Você está na página 1de 122

Línguas de Moçambique

Vocabulário de

SHIMAKONDE
Ficha Técnica

Título: Vocabulário de Shimakonde


(Vocabulary of Shimakonde)

Língua: Shimakonde

Artista: Octávio Gonçalves Nelly

Primeira edição electrónica, 2010

Produzido por: SIL Moçambique


lidemo.net@gmail.com
C.P. 652
Nampula, Nampula
Moçambique

O utilizador pode copiar e distribuir a obra.

 * A escrita do nome da língua segue o II Relatório de Ortografia das Línguas Moçambicanas:


 Eduardo Mondlane, Maputo, 2000.
NOTA INTRODUTÓRIA

Bem vindo à leitura e o uso deste pequeno dicionário de língua


SHIMAKONDE.

Tem em mão o produto inicial de um ambicioso projecto que visa criar um


depósito do léxico desta língua, que brota no norte da província de Cabo
Delgado nos Distritos de Mueda, Nangade, Muidumbe, Macomia, Meluco,
Palma e Mocimboa da Praia. Por motivos de migração dos seus falantes,
essa lingua expande-se por várias regiões de Moçambique, estimando-se
em mais de 233.000 falantes, segundo NELIMO, (2000:19).

Este vocabulário não é o primeiro, representa uma participação de esforços


que ao longo dos anos, as diversas instituições e individualidades vêm
envidando na preservação desta base de acção e identificação cultural que é
a língua.

A língua não é um elemento estático, ela é dinâmica, pois, evolue segundo


o desenvolvimento da própria sociedade; assim, Shimakonde comporta
cinco variantes:

a) Shindonde - falada pelos Vandonde/andonde os quais residem


maioritariamente no vale do rio Rovuma, na zona montanhosa do planalto
(Palma, Mueda e Nangade);
b) Shimwalu - falada pelos Vamwalu, população residente no vale do rio
Messalo (Mwalu);
c) Shiyanga - falada pelos Vaiyanga, população localizada na Iyanga
(Mocimboa da Praia);
d) Shimwambe - falada pelos Vamwambe que são residentes nos distritos
de Macomia e Meluco;
e) Shimakonde - falada pelos Vamakonde que são residentes da zona alta
do planalto, kumakonde (Nangade e Mueda).
Contudo, as variantes ocorrem raras vezes neste dicionário.

Um agradecimento é dirigido à Sociedade Internacional de Linguística,


promotora da iniciativa, pela prévia formação elementar em linguística e
lexicografia das línguas bantu e organização de vocabulários. O
agradecimento é extensivo aos falantes da língua Shimakonde que directa
ou indirectamente deram a sua modesta colaboração no enriquecimento
desta obra experimental, com pouco mais de mil e setecentas palavras.
Importa referir, com toda a honestidade, que esta obra ainda não se
considera perfeita, tanto no seu valor vocabular como no organizacional.

Um convite especial vai para os falantes fluentes desta língua e aos


interessados a dar as suas sugestões de correcção e enriquecimento deste
documento de utilidade pública. Qualquer sugestão deverá ser enviada ao
email dictionary_mozambique@sil.org. Mais informação sobre
Shimakonde e outras línguas moçambicanas pode se encontrar no site
www.lidemo.net .

Os nossos agradecimentos são dirigidos às seguintes instituições:


Associação Progresso – Pemba, Cabo Delgado
DPEC – Pemba, Cabo Delgado
Centro Cultural da Casa Velha – Muahivire, Nampula

Contribuintes: Manuel Chuvi Pajume,


Judite Cassiano Dyuti, Betuel Simão
Lyaule, Cosme Nkalemane Simba,
Severino Cassiano

Projecto iniciado no:


3º Seminário Regional das Línguas de Moçambique
Fevereiro 2008
Nampula, Moçambique
Centro de Formação de SIL
Sociedade Internacional de Linguística

Actas Ortográficas
Consoantes Especiais

/sh/
Na língua Shimakonde, existe uma variação na pronúncia do fonema
/sh/, em certas circumstâncias. Depois de um nasal silábica, o
fonema é realizado como /c/. Mulheres de certas regiões realizam
este fonema pela pronúncia /s/. Por razões de consistência na escrita
optamos por usar o grafema /sh/ para representar este fonema em
qualquer dos casos.
1.) nshila - cauda (realizada como ncila)
mishila - cauda (realizada como misila, em certos
lugares)

semi-vogais
Na circunstância em que as vogais fechadas (/i/ e /u/) precedem uma
vogal aberta (/a/, /e/, /o/ ) são representadas pelas semi-vogais /w/ ou
/y/.
2.) lionga > lyonga (seta)
uino > wino (tinta)

Na área da pronúncia das extensões verbais, deve-se fazer ainda mais


pesquisa na área de semi-vocalização. A escrita neste caso foi da
escolha do contribuinte daquela certa palavra.
3.) kushaniya vs. kushanya (reunir)

Segmentação das Palavras


prefixo de relação
Em todos os casos, o prefixo de relação escreve-se conjuntamente
ao nominal que a segue, de acordo com a escrita da nossa equipe
de tradução bíblica.
5.) imindi ya shala > imindi yashala (nó do dedo)

prefixo locativo
Em todos os casos, os prefixos locativos (pa-, ku- e ma-)
escreve-se conjuntamente ao nominal que o segue.
6.) pa kulota > pakulota (para)

adjectivos deverbais
Caso um verbo seja usado com frase relativa, o infinitivo junto
com a partícula de relação se juntam à raiz verbal.
7.) w- a- ku- dikika > wakudikika
pref. nominal/pref. assoc./pref. inf./raiz verbal

morfema de instrumento
Quando o morfema de instrumento na- precede o nominal,
optamos escrevé-lo disjuntivamente. Quando o morfema ocorre
no fim ou dentro duma palavra, então, escreve-se conjuntamente
com a palavra.
8.) kwalotela na muti (acenar com a cabeça)
kuva – na – o > kuvanao (ter/estar com)
Lista Alfabética
de
Palavras
Português – Shimakonde
abacate aceitar

A - a

abacate litope. aborto espontâneo


abacateiro mpela. kutingulanga, kujanga
kwashitumbo.
abandonar kwama (mudar);
abrandar kudiya (reduzir);
kutumuka.
abraçar kuupa nkono.
abater na caça kubyaa; kushinda
(degolar). abrigo pashinu pakulipiya;
abater no trabalho kulumula. ntaliya (trincheira);
kutilila (refúgio).
abcesso livimbo.
abrir kubulukula; kuungula
abdómen shitumbo. (com chave); kushimula
(porta); kuunukula.
abster-se kulyumadyanga,
kulipambula, kulyusha.
abundar shakumbalanga.
abutre shipuungu.
acabar kumalila.
abelha nanyushi.
acalmar kumaladyanga,
abençoar kwalaliya, kuupa
kupambadyanga,
dinema.
kutulisha.
acalmar-se kulidumanga;
kulimaladya.
acampamento shuukutu, shono.
acariciar kupalapata;
acarinhar kupambedyanga.
aceitar kukubalya, kwitikila;
kulota.
abóbora limbonda.
aborrecer kunyatila, kutaya
shitundwe, kushunala.

1
acenar ajoelhar-se

admitir kupisha mwaa; kukubalya.


ugoni, shimang'ande.
adulto wapashilinga, nang'olo.
adversário mmongo, mpingaji.

acenar kupyalika (com a mão).


acender kukaledya; kukong'a
(fazer).
acocorar-se kuguguvala,
kushidika.
acompanhar kupikanila;
afiar kunola; kwangola (tornar).
kupalakela.
afogar-se kupela medi.
aconselhar kuduma; kuupa
ding'ano. afundar kutitimila.
acordar kwimuka, kutakatuka. agarrar kukamula.
acordo likubalyano, ligwano. agora ambi, wakati wou.
acreditar kukubalya, kwamini. agradar kwamula upandalela,
acrescentar kwanjedya, agradecer kulambwalela,
kulundanyanga. kulombolela,
acumular kuumbadya (encher). agricultor nkulima.
acusar kuntambudyanga. água medi.
adiantar kulitandya; kulangalela. aguardente lipa.
adivinhar kulaudya yangele; agudo kwangaleka.
adivinho muyangele. águia undi.
admirar kushanga. aguilhão luvola.
admiração kushangisha (encanto). agulha kashinji (pequena);
shitoota.

2
aí amanhã

aí apo. alimentar kulisha.


ainda ainatoshe, bado, ikanava. alisar kulainisha (madeira).
ajoelhar-se alma imumu.
kuguguvala;,kushidika
(de.
ajuda lipwashelo.
alargar kwandaula, kwanjedya.
albufeira litanda.
aldeia ludeya, shijiji; likaja.
alegre kupuwanga, kwalala
ntima.
algo shinu.

almoçar kulya kwamwi.


alongar kulapeya.

algodão pamba, litonje.


alguém munu.
alguns vanji.

alpendre shitala.
alterar kwailisha; kumudali
(idéia).
alto wakulepa;
alho shitungulu-shumu. wakukulumuka.
ali apala, akula. amadurecer kula, kukamala;
kutandeka.

3
amaldiçoar anzol

amaldiçoar kulikita, kulogwa.


amamentar kujang'edya.
amanhã lunduno.
amanhecer kushwa wiko.
amante mpenji; nshumba (noivo).
amar kunagwela.
amarelo linjano.
amargo kukalala. ananás shinanadi.
amarrar kuunga shundu. anão ungugwene pashi.
amassar kukanda. anca inono.
ameaçar kujujuwanga, kutisha. andar kuwena.
amêijoa mbale. anel ipete.
anemia kwova myadi mili.
animal nkoko; nyama
(comestível).
ano mwaka.
anoitecer kudimba liduva, kushwa
liduva.
amendoim ndeja. ansioso kuuvanao linogweledyo,
amigo nyangu, mbwana, mbodi. lilindililo.
amontoar kuunjikila. antena luvola.
amuleto naapu. antepassado wapantimaliki,
antes kaladao.
antes-de-ontem madudi.
antílope mbavala (chango
grisalho);
anunciar kwandadya; kumanya.
ânus lukundu.
limanyidyo.

4
anzol arrumar

apropriado shake, shamwene.


aproximar-se kuvandika;
kwangalela.
apunhalar kubavola; kutalola.
aquele aija.
aqueles avala.
aqui apa.
ar imepo.
aranha nakatatambwe.
arbusto lyukutu.
anzol indawani. arco upinde.
ao lado de nainyenje ya. arco-íris yuvi.
apagar kuputanga; kudima (fogo). areia dimbwe, nshanga.
apanhar kukamula (agarrar); argamassa shimbambandilo.
kudaka.
argumento kutatela maoni.
apanhar em armadilha
kukamula (agarrar); árido nalugwangwa.
apascentar kushunga dinyama.
apertar kubana; kunanopya.
apitar kwomba ipilimbi.
aplanar kumbambandila.
arma de fogo yuti, ikaputi.
aplicar kugwala; kupakala (untar).
armadilha liliva (de pau grande).
apodrecer kunda, kutadoka,
kushashuka; kulamwa armadilha de peixe shilema.
(fora do prazo). armazenar kukondya muligashini.
apoiar-se kulinonowedya; arranjar kukandyanga; kudyuwa.
apontar kwalota (com dedo). arrastar kushukuma; kuuta
aprender kulipundishe; (puxar).
kushomya. arrotar kudukula.
apressar-se kupajeka. arroz mpunga, nshele,
aprofundar kukadaleya. ubwabwa.

5
arruinar açoitar

arruinar kwadulanga,
kudangulanga.
arrumar kupanga.
árvore nandi.
às vezes myanda vinji.
asa lupapa.
assaltar kutema luvagala,
kupajola.
assar kujosha (na brasa).
assassinar kubyaya, kubyaa;
kutanola.
assim pavedoni, nayadao,
namomo. atirar kujaya.

assoar-se kuudukila. atrás de kunyuma kwa/kumwe.

assobiar kwomba lwodi. atrasar kukakova.

assobio lwodi. atravessar kushumba; kwamboka


lundi (um rio).
assustar kushushukanga.
aumentar kwanjedya.
ata litope.
ave shuni.
atacar kutema luvagala,
kutimula. avestruz mbuni.

atar kuunga. avô nakulu nume, mbwana.

até mpaka. avó nakulu nkongwe, dada,


bibi.
ateira ntope.
azedo kwama.
atento kuvanao
mang'amung'amu; azul bulu.

aterrar kugwilila. açoitar kushapa.

6
bainha bando de pássaros

B - b

bainha nkumbu.
baixar kwinamya; kutepya
(fazer).

balde lidovo.
bambú nkungulandi.
baixo shingwipi, shakwipipala.
banana indishi, ing'ovo.
baixo de mwina mwa.

bananeira indishi.

balançar kushulumbya;
kulandendya.

7
banco bater palmas

banco shiteng'u; likuka (tronco).


bando de pássaros shipinga sha
vyuni.
banquete shakulya shaishima.
barriga da perna lidingi.
barata malapende.
barro ulongo.
barato shikananopa ibei.
bastante kutosheka, lipwela.
barba shileu.
bastardo mwana wakunkodya.
barbatana lipeto, lipepe.
batata mwandugwa.
barbear kushangula.

batata doce mwandugwa.


bater kukanyola, kukoma.
bater asas kukanyola dimapa.
barco ingalava; ntumbwi. bater palmas kudong'a.
barriga shitumbo.

8
batuque bonito

beber kukumbila.
bebida alcoólica ugwalwa.
bebida não alcoólica
vyakukumbilanga.
beijar kuupa ibeshu, kwambatila.
bem shana, shambone.
bens mali.
benção dinema.

batuque ligoma, ntoji. beringela lipwidu.


bexiga shinena.
bico lundomo lwashuni.
bílis shikwedo.
bloco injelo.
boca ikanywa.
bocejar kulya myai.
bode mbudi nannume.

bebé nunu, mwana nume.

boi ng'ombe.
bolha lideni.
bolor umbugwela.
bolso mpuku; lipeta (de pele de
bêbedo kwambalwa. animal).

9
bom café

bom shambone. brilhar kushenga, kung'ala;


bondoso wakwalala ntima. brilho kushenga, kumalameta,
bonito wambone. brincar kwavela, kupikita.

brinco yaleni.

borboleta lipuluputu. brita dinyanga.

borbulha litungulungu. buraco ntupa.

borda mpaka, nainyenje. buscar kutwala; kuteka (água).

bossa shituli. nyati.

branco yanashwe.
braço nkono.

