.M.) -. (VIA). N.F. neol. N.S.
verdi. via-mar; via-radiu.
2.adj., *que ainda não amadureceu. viaja
- Kila i midju verdi (R96) -. v., *andar em viagem; transitar de
verifika um lugar para outro. (VIAJAR). N.F.
1.v.tr., *examinar; indagar. neol. N.S. sin. bai bias.
(VERIFICAR). N.F. neol. viajen
2.v.tr., *confirmar. - i kazus ku ma n., *caminho para ir de um lado para
no ta verifika, i kazu di siparason outro. - kin ke kansa i ta ria i sinta i
(R95) -. pera utru kumboiu ke na bin bin i ta
verifikadu kontinua si viajen (R98) -.
part., *confirmado. - Ma kila ka ta (VIAGEM). N.F. paroxítona, neol.
verifikadu (IN96) -. (VERIFICADO). N.S. sin. bias.
N.F. neol. viason
vernis n., *circulação de veículos; trânsito.
n., *substância composta de resina - i ta odjadu asidenti di viason (R95)
e álcool; corante com álcool. -. (VIAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin.
(VERNIZ). N.F. oxítona. N.S. V.B. tranzitu.
versikulu viatura
n., *cada uma das subdivisões dos n., *qualquer veículo em geral;
capítulos dos Livros da Bíblia; carro. - bo ta impidi tranzitu normal
verseto. - versikulu disoitu konfirma: di utru viatura ku sta bo tras (R95) -.
i ka bon pa omi sta el son (Igr.I.) -. (VIATURA). N.F. neol. N.S. sin.
(VERSÍCULO). N.F. proparoxítona, karu.
neol. vida
verson n., *estado de ser vivo; conjunto de
1.n., *variante; maneira de contar coisas necessárias à subsistência;
uma coisa. - es kusas tene varius existência saudável. - N’ misti leba
versons (R95) -. (VERSÃO). N.F. nha vida, ma dinheru ka ten pa mi
neol. (R.S.) -. (VIDA). N.F. neol., bida.

630
N.S. a forma vida é mais comum da (R95) -. (VILA). N.F. neol. N.S. sin.
forma correspondente bida para prasa.
distingui-la dos homónimos bida, v., vinagri
que significa virar, e bida, n., que n., - Si bu ten korson di mel, moska
significa réptil. ta sinta riba di bo; ma si bu ten
videra korson di vinagri, moska ka ta sinta
n., *arbusto da família das Vitáceas, la (L.A.) -. (VINAGRE). N.F. neol.,
cujo fruto, a uva, é utilizado na vd. binagri.
produção de vinho. - videra di balur vinda
(L.Cat.) -. (VIDEIRA). N.F. neol. n., *chegada; aparecimento. - Vinda
N.S. n.v. “Vitis vinifera”; sin. pe di di Renu di Deus i dizenhu
uva. fundamental ki Deus tene riba di
vidru mundu i riba di kadakin di nos (L.S.)
n., *substância transparente, frágil, -. (VINDA). N.F. neol. N.S. sin.
que se obtém fundindo uma mistura tcigada.
de quartzo, carbonato de sódio e vinga
carbonato de cálcio. - Pratu di vidru v., *fazer vingança; punir. - no ka
ka ta pegadu ku mon di kandja, dibi di mata pa vinga (L.S.) -.
pabia i ta lalu (C.P.) -. (VIDRO). N.F. (VINGAR). N.F. neol., binga.
neol., bidru. vingadu
vidru di okulu part., *punido; reabilitado.
n., *lente ampliadora de imagem. (VINGADO). N.F. vingadu. N.S.
(deriv. VIDRO DE ÓCULO). N.S. V.B.
V.A., sin. luneta. vingansa
viga n., - Vingansa ka ta fila ku amor; no
n., *trave. - N’ pidi tambi karta pa ta mostra amor ora ke no ta purda
Asafi, guarda di floresta di rei, pa i (L.Cat.) -. (VINGANÇA). N.F. neol.,
pudi dan madera pa vigas di portas vd. bingansa.
di fortalesa di templu (A.T.) -. vinha
(VIGA). n., *plantação de videiras. - ka bu
vijesimu bandona kil vinha ke bu mon bin
quant., *número ordinal. - Vijesimu planta (L.Cat.) -. (VINHA). N.F. neol.
dimingu di tempu komun (L.Cat.) -. vinhu
(VIGÉSIMO). N.F. proparoxítona. n., - n’ ta dal mesinhu di kin ki ta bibi
vijilansia vinhu dimas i ta disgosta di vinhu
n., *cuidado extremo; prevenção. - (IN99) -. (VINHO). N.F. neol., vd.
komison nasional di vijilansia di binhu.
ipidimia (R98) -. (VIGILÂNCIA). N.F. vinka
proparoxítona, neol. v., *fazer pregas, passando a ferro
vijilanti um vestido. (VINCAR). N.F. neol.
adj., *atento; diligente; cuidadoso. - N.S. V.A. sin. dobra 1; sin. lisa.
Bu misti pa no sta vijilantis (L.Cat.) -. vinku
(VIGILANTE). N.F. neol. n., *prega de um vestido. - Pui vinku
vijilia na kamisa -. (VINCO). N.F. neol.
n., *véspera de festa; vela. - Vijilia N.S. V.A. sin. dobra 2.
Paskal (L.Cat.) -. (VIGÍLIA). N.F. vinti
proparoxítona, neol. quant., *número cardinal. - Vinti i tal
vila anu di indipendensia i ka vinti dias
n., *povoação maior que a aldeia e (IN96) -. (VINTE). N.F. binti.
menor que a cidade. - Vila di Ingore vinti i un

