Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Iroido sdÍcô e oP
lNÍRoDUçÃo
Wdü B'tu"
sbt 6tând,nê dr
oompúhh d.Jqú, t.irboi
PEp@Éo:
C,tl8 AUdo ln"da
T-r-t"'l{
R.rkáo:
ÁtuM.tu Dn$u
And ?d"h cútlzai
N)
(, Gnridõ di Én:
'd.
.i.ô d^ hqün.& Jr !6, !4i
o rempo em que o visnador dn Inqüisiçáo chegou
u@. rer7 (k66roD6rr)
ão Brasil, o Sinro OfÍcio porruguês coit.,r já coú
,ran de mrio sécuh de exisrêocii. O vhim.lor e súa (r ,
Todos os dit nôs dce.diçáo rsvâdos I oriental da Án;ca aré o cal,o .la tloa ll1,errnça, o ex crbo
dr tiÍpanha, vírnnr dc igual mcdi<h de expulsio ou con- ''o Colosizadoi'. ÀBahii ca i'eírattbuco' PrinciPâlmeÓ-
rrsão Jecretactr pelos Ileis CâtÚlicos, Ferúàndo de
^ràgáo re,,l,rgirim .eos.ri§tlo\'rr''os L"rcrrdu<1e1*r"*i"t
r lsaL,cl rle Crstcla, no aoo dc i492. Gozrriarn dc alguma l:vrudores. mercarlores c senhorcs dc cngenho'
c«abeleci
lr.rrrrJrdr o r rrro. n,". 1-rug*.- d,"n* o
'"tn" dos nâs mais ltósPcrâs cePitâDiâs d'
América PÔrrugÚesr'
rlo rlc d. Mrnucl, ir Vororoso', uras arcndendo J Joa: <lcmonstrn
Os tiocurnenros daVisitação do Suro Ofícb
.o turo, enr.lr2l, seu destino sc tornarir rez
-n) Lil "d' à hrti â imPortalÍe preseoça de cristãovlovos nn
Nordes-
o' crais sombrio, tuLnilrndo,3P(n inúnreÍos Pcrcãlços, nà
te açucâreiro e, háo Por acàso vale
dizer' Íôi ali quc se cotr
iuJ1lrçJodu\irIoOlicio r:m ad hrlnnsn-x'tn'e a âçâo inquisilôrieldo visimdor
cenüou
clramou a prirneira bula a insrituir' sob o pontifi''do de tleitor lrunado
A risitação cncabeçedr pclo licenciado
P!ülo nr, oTribural da Inqüsição em I']ortugal Mcndonça foi, ponanto, o gude orornoru inrugural
cle
O Brasil cstcvc, porém, rcladvaflcnte a selvo do furor disso' snndite ãl-
da açáo inquisiroriâl no Brâsil Antes
pcreccLttório itrqukitorial da scgunda metade do século dc t insÍÚldos no
Suns clsos singulàre§ Prisóes PrÔcessos
\vr e. ião po, á(r.o. muitJ§ trm'lia (,ist8 novrs mig'á
inquisitorial conpetir ao bispo
renrpo ern que o podcr -
rxm pari o Brasil cxatim.nre âPós 1550, âtúâodo decki- ou 'snn' ú's' I]nr
bispado ctiado ,la BaLia, cnt 1t51'
plra â ocuPaçãô do l;toral bradlico. A hem da o donaúrnr r1e l']ono
'anrentc 1546, clérigos e secuh'es preodcLam
verclade, os Úistãos*rvos Pr.senEs d*dc o ní-
eíilerm Canl» lotrritrllr' e o rcntctcên â fcÍos
Seguto, l']ero do
c dã cxplonçáo econô ;câ da IêÍâ de Sântâ Cruz, ban
paÍa l'ortug2l, ônde scrir Procssrdo
por culps clt bl*
mnl.lembmr o rrendrnrento do comércio dc pru-brasil,
DDÕDD ü DD b D ,! D D ü ÕO il O.ü O ü ô t' t, ô ü ü o a o a o í, it a , , I o | , o , , , { | a il
moi porranro cônrinuou e ser a obsesáo uraior dos dois de ratifiqçócs, todos els <lepos;tac(os, ern manu;
,nq,,i.idor$ po u8,leser. diso nio rc(J dúvidà. e as.in, criro, no Àrquivo Naciorai da lbrue do'li,rnbo, eo I-is
seria até a mcu<le do século xvur. No caso do Brasilseria boa. Pois bern, dos novc livros produzidos pela visitaçáo,
mesmo com a Primeira Vsnâçáo que os cristáos nolos da scm frlar nos pn,cessos, sornerte quatro foLrr" o,conttr
Côlônir passariarn a codhecer a desdita dos ilquéritos e Jor e puLlnador no pr .,,du u,,, 1,,,,, ,1,' J nu,,, i.,.óe\
prnóes de que se jülgavam aré entáo livres, por não lraver Ja BaLia, ourro da, , or,fir.ôe. di B{1,i.,. u,,, li, r" n,,,ir',
Di ColôDia um rril,uoil ;bquisitorial cspectfico. Mas ncstc curto das confissóes dc I'crnalrtruco € adjà.ências, c ourk,
10 tl
If
smt.do orâ como o snÍiinx hoie, .ri conr o , nrudo, do su graÍado comojoscph o,rJoscphej â n,cínr ln?ni? r,-
(tuc.r.suhi ,a- e üsinr vàlc pan o t, que não ,
o apa, dc atrreccr.on,o Brcariz, Brcarriz ou Brcrrisi o orfsmo
rrcc co,no ,1, e qtrrndo lcn setrr o , mudo, râmt ém dis $l,rendnc làcl!(co pode surgir co,ro pâ.hcqtro ou t,a_
pcnsa ô i.cnro e se sraÍl ., s.m sc ditereociir do íconec- che.n. Já as iesris" de abrcvianur tevi.irnt à
srrDLtes en-
riio. 'Nâo há, ncm 1". diriâ Vicih do amor, no si.uto gânos se côoseNássemos a gr.fia original: o sobÍcnornc
xvrr, c.ljrirmos nós dr oftog.all, porruguesa nos
eui Rodrigües ficar;a ocuho sob a abrevirnra /?aiz ou io, e o
nhenÍx. Unr,mar intlr;to de árcakmos e impreckóes de próprio Crisro vir.ria X1, em algumas passagens.