C - c

cabaça likungwa; luwene (copo). cacete ilungu.


cachimbo inyungwa.
cacho nkonga, lipamala.
cachorro ng'avanga ndikidiki.
cacimba itabwe.
cada kila, kula.
cabelo ugwimbo. cadáver maiti, ntwi.
cabeça muti, mutwe. cadeira ikiti.
cabo mpini. café kaawa.
cabrito mbudi.
cacarejar kutatela, kukakalika.
10
cair campainha

calor litukuta, kukuduwa;


lyuduku (suor); kupiya
(aquecer).
calças ishuluwali.

cama igoli.
cair kugwa.
camaleão naliiyu.
caixa likashoti, libakoshi.
camarão likang'aga.
cajado ipimbo.

caminho indila, ibalabala.


cajú libibu, lipwamwa. camisa lishati.
cajueiro nkwaju, nkalosho, mbibu. campainha ikangele, kalamponi.
cal lila, shakaa.
calcanhar shindende.
caldo nshemba, nshushi.

11
cana-doce caracol

cantar (galinha) kutangola,


kukangavela.
canto lwimu.
canção lwimu, mwimbo.

cana-doce mugwa, mwale.


candeeiro ikalaboi.

cão ng'avanga.
capaz kulyulula, kuwesha.

canela da perna mpanji.


caniço lupambai, inete.

capim udani, wai.


capinar kulima, kwipa.
capoeira shitundu.

canoa ingalava, ntumbwi.


cansado kudoba, kutong'a.
cantar kwimba.

12
capulana castanho

casa ing'ande.
casa de banho shagwelo.
casamento shitamo, kulombana.

capulana inguvo yakujambala.


cara ing'ope, kumeo.
caracol nyedi.
caranguejo ng'ala, nkiti.
carapaça likambadala.
careca ling'ala, shipala.
carga ibasha, shombo, njigo.
caril imbogwa.
carne inyama.
caro kunanopa kwaibei.
caroço imbeju, shakomwa, casar-se kulomba, kulombwa.
shakalimwa.
casca likai, lipapatu, lunjula.
carregar kunyakata; kulitika (pôr
na cabeça). casca de ovo likai lyalii.
casco likoto.
castanha de cajú ingaloshi.
castanho yaingaloshi.

carvão lishili, likala.


13
castigo centopeia

ng'ambe.
cebola shitungulu.
cedo lyamba, kaladao.

castigo kungwa (de preso).


castrar kuuna.
casulo shikodi.
catana upanga. cego akalola, wakulugwala.

catorze (14) kumi na nsheshe au cegonha mwidingi.


inne. celeiro lishee, ulungu.
cauda nshila. cem (100) makumi kumi, imya.
cavalo punda. cemitério pamakabuli, kuvyonga.
cavar kwimba.

cenoura shanola.
centopeia shivalavala.
caçador nkulumbata.
caçar kulumbata.

14
cêra chuvisco

chefe shepi, nang'olo; umu.


chega kutosha.
chegar kuwika, kukamola.
cheia livambwe.
cheio kuumbala.
cheirar kunung'a, kunung'idya.
cêra ishela.
shadaka
(agradecimento).
certo mulotegwa, kuuva shana.
cerveja tradicional ugwalwa.
cesto likalale, likalala, litenga.
céu kuwa.
ututuli, ubongo.
chá ishai; majani (as folhas). cheirar mal kunung'a kunyata.
chacal ngulima. cheiro lyumba.
chama lilambilambi, lilamba. chifre lupembe.
chamar kushema, kwalipu. chocar kutanona.
chamuscar kuvavanga, chocar com kukumbanyanga,
kukupulanga. kukamang'anyanga.
chão pai.

chapa libati (de zinco).


chapéu shijulu.
chorar kulila.
charco litanda.
chupar kushonda.

15
chupa-sangue comichão

chupa-sangue shitanola, côco linadi.


lishinjashinja. coelho shungula, shingula.
chuva imbula, kutonya medi.
cogumelo ugwogwa.
chuvisco manyunya.
coisa shinu.
cicatriz likwanda.
cola nkomikomi (para apanhar
pássaros).
colar kuna matedya; nkupu
(corrente).

cidade njini. colher shijiko, ikujeli; ing'ombi.


cinco (5) mwanu, tano. colher a colheita kupanyula,
cinquenta (50) makumi mwanu, kwepa, kupuna.
amusini. colmeia shipeda.
cintura shilenje. coluna vertebral mwongo.
cinza liyu. com namu.
circuncidar kukumula likumbi. com licença odi.
civeta njudi.
clã likola.
clareira kulangalanga.
clareza kulangala.
claro yanangala.
coagular kukamatana myadi.
coar kushinyina, kushuja.
cobra nyoka.
cobre nkuva.
cobrir kwinikila, kubulikila; comer kulya.

16
começar contar história

começar kutunduvanga, concha do mar shikodi.


kwanjanga. concordar kwitikila; kwamini.
comichão kuvava.

comida shakulya, vilyo.


como? dashi?
complete linganya, malila.

conduzir kwandesha, kumininga;


confuso mene kuligwa,
kupulukigwa.
conhecer kumanya.
conhecido wakumanyika,
mwanedi.
conhecimento limanyilo.
conquistar kutema, kutawala.
conseguir kuulula, kuwai;
kuwesha.
conservar kwandyaondya (tratar
com cuidado).
consolar kupambedyanga,
kutulisha.
constipação lyuuva; limila
comprar kushuma. (ranho).
compromisso kuujanila, construir kudenga.
likulupilanilo.
concha mpakulo.

17
contar história corvo

contar história kwimyanga copo shikopu, luwene.


(narrar); kutadolya (em copular kulalana, kwelanila.
pormenor).
coqueiro nnadi.
cor ilangi, lilemba.
corajoso wakulyunga ntima.
coração ntima.
corcunda shuumbi.
corda ndidi, lumbuu.
cordão umbilical lutunga,
inungo.
corneta talumbeta.
corpo mili.
contar números kuvalanga. correcto sawasawa, shukile shana.
continuar kuuka mushu. corrente mupita medi.
conto nkong'o, lutano. correr kutukuta.
contradizer kuvilinganyanga; correr água kupita medi;
kutauka. kungalola.
corrupto nnavilavi.
cortar kwenga, kukata;
kulumula.

conversar kwomba mwaa,


kulanjela.
convidar kulalika, kwalipu. cortar cabelo kushangula
ugwimbo.
18
coruja crescer plantas

coruja lyundi, namaundi.


corvo nashove.

cova lipondo.
covarde akakulupilika.
coxa shija.
coxear kukudaila.
coxo wakukudaila.
coser kutota.
cozinha lijiko.

costas inyuma, vyanda.


costela lumbau.
costume lidyavalelo, yadi.
cotovelo inyung'unyung'u.
couve ikove.

cozinhar kutaleka.
coçar kulivava.
crânio shivanga.
crer kwamini, kukubalya.
crescer kukulumuka.
19
crescer plantas cuspir

crescer plantas kukulumuka, cumprido shakulepa.


kunyanyamoka. cumprimentar kuudyanga,
criança ndyoko, mwashola. kwamukila.
criar kulanga; kushunga. cunhada namu nkongwe, bibi.
crista lyenje. cunhado namu nume, mbwana.
crista-de-galo lyenje curandeiro muntela, nkulaula.
lyanangangoli. curar kupona, kuponya.
crocodilo ng'wena, mamba.
crosta ukoko, likakatelo.
cruél nkalau, nkatili.
cruzamento malakanuko,
mapukano, panjepanda.
cuidar kushunga, kutunja.

curioso shikampunda.
curral lingongo.
curto shingwipi.
curva indingo.
cuspir kushuna, kulukula.

culpado wamakosha, wakukowa.


cultivar kulima.
cume padadeu, pashanya
lishinga.

20
dança demorar

D - d

dança ing'oma. de wa, sha.


de propósito namadi, shinamadi.
debulhar kutika.
decidir kwamula.

dedo shala.
dedo do pé shala shamulidodo.
defecar kunya.
defender kushililidya.
dançar kuvina.
deficiente mmashikini,
akalyulula.
deitar kujaya, kujaa, kuladya,
deitar fora kujaya, kujaa.

deitar-se kulala.
dar kuupa, kwing'a, kujaula.
deixar kuleka.
dar palmada lilatuma, likopi.
deixar cair kugwiya, kutengula.
dar pancada kukanyola, kukoma.
dele wake, shake.
dar parto kushuluwa, kwaleya.

21
deles dezanove (19)

deles wave, shave, shao. descansar kupumula.


demónio ndamoni, ntubya. descarregar kushuluwa (fazer
demorar kutima. descer);
descascar kudadeya; kutateya
dente lino.
(uma semente); kugwaula
dente de cobra lino. (esfolar).
dente molar lipanga, litang'unilo, descendente ndukulumunu.
lyanganyama.
descer kushuluka, kwalela.
dentro de nkati mwa/mu.
descobrir kwanalela, kugundula.
denunciar kwaulanga (informar);
desejar kulotela.
desembrulhar kuutukula,
kuungulanga.
desenhar kulemba, kwandika.
desenterrar kuukula.
deserto nalugwangwa.
desistir kutatakela, kushindwa.
deslizar kwalaleka.
desmaiar kudilika.
despedaçar kwenganga,
kulumulanga,
kubadulanga.
depenar kunyadola magwimbo. despedir-se kulilaila.
depois badae, mushu. despertar kwimuka, kuvameo.
depois-de-amanhã ntondo. despir-se kukulyula.
derreter kunyang'anyuka. desprezar kweludyanga.
derrubar kugwiya. destruir kwadula, kubamola.
desamarrar kuungulanga. desviar kwashedya.
desaparecer kulambaleka, kwaya, desvio kwapuka.
kwaja. deus nnungu.
desapertar kulagesha, Deus Nnungu.
kuungulanga.
dever lyunganilo.
22
devolver dores do parto

devolver kuujiya, kujaula. disputa kupwatana, kugombanila.


dez (10) kumi. disputar kupwatanila,
dezanove (19) kumi na mwanu kugombanila.
na nsheshe, kumi na tisa. dívida udeni, nkopo.
dezasseis (16) kumi na mwanu dividir kujava.
na imo, kumi na sita. divorciar-se kwapukana shitamo,
dezassete (17) kumi na mwanu
dizer kwaula, kuvalanga.
na mbili, kumi na saba.
dezoito (18) kumi na mwanu na
natu,
dia liduva.
diarreia kudalola, kwalisha.
difamar kulyula.
diferente shivilinganenge,
shipundanenge.
difícil shakukamadyanga.
dificuldade litatisho.
diminuir kupungula, kuusha.

dobrar kupinda.
doce shakulaleya.
doente kuula, kuva mushilwele.
doença ulwele, shilwele.
doer kupwateka.
dinheiro njuluku, dyela, mwaku.
dois (2) mbili.
direita kunkanakono, kunkono
lyelo. domesticar kulanga.

discurso matangodi. dono mwene mali.

discutir kujadiliyana, kupakanila; dono da casa mwene ing'ande.

disparar kwomba yuti. dor shipwatekelo.

dispersar kwapukananga, dores do parto kwinyukananga


kwapukanyanga. shitumbo.

23
dormir em frente

duro shakunanopa.
duzentos (200) dimya mbili.

dormir kulala.
doze (12) kumi na mbili.

E - e

e namu, na.
eclipse kukamulana kwaliduva
(do sol): kukamulana
kwamwedi (da lua).
educar kulela, kupundisha.
egoista washojo.

elefante nnembo.

elefantíase matende.
eles vanao.
ele(a) nae.
eloquente wakubwaluka.
em ku, pa.
em cima kushanya, muwa.

24
em frente entrar

em frente mushu. engraçado shakwakedya.


em frente de mushu mwa. enguia nkunga.
embondeiro nonje. enrolar kushakota, kudingila.
embotado kuumbala.
embrulhar kuutikanga,
kukulunganga,
kuumbilidyanga.
embrulho shutiko, shituvi.
empoleirar-se kwikala,
kudambulila.
empregado mmadengo, boi.
ensinar kupundisha, kushomedya.
empregar kumupa madengo.
então pavedoni, napanelo.
emprego lidengo, shibalugwa.
enterrar kushika, kwivilila.
emprestar kukapesha,
kujadikisha. entornar kujang'anya, kujaa.
empurrar kugang'ola, kwingiliya,
kutukula.
encantamento shakutikinikanga,
shakulava.
encher kuumbadya.
encontrar kukodya.
encontrar-se com kukodyana
namu/na.
encurtar kwipiya.
endireitar kuudula.
endurecer kunonowanga.
enfeitiçar kulogwa.
enfiar kupisha, kupaleya, kujela.
enganar kuduwanga, kushang'apa. entrar kwinjila.

engasgar kulakila.
engolir kumila.

25
entre escasso

entre pakati pa. escada shikada.


entregar kuupa, kwing'a, escama makakamba.
kupalakela.
escapar kukwepa, kukadula.
envenenar kutaya ishumu.
escaravelho namumbamavi.
enviar alguém kupalakedya,
kutumidya.
enviar uma coisa kupalakedya,
kutumidya, kukanao.
enxada lijembe.
enxame inyushi.
epilepsia shikoko, shalala.
errado kukoweka.
errar kukowa, kukosha.
ervas daninhas lukwekwe.
esbofetear kujela lilatuma.

escarranchar-se kutalambwala.
escarro likalakolo.
escasso shakwovaovanga.

26
escavar espremer

esfregar kukwesha, kupakala.


esmagar kupwaya, kupwaa,
kutipula.
espada upanga wakubyaanila.
espádua ligwangwa lyalivoko.
espalhar kwandadya, kumwaadila,
kwapukanyanga.
esperar com esperança
kulinda, kulindila.
esperar um tempo kulindila.
espesso shakululumala,
shakukandapala.
escavar kwimba, kuukula. espezinhar kupambikidyanga;
escolher kutandola, kushagula, espião mpalaleshi.
kutamola. espiar kupalalesha; kuvataveta.
esconder kupiya, kukondya. espinha miva wasamaki.
escopro ilungu. espinheiro nandi wamiva.
escorpião shing'ila. espinho miva.
escorregadio kutaledyanga. espírito malaika, lyooka.
escorregar kutaledya. espirrar misha.
escova nshuwaki. esposa ndyamunu, nkulombwa.
escravo ntumwa, boi.
escrever kwandika, kulemba.
escudo shikopa.
esculpir kuveda.
escuridão shii, kudimba,
kudimbya.
escuro kudimba.
escutar kwigwilila, kupikanila.
esfolar kugwaula ligwogwe.

