Você está na página 1de 489

HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL BERTRAND RUSSELL Histria DA FILOSOFIA OCIDENTAL e sua conexo po !

tica e socia "es"e os te#pos pri#iti$os at% &o'e BERTRAND RUSSELL LI(ROS HORI)ONTE *ORTU+AL BRASIL T!tu o ori,ina HISTOR- OF .ESTERN *HILOSO*Hari" its ConnecUon /it& *o itica an" Socia Circunistances 0ro# t&e Ear iest Ti#es to t&e *resente Da1 Tra"u2o "o *ROF3 DOUTOR (IEIRA DE AL4EIDA Reser$a"os os "ireitos "e pu5 ica2o para *ortu,a pe a EDITORIAL +LEBA6 L3DA 7 LI(ROS HORI)ONTE6 L3DA (en"a inter"ita no Brasi *REF8CIO A ,u#as pa a$ras "e exp ica2o e apo o,ia po"ero e$itar a este i$ro #aior censura "o 9ue a 9ue se# ":$i"a #erece3 De$e;se a apo o,ia aos especia istas "as $<rias esco as e "os 0i so0os in"i$i"ua #ente consi"era"os3 Exceptuan"o ta $e= Lei5ni=6 ca"a 0i so0o 9ue trato % #ais con&eci"o "e outros "o 9ue "e #i#3 4as se i$ros % ca#po $asto "e$e# escre$er;se6 % ine$it<$e 6 pois no so#os i#ortais 9ue os autores ,aste# #enos te#po e# ca"a parte "o 9ue u# &o#e#6 concentra"o e# u# s autor ou u# per!o"o 5re$e3 Conc uiro a ,uns co# eru"ita e se$era austeri"a"e6 9ue tais i$ros no "e$e# escre$er;se ou ento "e$e# ser constitu!"os por #ono,ra0ias "e $<rios autores3 No entanto6 a ,u#a coisa se per"e nessa co a5ora2o3 Se &< 9ua 9uer uni"a"e no #o$i#ento "a &istria36 se &< a ,u#a re a2o !nti#a entre o antes e o "epois6 % necess<rio 9ue u# s esp!rito sinteti=e os per!o"os anterior e u terior3 O estu"ioso "e Rousseau po"e ter "i0icu "a"e e# apreciar a sua conexo co# a Esparta "e * ato e * utarco> o &istoria"or "e Esparta po"e no estar pro0etica#ente c?nscio "e Ho55es6 Fic&te e Lenine3 4ostrar re a2@es "esse ,%nero % o 0i# "este i$ro6 0i# 9ue s por u#a ar,a $iso "e con'unto po"e atin,ir;se3 H< #uitas &istrias "a 0i oso0ia6 #as nen&u#a "o #eu con&eci#ento co# o o5'ecti$o "e esta3 Os 0i so0os so e0eito e causa3 4uitos e0eitos "as circunstAncias e "a po !tica e institui2@es "o seu te#po> causa Bse ti$ere# essa 0ortunaC "e cren2as #o"e a"oras "a po !tica e institui2@es "e %pocas u teriores3 Na #or parte "as &istrias "a 0i oso0ia6 ca"a 0i so0o aparece no $<cuo3 As suas opini@es so irre aciona"as6 excepto na #e &or &iptese para os 0i so0os pri#iti$os3 Eu tentei6 ao contr<rio #ostrar ca"a 0i so0o6 tanto 9uanto a $er"a"e per#ite6 co#o resu tD EF "o seu #i ieu6 co#o &o#e# e# 9ue se crista i=a# e concentra# $a,os e "i0usos pensa#entos e senti#entos "a co#uni"a"e a 9ue pertence3 BEC Isto exi,iu a ,uns cap!tu os "e pura &istria socia 3 Nin,u%# co#preen"e esticos e epicuristas se# a ,u# con&eci#ento "a i"a"e &e en!stica6 ou os esco <sticos se# o "o

"esen$o $i#ento "a I,re'a "o s%cu o $ ao GIII3 *or isso tratei 5re$e#ente os es5o2os pura#ente &istricos "e #aior in0 uHncia no #eu parecer so5re o pensa#ento 0i os0ico6 e #ais "e#ora"a#ente on"e a &istria % pro$a$e #ente #enos 0a#i iar a a ,uns eitores ; por exe#p o6 a "a A ta I"a"e 4%"ia3 4as nesses cap!tu os &istricos exc u! 9uanto #e pareceu "e pe9uena ou nu a in0 uHncia na 0i oso0ia conte#porAnea ou su5se9uente BIC3 E# i$ros co#o este o pro5 e#a "a se ec2o % "i0!ci 3 Se# por#enor o i$ro % $a=io e se# interesse> co# por#enor6 po"e tornar;se "e enti"o into er<$e 3 Optei por u# co#pro#isso6 tratan"o s "e 0i so0os 9ue 'u ,uei "e i#portAncia capita e #encionan"o e# re a2o co# e es6 por#enores 9ue se no tH# i#portAncia 0un"a#enta tH# $a or co#o exe#p o e $i$i0ica2o3 BEC Este ponto "e $ista "e Russe parece;nos #erecer u#a re0 exo particu ar#ente atenta3 Se % ine,<$e 9ue as &istrias "a 0i oso0ia6 na #aior parte6 nos apresenta# as opini@es "e ca"a 0i so0o iso a"as "o contexto &istrico;socia e# 9ue se Inscre$e#6 no sero por$entura #ais co#p exos "o 9ue o su,ere Russe os a2os 9ue os i,a# ao seu te#poJ A esse propsito a0i,ura;se;nos oportuno citar u# texto "e +ra#sci e# 9ue o pensa"or ita iano6 co# a sua recon&eci"a uci"e=6 0oca o pro5 e#a co# #aior precisoK LDo ponto "e $ista 9ue nos preocupa6 o estu"o "a &istria e "a ,ica "as "i0erentes 0i oso0ias "os 0i so0os no % su0iciente3 Muanto #ais no se'a "o 9ue co#o orienta2o #et"ica6 % preciso c&a#ar a aten2o para as outras partes "a &istria "a 0i oso0ia6 9uer "i=er para as concep2@es "o #un"o "as ,ran"es #assas6 para as "os ,rupos "iri,entes #ais restritos Bos Inte ectuaisC e 0ina #ente para os ia#es 9ue une# estes "i0erentes con'untos cu turais co# a 0i oso0ia "os 0i so0os3 A 0i oso0ia "e u#a %poca no % a 0i oso0ia "este ou "a9ue e 0i so0o6 "este ou "a9ue e ,rupo "e inte ectuais6 "este ou "a9ue e ,ran"e a,rupa#ento "as #assas popu aresK % u#a co#5ina2o "e to"os estes e e#entos 9ue te# o seu apo,eu nu#a "irec2o "eter#ina"a6 e# 9ue este apo,eu se tornou e# nor#a "e ac2o co ecti$a6 9uer "i=er L&istriaN concreta e co#p eta Binte,ra N3 Tra"u=i#os este 0ra,#ento "o $o u#e Oeu$res C&oisies6 tra"uction et notes par +O5ert 4o,et et Ar#an" 4on'o6 pr%0ace "e +eor,es Co,niot6 *aris PEQRQS6 p3 TU3 BE3 *3C BVC Cre#os 9ue Bertran" Russe ne# se#pre so ucionou acura"a#ente este pro5 e#a3 Assi#6 por exe#p o6 a0i,ura;se;nos 9ue o Autor no atri5uiu a "e$i"a I#portAncia aos #ateria istas 0ranceses "o s%cu o G(III6 a "espeito "e constitu!re# u#a "as 0ontes e partes constituintes "e u#a "as #ais $i,orosas correntes "a 0i oso0ia conte#porAnea6 o #ateria is#o "ia %ctico3 BR3 F3C EE A 0i oso0ia "es"e os pri#eiros te#pos 0oi no apenas #era 9uesto "e esco as ou "isputa entre u# pu,i o "e &o#ens cu tos6 #as parte inte,rante "a $i"a "a co#uni"a"e6 e co#o ta procurei consi"er";Ea3 Se &< #%rito neste i$ro6 "eri$a "esse ponto "e $ista3 O i$ro "e$e a existHncia ao Dr3 A 5ert C3 Barnes6 por ter si"o ori,inaria#ente p anea"o e e# parte apresenta"o e# con0erHncias na Barnes Foun"ation6 "e *ensi $Ania3 Co#o na #aior parte "a #in&a o5ra "es"e EQUI auxi iou;#e na in$esti,a2o e e# #uitas outras 0or#as #in&a #u &er6 *atr!cia Russe 3 INTRODUWXO As concep2@es "a $i"a e "o #un"o a 9ue c&a#a#os L0i os0icasN so pro"uto "e "ois 0actoresK u#6 &eran2a "e concep2@es re i,iosas e %ticas> outro6 a9ue a in$esti,a2o 9ue po"e ter no#e Lcienti0icaN6 usan"o o ter#o no senti"o #ais ato3 In"i$i"ua #ente os 0i so0os ar,a#ente "i$er,ira# na propor2o "estes "ois 0actores

nos seus siste#as6 #as a presen2a "e a#5os e# 9ua 9uer ,rau % o 9ue caracteri=a a 0i oso0ia3 LFi oso0iaN % ter#o co# $<rios senti"os6 #ais atos ou #ais estritos3 Us<; o;ei no senti"o ato 9ue $ou exp icar3 Fi oso0ia co#o enten"erei a pa a$ra % a ,o inter#%"io entre teo o,ia e ciHncia3 Co#o a teo o,ia6 consiste e# especu a2@es so5re #at%rias inacess!$eis at% a,ora ao con&eci#ento "e0ini"o6 #as co#o a ciHncia6 ape a para a ra=o "e pre0erHncia Y autori"a"e6 9uer "a tra"i2o 9uer "a re$e a2o3 To"o con&eci#ento "e0ini"o ; assi# o sustento ; pertence Y ciHncia> to"o "o,#a6 co#o o 9ue exce"e o con&eci#ento "e0ini"o6 pertence Y teo o,ia3 4as entre teo o,ia e ciHncia &< u#a terra;se#;"ono6 exposta ao ata9ue "e a#5os os a"os> % a 0i oso0ia3 As 9uest@es "e #aior interesse para esp!ritos especu ati$os raro tH# resposta cienti0ica6 e as respostas con0iantes "e te o,os '< no parece# to con$incentes co#o nos s%cu os anteriores3 Estar< o #un"o "i$i"i"o e# esp!rito e #at%ria6 e sen"o assi#6 9ue % esp!rito e 9ue % #at%riaJ Est< a a #a su'eita Y #at%ria6 ou te# ener,ias in"epen"entesJ Te# o Uni$erso uni"a"e ou 0i#J E$o $e para a ,u# o5'ecti$oJ H< rea #ente eis "a nature=a6 ou cre#os ne as "e$i"o ao nosso inato a#or "a or"e#J Z o &o#e# o 9ue parece ao astrno#o u# pe9ueno con'unto "e car$o i#puro e <,ua6 a arrastar;se i#potente so5re u# pe9ueno p aneta se# i#portAnciaJ Ou % o 9ue pensa$a Ha# etJ Ser< as "uas coisasJ H< u# tipo no5re e u# ET tipo 5aixo "e $i"a6 ou so to"os #era#ente 0:teisJ Se u# "e es % no5re6 e# 9ue consiste e co#o rea i=<; oJ De$e o 5e# ser eterno para po"er ser aprecia"o6 ou #erece procurar;se ain"a 9uan"o o Uni$erso ca#in&e inexora$e #ente para a #orteJ Existe "e 0acto a sa5e"oria ou no passa "e re9uinte "erra"eiro "e oucuraJ No &< resposta e# a5oratrio para tais 9uest@es3 *reten"era# teo o,ias "ar respostas6 to"as "e#asia"o "e0ini"as6 o 9ue as torna suspeitas a esp!ritos #o"ernos3 Estu"ar essas 9uest@es6 se no respon"er; &es6 % a tare0a "a 0i oso0ia3 7 4a ento6 "ir;se;<6 por 9ue per"er te#po co# pro5 e#as inso :$eisJ *o"e respon"er;se co#o &istoria"or ou co#o &o#e# e# 0ace "o terror "a so i"o cs#ica3 A resposta "o &istoria"or6 tanto 9uanto posso "<; a6 $er;se;< nesta o5ra6 Des"e 9ue os &o#ens 0ora# capa=es "e especu ar i$re#ente6 as suas ac2@es e# in:#eros aspectos i#portantes "epen"era# "as suas teorias so5re o #un"o e a $i"a &u#ana6 assi# co#o so5re o 5e# e o #a 3 Assi# % &o'e co#o 0oi antes3 *ara co#preen"er u#a i"a"e ou u#a na2o te#os "e co#preen"er; &e a 0i oso0ia6 e para isso te#os "e ser e# 9ua 9uer ,rau 0i so0os3 H< a9ui u#a causa i"a"e rec!proca3 As circunstAncias "a $i"a "o &o#e# concorre# #uito para "eter#inar a sua 0i oso0ia6 e reciproca#ente6 a sua 0i oso0ia "eter#ina e# #uito as suas circunstAncias3 Esta interac2o #u tissecu ar % o tpico "as p<,inas se,uintes3 H< no entanto u#a resposta #ais pessoa 3 A ciHncia "i=;nos o 9ue sa5e#os6 e % pouco> e se es9uece#os 9uanto i,nora#os 0icare#os insens!$eis a #uitos 0actos "a #aior i#portAncia3 *or outro a"o6 a teo o,ia in"u= a crer "o,#atica#ente 9ue te#os con&eci#ento on"e rea #ente s te#os i,norAncia6 e assi# pro"u= u#a esp%cie "e i#pertinente arro,Ancia e# re a2o ao Uni$erso3 A incerte=a perante esperan2as $i$as e receios % "o orosa #as te# "e suportar;se se 9uiser#os $i$er se# o con0orto "e contos "e 0a"as3 Ne# % 5o# es9uecer as 9uest@es postas pe a 0i oso0ia6 ne# persua"ir#o;nos "e 9ue E [[ &e ac&<#os resposta in"u5it<$e 3 Ensinar a $i$er se# certe=a e se# ser para isa"o pe a &esita2o % ta $e= o #ais i#portante "o# "a 0i oso0ia "o nosso te#po a 9ue# a estu"a3

Fi oso0ia6 co#o "istinta "a teo o,ia6 co#e2ou na +r%cia6 no s%cu o $i a3 C33 Depois 0oi "e no$o su5#er,i"a pe a teo o,ia co# a $in"a "o Cristianis#o e a 9ue"a "e Ro#a3 O se,un"o ,ran"e per!o"o6 "o s%cu o GI ao GI( 0oi "o#ina"o pe a I,re'a Cat ica6 excepto a ,uns ,ran"es re5e "es6 co#o o i#pera"or Fre"erico EE BEEQR;EIRFC3 Este per!o"o ter#inou pe as con0us@es 9ue cu #inara# na Re0or#a3 O terceiro per!o"o6 "o s%cu o G(II at% &o'e6 % "o#ina"o6 #ais "o 9ue 9ua 9uer "os anteriores6 I-T*3MDCW3TF ER pe a ciHncia> as cren2as re i,iosas tra"icionais continua# a ser i#portantes #as necessita"as "e 'usti0ica2o e #o"i0ica"as se#pre 9ue a ciHncia o torna$a i#perati$o6 *oucos 0i so0os "e este per!o"o so orto"oxos "o ponto "e $ista cat ico e o esta"o secu ar te# #aior i#portAncia "o 9ue a I,re'a nas suas especu a2@es3 Coeso socia e i5er"a"e in"i$i"ua co#o re i,io e ciHncia esto e# con0 ito ou e# co#pro#isso "i0!ci "urante to"o o per!o"o3 Na +r%cia a coeso socia assenta$a na ea "a"e Y ci"a"e;esta"o> Aristte es #es#o6 e#5ora no seu te#po A exan"re '< 0osse o5so eti=an"o a ci"a"e;esta"o6 s po"ia apreciar essa esp%cie "e po !tica3 O ,rau "e i#ita2o "a i5er"a"e in"i$i"ua pe o "e$er para co# a ci"a"e $aria$a #uito3 E# Esparta a i5er"a"e era to escassa co#o na A e#an&a #o"erna ou na R:ssia> e# Atenas6 apesar "e perse,ui2@es ocasionais6 os ci"a"os ,o=ara# no #e &or per!o"o "e extraor"in<ria i5er"a"e 9uanto a restri2@es i#postas pe o Esta"o3 O pensa#ento ,re,o "es"e Aristte es % "o#ina"o pe a "e$o2o re i,iosa e patritica Y ci"a"e> os seus siste#as %ticos a"apta#;se Y $i"a "os ci"a"os e tH# ar,o e e#ento po !tico3 Muan"o os ,re,os 0ora# su5#eti"os pri#eiro pe os #ace"nios6 "epois pe os ro#anos6 as concep2@es prprias "os "ias "e in"epen"Hncia 0icara# inap ic<$eis3 De a9ui6 e# pri#eiro u,ar6 per"a "e $i,or pe a ruptura "a tra"i2o6 e e# se,un"o u,ar6 u#a %tica #ais in"i$i"ua e #enos socia 3 Os esticos $ira# a $i"a $irtuosa co#o re a2o "a a #a co# Deus #ais "o 9ue re a2o "os ci"a"os co# o Esta"o3 Assi# preparara# o ca#in&o ao Cristianis#o6 ori,inar!a#ente no po !tico co#o o estoicis#o6 pois "urante os trHs pri#eiros s%cu os os seus a"erentes esti$era# i$res "e in0 uHncia "o ,o$erno3 A coeso socia nos seis s%cu os e #eio6 "e A exan"re a Constantino6 0oi #anti"a no pe a 0i oso0ia ou pe a 0i"e i"a"e anti,a #as pe a 0or2a> pri#eiro6 "as ar#as6 "epois6 "a a"#inistra2o ci$i 3 Ex%rcito ro#ano6 estra"as ro#anas6 "ireito ro#ano6 e o0iciais ro#anos6 criara# e "epois #anti$era# u# po"eroso esta"o centra i=a"o3 Na"a % atri5u!$e Y 0i oso0ia ro#ana6 por9ue no a &a$ia3 Durante esse on,o per!o"o as i"eias ,re,as "o te#po "e i5er"a"e so0rera# ,ra"ua processo "e trans0or#a2o> a ,u#as6 as 9ue po"e#os consi"erar especi0ica#ente re i,iosas6 ,an&ara# e# i#portAncia re ati$a> outras6 #ais racionastes6 0ora# re'eita"as pe o esp!rito "a %poca3 Desse #o"o os : ti#os pa,os a"aptara# a tra"i2o ,re,a at% estar a"e9ua"a Y incorpora2o na "outrina crist3 O Cristianis#o popu ari=ou u#a opinio i#portante6 '< i#p !cita na "outrina estica #as a &eia ao esp!rito ,era "a anti,ui"a"e ; isto %6 a "e 9ue o "e$er para co# Deus % #ais i#perati$o "o 9ue o "e$er para co# E\ Histria DA FILOSOFIA OCIDENTAL o Esta"o BEC3 Esta opinio "e 9ue ; Li#porta o5e"ecer a Deus #ais "o 9ue ao &o#e#N ; co#o "i=ia# Secretas e os Apsto os6 so5re$i$eu Y con$erso "e Constantino6 por9ue os pri#eiros i#pera"ores cristos era# arianos ou inc ina"os ao arianis#o3 Muan"o se 0i=era# orto"oxos caiu e# "esuso3 No i#p%rio 5i=antino per#aneceu atente6 co#o no su5se9uente i#p%rio russo6 9ue "eri$ou "e Constantinop a e seu Cristianis#o BIC3 4as no Oci"ente6 on"e os i#pera"ores cat icos 0ora# 9uase i#e"iata#ente su5stitu!"os

Bexcepto e# parte "a +< eaC por con9uista"ores 5<r5aros &er%ticos6 a superiori"a"e "a o5e"iHncia re i,iosa so5re a po !tica so5re$i$eu e e# certa extenso ain"a so5re$i$e3 A in$aso 5<r5ara p?s ter#o "urante seis s%cu os Y ci$i i=a2o oeste europeia3 De#orou na Ir an"a at% os "ina#ar9ueses a "estru!re# no s%cu o IG> antes "e extin,uir;se pro"u=iu a i u#a 0i,ura not<$e K Scoto Eri:,ena3 No i#p%rio orienta a ci$i i=a2o ,re,a #ante$e;se6 "isseca"a co#o e# u# #useu6 at% a 9ue"a "e Constantinop a6 e# ETRU6 #as na"a "e i#portAncia para o #un"o $eio "e Constantinop a excepto u#a tra"i2o art!stica e o c"i,o 'ustinianeu "o "ireito ro#ano3 No per!o"o o5scuro6 "o 0i# "o s%cu o $ ao #ea"o "o GI o #un"o ro#ano oci"enta so0re a ,u#as #u"an2as #uito interessantes3 O con0 ito entre o "e$er co# Deus e o "e$er para co# o Esta"o6 intro"u=i"o pe o Cristianis#o6 to#a a 0or#a "e con0 ito entre a I,re'a e o rei3 A 'uris"i2o ec esi<stica "o papa esten"e;se Y It< ia6 Fran2a6 Espan&a6 +r;Bretan&a e Ir an"a6 A e#an&a6 Escan"in<$ia e *o nia3 A principio6 exceptua"a a It< ia e o Su "a Fran2a6 o seu #an"o so5re 5ispos e a5a"es era pe9ueno6 #as "es"e +re,rio (II Bs%cu o GI a"ianta"oC tornou;se rea e e0ecti$o3 Des"e ento o c ero co# to"a a Europa Oci"enta 0or#ou u#a s or,ani=a2o so5 a "irec2o "e Ro#a6 procuran"o o po"er inte i,ente e incansa$e #ente6 e e# ,era $itorioso at% "epois "e EUFF nos con0 itos co# ,o$ernantes secu ares3 O con0 ito entre a I,re'a e Esta"o no 0oi entre c ero e aicato> 0oi ta#5%# u#a reno$a2o "o con0 ito entre o #un"o #e"iterrAneo e os 5<r5aros "o Norte3 A uni"a"e "a I,re'a era eco "a "o i#p%rio ro#ano6 a sua itur,ia era atina6 e os seus &o#ens #ais not<$eis era# pe a #aior parte ita ianos6 espan&is ou 0ranceses "o Su 3 A sua e"uca2o6 9uan"o a e"uca2o reapareceu6 era c <ssica> a sua concep2o "e "ireito e ,o$erno teria si"o #ais co#preens!$e a BEC Esta opinio era anti,a3 ]< se encontra6 por exe#p o na Ant!,ona6 "e S0oc es3 4as antes "os esticos poucos a co#parti &a$a#3 BEC *or Isso u# russo #o"erno no pensa "e$er o5e"ecer ao #ateria is#o "ia %ctico #ais "o 9ue a Sta ine3 INTRODUWXO EE 4arco Aur% io "o 9ue aos #onarcas conte#porAneos3 A I,re'a representa$a ao #es#o te#po a continui"a"e "o passa"o e o #ais ci$i i=a"o "o presente3 O po"er secu ar6 pe o contr<rio6 esta$a na #o "e reis e 5ar@es "e ori,e# teutnica6 ansiosos por conser$ar 9uanto poss!$e as constitui2@es por e es tra=i"as "as 0 orestas "a +er#Ania3 O po"er a5so uto era a &eio a essas institui2@es e assi# era o 9ue aparecia a esses $i,orosos con9uista"ores co#o est:pi"a e "essora"a e,a i"a"e3 O rei tin&a "e repartir o po"er co# a aristocracia 0eu"a 6 #as to"os espera$a# ser conte#p a"os co# 0ontes ocasionais "e "<"i$as na 0or#a "e ,uerra6 #orticAnio pi &a,e# ou $io a2o3 Os #onarcas po"ia# arrepen"er;se6 por9ue era# sincera#ente pie"osos6 e a %# "isso6 o arrepen"i#ento era '< u#a 0or#a "e a0ecto3 4as a I,re'a nunca p?"e conse,uir "e es ;a re,u ari"a"e "e proce"er tran9ui o 9ue u# patro #o"erno pe"e e e# ,era o5t%# "os seus e#pre,a"os3 De 9ue ser$ia con9uistar o #un"o se no se pu"eaL 5e5er6 #atar e a#ar co#o o esp!rito pe"iaJ E por 9ue &a$ia# e es con as suas ar#as "e ca$a eiros6 o5e"ecer Y s or"ens "e &o#ens "e3 i$ros $ota"os ao ce i5ato e "esar#a"osJ Apesar "a "esapro$a2o ec esi<stica e es #anti$era# o "ue o6 o 'u ,a#ento pe as ax#as e "esen$o $era# oi torneios e o a#or corteso3 Ocasiona #ente6 e# i#pu so "e 0:ria a5 assassinaria# ec esi<sticos e#inentes3 To"a a 0or2a ar#a"a esta$a "o a"o "os reis e no entanto a I,re'i $enceu3 A I,re'a ,an&ou6 e# parte por ter 9uase o #onop io "a e"uca2o6 e# parte por9ue os reis esta$a# e# constante ,uerra entre si #as principa #ente por ,o$ernantes e po$o crere# pia#ente 9ue e e tin&a o po"er "as c&a$es3 A I,re'a po"ia "eci"ir se u# rei passaria E eterni"a"e no C%u ou no In0erno> po"ia ;a5so $er s:5"itos "o "e$er "i

ea "a"e e assi# esti#u ar a re5e io6 A %#3 "isso6 a I,re'a representa$a a or"e# e# $e= "a anar9uia e portanto era o apoio "a crescente c ass6 #ercanti 3 E# especia na It< ia esta : ti#a consi"era2o 0oi "ecisi$a O es0or2o teutnico para preser$ar pe o #enos u#a in"epen"Hncii parcia perante a I,re'a expri#iu;se no s na po !tica6 #as na arte ro#ance6 ca$a aria e ,uerra3 *ouco no #un"o inte ectua por9ue a e"uca2o se i#ita$a 9uase "e to"o ao c ero3 A 0i oso0ia exp !cita "a I"a"6 4%"ia no % espe &o 0ie "o te#po6 #as apenas "o pensa#ento "e uin parti"o3 No entanto entre os ec esi<sticos ;especia #ente entre os 0ranciscanos ;a ,uns por $<rias ra=@es esta$a# e# "esacor"o co# o papa De#ais6 na It< ia a cu tura "os ei,os prece"eu "e s%cu os a "o Nort6 "os A pes3 Fre"erico II co# a pretenso "e 0un"ar u#a re i,io no$3 representa o extre#o "a cu tura antipapa 3 To#<s "e A9uino6 "o rein^ E_ HIST@RIA DA *IOSOFIA OCIDENTAL "e N<po es on"e reina$a Fre"erico6 II6 % at% &o'e o expositor c <ssico "a 0i oso0ia papa 3 Dante6 uns cin9uenta anos "epois6 0e= u#a s!ntese e "eu a :nica exposi2o pon"era"a "o #un"o #e"ie$a co#p eto3 Depois "e Dante6 por #oti$os tanto inte ectuais co#o po !ticos a s!ntese 0i os0ica #e"ie$a "ecaiu3 Ti$era car<cter "e e e,Ancia e per0ei2o #iniatura 3 Tu"o o 9ue o siste#a tin&a e# conta ac&a$a u,ar preciso re ati$a#ente aos outros conte:"os "o #es#o cos#os 0inito3 4as o +ran"e Cis#a6 o 4o$i#ento Conci iar e o *apa"o6 renascentista e$ara# Y Re0or#a6 9ue "estruiu a uni"a"e "a Cristan"a"e e a teoria esco <stica "o ,o$erno centra"o no papa3 Durante o Renasci#ento6 no$o con&eci#ento "a anti,ui"a"e e "a super0!cie "a Terra6 cansa$a# os &o#ens "os siste#as6 torna"os pris@es #entais3 A astrono#ia "e Cop%rnico "a$a Y Terra e ao Ho#e# posi2o #ais #o"esta "o 9ue a teoria "e *to o#eu3 O pra=er "e 0actos no$os su5stituiu6 entre os &o#ens inte i,entes6 o "e raciocinar6 ana isar e siste#ati=ar3 E#5ora e# arte o Renasci#ento per#ane2a or"eiro6 e# pensa#ento pre0ere u#a "esor"e# a#p a e 0rut!0era3 Neste aspecto6 4ontai,ne % o representante #ais t!pico "a %poca3 Na teoria po !tica6 e e# tu"o excepto e# arte6 &ou$e co apso "a or"e#3 A I"a"e 4%"ia6 tur5u enta na pr<tica6 tin&a no ca#po "o pensa#ento a paixo "a e,a i"a"e e u#a teoria #uito precisa "o po"er po !tico3 To"o po"er $e# "e Deus> E e "e e,a;o no papa nas coisas sa,ra"as6 no i#pera"or e# #at%ria secu ar> #as u# e outro per"era# a i#portAncia no s%cu o G(3 O papa 0icou sen"o apenas u# "os pr!ncipes ita ianos i#iscu!"o no incri$e #ente co#p ica"o 'o,o se# escr:pu o "o po"er po !tico ita iano3 As no$as #onar9uias nacionais "e Fran2a6 Espan&a e In, aterra tH# nos seus territrios u# po"er on"e ne# o papa ne# o i#pera"or tH# inter0erHncia3 O esta"o naciona 6 "e$i"o e# ,ran"e parte Y p $ora6 a"9uiriu no pensar e no sentir "os &o#ens u#a in0 uHncia nunca at% ento a can2a"a e "estruiu pro,ressi$a#ente os restos "a cren2a ro#ana na uni"a"e "a ci$i i=a2o3 Esta "esor"e# po !tica ac&ou expresso e# O *r!ncipe6 "e 4ac&ia$e i3 Na 0a ta "e princ!pio con"utor a po !tica tornou;se uta a5erta pe o po"er3 O *r!ncipe "< conse &os ar,utos so5re o #o"o "e 'o,ar co# Hxito3 Repetia;se na It< ia o 9ue suce"era na ,ran"e ci"a"e ,re,aK as restri2@es #orais "esaparecera# por sere# consi"era"as uni"as Y supersti2o3 A i5erta2o "e ca"eias tornou os &o#ens en%r,icos e cria"ores6 *ro"u=in"o rara 0 orescHncia "e ,%nios> #as a anar9uia e a per0!"ia6 ine$it<$e 0ruto "a "eca"Hncia #ora 6 tornara# os ita ianos co ecti$a; INTRODUWAO EE