quc aqui yi demos um n,odeÍíssimo exempto. ModeF
Qu?nto à roponoúástica, idênrico prccedinrcn() foi
nnlr r u ',Brrnr
c in oduri' â n«cssárrà ponrudçào. ,dor/do, .rnrpre que pn«tvcl. p,u.umrdo-,, J1r i ,,,"ri
aros de quc sc escusou, coDrpreensivetmenre, meÍre Ca- na inrel;gibilidade ao rcxro. No c:so dos ropôrirnos t,ra_
pistrinô- sío p.oce.l;meDros que pôJereo cholu o pu-
(, listr,o acadêmico e preirdicar os estud;osos da lingua.dá
sílicos e«â roiunE neccs;dade imperiosa, pois roso crro
MaDoel fratrcisco, o norário da visitaçao. apesar de que,
Íllolosia. Mrs hso- esÍou convchcido salvará o rcxro scgurdo Capisrrano, bem podcria proct"nrÊsc ,,Íitro-
''\ial,ili/,, i r lc,rur., Je um liv,., atr,ig^ quF muiro os Drerelem forérica", perpcrrou i.vcúçôes cxrraodnári,s r
coDta sol,rc a aurorâ do Bra§il. Rcnúnciü, escolhâs. variáveis em rermos degratlà.
euek crc, quc,,,erc foL
Em segundo lucar, ehboÍ! o asunro
Fertuneçâ o n,enor, Íinrouic, ao 'desiegrartn to dr orrognlia ponr,
Drcyno, iutsa,nos nccesirio homogcneizar a onomástica,
gucsa no finaldo século xvr, o dcsconhecnneno complc«,
rdorando J fórmula mâis atut. qu€r das pcsoas, querdos
dâ "lÍnsu. se.al' (o rupi ordenado por »cl,icra)
Iugr.s. No caso dís pcsoas, üâstadar o livro rál quâl o sun'o quc, for si nlesrno, ij perten.e io domiÀn, de uDi
cscreveu o norário do S0ro Ofício levaril o teiror a veF história anLropológica. Asolução aqui adorâdr fài, dc íodo
d.dc;rô descdncerro, p.r. dizcr o oíniiú. Isso porque, rnorlo. snftr P.rragurçu, rrn vcz de I,.,,s.su oú t,r,rE,,is-
.omo j:i dilsctrros, !ãú h,via rcg.a ortog!án.a no sé.ulo
Nr gratar Scrgifc no L:gar dc Ceregipc ou(Jercriperghirr
xvr, d. sfic qre, rurni só coDllssáo, o nje!ÍoJosé pode |errehbuco e ôão l,crnãô Br.ô
'14
I5
DDDDDDsDDDDDDDDDIIüDüÕDOÕÕÕÕ ÔôA{ô Õi I' II D I I I I I I I I'
'làr.ciri rdvertência, . ncste l,onto sigo dc pcrto o tcxro , cscreveu Capisrrano no p,cUcio o,;silxl. enrLl)rx
pÍi,.ediúctrto âdolado por C!pistrano: evirei. como €le, cle mcs»o não ar tenha feito no l;to ths (h fuõ6, s l\o
s 'tóúnulas ral,cln,as' que inüoduzem, em duss ou itês pontualnrente. Scguireiser.ôDselho. dc rodo nnxlo, r rs
linhas, * confissóes dos cobnos assrrstados corn a lnqui' Íarci a,liarrc, na medida das ni,1hás possil,;l kl*. torquc
sisão. ReÍiro{ne ao ifftóito 'âos vinte dias do mês de...'. são eias rcalmcnte irnprecindíveis.
nrÍóito suprinido resú ediçáo, corno na autiga, sem <1uc
como cra o cabeç"Ih" da pcça processual. llciror !una<lo de Mcndonçâ, noso prin,.no,isiti-
(,) Seja como for, muitos esclarccimcntos históricos, con- tlor, deria ser homem cnte trinta e quarentr rnos, sr
ceiruais, grnmárica;s ou onográficos fàrse-ão ainda nece* gunrlo caf irrrno. r;urrrrl,,,,,.hcu .,.,,,,, .i", in,túa,,,,
sárnx ao longo do tcxto, dc rone quc cvitateialongarmc rial. l,icencir<lo. fora desembrrgador rcrl e captlío dcl rc:,
Vrleu.me mui-
"rn rlcn,rrr.r,obre r.ro ne.r., inrro,turao. e exercia, cntão, o cffgo (lc dcputado rlo Srnm l)Íicio.
iíssnno, inúmeris v.zes, a coíírltâ sisrcmárica ao Dr.;, Hornem rl, Í^,,' nob,e. ta.u'., p,,' ,lcze."r 'n*"r'g..-'+
nátio la líxgu Tortugtesa
(cdiçáo dt l8l3), recopilado d" limpdá de vngue pin hrbilir:r o r lrS ' i ,ooiri"'
por Ânrônio de Moraes Silra, diciorarista do século <las rial, procedimento comum no Santo OÍlcio, zeloso de qur
I urs quc r"nrLénr cnfrenr"'r probl' mJ' com J Inquisi.iô. seus tuncionários uão tivesscn, a úáis tênüc "nódor (1.