27
espremer eu mesmo

estender kutandika; kujanika


(para secar).
estéril akavaleka, wakulala
kudinguluve.
este(a) ajo, aju.
espremer kuminya. esticar kuudula, kunyalodya.
espuma lyulu, shulu. estômago liyu.
esquecer kulivalila. estrada ibalabala.
esqueleto magwangwa estragar kwaushanga, kwanonga,
akulundananga.
estrangeiro nkwaloka,
esquerdo kunshanda. washilambo shapanda.
esquilo shinengo. estrangular kwadula, kudangula.
esse(a) aju, ajo. estreito shakulipashikidya.
estaca shipanda, nandi. estrela inondo.
estar kuuva, kupagwa.
estar de pé kwimila.
estação wakati.
esteira likande, nkeka.

estrela cadente lyalosho.


estúpido wakukomwangwa.

28
eu faltar

eu nangu. excisão kutunya, kutangila.


eu mesmo ninene. exército ijeshi, italopa.
evadir kutipuka, kushwaa. exorcizar kuusha majini.
evaporar kuulukanga; kupwalela. explicar kuvalanganga, kwaula.
evitar kukwepa, kushililidya. explodir kupuka (arrebentar).
exaltar kulitamangila.
excesso kumbala namene,
kupundanyanga, kupita;
kumamodya (exagerar).

F - f

fábula nkong'o.

falcão nakashenga, shikwapu.


falecer kupela.
faca shipula. falésia nyenje ibali, nyenje
fácil shikakamadyenge. litanda.

faísca yeea. falhar kukowa, kutatakela,


kushindwa.
falar kutangola, kwombanga
mwaa. faltar kwova, kulambaleka.

29
família fio

feio wakunyata.
feiticeiro mwavi nume.
feitiçaria uwavi.
feitiço uwavi.
felicitar kulotela wambone;
fenda lunguma.
ferida shilonda; likana (grande).
ferir kumwomanga.
ferir-se kulibyaya, kulibyaa.
fermentar kwaa, kujaulila,
kutakota.
ferramenta vitali, vyombo.
ferreiro nkwána.
ferro shitali.
ferroz wakukalipa, wakushimwa,
wakujowa.
família likola.
ferver kujaulila.
fantasma lijini, lindandosha.
festa shikukulu.
farinha unga, ndambala; ugwali.
festejar kupuwanga.
faz favor ninkujugwila (implorar).
feto lidingi.
fazer kutenda, kutimisha.
fezes mavi, shoni.
fazer armadilha kutela.
ficar kwikala, kubakila,
fazer as malas kuunga ibasha, kwijala.
kuunga.
ficar zangado kushimwa.
fazer barulho kunyonya,
fígado litogwa.
kunyakonya.
fazer cócegas kudyakadyeka, filha mwana nkongwe.
kunyang'anyang'a. filho mwana nume.
febre kupiya mmili. fingir kulunya.
fechar kushima; kwinikidya. fio lumbuu.
feijão ding'unde.
30
flauta fraco

flauta ipalauta.
flor induva, lyuuwa.
florescência kutukila dinduva; fogo moto.
kuma. fogueira shuli.
floresta imwitu, inundu.
flutuar kulalemba.
fofocar kung'wenya.

foice nkutime; mundu.


folha lyamba.
fogão magwija, shuli. folha de mandioca shidudu,
shinduli.
fome indala.
fonte palupandukanga lundi.
fora panda.
formiga mmamana, tugwe,
lilongo, nandinya.
formiga alada ngalau.
fornalha pakujosha vilongo.

31
forte futebol

fundo pakukadaleka.
fundo kukadaleka.

forte wadimongo, wadimbalati.


força dimongo, dimbalati.
fraco wakudobadobanga, akave
dimongo.
frente mushu.
frio kudidima.
fritar kukalanga na mauta.
fronteira mpaka, mwisho.
fruta shepo.
fugir kutukuta, kushwaa, funeral kushika, kujaya.
kutipuka. furar kubavola, kupisha.
fumado yakujosha.
fumo lyoi.

futebol mpila wamadodo.

32
gabar-se girafa

G - g

gabar-se kulivikanga, kulyona.


gafanhoto lidalombwe,
namaande.
gaguejar kutaya lutata, kutangola
kwalutata.

garrafa ishupa.
gasto kulyeka, kutumika.
gatinhar kukwava.

galinha likolo, ng'uku nkongwe.


galinha do mato ng'anga,
ng'alolo.

gato mmaka.
gato silvestre lipakanundu.
gema shilalemba shalii, shitima.
galo nangangoli, ng'uku
gémeos mamaa, mapanda.
nanume.
gemer kukuta kupwateka.
garganta ing'ulo.
generoso wakwalala ntima.
garra lukombe lwashuni.
genro nkawangu, nkulomba,
nkwemunu.
gergelim ulende, uputa.
germinar kumela.
gigante wakutupa.
33
girafa gritar

girafa twiga. grande shikumene.


granizo medi adinyanga.
grão imbeju.

girassol alisheti.
glória inema, shakwalala,
lishangelo.
goiaba lipela.
goiabeira mpela.
gordo wakunyeta.
gordura mauta.
gostar kulota, kunogwela.
gota lideni.
grávida kwimita, kuvanao njigo,
shitumbo.
grilo ndikiti, ntikiti.

gotejar kudanidya, kudaladedya.


governar kutawala.

34
gritar hoje

gruta likungo.
guardar kutunja; kukondya,
kupiya.
gritar kukugwa.
guelra mauleule.
grunhir kuguma, kukuta
guerra ing'ondo.
shinguluve.
guia nanangaledi, nashilangola;

H - h

habitante mwenentete. haver kupagwa.


habitar kwikala, kunama. herança vyakulekwa.
harpa lipyombyo. herdar kulisha vya wakupela.
hérnia lijega, nshipa.
hesitar kushishila.
hiena litunu, nana.
hipopótamo shiboko.
hoje nelo.

haste nkalonga.

35
homem inchar

homem branco njungu.


honesto wakwaminika,
wakukulupilika.
honrar kutumbyanga.
horta lidimba, liteka.
hóspede njeni, nkwaloka.

homem nume.

I - i

idiota wakupunguka ding'ano,


wakulidyuka.
idoso liputa, nshakulu.
ignorante wakutikinanga,
waungamanya.
igual shakulingana.

ilha shitingi.
imitar kujedya, kulinganidya.
impaciente akalipililila.

36
impedimento jovem

impedimento kudivilila. inimigo mmongo.


impedir kudivangila; kutinga. inocente akave makosha.
implorar kujugwangila. inquieto wakung'amang'ama,
importante shakukulupilika, wakupumbulumanga.
wakukulupilika. insecto nkoko ndikidiki.
imposto ukodi, nshoko. instrumento shombo.
impotente wakutinyala liyo, insultar kutukana; kwaludyanga.
wakulala. insulto litukano, matushi.
inchar kuvimba.
inteligente wading'ano,
inchaço livimbo. wakumanya.
incisão inembo. interceder kushilidyanga,
inclinar-se kutepa, kukulama, kuposha.
kwinama. intestinos matumbo.
incubar kuutamila. invejoso waing'ou.
indiano mwindi. ir kuuka.
inhame shinana, ung'oko, irmã dada, numbumunu.
majimbi. irmão kaka, numbumunu.
iniciar kwanjanga, kutunduvanga.
isca shaambo.
iniciação ing'oma.

J - j

já ambi, bai.
janela lidilisha.
jantar shakulya shalyulo,
nankupa alele.
jarro shitumba, nningi, nninga.
javali mbango.
joelho lilundi.

jogar kujelanga.

37
jogo lata

jogo nshajo. junto unapamo, shalumo.


jovem nnemba. juramento lilapilo.
juba mwapu. jurar kulilapa.
julgar kuukumu. justiça ishaliya.
juntar kwimang'anya, kuvika. justo akanashang'apa,
juntar rebanho kutingula, wakwaminika.
kwimang'anyanga
dinyama.

L - l

lá akula, apala, ako. lago litanda.


lábio lundomo. lagoa litanda lidikidiki.
lado nainyenje, nshau. lágrimas myodi.
ladrão nkwiva, mwishi. lamber kulamba.
ladrar kushugwa. lamentar kutangadika;
lagarta shitamanga. kulilidyanga.
lâmina wembe.
lagarta agama shang'ong'o.
lanho lidapu.
lanterna itoshi; shenje (tocha).
laranja lilalange.
laranjeira nnalange.
lareira shuli, magwija.
largo shakwandauka.
larva imbunya, lyuungu.
lasca imbalukila.
lagarta monitor ligwalagwondo.
lagartixa libalama, namwikala-
pamo,
lagarto ng'ondo, shaala.

38
lata lepra

lata lidebe, ling'andu, lilata.

lavrar kutimbula.
leão ntumi.
lei lipangilo, lilamulo.
leite mashiwa (de vaca);
mavele.
lembrar kukumbukila,
latrina shoo. kukumbuwanga.
lenha ding'uni.
lento kukakova.
lenço lilesho.
leopardo shuvi.
lepra mangundula, malemba.

lavar kuukanga, kunavanga;

39
ler louvar

libelinha namwedi.
liderar kulongolela, kulangalela.
limão ulimu.
limite duma machamba mpaka,
lwengo, nainyenje.
limo litope, lindambwa.
limoeiro ndiimu.
limpar kwanyolanga;
kulimangila.
limpo kwalala.
ler kushomya. língua falada shitangodi, iluga.
leste kwalyuma liduva. língua na boca lulimi.
levantar kutakatuka. linguagem shitangodi.
levantar-se kutakatuka, linha de pesca lumbuu
kulitakatuwe, kulidwedya. lwaindawani.
levar kutwala, kulakota; liso shikavele mang'wang'wa,
kubeba. shakulainika.
lixeira shituta.

lixo dinywashwa.
lobolo mali akulombela.
loja lidyuka, liduka.
lombriga magwedo la muutumbo.
longe kushu, kwakulepa,
kulepile.
leve shakugaluka.
40
louvar maluco

louvar kulipudya. luar kuvala kwamwedi.


lua-cheia litumba.
lua-nova mwedi waneke.
lugar lyutu; ishemu (região).
lula nkishi, lula.
lume moto.
lutar kutenda ing'ondo,
luto shililo.
louva-a-deus nantumbula
shilongo. luz kulangala, mwangasho.
louvor lilombolelo.
lua mwedi.

M - m
kalela.
madeira imbau, itabwa.
madrugada lyamba likumene,
linyeiku.
mãe mama, ajala, jujumunu.
magro shakujanda, wakushepa.
magro wakujanda.
macaco ngwele.
mal shakukoweka.
machado lishoka, imbedo.
malandro wakubanga,
machamba lyala, ligwelu, wakukomwangwa.
lishamba.
malária kupwateka mmili,
inyanjaduva.
maldição kulikita.
malhar kutika, kuula, kupulula.
maluco wakudulumbuka.

machimbombo nakumbwa,

41
mamar melhorar

marfim lino lyannembo.


margem kumwangu, ninyenje
medi.
marido ntwangu, nkulomba,
mamar kujong'a. ntwamunu.
mamba verde namuwa. martelo inyundo.
mandar kulamulila, kutuma.
mandioca lindyoka, mwogo.
manga lyembe, lingela.
mangueira ngela, mwembe.
manguço shuluma, lingangoma,
shetu.
manhã lyaamba, linyeiku.
máscara likomba, lipiko.
mão lyanda.
mastigar kumamena, kutang'una.
matar kubyaya, kubyaa.
mata-bicho shakulya shalyamba.
matequenha litakenya.
mato imwitu, inundu.
matope litope.
mau wakunyata ntima, nkalau,
nkatili.
maçaroca lijele litete.
mapira dimule.
medir kupima.
mar imanga, ibali.
medo kujopa.

42
meio-dia míope

meio-dia sasita, liduva pamuti, mergulhar na água kwogwela.


pamutwe. mergulhar (descender) kudika,
mel ushi. kuloveka.
melancia lyula. mês mwedi.
melhorar kudyanga, mesa imesha.
kudyangangila.

metade inushu.
meu waangu, shangu.
mexer comida kukupa;
kukalogwa.
mexer corpo kukalogwa,
mendigar kujugwajugwanga. kutimbwidyanga.
mexoeira nshuvele.
mendigo nkujugwajugwa.
mil (1000) alupu imo, alupu
mensageiro nkwaula,
moja.
nkutumigwa.
menstruação kwona mwedi,
myadi, kutumila.
mentira kushang'apa, kulambila.

milho dinjele.

mercado shakoni, malikadu, minhoca ligwedo, liwedo.


ibashali.
43
míope muitos

míope wakupanakedya.

missanga vyuma.
misturar kukalogwa,
kutimbanyanga.
môcho namaundi, lyundi. moldar kuumba.
moela imbilikili. molhado shakulova.
molhar kulovya, kudidimya.
montanha lishinga.
morcego namutimuti.
morder kuluma, kubabadula.
mormoché shishulu.
mosca namembe.

moer kushaga, kutipula.

mosquito njanjema.
mostrar kulodya.
mover kupikitanga, kuting'inika,
kujuguja.

44
moça nó

moça mwali.
muchém ushwa, ligagadu,
multidão umbala, imbumba.
usheshe.
mundo shilambo shapai.
mudo bubu, akatangola.
mundo dos mortos kumoka.
muitas vezes myanda vyoe,
ngwengwe. murchar kunyala, kujuma.
muito shoe, kwinjipa. murmurar kutangadika,
muitos vyoe. kung'ung'ulanga.
músculo inyama ya mili, mwipa.
mulher nkongwe.
música mwimbo, magita.
multa shinangongo, muluta.

N - n

meio pakati.
nada mene, ata, nanga.
nadar kwogwela.
nádegas dimatako.
não mene, ata, mwiko, aii.
nariz imula.
nascer do sol kuma kwaliduva.
nascente kuuma liduva.
nascido kuvalekwa.
negar kwita, kukana.
negociante nkushulusha.