#ente i#potentes6 e co#o os ,re,os ca!ra# so5 o "o#!nio "e na2ReE #enos ci$i i=a"as #as no assi# "estitu!"as "e coeso socia 3 O resu ta"o 0oi no entanto #enos "esastroso "o 9ue na +r%cia6 por9ue as na2@es "e po"erio recente6 co# excep2o "a Espan&a6 #ostrara#;se to capa=es "e ,ran"es rea i=a2@es co#o os ita ianos tin&a# si"o3 Des"e o s%cu o G(I a &istria "o pensa#ento europeu % "o#ina"a pe a Re0or#a3 A Re0or#a 0oi u# co#p exo #o$i#ento po i%"rico e "e$eu o Hxito a $<rias causas3 E# pri#eiro u,ar era a re$o ta "as na2@es "B Norte contra o reno$a"o "o#!nio "e Ro#a3 A 0or2a "a re i,io su5'u,ara o Norte #as a re i,io na It< ia "eca!ra3 O papa"o per#anecia co#o institui2o e arranca$a u# tri5uto enor#e "a A e#an&a e "e In, aterra6 #as esses pa!ses6 ain"a pie"osos6 no po"ia# re$erenciar Br,ias e 4%"icis6 9ue pro0essa$a# sa $ar a #as "o pur,atrio por "in&eiro 9ue "issipa$a# e# uxo e i#ora i"a"e3 4oti$os nacionais6 econ#icos e #orais con0 u!a# na re$o ta contra Ro#a3 A %# "e isso os pr!ncipes no tar"ara# a co#preen"er 9ue se a I,re'a nos seus territrios se tornasse #era#ente naciona po"eria# "o#in<; a e 0icar #ais po"erosos "o 9ue tin&a# si"o ao repartir o "o#!nio co# o papa3 *or to"os estes #oti$os as ino$a2@es teo ,icas "e Lutero 0ora# 5e# aco &i"as por ,o$ernantes e po$os e# ,ran"e parte "o Norte "a Europa3 A I,re'a Cat ica "eri$ou "e trHs 0ontes3 A sua &istria sa,ra"a 0% 'u"aica6 a sua teo o,ia6 ,re,a6 o seu ,o$erno e "ireito cannico6 pe o #enos in"irecta#ente6 ro#anos3 A Re0or#a re'eitou os e e#entos ro#anos6 a0ei2oou os e e#entos ,re,os e re0or2ou #uito os e e#entos 'u"aicos Cooperou "e esta 0or#a co# as 0or2as naciona istas "estrui"oras "a coeso socia e0ectua"a pri#eiro pe o i#p%rio ro#ano6 "epois pe a I,re'a Ro#ana3 Na "outrina cat ica a re$e a2o "i$ina no ter#inou co# as Escrituras6 continuou atra$%s "a I,re'a a 9ue por isso &< o "e$er " su5#eter as opini@es in"i$i"uais33 Os protestantes6 pe o contr<rio6 re'eita# a I,re'a co#o $e!cu o "a re$e a2o3 A $er"a"e s existe na B!5 ia 9ue ca"a &o#e# po"e interpretar por si3 Se os &o#ens "i$er,ire# n interpreta2o6 no &< autori"a"e "i$ina#ente autori=a"a para "eci"ir a "isputa3 Na pr<tica6 o Esta"o rec a#ou o "ireito antes pertencente Y I,re'a6 #as 0oi u#a usurpa2o3 Na teoria protestante no &< inter#e"i<rio terrestre entre a a #a e Deus3 O e0eito "esta #u"an2a 0oi i#portante3 A $er"a"e "eixou "e "epen"er "a autori"a"e e passou a "epen"er "e #e"ita2o interior3 Cresce r<pi"a a ten"Hncia para o anar9uis#o e# po !tica6 e e# re i,io par o #isticis#o 9ue se#pre utara co# "i0icu "a"es na estrutura "a orto; IF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "oxia cat ica3 Tornou;se no u# protestantis#o #as u#a #u ti"o "e seitas> no u#a 0i oso0ia antiesco <stica #as tantas 9uantos os 0i so0os> no6 no s%cu o GII6 u# i#pera"or oposto ao papa #as u# ,ran"e n:#ero "e reis &ere'es3 O resu ta"o6 no pensa#ento co#o na iteratura6 0oi u# su5'ecti$is#o continua#ente apro0un"a"o6 actuante pri#eiro co#o sau"<$e i5erta2o "e escra$atura espiritua #as enca#in&a"o "epois para u# iso a#ento pessoa ini#i,o "e sani"a"e socia 3 A 0i oso0ia #o"erna co#e2a co# Descartes6 cu'a certe=a 0un"a#enta % a "a existHncia prpria e "os seus pensa#entos6 "e on"e se in0ere o #un"o externo3 Era apenas o pri#eiro passo para u# "esen$o $i#ento atra$%s "e Ber`e e1 e aant at% Fic&te6 para 9ue# tu"o % e#ana2o "o e,o3 Isto era u#a insani"a"e6 e a partir "e esse extre#o a 0i oso0ia tentou "es"e ento 0u,ir para o #un"o "o senso co#u# or"in<rio3 O anar9uis#o $ai "e #o "a"a co# o su5'ecti$is#o e# 0i oso0ia3 ]< no te#po "e Lutero6 "isc!pu os #a $in"os e irrecon&eci"os tin&a# "esen$o $i"o a "outrina "o

Ana5aptis#o ;a ,u# te#po 0 orescente na ci"a"e "e 4Onster3 Os ana5aptistas repu"ia$a# to"a a ei6 pois o &o#e# 5o# "e$e ser ,uia"o e# ca"a #o#ento pe o Esp!rito Santo6 9ue no po"e su'eitar;se a 0r#u as3 De esta pre#issa c&e,ara# ao co#unis#o e Y pro#iscui"a"e sexua > 0ora# por isso exter#ina"os "epois "e resistHncia &erica3 4as a "outrina6 e# 0or#a atenua"a espa &ou;se na Ho an"a6 In, aterra e A#%rica> &istrica#ente % a ori,e# "o 9ua`eris#o3 U#a 0or#a #ais 0ero= "e anar9uis#o6 no conexa co# a re i,io6 apareceu no s%cu o GIG3 Na R:ssia6 na Espan&a6 e# #enor ,rau na It< ia6 te$e Hxito consi"er<$e e ain"a &o'e assusta as autori"a"es a#ericanas "e i#i,ra2o3 Esta 0or#a #o"erna6 e#5ora anti;re i,iosa6 te# #uito "o esp!rito "o protestantis#o pri#iti$o> "i0ere principa #ente e# "iri,ir contra os ,o$ernos secu ares ;a &osti i"a"e "e Lutero contra os papas3 A su5'ecti$i"a"e6 u#a $e= i5erta6 no po"e i#itar;se se# se,uir seu ca#in&o3 E# #ora 6 a Hn0ase protestante "a consciHncia in"i$i"ua era essencia #ente an<r9uica3 H<5ito e costu#e era# to 0ortes 9ue6 exceptuan"o !#petos ocasionais co#o o "e 4Onster6 os "isc!pu os "o in"i$i"ua is#o %tico proce"ia# co#o con$enciona #ente $irtuosos6 #as o e9ui !5rio era prec<rio3 O cu to setecentista "a Lsensi5i i"a"eN co#e2ou a "ec inar> a"#ira$a;se u# acto no pe as 5oas conse9uHncias ou pe o acor"o co# u# c"i,o #ora 6 #as pe a e#o2o 9ue o inspira$a3 De a! o cu to "o &eri6 expresso e# Car 1 e e Niet=sc&e e o cu to 51roniano "a paixo $io enta6 "e 9ua 9uer esp%cie3 O #o$i#ento ro#Antico e# arte6 e# iteratura e e# po !tica i,a;se co# este 'ui=o su5'ecti$o "e &o#ens 9ue 'u ,a# no co#o #e#5ros "a INTRODUWXO IE co#uni"a"e #as co#o o5'ecto estbtica#ente "e eitoso "e conte#p a2o3 Os ti,res so #ais 5e os "o 9ue os carneiros #as pre0eri#o; os atr<s "e 5arras3 O ro#Antico t!pico tira as ,ra"es e ,o=a os sa tos #a,n!0icos e# 9ue o ti,re "e$ora o carneiro3 Exorta o &o#e# a ser ti,re e 9uan"o o conse,ue o resu ta"o no % inteira#ente a,ra"<$e 3 Hou$e "i$ersas reac2@es #o"ernas contra as #ais insanas 0or#a "e su5'ecti$is#o3 *ri#eiro6 u#a 0i oso0ia "e co#pro#isso #%"io6 a "outrina "o i5era is#o6 9ue tentou "e#arcar a es0era "o ,o$erno e a "e in"i$!"uo3 Na 0ei2o #o"erna co#e2ou co# Loc`e6 to contr<rio ao Lentusias#oN ; o in"i$i"ua is#o ana5aptista ; co#o Y autori"a"e a5so uta e Y ce,a su5ser$iHncia Y tra"i2o3 U#a re$o ta u terior e$ou Y "outrina "o cu to "o Esta"o6 "an"o; &e a posi2o atri5u!"a pe o Cato icis#o Y I,re'a ou at% a Deus3 Ho55es6 Rousseau e He,e representa# 0ases "e essa teoria e as suas "outrinas esto incorpora"as pratica#ente e# Cro#/e 6 Napo eo6 e na A e#an&a #o"erna3 O Co#unis#o teorica#ente est< on,e "e tais 0i oso0ias6 #as na pr<tica % e$a"o a u# tipo "e co#uni"a"e #uito se#e &ante ao 9ue resu ta "o cu to "o Esta"o BEC6 Neste on,o tra'ecto6 "e \FF a3 C3 at% &o'e "i$i"ira#;se os 0i so0os entre os 9ue 9uere# apertar os a2os sociais e os 9ue preten"e# a0roux<; os3 Outras "i0eren2as aco#pan&a# estas3 Os "iscip in<rios "e0en"era# a ,u# siste#a "e "o,#a $e &o ou no$o e portanto e# #aior ou #enor ,rau6 0ora# &ostis Y ciHncia6 "es"e 9ue "o,#as no po"e# pro$ar; se e#pirica#ente3 Muase se#pre ensinara# 9ue a 0e ici"a"e no % o 5e#6 e a Lno5re=aN ou o L&ero!s#oN "e$e ser; &e pre0eri"o3 Ti$era# si#patia pe a parte irraciona "a nature=a &u#ana6 "es"e 9ue sentira# ser a ra=o ini#i,a "a coeso socia 3 Os i5ert<rios6 por outro a"o6 co# excep2o "os anar9uistas estre#es6 ten"era# a ser cient!0icos6 uti it<rios6 raciona istas6 &ostis Y paixo $io enta e ini#i,os "e to"as as 0or#as re i,iosas #ais pro0un"as3 Este con0 ito existiu na +r%cia6 anterior#ente ao 9ue recon&ece#os co#o 0i oso0ia e % '< 5e# exp !cito no pensa#ento ,re,o pri#iti$o3 4u"an"o "e 0or#a persistiu at% &o'e e no &< ":$i"a "e 9ue per#anecer< no 0uturo3

C aro 9ue nesta "isputa co#o e# tu"o 9uanto persiste #uito te#po ; ca"a parti"o te# ra=o e# parte3 A coeso socia % u#a necessi; BEC *ara se a$a iar "o ,rau "e 0un"a#enta2o "esta a0ir#ati$a "e Russe % In"ispens<$e re0 ectir so5re a concep2o #arxista "e Esta"o B$e'a;se6 por exe#p o O Esta"o e a Re$o u00io6 "e LHnineC 9ue en, o5a6 co#o % sa5i"o6 a teoria "a sua extin2o 0ina 6 con0rontan"o;a co# as $<rias rea i=a2@es &istricas "essa concep2e tais 9uais se nos "epara# no &ori=onte "os nossos "ias3 BR3 *3C II HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "a"e e a &u#ani"a"e nunca p?"e re0or2<; a por #eros ar,u#entos racionais3 Ca"a co#uni"a"e corre "ois peri,os opostosK ossi0ica2o por excesso "e "iscip ina e "e re$erHncia Y tra"i2o6 e por outro a"o "isso u2o ou 9ue"a so5 "o#!nio estran,eiro por "esen$o $i#ento "e in"i$i"ua is#o e in"epen"Hncia pessoa 6 9ue i#possi5i ita a coopera2o3 E# ,era as ,ran"es ci$i i=a2@es co#e2a# co# u# r!,i"o siste#a supersticioso6 ,ra"ua #ente a0rouxa"o e con"ucente e# certa 0ase a u# per!o"o "e ,Hnio 5ri &ante6 en9uanto o 5o# "a $e &a tra"i2o per#anece e o #a inerente Y "isso u2o no se "esen$o $eu3 4as 9uan"o o #a se re$e a6 con"u= Y anar9uia e "e ;ai6 ine$itY$e #ente6 a u#a tirania no$a6 9ue pro"u= no$a s!ntese6 5asea"a e# no$o siste#a "e "o,#a3 O i5era is#o % u#a "outrina ten"ente a e$itar esta osci a2o int%r#ina3 A essHncia "o i5era is#o % a tentati$a "e asse,urar a or"e# socia no na 5ase "e u# "o,#a irraciona e 0ir#ar a esta5i i"a"e se# exce"er as restri2@es necess<rias Y conser$a2o "a co#uni"a"e3 S o 0uturo "ir< se a tentati$a te# 5o# Hxito3 LI(RO *RI4EIRO FILOSOFIA ANTI+A *ARTE *RI4EIRA OS *RZ;SOCR8TICOS CA*ITULO I SURTO DA CI(ILI)AWXO +RE+A Na"a #ais surpreen"ente e "i0!ci "e exp icar e# to"a a &istria "o 9ue a s:5ita ascenso "a ci$i i=a2o ,re,a3 4uito "o 9ue constitui [ ci$i i=a2o '< existia #i &ares "e anos no E,ipto e na 4esopotA#ia [ irra"ia$a para pa!ses $i=in&os3 4as 0a ta$a# e e#entos at% 9ue os ,re,os os encontrara#3 O 9ue 0i=era# e# arte e iteratura % 5e# con&eci"o6 #as o 9ue 0i=era# no ca#po inte ectua % ain"a #ais extraor"in<rio3 In$entara# a #ate#<tica6 a ciHncia e a 0i oso0ia6 escre$era# pe a prirneira $e= &istria e# contraposi2o co# si#p es anais6 especu ara# i$re#ente so5re a nature=a "o #un"o e os 0ins "a $i"a6 se# a priso "e 9ua 9uer orto"oxia &er"a"a BEC3 O 9ue 0oi to surpreen"ente 9ue at% %poca #uito recente os &o#ens se contenta$a# co# a"#irar e 0a ar #istica#ente "o ,%nio6 ,re,o3 4as % poss!$e co#preen"er o "esen$o $i#ento "a +r%cia e# ter#os cient!0icos e $a e 5e# a pena 0a=H; o3 A 0i oso0ia co#e2ou co# Ta es6 9ue 0e i=#ente po"e "atar;se por ter pre"ito u# ec ipse "o ano R_R a3 M6 se,un"o os astrno#os3 Fi oso0ia e ciHncia ; ori,inaria#ente i,a"as ; nascera# portanto no co#e2o "o s%cu o (I a3 C33 Mue se passara na +r%cia e pa!ses $i=in&os antes "e esse te#poJ Mua 9uer resposta % e# parte con'ectura 6 #as a ar9ueo o,ia6 no s%cu o presente6 "eu;nos con&eci#ento #ais a#p o "o 9ue o "os nossos a$ s3 BEC Arit#%tica e ,eo#etria '< existia# entre os e,!pcios e 5a5i nios6 #as co# re,ras pr<ticas3 Racioc!nio "e"uti$o "e pre#issas ,erais 0oi u#a ino$a2o ,re,a3

I_ Histria DA FILOSOFIA OCIDENTAL A escrita 0oi in$enta"a no E,ipto cerca "e TFFF a3 C3 e na 4esopotA#ia pouco #ais tar"e3 E# ca"a pais a escrita co#e2ou pe o "esen&o "e o5'ectos> esses "esen&os rapi"a#ente se con$enciona i=ara# "e #o"o 9ue as pa a$ras 0ora# representa"as por i"eo,ra#as6 co#o ain"a so na C&ina3 No "ecurso "e #i &ares "e anos este siste#a inc#o"o "esen$o $eu;se na escrita a 0a5%tica3 O pri#iti$o "esen$o $i#ento "a ci$i i=a2o e,!pcia e #esopotA#ica "e$eu;se ao Ni o6 ao Ti,re e ao Eu0rates6 9ue tornara# 0<ci e pro"uti$a a a,ricu tura3 E# #uitos aspectos a ci$i i=a2o era se#e &ante Y 9ue os espan&is encontrara# no 4%xico e no *eru3 Ha$ia u# rei6 "i$ino e "esptico3 No E,ipto to"a a terra &e pertencia3 A re i,io era po ite!sta6 co# u# "eus supre#o6 a 9ue# o rei esta$a i,a"o e# inti#a re a2o3 Ha$ia u#a aristocracia #i itar e outra ec esi<stica3 Esta po"ia #uitas $e=es in$a"ir o po"er rea 6 se o rei era 0raco ou se esta$a e#pen&a"o e# ,uerra "i0!ci 3 Os cu ti$a"ores "o so o era# ser$os6 ou "o rei ou "a aristocracia ou "os sacer"otes3 Ha$ia consi"er<$e "i0eren2a entre a teo o,ia e,!pcia e a 5a5i nica3 Os e,!pcios6 preocupa"os co# a #orte6 acre"ita$a# 9ue as a #as "os #ortos ia# ao in0erno on"e Os!ris as 'u ,a$a6 se,un"o a sua $i"a na Terra> pensa$a# 9ue a a #a $o taria 0ina #ente ao corpo> "e ai a #u#i0ica2o e a constru2o "e esp Hn"i"os t:#u os3 As pirA#i"es 0ora# constru!"as por $<rios reis e no 0i# "o 9uarto #i %nio a3 C3 e co#e2o "o terceiro3 Des"e ento a ci$i i=a2o e,!pcia estereotipou;se pro,ressi$a#ente e o conser$antis#o re i,ioso i#possi5i itou o pro,resso3 Cerca "e E_FF a3 C3 o E,ipto 0oi con9uista"o por se#itas c&a#a"os &icsos6 9ue ,o$ernara# "urante "ois s%cu os3 No "eixara# rasto per#anente no E,ipto #as a sua presen2a "e$e ter a'u"a"o a "esen$o $er a ci$i i=a2o e,!pcia na S!ria e na *a estina3 Ba5i nia te$e u# "esen$o $i#ento #ais ,uerreiro "o 9ue o E,ipto3 *ri#eiro a ra2a ,o$ernante no era se#ita6 #as Lsu#%ricaN6 "e ori,e# "escon&eci"a3 In$entara# a escrita cunei0or#e6 a"opta"a "epois pe os con9uista"ores se#itas3 Hou$e u# per!o"o "e uta entre $<rias ci"a"es in"epen"entes6 #as por 0i# Ba5i nia triun0ou e esta5e eceu u# i#p%rio3 Os "euses "e outras ci"a"es 0icara# su5or"ina"os e 4ar"u`6 "eus "e Ba5i nia6 a"9uiriu a posi2o u terior "e )eus no panteo ,re,o3 O #es#o tin&a aconteci"o no E,ipto #uito antes3 As re i,i@es "o E,ipto e Ba5i nia6 co#o outras anti,as era# na ori,e# cu tos "a 0erti i"a"e3 A terra era 0H#ea6 o so #ac&o3 O touro era ,era #ente consi"era"o encarna2o "a 0erti i"a"e #ascu ina e "euses touros era# co#uns3 E# Ba5i nia6 Istar6 a terra;"eusa6 era a supre#a FILOSOFIA ANTI+A IQ "i$in"a"e 0e#inina3 No oci"ente asi<tico a 4e Supre#a era a"ora"a co# $<rios no#es3 Muan"o os co onos ,re,os "a 8sia 4enor &e 0un"ara# te#p os c&a#ara#; &e3 Arte#is e to#ara# conta "o cu to3 Ta a ori,e# "a Diana "os E0%sios BEC3 O Cristianis#o trans0or#ou;a e# (ir,e# 4aria e u# conci io "e Z0eso e,iti#ou o t!tu o "e L4e "e DeuD6 ap ica"o a Nossa Sen&ora3 Muan"o u#a re i,io est< i,a"a ao ,o$erno "e u# i#p%rio #oti$os po !ticos trans0or#a#; &e as 0ei2@es pri#iti$as3 U# "eus ou "eusa associa"o co# o Esta"o te# "e "ar no s co &eita a5un"ante #as $itria na ,uerra3 U#a casta sacer"ota rica e a5orou o ritua e a teo o,ia e reuniu e# u# panteo as $<rias "i$in"a"es "as partes co#ponentes "o i#p%rio3 *e a associa2o co# o ,o$erno os "euses ta#5%# se associa$a# co# [ #ora i"a"e3 Os e,is a"ores rece5era# as eis "e u# "eus6 "e #o"o 9ue

[ 9ue5ra "a ei era u#a i#pie"a"e3 O #ais anti,o c"i,o con&eci"o % o "e Ha#ura5i6 rei "a Ba5i nia cerca "e IEFF a3 C3> o rei asse,ura$a 9ue &e 0ora entre,ue por 4ar"u`3 A conexo entre #ora i"a"e e re i,io au#entou constante#ente no te#po anti,o3 A re i,io 5a5i nica6 "i0erente "a "o E,ipto6 ocupa$a;se #ais "a prosperi"a"e neste #un"o "o 9ue "a 0e ici"a"e no outro3 4a,ia6 "i$ina2o6 e astro o,ia e#5ora no pecu iares a Ba5i nia6 esta$a# a i #ais "esen$o $i"as "o 9ue e# 9ua 9uer outra parte e 0oi principa #ente atra$%s "e Ba5i nia 9ue a"9uirira# prest!,io na 5aixa anti,ui"a"e3 De Ba5i nia $iera# a ,u#as coisas 9ue pertence# Y ciHnciaK "i$iso "o "ia e# $inte e 9uatro &oras e "o circu o e# U\F ,raus6 assi# co#o a "esco5erta "o cic o "os ec ipses6 9ue per#itiu pre"i=er os unares co# certe=a e os so ares co# a ,u#a pro5a5i i"a"e3 Este con&eci#ento 5a5i nico6 co#o $ere#os6 0oi a"9uiri"o por Ta es3 As ci$i i=a2@es "o E,ipto e 4esopotA#ia era# a,r!co as6 e as "as na2@es circun"antes a principio era# pastoris3 Co# o "esen$o $i#ento "o co#%rcio $eio u# no$o e e#ento6 "e co#e2o 9uase s #ar!ti#o3 As ar#as6 at% cerca "e EFFF a3C3 era# "e 5ron=e6 e as na2@es 9ue no tin&a# no seu territrio os #etais necess<rios tin&a# "e o5tH; os por tr<0ico ou pirataria3 A pirataria era expe"iente te#por<rio6 e on"e as con"i2@es po !ticas e sociais era# est<$eis o co#%rcio tin&a #ais $anta,ens3 No co#%rcio a i &a "e Creta parece ter si"o o pioneiro3 Cerca "e BEC Diana % o e9ui$a ente atino "e 8rte#is3 8rte#is $e# #enciona"a no Testa#ento ,re,o6 on"e a nona tra"u2o 0a a "e Diana3 RF HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL on=e s%cu os6 "e IRFF a3 C3 a ETFF a3 C3 existiu e# Creta u#a ci$i i=a2o artistica#ente a"ianta"a6 a #inoana3 O 9ue resta "a arte cretense "< u#a i#presso "e a e,ria e uxo 9uase "eca"ente6 #uito "i$erso "a triste=a aterra"ora "os te#p os e,!pcios3 De esta i#portante ci$i i=a2o 9uase na"a se sa5ia at% as esca$a2@es "e Sir Art&ur E$ans e outros3 Foi u#a ci$i i=a2o #ar!ti#a6 e# estreita re a2o co# o E,ipto Bexcepto "urante o te#po "os &ic/sC3 *inturas e,!pcias #ostra# 9ue o co#%rcio entre o E,ipto e Creta era 0eito por #arin&eiros cretenses> esse co#%rcio atin,iu o #<xi#o cerca "e ERFF a3 M3 A re i,io cretense parece ter ti"o a ,u#a a0ini"a"e co# as "a S!ria e 8sia 4enor6 #as e# arte &< #aior a0ini"a"e co# o E,ipto6 e#5ora a arte cretense se'a ori,ina e "e asso#5rosa $i$aci"a"e3 O centro "a ci$i i=a2o cretense era o c&a#a"o Lpa <cio "e 4inosN6 e# Cnossos6 9ue 0icou na tra"i2o "a +r%cia c <ssica3 Os pa <cios "e Creta era# #a,ni0icentes #as 0ora# "estru!"os cerca "os 0ins "o s%cu o GI( a3 C36 pro$a$e #ente por in$asores ,re,os3 A crono o,ia "a &istria "e Creta "eri$a "e o5'ectos e,!pcios a i encontra"os e "e o5'ectos cretenses ac&a"os no E,ipto> assi# o nosso con&eci#ento "epen"e "e "ocu#entos ar9ueo ,icos3 Os cretenses a"ora$a# u#a "eusa ou ta $e= $<rias3 A #ais in"u5it<$e era u#a LDona "os Ani#aisN6 ca2a"ora6 pro$a$e #ente ori,e# "a 8rte#is c <ssica BEC3 Natura #ente era ta#5%# #e> a :nica "i$in"a"e #ascu ina6 exceptua"o o LDono "os Ani#aisN6 % o seu 'o$e# 0i &o3 H< sinais "e cren2a na $i"a 0utura6 co#o "a cren2a e,!pcia no pr%#io ou casti,o pe as ac2@es na Terra3 4as e# con'unto e pe a sua arte os cretenses parece tere# si"o u# po$o a e,re6 no #uito opresso por supersti2@es aterra"oras3 +osta$a# "e corri"as "e touros e tanto &o#ens co#o #u &eres pratica$a# ne as 0eitos acro5<ticos3 Sir Art&ur E$ans pensa 9ue as corri"as era# ce e5ra2@es re i,iosas e os inter$enientes pertencia# Y #ais a ta no5re=a6 #as neste ponto no &< concor"Ancia ,era 3 As pinturas existentes so c&eias "e #o$i#ento e rea is#o3 Os cretenses tin&a# u#a escrita inear #as no 0oi "eci0ra"a3 *ac!0icos6 as suas ci"a"es no era# 0orti0ica"as3 A sua "e0esa era certa#ente #ar!ti#a3 Antes "e "estru!"a a cu tura #inoana6 e a "esen$o $eu;se6 cerca "e

E\FF a3 C36 no territrio ,re,o6 on"e so5re$i$eu6 atra$%s "e 0ases "e #o"i; BVC Tin&a u# ,H#eo ou consorte6 o LDono "os Ani#aisc6 #as era #enos e#inente3 4ais tar"e6 8rte#is 0oi i"enti0ica"a co# a 4e Supre#a "a Asia 4enor3 FILOSOFIA ANTI+A UE 0ica2o6 at% cerca "e QFF a3C33 Esta ci$i i=a2o continenta c&a#a;se #iceniana> % con&eci"a pe os t:#u os "e reis e por 0orta e=as e# co inas6 o 9ue #ostra #aior #e"o "e ,uerra "o 9ue &a$ia e# Creta3 T:#u os e 0orta e=as i#pressionara# a i#a,ina2o "a +r%cia c <ssica3 Os #ais anti,os pro"utos art!sticos nos pa <cios so ou "e 0acto cretenses ou aparenta"os co# os "e Creta3 A ci$i i=a2o #iceniana6 $ista atra$%s "e u#a ne5 ina en"<ria6 % a "escrita e# Ho#ero3 So5re os #icenianos &< u#a ,ran"e incerte=a3 De$era# a sua ci$i i=a2o a tere# si"o con9uista"os pe os cretensesJ Fa a$a# ,re,o ou era# u#a ra2a in"!,ena anteriorJ No &< resposta certa6 #as &< in"!cios "a pro5a5i i"a"e "e sere# con9uista"ores 9ue 0a a$a# ,re,o6 e pe o #enos a aristocracia era constitu!"a por in$asores ouros "o Norte 9ue trouxera# consi,o a sua in,ua,e# BEC3 Os ,re,os $iera#3 Y +r%cia6 e# trHs $a,as sucessi$asK pri#eiro os 'nios6 "epois os a9ueus6 e por 0i# os "rios3 Os 'nios6 apesar "e con9uista"ores6 parece tere# a"opta"o inteira#ente a ci$i i=a2o cretense6 co#o os ro#anos #ais tar"e a"optara# a ,re,a3 4as os 'nios 0ora# #a trata"os e ar,a#ente "esapossa"os pe os a9ueus6 9ue &es suce"era#3 Sa5e;se pe as inscri2@es &ititas ac&a"as e# Bu,&a=;aeui6 9ue os a9ueus ti$era# u# ,ran"e i#p%rio or,ani=a"o no s%cu o GI( a3 C33 A ci$i i=a2o #iceniana6 '< en0ra9ueci"a pe a ,uerra entre 'nios e a9ueus6 0oi pratica#ente "estru!"a pe os "rios6 : ti#os in$asores ,re,os3 Ao passo 9ue os in$asores prece"entes tin&a# a"opta"o a#p a#ente a re i,io #inoana6 os "rios conser$ara# a re i,io ori,ina in"o;europeia "os seus antepassa"os3 A re i,io "a %poca #iceniana per#aneceu no entanto6 especia #ente nas c asses #ais 5aixas6 e a re i,io "os ,re,os c <ssicos era u# #isto "as "uas3 De 0acto6 a ,u#as "eusas c <ssicas era# "e ori,e# #iceniana3 E#5ora o 9ue 0ica "ito se'a pro$<$e 6 "e$e notar;se 9ue no sa5e#os se os #icenianos era# ou no ,re,os3 O 9ue sa5e#os % 9ue a sua ci$i i=a2o "ecaiu6 9ue cerca "o te#po e# 9ue e a 0in"ou o 0erro su5stituiu o 5ron=e6 e 9ue por a ,u# te#po a supre#acia #ar!ti#a passou para os 0en!cios3 4as na : ti#a 0ase "a i"a"e #iceniana6 e "epois "o seu 0i#6 a ,uns "os in$asores 0ixara#;se e 0i=era#;se a,ricu tores6 en9uanto outros6 i#pe i"os pri#eiro para as i &as "a 8sia 4enor6 "epois para a Sic! ia e Su "a It< ia6 0un"ara# ci"a"es #ar!ti#as co#erciais6 Foi ne as 9ue os ,re,os BEC (3 T&e 4inoan;41cenaean Re i,ion an" its Sur$i$a in +ree` Re i,ion6 0or 4art!n *3 N0isson6 pp3 EE e se,3 UI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "era# as pri#eiras contri5ui2@es 9ua itati$a#ente no$as Y ci$i i=a2o> a supre#acia "e Atenas $eio #ais tar"e6 e ta#5%# se i,ou a u# po"erio na$a 3 O continente ,re,o % #ontan&oso e pouco 0%rti 3 H< no entanto $a es 0%rteis co# 0<ci acesso ao #ar6 #as separa"os por #ontan&as 9ue i#pe"e# a co#unica2o entre e es3 Nesses $a es 0ora# crescen"o pe9uenas co#uni"a"es a,r!co as6 ten"o por centro u#a ci"a"e6 e# ,era se# co#unica2o co# o #ar3 Assi# 0oi natura 9ue apenas a popu a2o exce"eu os recursos internos6 os 9ue no po"ia# a i $i$er tentasse# a na$e,a2o3 As ci"a"es "o continente 0un"ara# co nias #uitas $e=es e# u,ares on"e era #ais 0<ci ac&ar su5sistHncia "o 9ue na p<tria3 *or isso no pri#eiro per!o"o &istrico os ,re,os "a 8sia 4enor6 Sic! ia e It< ia era# #uito #ais ricos "o 9ue os "o continente3