631
quant., *número cardinal. - es aria i sinku virgula seis pursentu di
so vinti i un pursentu di kil dinheru di analfabetus (MR98) -. (VÍRGULA).
pasaporti (R95) -. (VINTE E UM). N.F. proparoxítona.
N.F. vinti un. virjen
viola 1 1.adj., *diz-se de mulher ou homem
1.v., *transgredir. - nin un di partis que ainda não teve relações
ka pudi viola kontratu di lei (R99) -. sexuais. - badjuda si ka kunsi omi, si
(VIOLAR). N.F. neol. i sedu inda virjen, i ta sedu selvajen
2.v., *atentar contra o pudor de; pa omi (N.M.) -. (VIRGEM). N.F.
estuprar. paroxítona, neol.
viola 2 2.adj., *casto; puro; intacto.
n., *instrumento musical de cordas. - virjindadi
toka viola (IN96) -. (VIOLA). N.F. n., *estado de quem é virgem. -
paroxítona, biola. Maria otca meresimentu di prenha
violason Jesus na si virjindadi (L.Cat.) -.
1.n., *transgressão; profanação. - (VIRGINDADE). N.F. neol.
violason di leis (IN96) -. virus
(VIOLAÇÃO). N.F. neol. n., *microrganismo provocador de
2.n., *estupro. muitas doenças. - virus di Sida i un
violensia virus ke ta sta na sangui (R95) -.
n., *acção violenta contra o direito (VÍRUS). N.F. paroxítona, neol.
de outrem; crueldade. - Elis tudu e vise
na bin ku violensia, suma bentu di 1.pref., *morfema prefixo de
ladu di saida di sol (Igr.I.) -. formação de palavras que exprime o
(VIOLÊNCIA). N.F. proparoxítona, sema [substituição]. - e ba rabista
neol. kasa di vise-ministra di arti (R95) -.
violon (VICE-). N.F. neol. N.S. vise-
n.aum., *viola grande. - Bubaki i un presidente.
poema, i un amor, son sabi di nha 2.pref., *morfema prefixo de
violon ku nha alguin (D.N.) -. formação de palavras que exprime o
(VIOLÃO). sema [subalternidade].
vira visiu
1.v.tr., *voltar; emborcar; dobrar. - I 1.n., *hábito de acções moralmente
pega kabra i vira-viral tok kabra condenáveis; libertinagem. - elis
kapili i entra na matu (L.S.) -. propi e sedu katibu di visius ku na
(VIRAR). N.F. neol. N.S. sin. dana elis (N.T.) -. (VÍCIO). N.F.
mborka. proparoxítona, neol.
2.v.intr., *mudar de direcção. - n’ 2.n., *defeito.
dati n’ vira tras n’ odja ki alguin na vista
bai (N.M.) -. 1.n., *o sentido da visão. - kantu
viradu mutiladu ku no tene, kantu ku fika
1.part., *voltado; orientado. - no sin vista (C.P.) -. (VISTA). N.F. neol.
programa di aos i un programa N.S. puntu di vista.
spesial ki sta viradu pa aldeia SOS 2.n., *panorama; paisagem. - No ten
(R95) -. (VIRADO). N.F. neol. ku tene un vista di sidadi (IN96) -.
2.part., *emborcado. N.S. sin. vistidu
mborkadu. n., - bu bisti un bon vistidu, alguin na
virgula odjau i ta dau rispitu (IN96) -.
n., *sinal de pontuação [,]. - I ta (VESTIDO). N.F. neol., vd. bistidu.
faladu kuma Bolama tene sesenta i vistu