45
negociar olhar

negociar kushulusha, kushumidya. nosso wetu, sheetu.


neto ndukulwangu, notícias dyabali, limanyidyo,
ndukulumunu. ntenga.
ninguém apali munu. nove (9) mwanu na nsheshe, tisa.
ninho yaanda, shaanda. noventa (90) makumi mwanu na
nó shundu (de corda); imindi. nsheshe, tusini.

nó de madeira shidung'u.
nó do dedo imindi ya shala.
noite shilo.
noiva nshumba.
noivo nshumba.
novo waambi, ndyoko.
nómada makajaangu, akave lyutu.
nu matakodao.
nome lina.
nuca lukoi.
nora nkawangu, nkwemunu,
nkulombwa. nunca mene, ata padiki, mwiko.
normalmente kwa kawaida. nuvem lyuundi.
norte kushanya.
nós wetu.

O - o

o que? nyamani. oferecer kuupa inudyo, kujaula.


obedecer kwoda, kupikanila; oferta inudyo, shadaka.
obstruir kudivilila. oitenta (80) makumi mwanu na
obter kuvanao, kupata. matatu, samanini.
oito (8) mwanu na natu, nane.
oco shaimbanda,
shalyulung'undu. oleiro nkuumba.
odiar kuvangedya, kunyatila, óleo mauta.
oeste kwalyenda liduva. olhar kulola; kupandalela
(espreitar).
46
olho ovo

ordem lilamulo, litumilo,


litumidyo.
orelha lyatu.
órfão mwana wakulekwa.
orgulhoso wakulitumbyanga,
wakulidai.
olho liyo, liyu.
ornamentar kunemya.
ombro livoko, livala.
osso ligwangwa.
onda liwimbi, livimbi.
ou kwali, au.
onde? kwashi?
ouro shaabu; limashi (riqueza).
ontem lido.
outra vez mwanda unji.
onze (11) kumi na imo, kumi na
outro junji, unji.
moja.
ouvir kwigwa, kupikana,
kupilikana.
ovelha ngandolo, liputiputi.

ovo lii, lyai, liyai.

orar kujungwangila ushwalya.

47
baixo parecer-se com

P - p

baixo kuka mwina, kuka


mubondi.
pá ipaa.
paciência kutulila, kulipililila,
paciente kushiya ntima,
wakulipililila. pão ligung'u, likate, ipau.
pagamento shilipilo.
pagar kulipa.
pai baba, atata, tatamunu.
país shilambo.
palavra lilove, lineno.
palha likuti, lilala. papaia lipapaja.
palhota likuta, lidangulu.
palito nandi wakulinyulila.
palma lyanda.
palmeira lilala.
palpar kupalapata, kukamulanga.
pálpebra
palpitar kupupa ntima.
panela shilongo.
pangolim ng'aka.
pano inguvo, inguwo.
pântano lilawa lyamedi.

papaieira mpapaja.
papas uji, lumbwapwa, papa.
papa-formigas ntavala, ntotwe.

48
papeira pendurar

papeira makujeje. pedir emprestado kukopa,


papo shidangadongo. kwadika.
pedra lijanga.
para enda ku, pakulota.
pedra de moer lijanga
paralítico mmashikini,
lyakushagila.
wakudidimanga.
pedras da lareira magwija,
parar kwimila.
maija.
parecer-se com kulingananga
pegada lungajo.
namu.
peidar kudamba.
parede lyambomba.
peito shuuva, shambembe.
parente mwanedi, walikola.
parteira wakwikalila shitumbo.

peixe yomba, samaki.


partir kutumbula (quebrar); peixe-barba likambale, nkobo.
passar kupita wakati. pele de animal ligwogwe,
pássaro shuni. limbende.
passo kujela lidodo. pele de pessoa likalogwe,
pata lidodo lyankoko. ligwogwe.
pelicano nkade.
pato libata.
pêlo de animal ligwimbo
patrão nteja, ntajili.
lyankoko.
pau-preto mpingo.
pêlo de pessoa ligwimbo
paz kulitawala, amani. lyamili.
pé lungajo. pena lunduja.
pedaço shibadu, shipande, inushu. pendurar kulandendya,
pedido lijugwilo. kushulumbya,

pedir kujugwa.
49
peneira perú

peneira shelo.
peneirar kwanena, kupeta.
pénis libolo.
pensar kukumbukila.

pente shamulo.
pepino litatele.
pequeno shidikidiki. perdoar kulivaliva, kunivaliva,
perder kujaya, kujaa, kukatoka. perfeito kuuva shana, uwambone.
perdido wakujaika. perguntar kuudya, kulambela
perdiz nambili. kumanya.
perigo shijoidyo.
permitir kulotela, kukubali,
kukubalya.
perna lidodo.
perseguir kwoda; kulandola
(seguir o.
persuadir kujugwangila,
kudumangila.
perto pepi, kuvandika.

50
perturbar piolho

perturbar kutimbwidyanga.
perú libata-njinga.

pescar kutambisha, kwaka


dyomba.
pesado shakwidopa. pescoço ukoti.
pescador nkwaka dyomba.
peso kwidopa.
pessoa munu.

pestana lukwikwi.
pestanejar kukwilidya, kukulidya.
picada kuluma.
picar (ferroar) kuluma.
picar (pássaro) kudadola,
kuluma.

51
pilar poeira

planear kutenda mpango, kutenda.


plano shakulitandika.

planta do pé lungajo, likambatu.


planta trepadeira lumbuu.
plantar kupanda.

pilar kuutwa.
pimento shipilipili.
pinto ng'uku ndikidiki.
piolho imboko.
piorar kumamodya, kuuka
mushu, kushidisha.
piri-piri shipilipili.
pisar kulivata, kuluvata,
kwomba.
piscar kukwidula.

pobre mmashikini, mpukala.


poder utawala, sheo, dimongo.
pitão nnalu.
52
poderoso prata

poderoso wakulyulula,
wadimongo, wadimbalati.
poeira litutunga.
poente kwalinjila liduva,
poesia shilanga.
pôr do sol kwinjila liduva.
polegar likong'o.
pôr ovos kutaila.
polígamo wakwandya.
porco nguluve.
polir kukwesha, kukulungila.
porco-espinho nuungu.
pomar lishamba lyavyepo.
porque mwaa wa.
porquê? mwaashani?
porta nango, lwidi.
portão nango walugwani.
pouco padiki.
povo venentete, vene shilambo.
pombo ng'unda.

poço muto, shima.

pontapear kupiga.
ponte ntado.
pôr kuvika, kuleka.
praia nainyenje ibali.

53
prata pulga

prata lyava. presente inudyo.


prato shani, ndamu, ipalatu. presságio kumanya kala,
precisar kulota. kulatangila.
preto yakudimba, kudimba.
prego nshumali.
preço ibei.
preguiçoso mwondo.

primeiro nantandi (pessoa);


shitandi (coisa).
primogénito mwana nume
nntandi.
primo(a) kaka walikola, dada.
prisioneiro nkole, litondo,
nkuungwa.
problema mwaa, ing'ano, ikeshi.
procurar kulambela.
profecia kulaudya.
profetizar kumanya kala.
prender kuungangila, kukangola. proibir kuleya, kushililidya.
promessa kulivikila.
prostituta lilaja, puta,
wakulavalava.
proteger kushilidyanga.
proteger com feitiçaria
kuulikandyanga pamili,
kulikuda, kulipaleka.
provar kujedya, kulinga.
provérbio nkong'o.
provocar kwangonga, kushakosha,
kwatota.
pulga papani, ukupata.

preparar kukandyanga.
54
pulgão das plantas quinze (15)

pus uwila.

pulgão das plantas kulumwa.


pulmão lipau.
pulseira shidingile, ibangile.
pulso lishekasheka.
punho ishuku, ingumi.
punir kunga, kumupa kashitigu. puxar kuuta.

pupila shilalemba.

Q - q

qual? wakwashi?, shakwashi? quente kupiya.


quando? duvani? querer kulota.
quantos? vangapi?, vingapi? quiabo ibamiya.
quarenta (40) makumi nsheshe, quinhentos (500) dimya mwanu,
alubaini. dimya tano.
quarto shumba, kwi, kunyuma.
quatro (4) nsheshe, inne.
quebrar kutumbula, kupwaya.
queda de água patangola medi.
queimadura kupya moto.
quintal lugwani.
queimar kupya, kushashoka.
quinze (15) kumi na mwanu,
queixar-se kutangadikanga,
kumi na tano.
kulamadika.
queixo shijegwe.
quem? nyanyi?, nyani?

55
rã rede

R - r
rã shitogwa, shanene. rápido shipajelo, kupajeka.
rachar kuvalula, kukalula. rasgar kupapula, kudalula.
raiz lushija. raspar kukwanga.
rastejar kulyuuta.

ratazana mmende.

ralar kukwanga. rato nganje, lipuko, nankwaa,


lingundu.
ramo lutavi.
realmente mwiyu, momo, yadao.
ranho limila, lyuva.
reanimar-se kudyuka, kupona.
rebanho shipinga shadingandolo
(ovelhas); ding'ombe
(bois); dimbudi.
rebento mwoo.
rebolar kupindikukanga,
kupindikulila.
receber kupokela, kupata.
recomeçar kwanjanga,
kutunduvanga kavili.
reconciliar kujanila, kulidumanga.
recto shakwaloka, shakuuduka.
recuperar kudyuwa, kupona,
kudyanga.

rapaz nnemba. rede lungau.

56
rede de pesca rodilha

reunir kukushaniya, kukushanya,


kwimang'anyanga.
reverso kunyuma, kulangogwe.
revolver kupindikula.
riacho lundi ludikidiki.

rede de pesca lungau


lwadyomba.
redondo shinguluguma.
relâmpago kumeta.
relatório lipoti.
remar kutukusha ingalava.
remédio mitela.
remo ing'wau, ndala.
reparar coisa
reparar com os olhos kulola.
repetir kuujidya, kuvangudya,
kwindula. rico ntajili.
repolho kabishi. rim ijo.
reputação likulupililo, rinoceronte shipambele.
kwaminika. rio lundi.
resolver kwangangola. rir kweka.
respeitar kwishimu. rochedo lijanga likumene.
respirar kupumula. rodear kutang'anedya.
responder kujang'ula, kwitika. rodilha ing'ata.
restos de comida makombo,
nnala, shipolo.
reumatismo shiweni,
shingwingwinda.

57
roer saliva

roer kung'wenya. roupa dinguvo.

rolar kwingilita. ruga unyadi.

roncar kukaloma. rugir kukaloma, kutangola


kwantumi.
rosnar kukaloma.
rugoso shamang'wang'wa.
roubar kwiva, kukwapula,
kudadamola. ruminar kumamena kwa vakoko
valya mamba.

S - s

sabedoria limanyilo.
saber kumanya.
sábio nkumanya, ntalamu.
sabor shinogwelo.
sachar kulimangila.
saciar kwikuta, kwimbinyala.

saco mpuku, ishaku.


saco de plástico mpuku
wanailoni, ndumba,
ilambo.
sacrifício milingo.

58
sacudir seiva

sacudir kupumuna; kuting'inya


(abanar).
sair kuuma, kutumuka.
sal munyu, shumbi.
sala nshana.
saliva mata.

sarampo nanjili, shoba.


saudavel mumi.
se leka.
seca mpwapwa.
seco kujuma.

salpicar kunyunyanga. sede inyota.

saltar kushumba, kudaloka. seguir kwoda.

sandália malapa, shampali. segunda esposa ndyangu


wambili,
sangrar kuuma myadi.
segundo wambili, shambili.
sangue myadi.
segurar kukamulila, kushikulila.
sanguessuga nanata.
seio livele.
santo wanashwe, akave lidambi.
seis (6) mwanu na imo, sita.
sapato shilatu.
seiva ululu.
sapo lyumi.

59
selva seta

sentir kwona.
sentir calor kuuduwa.
separar kwapukanyanga,
kwapukana, kujavanika.

selva imwitu, ilanga, inundu.


semana ijumaa, isumana.
semear kupanda.
semelhante kulandana,
kulinganana, kuuva
momo.
sémem ulume.
semente imbeju. sepultura shonga, likabuli.
sempre ngwengwe. ser kuuva, kupagwa.
senil wakubangabanganga,
wakupungukanga.

serrar kwenga na nshumeno.


serrote nshumeno.
servir kukalibisha, kutumikila.
sentar-se kwikala.
60
sessenta (60) suave

sessenta (60) makumi mwanu na sol liduva.


limo, sitini. soldado lijeshi, nantendang'ondo,
seta mumba, lyonga. litalopa.
sete (7) mwanu na mbili, saba. solo ulongo.
setenta (70) makumi mwanu na soltar kuleka, kuunguligwa.
mavili, sabini. soluçar kuvanao inyasheu.
significado mana.
som lidi, sauti.
silencioso kulimaladya.
sombra shimbedi, shikidi,
sim elo, momo, yadao. shikidyo.
sobrancelha lukwikwi. somente bai.
sobre pashanya. sonhar kulatanga, kuvanao indoti.
sobrinho(a) ndukulwangu, sopa mashaja, maaja.
ndukulumunu. soprar kuveya.

sorrir kumwamweta.
sovaco ing'apa.
sozinho ugweka, shigweka.

socorrer kuposha (acudir).


sofrer kuuva, itabu.
sogra nkawangu, nkwemunu
nkongwe.
sogro nkawangu, nkwemunu
nume.
61
suar ter sono

sufocar kudobadobanga, kutita


dimumu.
sujo kunyata.
sul kwina, kubondi.
sumo ulaka (de cajú); ushula
(de.
suor lyuduku.

suar kuudukila.
suave kulainika.

surdo akaigwa.
surpreender kunshushuwanga,
kukadyedya.
suspirar kwisha ntima.

subir kukwela.
subtrair kuumya, kupungula, sussurrar kutangadika.

suficiente kutosha. ter sono lwono, kwindila.