O siste#a socia era #uito "i0erente e# "i$ersas partes "a +r%cia3 E# Esparta6 u#a aristocracia pouco nu#erosa $i$ia "o tra5a &o "e ser$os opri#i"os "e ra2a "i0erente> nas re,i@es a,r!co as #ais po5res a popu a2o consistia principa #ente e# cu ti$a"oras "e terra prpria6 co# o aux! io "as 0a#! ias3 4as on"e 0 orescia# a in":stria e o co#%rcio6 os ci"a"os i$res enri9uecera# co# o e#pre,o "e escra$os ; &o#ens nas #inas6 #u &eres na in":stria tHxti 3 Na ]nica esses escra$os era# "e popu a2@es 5<r5aras circun"antes6 e# re,ra a"9uiri"os na ,uerra3 Co# o au#ento "a ri9ue=a au#entou o iso a#ento "e #u &eres respeit<$eis6 9ue ti$era# pe9uena parte nos aspectos ci$i i=a"os "a $i"a ,re,a6 excepto e# Esparta e e# Les5os3 Hou$e u# "esen$o $i#ento ,era 6 pri#eiro "a #onar9uia para a aristocracia6 "epois para u#a a ternati$a "e tirania e "e#ocracia3 Os reis no era# a5so utos6 co#o os "o E,ipto e Ba5i nia> era# assisti"os por u# Conse &o "e Ancios6 e no po"ia# i#pune#ente trans,re"ir o costu#e3 LTiraniaN no si,ni0ica$a necessaria#ente ,o$erno #au6 #as apenas o "e u# &o#e# 9ue no o tin&a &ere"it<rio3 LDe#ocraciaN si,ni0ica$a ,o$erno "e to"os os ci"a"os6 no inc usos escra$os e #u &eres3 Os tiranos pri#iti$os a"9uirira# o po"er6 co#o os 4%"icis6 por sere# os #ais ricos #e#5ros "as p utocracias respecti$as3 4uitas $e=es a 0onte "a ri9ue=a 0oi a posse "e #inas "e ouro e prata6 #ais ucrati$a pe a institui2o "a cun&a,e#6 $in"a "o reino "a Li"ia6 a"'acente Y ]nica A cun&a,e# parece ter si"o in$enta"a pouco antes "e dFF a3 C33 BEC (3*3N3 Ure6 T&e Ori,in o0 T1ratin13 FILOSOFIA ANTI+A UU U# "os #ais i#portantes resu ta"os para os ,re,os6 "o co#%rcio ou "a pirataria a principio #a "istintos 0oi a a9uisi2o "a escrita3 E#5ora existente &a$ia #i %nios no E,ipto e e# Ba5i nia e apesar "e &a$er u#a escrita #inoana cretense Bain"a por "eci0rarC no &< pro$a "e 9ue os ,re,os con&ecesse# o a 0a5eto antes "o s%cu o x a3 C33 Apren"era#;no co# os 0en!cios6 9ue co#o outros &a5itantes "a S!ria esti$era# expostos Y in0 uHncia e,!pcia e 5a5i nica e conser$ara# a supre#acia co#ercia #ar!ti#a at% o surto "as ci"a"es ,re,as "a ]nica6 It< ia e Sic! ia3 No s%cu o GI(6 escre$en"o a I`&naton3 Brei &ere,e "o E,iptoC os s!rios ain"a usa# o cunei0or#e 5a5i nico> #as Hiro "e Tiro BQ\Q;QU\C usou o a 0a5eto 0en!cio6 pro$a$e #ente "eri$a"o "a escrita e,!pcia3 Os e,!pcios usara# a principio u#a si#p es picto,ra0ia> ,ra"ua #ente6 por con$enciona i=a2o6 esses "esen&os $iera# a representar s! a5as Bas pri#eiras "os no#es "as coisas representa"asC e por 0i# si#p es etras6 se,un"o o principio "e LA era u# arc&eiro 9ue atirou a u#a rN BEC3 Este : ti#o passo 9ue no 0oi co#p eta"o pe os #es#os e,!pcios #as pe os 0en!cios trouxe o a 0a5eto co# to"as as suas $anta,ens3 Os ,re,os6 apren"en"o co# os 0en!cios6 a terara# o a 0a5eto "e acor"o co# a sua in,ua,e# e intro"u=ira# a ino$a2o "as $o,ais e# $e= "e s ter consoantes3 In"u5ita$e #ente a a9uisi2o "e este #%to"o apressou a #arc&a "a ci$i i=a2o ,re,a3 O pri#eiro 0ruto not<$e "e esta ci$i i=a2o 0oi Ho#ero3 A seu respeito % tu"o con'ectura 6 #as u#a ,ran"e corrente "e opinio consi"era;o u#a s%rie "e poetas e no u# in"i$!"uo3 *ara os 9ue a"opta# esta opinio6 a I !a"a e a O"isseia e$ara# "u=entos anos a co#p etar;se6 isto %6 "e dRF a RRF a3 C3 BIC6 aproxi#a"a#ente6 ao passo 9ue outros #antH# 9ue LHo#eroN esta$a aproxi#a"a#ente co#p eto no 0i# "o s%cu o (III BUC3 Os poe#as &o#%ricos na 0or#a actua 0ora# tra=i"os a Atenas por *is!strato6 9ue reinou Bco# inter#iss@esC "e R\F a RId a3 C33 Des"e ento a 'u$entu"e ateniense apren"eu Ho#ero "e cor e essa era a parte #ais i#portante "a sua e"uca2o3 E# a ,u#as partes "a +r%cia6 especia #ente e# Esparta6 Ho#ero no te$e o #es#o presti,io at% "ata #ais recente3

BEC

*or IG6 L+i#e N6 U36 etra "o a 0a5eto &e5reu6 si,ni0ica Lca#e oN e o sina

% o "esen&o con$enciona "e u# ca#e o3 Be oc&6 +riec&isc&e +esc&ic&te6 Cap3 GII3 Rosto$tse006 Histor1 o0 t&e Ancient .or "6 (o 3 E6 p3 UQQ6 UT EdIST@RIA DA FILOSO*IA OCIDENTAL Os poe#as &o#%ricos6 co#o os ro#ances "e corte "a Baixa I"a"e 4%"ia6 representa# o ponto "e $ista "e u#a aristocracia ci$i i=a"a 9ue i,nora as $<rias supersti2@es p e5eias ain"a $i$as entre a popu a2a3 4uito #ais tar"e6 #uitas "e essas supersti2@es $o tara# Y u= "o "ia3 +uia"os pe a antropo o,ia6 #uitos escritores #o"ernos conc u!ra# 9ue Ho#ero6 on,e "e ser pri#iti$o6 0oi u# expur,a"or6 u#a esp%cie "e expur,a"or oitocent!sta6 raciona i=a"or "e #itos anti,os6 co# o i"ea "e i ustra2o ur5ana "e u#a c asse superior3 Os "euses o !#picos "a re i,io e# Ho#ero no era# os :nicos o5'ectos "e cu to no seu te#po ou "epois "e e e3 Ha$ia outros e e#entos #ais o5scuros e se $a,ens na re i,io popu ar6 postos "e a"o pe a inte i,Hncia ,re,a #ais e e$a"a6 #as prontos a reaparecer e# #o#entos "e 0ra9ue=a ou terror3 Na 0ase "a "eca"Hncia6 cren2as 9ue Ho#ero "espre=ara #ostrara# ter persisti"o #eio sepu tas atra$%s "o per!o"o c <ssico3 Este 0acto exp ica #uitas coisas 9ue "e outro #o"o parece# inconsistentes ou sin,u ares3 E# to"a a parte a pri#iti$a re i,io 0oi tri5a e no pessoa 3 Cu#pria#;se ritos "iri,i"os por si#patia #<,ica a 0a$orecer o interesse "a tri5o6 especia #ente para a 0erti i"a"e ani#a 6 $e,eta e &u#ana3 No so st!cio "e In$erno6 o So tin&a "e ser ani#a"o a no "i#inuir "e 0or2a> a *ri#a$era e o Outono ta#5%# tin&a# ceri#nias a"e9ua"as3 4uitas $e=es e as pro"u=ia# ,ran"e exa ta2o co ecti$a6 e# 9ue os in"i$!"uos se 0un"ia# no con'unto "a tri5o3 *or to"o o #un"o e# certa 0ase "a e$o u2o re i,iosa6 ani#ais sa,ra"os e seres &u#an^T era# ritua #ente #ortos e co#i"os3 Esta 0ase $ariou e# "ata nas "i0erentes re,i@es6 Nor#a #ente o sacri0!cio &u#ano "urou #ais "o 9ue o rito "e co#er as $!ti#as> na +r%cia ain"a no esta$a extinto no co#e2o "a era &istrica3 Ritos "a 0erti i"a"e se# esse aspecto crue era# co#uns e# to"a a +r%cia> os #ist%rios "e E Husis6 e# especia 6 era# essencia #ente "e si#5o is#o a,r!co a3 De$e a"#itir;se 9ue a re i,io e# Ho#ero no % $er"a"eira#ente re i,iosa3 Os "euses so co#p eta#ente &u#anos6 "i0erentes "os &o#ens apenas pe a i#orta i"a"e e pe o po"er3 4ora #ente na"a po"e "i=er;se a seu 0a$or6 e % "i0!ci $er co#o pu"era# inspirar te#eroso respeito3 E# a ,uns passos6 #as tar"e6 0ora# trata"os co# irre$erHncia $o taireana3 Ta senti#ento re i,ioso ,enu!no "e Ho#ero respeita #enos aos "euses "o O i#po "o 9ue a seres #ais so#5rios6 co#o o Fa"o6 ou Necessi"a"e ou Destino6 a 9ue at% )eus est< su'eito3 O Fa"o exerceu ,ran"e in0 uHncia e# to"o o pensa#ento ,re,o e 0oi ta $e= u#a "as 0ontes "e 9ue "eri$ou na ciHncia a cren2a e# ei natura 3 FILOSOFIA ANTI+A e

Os "euses &o#%ricos era# os "euses "e u#a aristocracia con9uista"ora6 no os "a 0erti i"a"e :ti "e a9ue es 9ue rea #ente a$ra$a# terra3 Co#o "i= +i 5ert 4urra1K BEC LOs "euses "a #aior parte "as na2@es "i=e# ter cria"o o #un"o Os O !#picos no3 O #<xi#o 9ue 0i=era# 0oi con9uist<; o333 E "epois "e con9uistar os seus reinos6 9ue 0a=e#J Trata# "o ,o$ernoJ *ro#o$eK a a,ricu turaJ *ratica# co#%rcio e in":striaJ Na"a "e isso3 *or 9ue &a$ia# "e 0a=er tra5a &o &onestoJ S^ #ais 0<ci $i$er "os ren"i#entos e "estruir co# raios a9ue es 9ue no pa,a#3 So c&e0es con9uista"ores

piratas reais3 Co#5ate#6 "i$erte#;se6 'o,a# e toca# #:sica> 5e5e 0orte e atroa# co# ,ar,a &a"as o 0erreiro coxo 9ue os $isita3 Nunca tH# #e"o6 excepto "o prprio rei3 Nunca #ente#6 excepto no a#or e E ,uerra3N Os &eris &u#anos "e Ho#ero no se porta# #e &or3 A 0a#! ia ;pa"ro % a Casa "e *e ops6 #as no te# Hxito co#o #o"e o "e 0a#! ia 0e i=3 LTanta os6 o 0un"a"or asi<tico "a "inastia6 co#e2ou a carreira p o0ensa "irecta aos "euses> "i=;se 9ue tentou en,an<; os "an"o; &es co#er carne &u#ana6 a "e seu prprio 0i &o *e ops3 *e ops6 #iracu osa#ente restitu!"o Y $i"a6 pecou3 +an&ou a 0a#osa corri"a "e carros cont Eno#eu6 rei "e *isa6 por coni$Hncia co# 41rti os6 coc&eiro "o rei6 "epois i$rou;se "o seu a ia"o a 9ue# pro#etera pr%#io6 atiran"o;o #ar3 O casti,o caiu so5re os 0i &os6 Atreu e Tiestes6 na 0or#a c&a#a pe os ,re,os ate6 o i#pu so 0orte6 seno irresist!$e para o cri#e3 TiesE corro#peu a #u &er "o ir#o e "epois tratou "e rou5ar o Lta is#N 0a#! ia6 o 0a#oso $e o "e ouro6 Atreu por seu a"o6 5aniu o ir#o6 e tornan"o a c&a#<; o a pretexto "e reconci ia2o ser$iu; &e Y #esa a cai "os prprios 0i &os3 O casti,o 0icou e# &eran2a a A,a#%ninon6 0i &o Atreu6 9ue o0en"eu 8rte#is #atan"o u# $ea"o sa,ra"o6 sacri0icou prpria 0i &a I0i,%nia para aca #ar a "eusa e o5ter $ia,e# [[tran9u para Tria Y sua ar#a"a> por sua $e= 0oi assassina"o por sua in0ie #u &er C ite#nestra6 e pe o seu a#ante E,isto6 0i &o so5re$i$ente "e Tiest Orestes6 0i &o "e A,a#%#non6 $in,ou seu pai6 #atan"o a #e e E,isto B Ho#ero6 co#o rea i=a2o aca5a"a6 0oi u# pro"uto "a ]nia6 isto "e u#a parte "a 8sia 4enor &e %nica e i &as a"'acentes3 Durante s%cu o $i o #ais tar"ar6 os poe#as &o#%ricos 0ixara#;se na 0or#a actua Fi$e Sta,es o0 +rec` Re i,ion6 p3 \d3 *ri#iti$e Cu ture in +reece6 H3 ]3 Rose6 EQIR6 p3 EQU3 U\ Histria DA FILOSOFIA OCIDENTAL Ta#5%# co#e2ara# nesse s%cu o a ciHncia6 a #ate#<tica e a 0i oso0ia ,re,as3 Ao #es#o te#po aconteci#entos "e capita i#portAncia ocorria# e# outras partes "o #un"o3 Con0:cio6 Bu"a e )oroastro6 se existira#6 pertence# pro$a$e #ente ao #es#o s%cu o BEC3 No #ea"o "o #es#o s%cu o esta5e eceu Ciro o i#p%rio persa> perto "o 0i#6 as ci"a"es "a ]nia a 9ue os persas tin&a# conce"i"o autono#ia i#ita"a6 re$o tara#;se se# Hxito6 e $enci"as por Dario6 os seus #e &ores &o#ens 0ora# exi a"os3 4uitos "os 0i so0os "e este per!o"o $a,ueara# "e ci"a"e e# ci"a"e na parte "o #un"o &e %nico ain"a no escra$i=a"a6 "i0un"in"o a ci$i i=a2o at% ento con0ina"a na ]nia3 Fora# 5e# trata"os nas suas $ia,ens3 Gen0anes6 9ue $i$eu na : ti#a parte "o s%cu o $i e 0oi re0u,ia"o6 "i=K LIsto %6 o 9ue "ir!a#os ao p% "o u#e no In$erno6 esten"i"os e# eito #acio6 "epois "e u#a 5oa re0ei2o6 5e5en"o "oce $in&o e #asti,an"o ,ros "e 5icoK LDe 9ue pais sois e 9ue i"a"e ten"es6 caro sen&orJ E 9ue i"a"e t!n&eis 9uan"o os 4e"os aparecera#JN O resto "a +r%cia conse,uiu #anter a in"epen"Hncia nas 5ata &as "e Sa a#ina e * ateias6 0ican"o a ]nia i5erta"a por a ,u# te#poBIC3 A +r%cia esta$a "i$i"i"a e# ,ran"e n:#ero "e pe9uenos esta"os6 ca"a u# "e e es constitu!"o por u#a ci"a"e e territrio a,r!co a circun'acente3 O n!$e "e ci$i i=a2o era #uito "i0erente nas $<rias partes "o #un"o ,re,o e s u#a #inoria "e ci"a"es contri5uiu para a rea i=a2o &e %nica tota 3 Esparta6 "e 9ue ten&o "e 0a ar a"iante6 0oi #i itar#ente i#portante #as no cu tura #ente3 Corinto era rica e prspera6 ,ran"e centro co#ercia #as no pro !0ica "e ,ran"es &o#ens3 Ha$ia ain"a co#uni"a"es a,r!co as rurais6 co#o a pro$er5ia Arc<"ia6 9ue os &o#ens "a ci"a"e i#a,inara# i"! ica6 #as 9ue na rea i"a"e esta$a c&eia "e anti,os &orrores 5<r5aros3

Os &a5itantes a"ora$a# Her#es e *an e tin&a# #uitos cu tos "a 0erti i"a"e6 e# 9ue #uitas $e=es u#a si#p es co una su5stitu!a a est<tua "e u# "eus3 O 5o"e era s!#5o o "a 0erti i"a"e6 por9ue os ca#poneses era# po5res "e #ais para possu!re# 5ois3 Se o a i#ento escassea$a era a2oita"a a est<tua "e *an3 BO #es#o suce"e ain"a e# re#otas a "eias c&inesasC3 Ha$ia u# c "e supostos o5iso#ens6 pro$a$e #ente associa"o a actos "e cani5a is#o e sacri0!cios &u#anos3 *ensa$a;se 9ue 9ue# BVC A "ata "e )oroastro % con'ectura 3 A ,uns co oca#;na antes "e EFFF a3 C33 (3 Ca#5ri",e Ancient Histor16 (o 3 I(6 p3 IFd3 BVC (enci"a Atenas por Esparta6 a *a= "e Ant< ci"as recon&eceu aos persas o "ireito so5re to"a a costa "a 8sia 4enor3 Cin9uenta anos "epois era# Incorpora"os no I#p%rio "e A exan"re3 *ILOSOFIA ANTI+A U co#er a carne "a $iti#a sacri0ica"a se tornaria o5iso#e#3 E# u#a ca$erna consa,ra"a a )eus;L1`aios Bo o5o;)eusC nin,u%# tin&a protec2o e 9ue# < entrasse #orreria "entro "e u# ano3 Esta supersti2o era ain"a $i$a na %poca c <ssica BEC3 *an6 cu'o no#e ori,ina B"i=e# a ,unsC era *aon6 isto %6 nutri"or ou pastor6 a"9uiriu o no#e #ais con&eci"o6 co# o si,ni0ica"o "e Deu36 uni$ersa 6 9uan"o Atenas &e a"optou o cu to6 no s%cu o $6 "epois "a ,uerra p%rsica BIC 3 Hou$e contu"o na +r%cia anti,a #uito "o 9ue na nossa co#preenso "o ter#o c&a#a#os re i,io3 Li,a$a;se no co# os O !#picos6 #as co# Dinisos6 ou Baco6 pensa"o $u ,ar#ente por ns co#o "eus "esacre"ita"o "o $in&o e "a e#5ria,ue=3 EEI $er"a"eira#ente not<$e o ca#in&o "e este cu to "e on"e sur,iu u# #isticis#o pro0un"o6 co# ,ran"e in0 uHncia e# #uitos 0i so0os e 9ue at% te$e parte na 0or#a2o "a teo o,ia crist6 e "e$e ser ti"o e# conta por 9ue# "ese'e estu"ar o "esen$o $i3 #ento "o pensa#ento ,re,o3 Dinisos6 ou Baco6 era na ori,e# u# "eus tr<cio> os tr<cios era#3 #uito #enos ci$i i=a"os 9ue os ,re,os6 9ue &es c&a#a$a# 5<r5aros Co#o to"os os a,ricu tores pri#iti$os6 tin&a# cu tos "e 0erti i"a"e B u# "eus 9ue a pro#o$ia3 C&a#a$a;se Baco3 Nunca se esc areceu s^ Baco tin&a 0or#a &u#ana ou 5o$ina3 Muan"o "esco5rira# co#o 0a=ei cer$e'a pensara# e# u#a intoxica2o "i$ina e &onrara# a Baco3 Muan"o #ais tar"e con&ecera# a $in&a e apren"era# a 5e5er $in&o6 ain"a pensara# #e &or "e e e3 A sua 0un2o "e pro#o$er a 0erti i"a"e e#6 ,era 0oi;se su5or"inan"o Y re ati$a Ys u$as e Y "i$ina "e#Hncia pro"u=i"a pe o $in&o3 I,nora;se a "ata e# 9ue este cu to e#i,rou "a Tr<,ica para a +r%cia6 #as parece ter si"o antes "o co#e2o "os te#pos &istricos3 O cu to "e Baco "e0rontou a &osti i"a"e "o orto"oxo6 #as no entanto esta5e eceu;se3 Contin&a #uitos e e#entos 5<r5aros6 co#o "espe"a2ar ani#ais 0ero=es e co#H; os crus3 Te$e u# curioso e e#ento "e 0e#inis#o3 4atronas respeit<$eis e rapari,as e# ,ran"es ,rupos ,asta$a# noites inteiras nas co inas rasas e# "an2as 9ue esti#u a$a# o Hxtase e e# u#a intoxica2o ta $e= e# parte a co ica6 #as principa #ente #!stica3 Os #ari"os ac&a$a# a pr<tica a5orreci"a #as no ousa$a# opor;se Y re i,io3 Tanto a 5e e=a co#o a se $a'aria "o cu to $He#;se nas Bacantes6 "e Eur!pi"es3 BEC Rosf o53 e t6 pp3 \R e se,3 BEC ]3E3 Harrison6 *ro e,o#ena to t&e Stu"1 o0 +rec` Re i,ion6 p3 \RE; U_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL O Hxito "e Dinisos na +r%cia no surpreen"e3 Co#o to"as as co ecti$i"a"es ci$i i=a"as rapi"a#ente6 os ,re,os6 ou pe o #enos e# certa propor2o6 "esen$o $era# u# a#or "o pri#iti$o e u# "ese'o "e $i"a #ais instinti$a e apaixona"a "o 9ue a sanciona"a pe a #ora corrente3 *ara &o#ens ou #u &eres 9ue por co#pu so 0ica# #ais ci$i i=a"os e#

proce"er "o 9ue e# sentir6 a raciona i"a"e % penosa e a $irtu"e parece u# 0ar"o ou u#a escra$i"o3 Isto e$a a reac2@es no pensar6 no sentir e no a,ir3 Interessa;nos especia #ente a "o pensar #as "e$e "i=er;se a ,u#a coisa re ati$a Y "o senti#ento e "a ac2o3 O &o#e# ci$i i=a"o "istin,ue;se "o se $a,e# principa #ente pe a pru"Hncia6 ou6 usan"o u# ter#o #ais a#p o6 pre$.ncia3 Aceita penas presentes por causa "e pra=eres 0uturos6 ain"a 9uan"o a0asta"os3 Este &<5ito co#e2ou a ser i#portante co# a ascenso "a a,ricu tura3 Nen&u# ani#a e nen&u# se $a,e# tra5a &aria na *ri#a$era para ter a i#ento no In$erno se,uinte6 excepto era 0or#as "e ac2o pura#ente instinti$as6 co#o a "as a5e &as 0a5rican"o o #e ou os es9ui os enterran"o no=es3 4as a9ui no &< pre$i"Hncia> &< "irecto i#pu so para u# acto 9ue ao especta"or &u#ano se re$e a :ti #ais tar"e3 A pre$i"Hncia $er"a"eira co#e2a apenas 9uan"o o &o#e# 0a= a ,u#a coisa a 9ue o i#pu so o no o5ri,a6 por9ue a ra=o &e "i= 9ue "e isso tirar< pro$eito e# "ata 0utura3 A ca2a no exi,e pre$i"Hncia por9ue "< pra=er> a$rar o so o % tra5a &o e no se executa por i#pu so espontAneo3 A ci$i i=a2o co i"e co# o i#pu so6 no s pe a pre$i"Hncia6 9ue % co iso auto; ap ica"a6 #as ta#5%# atra$%s "a ei6 costu#e e re i,io3 Essa 0or#a &er"ou;a "o 5ar5aris#o6 #as tornou;a #enos instinti$a e #ais siste#<tica3 Certos actos so rotu a"os "e cri#inosos e puni"os> outros6 e#5ora no puni"os por ei6 so consi"era"os per$ersos e exp@e# os seus autores Y "esapro$a2o socia 3 A institui2o "a proprie"a"e pri$a"a tra= consi,o a su'ei2o "e #u &eres e usua #ente a cria2o "e u#a c asse escra$a3 *or outro a"o os o5'ecti$os "a co#uni"a"e so i#postos ao in"i$!"uo6 e este6 a"9uiri"o o &<5ito "e consi"erar a sua $i"a co#o u# to"o6 ca"a $e= #ais sacri0ica o presente ao 0uturo3 *6 e$i"ente 9ue este processo po"e ir on,e "e #ais6 co#o6 por exe#p o6 pe a a$are=a3 4as se# ir to on,e6 a pru"Hncia po"e 4ei #ente 0a=er per"er a ,u#as "as #e &ores coisas "a $i"a3 O a"ora"or "e Dinisos rea,e contra a pru"Hncia3 No arre5ata#ento 0!sico ou espiritua recon9uista u#a intensi"a"e "e senti#ento 9ue a pru"Hncia tin&a "estru!"o> ac&a o #un"o c&eio "e pra=er e 5e e=a e a sua i#a,ina2o i5erta;se su5ita#ente "a priso "e preocupa2@es "i<rias3 O ritua 5<9uico pro"u=ia o c&a#a"o Lentusias#oN6 9ue si,ni0ica eti#o o,ica#ente a 0i oso0ia ANTI+A UW entra"a "e "eus no a"ora"or6 9ue acre"ita$a ter;se uni"o co# o "eus 4uito "o 9ue % #aior na rea i=a2o &u#ana en$o $e a ,u# e e#ento "B intoxica2o BEC6 a ,u#a paixo "espre=a"ora6 "a pru"Hncia3 Se# o e e6 #ento 5<9uico a $i"a per"eria interesse> co# e e % peri,osa3 pru"Hncia e paixo con0 itua# ao on,o "a &istria3 No % con0 ito e# 9ue "e$a6 #os apoiar inteira#ente u#a "as partes3 Na es0era "o pensa#ento6 a ci$i i=a2o s5ria % na ,enera i"a"e sinni#a "e ciHncia3 4as a ciHncia pura e si#p es no satis0a=> os &o#ens precisa# "a paixo6 "a re i,io6 "a arte3 A ciHncia po"e i#itar o con&eci#ento #as no a i#a,ina2o3 Entre os 0i so0os ,re,os co#o entre os "os : ti#os te#pos &ou$e os principa #ente cient!0icos e os principa #ente re i,iosos> os : ti#os "e$era# #uito6 "irecta ou in"irecta#ente Y re i,io "e Baco3 Isto ap ica;se especia #ente a * ato6 e atra$%s "e e6 aos tar"ios "esen$o $i#entos incorpora"os u ti#a#ente na teo o,ia crist3 O cu to "e Dinisos na 0or#a ori,ina e# se $a,e# e e# #uitos #o"os repu si$o3 No 0oi nessa 0or#a 9ue i#pressionou os 0i so0os #a36 na espiritua i=a"a atri5u!"a a Or0eu6 9ue era asc%tica e su5stituiu i arre5ata#ento 0!sico pe o #enta 3 Or0eu % u#a 0i,ura3 o5scura #as interessante3 H< 9ue# o 'u ,ue u# &o#e# rea 6 e 9ue# o supon&a "eus ou &eri i#a,in<rio3 Tra"iciona #ente6 $e o "a Tr<,ica6 co#o

Baco6 #as % #ais pro$<$e ter $in"o BoS o #o$i#ento associa"o co# o seu no#eC "e C1;eta3 S^ certo 9ue as "ou trinas r0icas contH# #uito 9ue parece "e 0onte e,!pcia6 e atra$%s " Creta % 9ue principa #ente o E,ipto in0 uenciou a +r%cia3 De Or0eu "i=;se ter si"o u# re0or#a"or6 "espe"a2a"o pe os #%na"es en0ureci"os6 esti#u a"os pe a orto"oxia 5<9uica3 A sua "e"ica2o Y #:sica no to acentua"a nas $e &as 0or#as "a en"a co#o #ais tar"e *ri#eiro6 era sacer"ote e 0i so0o3 Fosse co#o 0osse a "outrina "e Or0eu6 a "os \r0icos % 5e# con&eci"a3 Acre"ita$a# na trans#i,ra2o "as a #as> ensina$a# 9ue a a #a "e$e conse,uir , ria eterna ou so0rer tor#ento eterno ou te#por<rio con0or#e a sua $i"a na Terra3 *reten"ia# ser LpurosN6 e# parte por ceri#nias "e puri0ica2o6 e# parte e$itan"o certas 0or#as "e conta#g na2o3 Os #ais orto"oxos a5stin&a#;se "e a i#ento ani#a 6 excepto e# ocasi@es rituais 9uan"o o co#ia# sacra#enta #ente3 O &o#e#6 "i=ia# % e# parte "e terra e c%u> por u#a $i"a pura6 au#enta a parte ce est BVC Fa o "e Intoxica2o #enta 6 no pe o coo 3 TF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL e "i#inui a terrestre3 No 0i# o &o#e# po"e unir;se co# Baco e c&a#a;se Lu#3 BacoN3 For#ou;se u#a e a5ora"a teo o,ia6 9ue a0ir#a$a ter Baco nasci"o "uas $e=es6 u#a "e sua #e6 Se#e e6 outra "a coxa "e seu pai6 )eus3 O #ito "e Dinisos te$e #uitas 0or#as3 E# u#a % 0i &o "e )eus e *ers%0one> 9uan"o ain"a rapa= 0oi "espe"a2a"o pe os Tits6 9ue &e co#era# a carne6 #enos o cora2o3 Uns "i=e# 9ue o cora2o 0ora "a"o a )eus por Se#e e6 outros 9ue )eus o en,o ira> "e 9ua 9uer #o"o ori,inou o se,un"o nasci#ento "e Dinisos3 O "i acera#ento6 "e u# ani#a 5ra$io6 "e$ora"a a carne crua pe as Bacantes6 era a repeti2o "o acto "os Tits e e# certo senti"o o ani#a era encarna2o "o "eus3 Os Tits era# terrenos6 #as "epois "e co#er o "eus tin&a# u#a cente &a "e "i$in"a"e3 Assi# o &o#e# % e# parte terrestre6 e# parte "i$ino e os ritos 5<9uicos6 procura# 0a=H; o co#p eta#ente "i$ino3 Eur!pe"es p@e na 5oca "e u# sacer"ote r0ico u#a con0isso instruti$aK BEC3 @ Descen"ente "a in&a 0en!cia "e EuropI "e Tiro e 0i &o "o ,ran"e )eus6 tu 9ue reinas e# Creta6 a "as ce# ci"a"e as> eu te procuro "epois "e ter "eixa"o o teu "i$ino te#p o6 cu'o te &a"o % susti"o pe a tra$e corta"a "a #a"eira "esta re,io6 9ue6 por #eio "o #ac&a"o "e a2o e "a co a "e 5oi6 0oi re0or2a"a co# 0ir#es ca$i &as "e ciprestes3 A #in&a $i"a te# "ecorri"o pura "es"e 9ue #e th inicia"o "o )eus "o I"a e6 no #eio "os tro$@es "e )a,reu6 9ue $a,ueia "e noite6 to#o parte nos 0estins e# 9ue se "e$ora a carne crua6 se,uro nos arc&otes resinosos "a #e "as #ontan&as e6 ten"o si"o puri0ica"os c&a#a#;#e 5<9uico6 entre os sacer"otes "ionis!acos3 En$er,an"o as $estes 5rancas6 0u'o "a ,era2o "os #ortais e "a urna 0uner<ria e no #e aproxi#an"o6 e$ito co#er a6i carnes e# 9ue '< este$e a $i"a3 Inscri2@es r0icas encontra"as e# t:#u os "o instru2@es Y a #a "os #ortos so5re o ca#in&o para o outro #un"o e so5re o 9ue "e$e# "i=er para #erecer a sa $a2o3 Esto 9ue5ra"as e inco#p etas> a #ais co#p eta Ba *et% iaC "i=K BEC As tra"i2@es e# $erso "e este capitu o so "o Dr3 Rosa"o Fernan"es6 a 9ue# o anota"or "eixa a9ui expressos os seus a,ra"eci#entos3 FILOSOFIA ANTI+A TE Encontrar"a u#a 0onte Y es9uer"a "as #ans@es "o Ha"es e6 'unto "e a6 u# cipreste6 9ue6 5ranco36 se er,ue3 Dessa 0onte no te aproxi#es "e#asia"o3 Encontrar"s u#a outra ho ao a,o "e 4ne#sine B4hriaC6 corren"o6 "a! <,ua 0ria6 e &< ,uar"as e# 0rente "e a3 Di=K LSou6 0i &a "e +aia BTerraC o "e Crano6 BC%uC estre a"o^6 #as a #in&a ra2a % "e Eg drano Bso#enteC3 Ficai6 ta#5%# $s6 sa5en"o isto3 Muanto a #i# estou #orta "e se"e e