Mais adiantc volmrci muito brevemente âo asunto, tra' sangue infecto" dejudru. mouro ncgro, ín<lio etc., cono
mndo Je toro< clichi. inquisi(oriaii ou.onvcn\õa ,oú enráo s. dizii. \u,, , omte,;r(,i nr\ ' le',. . " 'i ,,','! ii i,
buhr s Jr hi'r<;ri:, oloriel ,luinhenrntá. rns á màror pJr cii' tâ'a i fünção de lisitador loi atestrdr pclo prriprio
c da obscrvaçóesvirâ oportunãnr.ntc nâs not.s. tardcalÁlberro. inqoisidor pcnlluc o rr,nr,rr l,r ,r.r
"Mukm notas seriarn necessárias ao esclarrcimcnro do rar o bispado do Brasil, inclmive m 'capiranix do Sul", c
11
o biq,arLos dc Slo lbnrd e Crtxr Vt e, nrs ilh* da co«a po, qoc lhe 6eiioü os t){s r promctcu s,lcncmrntc aj«lrt r
visir.!ão no qúe íosse ncccssárnr. Na scDrani seguiDlt, dii
l)estmbarcou na llabia enr 9 dc ionho de l59l' aPós 22 de ,ulho, fo; i vez dc o Paço do Consclho c tlâmatr de
de
brcvc esüla eo, Pcnmnrbrrco, viaiardo ua companLia Salvador prcsmr-lhe as d.vidas honcnrgcns, rcccbnlo o
d. lrrrncisco de Sorzr, goveíudoFgerrl rocémlomeâJo visitrJor "pelos nrui nobres senhores, juízes c vcLea<lorei'
Chesou "mui eniermo", nas prhvrrs de freiVicorte do ,j.,8,,1,.,. I no,liJ //deiull,oinnior .er,irirr,.," prr
salvarlor, c:sc "fôi cunt no collgio dos padres dr Compa- hrdiada porgnnde ponrpa e cerirnonirl, prcseutcs o l,ispo
nhii', palco do que scria, afinal' a visitaçáo do Sanm Otí- . t',n(iorl,ior Jô sôv,,,'ô ",1., juíi!,.
t"m- "u,abr.lo, "'
cio dr lnquisiçáo Nr comitiva do visiudor vieiam vigárirr, clérigos e membros das corfrarias, sem Íihr do
"fcnomenal
béN o iá citado norárb Manoel |rucisco - povo acotovclado nas mas <leSalvador para acornprnhrr o
cm lonótici c o n,eitinlro Irancsco Gourea, ajudante-
- coricjo dô Sinm Oficio. Ilcitor Funado vcio debrixo dc
t) dc-orlers do visit«lot l)elcsação Pcquena, como se vê' un, p.rlio de reh tl, orrr,' ". rd(,,fl.,,,do í 5a. ,,uviu ,e,,"
oras quc .onrou coh o auxÍlio <le autoridades
echs;á$cas
vados voros de louvor à sua pessoa e ao Sanro Oíicio.
c nrissionárnx lociis, nrormcntc o dos icsuh⧠tlm !ári*
DriFua((nrt,.r,rpclr rnor.rfó.à lr;ruEd.rtô .ri'ui
scsócs de intcrrogÀtóÍnr eÍivuâm Presentes o bisPo
^n- çao de }'io v cm favor da Inquisiçáo, onde cstava pús(o um
tôlio B,rreircs, o provincial dos jesultâs, Pádre Marçal B'-
altar r;camente adornado coD unu cru, dc pÍzta lrvorr
l;.rte,. o Í€iror do.olégio inaciâno di Bahiâ' P'dte fer
da, c quatro castiçris grandes, tarntém de prrm, coru vehs
náo Cârdim, àuror do q e seria o l-'atado àa teta e d't
ac*as, rlém dc dois rnissais abe«o em cíu dt rLnofactas
3.tu tJo R'$i! scnÍc,lçls lavradas na próprir Bahia peh
^s de damrsco, nos quais jazianr duas cnu-cs dc prata. [.nr
visiraçáo nos vário§ casos em que Heitor Furado re-
- meio a todo csse l,rxo, o visnador nunou prra o topo do
solvcu ptocesar Í"rarn ásinadxs Por toda§ c$cs di8-
- ,lrr, .o:tuu "c rrurr: c.,dcir.r d. rluJ,' r'r,rJr r" -r;t, a
No rlia l(, <lc jurrho. o risirador se apreserur ro iris- ,i pelo cafelão, e reccbcu o juramcnto do govenudor,
l8 t9
juízes, veÍcado.cs e màis íun.n nários, Íodos cjoelhados hronn{jrio dá lnquisição, basi«nrenre preocrrpado ctn
perâdte o SânÍ) Oflcio. deralher os indícios de prliic.s iú.laizinies, cD,tru,a rm,
fublica5am*e, então. o Editalda Fé e o Monitório rh bé,n áludisse á our.os qrcs dc té, como a íciriçrrir, o tu
lnqtrniçtro. Jo.utu.nm, qur o l, iro, enronrarj m.nrioní tqânismo c o islâmismo. cu\,as reirtadrs ra visitrçao
^s
dos vár;ãs vers nâs confissóes deste livro.Ielo liiral, os sáo, com cliilo, màis lariãdes. inctui,rdo, po. excn,plo, à
fiéis cram convocados a contesar c delarar as culpas rti, sodom,a, delito qüc so,rrenre à pafln dc 1551 con,clou â
ào ranro OíÍcio. ,ôh prnr de etcomúnhào niiur. .cr rrrnsler rdo ro Ioro in,lrj.,,u,iàt ,N\ u,n \.,n. n,i,,,.,o
'rcn,A
Que oi,rsuén Íàs. poupàdo, quelqü.r que fôse o "8mu, de provisóes rcà;s, br€vcs e bulãs fonriÍtciás, rcc.nhc.ú,
esràdo . pleeminênciá" dos indivíduos, devendo todos do o que ,á era faro desde I547. O honirór;o uriti,jdo
confssar ou acusar as hcresias c apo«asias dc qre cuidava foi, provrvelmcntc, o ba*ado no RcBihcnro d. l152 ou
(, e lnquis;çáo. Em Íese, vê se qúc â prerensáo dô Sànrô Ofl' no Edhal da ré de I i7l, elàborldos no retrrF etr, qüe o
(., cio en mesmo a de colocar*c acima de todos, veniolian' .ardeel d. H.nrique, irtr,ão de d. Joiô Ir e rio-âvô d(
do em scu úni.o benefÍcio as relações sociais, diluin<lo as d. Sebastiao, era o io.luisidoÊ,nor do S.nro 0Êíciu po(u
hietarluias, dissolvendo as solidariedades de todo tipo. Na guês. Monitório rnuito crlcâdo, é veÍdâdc, ro d. I5l(,.
pririo, pnrim. .omô.c viu no scm-numero de ri(uJ;. e porém acrescido das culpas qüc! nessc iht.thEzzo, p^y
pro«rolos da instaleção dã vis;tàçáo, màncomuniva"se o sâram à,úrisdição inquis;roriil. É detcs qre r pot,ütiç;io
visitador com os "homens bons" do lugar colonial nia falar na niesa do Sanio ofício, âtsuns Mbe-
Srh o queên âÊmlmaréria aser delatada ou corfs do,el dc quf havüh, r(.,1n..n1e UJr,f,(diJ,,,,.