62
tabaco terminar

T - t

tabaco olya, tumbaku. tecer kuluka.


tabú miko, malavi.

tecido shavalukile.
tecto nantutuvilo.
teia de aranha lushi
tábua libau, imbau. lwanakatatambwe.
talvez nakapanji. teimoso waimbeve, akaigwa.
tamanho shilinga, shitumbulilo. tempestade shimbunga.
tamareira nkwedu. tempo wakati.
tamarinho ukwedu. tempo chuvoso shuuku.
também momo, yadao. tempo de colheita wakati
tampa lyuniko, mpuniko, itamba. wamapuno, mishela.
tampão shidiyu. tempo frio shipwepwe.
tanga ingonda. tempo seco shaambu.
tangerina lishenje, lishanjalina. tempos passados wakati upitile.
tangerineira nshanjalina. tendão indambwa, mwipa.
tapar kwinikila; kubulikidya, tentar kulingangila.
tarde yalyulo. ter kuvanao.
tartaruga shikongwa. ter cuidado kulishunge,
kwandyaondya.
tatuagem lutembo, inembo.
ter pena kuvanao shididi.
tecelão - a pessoa nkuluka.
ter relações sexuais kutombana,
tecelão - o pássaro shoongo.
kulalana.
63
terceiro toutinegra

terceiro wantatu, shantatu.


terminar kumalila, kwinuka.
terra shilambo.
tesoura nkashi, nkasha.
testa shenye.
teta yonga yang'ombe.
teu wako, shako.
tia mama ndyoko, nang'olo.

tomar banho kulinga medi.

tigela ibakuli.
tijolo injelo yaulongo.
tímido wakujopa, likule.
tinha shimbalambanduku,
shikakalapa.
tinta wino, ugwino.
tomate shimatimati, nyanya.
tio njomba, numbugwe
mama, njombamunu. topo pamwisho, padadeu,
muwa.
tirar kuusha, kutumusha,
toranja lisheda.
toca likungo, ntupa.
toranjeira nsheda.
tocar kwomba shombo.
torcer kupinda.
tôco shiki.
tornozelo inyung'unyung'u.
todo pamo.
torrar kukalanga.
todos uti, kwaunapamo.
torto shingangamene.
tossir kukukalamola.

64
toupeira trovão

toupeira yuko.
toutinegra likwangwadule,
likwingwiduli.
trabalho lidengo, shibalugwa.
tradição yadi, lidyavalelo,
shinyakala.
traidor akaminika, nshajoli.
transplantar kupandikila,
trilho nnila, nnenga.
kupandulila.
trinta (30) makumi matatu,
salasini.
triste wakushunala, wakudikika,
tristeza shipalodi, kudikika.
triturar kutang'una, kupwaya na
meno.
trocar kwang'ang'ana; kutulugali,
troco kwang'ang'ana, kutulugali.
tromba nkonga.
tronco likuka, likukwa.

trançar kuluka.
tranças lingongo(sg.);
mangongo(pl.).
trapo lyanjala, lishanda.
trazer kwidanao, kwalokanao.
tremer kutatamela.
três (3) natu, tatu.
treze (13) kumi na natu, kumi na
tatu.
tribo ikabila.

65
tropeçar vala

tropeçar kukuvala.
trovão ing'uva.
tu wako.
tubarão nangumi.
tubérculo shitupa, litupa.
tuberculose dimumu, likalamodi.
tudo uti.
tumor lilagalege, inaledi.
túnica ikanju.
tutano woba, walongo.

U - u

úlcera libidinga; likana likapona. unha lukombe.


último wamwisho, shamwisho. untar kupaka, kupakala.
ultrapassar kupunda. urina imwedo.
um (1) imo, moja. urinar kupwamwa imwedo,
uma vez mwanda umo. kwimilila.

umbigo inungu.

V - v

ter vertigens lyundyundyu.


vagina litoko.
vaguear kudumbadumba,
kushakashoka.

66
vala veneração

vala lukulu.
vale lilawa.

vela ivela.
velho nang'olo, liputa, nshakulu.
velocidade mungulumu.
vencer kutema.

varrer kupyaila.
vassoura shipyai, shadada, shada,
nshasha.
vazio kuva vila, mene shinu.
vedar kutang'anedya, kuputila.
vedação uputa; lugwani (do vender kushumidya, kushulusha.
quintal).
veneno da caça ishumu.
veia mwipa, indambwa.
veneno da feitiçaria ishumu.
veneno de cobra ishumu.
veneração kwabudu, kwang'ula.

67
ventilar vocês

viagem mwanda.
viajante nkuwena, mumwanda.
viajar kuwena.
vida shingumi.
viga mikulukuto.
vingar-se kulipilila.
vinte e dois (22) makumi mavili
na mbili, ishilini na mbili.
vinte e um (21) makumi mavili
na imo, ishilini na moja.
ventilar kupungangila,
kudidimidya. vinte (20) makumi mavili, ishilini.
violar kukamulila, mwalimu.
vir kwida, kwaloka.
virar kupindikula, kushalyaula.
virar-se kushalyauka,
kutumbukila.
virgem mwalindembo.
visão limanyilo likataukigwa,
maono.
vento imepo. viscoso shakunamata.
ventre nshitumbo. viúva namwili nkongwe.
ver kwona. viúvo namwili nume.
verdade mwiyu, momo. vivo mumi.
verde shimbii; shitete (tenro).
verde yamamba.
vergonha dyoni, ibu.
verme imbunya, imbunyu.
vermelho yanauvi.
vespa lyau. vizinho nshitanono, jilani.
vestir-se kugwala, kujambala. bora mboma.

68
voar

voar kuuluka. vomitar kutapika.


você wako. vosso wenu, shenu.
vocês mwenu. voz lidi, shauti.
voltar kuuja.

X - x

xará mbwana walina limo. xima ugwali.

Z - z

zagaia nkushi. zumbir kuuluta.


zebra mmunda.

69
70
Lista Alfabética
de
Palavras
Shimakonde – Português

71
72
aii bulu

A - a

aii não. ako lá.


aija aquele. akula lá; ali.
ainatoshe ainda. alisheti girassol.
ajala mãe. alubaini quarenta (40).
ajo este(a); esse(a). alupu imo mil (1000).
aju este(a); esse(a). alupu moja mil (1000).
akaigwa surdo; teimoso. amani paz.
akakulupilika covarde. ambi agora; já.
akalipililila impaciente. amusini cinquenta (50).
akalola cego. apa aqui.
akalyulula deficiente. apala lá; ali.
akaminika traidor. apali munu ninguém.
akanashang'apa justo. apo aí.
akatangola mudo. ata nada; não.
akavaleka estéril. ata padiki nunca.
akave dimongo fraco. atata pai.
akave lidambi santo. au ou.
akave lyutu nómada. avala aqueles.
akave makosha inocente.

B - b

baba pai. bibi cunhada; avó.


badae depois. boi escravo; empregado.
bado ainda. bubu mudo.
bai somente; já. bulu azul.

73
dada enda ku

D - d

dada irmã; primo(a); avó. dinema benção.


dashi? como? dinguvo roupa.
dimatako nádegas. ding'unde feijão.
dimbalati força. ding'uni lenha.
dimbudi rebanho. dinjele milho.
dimbwe areia. dinyanga brita.
dimongo força; poder. dinywashwa lixo.
dimule mapira. duvani? quando?
dimumu tuberculose. dyabali notícias.
dimya mbili duzentos (200). dyela dinheiro.
dimya mwanu quinhentos (500). dyoni vergonha.
dimya tano quinhentos (500).

E - e

elo sim. enda ku para.

I - i

74
ibakuli inembo

ibakuli tigela. imanga mar.


ibalabala caminho; estrada. imbalukila lasca.
ibali mar. imbau madeira; tábua.
ibamiya quiabo. imbedo machado.
ibangile pulseira. imbeju caroço; grão; semente.
ibasha carga. imbilikili moela.
ibashali mercado. imbogwa caril.
ibei preço. imboko piolho.
ibu vergonha. imbula chuva.
igoli cama. imbumba multidão.
ijeshi exército. imbunya larva; verme.
ijo rim. imbunyu verme.
ijumaa semana. imepo ar; vento.
ikabila tribo. imesha mesa.
ikalaboi candeeiro. imindi nó.
ikanava ainda. imo um (1).
ikangele campainha. imula nariz.
ikanju túnica. imumu alma.
ikanywa boca. imwedo urina.
ikaputi arma de fogo. imwitu selva; floresta; mato.
ikeshi problema. imya cem (100).
ikiti cadeira. inaledi tumor.
ikove couve. indala fome.
ikujeli colher. indambwa tendão; veia.
ilambo saco de plástico. indawani anzol.
ilanga selva. indila caminho.
ilangi cor. indingo curva.
iluga língua falada. indishi banana; bananeira.
ilungu escopro; cacete. induva flor.
75
inema itabwa

inema glória. inungu umbigo.


inembo incisão; tatuagem. inushu pedaço; metade.
inete caniço. inyama carne.
ingalava canoa; barco. inyanjaduva malária.
ingaloshi castanha de cajú. inyota sede.
ingonda tanga. inyuma costas.
ingumi punho. inyundo martelo.
inguvo pano. inyungwa cachimbo.
inguwo pano. inyung'unyung'u cotovelo;
ing'ande casa. tornozelo.
inyushi enxame.
ing'ano problema.
ipaa pá.
ing'apa sovaco.
ipalatu prato.
ing'ata rodilha.
ipalauta flauta.
ing'oma dança; iniciação.
ipau pão.
ing'ombi colher.
ipete anel.
ing'ondo guerra.
ipimbo cajado.
ing'ope cara.
ishai chá.
ing'ovo banana.
ishaku saco.
ing'ulo garganta.
ishaliya justiça.
ing'uva trovão.
ishela cêra.
ing'wau remo.
ishemu região.
injelo bloco.
ishilini vinte (20).
injelo yaulongo tijolo.
ishilini na mbili vinte e dois (22).
inne quatro (4).
ishilini na moja vinte e um (21).
inondo estrela.
ishuku punho.
inono anca.
ishuluwali calças.
inudyo presente; oferta.
ishumu veneno.
inundu selva; floresta; mato.
ishupa garrafa.
inungo cordão umbilical.
76
isumana ivela

isumana semana.
itabu sofrer.
itabwa madeira.
itabwe cacimba.
italopa exército.
itamba tampa.
itoshi lanterna.
ivela vela.

77
jilani kudilika

J - j

jilani vizinho. junji outro.


jujumunu mãe.

K - k

kaawa café. kubulukula abrir.


kabishi repolho. kubyaa abater; matar; assasinar.
kaka irmão. kubyaya assassinar.
kaka walikola primo(a). kubyaya matar.
kaladao antes; cedo. kudadamola roubar.
kalamponi campainha. kudadeya descascar.
kalela machimbombo. kudadola picar (pássaro).
kashinji agulha pequena. kudaka apanhar.
kila cada. kudaladedya gotejar.
ku em. kudaloka saltar.
kubabadula morder. kudalola diarreia.
kubadulanga despedaçar. kudalula rasgar.
kubakila ficar. kudamba peidar.
kubamola destruir. kudambulila empoleirar-se.
kubana apertar. kudangula estrangular.
kubavola apunhalar; furar. kudangulanga arruinar.
kubeba levar. kudanidya gotejar.
kubondi sul. kudenga construir.
kubulikidya, tapar. kudidima frio.
kubulikila cobrir. kudidimidya ventilar.

78
kudidimya kujugwajugwanga

kudidimya molhar. kugundula descobrir.


kudika mergulhar. kugwa cair.
kudikika tristeza. kugwala vestir-se; aplicar.
kudilika desmaiar. kugwaula esfolar.
kudima apagar fogo. kugwilila aterrar.
kudimba escuridão; preto; escuro. kugwiya deixar cair; derrubar.
kudimbya escuridão. kujaa deitar; deitar fora; perder;
kudingila enrolar. entornar.
kujadikisha emprestar.
kudivangila impedir.
kujadiliyana discutir.
kudivilila obstruir; impedimento.
kujambala vestir-se.
kudiya reduzir.
kujang'anya entornar.
kudoba cansado.
kujang'edya amamentar.
kudobadobanga sufocar.
kujang'ula responder.
kudong'a bater palmas.
kujanika estender para secar.
kudukula arrotar.
kujanila reconciliar.
kuduma aconselhar.
kujaula dar; devolver; oferecer.
kudumangila persuadir.
kujaulila ferver; fermentar.
kudumbadumba vaguear.
kujava dividir.
kuduwanga enganar.
kujavanika separar.
kudyakadyeka fazer cócegas.
kujaya funeral; atirar; deitar;
kudyanga recuperar; melhorar.
deitar fora; perder.
kudyangangila melhorar.
kujedya provar; imitar.
kudyuka reanimar-se.
kujela enfiar.
kudyuwa recuperar; arranjar.
kujela lidodo passo.
kugang'ola empurrar.
kujela lilatuma esbofetear.
kugombanila disputar; disputa.
kujelanga jogar.
kuguguvala ajoelhar-se; acocorar-
kujong'a mamar.
se.
kujopa medo.
kuguma grunhir.

79
kujosha kukulumuka

kujosha assar na brasa. kukamulila violar; segurar.


kujuguja mover. kukana negar.
kujugwa pedir. kukanao enviar uma coisa.
kujugwajugwanga mendigar. kukanda amassar.
kujugwangila implorar; kukandyanga preparar; arranjar.
persuadir. kukangavela cantar (galinha).
kujujuwanga ameaçar.
kukangola prender.
kujuma murchar; seco.
kukanyola dar pancada; bater.
kuka mubondi para baixo.
kukapesha emprestar.
kuka mwina para baixo.
kukata cortar.
kukadaleka fundo.
kukatoka perder.
kukadaleya aprofundar.
kukodya encontrar.
kukadula escapar.
kukoma dar pancada; bater.
kukadyedya surpreender.
kukondya guardar.
kukakalika cacarejar.
kukondya esconder.
kukakova atrasar; lento.
kukondya muligashini
kukalala amargo. armazenar.
kukalanga torrar. kukong'a acender fogo.
kukaledya acender. kukopa pedir emprestado.
kukalibisha servir. kukosha errar.
kukalogwa misturar; mexer. kukowa falhar; errar.
kukaloma roncar; rosnar; rugir. kukoweka errado.
kukalula rachar. kukubali permitir.
kukamala amadurecer. kukubalya aceitar.
kukamang'anyanga chocar com. kukubalya crer; permitir; admitir;
kukamatana myadi coagular. acreditar.
kukudaila coxear.
kukamola chegar.
kukuduwa calor.
kukamula agarrar.
kukugwa gritar.
kukamulanga palpar.