pere2o3 4as "ai;#e rapi"a#ente a <,ua 0ria 9ue corre "o a,o "e 4ne#sinegc E e es prprios te "aro a 5e5er a <,ua "o a,o sa,ra"o e6 o,o a se,uir6 reinar<s entre os outros &h3 Outra inscri2o "i=K LSa $%6 tu 9ue so0reste o so0ri#ento333 De &o#e# te tornaste e# "eus3N E ain"a outraK L @ 0e i= e 5e#;a$entura"o6 tu ser<s "eus e# $e= "e #orta 3 N A 0onte "e 9ue a a #a no "e$e 5e5er % o Letes6 9ue pro"u= es9ueci#ento> a outra 0onte % 4ne#\sine6 recor"a2o3 A a #a no outro #un"o6 se $ai sa $ar;se no % para es9uecer6 #as6 pe o contr<rio6 para a"9uirir #e#ria u tranatura 3 Os r0icos era# u#a seita asc%tica3 O $in&o para e es era apenas u# s!#5o o6 co#o #ais tar"e no sacra#ento cristo3 O arre5ata#ento 9ue 5usca$a# era o Lentusias#oN "a unio co# "eus3 Acre"ita$a# a"9uirir "e esta 0or#a con&eci#ento #!stico inacess!$e por outros #eios3 Este e e#ento #!stico entrou na 0i oso0ia co# *it<,oras6 9ue 0oi re0or#a"or "o or0is#o6 co#o Or0eu 0oi re0or#a"or "a re i,io "e Dinisos3 De *it<,oras6 os e e#entos r0icos penetrara# na 0i oso0ia "e * ato6 e "e * ato na 0i oso0ia #uito u terior6 9ue 0oi e# 9ua 9uer ,rau re i,iosa3 A ,uns e e#entos niti"a#ente 5<9uicos so5re$i$era# on"e o or0is#o te$e in0 uHncia3 U# "e e es 0oi o 0e#inis#o6 '< 5e# $is!$e e# *rot<,oras6 e 9ue e# * ato6 0oi ao ponto "e rec a#ar i,ua "a"e po !tica para as #u &eres3 LAs #u &eres co#o sexoN6 "i= *it<,oras6 Lso #ais natura #ente inc ina"as Y pie"a"eN3 Outro e e#ento 5<9uico 0oi o respeito pe a e#o2o $io enta3 A tra,%"ia ,re,a nasceu "os ritos "e Dinisos3 Eur!pi"es6 e# especia 6 &onrou os "ois principais "euses "o TI Histria DA 0i oso0ia OCIDENTAL or0is#o6 Dinisos e Eros3 No respeitou os &o#ens 0ria#ente 'ustos e 5e# co#porta"os6 9ue nas suas tra,%"ias en ou9uece# ou so e$a"os ao "esastre pe os "euses e# casti,o "a sua 5 as0%#ia3 A tra"i2o con$enciona re ati$a aos ,re,os % a "e 9ue a sua a"#ir<$e sereni"a"e &es per#itiu conte#p ar a paixo "e 0ora6 a"#iran"o; &e a 5e e=a #as per#anecen"o e es ca #os e o !#picos3 u#a $iso uni atera 3 Ta $e= se'a $er"a"e "e Ho#ero6 S0oc es e Aristte es6 #as % inteira#ente 0a so "e a9ue es ,re,os 9ue rece5era# in0 uHncia "irecta ou in"irecta 5<9uica ou r0ica3 E# E Husis6 on"e os #ist%rios e eusinos 0or#a$a# a parte #ais sa,ra"a "a re i,io "e esta"o ateniense6 canta$a;se u# &ino 9ue "i=iaK A,in"o ao a to a tua ta2a "e $in&o6 co# o teu entusias#o 9ue en ou9uece6 $ieste tu para os u,ares rec?n"itos e 0 ori"os "e Edhe$o%6 Baco6 sa $%6 *%an3 Nas Bacantes6 "e Eur!pe"es6 o coro "e 4%na"es "esen$o $e u#a co#5ina2o "e poesia e se $a'aria6 $er"a"eiro re$erso "a sereni"a"e6 Ce e5ra# o pra=er "e "espe"a2ar u# ani#a 5ra$io6 #e#5ro a #e#5ro e co#H; o cru i#e"iata#enteK R "oce6 9uan"o6 nas #ontan&as ao sair "a h"f 5<9uica6 se cai so5re o so o co# a sa,ra"a hto "e pe e6 se per/,ue o 5o"e 9ue $ai ser "e,o a"o6 pois % "e !cia "e$orar a carne crua6 9uan"o se $ai para as #ontan&as "a *ri,ia ou "a L!"ia6 sen"o Baco o nosso con"utor6 e$o%g A "an2a "os 4%na"es na #ontan&a no era apenas 0ero=> era u#a 0u,a aos 0ar"os e cui"a"os "a ci$i i=a2o para o #un"o "a 5e e=a no;&u#ana e para a i5er"a"e "o $ento e "as estre as3 4enos 0renetica#ente canta$a#K Ser< 9ue ain"a porei #eus p%s nus nas "an2as nocturnas "e Baco6 "eitan"o [[1stra tr<s a ca5e2a en$o $i"a no ar &:#i"o "e or$a &o6 co#o a cor2a 9ue 5rinca nos $er"es pra=eres "os pra"os6 9uan"o 0u,iu ao i#p ac<$e ca2a"or e ao o5st<cu o "as re"es 5e#

teci"as3 Muan"o6 por%#6 o ca2a"or incita6 co# seus ,ritos6 a corri"a "os ces6 e a6 i,ua Ys r<pi"as proce as6 co# es0or2o6 se an2a na FILOSOFIA ANTI+A TU p anos6 ao on,o "o rio6 procuran"o so it<rias para,ens6 on,e "os &o#e#6 entre os $er"es re5entos "e enso#5ra"a 0 oresta3 Antes "e repetir 9ue os ,re,os era# LserenosN6 i#a,ine#os as #atronas "e Fi a"% 0ia portan"o;se "e este #o"o at% e# u#a pe2a "e Eu,Hnio OVNei 3 O r0ico no % #ais LserenoN "o 9ue o a"ora"or no re0or#a"o "e D!nisos3 *ara o r0ico a $i"a no #un"o % pena e 0a"i,a3 Li,a"os a u#a ro"a 9ue ,ira se# 0i# e# cic os "e nasci#ento e #orte6 a nossa $er"a"eira $i"a so os astros6 #as esta#os i,a"os Y Terra3 S pe a ren:ncia e puri0ica2o e u#a $i"a asc%tica po"e#os sair "a ro"a e atin,ir o Hxtase "a unio co# Deus3 No % esta a $iso "o &o#e# para 9ue# a $i"a % 0<ci e a,ra"<$e > % #ais se#e &ante ao espiritua ne,roK *# ,oin, to te +o" adE #1 trou5 es .&en I ,et &o#e3 Ne# to"os os ,re,os #as ,ran"e parte "e e es era# apaixona"os> in0e i=#ente6 "esa$in"os consi,o #es#os6 se,uira# u# ca#in&o pe a inte i,Hncia e outro pe as paix@es6 co# i#a,ina2o para conce5er o c%u e auto;asser2o $o untariosa 9ue cria o In0erno3 Tin&a# co#o #<xi#a LNa"a6 "e #aisN6 #as era# "e 0acto excessi$os e# tu"o no pensa3 #ento puro6 na poesia6 na re i,io6 e no peca"o3 Foi a co#5ina2o "o paixo e "a inte i,Hncia 9ue os 0e= ,ran"es en9uanto o 0ora#3 Ta#5%#3 no teria# trans0or#a"o o #un"o 0uturo co#o o trans0or#ara#3 O sei prottipo #ito ,ico no % o )eus o !#pico6 #as *ro#eteu6 9ue trouxe o 0o,o "o c%u e 0oi pa,o co# tor#ento eterno3 4as se to#a"o e# con'unto co#o caracter!stica "os ,re,os6 o 9ue 0ica "ito seria $iso uni atera 6 co#o a "a L sereni"a"eN3 Hou$e "e 0acto "uas ten"Hncias na +r%cia6 u#a apaixona"a6 re i,iosa6 #!stica6 supraterrestre6 outra a e,re6 e#p!rica6 raciona ista e interessa"a e# a"9uirir con&eci#ento "a "i$ersi"a"e "os 0actos3 Her"oto6 co#o os pri#eiros 0i so0os "a ]nia e at% certo ponto Aristte es6 representa# a : ti#a ten"Hncia3 Be oc& Bo53 cit3 I6 i6 p3 TUTC "i=6 "epois "e "escre$er o Or0is#o L4as a na2o ,re,a era "e#asia"o $i,orosa e 'o$e# para po"er aceitar e# ,era u#a cren2a 9ue ne,a$a este #un"o e trans0eria para o a %# a $i"a rea 3 *or isso a "outrina r0ica se con0inou a u# circu o re ati$a#ente estreito "e inicia"os se# a #enor in0 uHncia na re i,io "^ Esta"o6 se9uer nas co#uni"a"es co#o Atenas6 9ue tin&a# aco &i"o a #ist%rios no ritua "o Esta"o6 "an"o; &es3 protec2o e,a 3 U# #i %nio TT HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL tin&a "e passar antes 9ue tais i"eias % certo 9ue e# #uito "i0erente $estu<rio teo ,ico ; conse,uisse# $itria no #un"o ,re,o3N Isto pareceria exa,ero6 especia #ente 9uanto aos #ist%rios "e 4usis6 i#pre,na"os "e or0is#o3 E# ,era os "e te#pera#ento re i,ioso $o tara#;se para o or0is#o6 ao passo 9ue os raciona istas se a0astara#6 *o"e co#parar;se a situa2o co# a "o #eto"is#o na In, aterra no 0i# "o s%cu o G(III e co#e2o "o GIG3 Sa5e#os #ais ou #enos o 9ue u# ,re,o e"uca"o apren"ia co# o pai6 #as i,nora#os o 9ue nos pri#eiros anos apren"ia co# a #e6 9ue era e# ,ran"e parte i#pe"i"a "e entrar na ci$i i=a2o e# 9ue os &o#ens se co#pra=ia#3 I pro$<$e 9ue os atenienses e"uca"os6 #es#o no #e &or per!o"o6 por #ais raciona istas 9ue 0osse# nos processos #entais exp icita#ente conscientes6 conser$asse# "a tra"i2o e "a in0Ancia #o"os #ais pri#iti$os "e pensar e sentir6 prontos a reaparecer e# te#po "e presso3 *or isso parece a"e9ua"a u#a an< ise si#p es "a perspecti$a ,re,a3

A in0 uHncia "a re i,io6 e# particu ar "a no;o !#pica6 s recente#ente 0oi 5e# recon&eci"a3 U# i$ro re$o ucion<rio6 *ro e,o#ena to t&e Stu"1 o0 +rec` Re i,ion6 "e ]ane Harrison6 acentuou o pri#iti$o e "ionis!aco e e#ento na re i,io "o ,re,o $u ,ar> F3 43 Corn0or"6 e# Fro# Re i,ion to *&i osop&16 tentou #ostrar aos estu"iosos "a 0i oso0ia ,re,a a in0 uHncia "a re i,io nos 0i so0os6 #as no po"e# aceitar;se inteira#ente #uitas "e suas interpreta2@es6 ou neste assunto as "a sua antropo o,ia BEEC3 A opinio #ais e9ui i5ra"a parece;#e ser a "e ]o&n Burnet e# Ear 1 h` *&i h&16 especia #ente no cap!tu o i LSeience an" Re i,ionN3 LSur,iu6 "i= e e6 u# con0 ito entre ciHncia e a re i,io "o renasci#ento re i,ioso 9ue correu so5re a H% a"e no s%cu o $i a3 C3N6 'unta#ente co# a #u"an2a "e cena "a ]nia para Oci"ente3 LA re i,io "a H% a"e continenta N6 "i=6 L"esen$o $era;se por $ia #uito "i0erente "a "a ]nia3 E# especia o cu to "e Dinisos $in"o "a Tr<cia e apenas #enciona"o e# Ho#ero6 contin&a e# ,er#e u# ca#in&o inteira#ente no$o "e consi"erar a re a2o "o &o#e# co# o #un"o3 Seria certa#ente erra"o atri5uir aos tr<cios #es#os $iso #uito exa ta"a> #as no &< ":$i"a "e 9ue para os ,re,os o 0en#eno "o Hxtase su,eriu 9ue a a #a era a ,o #ais "o 9ue u# "up o en0ra9ueci"o "o ser e s L0ora "o corpoN re$e a$a a sua $er"a"eira nature=a333 BVC *or outro a"o os i$ros "e Corn0or" so5re $<rios "i< o,os "e * ato parece#;#e $er"a"eira#ente a"#ir<$eis3 FILOSOFIA ANTI+A TR LA re i,io ,re,a parecia prestes a atin,ir a #es#a 0ase '< atin,i"a pe as re i,i@es "o Oriente> e a no ser a ciHncia % "i0!ci $er o 9ue po"ia contrapor;se a esta ten"Hncia3 SZ costu#e "i=er 9ue os ,re,os 0ora# sa $os "e u#a re i,io "e tipo orienta por no tere# ti"o sacer"cio3 S^ o erro "e to#ar o e0eito pe a causa3 O sacer"cio no 0a= "o,#as6 e#5ora preser$e os 9ue esta$a# 0eitos> nas pri#eiras 0ases "o "esen$o $i#ento os po$os orientais no tin&a# sacer"cio neste senti"o3 No 0oi tanto a ausHncia "e sacer"cio6 co#o a existHncia "e esco as cient!0icas6 9ue sa $ou a +r%cia3 LA no$a re i,io ; no$a e# u# senti"o6 e#5ora e# outro $e &a co#o a &u#ani"a"e ; atin,iu o #<xi#o "esen$o $i#ento co# a 0un"a2o "as co#uni"a"es r0icas3 Tanto 9uanto sa5e#os o seu ar 0oi a jtie;a> #as "i0un"ira#;se rapi"a#ente e# especia no Su "a It< ia e na Sic! ia3 Era# principa #ente associa2@es para o cu to "e Dinisos> #as "istin,uia#;se por "uas 0ei2@es no$as entre os &e enos3 De0en"ia# a re$e a2o co#o 0onte "e autori"a"e re i,iosa e or,ani=a$a#;se e# co#uni"a"es3 Os poe#as 9ue contH# a sua teo o,ia 0ora# atri5u!"os ao Or0eu tr<cio6 9ue "escera ao Ha"es e era portanto ,uia se,uro atra$%s "os peri,os 9ue a a #a "esencarna"a corre no outro #un"o3N Burnet prosse,ue a0ir#an"o a si#i ari"a"e entre as cren2as r0icas e as "a en"ia6 aproxi#a"a#ente "a #es#a %poca6 e#5ora a0ir#e 9ue no po"e ter &a$i"o contacto3 Depois 0a a "o si,ni0ica"o ori,ina "a pa a$ra L or,iaN6 usa"a pe os r0icos para si,ni0icar Lsacra#entoN6 enten"i"o co#o puri0ica2o "a a #a "o crente6 9ue &e per#itia escapar "a ro"a "o nasci#ento3 Os r0icos6 "i0erente#ente "os sacer"otes "o cu to o !#pico6 0un"ara# o 9ue po"e#os c&a#ar Li,re'asN6 isto %6 co#uni"a"es re i,iosas a 9ue to"os se# "istin2o "e ra2a ou sexo po"ia# ser a"#iti"os por inicia2o6 e "a sua in0 uHncia pro$eio a concep2o "a 0i oso0ia co#o in&a "e $i"a3 CA*ITULO II ESCOLA DE 4ILETO E# to"os os co#pHn"ios "e &istria "a 0i oso0ia o 9ue pri#eiro se "i= % 9ue e a6 co#e2ou co# Ta es6 9ue "i=ia ser tu"o 0eito "e <,ua3 Isto "esani#a o principiante6 9ue se es0or2a ta $e= se# ,ran"e ener,ia por sentir pe a 0i oso0ia a9ue e respeito 9ue o

curricu u# parece esperar3 H< no entanto a#p a ra=o "e respeitar Ta es6 e#5ora ta $e= #ais co#o &o#e# "e ciHncia "o 9ue co#o 0i so0o6 no senti"o #o"erno "a pa a$ra3 Ta es nasceu e# 4i eto6 na 8sia 4enor6 0 orescente ci"a"e co#ercia co# ,ran"e popu a2o escra$a e unia "ura uta "e c asses entre po5res e ricos "a popu a2o i$re3 LE# 4i eto o po$o6 pri#eiro $itorioso6 #atou as #u &eres e os 0i &os "os aristocratas> "epois os aristocratas $encera# e 9uei#ara# $i$os os ; a"$ers<rios6 i u#inan"o espa2os i$res "a ci"a"e co# toc&as $i$asN BEC3 Assi# era na #aior parte "as ci"a"es "a 8sia 4enor no te#po "e Ta es3 4i eto6 co#o outras ci"a"es co#erciais "a ]nia6 "esen$o $eu;se #uito econ#ica e po itica#ente nos s%cu os e IA $II De co#e2o o po"er po itico pertencia a u#a aristocracia terratenente6 ,ra"ua #ente su5stitui"a por u#a o i,ar9uia "e #erca"ores3 Estes6 por sua $e=6 0ora# su5stitu!"os por u# tirano6 e e$a"o ao po"er Bco#o % costu#eC pe o apoio "o parti"o "e#ocr<tico3 O reino6 "a L!"ia 0ica$a a este "as ci"a"es costeiras ,re,as6 co# 9ue# #ante$e re a2@es "e a#i=a"e at% a 9ue"a "e Nini$e B\F\ a3 C3C3 Isto "eu i5er"a"e Y Li"ia para $o tar as aten2@es BVC Rosto$tse$6 Histor1 o0 &e Ancient .or)"6 (o 3 I6 p3 I_T3 *ILOSOFIA ANTI+A Td

para oeste #as 4i eto6 conse,uiu #anter as 5oas re a2@es co# Creso6 : ti#o rei "a Li"ia6 con9uista"a por Ciro e# RT\ a3 C33 Hou$e ta#5%# i#portantes re a2@es co# o E,ipto6 on"e o rei "epen"ia "e #ercen<rios ,re,os e a5rira a ,u#as ci"a"es ao tr<0ico ,re,o3 A pri#eira insta a2o ,re,a no E,ipto 0oi a ,uarni2o #i %sia "e u# 0orte> #as a #ais i#portante 0oi Dap&nae3 A i se re0u,iara# Ne5uc&a"re==ar ]ere#ias e #uitos outros 'u"eus 0u,iti$os B]ere#ias6 xLin R e se,3C > #as ao passo 9ue o E,ipto in"u5ita$e #ente in0 uenciou os ,re,os6 os 'u"eus no6 ne# po"e#os supor 9ue ]ere#ias sentisse seno &orror perante os c%pticos 'nios3 Muanto Y "ata "e Ta es6 o #e &or teste#un&o6 co#o $i#os6 % e e ter si"o 0a#oso por anunciar u# ec ipse 9ue se,un"o os astrno#os "e$e ter;se "a"o e# R_R a3 M3 Outros teste#un&os concor"a# co# este3 A pre"i2o no % pro$a "e ,%nio extraor"in<rio3 4i eto era a ia"a "a L!"ia6 9ue tin&a re a2@es cu turais co# Ba5i nia6 e os astrno#os 5a5i nios tin&a# "esco5erto a $o ta "os ec ipses e# u# cic o "e cerca "e "e=ano$e anos3 *o"ia# pre"i=er ec ipses "a Lua co# Hxito co#p eto #as 9uanto aos "o So &a$ia a "i0icu "a"e "e u# ec ipse po"er ser $is!$e e# u# u,ar e no e# outro3 *ortanto po"ia# apenas "i=er 9ue e# ta ou ta "ata era "e esperar u# ec ipse e isto % pro$a$e #ente o 9ue Ta es sa5ia3 Ne# e e ne# e es sa5ia# por9ue era este cic o3 Di=;se 9ue Ta es $ia'ara no E,ipto e "e < trouxera aos ,re,os a ciHncia "a ,eo#etria3 O 9ue os e,!pcios sa5ia# "e ,eo#etria era# apenas re,ras pr<ticas e no &< ra=o para supor 9ue Ta es ti$esse c&e,a"o a pro$as "e"uti$as6 co#o os ,re,os #ais tar"e "esco5rira#3 *arece ter "esco5erto co#o ca cu ar a "istAncia "e u# na$io no #ar6 por o5ser$a2o "es"e "ois pontos "a terra e co#o a$a iar a a tura "e u#a pirA#i"e pe o co#pri#ento "a so#5ra3 Atri5ue#;se; &e #uitos outros teore#as6 pro$a$e #ente se# 0un"a#ento3 Foi u# "os sete s<5ios "a +r%cia> ca"a u# "e e es 0icou con&eci"o por u#a senten2a s<5ia> a sua6 9ue "e$e ser u# erro6 0oi La <,ua % e #e &or3N Se,un"o Aristte es e e pensa$a 9ue a <,ua era a su5stAncia ori,ina "e on"e to"as as outras pro$in&a#6 e #antin&a 9ue a Terra repousa so5re <,ua3 Aristte es "i= ta#5%# 9ue e e atri5u a u#a a #a ao #a,nete por9ue #o$e o 0erro> a %# "e isso6 9ue to"as as coisas esto c&eia E "e "euses BEC3

BEC

Burnet BEar 1 +ree` *&i osop&16 p6 REC "iscute esta a0ir#a2o3

T_ Histria DA FILOSOFIA OCIDENTAL A a0ir#a2o "e 9ue tu"o % 0eito "e <,ua "e$e consi"erar;se u#a &iptese cient!0ica e "e #o"o nen&u# ouca3 H< $inte anos a"#itia;se 9ue tu"o % 0eito "e &i"ro,%nio6 9ue % "ois ter2os "e <,ua3 Os ,re,os era# au"aciosos nas &ipteses6 #as a esco a "e 4i eto pe o #enos esta$a prepara"a para $eri0ic<; as e#pirica#ente3 Sa5e; se #uito pouco "e Ta es para po"er reconstitui; o satis0atoria#ente6 #as sa5e;se #uito #ais "os seus sucessores e# 4i eto6 e % ra=o<$e supor 9ue a ,u#as coisas pro$H# "e e e3 A sua ciHncia e a sua 0i oso0ia era# i#per0eitas #as esti#u a$a# tanto o pensa#ento co#o a o5ser$a2o3 H< #uitas en"as a respeito "e e e #as no creio 9ue se con&e2a #ais "o 9ue os poucos 0actos #enciona"os3 A ,u#as so "i$erti"as co#o a re0eri"a por Aristte es na *o !tica BEIRQ6 aC3 LEra censura"o pe a sua po5re=a6 9ue parecia #ostrar a inuti i"a"e "a 0i oso0ia3 Conta;se 9ue e e sou5e ain"a no In$erno6 pe o seu con&eci#ento "os astros6 9ue &a$eria no (ero se,uinte ,ran"e co &eita "e a=eitonas3 Ento a u,ou por 5aixo pre2o to"os os a,ares "e Muios e "e 4i eto6 por9ue nin,u%# icitou contra e e3 C&e,a"a a co &eita6 to"os os 9ueria# e co# pressa6 "e #o"o 9ue os ce"eu ao pre2o 9ue 9uis e ,an&ou #uito "in&eiro3 Assi# #ostrou 9ue os 0i so0os po"e# enri9uecer 0aci #ente se 9uisere# #as 9ue tH# outras a#5i2@es3N Anaxi#an"ro6 o se,un"o 0i so0o #i %sio6 % #uito #ais interessante "o 9ue Ta es3 Di=; se 9ue tin&a sessenta e 9uatro anos e# RT\ a3 C3 e &< ra=@es para supor a "ata 5astante aproxi#a"a3 Consi"era$a to"as as coisas pro$enientes "e u#a su5stAncia pri#a6 #as no a <,ua6 co#o pensara Ta es ou 9ua 9uer outra su5stAncia con&eci"a3 *6 in0inita eterna e inte#pora e Lencerra to"os os #un"osN6 por9ue e e pensa$a ser o nosso #un"o u# entre #uitos3 A su5stAncia pri#a trans0or#ou;se nas $<rias 9ue con&ece#os e estas trans0or#a#;se u#as nas outras3 A este respeito 0or#u ou u#a proposi2o not<$e e i#portanteK LDentro6 "e a9ui o "e on"e as coisas pro$H#6 "issipa#;se #ais u#a $e=6 co#o est< or"ena"o6 por9ue "o repara2o e satis0a2o u#as Ys outras pe a sua in'usti2a6 "e acor"o co# a "isposi2o "o te#po3N A i"eia "e 'usti2a6 si#u tanea#ente cs#ica e &u#ana6 to#a$a u#a parte &o'e "i0!ci "e co#preen"er na re i,io e na 0i oso0ia ,re,as> a nossa pa a$ra L'usti2aN "i0ici #ente expri#e esta i"eia6 #as no se encontra outra pre0er!$e 3 O pensa#ento expresso por Anaxi#an"ro parece ser esteK "e$e &a$er certa propor2o "e terra6 0o,o e <,ua no #un"o6 #as ca"a e e#ento Bconce5i"o co#o uni "eusC tenta constante#ente a ar,ar o seu i#p%rio3 4as &< u#a necessi"a"e ou ei natura 9ue per#anente#ente resta5e ece o e9ui !5rio> on"e &ou$e 0o,o6 por exe#p o3 FILOSOFIA ANTI+A TQ &< cin=as 9ue so terra3 Esta concep2o "e 'usti2a "e no u trapassar i#ites eterna#ente 0ixa"os ; % u#a "as #ais pro0un"as cren2as ,re,as3 Os "euses esta$a# su'eitos Y 'usti2a co#o os &o#ens6 #as este supre#o po"er no era pessoa e no era u# "eus supre#o3 Anaxi#an"ro tin&a u# ar,u#ento para "e#onstrar 9ue a su5stAncia pri#a no po"ia ser a <,ua ou 9ua 9uer e e#ento con&eci"o3 Se a ,u# o 0osse con9uistaria os outros3 Aristte es re0ere 9ue e e consi"era$a os e e#entos con&eci"os e# oposi2o uns co# os outros3 O ar % 0rio6 a <,ua % &:#i"a6 o 0o,o % 9uente3 L*ortanto6 se u# "e e es 0osse in0inito6 o resto '< teria "eixa"o "e existir3N A su5stAncia pri#a "e$e portanto ser neutra ia uta cs#ica3

Hou$e u# #o$i#ento eterno a 9ue se "e$e a ori,e# "os #un"os> os #un"os no 0ora# cria"os co#o na teo o,ia 'u"aica ou crist6 #as e$o $era#3 Hou$e e$o u2o at% no reino ani#a > os seres $i$os pro$iera# "o e e#ento &:#i"o6 9uan"o e$apora"o pe o So 3 O &o#e#6 co#o outros ani#ais6 "escen"e "os peixes3 *ro$%# "e ani#ais "e esp%cie "i0erente6 por9ue6 "a"a a sua on,a in0Ancia6 no teria so5re$i$i"o ta 9ua %3 Anaxi#an"ro era c&eio "e curiosi"a"e cient!0ica3 Di=;se ter si"o o pri#eiro &o#e# 9ue 0e= u# #apa3 Consi"era$a a Terra "e 0or#a ci !n"rica3 Re0ere;se 9ue 'u ,a$a o So 6 se,un"o uns "o ta#an&o "a Terra6 se,un"o outros $inte sete ou $inte oito $e=es #aior3 On"e % ori,ina % cient!0ico e raciona ista3 Anax!#enes6 : ti#o "a tr!a"e #i %sia6 no % to interessante co#o Anaxi#an"ro #as trouxe a ,u#as i"eias i#portantes3 A "ata % incerta3 U terior a Anaxi#an"ro6 $i$eu antes "e TQT a3 C33 *ois 9ue nesse ano 4i eto 0oi "estru!"a pe os persas na represso "a re$o ta ]nia3 A su5stAncia pri#a6 se,un"o e e6 % o ar3 A a #a % ar> o 0o,o36 ar rare0eito> con"ensa"o6 torna;se pri#eiro <,ua6 "epois terra6 0ina #ente pe"ra3 Esta teoria te# o #%rito "e consi"erar 9uantitati$as to"as as "i0eren2as e "epen"entes inteira#ente "o ,rau "e con"ensa2o3 Atri5uiu Y Terra a 0or#a "e "isco6 cerca"o pe o ar3 LAssi# co#o a nossa a #a6 9ue % ar6 nos #ant%# constante#ente6 assi# a respira2o e o ar en$o $e# to"o o #un"o3N CrH 9ue o #un"o respira3 Anax!#enes 0oi #ais a"#ira"o na anti,ui"a"e "o 9ue Anaxi#an"ro6 e#5ora #o"erna#ente a aprecia2o se'a oposta3 In0 uiu #uito e# *it<,oras e na especu a2o u terior3 Os pita,ricos "esco5rira# 9ue a Terra % es0%rica6 #as os ato#istas a"erira# Y concep2o "e Anax!#enes6 "a 0or#a "e "isco3 A esco a "e 4i eto % i#portante no pe o 9ue conse,uiu #as pe o 9ue tentou3 *ro$eio "o contacto "o esp!rito ,re,o co# Ba5i nia e o RF &istria DA FILOSOFIA Oci"enta E,ipto3 4i eto era u#a rica ci"a"e co#ercia 6 on"e as supersti2@es e os pre'u!=os pri#iti$os se atenua$a# pe o contacto co# #uitas na2@es3 A ]nia at% ser su5'u,a"a por Dario6 no co#e2o "o s%cu o $6 era a parte cu tura #ente #ais i#portante "o #un"o &e %nico3 Muase in"e#ne ao #o$i#ento re i,ioso i,a"o co# Dinisos e Or0eu6 a sua re i,io e# o !#pica #as no parece ter si"o to#a"a #uito a s%rio3 As especu a2@es "e Ta es6 Anaxi#an"ro e Anax!#enes "e$e# consi"erar;se &ipteses cient!0icas e raro #ostrara# intruso "e "ese'os antropo#r0icos e i"eias #orais3 As 9uest@es postas era# 'ustas e o seu $i,or inspirou in$esti,a"ores su5se9uentes3 A 0ase i#e"iata "a 0i oso0ia ,re,a i,a"a Ys ci"a"es ,re,as "o Su "a It< ia % #ais re i,iosa e e# particu ar #ais r0ica e# a ,uns aspectos #ais interessante6 a"#ir<$e na rea i=a2o6 #as e# esp!rito #enos cient!0ica "o 9ue a "os #i %sios3 Cap!tu o 4 *ITj+ORAS *it<,oras6 cu'a in0 uHncia nos te#pos anti,os e #o"ernos % o #e assunto neste cap!tu o6 0oi u# "os &o#ens #ais i#portantes 9ue 'a#a^3 &ou$e6 9uer 9uan"o s<5io6 9uer 9uan"o no o era3 A #ate#<tica6 EE senti"o "e "e#onstra2o "e"uti$a6 co#e2a co# e e e ne e se i,a Inti#a#ente co# u#a 0or#a pecu iar "e #isticis#o3 A in0 uHncia "a #ate#<tica na 0i oso0ia6 9ue e# parte se &e "e$e6 0oi "es"e ento ao #es#o te#po pro0un"a e pouco 0e i=3 Co#ece#os co# o pouco 9ue se sa5e "a sua $i"a3 Nasceu na ! &a "e Sa#os e $i$eu cerca "e RUI a3 C33 Di=e# 9ue era 0i &o "e u# ci"a" a5asta"o "e no#e 4nesarco6 outros 9ue era 0i &o "o Deus Apo o3 Deix a esco &a ao eitor3 Nesse te#po ,o$erna$a

e# Sa#os o tirano *o icrates $e &o ru0io i#ensa#ente rico e "ono "e u#a ,ran"e 0rota3 Sa#os era ri$a co#ercia "e 4i eto> os seus #erca"ores ia# at% Tartessus na Espan&a6 0a#osa pe as suas #inas3 *o icrates6 reinou e# Sa#os "es"e cerca "e RUR a RER a3 C33 Se# 9ua 9uer escr:pu o #ora i5ertou;se "e seus "ois ir#os6 a princ!pio seus associa"os na tirania e usou a 0rota ; ar,a#ente na pirataria3 Apro$eitou a su5#isso "e 4i eto pe a *%rsia6 #as para i#pe"ir 9ua 9uer expanso "os persas para Oci "ente a !ou;se co# A#asis6 rei "o E,ipto3 4as 9uan"o Ca#5ises6 rei "a *%rsia6 p?s to"o o seu es0or2o na con9uista "o E,ipto6 *o icrates co#preen"eu 9ue e e pro$a$e #ente $enceria e #an"ou atacar o E,ipto po u#a es9ua"ra co#posta "os seus ini#i,os po !ticos> #as a tripu a2o a#otinou;se e re,ressou a Sa#os para atac<; o3 (enceu;os #as $eio i RI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL cair por u# ape o trai2oeiro Y sua a$are=a3 O s<trapa persa "e Sar"es "isse 9ue pensa$a e# re$o tar;se contra o +ran"e Rei e pa,aria enor#es so#as pe o aux! io "e *o icrates6 9ue $eio ao continente para u# encontro6 0oi preso e cruci0ica"o3 *o icrates prote,ia as artes e e#5e e=ou Sa#os co# o5ras p:5 icas not<$eis3 Anacreonte 0oi seu poeta "e corte> #as *it<,oras "esapro$a$a o seu ,o$erno e por isso "eixou Sa#os3 Di=;se6 e no % i#pro$<$e 6 9ue $isitou o E,ipto e a i apren"eu #uito "o seu sa5er> #as % certo 9ue se 0ixou por 0i# e# Crton6 no Su "a It< ia3 As ci"a"es ,re,as su ;ita ianas6 co#o Sa#os e 4i eto6 era# ricas e prsperas e no esta$a# expostas ao peri,o persa BEC3 As "uas #aiores era# S!5aris e Crton3 S!5aris 0icou pro$er5ia pe o uxo3 Dio"oro "i= 9ue nos #e &ores "ias a sua popu a2o atin,ia o n:#ero "e UFF FFF6 e#5ora isto se'a exa,ero3 Crton era aproxi#a"a#ente i,ua a S!5aris3 A#5as i#porta$a# arti,os 'nios6 no s para consu#o co#o para reexportar para a +< ia e Espan&a3 As $<rias ci"a"es ,re,as "a It< ia utara# Yspera#ente u#as co# as outras3 Muan"o *it<,oras c&e,ou a Crton tin&a e a si"o $enci"a pe os crios3 4as pouco "epois "a sua c&e,a"a Crton "errotou Si5aris6 9ue 0icou tota #ente "estru!"a BREF a3 C3C3 S!5aris tin&a esta"o i,a"a co#ercia #ente co# 4i eto3 Crton era 0a#osa na #e"icina> certo De#oce"es "e Crton 0oi ;#%"ico "e *o icrates e "epois "e Dario3 E# Crton3 0un"ou *it<,oras u#a socie"a"e "e "isc!pu os6 9ue por a ,u# te#po te$e in0 uHncia na ci"a"e> #as "epois os ci"a"os 0ora#; &e &ostis e e e "iri,iu;se a 4etapontion Bta#5%# no Su "a It< iaC6 on"e #orreu3 Bre$e se tornou 0i,ura #itica6 #i a,rosa e "e po"er #<,ico6 #as 0oi ta#5%# 0un"a"or "e u#a esco a "e #ate#<ticos BIC3 *it<,oras % u# "os &o#ens #ais interessantes e eni ,#<ticos "a &istria> no s a tra"i2o a seu respeito % #isto "e $er"a"e e 0a si"a"e6 #as at% na #ais si#p es e in"iscut!$e 0or#a apresenta;nos u#a psico o,ia curios!ssi#a3 *o"e "escre$er;se e# resu#o co#o u#a co#5ina2o "e Einstein e 4rs3 E""136 Fun"ou u#a re i,io e# 9ue os pontos BVC As ci"a"es ,re,as "a Sici ia corria# o peri,o carta,inHs6 #as na It< ia esse peri,o no se sentia i#inente3 BVC Aristte es "i= 9ue e e Lpri#eiro se ocupou "e #ate#<tica e arit#%tica e "epois $eio a ocupar;se "as artes #ara$i &osas "e Fer%ci"es3N FILOSOFIA ANTI+A RU capitais era# a trans#i,ra2o "as a #as BEC e o peca"o "e co#er 0a$as3 A sua re i,io concreti=ou;se e# u#a or"e# re i,iosa6 9ue u#a $e= por outra a"9uiriu contr? e "o