r,(, e,r,.
srdã eo Sarro Ofí.io era alg,, que o,nonitóÍio inforniâvr da fé, ouúos que só rlravis do hônir&io !icm.r r (ons
com râzoível derâlhe. É i,npmv{velâliás que,.o conrÍário tatar nao screm táo bons cÍisrãos conro peisalah. N«jll
do qu€ diz Capisftino de Abteu, se tenha utilizado o Mo- .os, por assih dizs, e,n maririâ dc hües;s.
nirório de 1536, elaborado por d. Diogo da Silva, pri- No monirório daViriiaçáo quinhrnr;sra. asih conk,
moiro irq,rrsiJor 8e,ál Je roíúgrl. r:ôi .quJf o trin,.i." no conjuoro dos,noniróÍi{x di Íftlusiç:io âté mcádos do
)11
sé.flIô xvn, ô grxndc destàque cxbix âos nrdlcios dc Práti- ovos c azciiodâs quando rnotre gcnrc nn qsa de jtrdcus,
.as judíizmres prcsumidlmetrrc usadৠ(r;sÍáôs-nó-
PeLos arnorhlhrr os deÍuntos "con ernisa comfridi", cDter.á,
rcs: t) guardar o sábado, vcstnrdo se com roupas e jóirs los cm rciii vir8en,, .orra,_lbes is unhes parr s( {á_las,
rle lesta, limpand. r casa rra sexta-fe;ra e accndcodo cor pondo-lhes nr bo(! urna péroh ou ncmo nx,eda rle ouLo
tlcei«,s Iimpos com orecl:t rovas. mroteudo os rcesos úu p,r:r . di^,rdú.lh,a ",tue i t,arJ p.r r I prinH,., tôu
lor roda a noire; 2) abstcrse de comer toucinho. lcbre, srdi, tnindar l,rçar forâ a água dos rot6 e vâsos dx casà
coclho, aves afogadàr, polvo, enguia araia' congro' pcscr- quaDdo álguóN morir Da casr; 8) lançar fcnos, pro ou
dos sen, escamas em gcrrl: 3) dcsolar animak, mormenre v:nho nos cânríi$ .lx c&, Dos dirs dc sãô João llrtnb c
aves, ao modo judaico, "atr.,esandoJhes a g'Lgarta", tes'
do Nàdl, dizcndo quc agucla águd se rofiu sàngue; 9)
r,nJo prrnreiro o cutero na unhz d" Je.l,, da n';o e co-
rbcnçoar os filhos pondo,lh.s â mío da c.bcçâ, atâixa.
brindo o sanguc deramado con terrar 4) consetvar os
do a pelo rosto scm íazeL o süral da-cruz; l0) circúnc .r
(, jejuns judaicos, a demPlo do "ieim mâior dos judeus", os reciFnascidos, datrlhcs se«cramenre nones judos
cn setcmbro, dia em que os iudeu\ Fiu a'n até §âhdn N
ou, bà(izàôdo-os ne igreir, 'taprr o óleo e a crisdrí nctes
es«ehs no céu, qLrando enúo coniâm e Pcdiim Pêrdãô
uns aos outros, allm do "jcjun da rainla E«er'e o das Vírios dcsscs iodícios nao prssàvarn de csr.reórjpos
segunJrs c quintes leirrs <le ca<ta rrnata; 5) celehnr fes quc marcavam a Íigura dos iudeus havix rempos. Ourrcs,
as judricas como a I']áscoa do páo ázimo (Pesach)' a ds porén,, üâ,n resíduos frismcotírios.la relisiosid,de.los
(labànis oútas;6) retu, oraçóa judaicas. a cxemplo dos
e júdeus ibériq Jcr,/r,r, evenruàl,.core pmti.â.los
(os
salrnos pcrircnciais rcnr diN'Glôàd l'ríi d Fílio a SPi' pchs cristios.lovoi. O lciror encotrraruá trcsr. tivro.l-
rr,.t,r.,,", c outtasen que oravrm cornaaprtcde, abai
rr
ourr rcl.,r". quc
". .,,r,í;rd r\ r,li,,iri.,n, p,.,rir.rr.,l
rrndo c lcvaaundo r cab"ç:r c usrodo corrtias atadas ros tos riros prcvisros no monirório, en)bor. sejr duvidoÍ)
I,,,,.,,rp-r.r.ohc,,rln,.,r r uriliTat rintr tu 'Íà'i'" que. ro praricti-los, srivcseor i mureÍ o irldrísmo sccÍc,
ludaicos, r cxcmplo r1e torner <m nesas 6llixes pescado, r,,,lc qu( r,"rr,h\ . viír.rJor Jcrrr..cnr*rn" rirnrrc.
o
2)
23
são, em vários casos c relatos, dc úara.sc, ânres, dâ reit.râ- d ircranrctrtc .s r;.úhdos pclo (,1 .lc.rhis
nu,int,io.
Jo
ção de c€rios usos conseNddô. pela rradiçío tâniliàr, senr ora provoctlos pelo n,c.lo d. (luc siD,pl.s l)c.rdos p,d.\
haior concxão coh â vivincia do iudàísmo que dehs r 'cL 'cr rrim*,1"iuroirr.rú:í,,u,,,l J.,.r,i .', u,',",,,. ,,i .