80
kukukalamola kulela

kukukalamola tossir. kulainisha alisar.


kukulama inclinar-se. kulakila engasgar.
kukulidya pestanejar. kulakota levar.
kukulumuka crescer. kulala dormir; deitar-se.
kukulunganga embrulhar. kulalana copular; ter relações
kukulungila polir. sexuais.
kulalemba flutuar.
kukulyula despir-se.
kulalika convidar.
kukumbanyanga chocar com.
kulamadika queixar-se.
kukumbila beber.
kulamba lamber.
kukumbukila pensar; lembrar.
kulambaleka desaparecer; faltar.
kukumbuwanga lembrar.
kulambela procurar.
kukupa mexer comida.
kulambila mentira.
kukupulanga chamuscar.
kulambwalela agradecer.
kukushaniya reunir.
kulamulila mandar.
kukushanya reunir.
kulamwa estar fora do prazo.
kukuvala tropeçar.
kulandana semelhante.
kukwanga raspar; ralar.
kulandendya balançar; pendurar.
kukwapula roubar.
kulandola seguir o caminho de.
kukwava gatinhar.
kulanga criar; domesticar.
kukwela subir.
kulangala luz; clareza.
kukwepa evitar; escapar.
kulangalanga clareira.
kukwesha polir; esfregar.
kulangalela liderar; adiantar.
kukwidula piscar.
kulangogwe reverso.
kukwilidya pestanejar.
kulanjela conversar.
kula amadurecer.
kulapeya alongar.
kula cada.
kulatanga sonhar.
kuladya deitar.
kulatangila presságio.
kulagesha desapertar.
kulaudya profecia.
kulainika suave.
81
kulaudya yangele kulotela

kulaudya yangele adivinhar. kulipa pagar.


kuleka soltar; pôr; deixar. kulipaleka proteger com
kulela educar. feitiçaria.
kulipambula abster-se.
kulemba desenhar; escrever.
kulipilila vingar-se.
kulepile longe.
kulipililila paciência.
kuleya proibir.
kulipudya louvar.
kulibyaa ferir-se.
kulipundishe aprender.
kulibyaya ferir-se.
kulisha alimentar.
kulidumanga acalmar-se;
reconciliar. kulishunge ter cuidado.
kulidwedya levantar-se. kulitakatuwe levantar-se.
kulikita amaldiçoar; maldição. kulitamangila exaltar.
kulikuda proteger com feitiçaria. kulitandya adiantar.
kulila chorar. kulitawala paz.
kulilaila despedir-se. kulitika carregar na cabeça.
kulilapa jurar. kulivalila esquecer.
kulilidyanga lamentar. kulivaliva perdoar.
kulima cultivar; capinar. kulivata pisar.
kulimaladya acalmar-se; kulivava coçar.
silencioso. kulivikanga gabar-se.
kulimangila limpar; sachar.
kulivikila promessa.
kulinda esperar com esperança.
kulodya mostrar.
kulindila esperar.
kulogwa enfeitiçar; amaldiçoar.
kulinga provar.
kulola reparar com os olhos;
kulinga medi tomar banho. olhar.
kulinganana semelhante. kulomba casar-se.
kulingangila tentar. kulombana casamento.
kulinganidya imitar. kulombolela agradecer.
kulinonowedya apoiar-se. kulombwa casar-se.

82
kulongolela kumila

kulongolela liderar. kumalila acabar; terminar.


kulota querer; precisar; aceitar; kumamena mastigar.
gostar. kumamodya piorar; exagerar.
kulotela permitir; desejar.
kumanya saber; anunciar;
kuloveka mergulhar. conhecer.
kulovya molhar. kumanya kala presságio;
kuluka trançar; tecer. profetizar.
kumbala namene excesso.
kulukula cuspir.
kumbambandila aplanar.
kuluma morder; picar.
kumela germinar.
kulumbata caçar.
kumeo cara.
kulumula cortar; abater no
trabalho. kumeta relâmpago.
kulumulanga despedaçar. kumi dez (10).
kulumwa pulgão das plantas. kumi na imo onze (11).
kulundanyanga acrescentar. kumi na mbili doze (12).
kulunya fingir. kumi na moja onze (11).
kuluvata pisar. kumi na mwanu quinze (15).
kulya comer. kumi na mwanu na imo
kulyeka gasto. dezasseis (16).
kumi na mwanu na mbili
kulyona gabar-se.
dezassete (17).
kulyula difamar.
kumi na mwanu na natu
kulyulula capaz. dezoito (18).
kulyumadyanga abster-se. kumi na mwanu na nsheshe
kulyusha abster-se. dezanove (19).

kulyuuta rastejar. kumi na natu treze (13).

kuma florescência. kumi na nsheshe au inne


catorze (14).
kuma kwaliduva nascer do sol.
kumi na saba dezassete (17).
kumaladyanga acalmar.
kumi na sita dezasseis (16).
kumalameta brilho.
kumi na tano quinze (15).

83
kumi na tatu kupambedyanga

kumi na tatu treze (13). kunshanda esquerdo.


kumi na tisa dezanove (19). kunshushuwanga surpreender.
kumila engolir. kuntambudyanga acusar.
kuminya espremer. kunung'a cheirar.
kumoka mundo dos mortos. kunung'idya cheirar.
kumudali alterar idéia. kunya defecar.
kumwaadila espalhar. kunyakata carregar.
kumwamweta sorrir. kunyakonya fazer barulho.
kumwangu margem. kunyala murchar.
kumwomanga ferir. kunyalodya esticar.
kuna matedya colar. kunyang'anyang'a fazer
kunagwela amar. cócegas.
kunyang'anyuka derreter.
kunama habitar.
kunyanyamoka crescer plantas.
kunanopya apertar.
kunyata sujo.
kunavanga lavar.
kunyatila odiar; aborrecer.
kunda apodrecer.
kunyonya fazer barulho.
kunemya ornamentar.
kunyuma quarto; reverso.
kunga punir.
kunyunyanga salpicar.
kungalola correr água.
kupagwa estar; ser; haver.
kungwa ser preso de castigo.
kupajeka rápido; apressar-se.
kung'ala brilhar.
kupajola assaltar.
kung'ung'ulanga murmurar.
kupaka untar.
kung'wenya roer; fofocar.
kupakala aplicar; esfregar; untar.
kunivaliva perdoar.
kupakanila discutir.
kunkanakono direita.
kupalakedya enviar.
kunkono lyelo direita.
kupalakela acompanhar; entregar.
kunogwela gostar.
kupalalesha espiar.
kunola afiar.
kupalapata palpar; acariciar.
kunonowanga endurecer.
84
kupaleya kushaga

kupaleya enfiar. kupita excesso.


kupambadyanga acalmar. kupiya esconder; quente; aquecer.
kupambedyanga consolar; kupokela receber.
acarinhar. kupona curar; recuperar;
kupambikidyanga espezinhar. reanimar-se.
kupanda semear; plantar. kuponya curar.
kupandalela espreitar. kuposha interceder; acudir.
kupandikila transplantar. kupuka arrebentar.
kupandulila transplantar. kupulukigwa confuso.
kupanga arrumar. kupulula malhar.
kupanyula colher a colheita. kupumula respirar; descansar.
kupapula rasgar. kupumuna sacudir.
kupata obter; receber. kupuna colher a colheita.
kupela falecer. kupunda ultrapassar.
kupeta peneirar. kupundanyanga excesso.
kupiga pontapear. kupundisha ensinar; educar.
kupikana ouvir. kupungangila ventilar.
kupikanila escutar; acompanhar; kupungula subtrair; diminuir.
obedecer. kupupa ntima palpitar.
kupikita brincar.
kuputanga apagar.
kupikitanga mover.
kuputila vedar.
kupilikana ouvir.
kupuwanga alegre; festejar.
kupima medir.
kupwaa esmagar.
kupinda torcer; dobrar.
kupwalela evaporar.
kupindikukanga rebolar.
kupwatana disputa.
kupindikula virar; revolver.
kupwatanila disputar.
kupindikulila rebolar.
kupwateka doer.
kupisha enfiar; furar.
kupwaya esmagar; quebrar.
kupisha mwaa admitir.
kupya queimar.

85
kupya moto kutakota

kupya moto queimadura. kushimula abrir porta.


kupyaila varrer. kushimwa ficar zangado.
kupyalika acenar com a mão. kushinda degolar.
kushaga moer. kushindwa falhar; desistir.
kushagula escolher. kushinyina coar.
kushakashoka vaguear. kushishila hesitar.
kushakosha provocar. kushiya ntima paciente.
kushakota enrolar. kushomedya ensinar.
kushalyauka virar-se. kushomya aprender; ler.
kushalyaula virar. kushonda chupar.
kushanga admirar. kushu longe.
kushangisha encanto. kushugwa ladrar.
kushangula barbear. kushuja coar.
kushang'apa mentira; enganar. kushukuma arrastar.
kushanya norte; em cima. kushuluka descer.
kushapa açoitar. kushulumbya balançar; pendurar.
kushashoka queimar. kushulusha vender; negociar.
kushashuka apodrecer. kushuluwa dar à luz; fazer descer.
kushema chamar. kushuma comprar.
kushenga brilhar; brilho. kushumba saltar; atravessar.
kushidika ajoelhar-se. kushumidya vender; negociar.
kushidisha piorar. kushuna cuspir.
kushika funeral; enterrar. kushunala aborrecer.
kushikulila segurar. kushunga cuidar; criar.
kushilidyanga proteger; kushushukanga assustar.
interceder. kushwaa fugir; evadir.
kushililidya proibir; evitar;
kutadoka apodrecer.
defender.
kutadolya contar história em
kushima fechar.
pormenor.

86
kutaila kutosha

kutaila pôr ovos. kutauka contradizer.


kutakatuka acordar; levantar-se; kutawala governar; conquistar.
levantar. kuteka buscar água.
kutakota fermentar.
kutela fazer armadilha.
kutalambwala escarranchar-se.
kutema conquistar; vencer.
kutaledya escorregar.
kutema luvagala assaltar; atacar.
kutaledyanga escorregadio.
kutenda fazer; planear.
kutaleka cozinhar.
kutenda ing'ondo lutar.
kutalola apunhalar.
kutengula deixar cair.
kutambisha pescar.
kutepa inclinar-se.
kutamola escolher.
kutepya baixar.
kutandeka amadurecer.
kutika malhar; debulhar.
kutandika estender.
kutilila refúgio.
kutandola escolher.
kutima demorar.
kutangadika sussurrar; lamentar;
kutimbanyanga misturar.
murmurar.
kutimbula lavrar.
kutangadikanga queixar-se.
kutimbwidyanga mexer corpo;
kutangila excisão.
perturbar.
kutangola falar; cantar.
kutimisha fazer.
kutang'anedya vedar; rodear.
kutimula atacar.
kutang'una triturar; mastigar.
kutinga impedir.
kutanola assassinar.
kutingula juntar rebanho.
kutanona chocar.
kutingulanga aborto espontâneo.
kutapika vomitar.
kuting'inika mover.
kutatakela falhar; desistir.
kuting'inya sacudir; abanar.
kutatamela tremer.
kutipuka fugir; evadir.
kutatela cacarejar.
kutipula moer; esmagar.
kutatela maoni argumento.
kutisha ameaçar.
kutateya descascar semente.
kutitimila afundar.

87
kutombana kuunguligwa

kutombana ter relações sexuais. kuudya perguntar.


kutong'a cansado. kuudyanga cumprimentar.
kutonya medi chuva. kuuja voltar.
kutosha suficiente; chega. kuujanila compromisso.
kutosheka bastante. kuujidya repetir.
kutota coser. kuujiya devolver.
kutukana insultar. kuuka ir.
kutukula empurrar. kuuka mushu continuar; piorar.
kutukuta correr; fugir. kuukanga lavar.
kutulila paciência. kuukula escavar; desenterrar.
kutulisha acalmar; consolar. kuukumu julgar.
kutulugali troco. kuula doente; malhar.
kutulugali, trocar. kuuluka voar.
kutuma mandar. kuulukanga evaporar.
kutumbula partir; quebrar. kuulula conseguir.
kutumbyanga honrar. kuuluta zumbir.
kutumidya enviar. kuuma sair.
kutumika gasto. kuuma liduva nascente.
kutumikila servir. kuuma myadi sangrar.
kutumila menstruação. kuumba moldar.
kutumuka abandonar; sair. kuumbadya encher; acumular.
kutumusha tirar. kuumbala cheio; embotado.
kutunduvanga começar; iniciar. kuumbilidyanga embrulhar.
kutunja cuidar; guardar. kuumya subtrair.
kutunya excisão. kuuna castrar.
kutwala buscar; levar. kuunga fazer as malas; atar.
kuudukila assoar-se; suar. kuungangila prender.
kuudula esticar; endireitar. kuungula abrir com chave.
kuuduwa sentir calor.
88
kuungulanga kwaka dyomba

kuungulanga desembrulhar; kuvanao indoti sonhar.


desamarrar; desapertar. kuvanao inyasheu soluçar.
kuunguligwa soltar.
kuvanao mang'amung'amu
kuunjikila amontoar. atento.
kuunukula abrir. kuvanao njigo grávida.
kuupa dar; entregar. kuvanao shididi ter pena.
kuupa dinema abençoar. kuvandika aproximar-se; perto.
kuupa ding'ano aconselhar. kuvangedya odiar.
kuupa ibeshu beijar. kuvangudya repetir.
kuupa inudyo oferecer. kuvataveta espiar.
kuupa nkono abraçar. kuvava comichão.
kuusha tirar; diminuir. kuvavanga chamuscar.
kuusha majini exorcizar. kuveda esculpir.
kuuta puxar; arrastar. kuveya soprar.
kuutamila incubar. kuvika juntar; pôr.
kuutikanga embrulhar. kuvilinganyanga contradizer.
kuutukula desembrulhar. kuvimba inchar.
kuutwa pilar. kuvina dançar.
kuuva sofrer; estar; ser. kuvyonga cemitério.
kuuva shana perfeito; certo. kuwa céu.
kuva mushilwele doente. kuwai levar.
kuva vila vazio. kuwena andar; viajar.
kuvala kwamwedi luar. kuwesha conseguir; capaz.
kuvalanga dizer; contar números. kuwika chegar.
kuvalanganga explicar. kwa kawaida normalmente.
kuvalekwa nascer. kwaa fermentar.
kuvalula rachar. kwabudu veneração.
kuvameo despertar. kwadika pedir emprestado.
kuvanao ter; obter. kwadula destruir; estrangular.