Esta"o e esta5e eceu u# ,o$erno "os santos3 4as os no re,enera"os ,osta$a# "e 0a$as e ce"o ou tar"e re$o ta$a#;se3 A ,uns "os preceitos "a or"e# "e *it<,oras era#K E3 A5ster;se "e 0a$as3 I3 No apan&ar o 9ue caiu3 U3 No tocar u# ,a o 5ranco3 T3 No partir po3 R3 No passar so5re u#a tranca3 \3 No a$i$ar o u#e co# 0erro3 d3 No co#er "e u# po inteiro3 _3 No "espe"a2ar u#a ,rina "a3 Q3 No se sentar nu#a 9uarto a3 EF3 No co#er o cora2o3 EE3 No passear e# estra"as3 EI3 No "eixar an"orin&as anin&ar ;no te &a"o3 EU3 Ao tirar a pane a "o u#e no "eixar a #arca nas cin=as6 #as a,it<; as3 ET3 No se $er ao espe &o 'unto "e u#a u=3 ER3 Ao "espir a roupa "e ca#a6 enro <; a e "es0a=er as i#press@es "o corpo BIC 3 To"os estes preceitos so pri#iti$as concep2@es;ta5u3 Corn0or" BFro# Re i,ion to *&i osop&1C "i= 9ue e# seu parecer LA esco a pita,rica representa a corrente principa "a tra"i2o #istica6 contrastante co# a ten"Hncia cient!0icaN3 *ar#%ni"es6 a 9ue# c&a#a L"esco5ri"or "a ,icaN6 % na sua opinio Lu# ra#o "o pita,oris#o6 e * ato #es#o ac&ou na 0i oso0ia it< ica a principa 0onte "e inspira2o3N R:stico;Mue pensa *it<,oras "o pato 5ra$oJ 4a $o io;Mue a a #a "a nossa a$ ta $e= possa &a5itar u#a a$e3 R:stico;Mue pensas tu "e essa opinioJ 4a $o)io;*enso no5re#ente "a a #a e "e #o"o nen&u# apro$o esse parecer3 R:stico;A"eus3 Fica;te na escuri"o3 Tu aceitar<s a opinio "e *it<,oras6 antes 9ue eu a"#ita as tuas su5ti e=as BT/e 0t& Ni,&tC3 BEC R"eri"o por Burnet6 Ear 1 +ree` *&i osop&13 RT &istria6 DA FILOSOFIA OCIDENTAL O pita,oris#o6 "i= e e6 L0oi u# #o$i#ento "e re0or#a "o or0is#o6 co#o este 0ora "o cu to "e DiniI^os3 A oposi2o entre o raciona e o #!stico ao on,o "a &istria sur,e entre os ,re,os co#o oposi2o entre os "euses o !#picos e os "euses #enos ci$i i=a"os6 #ais a0ins "as cren2as pri#iti$as "e 9ue trata# os antropo o,istas3 Nesta "i$iso *it<,oras esta$a "o a"o #!stico e#5ora "e u# #isticis#o pecu iar#ente inte ectua 3 Atri5uiu a si #es#o car<cter se#i"i$ino6 e parece ter "itoK LH< &o#ens e "euses e seres co#o *it<,oras3N Corn0or" "i=K LTo"os os siste#as 9ue inspirou ten"e# a ser supraterrestres6 "an"o to"o o $a or Y ocu ta uni"a"e "i$ina e con"enan"o o #un"o $is!$e por 0a so e i usrio6 #eio tur$o e# 9ue os raios "a u= ce este se re0ran,e# e o5scurece# e# n%$oa e o5scuri"a"e3N Dicaiarcos "i= 9ue *it<,oras pensou pri#eiro L9ue a a #a % i#orta e se trans0or#a e# outras esp%cies "e seres $i$os> a %# "e isso tu"o 9ue existe renasce e# re$o u2@es "e certo cic o e na"a % a5so uta#ente no$o> to"as as coisas $i$as "e$e# tratar;se corno aparenta"as3N Di=;se 9ue *it<,oras6 co#o S3 Francisco6 pre,a$a aos ani#ais3 Na socie"a"e por e e 0un"a"a6 &o#ens e #u &eres era# a"#iti"os i,ua #ente3 *roprie"a"e e tipo "e $i"a era# co#uns3 At% as "esco5ertas #ate#<ticas e cient!0icas se consi"era$a# co ecti$as e e# senti"o #!stico "e$i"as a *it<,oras "epois "a sua #orte3

Hippasos "e 4etapontion6 9ue $io ou esta re,ra6 nau0ra,ou e# casti,o "a sua i#pie"a"e3 4as 9ue te# tu"o isto 9ue $er co# a #ate#<ticaJ Li,a;se; &e por #eio "e u#a %tica exa ta"ora "a $i"a conte#p ati$a3 Burnet con"ensa;a nestes ter#osK LSo#os estran,eiros no #un"o> o corpo % o t:#u o "a a #a6 #as no "e$e#os 0u,ir pe o suic!"io> por9ue ns so#os 5ens "e Deus6 nosso pastor6 e se# sua or"e# no te#os "ireito "e e$a"ir;nos3 Na $i"a &< trHs esp%cies "e &o#ens6 exacta#ente co#o nos 'o,os o !#picos3 A c asse in0erior % a "os 9ue $H# co#prar e $en"er> a se,uinte6 a "os co#peti"ores> e6 aci#a "e to"os6 os 9ue si#p es#ente $He#3 A #aior puri0ica2o % portanto a ciHncia "esinteressa"a6 e o &o#e# 9ue #ais se &e "e"ica6 o $er"a"eiro 0i so0o6 % 9ue# #ais se i5erta "a Lro"a "o nasci#ento3N BIC A #u"an2a "e senti"o "as pa a$ras % #uitas $e=es instruti$a3 Re0eri;#e Y pa a$ra Lor,iaN> re0erir;#e;ei a,ora a LteoriaN3 Ori,inaria#ente % u# ter#o r0ico6 interpreta"o por Corn0or" co#o Lapaixona"a conte#; Corn0or"6 op3 cit36 p3 IFE3 Ear 1 +ree` *&i o_op&16 p3 EF_3 *ILOSOFIA ANTI+A RR p a2o si#p<ticaN3 Neste esta"o6 "i=6 Lo especta"or i"enti0ica;se co# o "eus 9ue so0re6 #orre "a sua #orte e renasce3N *ara *it<,oras6 a Lapaixona"a conte#p a2o si#p<ticaN era inte ectua e reso $ia;se e# con&eci#ento #ate#<tico3 De esta 0or#a e pe o pita,oris#o6 LteoriaN 0oi a"9uirin"o o si,ni0ica"o #o"erno> #as para to"os os 9ue se inspira$a# e# *it<,oras conser$ou u# e e#ento "e re$e a2o est<tica3 Aos 9ue a custo apren"era# #ate#<ticas e e#entares na esco a6 isto parecer< ta $e= sin,u ar> #as para 9ue# experi#entou o e#5ria,ante "e eite "e s:5ita co#preenso "a"o pe a #ate#<tica6 "e 9uan"o e# 9uan"o6 aos 9ue a a#a#6 a concep2o pita,rica parecer< co#p eta#ente natura 6 e#5ora no $er"a"eira3 *arece 9ue o 0i so0o e#p!rico % escra$o "o seu #ateria 6 #as o #ate#<tico puro6 corno o #:sico6 % cria"or i$re "o seu #un"o "e or"ena"a 5e e=a3 Interessa o5ser$ar na exposi2o "e Burnet so5re a %tica pita,rica a oposi2o a $a ores #o"ernos3 Re ati$a#ente a u# "esa0io "e 0ute5o 6 os #o"ernos consi"era# os 'o,a"ores #aiores "o 9ue os si#p es especta"ores3 Do #es#o #o"o 9uanto ao Esta"o> a"#ira# #ais os po !ticos e# con0 ito no 'o,o "o 9ue os 9ue apenas assiste#3 Esta #u"an2a "e $a ores i,akse co# u#a #u"an2a no siste#a socia ; o ,uerreiro6 e &o#e# cu to6 o p utoctata6 e o "ita"or tH#6 ca"a u# "e e es6 seu pa"ro "e 5e# e "e $er"a"e3 O &o#e# cu to te$e on,a ac2o na teoria 0i os0ica6 por estar associa"o co# o ,%nio ,re,o6 por a $irtu"e "a conte#p a2o a"9uirir san2o teo ,ica e por o i"ea "a $er"a"e "esinteressa"a "i,ni0icar a $i"a aca"%#ica3 O &o#e# cu to "e$e "e0inir;se o "e u#a socie"a"e "e i,uais 9ue $i$e# "o a5or escra$o ou pe o #enos "o "e &o#ens "e in"iscut!$e in0eriori"a"e3 O5ser$ar;se;ia 9ue a "e0ini2o inc ui o santo e o s<5io tanto 9uanto as suas $i"as so conte#p ati$as #ais "e 9ue acti$as3 De0ini2@es #o"ernas "a $er"a"e6 co#o as "o pra,#atis#o e instru#enta is#o6 #ais pr<ticas "o 9ue conte#p ati$as6 so inspira"as pe o in"ustria is#o co#o oposto Y aristocracia3 *ense;se o 9ue se pensar "e u# siste#a socia 9ue to era a escra$atura6 % a &o#ens cu tos no senti"o re0eri"o 9ue se "e$e a #ate#<tica pura3 O i"ea conte#p ati$o6 por ter e$a"o Y cria2o "a #ate#<tica pura6 0oi ori,e# "e acti$i"a"e :ti > isso au#entou; &e o prest!,io e "eu; &e o Hxito e# teo o,ia6 %tica e 0i oso0ia6 i#poss!$e "e outro #o"o3 Baste co#o exp ica2o "os "ois aspectos "e *it<,orasK co#o pro0eta re i,ioso e co#o #ate#<tico puro> e# a#5os exerceu in0 uHncia enor#e e e es no so separ<$eis tanto 9uanto parece a u# esp!rito #o"erno3

R\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL De co#e2o6 a #aior parte "as ciHncias este$e i,a"a co# a ,u#a 0or#a "e 0a sa cren2a 9ue &es "eu $a or 0ict!cio3 A astrono#ia este$e i,a"a co# a astro o,ia6 a 9u!#ica co# a a 9ui#ia6 a #ate#<tica i,ou;se co# u# tipo "e erro #ais re9uinta"o3 O con&eci#ento #ate#<tico parecia certo6 exacto e ap ic<$e ao #un"o rea > a %# "e isso o5tin&a;se por si#p es pensa#ento se# necessi"a"e "e o5ser$a2o3 *ortanto consi"era$a;se 9ue e e 0ornecia u# i"ea para 9ue era insu0iciente o con&eci#ento e#p!rico3 Co# 5ase na #ate#<tica sup?s;se o pensa#ento superior aos senti"os6 a intui2o Y o5ser$a2o3 Se o #un"o "os senti"os no se a"apta Y #ate#<tica6 tanto pior para e e3 *or $<rias $i;as se procurou #%to"o "e aproxi#a2o "o i"ea "o #ate#<tico6 0 as su,est@es resu tantes ori,inara# #uitos erros e# #eta0!sica e teoria "o con&eci#ento3 Esta 0or#a "e 0i oso0ia co#e2a co# *it<,oras3 *it<,oras6 co#o se sa5e6 "isse 9ue Lto"as as coisas era# n:#erosN6 proposi2o 9ue interpreta"a &o'e no 0a= senti"o6 #as te# u# si,ni0ica"o no "estitu!"o "e senti"o3 E e "esco5riu a i#portAncia "os n:#eros e# #:sica e a conexo por e e esta5e eci"a entre #:sica e arit#%tica su5siste nos ter#os #ate#<ticos L#%"ia &ar#nicaN e Lpro,resso &ar#nicaN3 *ensou "os n:#eros co#o 0or#as6 co#o aparece# nos "a"os ou nas cartas "e 'o,ar3 Ns 0a a#os ain"a "e 9ua"ra"os e cu5os "e n:#eros6 ter#os 9ue "e e e $iera#3 Ta#5%# 0a ou "e n:#eros o5 on,os6 trian,u ares6 pira#i"ais6 etc33 Estes era# n:#eros "e c< cu os Bou co#o "ir!a#os #ais natura #ente "e pontosC necess<rios para 0or#ar a 0i,ura e# 9uesto3 *ro$a$e #ente pensa$a o #un"o co#o at#ico e os corpos co#o 0or#a"os "e #o %cu as constitu!"as por <to#os "ispostos e# $<ria estrutura3 De este #o"o esperou 0a=er "a arit#%tica o estu"o 5ase e# 0!sica e e# est%tica3 A #aior "esco5erta "e *it<,oras ou "e seus "isc!pu os i#e"iatos 0oi a "e 9ue a so#a "os 9ua"ra"os "os a"os "e u# triAn,u o rectAn,u o % i,ua ao 9ua"ra"o "a &ipotenusa3 Os e,!pcios sa5ia# 9ue u# triAn,u o cu'os a"os so U6 T6 e R6 te# u# An,u o recto6 #as pro$a$e #ente os ,re,os 0ora# os pri#eiros a o5ser$ar 9ue U IlT ImR I e co# esta su,esto6 a "esco5rir a pro$a "a proposi2o ,era 3 In0e i=#ente para *it<,oras este teore#a e$ou Y "esco5erta "os inco#ensur<$eis6 9ue parecia contestar to"a a sua 0i oso0ia3 E# u# triAn,u o rectAn,u o issce es o 9ua"ra"o "a &ipotenusa % "up o "o 9ua"ra"o "e ca"a a"o3 Supon&a#os 9ue te# ca"a a"o u#a po e,a"a "e co#pri#ento6 Mua o co#pri#ento "a &ipotenusaJ Supon&a#os 9ue te# #7n po e,a"as3 Ento 4I7nImI3 Se # e n tH# u# 0actor co#u#6 0eita a "i$iso u# "os ter#os % !#par3 Ora 4I mI nI6 portanto #I % par> FILOSOFIA ANTI+A Rd

o,o n5 % par6 e portanto n % !#par3 Supon&a#os # m I p3 Ento T pI m I n I^ o,o nVmI pI e portanto n % par6 contra a &iptese3 Lo,o nen&u#a 0rac2o #7n #e"e a &ipotenusa3 Esta pro$a % su5stancia #ente a "e Euc i"es6 Li$3 G BEC3 O ar,u#ento pro$a 9ue se'a 9ua 0or a uni"a"e "e co#pri#ento a"opta"a6 &< co#pri#entos se# re a2o nu#%rica exacta co# a uni"a"e3 Isto %6 no &< "ois inteiros #e n tais 9ue # $e=es se'a o co#pri#ento e n $e=es a uni"a"e3 Isto con$enceu os #ate#<ticos ,re,os "e 9ue a ,eo#etria "e$e esta5e ecer;se in"epen"ente#ente "a arit#%tica> &< passos "os Di< o,o6 "e * ato "e#onstrati$os "e 9ue o trata#ento in"epen"ente "a ,eo#etria era corrente no seu te#po> Euc i"es aper0ei2oou;o3 Euc i"es6 no Li$3 EE6 pro$a ,eo#etrica#ente #uitas coisas 9ue ns pro$ar!a#os natura #ente

pe a < ,e5ra6 co#o Bal5CI ma lI a5l5 I3 A "i0icu "a"e "os inco#ensur<$eis 0a=ia consi"erar necess<rio este ca#in&o3 O #es#o se "< co# o trata#ento "a propor2o nos Li$3 ( e (I3 O siste#a % o,ica#ente a,ra"<$e e antecipa o ri,or "os #ate#<ticos "o s%cu o GIG3 En9uanto no existiu teoria arit#%tica a"e9ua"a "os inco#ensur<$eis6 o #%to"o "e Euc i"es 0oi o #e &or poss!$e ,eo#etria3 Muan"o Descartes intro"u=iu a ,eo#etria ana !tica6 "an"o Y arit#%tica u,ar supre#o6 a"#itiu a possi5i i"a"e "e so u2o "o pro5 e#a "os inco#ensur<$eis6 e#5ora no se ti$esse encontra"o no seu te#po3 Foi pro0un"a a in0 uHncia "a ,eo#etria na 0i oso0ia e no #%to"o cient!0ico3 A ,eo#etria ,re,a co#e2a por axio#as 9ue so Bou se consi"era#C e$i"entes e "e"uti$a#ente c&e,a a teore#as 9ue esto #uito on,e "e ser e$i"entes3 Axio#as e teore#as consi"era#;se $< i"os no espa2o rea 6 9ue % a ,u#a coisa "a"a na experiHncia3 Assi# parece poss!$e "esco5rir coisas re ati$as ao #un"o rea partin"o "o e$i"ente e "epois e#pre,an"o a "e"u2o3 Isto in0 uenciou * ato e aant e a #aior parte "os 0i so0os inter#%"ios3 Muan"o a Dec ara2o "a In"epen"Hncia "i= Lconsi"erar#os3 estas $er"a"es e$i"entesN6 se,ue o #o"e o "e Euc i"es3 A "outrina setecentista "os "ireitos naturais % u#a 5usca "e axio#as euc i"ianos e# po !tica BIC3 A 0or#a "os *rinc!pios "e Ne/ton6 apesar "o seu #ateria e#p!rico6 % inteira#ente "o#ina"a por Euc i"es3 A teo o,ia na 0or#a esco <stica to#a o esti o "a #es#a 0onte3 A re i,io pes; BEC 4as no por Euc i"es3 (3 Heat&6 +ree` 4at&e#atics3 * ato6 pro$a$e #ente con&ecia esta pro$a3 BVC LE$i"enteN 0oi su5stitu!"o por Fran`Ein por Lsa,ra"o6 e incontest<$e N6 "e ]e00erson6 R_ &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL soa "eri$a "o Hxtase> a teo o,ia6 "a #ate#<tica> e a#5as se encontra# e# *it<,oras3 Creio ser a #ate#<tica a principa 0onte "a cren2a na $er"a"e eterna e exacta e e# u# #un"o inte i,!$e supra;sens!$e 3 A ,eo#etria trata "e c!rcu os exactos6 #as nen&u# o5'ecto sens!$e % exacta#ente circu ar> por #e &or 9ue use#os o co#passo &a$er< se#pre i#per0ei2@es e irre,u ari"a"es3 Isto su,ere 9ue o racioc!nio exacto se ap ica ao i"ea co#o oposto aos o5'ectos sens!$eis> % natura ir #ais a %#6 'u ,ar o pensa#ento #ais no5re "o 9ue os senti"os e os o5'ectos "o pensa#ento #ais reais "o 9ue os "a percep2o3 As "outrinas #!sticas co#o a "a re a2o "o te#po co# a eterni"a"e so re0or2a"as pe a #ate#<tica pura6 por9ue os o5'ectos #ate#<ticos tais os n:#eros6 se so reais6 so eternos e no te#porais3 Tais o5'ectos eternos po"e# conce5er;se co#o pensa#entos "e Deus3 De a9ui a "outrina "e * ato "e 9ue Deus % ,e#etra6 e a cren2a "e Sir ]a#es ]eans "e 9ue E e % "a"o Y arit#%tica3 A re i,io raciona ista e# oposi2o Y apoca iptica 0oi se#pre "es"e *it<,oras6 e nota$e #ente "es"e * ato6 "o#ina"a pe a #ate#<tica e pe o #%to"o #ate#<tico3 A co#5ina2o "e #ate#<tica e teo o,ia6 inicia"a e# *it<,oras6 caracteri=ou a 0i oso0ia re i,iosa "a +r%cia6 "a I"a"e 4%"ia6 e a #o"erna at% aant3 O or0is#o antes "e *it<,oras era an< o,o aos #ist%rios re i,iosos "a 8sia3 4as e# * ato6 Santo A,ostin&o6 So To#<s6 Descartes6 Spino=a e Lei5ni= &ou$e #istura Inti#a "e re i,io e racioc!nio6 "e aspira2o #ora e ,ica a"#ira2o "o inte#pora 6 9ue $e# "e *it<,oras6 e "istin,ue a teo o,ia inte ectua i=a"a europeia "o #ais "irecto #isticis#o "a 8sia3 S recente#ente 0oi poss!$e $er on"e *it<,oras erra$a3 No sei "e outro &o#e# #ais in0 uente na es0era "o pensa#ento3 Muan"o se ana isa o p atonis#o6 ac&a;se na essHncia o pita,oris#o3 De e e "eri$a a concep2o "o #un"o eterno6 re$e a"o Y inte i,Hncia6 no aos senti"os3 4as

por e e6 os cristos no teria# pensa"o "e Cristo co#o o (er5o6 ne# os te o,os 5usca"o pro$as ,icas "e Deus e "a i#orta i"a"e3 Ne e tu"o esta$a ain"a i#p !cito3 (a#os $er co#o se exp icitou3 CA*!TULO I( HERACLITO Ho'e &< "uas atitu"es opostas 9uanto aos ,re,os3 U#a6 pratica#ente uni$ersa "es"e o Renasci#ento6 9uase os re$erencia supersticiosa#ente co#o in$entores "o #e &or e &o#ens "e ,%nio super;&u#ano ini,ua <$eis pe os #o"ernos3 Outra atitu"e6 inspira"a nos Hxitos "a ciHncia e na cren2a opti#ista "o pro,resso6 consi"era a autori"a"e "os anti,os u# pesa"e o e pensa 9ue a #aior parte "a sua contri5ui2o para o pensa#ento #e &or % es9uecH; a3 *or #i#6 consi"ero ca"a u# "e estes extre#os e# parte $er"a"eiro e e# parte 0a so3 Antes "e por#enori=ar6 tentarei "i=er 9ue esp%cie "e sa5e"oria po"e#os co &er ain"a no estu"o "o pensa#ento ,re,o3 (<rias &ipteses so poss!$eis 9uanto Y nature=a e estrutura "o #un"o3 O pro,resso e# #eta0!sica6 at% on"e existiu6 consistiu no re9uinte ,ra"ua "e to"as essas &ipteses6 no "esen$o $i#ento "as suas i#p ica2@es e na re0or#u a2o "e ca"a u#a contra as o5'ec2@es postas por parti"<rios "as &ipteses ri$ais3 Apren"er a conce5er o Uni$erso "e acor"o co# ca"a siste#a % pra=er para a i#a,ina2o e ant!"oto contra o "o,^#atis#o3 Ain"a 9uan"o nen&u#a &iptese po"e "e#onstrar;se &< con&eci#ento ,enu!no e# "esco5rir o 9ue torne ca"a u#a "e e as consistente e# si #es#a e co# os 0actos con&eci"os3 Ora 9uase to"as6 as &ipteses 9ue "o#inara# a 0i oso0ia #o"erna 0ora# pri#eiro pensa"as pe os ,re,os> a sua i#a,inaro cria"o e# assuntos a5stractos no po"e ser aprecia"a e# excesso3 O 9ue $a#os "i=er "os ,re,os "i; o;e#os "e este ponto "e $ista> consi"ero;os cria"ores "e teorias 9ue $i$era# e crescera# in"epen"ente#ente6 e6 e#5ora a principio u# tanto in0antis6 se re$e ara# capa=es "e so5re$i$er e crescer por #ais "e "ois #i anos3 \F HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Os ,re,os contri5u!ra# co# a ,u#a coisa 9ue se re$e ou "e $a or per#anente no pensa#ento a5stractoK "esco5rira# a #ate#<tica e a arte "o racioc!nio "e"uti$o3 A ,eo#etria e# especia % in$en2o ,re,a se# a 9ua a ciHncia #o"erna teria si"o i#poss!$e 3 4as re$e a;se na #ate#<tica a uni atera i"a"e "o ,%nio ,re,oK raciocina "e"uti$a#ente a partir "o 9ue parece e$i"ente #as no in"uti$a#ente "o 9ue 0oi o5ser$a"o3 Os seus resu ta"os a"#ir<$eis no e#pre,o "e este #%to"o a0asta#;nos no s "o #un"o anti,o #as "a #aior parte "o #un"o #o"erno3 S #uito enta#ente o #%to"o cient!0ico "a 5usca "e princ!pios in"uti$a#ente pe a o5ser$a2o "e 0actos particu ares su5stituiu a cren2a &e %nica na "e"u2o a partir "e axio#as u#inosos6 "eri$a"os "o esp!rito "o 0i so0o3 *or essa ra=o6 a %# "e outras66 % erro re$erenciar supersticiosa#ente os ,re,os3 O #%to"o cient!0ico6 e#5ora a ,uns "e entre e es 0osse# os pri#eiros a pressenti; o6 % e# con'unto a &eio ao seu te#pera#ento6 e , ori0ic<; os a#es9uin&an"o o pro,resso inte ectua "os : ti#os 9uatro s%cu os te#6 e0eito pertur5a"or no pensa#ento #o"erno3 H< no entanto ar,u#ento #ais ,era contra a re$erHncia ou "os ,re,os ou "e 9ue# 9uer 9ue se'a3 No estu"o "a 0i oso0ia no "e$e &a$er re$erHncia ne# "espre=o6 #as u#a esp%cie "e si#patia &ipot%tica6 at% ser poss!$e sentir o 9ue e$a a crer nessas teorias> e s ento re$i$er< a atitu"e cr!tica6 se#e &ante Y "a pessoa 9ue a5an"ona opini@es 9ue at% ento aceitara3 O "espre=o % inco#pat!$e co# a pri#eira parte "o processo6 a re$erHncia co# a se,un"a3 H< 9ue e#5rar "uas coisasK 9ue u# &o#e# cu'as opini@es #erece# estu"o "e$e ter ti"o a ,u#a inte i,Hncia> #as no % pro$<$e ter 9ua 9uer

&o#e# c&e,a"o Y $er"a"e 0ina e co#p eta e# 9ua 9uer assunto3 Muan"o u# &o#e# inte i,ente expri#e o 9ue nos parece c ara#ente a5sur"o no "e$e#os tentar pro$ar 9ue % "e 9ua 9uer #o"o $er"a"e6 #as tentar co#preen"er co#o $eio a parecer $er"a"e3 Este exerc!cio "e i#a,ina2o &istrica e ps!9uica a#p ia o o5'ecti$o "o pensa#ento e a'u"a a co#preen"er a oucura "e #uitos "os nossos preconceitos prprios aos o &os "e u#a i"a"e co# "i0erente tH#pera espiritua 3 Entre *it<,oras e Herac ito6 "e 9ue# $a#os ocupar;nos6 &ou$e u# 0i so0o "e #enor i#portAnciaK Gen0anes3 A sua "ata % incerta e principa #ente "eter#ina"a por e e a u"ir a *it<,oras e ser a u"i"o por Herac ito3 ]nio "e nasci#ento6 $i$eu a #aior parte "a $i"a na It< ia "o Su 3 Consi"era$a to"as as coisas ori,ina"as "e terra e <,ua3 Muanto aos "euses era i$re pensa"or cate,rico3 LHo#ero e Hes!o"o atri5ue# aos "euses coisas 9ue so $er,on&a e "es,ra2a entre os #ortais6 rou5os6 a"u t%rios e 0rau"es333 Os #ortais sup@e# 9ue os "euses 3 so ,era"os FILOSOFIA ANTI+A \E co#o e es e tH# i,ua #ente $esti"os6 $o= e 0or#a333 e se os 5ois6 os ca$a os ou os e@es ti$esse# #os e pu"esse# pintar e pro"u=ir o5ras "e arte co#o os &o#ens6 os ca$a os pintaria# os "euses co#o ca$a os6 os 5ois co#o 5ois e 0ar; &es;ia# os corpos Y i#a,e# "as respecti$as esp%cies333 Os et!opes 0a=e# os "euses pretos e p atirr!nicos> os tr<cios 0a=e# os seus co# o &os a=uis e ca5e o ouroN3 Acre"ita$a e# u# s "eus6 "i0erente "os &o#ens e# 0or#a e pensa#ento6 9ue Lse#3 es0or2o "iri,ia to"as as coisas pe a 0or2a "o espirito3N Gen0anes ri"icu i=ou a "outrina pita,rica "a #ete#psicose3 LDi=e# 9ue u#a $e= e e B*it<,orasC ia a passar 9uan"o u# co esta$a a ser #a trata"o3 L*<raN6 "isse e e6 Lno &e 5atasg S^ a a #a "e u# a#i,og Con&eci;o pe a $o=3NN ]u ,a$a i#poss!$e a0ir#ar a $er"a"e e# #at%ria "e teo o,ia3 LNen&u#3 &o#e# sa5e ne# sa5er< a $er"a"e exacta acerca "os "euses e "e to"as as coisas "e 9ue 0a o3 4es#o 9ue u# &o#e# pu"esse "i=er a ,u#a coisa inteira#ente $er"a"eira6 no o sa5eria> s &< con'ecturas3N BEC Gen0anes te# seu u,ar na s%rie "os raciona istas6 opostos Y ten"Hncia #!stica "e *it<,oras e outros6 #as co#o pensa"or in"epen"ente no % "e pri#eira 0i a3 Z "i0!ci 6 co#o $i#os6 "esenre"ar a "outrina "e *it<,oras "a "e seus "isc!pu os e6 e#5ora *it<,oras3 se'a #uito anterior6 a in0 uHncia "a sua esco a % su5se9uente Y "e $<rios outros 0i so0os3 O pri#eiro a in$entar 6u#a teoria so5 essa in0 uHncia 0oi Herac ito 9ue $i$eu cerca "e RFF a3 C33 *ou9u!ssi#o sa5e#os "e e e a no ser 9ue era ci"a"o aristocrata "e EI0eso3 Foi principa #ente 0a#oso ia anti,ui"a"e pe a sua "outrina "e 9ue tu"o est< se#pre e# 0 uxo6 #as isto co#o $ere#os % apenas u# aspecto "a sua #eta0!sica3 Herac ito6 apesar "e ]nio6 no esta$a na tra"i2o cient!0ica "os 4i %SioS BIC3 Era #!stico #as "e car<cter pecu iar3 (ia no 0o,o a su5stAncia pecu iar> tu"o6 co#o a c&a#a no 0o,o6 nasce "a #orte "e a ,u#a outra coisa3 LOs #ortais so i#ortais e os i#ortais so #ortais6 uns $i$en"o a #orte "os outros e #orren"o a $i"a "os outros3N H< uni"a"e no #un"o #as 0or#a;se pe a co#5ina2o "e opostos3 LTo"as as coisas $H# "o uno e o uno $e# "e to"as as coisas3 N 4as os #uitos tH# #enos rea i"a"e "o 9ue o uno6 9ue % Deus3 Dos 0ra,#entos 9ue resta# no parece ter si"o "e car<cter a#<$e 3 Era "e "espre=o 0<ci e o re$erso "e u# "e#ocrata3 So5re os seus conei; Cit3 por E"/1n Be$an6 Stoics an" Sceptics6 Ox0or"6 EQEU6 p3 EIECorn0or"6 op3 cit3 Bp3 E_TC acentua isto6 creio 9ue co# ra=o3 Herac ito #uitas $e=es #a co#preen"i"o por ser assi#i a"o a outros '@nios3