sü§peitâva. Nou$os cr§os mlvcz mcntissenr, ao ocga! scu mrrirovagocrrrcrr$rlcfirrií-,lF(Irl,.É.t,k l',,,,,. I
jurtaÍsnro, por serem de faro «iptojudcus. serÍ o lÊiror. no sáv,m. Não .aro apár€c.tr, Íeldros c,D .luc v' rc,..hc ro
enÍãnro, q& d*erá rcnerir sobrc esras nerradees de i,rlivt confirenre üma adrudc rípi.â do pc..rdor (liâDre dc ronics
duos sobremodo rsustados, no qüe o âüxiliârcmos infor sores sacrcmertais, ratnrdo pccatlilhos 9uc nrdr rirrhrnr
manrlo, em nora, sempre que posível, o den;oo que lhes e \crcom a llquisição. l.lve? o.onlc$.scm por ncdo,
rcservoü o vniredor âpós orviJos. às vecs pm mostrar colaboração e oculur rs rcrrhtfuitrs
(,) Nos dcmris iters dc culp ;nquisiroriâis o monitóÍio {ulpr., nâo raro poÍ irBc,,uid.,,Jc r.nrurrJ.r r,1,int"
o era, cm regra, n,,is super6ciâ1, aludindo eo lurerâDnmo O visitador, por sua vez, conril,uíe parà.ssa cooÍirsio
(nonc gcrérico que se thvr âo protestãn.ismo),3 alguns cnrre ás.onfisrôes quc ouvia na mesa irrluisinÍirl c o
indícios de islâmismo (então chamedo de "seite de Mr- sactamento da coofisão auri.ular: !nindivi irldivíduos sr
tincde", kro é, Maomé), â opiniõcs heréricas em geral, à coníesarem de con6seo sedinetrral rpós otrv;-l$ cn,
ddcrcnçâ no Santísimo Sxc.âmetrto, à hegação dos Ali- juizo e peBúntav. «,brc confissóes fiitrs a corlcssorcs nr
80, JJ Fê (iróli(r c Jo |oder ronriÍdo.,o qu^tioninten Quaresne. Mâs o .efio é que âs confi«i,cs dr vis;tâção
ro dx confissão sâcrameoril, à dúvida sobre â pu.ezi dâ inquisitorirl emm complcranreDrc disrin(rs d. corlls.o
ViÍscm "xnres, durln(e c dcpois do pa.ro", à bigrm;á, :'! sácrãmd,tâl que sc Íãzi. ern .o,'fcssioDário. Nxs ,iIima\
invocaçáo do diabo na prática de fcitiçarias, à leirura de úarava se de um scran,c,no Do qull o 0cl n.ÍN., scni
livros proibidôs peh lsrcjâ, ses\tào o tú« libtututn pto pecados e rccel,ia a àbÍilviçío cnr ro.a rle pcnirircias
,,É /a,a. xo quÀri.n.,henro .,'l,re se a rorniLr!â,, crr espiriruâis; nâs prjm.iràs rrâruv. sc d. (oiur c(os Jc ia,
pccãdo, à sodomiâ, à l,csrialidâdc. enganos conscicnrcs de rlouai[a ou rlc comporrrnrtrro
O l€itor encoo rrà.á à mâis var;ádàgimá de Éhros, om que .onÍlgu ravatrr ciirücs, dcl;ros |.síeis d. pc,,r s..tr1!,.
24 )5
inclLrivc r mone rr Íôgu.ira. con,tssio s.(h,ncDttrl. de Sahado, e arcdores cm 28.lc jurlro (lr l, c dqnrir
palavra, tratavadcpecrdosr^ a corfissãoinquisirotiat,
15,)
nunr
os mesmos rrnria dias para r genre do re.ôrcxvo, ur II 1tc
cqurvrir rr,. r urrrlr"r.r irr(li(ri .r al,v,r Je hcrc.ir\ reveÉiro dc 1592. N.m pôr isso, viledi,rr, Ít.a.aúr
os firi\
leí,. r.'mhi,n rn.,.nU.ra rro tivro r"rrfi*r;e, quc -o*,Ê.do..,, jutF,, p,.tôs,rt.rrorqu.
ri<r.rlr linro n,tr
rIri, 1,rr,.rnr Jcrünci.,. poi\. - d-pí,o d,,, p,oprio,.,.
dúvidâ dc qúc.nrham rdzão prrà rcn)er,
pois r)tLU t,o!..s
«», o coDlrente se eenem crD icusâr ouüos ilrdividuos dc
dos con0rentes, no poiodo da graça,
acabarian, prcsos,
, rernrll' o nr J., urr,;,ti, iJ.rde. quarrrJ,, niu n,n.
ult).,,
procc$âdos e penircnciados, o quc
únrbéu em non pk>
tere ti ourrenr . iniciarivi (xr rcsponsrbil ade pelas suas
curaremos inlàrmar ÂtgrDs câÍram
ua reir do visitadoÍ
l,,kas. E úDbéitr n.sse poi,rb o visjrador soube orqucsrrar
porque contaram menos do que
deviam e í(úâ,n den,h,
,^,di,4 t,.,Bunrird,, oLrerún,r,t,ic..,ub,e,luen,cn\,. ciados; outros porque merrira,n detibcÍxdrmenic
ou per
rr,rr.r .,.,,rfirentc.r orrr ôu ., qúem Í.t,rsre,r a orore4
ju.a,ân. Mes é lnuiro diíícil ajuizâ. tte
cada u,ra dcssis
otioiío ou ll condurâ herérici.lirdo islo fazia perre dos situaçõcs, pois era meslr,o âo arbirrio
(, csrilos do liibuml, deque
e iuro
do vrsirador
ô. se vateu a nossa visitação. que, ern úkin,a i.srância, esrdvarn todos sujeitu!.
Srhr à vist:r, de ünb nrdo, o nervos;sino, às vezes o Não é demais lembrar, a propósiro, qre
treno, h,r(i
;'.1r,r, o. rir. .,,í-.r,,do ne.rí tiv,,,, rüi.r
qr:e rp rr"L.n, ,
d" Jc Mí1,lo,jç., InduL.\r,,f^t.,n.tô N j.,\",,(,,c\.r,.
qu. o reqisrro frn, do iorjrio hiio corscgue ocutàr do recel,oa do carcleatAtbqto, as quris o n:vestiaD 11o po<lcr
leiror rensivcl. lânico nnro mris etoqiienre qornio orenos
de, sobrctudo, irstrr:nos processos câl,iveis, ftnr.rendo os
.4'e.\"1,... *,r. ,r,".óutr..h^J^.,,,rfiso., 1im.,r. \u\feiro.pJ,J l.nh,,r,.,o J..p,ct anrto*..r.,.
n,.r rur
ú D,iio.ia Íciri m c|dnr«lo 'período <1a graça., ternpo cm ples. Mandou prrndqsuspeirôs scm til.eüçâ
do (bís.tho
,1,. r.,úr íi..u...'L.,1, rt'j(\o,,phr.,,(\.rdr,t(ir.s. ilcn.