89
kwadulanga kwaya

kwadulanga arruinar. kwandesha conduzir.


kwailisha alterar. kwandika desenhar; escrever.
kwaja desaparecer. kwandyaondya conservar; tratar
kwaka dyomba pescar. com cuidado.
kwanena peneirar.
kwakulepa longe.
kwangaleka agudo.
kwalala limpo.
kwangalela aproximar-se.
kwalala ntima alegre.
kwangangola resolver.
kwalaleka deslizar.
kwangola tornar agudo.
kwalaliya abençoar.
kwangonga provocar.
kwalela descer.
kwang'ang'ana trocar; troco.
kwaleya dar à luz.
kwang'ula veneração.
kwali ou.
kwanjanga começar; recomeçar;
kwalipu convidar; chamar.
iniciar.
kwalisha diarreia.
kwanjedya alargar; acrescentar;
kwaloka vir. aumentar.
kwalokanao trazer. kwanonga estragar.
kwalota apontar com dedo. kwanyolanga limpar.
kwaludyanga insultar. kwapuka desvio.
kwama mudar; azedo. kwapukana separar.
kwambalwa bêbedo. kwapukana shitamo divorciar-
kwambatila beijar. se.

kwamini crer; concordar; kwapukananga dispersar.


acreditar. kwapukanyanga espalhar;
kwaminika reputação. dispersar; separar.

kwamukila cumprimentar. kwashedya desviar.

kwamula decidir. kwashi? onde?

kwanalela descobrir. kwatota provocar.

kwandadya anunciar; espalhar. kwaula dizer; explicar.

kwandaula alargar. kwaulanga informar.

90
kwaunapamo kwova

kwaunapamo todos. kwina sul.


kwaushanga estragar. kwinama inclinar-se.
kwavela brincar. kwinamya baixar.
kwaya desaparecer. kwindila sono.
kweka rir. kwindula repetir.
kwelanila copular. kwingilita rolar.
kweludyanga desprezar. kwingiliya empurrar.
kwenga cortar. kwing'a dar; entregar.
kwenganga despedaçar. kwinikidya fechar.
kwepa colher a colheita. kwinikila tapar; cobrir.
kwi quarto. kwinjila entrar.
kwida vir. kwinjila liduva pôr do sol.
kwidanao trazer. kwinjipa muito.
kwidopa peso. kwinuka terminar.
kwigwa ouvir. kwipa capinar.
kwigwilila escutar. kwipiya encurtar.
kwijala ficar. kwisha ntima suspirar.
kwikala sentar-se; habitar; kwishimu respeitar.
empoleirar-se; ficar. kwita negar.
kwikuta saciar.
kwitika responder.
kwimang'anya juntar.
kwitikila concordar; aceitar.
kwimang'anyanga reunir.
kwiva roubar.
kwimba cavar; escavar; cantar.
kwivilila enterrar.
kwimbinyala saciar.
kwoda obedecer.
kwimila estar de pé; parar.
kwoda seguir; perseguir.
kwimilila urinar.
kwogwela nadar; mergulhar.
kwimita grávida.
kwomba pisar.
kwimuka acordar; despertar.
kwona ver; sentir.
kwimyanga narrar.
kwova falta.
91
leka likambadala

L - l
leka se. lidyuka loja.
libakoshi caixa. ligagadu muchém.
libalama lagartixa. ligoma batuque.
libata pato. ligung'u pão.
libata-njinga perú. ligwalagwondo lagarta monitor.
libati chapa de zinco. ligwangwa osso.
libau tábua. ligwano acordo.
libibu cajú. ligwedo minhoca.
libidinga úlcera. ligwelu machamba.
libolo pénis. ligwogwe pele.
lidalombwe gafanhoto. lii ovo.
lidangulu palhota. lijanga pedra.
lidapu lanho. lijega hérnia.
lidebe lata. lijele litete maçaroca.
lidengo trabalho; emprego. lijembe enxada.
lideni bolha; gota. lijeshi soldado.
lidi voz; som. lijiko cozinha.
lidilisha janela. lijini fantasma.
lidimba horta. lijugwilo pedido.
lidingi barriga da perna; feto. likabuli sepultura.
lido ontem. likai casca.
lidodo perna. likai lyalii casca de ovo.
lidovo balde. likaja aldeia.
liduka loja. likakatelo crosta.
liduva sol; dia. likala carvão.
liduva pamuti meio-dia. likalakolo escarro.
lidyavalelo tradição; costume. likalala cesto.

92
likalale lindandosha

likalale cesto. likwingwiduli toutinegra.


likalamodi tuberculose. lila cal.
likalogwe pele de pessoa. lilagalege tumor.
likambadala carapaça. lilaja prostituta.
likambale peixe-barba. lilala palha; palmeira.
likambatu planta do pé. lilalange laranja.
likana ferida grande. lilamba chama.
likande esteira. lilambilambi chama.
likang'aga camarão. lilamulo ordem; lei.
likashoti caixa. lilapilo juramento.
likate pão. lilata lata.
likola clã; família. lilatuma dar palmada.
likolo galinha. lilawa vale.
likomba máscara. lilemba cor.
likong'o polegar. lilesho lenço.
likopi dar palmada. lilindililo ansioso.
likoto casco. liliva armadilha de pau grande.
likubalyano acordo. lilombolelo louvor.
likuka banco; tronco. lilongo formiga.
likukwa tronco. lilove palavra.
likule tímido. lilundi joelho.
likulupilanilo compromisso. limanyidyo ; notícias.
likulupililo reputação. limanyilo conhecimento;
likungo toca; gruta. sabedoria.
limashi riqueza.
likungwa cabaça.
limbende pele de animal.
likuta palhota.
limbonda abóbora.
likuti palha.
limila ranho.
likwanda cicatriz.
lina nome.
likwangwadule toutinegra.
93
linadi litenga

linadi côco. lipoti relatório.


lindambwa limo. lipuko rato.
lindandosha fantasma. lipuluputu borboleta.
lindyoka mandioca. liputa idoso; velho.
lineno palavra. liputiputi ovelha.
lingangoma manguço. lipwamwa cajú.
linganya complete. lipwashelo ajuda.
lingela manga. lipwela bastante.
lingongo trança; curral. lipwidu beringela.
lingundu rato. lipyombyo harpa.
ling'ala careca. lishamba machamba.
ling'andu lata. lishanda trapo.
linjano amarelo. lishangelo glória.
lino dente. lishanjalina tangerina.
linyeiku manhã; madrugada. lishati camisa.
lipa aguardente. lisheda toranja.
lipakanundu gato silvestre. lishee celeiro.
lipamala cacho. lishekasheka pulso.
lipanga dente molar. lishenje tangerina.
lipangilo lei. lishili carvão.
lipapaja papaia. lishinga montanha.
lipapatu casca. lishinjashinja chupa-sangue.
lipau pulmão. lishoka machado.
lipela goiaba. litakenya matequenha.
lipepe barbatana. litalopa soldado.
lipeta bolso de pele de animal. litanda albufeira; lago; charco.
lipeto barbatana. litang'unilo dente molar.
lipiko máscara. litatele pepino.
lipondo cova. litatisho dificuldade.
94
liteka lwengo

liteka horta. lugwani vedação (do quintal);


litenga cesto. quintal.
lukoi nuca.
litogwa fígado.
lukombe unha.
litoko vagina.
lukulu vala.
litondo prisioneiro.
lukundu ânus.
litonje algodão.
lukwekwe ervas daninhas.
litope abacate; matope; limo;
ata. lukwikwi sobrancelha; pestana.
litukano insulto. lula lula.
litukuta calor. lulimi língua na boca.
litumba lua-cheia. lumbau costela.
litumidyo ordem. lumbuu corda; fio; planta
litumilo ordem. trepadeira.
lumbwapwa papas.
litungulungu borbulha.
lundi rio.
litunu hiena.
lundomo lábio.
litupa tubérculo.
lunduja pena.
litutunga poeira.
lunduno amanhã.
livala ombro.
lungajo pé; planta do pé; pegada.
livambwe cheia.
lungau rede.
livele seio.
lunguma fenda.
livimbi onda.
lunjula casca.
livimbo abcesso; inchaço.
lupambai caniço.
livoko ombro.
lupapa asa.
liwedo minhoca.
lupembe chifre.
liwimbi onda.
lushija raiz.
liyai ovo.
lutano conto.
liyo olho.
lutavi ramo.
liyu olho; estômago; cinza.
lutembo tatuagem.
ludeya aldeia.

95
lutunga makombo

lutunga cordão umbilical. lyenje crista.


luvola antena; aguilhão. lyoi fumo.
luwene copo. lyonga seta.
lwengo limite duma machamba. lyooka espírito.
lwidi porta. lyuduku suor.
lwimu canção; canto. lyukutu arbusto.
lwodi assobio. lyula melancia.
lwono sono. lyulu espuma.
lyaamba manhã. lyumba cheiro.
lyai ovo. lyumi sapo.
lyala machamba. lyundi coruja; môcho.
lyalosho estrela cadente. lyundyundyu vertigens.
lyamba folha; cedo. lyunganilo dever.
lyambomba parede. lyuniko tampa.
lyanda mão; palma. lyutu lugar.
lyanganyama dente molar. lyuundi nuvem.
lyanjala trapo. lyuungu larva.
lyatu orelha. lyuuva constipação.
lyau vespa. lyuuwa flor.
lyava prata. lyuva ranho.
lyembe manga.

M - m

maaja sopa. maija pedras da lareira.


madudi antes-de-ontem. maiti cadáver.
magita música. majani folhas de chá.
magwija pedras da lareira; fogão; majimbi inhame.
lareira. makajaangu nómada.
96
makakamba mbuni

makakamba escama. mama ndyoko tia.


makombo restos de comida. mamaa gémeos.
makujeje papeira. mamba crocodilo.
makumi kumi cem (100). mana significado.
makumi matatu trinta (30). mangongo tranças.
makumi mavili vinte (20). mangundula lepra.
makumi mavili na imo vinte e manyunya chuvisco.
um (21). maono visão.
makumi mavili na mbili vinte e
mapanda gémeos.
dois (22).
mapukano cruzamento.
makumi mwanu cinquenta (50).
mashaja sopa.
makumi mwanu na limo
sessenta (60). mashiwa leite de vaca.
makumi mwanu na matatu mata saliva.
oitenta (80). matakodao nu.
makumi mwanu na mavili matangodi discurso.
setenta (70).
matende elefantíase.
makumi mwanu na nsheshe
noventa (90). matumbo intestinos.
makumi nsheshe quarenta (40). matushi insulto.
malaika espírito. mauleule guelra.
malakanuko cruzamento. mauta óleo; gordura.
malapa sandália. mavele leite.
malapende barata. mavi fezes.
malavi tabú. mbale amêijoa.
malemba lepra. mbango javali.
mali bens. mbavala antílope.
mali akulombela lobolo. mbibu cajueiro.
malikadu mercado. mbili dois (2).
malila complete. mbodi amigo.
mama mãe. mboma v .
97
mbudi muwa

mbudi cabrito. mpapaja papaieira.


mbuni avestruz. mpela goiabeira; abacateiro.
mbwana avô; cunhado; amigo. mpenji amante.
medi água. mpila wamadodo futebol.
mene nunca; nada; não. mpingaji adversário.
miko tabú. mpingo pau-preto.
mikulukuto viga. mpini cabo.
mili corpo. mpukala pobre.
milingo sacrifício. mpuku saco; bolso.
misha espirrar. mpuku wanailoni saco de
mishela tempo de colheita. plástico.
mpunga arroz.
mitela remédio.
mpuniko tampa.
miva espinho.
mpwapwa seca.
mmadengo empregado.
mugwa cana-doce.
mmaka gato.
mulotegwa certo.
mmamana formiga.
muluta multa.
mmashikini pobre; paralítico;
deficiente. mumba seta.
mmende ratazana. mumi saudavel; vivo.
mmongo inimigo; adversário. mumwanda viajante.
mmunda zebra. mundu foice.
moja um (1). mungulumu velocidade.
momo verdade; realmente; sim; muntela curandeiro.
também. munu pessoa; alguém.
moto fogo; lume.
munyu sal.
mpaka fronteira; limite duma
mupita medi corrente.
machamba; borda; até.
mushu depois; frente; em frente.
mpakulo concha.
mushu mwa em frente de.
mpalaleshi espião.
muti cabeça.
mpanji canela da perna.
98
muto myodi

muto poço. mwedi lua; mês.


mutwe cabeça. mwedi waneke lua-nova.
muwa topo; em cima. mwembe mangueira.
muyangele adivinho. mwene mali dono.
mwaa problema. mwenentete habitante.
mwaa wa porque. mwenu vocês.
mwaashani? porquê? mwidingi cegonha.
mwaka ano. mwiko nunca; não.
mwaku dinheiro. mwimbo música; canção.
mwale cana-doce. mwina mwa baixo de.
mwali moça. mwindi indiano.
mwalimu violar. mwipa músculo; tendão; veia.
mwalindembo virgem. mwishi ladrão.
mwana bebé; filho. mwisho fronteira.
mwanda viagem. mwiyu verdade; realmente.
mwanda umo uma vez. mwogo mandioca.
mwanda unji outra vez. mwondo preguiçoso.
mwandugwa batata doce; batata. mwongo coluna vertebral.
mwanedi parente; conhecido. mwoo rebento.
mwangasho luz. myadi sangue; menstruação.
mwanu cinco (5). myanda vinji às vezes.
mwanu na imo seis (6). myanda vyoe muitas vezes.
mwanu na mbili sete (7). myodi lágrimas.
mwanu na natu oito (8).
mwanu na nsheshe nove (9).
mwapu juba.
mwashola criança.
mwavi nume feiticeiro.

99
na ndala

N - n

na e. namwili viúvo(a).
naapu amuleto. nana hiena.
nae ele(a). nanangaledi guia.
nainyenje limite; lado; borda. nanata sanguessuga.
nainyenje ya ao lado de. nandi estaca; árvore.
nakapanji talvez. nandi wamiva espinheiro.
nakashenga falcão. nandinya formiga.
nakatatambwe aranha. nane oito (8).
nakulu avó; avô. nanga nada.
nakumbwa machimbombo. nangangoli galo.
naliiyu camaleão. nango porta.
nalugwangwa árido; deserto. nangu eu.
namaande gafanhoto. nangumi tubarão.
namadi de propósito. nang'olo adulto; tia; velho; chefe.
namaundi coruja; môcho. nanjili sarampo.
nambili perdiz. nankupa alele jantar.
namembe mosca. nankwaa rato.
namomo assim. nantandi primeiro pessoa.
namu cunhado(a). nantendang'ondo soldado.
namu com; e. nantumbula shilongo louva-a-
namumbamavi escaravelho. deus.
nantutuvilo tecto.
namutimuti morcego.
nanyushi abelha.
namuwa mamba verde.
napanelo então.
namwedi libelinha.
nashilangola guia.
namwikala-pamo lagartixa.
nashove corvo.