\I &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL ci"a"os "i=K LOs e0%sios a"u tos 0aria# 5e# e# en0orcar;se6 "eixan"o a ci"a"e aos rapa=es ain"a i#5er5es> por9ue expu sara# Her#o"oro6 o #e &or "e entre e es6 "i=en"oK LNo 9uere#os nin,u%# #e &or entre ns> se a ,u%# o 0or $< ser assi# entre outros3N Di= #a "e to"os os seus e#inentes pre"ecessores6 co# u#a excep2o3 LHo#ero "e$ia ser risca"o "a ista e a2oita"oN3 LDe to"os os "iscursos 9ue ten&o ou$i"o nen&u# "os autores c&e,a a co#preen"er 9ue a sa5e"oria est< "e to"o ausente3N LA "outrina "e #uitas coisas no ensina a co#preen"er6 0osse e a "e Hes!o"o e "e *it<,oras6 e ain"a "e Gen0anes e Hecateus3N L*it<,oras3K rec a#a co#o sa5e"oria sua o 9ue % apenas con&eci#ento "e #uitas coisas e u#a arte "e "esor"e#3N De estas con"ena2@es s se exceptua Teuta#us6 co#o L"e #aior $a or "o 9ue o restante3N Muan"o procura#os a ra=o "o apre2o6 ac&a#os 9ue Teuta#us "isse 9ue La #aior parte "os &o#ens so per$ersos3N Este "espre=o "a &u#ani"a"e e$ou;o a pensar 9ue s Y 0or2a actuaria# e# pro$eito prprio3 E "i=K LTo"os os ani#ais so e$a"os para o pasto Y panca"aN> e ain"aK LO 5urro antes 9uer pa &a "o 9ue ouro3N Co#o % "e supor6 Herac ito6 acre"ita na ,uerra3 LA ,uerraN6 "i= e e6 L% o pai "e to"as as coisas3 A a ,uns 0e= "euses e a outros &o#ens> a a ,uns ser$os e a outros i$res3N E ain"aK LHo#ero errou ao "i=erK L*u"esse aca5ar esta uta entre os "euses e os &o#ensgN No $iu 9ue pe"ia a "estrui2o "o uni$erso> por9ue se 0osse ou$i"o to"as as coisas "esapareceria#3N E ain"a #aisKVLDe$e#os sa5er 9ue a ,uerra % co#u# a tu"o e a ,uerra % 'usti2a e to"as as coisas aparece# e "esaparece# atra$%s "a ,uerra3N 6 A sua #ora % u#a esp%cie "e ascetis#o so5er5o6 #uito se#e &ante ao "e Niet=sc&e3 Consi"era a a #a #istura "e 0o,o e <,ua> o 0o,o6 e e#ento no5re6 a <,ua6 e e#ento 5aixo6 A a #a co# #aior parte "e 0o,o % LsecaN 3 LA a #a seca % #ais s<5ia e #e &or3N LS^ a,ra"<$e Ys a #as 0icare# &:#i"as3N LU# &o#e# 5H5e"o % con"u=i"o por u# rapa=o a i#5er5e6 trope2a6 no sa5e on"e p@e os p%s6 por ter a a #a &:#i"aN3 Ln #orte para as a #as tornare#;se &:#i"as3N LI "i0!ci utar co# o "ese'o "e u# cora2o3N LNo % 5o# para os &o#ens 0a=er tu"o 9uanto 9uere#3N Sa5e;se 9ue Herac ito "< $a or Y 0or2a o5ti"a por auto"o#!nio3 e "espre=a as paix@es 9ue a0asta# o &o#e# "e suas a#5i2@es capitais3V A atitu"e "e Herac ito para co# a re i,io "o seu te#po6 "e 9ua 9uer #o"o 5<9uica6 % "e 0ranca &osti i"a"e #as no "e raciona ista cient!0ico3 Te# re i,io sua prpria e e# parte interpreta e# seu apoio a teo o,ia corrente6 e# parte repe e;a co# o #aior "espre=o3 Corn0or" c&a#ou; &e 5<9uico6 e *0 ei"erer consi"era;o int%rprete "e #ist%rios3 No #e parece FILOSOFIA ANTI+A \U 9ue os 0ra,#entos a"e9ua"os con0ir#e# este parecer3 E e "i=6 por exe#p oK LOs #ist%rios pratica"os pe os &o#ens so #ist%rios e#pios3N Isto su,ere 9ue e e pensa$a e# #ist%rios no e#pios6 "i0erentes "os outros3 Teria si"o re0or#a"or re i,ioso se o "e#asia"o "espre=o "o $u ,ar no o i#pe"isse "e an2ar;se na propa,an"a3 Se,ue#;se as 0rases "e Herac ito6 re$e a"oras "a sua atitu"e para co# a teo o,ia "o seu te#po3 O sen&or "o or<cu o "e De 0os ne# re$e a ne# ocu ta o pensa#ento6 #as re$e a;o por u# sina 3 E a [[Si5i ;a6 re$e an"o co# 5oca "e irante coisas #e anc icas6 "esa"orna"as e se# per0u#e6 transp@e #i anos co# a $o=6 ,ra2as ao "eus 9ue est< ne a3

As a #as no Ha"es co#preen"e#3 As #aiores #ortes a can2a# #aior 9uin&o BTorna#;se "eusesC3 NoctA#5u os6 #a,os6 sacer"otes "e Baco6 sacer"otisas "a pipa "e $in&o6 ne,ociantes "e #ist%rios3 Os #ist%rios pratica"os pe os &o#ens so e#pios3 E e es "iri,e# preces a essas i#a,ens6 e % co#o se 0a asse# para as pare"es6 no sa5en"o o 9ue so os "euses e os &eris3 *ois se no 0osse a Dinisos 9ue 0a=e# u#a procisso e canta# o $er,on&oso &ino 0< ico6 estaria# a proce"er "a #aneira #ais $er,on&osa3 4as Ha"es % o #es#o 9ue Dinisos6 por 9ue# entra# e# oucura e ce e5ra# a 0esta "os a,ares3 E# $o procura# puri0icar;se6 su'an"o;se co# o san,ue "as $!ti#as6 co#o 9ue#6 "epois "e se ter su'a"o na a#a6 9uis i#par;se co# a a#a3 U# &o#e# 9ue o $isse a 0a=er isto 'u ,<; o;ia6 ouco3; Herac ito 'u ,a$a o 0o,o e e#ento pri#or"ia 6 ori,e# "e to"as as coisas3 Ta es6 co#o $i#os6 pensa$a 9ue tu"o pro$in&a "a <,ua> Anax!#enes6 "o ar3 Herac ito pre0eria o 0o,o3 *or 0i# E#p%"oc es su,eriu u#a esp%cie "e co#pro#isso po !tico6 a"#itin"o 9uatro e e#entos6 terra6 ar6 0o,o e <,ua3 A 9u!#ica anti,a parou neste ponto #orto3 No &ou$e pro,resso a ,u# at% os a 9ui#istas #ao#etanos se an2are# na 5usca "a pe"ra 0i oso0a 6 e ixir "a $i"a e trans#uta2o "os #etais $u ,ares e# ouro3 A #eta0!sica "e Herac ito % 5astante "inA#ica para satis0a=er os #o"ernos #ais en%r,icosK LEste #un"o6 o #es#o para to"os6 no 0oi 0eito por "euses ne# por &o#ens> 0oi6 % e ser< se#pre 0o,o eterno6 co# osci a2@es "e intensi"a"e e o5scuri"a"e3N \T &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL LAs trans0or#a2@es "o 0o,o so6 pri#eiro 9ue tu"o6 #ar> #eta"e "o #ar % terra6 #eta"e tur5i &o "e $ento3N E# ta #un"o era "e esperar #u"an2a perp%tua e essa 0oi a cren2a "e Herac ito3 4as tin&a outra "outrina a 9ue "a$a #aior i#portAncia 9ue Y "o 0 uxo perp%tuoK a "a #istura "os opostos3 LOs &o#ens i,nora#N6 "i=ia e e6 Lco#o a #u"an2a concor"a consi,o #es#a3 n a &ar#onia "e tens@es opostas co#o a "o arco e "a ira3N A sua cren2a na uta i,a;se co# esta teoria6 por9ue na uta os contr<rios se co#5ina# pro"u=in"o u# #o$i#ento 9ue % &ar#onia3 H< uni"a"e no #un"o #as resu ta "a "i$ersi"a"eK L*ares so coisas inteiras e no inteiras6 o 9ue $ai 'unto e $ai separa"o6 o &ar#onioso e o "iscor"ante3 O uno $e# "e to"as as coisas e to"as as coisas "o uno3N 8s $e=es 0a a "a uni"a"e co#o #ais 0un"a#enta "o 9ue a "i$ersi"a"eK LBe# e #a so o #es#o3N L*ara Deus to"as as coisas so 5e as6 5oas e 'ustas6 #as os &o#ens consi"era# u#as in'ustas outras 'ustas3N LO ca#in&o para ci#a ou para 5aixo % u# e o #es#o3N LDeus % "ia e noite6 (ero e In$erno6 ,uerra e pa=6 sacie"a"e e 0o#e> #as to#a 0or#as $<rias co#o o 0o,o> 9uan"o #istura"o co# aro#as to#a o no#e "e ca"a u# "e e es3N No entanto no &a$eria uni"a"e se no &ou$esse contr<rios a co#5inarK Lo contr<rio % o 9ue % 5o# para ns3N Esta "outrina cont%# o ,er#e "a 0i oso0ia "e He,e 6 9ue proce"e por s!ntese "e contr<rios3 A #eta0!sica "e Herac ito6 co#o a "e Anaxi#an"ro6 % "o#ina"a por u#a concep2o "e 'usti2a cs#ica6 9ue i#pe"e a uta "os contr<rios "e ter#inar pe a $itria co#p eta "e u# "e e es3 LTo"as6 as coisas se #u"a# e# 0o,o e o 0o,o e# to"as as coisas6 co#o as #erca"orias e# ouro e o ouro e# #erca"orias3N

LO 0o,o $i$e a #orte "o ar e o ar $i$e a #orte "o 0o,o> a <,ua $i$e a #orte "a terra> a terra6 a "a <,ua3N LO So no se a0asta "o seu "o#!nio> se o 0i=er6 as Er!nias6 ser$as "a ]usti2a6 "esco5ri; o;o3N LDe$e#os sa5er 9ue a ,uerra % co#u# a tu"o e a uta % 'usti2a3N Herac ito 0a a #uitas $e=es "e LDeusN co#o oposto aos L"eusesN3 LO ca#in&o "o &o#e# no te# sa5e"oria #as si# o "e Deus333 O &o#e# % crian2a para Deus6 co#o a crian2a para o &o#e#333 O &o#e# #ais *ILOSOFIA ANTI+A \R s<5io % u# #acaco6 co#para"o co# Deus6 co#o o #ais 5e o #acaco % 0eio co#para"o co# o &o#e#3N Deus6 se# ":$i"a6 % a corpori=a2o "a 'usti2a cs#ica3 A #ais 0a#osa "outrina "e Herac ito % a "o 0 uxo per#anente e u#a "as #ais acentua"as pe os seus "isc!pu os6 co#o no Te%teto6 "e * ato3 LNo po"eis entrar "uas $e=es no #es#o rio> a <,ua $ai se#pre corren"o por $s3N LO So % no$o e# ca"a "ia3N A sua cren2a na #u"an2a uni$ersa sup@e;se ter si"o expressa na 0rase Lto"as as coisas $o 0 uin"oN6 pro$a$e #ente apcri0a co#o a "e .as&in,ton L*ai6 no posso #entirN6 ou a "e .e in,ton L+uar"as6 a e esgN As suas pa a$ras6 co#o as "os 0i so0os anteriores a * ato6 s se con&ece# por cita2@es "e * ato ou Aristte es6 para e0eito "e re0uta2o3 Muan"o se pensa o 9ue seria "e u# 0i so0o #o"erno se 0osse apenas con&eci"o pe a po %#ica "os seus ri$ais6 po"e $er;se co#o "e$e# ter si"o a"#ir<$eis os pr%;socr<ticos pois 9ue atra$%s "a #a !cia "e seus ini#i,os ain"a parece# ,ran"es3 Se'a co#o 0or6 * ato e Aristte es concor"a# e# 9ue Herac ito ensinou 9ue Lna"a % e tu"o e$o $eN B* atoC e Lna"a % constanteN BAristte esC3 (o tarei a consi"erar esta "outrina e# conexo co# * ato6 a 9ue# co#pete re0ut<; a3 *or en9uanto no in$esti,arei o 9ue a 0i oso0ia te# "e "i=er a ta respeito6 #as apenas o 9ue os poetas sentira# e os &o#ens "e ciHncia ensinara#3 A 5usca "e a ,o per#anente % "os instintos #ais pro0un"os 9ue e$a# o &o#e# Y 0i oso0ia> "eri$a se# ":$i"a "o a#or ao ar e "o "ese'o "e re0:,io contra o peri,o> por isso % #ais $ee#ente nos 9ue $i$e# #ais expostos Y cat<stro0e3 A re i,io procura a per#anHncia e# "uas 0or#asK Deus e a i#orta i"a"e3 E# Deus no &< $arie"a"e ne# so#5ra> a $i"a aps a #orte % eterna e i#ut<$e 3 A a e,ria "o s%cu o GIG $o tou os &o#ens contra as concep2@es est<ticas6 e a #o"erna teo o,ia i5era crH 9ue &< pro,resso no C%u e e$o u2o na "i$in"a"e3 4as at% nesta concep2o a ,u#a coisa per#anece6 isto %6 o pro,resso #es#o e o seu 0i# i#anente3 E u#a s%rie "e "esastres pro$a$e #ente 0ar< recuar a esperan2a "os &o#ens para as #ais anti,as 0or#as supraterrestres3 Se a $i"a na Terra % "esespera"a6 s no C%u po"e encontrar;se *a=3 Os poetas a#enta# o po"er "o Te#po para arre5atar o o5'ecto "o seu a#or3 \\ Histria DA FILOSOFIA OCIDENTAL O te#po trespassa o resp en"or "a 'u$entu"e6 Ca$a para e as na 0ronte "a 5e e=a6 A i#enta;se "as rari"a"es "a $er"a"e "a nature=a E na"a resta 9ue a sua; 0oice no cei0e3 E# ,era acrescenta# 9ue os seus $ersos so eternosK Contu"o6 ao te#po #eus $ersos e# esperan2a per#anece# Cantan"o o teu $a or6 apesar "a sua crue #o3 4as isto %6 apenas conceito iter<rio con$enciona 3 4!sticos "e ten"Hncia 0i os0ica6 no po"en"o ne,ar 9ue tu"o 9ue est< no te#po % transitrio6 0or#ara# u#a concep2o "e

eterni"a"e no co#o persistHncia por te#po se# 0i#6 #as co#o existHncia 0ora "o processo te#pora 3 A $i"a eterna6 se,un"o a ,uns te o,os6 por exe#p o Dean In,e6 no si,ni0ica existHncia e# ca"a #o#ento "o te#po 0uturo6 #as u# #o"o "e ser in"epen"ente "o te#po6 e# 9ue no &< antes ne# "epois6 e portanto no &< possi5i i"a"e ,ica "e #u"an2a3 Assi# o expri#iu poetica#ente (au,&anK Eu $i a eterni"a"e certa noite6 Co#o u# ,ran"e &a o "e u= pura e in0inita6 To ca #o co#o o0uscante> n sua $o ta o Te#po6 e# &oras6 "ias6 anos6 4o$i"o pe as es0eras Ia ,iran"o co#o u#a $asta so#5ra> e a! o #un"o e tu"o o 9ue ne e &< se precipita$a3 A ,uns "os #ais 0a#osos siste#as "e 0i oso0ia tentara# expor esta concep2o e# prosa s5ria6 co#o expri#in"o o 9ue a ra=o paciente#ente prosse,ui"a nos o5ri,a$a a acre"itar3 O #es#o Herac ito6 apesar "a sua cren2a na #u"an2a6 conce"eu 9ue a ,u#a co^sa per#anece3 A concep2o o "a eterni"a"e Bco#o contr<ria Y "ura2o se# 0i#C 9ue $e# "e *ar#%ni"es6 no se encontra e# Herac ito6 #as na sua 0i oso0iaK o 0o,o centra no #orre3 O #un"o L0oi se#pre6 % e ser< u# 0o,o per#anenteN3 4as o 0o,o #u"a constante#ente e a sua per#anHncia % antes a "e u# processo "o 9ue a "e u#a su5stAncia6 e#5ora esta i"eia no "e$a atri5uir;se a Herac ito3 A ciHncia co#o a 0i oso0ia procurou 0u,ir Y "outrina "o 0 uxo perp%tuo ac&an"o u# su5stracto aos 0en#enos3 A 9u!#ica parecia satis; FILOSOFIA ANTI+A 0a=er; &e o "ese'o3 (iu;se 9ue o 0o,o no "estri e apenas trans#u"a6 reco#5ina#;se os e e#entos6 #as ca"a <to#o anterior Y co#5usto existe 9uan"o o processo se co#p eta3 Sup?s;se por isso 9ue o <to#o era in"estrut!$e e a #u"an2a 0!sica apenas consistia na reestrutura2o "e e e#entos per#anentes3 Assi# se pensou at% Y "esco5erta "a ra"ioacti$i"a"e6 9uan"o os <to#os pu"era# "esinte,rar;se3 Se# se inti#i"are#6 in$entara# os 0!sicos no$as e #ais pe9uena uni"a"es6 c&a#a"as e ectr@es e prot@es6 "e 9ue os <to#os se co#p@e# e a 9ue "urante a ,uns anos se atri5uiu a in"estruti5i i"a"e pri#eira atri5u!"a aos <to#os3 In0e i=#ente parece 9ue prot@es e e ectr@es po"ei c&ocar e exp o"ir6 0or#an"o no no$a #at%ria #as u#a on"a "e ener,ia6 9ue se propa,a no uni$erso co# a $e oci"a"e "a u=3 A ener,ia su5stitui a #at%ria co#o a ,o per#anente3 4as6 "i$ersa#ente "a #at%ria6 a ener,ia no % su5ti i=a2o "a LcoisaN co#o a $H o senso co#u#> % apenas u#a caracter!stica "os processos 0!sicos3 *o"e i#a,inati$a#ente i"enti0icar;se co# o 0o,o &erac !tico6 #as % co#5urente e no co#5ust!$e LO 9ue ar"eN "esapareceu "a 0!sica #o"erna3 *assan"o "o pe9ueno ao ,ran"e6 a astrono#ia '< no nos per#ite consi"erar eternos os corpos ce estes3 Os p anetas pro$H# "o So 6 o SB "e u#a ne5u osa3 (i$eu a ,u# te#po e $i$er< ain"a #ais3 4as #ais ce"o ou #as tar"e ; pro$a$e #ente cerca "e u# #i &o "e #i &@es "e anos ; exp o"ir< "estruin"o to"os os p anetas3 *e o #enos % o 9ue "i=e# o astrno#os3 Ta $e= 9uan"o o "ia 0ata se aproxi#ar e es ac&e# a ,u# erro "e c< cu o3 A "outrina &erac !tica "o 0 uxo perp%tuo % "eso a"ora6 e a ciHnciI co#o $i#os ; na"a po"e 0a=er para re0ut<; a3 U#a "as principais a#5i2@es "os 0i so0os 0oi reacen"er esperan2as 9ue a ciHncia parecia ter apa,a"o3 *or isso procurara# co# ,ran"e persistHncia a ,u#a coisa no su'eita ao te#po3 Essa 5usca principiou co# *ar#%ni"es3 CA*!TULO ( *AR4I^NIDES Ne# na pr<tica ne# na teoria6 os +re,os era# "a"os Y #o"era2o3 Herac ito a0ir#a$a 9ue tu"o #u"a> *ar#%ni"es 9ue na"a #u"a3

*ar#%ni"es> era "e E eia6 no Su "a It< ia6 e $i$eu na pri#eira #eta"e "o s%cu o $ a3 C33 Se,un"o * ato6 Scrates ain"a #o2o Bcerca "e TRF a3 C3C encontrara;se co# *ar#%ni"es6 ento $e &o6 e apren"era #uito co# e e3 Se'a ou no rea o encontro pe o #enos % 5e# c aro 9ue o #es#o * ato 0oi in0 uencia"o pe a "outrina "e *ar#%ni"es3 Os 0i so0os su ;ita ianos e sici ianos era# #ais inc ina"os ao #isticis#o e Y re i,io "o 9ue os "a ]nia6 "e ten"Hncias no con'unto cient!0icas e c%pticas> #as a #ate#<tica6 por in0 uHncia "e *it<,oras6 0 oresceu #ais na 4a,na +r%cia "o 9ue na ]nia6 e#5ora nesse te#po entreteci"as "e #isticis#o3 *ar#%ni"es 0oi in0 uencia"o por *it<,oras6 #as % con'ectura a extenso "e essa in0 uHncia3 A i#portAncia &istrica "e *it<,oras est< e# ter in$enta"o u#a 0or#a "e ar,u#ento #eta0!sico6 repeti"o "epois e# $<ria 0or#a pe os #eta0!sicos su5se9uentes inc uso He,e 3 Te#;se "ito #uitas $e=es 9ue e e in$entou a ,ica #as o 9ue $er"a"eira#ente in$entou 0oi a #eta0!sica 5asea"a na ,ica3 A "outrina "e *ar#%ni"e_ 0oi exposta no poe#a Da Nature=a3 Consi"era$a 0a a=es os senti"os e pura i uso a p ura i"a"e "as coisas sens!$eis3 O :nico ser $er"a"eiro % o Uno6 in0inito e in"i$is!$e 3 No %6 co#o e# Herac ito6 unio "os contr<rios6 pois 9ue no &< contr<rios3 *arece pensar por exe#p o6 9ue L0rioN si,ni0ica apenas Lno 9uenteN6 e LescuroN apenas Lno; u#inosoN3 *ar#%ni"es no conce5e o Uno co#o ns conce5e#os Deus> parece pens<; o #ateria e extenso6 por9ue 0a a "e e e co#o FILOSOFIA ANTI+A \Q "e u#a es0era3 4as no po"e "i$i"ir;se por9ue o seu to"o est< presente e# to"a a parte3 *ar#%ni"es "i$i"e a sua "outrina e# "uas partes6 La $ia "a $er"a"eN e La $ia "a opinioN3 No te#os "e ocupar;nos "a se,un"a3 Muanto Y pri#eira6 o essencia "o 9ue se conser$ou % o se,uinteK LNo po"es con&ecer o 9ue no % ; isso % i#poss!$e ; ne# expri#i; o> por9ue o #es#o6 % o 9ue po"e ser pensa"o e o 9ue po"e ser3N LCo#o po"e ento o 9ue % $ir a ser no 0uturoJ Ou co#o po"eria $ir a serJ Se $eio a ser no %> ne# %6 se $ier a ser no 0uturo3 Assi#6 no &< 9ue 0a ar "e e$o $er ou "e "esaparecer3N LA9ui o 9ue po"e ser pensa"o e a9ui o por cu'a causa o pensa#ento existe so o #es#o> no po"e ac&ar;se pensa#ento se# a ,u#a coisa 9ue % e para a 9ua se expri#e3N BEC A essHncia "o ar,u#ento %K 9uan"o pensa#os6 pensa#os e# a ,u#a coisa> 9uan"o usa#os u# no#e "e$e ser no#e "e a ,u#a coisa> portanto 9uer o pensa#ento 9uer a in,ua,e# re9uere# o5'ectos exteriores a si #es#os3 E se po"e#os pensar e# 9ua 9uer coisa ou 0a ar ne a e# 9ua 9uer te#po6 a9ui o 9ue se pensa ou "e 9ue se 0a a "e$e existir e# to"o te#po3 Lo,o no po"e &a$er #u"an2a pois 9ue e a consiste e# as coisas $ire# a ser ou "eixare# "e ser3 ^ o pri#eiro exe#p o e# 0i oso0ia "e ar,u#ento tira"o "o pensa#ento e "a in,ua,e# para o #un"o e# ,era 3 C aro 9ue no % $< i"o #as $a e a pena $er 9ue e e#entos "e $er"a"e cont%#3 *o"e#os "ar esta 0or#a ao ar,u#entoK sea in,ua,e# no % purc insensata6 as pa a$ras "e$e# si,ni0icar a ,u#a coisa e e# ,era no si,ni0ica# precisa#ente outras pa a$ras #as a ,u#a coisa existente 9uer "e e a 0a e#os 9uer no3 Supon&a#os6 por exe#p o6 9ue 0a a#os "e +eor,e .as&in,ton3 Se no ti$esse &a$i"o u#a pessoa &istrica "e esse no#e6 o no#e; parece;seria se# senti"o6 assi# co#o as proposi2@es e# 9ue e e entrasse3 *ar#%ni"es #ant%# 9ue no s +eor,0 .as&in,ton "e$e ter existi"o6 #as