C(rrrdo sarn, Ur,,io ore,n rn;x;rno,ta Inqu,.i!q,,
'. \., ,, u , J FJrlu.l. t,",(, r. rr.F.r,;,,r.r trrq niçãnrul t,,..
^ rugursa; pmcessou nr cotôrria.éxs quc
dtÍerirlrr scr iutsa_
rlai confiÍos, f.nis sc(txrcs, nlurc nr to8trcira. J"' ,,r kr,,jt,"l.r enviou ., 1c,,," p.,ri t.,J,,,,
Heirr liu**do
,(...,
.,
rlcu rrilrr dias dr grdra aos nxÍâdor.s pLôcsíx D)rt ii§rruidos; absolvcu indivirjuos rour
grNc
21
üLDDLüttDDDDtrDaÕaaaôaataaaaaaaaa.a aa.a.a aaa....a
.úrorizaçdo paÉ tento, embora não renha con&n«lo rir livro tlas conÍissôes que orr s. pnbli.tr. c stnr .lúridi Íoi
s\é6 à çolicn^ Í1. noru PnPrio. e$e iÀ\o quc lrr Heiror I,rrr.,d" "r. rr r,' 1t.,1'r., ',.,r'
Bihia.omo no.onitr!Í, da§.ePitaoiâs que pcrcorrcu tido l,elo cardeâl All,eno nras, prr:cendo co,rtrgirLl,, pch
(}sos de cristáownovos jrrdâianres, coi§a iá poÍ clc esPc- preporênciâ dos sd,hores da tcm, dos quris sc ton,ou por
rada, e unr plêiade de blasfcmos, dcfensores do rlneno à Ãg\tís p,ints; tcr tarer, íiz ouvidos n,oucos às rd-
^noso
fornicaçío, d*ratores r1o chro, sodomitas, b{garnos e, so- vcrrênci{s. Acib$iâ, po. isso, e pcles despesas q& liz rlénr
t,,crudo --c isto sim o pegou desprcvenido uma ropa dos recursos dc que dispunha, rccarrbiatlo prra o Rcioo
-,
dc n,anrelucos praticantes <le gcntilidadcs e uma rutêntica sem visnar u capitanias do Sul e os blspâdos dc São là ré
hcrcsia indÍgcna, chrmada na Bahii de Sântidrde' seitâ e Cabo Verde, confoLme o prcvisro enr I t9 L
que ;ruguori. *r r m,+re.1,Á brJnco\ e/ôu i e<mvPJ\'o Sua pxsagem pelo Norde«e bmsíli«, .leixoü, tro cnt*
rios ponugucscs pelos índios. Seita cm tudo surprc"n- ro, nrrcas profundas. Co'rribüiü pí,i disôlvú as so.irl,i
dente, na quâl o lÍd.r sc intiiulavâ PâPâ e nomcãve bi§Pos lidades cnúe cr;srãos vrll,os e novos, Is vczes un os pclo
e untos índios, eqrbora o fundamental do culto residisse coamento, e n. nâk dstino con,um de
agrcgados pelo
nr adoraçno <te unr ldolo dc pedrâ c tra êmbriâgtrez cont vivú bas frônreirás da Eurcpa, conrc tlirir Strgio Ilur«1uc,
,,b".o. ""*" s"nii'. s";m para el. dcsconccnante por- espremidos catre a pintaLia dc ingleses e frrnccsts no nrr,
"
quc, rão obstantc hosrilizask s bmnms. 6 jc lias e â cz rcrisrên,ir inJígen., n,, \-rio I ^,'r'r',,'u., v,.,r.'r.',
escr{vrdão, tirrâ incrivclnente protegida por urn senLor para desíazcr amizarles. «rlidariedrdes !i.i,ran, .nDr.s,
cscrivo.r.ti do rccôncàvo, Fernáo Cabrnl de lalde, quc chegando rne'm,' a,lcr,." frrr lir pru;. J,,,r.'.u
\ ?8
"vi'
(iuiné", t.Í,,o seoltico parr aludir ro aíiicalo. l.nor
Vergoü se, ro enonrc, à certas p'culiirididr do
! aol,ivalêÀciae a;rtrcpidcz rlos mrmch:<os
útrrá o leiro!
vcr crr colônias", ro '\cruo dôs víc;os" 'orno diriiVilh€-
originalnrente gtaíados t chrntados cle zrzarzÍ«or, filhos
l'ou"
nr, tlescrevcn<lo a Bahia quase du'entos anosdepois'
de ponuguês e indü, Íron:ens cujos riscos na pele indi
pou os p.t.'ntados locais, os raros ntcriminidos
corn
.a\J,n .uJ vtrin.ir indi8cna,.r bravurrrlcuu.r,ciru.quc
crccção dc rlfiuns cristáos-novos. t'oupou
Feír:o Cabral'
aprisioDavanr ini,Digos dcvorados ro repasrc annop"fág;
con-
o prorctor dr hercs;a iodígenr, de pcna nais gravosa'
co. Horncrs qrc ora guercavam conra os lusos, pimados
atenuante dr
si<lcrantlo sua firlalguia e ioo nobre como
e rru..ou o'rrxilir,rn, r.r.a1ruru.le,'-','t . n'*,
culpr, eLe que, enrre outros lt;tos,lançara dva
or fornaiha
tatavan con ounos írdios, aos quris davanr annrs pól-
ric scu cngoho urnr escraq grávidr do
'g tn: áo Btrsil"'
r",r, ,, ro. trrnr os cLrrnalo< rcsgarer nrr "Ll+, rlr, n
:r"r(,rio .liver'o' rrrrr clu'os1 D;u reror rrem trr'ri' Jo
qte toi dô' srntios que úaziam do seÍtão. S€rrâo que' por
sertío, Pirr dcPois detcrminar, como nonra gcral'
sinal, natla rem a vcrcorn a zona ár;da e seca do Nonlestc:
de t€Icm de com
eles pu,tessem a,.lentrar os rnato§ no câso
seuáo era a 0orestr, a selvri e,a o ;ntetior ondc se rcír:-
l',r.r rlgrr ru *nrrLlItc r ''ri r, hu'r rr nerais ptccio'o'
gi«vu os índnx. quiçá as riquczas táo cobiçatlas pclos
d. guerd, descobrir nrinas dc salirr" e cnxolre
(lt1' reíorço
po,',,éu^s. l:r,,,,n,rirjo tleg'edado', ;'rlevr,',ue"rrJo
tlcitor IurLrdo ric Mordorlça vergotr sc' úio 'eíâ dúvi&'
* grÍ*t ,t"gmtadu . ris«: sc cra llcl ao étirro
-
ro senti,lo da cohnização" dc que fala Ca;o l'}ndo Jr'
'iJetivrrla' de <legradar, bJur dc gLru.