632
n., *autorização legal para sair de djintis ta vivi diferenti ku tabanka
um país. - Bu ta bai pa tira (N.M.) -. (VIVER).
dukumentu, e ta fala no bai, te trata 2.v.intr., *morar; residir. - un son ta
dukumentu tudu, n’ tciga so pa pui vivi na un tera, utru ta bin vivi na
vistu e ta fala pa bu paga (IN99) -. utru tera (R95) -.
(VISTO). N.F. neol. vividu
vistuariu 1.part., *experimentado; sentido. -
n., *roupa; fato completo. - vistuariu Kuma ki parentasku ta vividu na no
i ta identifika un omi (IN96) -. tabanka? (L.S.) -. (VIVIDO).
(VESTUÁRIO). N.F. proparoxítona, 2.part., *residido.
neol. N.S. sin. bistidu. vivinti
visturia v.caus., *fazer viver; fazer existir;
n., *inspecção. (VISTORIA). N.F. criar. - vivinti dentru di nos kil
paroxítona. N.S. V.B. disedju fundu di bo (L.Cat.) -. (deriv.
vitamina VIVER).
n., *substância orgânica que vivu
desempenha um papel importante adj., - i muda dja politika, i disa ntera
na nutrição. - Pa tene bon sangui, i pekadur vivu suma Bakoamenandik
pirsis protainas ku vitaminas (Igr.I.) - na fasi (C.P.) -. (VIVO). N.F. neol.,
. (VITAMINA). N.F. neol. vd. bibu.
vitima vizinhu
1.n., *animal imolado a uma 1.adj., *que está perto; confinante. -
divindade. (VITIMA). N.F. pais vizinhu (R98) -. (VIZINHO).
proparoxítona, neol. N.F. neol.
2.n., *tudo o que sofre qualquer 2.n., *pessoa que habita perto de
dano. - Si no kala sempri, no na outra; próximo. - I tenba un omi ki ta
sedu vitima (R95) -. kontaba mintira tudu ora pa vizinhus
vitoria ku djintis di tabanka (L.S.) -.
n., *triunfo; bom resultado. - Patria o vizita 1
morte, vitoria ka na maina (R98) -. v., *ir ver; inspeccionar. - Paulu bai
(VITÓRIA). N.F. proparoxítona, vizita elis (N.T.) -. (VISITAR). N.F.
neol. neol., bisita.
viuva vizita 2
n.f., *mulher cujo homem faleceu e 1.n., *acção de visitar; pessoa que
ainda não se casou outra vez. - I visita; visitante. - i pudi ba ta risibi
fika viuva tok i ten kuas oitenta i vizitas (IN96) -. (VISITA). N.F. neol.,
kuatru anu (N.T.) -. (VIÚVA). N.F. bisita.
paroxítona, neol. 2.n., *exame que um médico aos
viuvu doentes. N.S. sin. konsulta.
n., *homem cuja mulher faleceu e vizitadu
ainda não se casou outra vez. part., *inspeccionado. (VISITADO).
(VIÚVO). N.F. paroxítona, neol. N.S. N.S. V.B.
V.B. vizitadur
viveru n., *pessoa que visita.
n., *recinto para criação de plantas. (VISITADOR). N.F. bisitadur. N.S.
- Stablisi viverus di arvuris di fruta V.B.
(Igr.I.) -. (VIVEIRO). N.F. neol. N.S. vizon
sin. kanteru. n., *modo de ver ou julgar um
vivi assunto. - oportunidadi pa forma si
1.v.intr., *ter vida; existir. - Na prasa propi vizon (Igr.I.) -. (VISÃO). N.F.