"e$e ain"a existir6 $isto po"er#os usar o no#e co# si,ni0ica2o3 Isto parece inteira#ente 0a so6 #as co#o po"ere#os a"ear o ar,u#entoJ To#e#os u#a pessoa i#a,in<ria> se'a Ha#Iet3 Consi"ere#os a proposi2oK LHa# et era principe "a Dina#arcaN3 E# certo senti"o % $er"a"e #as no no &istrico3 A proposi2o $er"a"eira %K LS&a`espearE BVC Nota "e BurnetK LCre o 9ue o senti"o %333 No po"e &a$er pensa#entB correspon"ente a u# no#e 9ue no se'a o no#e "e a ,u#a coisa rea 3N dF HIS )@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "i= 9ue Ha# et3 era principe "a Dina#arcaN> ou #ais exp icita#enteK LS&a`espeare "i= 9ue &ou$e u# principe "a Dina#arca c&a#a"o Ha# etN3 A9ui '< na"a % i#a,in<rio3 S&a`espeare6 Dina#arca e o so# Ha# et so reais6 #as o so# LHa#IetN no % rea #ente u# no#e pois 9ue na $er"a"e nin,u%# se c&a#a LHa# etN3 Se "isser#osK LHa# et % o no#e "e u#a pessoa i#a,in<riaN isto no % ri,orosa#ente correcto3 De$e "i=er;seK LI#a,ina;se 9ue Ha# et % o no#e "e u#a pessoa rea 3N Ha# et % u# in"i$i"uo i#a,in<rio> os unicrnios u#a esp%cie i#a,in<ria3 A ,u#as proposi2@es e# 9ue aparece a pa a$ra LunicrnioN so $er"a"eiras6 outras so 0a sas6 #as nunca "irecta#ente3 Se'a# as 0rasesK Lo unicrnio te# u# cornoN e La $aca te# "ois cornosN3 *ara pro$ar a : ti#a6 5asta o &ar para u#a $aca> no 5asta "i=er 9ue a ,uns i$ros "i=e# 9ue a $aca te# "ois cornos3 4as a pro$a "e 9ue os unicrnios s tH# u# corno s se encontra e# i$ros e a proposi2o correcta %K LCertos i$ros "i=e# 9ue &< ani#ais6 "e u# s corno6 c&a#a"os unicrniosN3 To"as as proposi2@es re ati$as a unicrnios so rea #ente so5re a pa a$ra unicrnio6 exacta#ente co#o as re ati$as a Ha# et6 so so5re a pa a$ra Ha# et3 4as % 5$io 9ue na #or parte "os casos no esta#os a 0a ar "e pa a$ras #as "o seu si,ni0ica"o3 E a9ui $o ta#os ao ar,u#ento "e *ar#%ni"es "e 9ue se u#a pa a$ra po"e e#pre,ar;se si,ni0icati$a#ente6 e a si,ni0ica a ,u#a coisa e portanto o 9ue e a si,ni0ica e# certo senti"o existe3 Mue "i=er ento acerca "e +eor,e .as&in,tonJ *arece &a$er apenas "uas a ternati$asK u#a6 "i=er 9ue e e ain"a existe> outra6 "i=er 9ue 9uan"o ns usa#os as pa a$ras L+eor,e .as&in,tonN no esta#os rea #ente a 0a ar "o &o#e# 9ue te$e esse no#e3 A pri#eira parece para"oxo> #as "a se,un"a tentarei #ostrar u# senti"o e# 9ue % $er"a"eira3 *ar#%ni"es consi"era 9ue as pa a$ras tH# senti"o constante> ta a 5ase "o seu ar,u#ento6 9ue 'u ,a in"iscut! $e 3 4as e#5ora o "icion<rio ou a encic op%"ia "He# o 9ue po"e c&a#ar;se si,ni0ica"o o0icia e socia #ente sanciona"o6 "e u#a pa a$ra no &< "uas pessoas 9ue a use# co# o #es#o pensa#ento no esp!rito3 +eor,e .as&in,ton po"ia usar este no#e e a pa a$ra LeuN co#o sinni#os3 *o"ia apreen"er o pensa#ento prprio e os #o$i#entos "o seu corpo6 e portanto usar o seu no#e co# si,ni0ica"o #ais a#p o "o 9ue 9ua 9uer outra pessoa3 Os seus a#i,os6 na sua presen2a6 po"ia# perce5er; &e os #o$i#entos "o corpo e penetrar; &e os pensa#entos3 *ara e es o no#e L+eor,e .as&in,tonN ain"a "enota$a a ,u#a coisa concreta "a sua experiHncia3 Depois "a sua #orte ti$era# "e su5stituir FILOSOFIA ANTI+A dE percep2@es por e#5ran2as6 #o"i0ican"o o processo #enta 9uan"o usa$a# esse no#e3 *ara ns6 9ue no o con&ece#os6 o processo % ain"a "i0erente3 S*o"e#os "i=er a ns #es#os6 pensan"o no seu retratoK L% esse &o#e#N3 *o"e#os pensar no Lpri#eiro

presi"ente "os Esta"os Uni"osN3 Se 0or#os #uito i,norantes po"e#os pensar apenas e# u# L&o#e# c&a#a"o +eor,e .as&in,tonN3 Se'a 9ua 0or a su,esto6 no ser< a "e &o#e#6 para ns "escon&eci"o6 #as a ,o presente aos senti"os6 Y #e#ria ou ao pensa#ento3 Isto #ostra a 0a <cia "o ar,u#ento "e *ar#%ni"es6 A a tera2o constante "o si,ni0ica"o "as pa a$ras % $e a"a pe o 0acto "e e# ,era no a terar a $er"a"e ou 0a si"a"e "as proposi2@es e# 9UE as pa a$ras aparece#3 Se o no#e L+eor,e .as&in,tonN ocorre e# proposi2o $er"a"eira6 e a or"inYria#ente continuar< $er"a"eira se o su5stituir#os pe a 0rase Lo pri#eiro presi"ente "os Esta"os Uni"osN3 H< excep2@es3 Antes "a e ei2o6 po"eria u# &o#e# "i=erK LEspero 9ue +eor,e .as&in,ton se'a o pri#eiro presi"ente "os Esta"os Uni"osN6 #as no "iriaK LEspero 9ue o pri#eiro presi"ente "os Esta"os Uni"os se'a o pri#eiro presi"ente "os Esta"os Uni"osN6 a no ser 9ue ti$esse u#a paixo rara pe a ei "e i"enti"a"e3 4as % 0<ci esta5e ecer u#a re,ra exc usi$a "e estes casos excepcionais6 "eter#inan"o os 9ue 0ica# e on"E po"e 0a=er;se a su5stitui2o por u#a 0rase "escriti$a s ;a e e ap ic<$e E s por tais 0rases sa5e#os o 9ue sa5e#os a seu respeito3 *reten"e *ar#%ni"es 9ue no po"en"o ns con&ecer o c&a#a"o passa"o6 e e no existe6 #as "e$e e# ;a ,u# senti"o existir a,ora3 De on"E in0ere 9ue no &< #u"an2a3 O 9ue "isse#os so5re +eor,e .as&in,ton re0uta este ar,u#ento3 E# certo senti"o po"e "i=er; se no ter#os con&eci#ento "o passa"o6 #as a recor"a2o ocorre a,ora e no % i"Hntica ao aconteci#ento recor"a"o> e$a a u#a "escri2o "o 0acto passa"o e para a #aior parte "os 0ins pr<ticos % "esnecess<rio "istin,uir entre a "escri2o e o "escrito3 Este ar,u#ento #ostra ;a 0aci i"a"e "e tirar "a in,ua,e# conc us@es #eta0isicas e co#o o :nico #%to"o "e e$itar ar,u#entos 0a aciosos "e essa esp%cie % e$ar #ais on,e o estu"o ,ico e psico ,ico "a in,ua,e# "o 9ue 0e= a #aior parte "os #eta0!sicos3 *enso no entanto 9ue se *ar#%ni"es ressuscitasse66 ac&aria super0icia o 9ue aca5o "e "i=er3 LCo#o6 sa5esN6 per,untaria e e6 L9ue se re0er ao passa"o o 9ue "isseste "e +eor,e .as&in,tonJ *e o 9ue "isseste6 a36 re0erHncias "irectas so ao presente> as e#5ran2as6 por exe#p o6 ocorre# a,ora6 no no te#po 9ue pensas recor"ar3 Se a"#itir#os a #e#ria co#o 0onte "e con&eci#ento6 o passa"o "e$e estar a,ora presente aB esp00ito6 e portanto existir ain"a e# a ,u# senti"o3N [7[dI &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL No "iscutirei a,ora este ar,u#ento> a "iscusso "a #e#ria % assunto "i0!ci 3 Apresentei o ar,u#ento para e#5rar ao eitor 9ue as teorias 0i os0icas i#portantes po"e# reno$ar;se "epois "e re0uta"as na 0or#a ori,ina 3 A re0uta2o raro % "e0initi$a> na #or parte "os casos % apenas pre :"io "e re9uii te u terior3 O 9ue a 0i oso0ia6 at% o te#po #o"erno6 aceitou "e *ar#%&i"es no 0oi a i#possi5i i"a"e "e 9ua 9uer #u"an2a6 para"oxo $io ento "e #ais6 #as a in"estruti5i i"a"e "a su5stAncia3 O ter#o ;Lsu5stAnciaN no apareceu nos seus sucessores i#e"iatos6 #as o conceito '< se encontra nas suas especu a2@es3 Sup?s;se 9ue a su5stAncia era o su'eito persistente "e pre"ica"os "i$ersos3 Co#o ta per#aneceu por #ais "e "ois #i anos u# "os conceitos 0un"a#entais "a 0i oso0ia6 psico o,ia6 0!sica e teo o,ia3 Ten&o #uito 9ue "i=er a ta respeito na : ti#a 0ase3 *or en9uanto s notarei 9ue 0oi intro"u=i"o para apreciar os ar,u#entos "e *ar#%ni"es se# ne,ar 0actos e$i"entes3 CA*!TULO (I E4*I4OCLES

O #isto "e 0i so0o6 pro0eta6 cientista e c&ar ato6 9ue '< $i#os e# *it<,oras6 exe#p i0ica;se co#p eta#ente e# E#p%"oc es6 9ue $i$eu cerca "e TTF a3C36 conte#porAneo #ais no$o "e *ar#%ni"es6 e#5ora a sua "outrina se'a #ais a0i# "a "e Herac ito3 Natura "e A,ri,ento6 na costa su "a Sici ia6 0oi po !tico "e#ocr<tico6 9ue ao #es#o te#po preten"eu ser "eus3 E# #uitas ci"a"es ,re,as6 especia #ente na Sici ia6 &ou$e con0 ito per#anente entre "e#ocracia e tirania> os c&e0es "e parti"o $enci"o no #o#ento era# executa"os ou exi a"os3 Os exi a"os raro tin&a# escr:pu o "e ne,ociar co# ini#i,os "a +r%cia;*%rsia a este6 Carta,o a oeste3 E#p%"oc es 0oi 5ani"o6 #as parece ter pre0eri"o a carreira "e s<5io Y "e re0u,ia"o intri,uista3 Ta $e= na 'u$entu"e ti$esse si"o #ais ou #enos r0ico e antes "o ex! io ti$esse co#5ina"o po !tica e ciHncia> e s no 0i# "a $i"a e no exi o se tornou pro0eta3 A en"a 0a ou #uito "e E#p%"oc es3 Sup?s;se 9ue o5rara #i a,res ou o 9ue o parecia6 u#as $e=es por arte #<,ica6 outras pe o seu con&eci#ento cient!0ico3 Disse;se 9ue po"ia re,u ar os $entos> ressuscitou u#a #u &er 9ue parecia #orta "urante trinta "ias3 Fina #ente "i=;se 9ue #orreu precipitan"o;se na cratera "o Etna para pro$ar 9ue era "eus3 Se,un"o o poetaK O ,ran"e E#pe"oc es6 essa a #a ar"ente Sa tou para "entro "o Etna e 0oi assa"o inteiro3 4att&e/ Arno " escre$eu u# poe#a so5re o assunto> #as e#5ora se'a "o pior 9ue 0e=6 no cont%# estes $ersos3 dT &istria3 DA FILOSOFIA OCIDENTAL Co#o *ar#%ni"es6 E#p%"oc es escre$eu e# $erso3 Lucr%cio6 in0 uencia"o por e e6 apreciou;o a ta#ente co#o poeta6 #as as opini@es esto "i$i"i"as3 Co#o s resta# 0ra,#entos o #%rito po%tico % "u$i"oso3 I#porta 0a ar separa"a#ente "a sua ciHncia e "a sua re i,io6 inconsistentes entre si3 Tratarei pri#eiro "a sua ciHncia6 "epois "a sua 0i o; so0ia6 e 0ina #ente "a sua re i,io3 A sua #ais i#portante contri5ui2o cient!0ica 0oi a "esco5erta "e 9ue o ar % u#a su5stAncia separa"a3 *ro$ou;o o5ser$an"o 9ue se u# 5a "e ou 9ua 9uer $asi &a se#e &ante 0or co oca"a ao contr<rio6 a <,ua no entra3 Di= e eK LMuan"o u#a rapari,a6 5rincan"o co# u#a a#pu &eta "e 5ron=e 5ri &ante6 p@e a #o no tu5o e a #er,u &a na #assa 0 ui"a "a <,ua pratea"a6 a corrente no po"e penetrar pe os ori0!cios tapa"os6 i#pe"e a entra"a at% ser i5erta"a a corrente co#pri#i"a> ento o ar escapa;se e i,ua $o u#e "e <,ua po"e entrar3N Este passo encontra;se ao exp icar a respira2o3 Ta#5%# "esco5riu pe o #enos u# exe#p o "e 0or2a centr!0u,aK se u# $aso "e <,ua se 0i=er ,irar e# $o ta "e u#a cor"a6 a <,ua no se entorna3 Sou5e 9ue &< sexo nas p antas e te$e u#a teoria Bu# pouco 0ant<stica6 % certoC "a e$o u2o e so5re$i$Hncia "os #ais aptos3 Ori,inY; ria#ente Lincont<$eis tri5os "e criaturas #ortais se "ispersara#6 "ota"as "e to"as as 0or#as6 u#a #ara$i &a "e $erN3 Ha$ia ca5e2as se# pesco2o6 5ra2os se# esp<"uas6 o &os se# rostos6 #e#5ros so tos e# 5usca "e i,a2o6 Essas coisas 'untara#;se ao acaso3 Hou$e criaturas $aci antes co# #os in:#eras6 outras co# 0aces e seios e# "irec2o "i0erente6 criaturas "e corpo 5o$ino e 0ace &u#ana ou ao contr<rio3 Hou$e &er#a0ro"itas co# nature=a "e &o#e# e "e #u &er6 #as est%reis3 *or 0i# s a ,u#as 0or#as so5re$i$era#3 E# astrono#ia sou5e 9ue a Lua te# u= re0 exa e pensou 9ue o #es#o se "a$a co# o So > "isse 9ue a u= e$a te#po a propa,ar;se #as 9ue e e % to pe9ueno 9ue % ino5ser$<$e > sou5e 9ue os ec ipses so ares se "e$e# Y interposi2o "a Lua6 0acto 9ue parece ter apren"i"o co# Anax<,oras3

Fun"ou a esco a it< ica "e #e"icina6 e a 9ue "e e e "eri$a in0 uenciou * ato e Aristte es3 Se,un"o Burnet6 e a actuou so5re to"a a ten"Hncia "o pensa#ento cient!0ico e 0i os0ico3 Tu"o isto #ostra o $i,or cient!0ico "o seu te#po6 no i,ua a"o e# %pocas u teriores "a +r%cia6 FILOSOFIA ANTI+A dR E# cos#o o,ia6 co#o $i#os6 esta5e eceu os 9uatro e e#entos ; terra6 ar6 0o,o e <,ua Be#5ora no ti$esse usa"o a pa a$ra Le e#entoNC3 Ca"a u# "e e es era eterno6 #as po"ia# co#5inar;se e# propor2@es "i0erentes para 0or#ar as su5stAncias co#p exas 9ue $e#os no #un"o3 Co#5ina#;se por a#or e separa#;se por uta3 A#or e uta era# para E#p"oe es su5stAncias pri#iti$as co#o a terra6 o ar6 o 0o,o e a <,ua3 Hou$e per!o"os e# 9ue o a#or era o #ais 0orte6 outros e# 9ue "o#ina$a a uta3 Hou$e u#a i"a"e "e ouro co# a $itria co#p eta "o a#or3 Nessa i"a"e os &o#ens a"ora$a# apenas a A0ro"ite "e C&ipre B0ra,3 EI_C3 As #u"an2as no #un"o no so re,i"as por u# 0i#6 #as apenas por acaso e necessi"a"e3 H< u# cic o> 9uan"o ;os e e#entos 0ora# #istura"os pe o a#or6 a uta ,ra"ua #ente separa;os> "epois "e separa"os6 o a#or ,ra"ua #ente os re:ne3 Assi#6 ca"a su5stAncia co#posta % te#por<ria> s os e e#entos6 'unta#ente co# o a#or e a uta6 so eternoe3 H< se#e &an2a co# Herac ito6 #as atenua"a por9ue no % s a uta #as o a#or con'unta#ente 9ue pro"u= a #u"an2a3 * ato6 no So0ista36 associa Herac ito e E#p%"oc es BITIC3 H< #usas 'nias e #ais recente#ente sici ianas 9ue conc u!ra# ser #ais se,uro unir os "ois princ!pios B"o Uno e "o 4: tip oC e "i=er 9ue o ser % uno e #: tip o6 #anti"os e# con'unto por "io e a#or6 se#pre separa"os6 se#pre encontra"os6 co#o a"#ite# as 4usas #ais se$eras6 en9uanto as #ais a#<$eis no insiste# e# perp%tua uta e pa=6 antes aceita# u#a atenua2o e a ternati$a "as "uas> pa= e uni"a"e pre"o#ina# so5 in0 uHncia "e A0ro"ite6 "epois no$a; #ente p ura i"a"e e ,uerra6 pe o princ!pio "a uta3 E#p%"oe es consi"era$a es0%rico o #un"o #ateria > na i"a"e "e ouro o a#or era interno e a uta externa> ,ra"ua #ente a uta entrou e o a#or 0oi expu so o at% se in$ertere# as posi2@es na es0era3 Depoisse 5e# 9ue a ra=o no se'a c ara ;co#e2a u# #o$i#ento contr<rie at% $o tar a i"a"e "e ouro6 #as no para se#pre3 O cic o repete;se6 *o"eria supor;se 9ue $iria a ser est<$e 6 #as ta no % o pensa#entc "e E#p%"oc es6 9ue preten"e exp icar o #o$i#ento ten"o e# conta os ar,u#entos "e *ar#%ni"es e no "ese'a c&e,ar e# 9ua 9uer 0ase a u# uni$erso i#$e 3 E# re i,io6 E#p%"oc es % pita,rico no 0un"a#enta 3 E# u# 0ra,#ento #uito pro$a$e #ente re0erente a *!t< ,oras6 "i=K LEntre e es &ou$0 u# &o#e# "e raro con&eci#ento6 o #ais &<5i e# to"as as o5ras s<5ias e 9ue atin,iu o #<xi#o "a sa5e"oria3 Se#pre 9ue se es0or2ou co# to"a a a #a $iu 0aci #ente o 9ue exi,iria o te#po "e "e= ou $inte $i"ic d\ &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL &u#anasN3 Na i"a"e "e ouro6 co#o '< $i#os6 os &o#ens s a"ora$a# A0ro"ite Le o a tar no se per0u#a$a co# puro san,ue "e touro6 #as tin&a;se por #<xi#a a5o#ina2o entre os &o#ens co#er os sa5orosos #e#5ros "epois "e arrancar; &esa $i"aN3 E# certo passo 0a a "e si exu5erante#ente co#o "e u# "eusK LA#i,os 9ue &a5itais a ,ran"e ci"a"e $en"o o roc&e"o a#are o "e A,ri,ento no a to6 'unto "a ci"a"e a6 rica "e 5e as o5ras6 5a a "e &onra para o estran,eiro6 &o#ens se# experiHncia "a #is%ria6 sa:"o a to"os3 (en&o entre $s co#o "eus i#orta 6 &onra"o

entre to"os co#o % prprio6 coroa"o "e 0itas e ,rina "as "e 0 ores3 I#e"iata#ente 9uan"o entro co# o #eu s%9uito "e &o#ens e #u &eres nas ci"a"es 0 orescentes aco &e#;#e co# re$erHncia> se,ue#;#e e# trope se# conta6 per,untan"o;#e 9ua o ca#in&o "o ucro> uns "ese'a# or<cu os6 outros6 9ue por #uitos "ias tristes 0ora# trespassa"os pe a penosa an,:stia "e to"as as 0or#as "e "oen2a6 pe"e#;#e u#a pa a$ra "e a !$io333 4as para 9ue insistir e# tais coisas co#o se ti$esse ,ran"e i#portAncia po"er eu exce"er os &o#ens perec!$eisJ N E# outro passo "i=;se ,ran"e peca"or 9ue expia a sua i#pie"a"eK LH< u# or<cu o "a Necessi"a"e6 anti,a or"ena2o "os "euses6 eterna e se a"a por ,ran"es 'ura#entos6 9ue se a ,u# "os "e#nios cu'o "estino "ura "ias po uiu peca#inosa#ente as #os "e san,ue ou entrou e# uta e per'urou "e$e errar por tre=entos #i anos "es"e o ar "o 5e#;a$entura"o6 renascen"o e# to"as as 0or#as #ortais6 #u"an"o o tra5a &oso ca#in&o "e u#a $i"a para outra3 *or9ue o &:#i"o ar o e$a para o #ar e o an2a para a seca terra> a terra o i#pe e para o ar"ente So 6 9ue o reen$ia aos re"e#oin&os "o ar3 Ca"a u# o rece5e e to"os o re'eita#3 De esses sou eu a,ora6 errante e exi a"o "os "euses6 por ter;#e an2a"o e# uta insensata3N Descon&ece#os o peca"o3 Ta $e= na"a 9ue 0osse ,ra$e3 *or9ue e e "i=K LAi "e #i#6 9ue o "esapie"a"o "ia "a #orte no #e "estruiu antes6 se#pre 9ue pratica$a actos "e "estrui2 o co# os #eus <5iosg333 LA5st%#;te co#p eta#ente "e 0o &as "e ouro333 LIn0e i=es6 $er"a"eiros in0e i=es6 no to9ueis e# 0ei'@esgN Assi#6 ta $e= e e no ti$esse 0eito coisa pior "o 9ue #asti,ar 0o &as "e ouro ou "e$orar 0ei'@es3 E#p%"oc es prece"eu o #ais 0a#oso passo "e * ato6 a a e,oria "a ca$erna6 on"e $e#os apenas so#5ras "a rea i"a"e "o #un"o superior> a sua ori,e# est< na "outrina r0ica3 *ILOSOFIA ANTI+A dd A ,uns ; pro$a$e #ente os 9ue no pecara# "urante #uitas incarna2@es ;por9ue ,o=a# na co#pan&ia "os "euses "e 0e ici"a"e i#orta 3 4as por 0i# e es BEC aparece# entre os #ortais co#o pro0etas6 poetas6 #%"icos e pr!ncipes> e "epois so exa ta"os e# &onras co#o "euses6 parti &an"o "o cora2o "os outros "euses e "a #es#a #esa6 i$res "e "or &u#ana6 "o "estino6 e incapa=es "e so0ri#ento3 E# tu"o isto pouco &< 9ue '< no esti$esse conti"o no or0is#o e no pita,oris#o3 A ori,ina i"a"e cienti0ica "e E#p%"oe es est< na "outrina "os 9uatro e e#entos e nos "ois principios para exp icar a #u"an2a3 Re'eitou o #onis#o e consi"erou o curso "a nature=a "e$i"o ao acaso e Y necessi"a"e6 e no ao 0i#3 Nesse aspecto a sua 0i oso0ia 0oi #ais cienti0ica "o 9ue a "e *ar#%ni"es6 * ato e Aristte es3 E# outros aspectos6 % certo6 aceitou supersti2@es $u ,ares> #as nisto no 0oi pior "o 9ue &o#ens "e ciHncia #uito #ais recentes3 BEC No se $H 9ue# se'a# Le esc6 #as po"e supor;se 9ue so os 9ue conser$ara# a pure=a3 CA*ITULO (II ATENAS MUANTO X CULTURA A ,ran"e=a "e Atenas co#e2a ao6 te#po "as "uas ,uerras p%rsicas BTQF e T_F;dQ a3 C3C3 Antes "e isso6 a ]nia e a 4a,na +r%cia Be>;"a"es ,re,as "o Su "a It< ia e "a Sici iaC pro"u=ira# os ,ran"es &o#ens3 A $itria so5re Dario e# 4aratona BTQFC e so5re o seu sucessor6 Gerxes BT_FC6 so5 a c&e0ia aten!ense6 "eu a Atenas ,ran"e presti,io3 Os 'nios6

"as i &as e "e parte "o continente "a 8sia 4enor tin&a#;se re$o ta"o contra a *%rsia6 e Atenas i5ertou;os "epois "e os persas tere# si"o a0asta"os "o continente ,re,o3 Nesta opera2o no to#ara# parte os espartanos6 s cui"osos "o seu prprio territrio6 Assi# Atenas 0oi a parte "o#inante na a ian2a contra a *%rsia3 *e a constitui2o "a a ian2a ca"a esta"o "e$ia contri5uir co# certo n:#ero "e na$ios ou co# o seu pre2o3 A #aior parte pre0eriu pa,ar> e assi# Atenas a"9uiriu supre#acia na$a 6 trans0or#an"o ,ra"ua #ente ;a a ian2a e# i#p%rio ateniense3 Enri9ueceu e prosperou so5 a a$isa"a con"u2o "e *%ric es6 9ue ,o$ernou por i$re esco &a "os ci"a"os6 por cerca "e trinta anos6 ;at% a sua 9ue"a6 e# TUF a3 C33 A era "e *%ric es 0oi a #ais 0e i= e , oriosa "a &istria "e Atenas3 EQs9ui o6 9ue tin&a co#5ati"o nas ,uerras p%rsicas6 inau,urou ;a tra,%"ia ,re,a3 U#a "as tra,%"ias6 Os *ersL 6 a0astan"o;se "o costu#e "e esco &er assuntos &o#%ricos6 trata "a "errota "e Gerxes3 Lo,o 0oi se,ui"o por S0oc es e este por Euripi"es3 A#5os $i$era# os "ias so#5rios "a +uerra "o *e oponeso6 9ue se,uiu a 9ue"a e #orte "e *%ric es6 e Eur!pi"es re0 ecte nos seus Ora#as o cepticis#o "o : ti#o perio"o3 O seu conte#porAneo Arist0anes6 o poeta c#ico6 ri;se "e to"os os is#os co# *ILOSOFIA ANTI+A dQ ro5usto e i#ita"o senso co#u#> e# especia e e acusa Scrates "e ne,ar a existHncia "e )eus e "e se i#iscuir e# #ist%rios irre i,iosos pseu"ocient!0icos3 Atenas 0ora to#a"a por Gerxes e os te#p os "a Acrpo e "estrui"os pe o 0o,o3 *%rie es "e"icou;se Y sua reconstru2o3 O *art%non e os outros te#p os cu'a ruina ain"a nos i#pressiona 0ora# construi"os por e e3 O Esta"o encarre,ou o escu tor F!"ias "e 0a=er est<tuas co ossais "e "euses e "eusas3 No 0i# "e este per!o"o6 Atenas era a #ais 5e a e esp Hn"i"a ci"a"e "o i#p%rio &e %nico3 Her"oto6 o pai "a &istria6 natura "e Ha icarnasso6 na 8sia 4enor6 #as resi"ente e# Atenas6 ani#a"o pe o Esta"o ateniense6 escre$eu a narrati$a "as ,uerras p%rsicas no ponto "e $ista &e %nico3 As rea i=a2@es "e Atenas na era "e *%rie es so ta $e= o 0acto #ais i#portante "a &istria3 At% ento6 in0erior a #uitas outras ci"a"es ,re,as6 ne# na arte ne# na iteratura pro"u=ira u# ,ran"e &o#e# Bexcepto S on6 principa #ente e,is a"orC3 S:5ita#ente so5 o esti#u o "a $itria6 "a ri9ue=a e "a necessi"a"e "e reconstru2 o6 ar9uitectos6 escu tores6 "ra#atur,os6 inu trapassa"os at% &o'e6 pro"u=ira# o5ras "o#inantes at% a i"a"e #o"erna3 A surpresa % #aior 9uan"o se consi"era ;a pe9uene= "a popu a2o "e Atenas6 9ue no seu #<xi#o6 cerca "e TUF a3 C36 "e$ia an"ar por IUF FFF Binc uin"o escra$osC > e a "a Xtica rura era pro$a$e #ente #ais pe9uena3 Nunca antes ou "epois e e# ta propor2o os &a5itantes "e u#a re,io 0ora# capa=es "e o5ra "e ta n!$e 3 E# 0i oso0ia Atenas s contri5uiu co# "ois ,ran"es no#es6 Scrates e * ato3 * ato pertence a u# per!o"o u# pouco u terior6 #as Scrates passara a 'u$entu"e e a i"a"e $iri no te#po "e *%rie es3 O interesse "os atenienses pe a 0i oso0ia e$a$a;os a ou$ir Y$i"a#ente #estres "e outras ci"a"es3 Os so0istas era# procura"os pe os #o2os ansiosos "e apren"er a "iscutir> no *rot<,oras o Scrates p atnico "escre$era sa0 irica#ente "isc!pu os se9uiosos6 pen"entes "a pa a$ra "o e#inente $isitante6 *%rie es6 co#o $ere#os6 c&a#ou Anax<,oras6 co# 9ue# Scrates "ec ara ter apren"i"o a pree#inHncia "o esp!rito na cria2o3 * ato situa ;a #aior parte "os Di< o,os no te#po "e *%rie es e ne es "< u#a "escri2o interessante "a $i"a "a c asse rica3 * ato era "e 0a#! ia aristocr<tica ateniense6 crescera na tra"i2o "o per!o"o ante rior Y ,uerra e a "e#ocracia "estru!ra a ri9ue=a e a se,uran2a "as c asses e e$a"as3 Os no$os se# necessi"a"e "e tra5a &ar "era# a #aior

parte "o seu te#po ao estu"o "a ciHncia6 "a #ate#<tica e "a 0i oso0ia> sa5ia# Ho#ero "e cor e era# cr!ticos "o #%rito "e "ec a#a"ores pro0issionais3 A arte "o racioc!nio "e"uti$o6 recente#ente "esco5erta6 per; _F HISTRIA DA *ILOSOFIA OCIDENTAL #itia o incita#ento a no$as teorias6 tanto 0a sas co#o $er"a"eiras6 e# to"o o ca#po "o con&ecer3 Foi poss!$e nesse te#po6 co#o e# poucos #ais6 ser ao #es#o te#po inte i,ente e 0e i=6 e 0e i= pe a inte i,Hncia3 4as o e9ui !5rio "e 0or2as 9ue pro"u=ira esta i"a"e "e ouro6 era prec<rio6 a#ea2a"o no interior pe a "e#ocracia6 no exterior por Esparta3 *ara co#preen"er o 9ue se passou "epois "e *%rie es "e$e#os $er 5re$e#ente a &istria pri#iti$a "a Xtica3 No co#e2o "o per!o"o &istrico era a Xtica u#a pe9uena re,io a,r!co a auto; a5asteci"a> Atenas6 a capita 6 no era ,ran"e #as6 t!n&a u#a popu a2o crescente "e operanos e art!0ices &<5eis e "ese'osos "e co ocar os seus pro"utos 0ora "o pa!s3 +ra"ua #ente 'u ,ou;se #ais :ti cu ti$ar $in&as e o i$eiras "o 9ue cerea 6 i#portan"o;o principa #ente "a ha "o #ar Ne,ro3 Esta cu tura exi,ia capita superior Y "o cerea 6 e os pe9uenos propriet<rios en"i$i"ara#;se3 A XticT6 co#o outros Esta"os "a +r%cia6 0ora u#a #onar9uia na i"a"e &o#%rica6 #as o rei tornou;se apenas c&e0e re i,ioso se# po"er po !tico3 O ,o$erno caiu na #o "a aristocracia6 9ue opri#iu tanto os ca#poneses co#o os art!0ices3 No co#e2o "o s%c3 $i S on3 conse,uiu u# co#pro#isso na "irec2o "a "e#ocracia e #uito "a sua o5ra su5sistiu atra$%s "o per!o"o "e tirania "e *is!strato e seus 0i &os3 No 0i# "e esse per!o"o6 os aristocratas6 co#o a"$ers<rios "a tirania6 pu"era# to#ar conta "a "e#ocracia3 At% a 9ue"a "e *%r!c es os processos "e#ocr<ticos "era# o po"er Y aristocracia6 co#o na In, aterra "o s%cu o xix3 4as para o 0i# "a sua $i"a os c&e0es "a "e#ocracia ateniense co#e2ara# a exi,ir #aior 9uin&o no po"er po !tico3 Ao #es#o te#po6 a po !tica i#peria ista6 a 9ue se i,a$a a prosperi"a"e "e Atenas6 ;au#enta$a o atrito co# Esparta6 e$an"o por 0i# Y +uerra "o *e oponeso BTUE; TFTC e Y "errota co#p eta "e Atenas3 Apesar "o co apso po !tico6 o prest!,io "e Atenas #ante$e;se e por 9uase u# #i %nio 0oi o centro "a 0i oso0ia3 A exan"ria ec ipsou Atenas e# #ate#<tica e ciHncia6 #as * ato e Aristte es tornara# Atenas 0i os0ica#ente superior3 A Aca"e#ia on"e * ato ensinara so5re$i$eu a to"as as outras esco as e persistiu "urante "ois s%cu os6 co#o i &a "e pa,anis#o "epois "a con$erso "o i#p%rio ro#ano Y re i,io crist3 *or 0i#6 e# RIQ "3 C36 0oi encerra"a por ]ustiniano6 "e$i"o Y sua into erAncia re i,iosa6 e a I"a"e O5scura 5aixou so5re a Europa3 CA*!TULO (4 ANAGX+ORAS E#5ora se# i,ua ar *it<,oras6 Herac ito6 ou *arin%ni"es6 Anax<,e rs te# consi"er<$e i#portAncia &istrica3 Era 'nio e se,uia a tra"i26 cienti0ica e raciona ista "a ]nia3 Foi o pri#eiro a intro"u=ir a 0i oso0i e# Atenas e a su,erir 9ue o esp!rito era a causa pri#eira "a #u"an2> 0!sica3 Nasceu e# C a=o#ene6 cerca "e RFF a3 C36 #as $i$eu cerca "e trint anos e# Atenas6 "e T\I a TUI aproxi#a"a#ente3 Foi pro$a$e #ente c&a #a"o por *%ric es6 "ese'oso "e ci$i i=ar os seus conci"a"os6 e ta $e Asp<sia6 $in"o "e 4i eto6 o ti$esse reco#en"a"o a *%rie es3 * ato "i no hroK *%ric es Lparece ter concor"a"o co# Anax<,oras6 9ue era &o#e# "e ciHncia e satis0eito co# a teoria "e coisas e e$a"as e ten"o c&e,a"o a con&ecer a $er"I "eira nature=a "a

inte i,Hncia e "a oucura6 principa assunto "os "iscursos " Anax<,oras6 tirou "e essa 0onte a ,u#a coisa 9ue po"ia 0a$orecH; o na arte " "iscursoN3 Di=;se 9ue Anax<,oras ta#5%# in0 uenciou Euripi"es6 #as % #a "u$i"oso3 Os ci"a"os "e Atenas6 co#o os "e outros continentes e i"a"es6 #oE tra$a# certa &osti i"a"e a 9ue# tentasse intro"u=ir u# n!$e "e cu tur superior ao &a5itua 3 Muan"o *%rie es ia en$e &ecen"o6 atacara#;no6 CO4E 2an"o pe os seus a#i,os3 Acusara# Fi"ias "e 0rau"e no ouro e#pre,a" nas est<tuas3 *ro#u ,ara# u#a ei 9ue per#itia acusar os 9ue no pr0i _I &istria DA FILOSO*IA OCIDENTAL ticasse# a re i,io e ensinasse# teorias so5re Lcoisas e e$a"asN3 *or essa ei perse,uira# Anax<,oras6 acusa"o "e "i=er 9ue o So era u#a pe"ra $er#e &a e a Lua era terra3 BA #es#a acusa2o 0oi repeti"a contra Scrates6 9ue ri"icu i=ou os perse,ui"ores6 por estare# atrasa"osC3 Sa5e;se apenas 9ue Anax<,oras te$e "e sair "e Atenas3 Ta $e= *%ric es o ti$esse tira"o "a priso prote,en"o; &e a sa "a3 (o tou Y ]nia6 on"e 0un"ou u#a esco a3 Se,un"o a sua $onta"e6 no ani$ers<rio "a sua #orte &a$ia 0eria"o esco ar3 Anax<,oras consi"era$a in0inita a "i$isi5i i"a"e "as coisas6 e 9ue a #ais pe9uena por2o "e #at%ria cont%# a ,o "e ca"a e e#ento3 As coisas parece# a9ui o 9ue contH# e# #aior propor2o3 Assi#6 por exe#p o6 to"as contH# a ,u# 0o,o6 #as s se este e e#ento prepon"era &e "a#os esse no#e3 Co#o E#p%"oe es6 ne,a o $a=io6 "i=en"o 9ue a c epsi"ra ou u#a pe e inc&a"a parece na"a contere# 9uan"o contH# ar3 E Di$ersa#ente "os antecessores6 consi"era a a #a u#a su5stAncia 9ue entra na co#posi2o "os seres $i$os e os "istin,ue "a #at%ria3 LE# ca"a coisaN6 "i= e e6 L&< u#a por2o "e to"as as outras excepto a a #a6 9ue a ,u#as coisas contH#36 A a #a te# po"er so5re to"as as coisas $i$as> % in0inita e % auto,uia"a6 e se# #istura3 Excepto a a #a6 to"as as coisas6 por #ais pe9uenas6 contH# por2@es "e to"os os contr<rios6 co#o 9uente e 0rio6 5ranco e pretoN3 A0ir#a 9ue e# parte a ne$e % preta3 A a #a % ori,e# "o #o$i#ento3 Causa u#a rota2o 9ue se "esen$o $e pe o #un"o6 e$an"o as coisas #ais e$es para a circun0erHncia e as #ais *K sa"as para o centro3 A a #a % uni0or#e no &o#e# e no ani#a 3 A aparente superiori"a"e &u#ana "e$e;se a 9ue o &o#e# te# #os> a aparente "i0eren2a "e inte i,Hncia "e$e;se rea #ente a u#a "i0eren2a corprea3 Tanto Aristte es co#o o Scrates p atnico a#enta# 9ue Anax<,oras "epois "e intro"u=ir a a #a se ti$eh ser$i"o to pouco "e e a3 ristte es "i= 9ue e e s intro"u= a a #a co#o causa 9uan"o no con&ece tra3 Se'a co#o 0or6 e e "< u#a exp ica2o #ecAnica3 Re'eita a necessia"e e o acaso co#o ori,e# "as coisas> no entanto na sua cos#o o,ia o o r u a ^ao &< Lpro$i"HnciaN3 No parece ter pensa"o #uito so5re %tica ou re i; pro$a$e #ente era ateu6 co#o a0ir#a$a# os seus perse,ui"ores3 o"os os seus pre"ecessores o in0 uenciara# excepto *it<,oras3 A in0 uHn'a ia "e *ar#%ni"es 0oi a #es#a no seu caso e no "e E#p%"Bcc es3 E# ciHncia % ,ran"e o seu #%rito3 Foi o pri#eiro 9ue exp icou a u= 0 E exa "a Lua6 e#5ora u# 0ra,#ento o5scuro "e *ar#%ni"es su,ira 9ue ta#5%# e e o sa5ia3 Deu a teoria correcta "os ec ipses e sou5e 9ue a I*ILOSO*IA ANTI+A _U