(l leitor en.ontÍxrá nesrc livro, por(ahto não rPeDas o
!.ntre o scrráo e o lnoral, a florcsta c o mar o lcnor
,nlÁ li.iú& n\.tti'itoÍirl no ultrrrrrr' nras o próptio clcur,u,,.: t,,'r csc",J,ninlru' "',,'lorr^ Jn ;','rlc'r"
cotnliuo,lo Drasil no primeiro §{'uk']' Â Prepotôncia dos \ê, ,,lc r,, inLiÁ rrJru.. n,.'n,clu."'. .rlii...n,^ l-rrc,'nt r
ne
serrlrtcs, r revoltr dos íldhs, chanados naépocade
lo-a ;.ot'rn. tlrrr ,r dLle.. crn c.p,çor m.,i lorrc'n'1uu' '
go dr rcrrí, brasn rcgros t'Í*;s, sdrtios A Pàhft "- rcnxxos: e", l',rtugal, n Ítdia, ua ÁÍriq e disso cxtmüí
g,,, trroÍral,os !litís i§ con0sócs, reiercre ares de rudo
a lição tlc aue o llrasil, nr época, náo porle scr enten'lido
ro n io, srlvo rluantlo csprciÍicrrJo u expressáo'iregro da
(,
o :10
DDDóDDDDDDDDtaaaüaaÕtaÕaaaaaaaaaaaataaa.aaaaaaa.a
a<lukérnx
umrrFirr\i., r, Irra,ir"r,rr;^. r.r.l'r,,r.ti
cortliaoa ,ta Colônia: os rncxcricos' arnores'
Os relatos conLidos ro lirro Fderro 1r! v(/(i.ru\.', úúr.,
nnprópé{;os, úagiâs, bebidrs rfrodn'acx Nos modos <le
prir irLJr 1.e+"al:'rlinu rn's PoÚ( o màis ^'r rrx tro'" rr(
de como as pcsoas rludiam à p«iptia
$ *"-pr,, -rn,.
"^
32
UBLTO()UFU Noviosl<y, Ànin Oí,tàoçtotot Bdhin.Sao Íhuk,, ttrs
tc.rivx, 1972.
(lrPisrxno áe. Ih» tititadt zlo Sann Ofttio à c Càírc;tu, MÚià l..lircci lt\Es). ttqti'itio
titurk tu Saluul» L ao *cincaro dd Bahia dt hnt o
^h,.u, úa;o\ bi( hE dlidddt, bc,"r,?.2/7a São l,iuto/l(n)
Srara. ltio dc Janciro, lomrl Jô Co",ó,cio, 1922 - de jane;o, Edus/ExFsão e Culnrra, I992.
iiDrouel. o/.dr? du\útio':tn Bgt'$ao c ltt si P;iho,I«rnd.tle)'.,4r,ar,,dahktóríatotialnarítlalrtlt
^Írrliir,
,tt ttn ta trn dah wbzu rala,rrl Rio de lrneito, I
c sdbdtloj t 1 549- 1650). Sxtlattor, s. e<1., I 9(:1.
si Olynrpio/Edunb, l9el. Raminelli, Ronald. "lAr)po de visirrçio". Dissertrção ttc
Lnrhcnc,)rú,Iitrúcirco. Hi'tór;d dd' htqan)ço's: I'ortugnl nrcsrt.do tpresenradí à usr'. São Pânb, 1990
lt:lathd. ttiLít. t.isbot C.kcuto dos kito«r, 1994. Sllvâdôr, ,$i (;oDçalves Cút,io! no,os,
J.,th,1,. t t iÍi
Cllisrns. losé. li,,,ia (-)?rta!tu liírte e t Sanidadt dc l't çia. São I':tulo, lione;ra, 196e.
g,ar4e S,rhrrlor, s. crl., 1952. Sd,âiq,^nrôtriol.r,í,,!i,ioeonrióç o1iúÍ.5!..1. L;s-
Irrnrnc{.r, Sérgio ln que dc. Ctt»i l,at
(llan?ims.Sio bor, ldir.rial F:rân,Pà. 1969.
l,ruio, (lo,!fi,'hix dàs l.cms, 1995 Schturu, Slurt. .fur,1a i t"tlto!: os. ba' ê &,1,o! nn
À{"ir, rirrgclr y. À w,t,n rh nreto: oxrãoçurlho: otildã" úh ;rt 11500-t8.Jr. São l,.utô, CúÍ,rpa
ti\tia\ üotat r..rlti r1r,/o a1,2zr: Rio delrnti«r hia drs IÍtÍxs. I98s.
OÍiLifr, 19,)5. Snrreirr, Sónia t .ttaiyío tta,tufold ( tuLittttdc ttbnttt.
Nl,tlo. Evalrlo (;rl,rrlr]c. Onoúaotdrsrt:ut ./iautu s;io I']rL,lo, 1178.
^(rla.
guttligú N \'t&urbro o1,,,,1São I'r{lo, (lom- Souza. Laumde tulello.O/iahaedTt)n.L.\,h(.i 2.
pin hiJ dds Lerràs, 1989. sÍo l']rulo, ConrpeDlh ds l.erBs, l98rj.
ê
t\ro\t, L\til.. o 3cra lnoib.r/lo: úEor, say e k'Lnas tut ga . hlino dlâ úo: d.nonob*;d e ..\ôtizdcno. Sin
M! .!n luqunatu,. (',!tipitl!s, I'aI'irus, 1988. Iraulo, Comfrnhiá d kftís, 1991.
-.
rr92 cl.lonbo d.§mhiÍ.r nâ5 .nr,lo P.tr-h,f, nt r).rnráo.n{,ro
c d.r.,hÍc r
^nrilhr
os judqr hão envs,idü ^n,éi...