100
natu nkishi

natu três (3). ng'ambe .


nayadao assim. ng'anga galinha do mato.
ndala remo. ng'avanga cão.
ndambala farinha. ng'ombe boi.
ndamoni demónio. ng'ondo lagarto.
ndamu prato. ng'uku galo; galinha.
ndeja amendoim. ng'unda pombo.
ndidi corda. ng'wena crocodilo.
ndiimu limoeiro. ninene eu mesmo.
ndikiti grilo. ninkujugwila faz favor
ndukulumunu descendente; (implorar).
neto(a); sobrinho(a). ninyenje medi margem.
ndukulwangu neto(a); njanjema mosquito.
sobrinho(a). njeni hóspede.
ndumba saco de plástico.
njigo carga.
ndyamunu esposa.
njini cidade.
ndyoko criança; novo.
njomba tio.
nelo hoje.
njombamunu tio.
ngalau formiga alada.
njudi civeta.
ngandolo ovelha.
njuluku dinheiro.
nganje rato.
njungu homem branco.
ngela mangueira.
nkade pelicano.
ngulima chacal.
nkalau mau; cruél.
nguluve porco.
nkalonga haste.
ngwele macaco.
nkalosho cajueiro.
ngwengwe muitas vezes; sempre.
nkasha tesoura.
ng'aka pangolim.
nkashi tesoura.
ng'ala caranguejo.
nkati mwa/mu dentro de.
ng'alolo galinha do mato.
nkatili mau; cruél.

101
nkawangu nshajoli

nkawangu sogro; sogra; genro; nkushulusha negociante.


nora. nkutime foice.
nkeka esteira.
nkutumigwa mensageiro.
nkishi lula.
nkuumba oleiro.
nkiti caranguejo.
nkuungwa prisioneiro.
nkobo peixe-barba.
nkuva cobre.
nkoko animal.
nkuwena viajante.
nkoko ndikidiki insecto.
nkwaju cajueiro.
nkole prisioneiro.
nkwaka dyomba pescador.
nkomikomi cola para apanhar
nkwaloka hóspede; estrangeiro.
pássaros.
nkwána ferreiro.
nkonga tromba; cacho.
nkwaula mensageiro.
nkongwe mulher.
nkwedu tamareira.
nkong'o conto; provérbio; fábula.
nkwemunu genro; nora; sogro(a).
nkono braço.
nkwiva ladrão.
nkopo dívida.
nnadi coqueiro.
nkujugwajugwa mendigo.
nnala restos de comida.
nkulaula curandeiro.
nnalange laranjeira.
nkulima agricultor.
nnalu pitão.
nkulomba marido; genro.
nnavilavi corrupto.
nkulombwa esposa; nora.
nnemba jovem; rapaz.
nkuluka tecelão (o pássaro).
nnembo elefante.
nkulumbata caçador.
nnenga trilho.
nkumanya sábio.
nnila trilho.
nkumbu bainha.
nninga jarro.
nkunga enguia.
nningi jarro.
nkungulandi bambú.
Nnungu Deus.
nkupu colar; corrente de
misangas. nnungu deus.
nkushi zagaia. nonje embondeiro.
102
nshajo nyoka

nshajo jogo. ntenga notícias.


nshajoli traidor. ntikiti grilo.
nshakulu idoso; velho. ntima coração.
nshana sala. ntoji batuque.
nshanga areia. ntondo depois-de-amanhã.
nshanjalina tangerineira. ntope ateira.
nshasha vassoura. ntotwe papa-formigas.
nshau lado. ntubya demónio.
nsheda toranjeira. ntumbwi canoa; barco.
nshele arroz. ntumi leão.
nshemba caldo. ntumwa escravo.
nsheshe quatro (4). ntupa toca; buraco.
nshila cauda. ntwamunu marido.
nshipa hérnia. ntwangu marido.
nshitanono vizinho. ntwi cadáver.
nshitumbo ventre. numbugwe mama tio.
nshoko imposto. numbumunu irmão(ã).
nshumali prego. nume homem.
nshumba noivo(a). nunu bebé.
nshumeno serrote. nuungu porco-espinho.
nshushi caldo. nyama animal comestível.
nshuvele mexoeira. nyamani o que?
nshuwaki escova. nyangu amigo.
ntado ponte. nyani? quem?
ntajili patrão; rico. nyanya tomate.
ntalamu sábio. nyanyi? quem?
ntaliya trincheira. nyati .
ntavala papa-formigas. nyedi caracol.
nteja patrão. nyoka cobra.
103
odi shadaka

O - o

odi com licença. olya tabaco.

P - p

pa em. pamutwe meio-dia.


padadeu cume; topo. pamwisho topo.
padiki pouco. panda fora.
pai chão. panjepanda cruzamento.
pakati no meio. papa papas.
pakati pa entre. papani pulga.
pakukadaleka fundo. pashanya sobre.
pakulota para. pavedoni assim; então.
pamakabuli cemitério. pepi perto.
pamba algodão. punda cavalo.
pamo todo. puta prostituta.

S - s

saba sete (7). sawasawa correcto.


sabini setenta (70). sha de.
salasini trinta (30). shaabu ouro.
samaki peixe. shaala lagarto.
samanini oitenta (80). shaambo isca.
sasita meio-dia. shaambu tempo seco.
sauti som. shaanda ninho.

104
shada shantatu

shada vassoura. shakunamata viscoso.


shadada vassoura. shakunanopa duro.
shadaka shakutikinikanga encantamento.
agradecimento. shakuuduka recto.
shagwelo casa de banho.
shakwakedya engraçado.
shaimbanda oco.
shakwalala glória.
shakaa cal.
shakwaloka recto.
shakalimwa caroço.
shakwandauka largo.
shake apropriado; dele.
shakwashi? qual?
shako teu.
shakwidopa pesado.
shakomwa caroço.
shakwipipala baixo.
shakoni mercado.
shakwovaovanga escasso.
shakugaluka leve.
shala dedo.
shakujanda magro.
shala shamulidodo dedo do pé.
shakukamadyanga difícil.
shalala epilepsia.
shakukandapala espesso.
shalumo junto.
shakukoweka mal.
shalyulung'undu oco.
shakukulupilika importante.
shamang'wang'wa rugoso.
shakulainika liso.
shambembe peito.
shakulaleya doce.
shambili segundo.
shakulava encantamento.
shambone bom; bem.
shakulepa cumprido.
shampali sandália.
shakulingana igual.
shamulo pente.
shakulipashikidya estreito.
shamwene apropriado.
shakulitandika plano.
shamwisho último.
shakulova molhado.
shana bem.
shakululumala espesso.
shanene rã.
shakulya comida.
shangu meu.
shakumbalanga abundar.
shang'ong'o lagarta agama.
105
shani shilipilo

shani prato. shijiji aldeia.


shanola cenoura. shijiko colher.
shantatu terceiro. shijoidyo perigo.
shao deles. shijulu chapéu.
shauti voz. shikada escada.
shavalukile tecido. shikakalapa tinha.
shave deles. shikakamadyenge fácil.
sheetu nosso. shikampunda curioso.
shelo peneira. shikananopa ibei barato.
shenje lanterna; tocha. shiki tôco.
shenu vosso. shikidi sombra.
shenye testa. shikidyo sombra.
sheo poder. shikodi concha do mar; casulo.
shepi chefe. shikoko epilepsia.
shepo fruta. shikongwa tartaruga.
shetu manguço. shikopa escudo.
shibadu pedaço. shikopu copo.
shibalugwa trabalho; emprego. shikukulu festa.
shiboko hipopótamo. shikumene grande.
shidangadongo papo. shikwapu falcão.
shidikidiki pequeno. shikwedo bílis.
shidingile pulseira. shilalemba pupila.
shidiyu tampão. shilambo país; terra.
shidudu folha de mandioca. shilanga poesia.
shidung'u nó de madeira. shilatu sapato.
shigweka sozinho. shilema armadilha de peixe.
shii escuridão. shilenje cintura.
shija coxa. shileu barba.
shijegwe queixo. shililo luto.
106
shilinga shitogwa

shilinga tamanho. shinogwelo sabor.


shilipilo pagamento. shinu coisa; algo.
shilo noite. shinyakala tradição.
shilonda ferida. shipajelo rápido.
shilongo panela. shipala careca.
shilwele doença. shipalodi tristeza.
shima poço. shipambele rinoceronte.
shimang'ande rio. shipanda estaca.
shimatimati tomate. shipande pedaço.
shimbalambanduku tinha. shipeda colmeia.
shimbambandilo argamassa. shipilipili piri-piri; pimento.
shimbedi sombra. shipolo restos de comida.
shimbii verde (fruta). shipula faca.
shimbunga tempestade. shipundanenge diferente.
shinamadi de propósito. shipuungu abutre.
shinana inhame. shipwatekelo dor.
shinanadi ananás. shipwepwe tempo frio.
shinangongo multa. shipyai vassoura.
shindende calcanhar. shishulu mormoché.
shinduli folha de mandioca. shitala alpendre.
shinena bexiga. shitali ferro.
shinengo esquilo. shitamanga lagarta.
shingangamene torto. shitamo casamento.
shingula coelho. shitandi primeiro (coisa).
shinguluguma redondo. shitangodi língua falada;
shingumi vida. linguagem.
shitanola chupa-sangue.
shingwingwinda reumatismo.
shiteng'u banco.
shingwipi curto; baixo.
shitete verde (fruta) (tenro).
shing'ila escorpião.
107
shitima tusini

shitima gema. shoni fezes.


shitingi ilha. shono acampamento.
shitogwa rã. shoo latrina.
shitoota agulha. shoongo tecelão (pessoa).
shituli bossa. shukile shana correcto.
shitumba jarro. shuli fogão; lareira; fogueira.
shitumbo abdómen; grávida; shulu espuma.
barriga. shuluma manguço.
shitumbulilo tamanho.
shumba quarto.
shitundu capoeira.
shumbi sal.
shitungulu cebola.
shundu nó de corda.
shitungulu-shumu alho.
shungula coelho.
shitupa tubérculo.
shuni ave; pássaro.
shituta lixeira.
shutiko embrulho.
shituvi embrulho.
shuuku tempo chuvoso.
shivalavala centopeia.
shuukutu acampamento.
shivanga crânio.
shuumbi corcunda.
shivilinganenge diferente.
shuuva peito.
shiweni reumatismo.
shuvi leopardo.
shoba sarampo.
sita seis (6).
shoe muito.
sitini sessenta (60).
shombo carga; instrumento.
shonga sepultura.

T - t

talumbeta corneta. tatu três (3).


tano cinco (5). tisa nove (9).
tatamunu pai. tugwe formiga.

108
tumbaku uwila

tumbaku tabaco. twiga girafa.


tusini noventa (90).

U - u

ubongo rebro. ulungu celeiro.


ubwabwa arroz. ulwele doença.
udani capim. umbala multidão.
udeni dívida. umbugwela bolor.
ugoni . umu chefe.
ugwali xima; farinha. unapamo junto.
ugwalwa bebida alcoólica; cerveja undi águia.
tradicional. unga farinha.
ugweka sozinho.
ung'oko inhame.
ugwimbo cabelo.
unji outro.
ugwino tinta.
unyadi ruga.
ugwogwa cogumelo.
upanga catana.
uji papas.
upinde arco.
ukodi imposto.
uputa vedação; gergelim.
ukoko crosta.
usheshe muchém.
ukoti pescoço.
ushi mel.
ukupata pulga.
ushula sumo.
ukwedu tamarinho.
ushwa muchém.
ulaka sumo de cajú.
utawala poder.
ulende gergelim.
uti todos; tudo.
ulimu limão.
ututuli .
ulongo solo; barro.
uwambone perfeito.
ululu seiva.
uwavi feitiçaria; feitiço.
ulume sémem.
uwila pus.
109
vanao wakukulupilika

V - v

vanao eles. vyakukumbilanga bebida não


vangapi? quantos? alcoólica.
vyakulekwa herança.
vanji alguns.
vyanda costas.
venentete povo.
vyoe muitos.
vigai chapa.
vyombo ferramenta.
vilyo comida.
vyuma missanga.
vingapi? quantos?
vitali ferramenta.

W - w

wa de. wakubangabanganga senil.


waambi novo. wakubwaluka eloquente.
waangu meu. wakudidimanga paralítico.
wadimbalati forte; poderoso. wakudikika triste.
wadimongo forte; poderoso. wakudobadobanga fraco.
wading'ano inteligente. wakudulumbuka maluco.
wai capim. wakujaika perdido.
waimbeve teimoso. wakujanda magro.
waing'ou invejoso. wakujopa tímido.
wakati estação; tempo. wakujowa ferroz.
wakati wou agora. wakukalipa ferroz.
wake dele. wakukomwangwa estúpido;
wako você; teu; tu. malandro.
wakukowa culpado.
wakubanga malandro.
wakukudaila coxo.
110
wakukulumuka yakujosha

wakukulumuka alto. wakutupa gigante.


wakukulupilika honesto; wakwaminika honesto; justo.
importante. wakwandya polígamo.
wakulala impotente.
wakwashi? qual?
wakulavalava prostituta.
walikola parente.
wakulepa alto.
walongo tutano.
wakulidai orgulhoso.
wamakosha culpado.
wakulidyuka idiota.
wambili segundo.
wakulipililila paciente.
wambone bonito.
wakulitumbyanga orgulhoso.
wamwisho último.
wakulugwala cego.
wanashwe santo.
wakulyulula poderoso.
wantatu terceiro.
wakumanya inteligente.
wapantimaliki antepassado.
wakumanyika conhecido.
wapashilinga adulto.
wakung'amang'ama inquieto.
washojo egoista.
wakunyata feio.
waungamanya ignorante.
wakunyeta gordo.
wave deles.
wakupanakedya míope.
wembe lâmina.
wakupumbulumanga inquieto.
wenu vosso.
wakupungukanga senil.
wetu nós; nosso.
wakushepa magro.
wino tinta.
wakushimwa ferroz.
woba tutano.
wakushunala triste.
wakutikinanga ignorante.

Y - y

yaanda ninho. yadi tradição; costume.


yadao realmente; sim; também. yaingaloshi castanho.

111
yakudimba yuvi

yakudimba preto. yanauvi vermelho.


yakujosha fumado. yeea faísca.
yaleni brinco. yomba peixe.
yalyulo tarde. yuko toupeira.
yamamba verde (cor). yuti arma de fogo.
yanangala claro. yuvi arco-íris.
yanashwe branco.

112

Você também pode gostar