633
neol. N.S. sin. puntu di vista. mar suma piskadur (J.D.) -.
vogal (VONTADE). N.F. bontadi 2.
n., *termo linguístico que denota o 2.n., *determinação. - Asin e pega
som ou fone produzido pela ku vontadi pa ki tarbadju bai dianti
passagem do ar, o qual é continuo, (Igr.I.) -.
não encontrando qualquer vos
obstrução ou fricção no conduto n., *conjunto de sons produzidos
vocal. - Ora ki pirsis pa mindjor pelas cordas vogais e o ar que sai
ntindimentu, na plural i ta skirbidu dos pulmões. - No vos pa i obidu
[s] ora ku palabra na kaba ku vogal (R95) -. (VOZ).
(Men) -. (VOGAL). vota
vokabulariu 1.v.tr., *aprovar; eleger. - E
n., *dicionário sucinto que ordena dukumentu, n’ pensa, no na ba votal
alfabeticamente os vocábulos (R99) -. (VOTAR). N.F. neol.
considerados essenciais de uma 2.v.intr., *dar o seu voto numa
língua, com os respectivos eleição. - 357.682 sidadons vota pa
significados. - Pa ki vokabulariu ke kudji presidenti di Republika
ta fala: ora ki alguin na buliu kosta, (P.dosS.) -.
pa di fatu bu buli bariga (R95) -. votadu
(VOCABULÁRIO). N.F. part., *aprovado; elegido. - djinti ta
proparoxítona. N.S. sin. disionariu. fala, mbon, bu na fasi mas
volanti rijonalismu, ma di faktu la ku no
1.n., *peça do carro para dirigir os votadu nel (R95) -. (VOTADO). N.F.
movimentos das rodas. (VOLANTE). neol.
N.S. V.B. votadur
volta 1 n., *eleitor; votante. (deriv. VOTAR).
1.v.intr., *regressar. - djintis pudi N.S. V.B.
volta pa se kasas (R98) -. votason
(VOLTAR). N.F. neol., bolta 1. n., *nomeação por votos; eleição. -
2.v., *recomeçar; tornar. - es asuntu Anos no misti pa no bai pa votason
ta volta figura mas komu pontu (R95) -. (VOTAÇÃO).
numeru un di no ajenda (R95) -. votu
(VOLTAR A). 1.n., *opinião expressa a favor ou
volta 2 contra uma medida; votação. - tudu
n., *movimento giratório; circuíto; e kusas ka tarpadja votason ku
giro. - Volta di mundu i rabu di soma di votus (P.dosS.) -. (VOTO).
pomba (L.A.) -. (VOLTA). N.F. neol., N.F. neol.
bolta 2. 2.n., *desejo; promessa. - No fasi
vomita votu pa e koldadi di nudadi tiradu na
v., - bu ka friu nin bu ka kinti, n’ na no metadi (Igr.I.) -.
vomitau (N.T.) -. (VOMITAR). N.F. vultu
proparoxítona, neol., vd. gumita. n., *rosto; figura. (VULTO). N.F.
N.S. sin. ramasa. neol. N.S. V.B.
vomitu vulumi
n., (VÓMITO). N.F. proparoxítona, 1.n., *em geometria, espaço
neol., vd. gumitadera. N.S. V.B., ocupado por um corpo. (VOLUME).
sin. ramasadura. 2.n., *intensidade do som. - n’ na
vontadi pidi es ovinti pa i bacha vulumi di
1.n., *desejo; disposição. - Ai nha radiu un bokadinhu (R95) -.
fidju, vontadi ku n’ tene di vivi na 3.n., *livro; obra impressa.

634
vuluntariu
n., *pessoa que se oferece
espontaneamente para cumprir uma
tarefa. - no ka sibi si no tene algun
X, x
*Vigésima sétima letra ou grafema
vuluntariu pa fasi un komentariu do alfabeto que representa o
(R98) -. (VOLUNTÁRIO). N.F. fonema [fricativa surda velar]. (X).
proparoxítona, neol.
vulusidadi
n., *rapidez; celeridade. - I falanu
kuma karus ke ta sai di Bairu Militar
pa bin fura li na Bra, kuma
vulusidadi ke ta ianda kel na ki rua,
ninguin ka tene suguransa gos na kil
bairu (R95) -. (VELOCIDADE). N.F.
velosidadi.

635
zona libertada, djintis ka na fuguiaba
la (N.M.) -. (ZONA). N.F. neol.
Z, z zula
*Vigésima oitava letra ou grafema v., *anilar; pintar de azul. (AZULAR).
do alfabeto que representa o N.F. azula. N.S. V.B.
fonema [fricativa sonora alveolar]. zuladu
zagaia part., *anilado; com tonalidade de
n., *lança curta; azagaia. (ZAGAIA). azul. (AZULADO). N.F. azuladu.
N.S. V.B. N.S. V.B.
zagaloti zumbidu
n., *pequenas balas para carregar n., *ruído dos insectos alados.
os cartuchos de espingarda. (ZUMBIDO). N.F. neol. N.S. V.B.
(ZAGALOTE). N.S. V.B.
zanga 1
v., *irritar. (ZANGAR). N.S. V.B.
zanga 2
n., *irritação; ira. (ZANGA). N.S.
V.B.
zangadu
part., *irritado; contrariado.
(ZANGADO). N.S. V.B.
zela
v., *cuidar com interesse. - I ta zela
sempri pa interesi di si fidju (R95) -.
(ZELAR). N.F. neol.
zelu
n., *diligência; dedicação. (ZELO).
N.S. V.B.
zeru
n., *algarismo com valor neutro. -
No parti di puntu zeru (IN96) -.
(ZERO).
zinka
v.tr., *galvanizar com zinco.
(ZINCAR). N.S. V.B.
zinkadu
part., *galvanizado com zinco.
(ZINCADO). N.S. V.B.
zinku
1.n., *elemento da classificação
periódica, cujo símbolo é [Zn].
(ZINCO).
2.n., *folha de zinco. - i ten un kau
nunde ku bu pudi buska iagu di
tcuba, suma kankra di zinku? (Igr.I.)
-. (deriv. ZINCO). N.F. neol., vd.
asinki.
zona
n., *espaço de terreno; região; cinta.
- na tempu di guera Bubaki i era

636

Você também pode gostar