Í, e rír7 NiAtcnxnhi. Mi nn t.,
rolicnhô sáo .xpukos dc CxÍetr km itixr nm et tics ntr mr.
. I d.anás ilc nrilhͧ s. ,lhl.l. \)ínrrtrt'rl|]. Jrltisritr.l0
^risáo
. i|i.io di Rrh"mi t)ror.Íi .
1{97 D. Mrtrúcl r(r4rr,lrzl) l52r Monr dê d Mrno.t.r
der.'nn,rx.ônvc6io aoÍErd: d. (onsioJdt. j,Éo h {9r t55l)
dos.s j,daú d. t,ünB?r.
r{93 V6co dâ Cz.h ch.Bâ â Cr 1532 M rnn A,oní, n. sour
auoJr Sro vn.nr., I !,nNi,â vih
r{99 O§.rnrãos novos são im. di Arnófl.1 fo(ügutsa, c iníio
!.iidoi rlc dc;:r tün,eJ rm duz o thún,,lú t.nn.tHr nn,
l6 3l
n' Drú hir, teúo noosdo PÍà n 'rÍa'
llolés, lsn.ts quc s pr$!u l,iÍ1 nt,dli í.!rn"Íx,]r rl$ ii,slrr.r +
(',,nrfrnhD d'lr\u' O fri' o hdo poirrgnôs tro e(o r liÍ
:v&üütr PcÍo fclnamls sâdnrhâ'
frl' titu INlo rtLr liÍo'rl d' d.lín.iô, 159r O (iísllF Ge(l d0 Sítrtó
11kqtt , t ú;Lthnn\ úlÍia' mcú, b l" hl!( n' E Colisnr, no Rio é
Otlcio, ckfi d. p.lo irquisidor
!r AJ.Bor aP-rd' c de*u''lo N pi.r e.nvhdo pm x nrq isiçto
1516lrulo rÚ unr'cdc r n üdelÀlbdb dc Áuúir,
r?«i\iuJJ ldínd'6rPÔso uÍriFroüíru d.l.isboa sb i.$içáo d.,iÍil' Edâ|.
,lçDln 'filnP vicc{ci dc l'o $al, covit i visi'
h.rsis- códcn.do rc
l,'qtrú\ r Po ugr''!' rÍ1't'íi
degÍ.no
Itegi r.çiú iô 8rtuil, .mlixdã r HúôÍ
15t2 tubliadô o Fimcno lndü. Nr Ídü, cn.do ô rli
nn]ÁC i dn nihilnrgn
nâ É
ía lÍluisiÉo PoíÚ8u'e' I!(tdo dc McídooÇ{. ourr vi
É45 n,i.i$e' onc[n' d'
íicn_ ' hfliltdo Sdo oí.iod. Go.
'n.íto nonêJo ridçro dú sxnro ()il.ioétn'üda
lt'íoL 1553 Durt§ dl Coír
$. ndio dl t'çáo PâPíl à ' 1563 D. Scb.«iio 4c.nd. ro i6 /\çoi6 í à Mâdcir4 codiín
Dúro sÕd o Ecnl do lk§'l
Bi PDrd! . «slwidr ono o' r'^' do{.! a I.«t,imo lin.iÉ
i*s tt..n.,.", ''
Nicohú DurrnÍl de ville- 1r78 O lei d. S.búriáô nDíe nn 1593 lin.€nr{r i eripr hrima
l5{6 l.ú doCrnrlo rnuÍinhu "nvi1 .oith visn{iô do Strnro Oírctu io
S'gúí" |l' gn8nôn i
brlá i1r CÚrúhiu bndhâ d. Âlcíet Quibü, da
donatáÍio J( PôtÔ
d'es xÍifc sdid.s, no Miin..i 8rõil. H.ltDr luúxdo dc lvfu -
' nn'nr dpeJ'5;n de 'Ú'r
o dor
r'|UÍJcI8ôÍcnNlJ6 "Bd (nÍÍP6Fs máioÍnÍi:mciÍ' do'xâ psg x visnír A cipnu i5
*m d.isr iúdcno,. Ás.n&.o
{l ..N Jn : r''rn fr i ln_ l-un i dc I'.núnlJúc., Pâribr. ninrá
§ob &usáçiiê' -lv'risú!(l'úÂtr'nnr'r) tunô . Gld.rl d. I l.nÍiqü..
1trkiçío.t l,islNr tio "r-nç"
, sc no '1' Janci'o ' 1580 Con 2 motu &,.í.del d.
1595 tlrc.rrlr r rniriçâo d.
!'ni 5éÍic dc lcrcl tlenriqú., Fdip. ,r ds l-§pânh1
JÔio I'r'
l5'17 ÀPós nlme
Jâlú_ ' tt57 MoÍed *nB. po uBuês..no
\.\, 'trldinno lvÚBrçrÔ o úono
,ôridádôd' s'u ncro ' heÍl'im' 1596 Envüdr uÍrtr visikÇáo Jo
l,,le l116 liulo rL(onliÍmr r I.lipc L Di-ic lbtri!À
â Uniáo S Ío O[i.io ti'r .õn-
nnoÍü{á' PÚi o lunci'nín' "
i d. s.h6iiío, rdNg"l é Eúd'"d"
p.L'cxcNrd'G0 úL!'^risr" ldg. ^ngoh,
fií.1í no llxdÍe LLcn!.
odâ lDqrGiçtutt ugúcs' rra lnv.tíe.l Ánndr cq,r I 5r7 Nloft lo5; d.
.. dcPnis. Pd' 'e8( rt 'ir'lúr 1rE8 A
tk la\!l\ tbdl'l'tio 'oài\' I ^nÚiúa,
d. lrc"Íirü, i,,,tui5id,,imr 'lc
15í9 lbnt de Soúr i§dlifl
Bi|ir.onni FÍinrno BdÉmr
1tr! MeúdcSllrt)srn(i L)íí-
m
Jff súrld" th'iL. ' 'om 'k 'hc_
r. d1 cú$i iô govdno S'nldo
untr ur F"mflÍo\ 'tr'{intrlÍi'si(
Mr'"'l B{sil Co'nb e' ddrG drán-
.,r... r t,d*.1-'lu" diidos nrdíscnd' F!_
.cN e scu5
dr Nól,.gx lird«h 1cidrdc
dc
38