Lua est< #ais prxi#a "o 9ue o Sa 3 LO So e as estre asN6 "isse e e6 Lso pe"ras "e 0o,o6 #as no senti#os o ca or "as estre as por9ue esto #uito on,e3 O So %3#aior 9ue o *e oponeso3 A Lua te# #ontan&as6 e Bpensa$a e eC &a5itantesN3 Di=;se 9ue e e pertenceu Y esco a "e Anaxi#enes> % certo e e ter conser$a"o $i$a a tra"i2o raciona ista e cienti0ica "os 'nios3 No te$e as preocupa2@es %ticas e re i,iosas6 9ue "e *it<,oras a Scrates e "e Scrates a * ato "era# Y 0i oso0ia ,re,a u#a ten"Hncia o5scurantista3 No 0oi "e pri#eira 0i a6 #as te# o #%rito "e ser o inicia"or "a 0i oso0ia e# Atenas e "e a sua in0 uHncia ter a'u"a"o a 0or#ar Scrates3 CA*ITULO IG OS ATO4ISTAS So "ois os 0un"a"ores "o ato#is#o6 L%ucipo e De#crito3 in "i0!ci "istin,ui; os por9ue e# ,era so #enciona"os a#5os e parece 9ue a ,u#as o5ras "e LHucipo 0ora# "epois atri5u!"as a De#crito3 LHucipo6 9ue se "i= ter $i$i"o cerca "e TTF a3 C3 BEC trouxe "e 4i eto a 0i oso0ia cienti0ica e raciona ista "e a9ue a ci"a"e3 Foi #uito in0 uencia"o por *ar#%ni"es e )eno3 Sa5e;se "e e e to pouco 9ue Epicuro6 : ti#o se9ua= "e De#crito6 parece ter; &e ne,a"o si#p es#ente a existHncia6 e a ,uns #o"ernos reno$ara# a a0ir#a2o3 4as &< a uh e at% cita2@es textuais e# Aristte es 9ue torna# incr!$e tratar;se apenas "e u# #ito3 A 0i,ura "e De#crito % #ais n!ti"a3 Nasceu e# A5"era6 na Tr<cia3 Ain"a no$o 9uan"o Anax<,oras era $e &o6 cerca "e TUI a3 C3 e "e$e ter 0 oresci"o e# TIF a3 C3 aproxi#a"a#ente3 (ia'ou ar,a#ente para instruir;se no Su e no Leste> ta $e= #uito te#po no E,ipto6 e certa#ente $isitou a *%rsia3 (o tou ento a A5"era6 on"e 0icou3 )e er consi"era;o Lsuperior a to"os os 0i so0os anteriores e conte#porAneos no $a or "o con&eci#ento e na 0inura e correc2o ,ica "o pensarN3 Conte#porAneo "e Scrates e "os so0istas6 po"eria ser trata"o crono ,ica#ente #ais tar"e na nossa &istria> #as a "i0icu "a"e est< e# separ<; o "e LHucipo3 Ocupo;#e "e e e antes "e Scrates e "os so0istas BEC C1ri Bai e16 T&e +ree` Ato#ists an" Epicurus6 a"#ite a "ata "e TUF a3 C3 ou pouco anterior3 *ILOSOFIA ANTI+A _R

e#5ora parte "a sua 0i oso0ia se'a u#a resposta a *rot<,oras6 seu conci"a"o e o #ais e#inente "os so0istas3 *rot<,oras 0oi rece5i"o entusiYstica#ente e# Atenas3 De#crito "i=K L(i# a Atenas e nin,u%# #e con&eciaN3 *or #uito te#po a sua 0i oso0ia 0oi a i i,nora"a3 LNo % c aroN6 "i= Burnet6 L9ue * ato sou5esse a ,u#a coisa "e De#crito333 4as Aristte es con&eceu;o 5e#6 por9ue ta#5%# era 'nio "o Norte3N BEC * ato nunca o cita nos Di< o,os6 #as Di,enes La%rcio "i= 9ue e e o "etesta$a a ponto "e "ese'ar 9ue os seus i$ros 0osse# 9uei#a"os3 Heat& aprecia;o a ta#ente co#o #ate#<tico BIC 3 As i"eias 0un"a#entais "a 0i oso0ia "e LHucipo e De#crito pertence# ao pri#eiro6 #as na o5ra % "i0!ci separ<; os e no $a e a pena tent<; o6 para o nosso propsito3 LHucipo6 se no De#crito6 0oi e$a"o ao ato#is#o co#o inter#%"io entre #onis#o e p ura is#o6 representa"os respecti$a#ente por *ar#%ni"es e E#p%"oc es3 O seu ponto "e $ista aproxi#a$ah notY$e #ente "o "a ciHncia #o"erna e e i#ina$a a #aior parte

"os erros a 9ue esta$a su'eita a especu a2o ,re,a3 *ensara# 9ue tu"o se co#p@e "e <to#os6 0isica#ente #as no ,eo#%trica#ente in"i$is!$eis> 9ue entre os <to#os &< espa2o $a=io> 9ue os <to#os so in"estruti$eis6 se#pre esti$era# e se#pre estaro e# #o$i#ento> 9ue &< u# n:#ero in0inito "e <to#os e at% "e esp%cies "e <to#os6 sen"o a "i0eren2a 9uanto Y 0or#a e ta#an&o3 Aristte es "i= BUC 9ue6 se,un"o os ato#istas6 os <to#os "i0ere# ta#5%# 9uanto ao ca or> os #ais 9uentes6 os es0%ricos6 co#p@e# o 0o,o3 Muanto ao peso cita De#p66ritoK LMuanto #ais u# in"i$is!$e au#enta #ais pesa"o %N3 4as a 9uesto "o peso na teoria "os ato#istas % contro$erti"a3 Muanto ao #o$i#ento no concor"a# os co#enta"ores so5re o car<cter "o #o$i#ento ori,ina 3 A ,uns6 especia #ente )e er6 crHe# 9ue os <to#os era# pensa"os e# 9ue"a per#anente6 #ais r<pi"a nos #ais pesa"os6 9ue c&oca$a# co# os #ais e$es6 "e #o"o 9ue "e0 ectia# co#o 5o as "e 5i &ar3 Ta era "ecerto o pensa#ento "e Epicuro6 9uase se#pre 5asea"o nas teorias "e De#crito6 ao tentar6 pouco inte i,ente#ente6 aten"er Y cr!tica "e Aristte es3 4as &< 0orte ra=o "e supor 9ue o peso no era proprie"a"e ori,ina "os <to#os "e LHucipo e De#\crito3 *arece #ais pro$<$e 9ue 'u ,asse# os <to#os e# #o$i#ento ao acaso6 co#o na #o"erna teoria cin%tica "os ,ases3 De#\crito ne,a$a &ou$esse Lpara BEC *ro# T&aies to * ato6 p3 EQU3 +rec` 4at&e#atics6 (o 3 I6 p3 Ed\3 Da +era00io e Corrup2o6 UE\3 _\ &istria DA FILOSO*IA OCIDENTAL ci#aN e Lpara 5aixoN no $<cuo in0inito e co#parou o #o$i#ento "os <to#os na a #a ao "as part!cu as e# u# raio "e so 9uan"o no &< $ento3 Esta concep2o % #uito #ais inte i,ente "o 9ue a "e Epicuro e creio "e$er#os a"#itir ter si"o a "e E3Hueipo e De#crito BEC3 Co ;i"in"o6 con'untos "e <to#os $H# a 0or#ar tur5i &@es3 O resto asse#e &a;se Y "outrina "e Anax<,oras6 #as exce"e;a e# exp icar #ecAnica#ente os tur5i &@es e# $e= "e utri5u!; os Y ac2o "o esp!rito3 Foi $u ,ar na anti,ui"a"e censurar os ato#istas por atri5u!re# tu"o ao acaso3 *e o contr<rio6 e es 0ora# estritos "eter#inistas6 crentes "e 9ue tu"o se passa$a se,un"o eis naturais3 De#crito ne,a expressa#ente 9ue a ,u#a coisa suce"a por acaso BIC 3 LHucipo6 cu'a existHncia % "u$i"osa6 conta;se 9ue "isseK LNa"a acontece por na"a6 #as tu"o so5re u#a 5ase e "e necessi"a"eN3 n certo 9ue no "eu ra=o "e o #un"o ter si"o ori,inYria#ente co#o era3 Ta $e= isso possa atri5uir;se ao acaso> #as6 "a"o o #un"o6 o seu "esen$o $i#ento 0ixou;se ina terY$e #ente por princ!pios InecAnicos3hte es6 e outros censurara#;no e a De#crito por no exp icare# o #o$i#ento ori,in<rio "os <to#os6 #as nisso os ato#istas era# #ais cient!0icos "o 9ue os seus cr!ticos3 A re a2o causa "e$e partir "e a ,u#a coisa e nesse ponto nen&u#a causa po"e atri5uir;se ao "a"o inicia;I3 O #un"o po"e ser atri5u!"o a u# Cria"or6 #as ain"a assi# o Cria"or #es#o no po"e ser exp ica"o3 A teoria "os ato#ih esta$a #ais prxi#a "a ciHncia #o"erna "o 9ue 9ua 9uer outra "a anti,ui"a"e3 Os ato#istas6 "i0erente#ente "e 4erates6 * ato e Aristte es6 tentara# exp icar o #un"o se# recorrer Y no2 o "e propsito ou ha 0ina 3 A Lcausa 0ina N "e u#a ocorrHncia % u# e$ento 0uturo pe o 9ua a ocorrHncia se $eri0ica3 Nas 9uest@es &u#anas esta concep2o % ap ic<$e 3 *or 9ue 0a5rica po o pa"eiroJ *or9ue as pessoas &o "e ter 0o#e3 *or 9ue se constroe# 0erro$iasJ *or9ue as pessoas "ese'a# $ia'ar3 E# tais casos a exp ica2o "as co!sas % o para 9ue ser$e#3 h"o per,unta#os L*or 9ueJN po"e#os pensar urna "e "uas coisasK Ou Lpara3 9ue ser$e este 0actoJN ou L9ue circunstAncias o causara#JN A resposta Y pri#eira per,unta % u#a exp ica2o te eo ,ica ou pe a causa

0ina > a se,un"a % unia exp ica2o #ecanista3 No $e'o co#o po"e sa5er;se prb$ia#ente 9ua "e estas per,untas6 ou a#5as6 a ciHncia "e$e 0or#u ar> Interpretar 6o a"opta"a por Burnet e ta#5%#6 pe o #enos 9uanto a L%ucipo6 por Ba e1 Bop3 cit36 p3 _UC3 BVC Ba e16 op3 cit36 p3 EIE6 so5re o "eter#inis#o "e De#crito3 FILOSOFIA ANTI+A #as a experiHncia #ostrou 9ue a se,un"a e$a ao con&eci#ento cient!0 i e a pri#eira no3 Os ato#istas 0i=era# a per,unta #ecanista e "era# resposta correspon"ente3 Os seus sucessores6 at% o Renasci#ento6 int ressara#;se #ais pe a per,unta te eo ,ica e e$ara# a ciHncia a uK 5eco 0ec&a"o3 Muanto Ys "uas per,untas &< u#a i#ita2o #uitas $e=es i,nora" 9uer no pensa#ento $u ,ar 9uer na 0i oso0ia3 Nen&u#a per,unta po^ inte i,i$e #ente 0or#u ar;se so5re a rea i"a"e co#o to"o BDeus inc usc #as s 9uanto a partes "e e a3 Muanto Y exp ica2o te eo ,ica6 or"inYri #ente c&e,a a u# Cria"or ou pe o #enos a u# Art!0ice6 cu'os 0ina E rea i=a# no curso "a nature=a3 4as se u# &o#e# o5stina"a#ente te ep ,ico continuar a per,untar 9ua o propsito ser$i"o pe o Cria"or6 c aro 9ue a per,unta % I#pia3 De#ais % insensata6 pois exi,iria o Cria"c cria"o por a ,u# Supereria"or6 cu'o propsito ser$isse3 A concep2o ^ propsito s % portanto ap ic<$e "entro "a rea i"a"e6 no Y rea i"a" co#o to"o3 O #es#o se exp ica Y exp ica2o #ecanista3 U# 0acto % causa" por outro6 esse outro por u# terceiro e assi# por "iante3 Se per,untai #os a causa "o to"o $o ta#os ao Cria"or 9ue no po"e ser causa"B To"as as exp ica2@es causais tH# portanto co#e2o ar5itr<rio3 *or iss no errara# os ato#istas "eixan"o se# exp ica2o o #o$i#ento ori,i# "os <to#os3 No "e$e supor;se 9ue as suas ra=@es tericas era# tota #ente e#pV ricas3 A teoria at#ica re$i$eu na ciHncia #o"erna para exp icar c 0actos "a 9u!#ica6 "escon&eci"os "os ,re,os3 No &a$ia ento "istin2 ri,orosa entre o5ser$a2o e#p!rica e ar,u#enta2o ,ica3 S^ $er"a" 9ue *ar#Hni"es "espre=a$a 0actos o5ser$a"os36 #as E#p%"oc es e A# x<,oras co#5ina$a# #uito "a sua #eta0isica co# a o5ser$a2o "e c e si"ras e 5a "es ,irantes3 Antes "os so0istas nen&u# 0i so0o parece te "u$i"a"o "a possi5i i"a"e "e esta5e ecer u#a #eta0!sica e u#a cos#o c ,ia co#p etas6 co#5inan"o #uito racioc!nio e a ,u#a o5ser$a2o3 Fe i= #ente os ato#istas 0or#u ara# u#a &iptese para 9ue "ois #i ano #ais tar"e se ac&ou 'usti0ica2o6 #as 9ue no seu te#po ne# por isa era #enos "estitu!"a "e 5ase s i"a BEC3 (C So5re a 5ase E\,ica e #ate#tica "as teorias "os aton:stas6 $er +asto 4i &au" Les *&i osop&es +%o#btre_ "e Ia +rbce6 c3 I(3 __ &istria3 DA FILOSOFIA OCIDENTAL Co#o outros 0i so0os "o seu te#po6 LHucipo 9uis conci iar os ar,u#entos "e *ar#%ni"es co# o 0acto 5$io "o #o$i#ento e #u"an2a3 Di= Aristte esK BEC LE#5ora estas opini@es B"e *ar#%ni"esC pare2a# ,icas e# "iscusso "ia %ctica6 parece oucura aceit<; as 9uan"o se aten"e aos 0actos> e# $er"a"e nen&u# ouco $ai a ponto "e supor 9ue 0o,o e ,e o so Lu#N6 s entre o 9ue % $er"a"eiro e o 9ue o parece por &<5ito6 &< 9ue# se'a 5astante ouco para no $er "i0eren2a3N No entanto LHucipo pensou &ar#oni=ar terica#ente a percep2o sensoria se# a5o ir o #o$i#ento e a #u tip ibi"a"e "as coisas3 Fe= estas concess@es aos 0actos "a percep2o> por outro a"o conce"eu aos #onistas no &a$er #o$i#ento se# $a=io3 O resu ta"o % u#a teoria assi# exposta por e eK LO $a=io % no;6ser e portanto no po"e ser parte "o 9ue %3 O 9ue %6 no senti"o estrito % p eno a5so uto3 Este p eno contu"o no % uno> pe o contr<rio6 % #: tip o in0inito e# n:#ero e in$is!$e 6 "e$i"o Y pe9uene= "o con'unto3 O

#: tip o #o$e;se no $a=io Bpor9ue &< u# $a=ioC> e e# con'unto pro"u= o tcerher ao passo 9ue separa"o pro"u= o "eixar;"e;ser3 A %# "e isso actua e so0re ac2o ao entrar e# contacto Bpois 9ue no % unoC e co#5inan"o;se entretece;se3 Do $er"a"eiro u# % i#poss!$e $ir a #u tip ici"a"e ou $ice;$ersa3N (H;se 9ue to"os concor"ara# e# u# ponto6 o "e no &a$er #o$i#ento no p eno3 En,anara#;se3 *o"e &a$er #o$i#ento c!c ico no p eno6 suposto 9ue se#pre existiu3 A i"eia era "e 9ue u#a coisa s po"e #o$er;se no $<cuo e este no existe no p eno3 *o"e ne,ar;se ta $e= $Y i"a#ente 9ue o #o$i#ento no po"e co#e2ar no p eno #as no 9ue no possa ocorrer "e #o"o a ,u#3 4as para os,re,os parecia #ais 0<ci aceitar o #un"o i#$e "e *ar#%ni"es "o 9ue a"#itir o $a=io3 Ora os ar,u#entos "e *ar#%ni"es contra o no;ser parecia# irre0ut<$eis contra o $a=io e era# re0or2a"os pe a "esco5erta "e &a$er ar on"e na"a parece &a$er3 BExe#p o $u ,ar "a #istura con0usa "e ,ica e o5ser$a2oC3 *o"e assi# expri#ir;se a posi2o "e *ar#%ni"esK LDi=eis 9ue &" o $a=io> o,o o $a=io no % o na"a> portanto no % o $a=ioN3 No se sa5e o 9ue os ato#istas respon"era# ao ar,u#ento> apenas se propusera# i,nor<; o6 por9ue o #o$i#ento % u# 0acto "e experiHncia e BEC Da +era2To e Corrup2o6 UIR3E3 FILOSOFIA ANTI+A _Q portanto "e$e &a$er u# $a=io6 se'a 9ua 0or a "i0icu "a"e "e conce5H; o BEC3 (e'a#os a &istria su5se9uente "o pro5 e#a3 O pri#eiro e #ais 5$io ca#in&o "e so $er a "i0icu "a"e ,ica % "istin,uir entre #at%ria e espa2o3 Assi# "o espa2o no po"e "i=er;se 9ue % na"a6 #as 9ue % "a nature=a "o recept<cu o 9ue po"e ter ou no a ,u#a parte preenc&i"a co# #at%ria3 Di= Aristte es BF!sica6 IF_ 5CK LA existHncia "o $a=io en$o $e a existHncia "o u,ar> por9ue po"e "e0inir;se $a=io co#o espa2o pri$a"o "e corpo36N Esta concep2o 0oi exposta co# a #<xi#a c are=a por Ne/ton6 9ue a0ir#a a existHncia "e espa2o a5so uto e "istin,ue #o$i#ento a5so uto e re ati$o3 Na contro$%rsia copernicana6 a#5as as partes Bpor #enos 9ue o pensasse#C esta$a# i,a"as a esta concep2o6 "es"e 9ue pensa$a# &a$er "i0eren2a entre "i=er 9ue L o c%u $ai "e este para oesteN e "i=er 9ue La Terra ,ira "e oeste para esteN3 Se to"o #o$i#ento % re ati$o6 as "uas proposi2@es so #o"os "e "i=er a #es#a coisa6 co#o L]oo6 % pai "e ]ai#eN e L]ai#e % 0i &o "e ]o oN3 4as se to"o #o$i#ento % re ati$o e o espa2o no % su5stancia 6 0ica#;nos na #o os ar,u#entos "e *ar#% ni"es contra Descartes6 9ue ar,u#enta precisa#ente co#o os pri#iti$os 0i so0os ,re,os> "i= 9ue a extenso % a essHncia "a #at%ria e portanto &< #at%ria e# to"a a parte3 *ara e e a extenso % a"'ecti$a6 no su5stanti$a> su5stanti$a % a #at%ria6 e se# e a no existiria3 O espa2o $a=io % para e e to a5sur"o co#o a 0e ici"a"e se# 9ue u# ser se sinta 0e i=3 Lei5ni=6 co# 5ase "i0erente6 acre"ita$a ta#5%# no p eno6 #as a0ir#a$a 9ue o espa2o % apenas u# siste#a "e re a2@es3 So5re isto tra$ou a 0a#osa contro$%rsia co# Ne/ton6 este representa"o6 por C ar`e3 A "iscusso 0icou inconc usa at% o te#po "e Einstein6 cu'a teoria "eu a $itria a Lei5ni=3 O 0isico #o"erno6 con$icto "e 9ue a #at%ria % e# a ,u# senti"o at#ica6 no acre"ita no espa2o $a=io3 On"e no &< #at%ria &< ain"a a`u#a coisa6 notY$e #ente on"as "e u=3 A #at%ria '< no te# a a ta cate,oria a"9uiri"a na 0i oso0ia atra$%s "os ar,u#entos "e *ar#%ni"es3 No % u#a su5stAncia i#ut<$e 6 #as apenas u# #o"o "e a,rupar e$entos3 A ,uns pertence# a ,rupos 9ue po"e# consi"erar;se coisas #ateriais> outros so co#o as on"as "e u=3 So esses e$entos a su5stAncia BEC Ba e1 Bop3 cit36 p3 dRC "i= 9ue LHucipo "eu u#a resposta Lsu5ti !ssi#ac3 Consistia e# a"#itir a ,u#a coisa no;corprea Bo $a=ioC3 Burnet "i= ta#5%#K pI curioso sere# os ato#istas6 ti"os co#o os ,ran"es #ateria istas "a anti,ui"a"e6 os

pri#eiros 9ue a0ir#ara# c ara#ente a possi5i i"a"e "e u#a coisa ser rea se# ser corprea3N QF &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL "o #un"o e ca"a u# "e e es % "e 5re$e "ura2o3 Nesse aspecto a 0!sica #o"erna est< ao a"o "e Herac ito contra *ar#%ni"es> #as este$e ao a"o "e *arin%ni"esat% Einstein e a teoria "os 9uanta3 Muanto ao espa2o6 na teoria #o"erna6 ne# % su5stAncia6 co#o Ne/ton a0ir#ou e Aucipo e De#crito "e$e# ter "ito6 ne# u# a"'ecti$o "e corpos extensos6 co#o Descartes pensou6 #as u# siste#a "e re a2@es co#o I36ei5ni= #ante$e3 No % c aro "e #o"oa ,u# se esta concep2o % co#pat!$e co# a existHncia "o $a=io3 Ta $e=6 co#o #at%ria "e ,ica a5stracta6 isto possa conci iar;se co# o $a=io3 *o"e#os "i=er 9ue entre "uas coisas 9uais9uer &< u#a "istAnc`^6 #aior ou #enor e 9ue a "istAncia no i#p ica a ei"atHnc!a "e coisas inter#%"ias> #as esse ponto "e $ista seria i#poss!$e uti i=<; o na 0!sica #o"erna3 Des"e Einstein a "istAncia % entre hntos6 no entre coT3#s6 e en$o $e tanto o te#po co#o o espa2o3 n essencia #ente u#a concep2o causa 6 e na 0!sica #o"erna no &< ac2o a "istAncia3 No entanto6 a 5ase "e tO"o isto % antes e#p!rica "o 9ue ,ica3 A %# "e isso a concep2o #o"erna no po"e expri#ir;se seno e# ter#os "e e9ua2@es "i0erenciais e seria portanto ininte i,i$e a 0i so0os "a anti,ui"a"e3 De este #o"o pareceria 9ue o "esen$o $i#ento ,ico "a concep2o "os ato#istas % a teoria ne/toniana "o espa2o a5so uto6 9ue encontra [ "i0icu "a"e "eutri5uir rea i"a"e ao no;ser3 No &< o5'ec2@es ,ic# [ essa teoria3 A principa % 9ue o espa2o a5so uto % a5so uta#ente inco,nosci$e e no po"e portanto ser &iptese necess<ria e# u#a ciHncia e#pirica3 A o5'ec2o #ais pr<tica % 9ue a 0!sica po"e prosse,uir se# e e3 4as o #un"o "os ato#!stas continua ,ica#ente poss!$e e est< #ais perto "o #un"o actua "o 9ue 9ua 9uer outro "e 0i so0os anti,os3 De#\crito exp@e as suas teorias e# por#enor e co# interesse3 Ca"a <to#o6 "i= e e6 % i#penetr<$e e in"i$!si$e por9ue no cont%# $a=io3 Ao cortar u#a #a2 a 0aca encontra u,ares $a=ios on"e po"e penetrar> se assi# no 0osse e a seria in0inita#ente "ura e portanto 0isica#ente in"i$is!$e 3 Ca"a <to#o % interna#ente i#ut< $e e "e 0acto u# uno par#eni"iano3 Os <to#os s po"e# #o$er;se e entrec&ocar;se6 e Ys $e=es co#5inar;se 9uan"o as suas 0or#as o per#ite#3 So "e to"a esp%cie "e 0or#as> o 0o,o co#p@e;se "e pe9uenos <to#os es0%ricos e ta#5%# a a #a3 Co i"in"o6 os <to#os 0or#a# tur5i &@es6 9ue ,era# corpos e 0ina #ente #un"os BEC3 H< #uitos #un"os6 uns e# cresci#ento6 outros e# BEC So5re o co#o isto se 'ui,ou 9ue acontecesse6 $3 Bat e16 op3 cit3 **3 EU_ e se,s3 FILOSOFIA ANTI+A QE "eca"Hncia3 Uns no tH# so ne# ua6 outros tH# $<rios3 To"os os #un"os tH# co#e2o e 0i#3 U# #un"o po"e ser "estrui"o por co iso co# outro #aior3 Esta cos#o o,ia po"e resu#ir;se nas pa a$ras "e S&e e1K 4un"os so5re #un"os $o ,iran"o Da cria2o Y senescHncia6 So co#o as 5o &as so5re u# rio Mue 5ri &a#6 re5enta#6 so e$a"as3 A $i"a "esen$o $eu;se "e u# o"o pri#iti$o3 H< a ,u# 0o,o por to"o o corpo $i$o6 #as ao #<xi#o no c%re5ro e no se o3 BNeste ponto "i0ere# as autori"a"esC3 O pensa#ento % u#a esp%cie "e #o$i#ento e por isse po"e caus<; o e# 9ua 9uer parte3 *ercep2o e pensa#ento so proee/# 0.cos3 H< "uas esp%cies "e percep2 o6 a "os senti"os e a "a inte i,Hncia6 A se,un"a s "epen"e "as coisas perce5i"as> a pri#eira "epen"e "#

senti"os e por isso % 0a !$e 3 Co#o Loc`e6 De#crito enten"e 9ue 9ua i"a"es co#o ca or6 sa5or e cor no esto rea #ente no o5'ecto e s0 "e$e# aos r,os "os senti"os6 en9uanto outras6 co#o peso6 "ensi"ai e "ure=a6 so rea #ente "o o5'i3to3 De#crito era #ateria ista inte,ra > co#o $i#os6 consi"era$a a a #E co#posta "e <to#os e o pensa#ento u# processo 0!sico3 No &< u# 0inK no uni$erso> &< apenas <to o#os ,o$erna"os por eis #ecAnicas3 No acre6 "ita$a na re i,io popu ar e ar,u#enta$a contra o nous "e Anax<,oras Na %tica e e consi"era a a e,ria o o5'ecti$o "a $i"a6 e a #o"era2o p cu tura os #e &ores #eios para e a3 Desapro$a a $io Hncia e a paixo censura o a5uso sexua por9ue e$a ;ao "o#!nio "a consciHncia pe o pra6 =er3 Apreciou a a#i=a"e6 #as pensou #a "as #u &eres e no "ese'oi 0i &os por9ue a sua e"uca2o inter0ere co# a 0i oso0ia3 E# tu"o isto 0oi se#e &ante a ]ere#ias Bent&a#> e ta#5%# no a#or "o 9ue os ,re ,os6 c&a#ara# "e#ocracia BEC3 De#crito ; pe o #enos assi# #e parece ; % o : ti#o "os 0i so0oi ,re,os6 i5erto "e u# erro 9ue $iciou to"o o pensa#ento u terior anti,i e #e"ie$a 3 To"os os 0i so0os at% a9ui consi"era"os se an2ara# en "esinteressa"o es0or2o para co#preen"er o #un"o6 consi"eran"o a tare0i #ais 0<ci "o 9ue \3 4as se# esse opti#is#o no teria# ti"o cora,e "e co#e2ar3 No essencia a sua atitu"e era ,enuina#ente cienti0ica6 se# BEC Di= e eK L*o5re=a e# "e#ocracia "e$e pre0erir;se ao 9ue se c&a#a pro peri"a"e so5 os "%spotas6 co#o a i5er"a"e Y escra$i"o3N QI &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL pre 9ue "es i,a"a "os preconceitos "o seu te#po> #as no era ah cienti0ica> era i#a,inati$a e $i,orosa e preenc&i"a co# o "e eite "a a$entura3 Interessa$a#;se por tu"o;#eteoros e ec ipses6 peixes e cic ones6 re i,io e #ora i"a"e> co#5ina$a# u# inte ecto penetrante co# o pra=er "e crian2as3 De esse ponto e# "iante &< sinto#as "e "ec !nio apesar "a rea i=a2o anterior#ente se# i,ua 6 e "epois pro,ressi$a "eca"Hncia3 O 9ue % erra"o6 at% na #e &or 0i oso0ia "epois "e De#crito6 % a Hn0ase so5re o &o#e# 9uan"o co#para"o co# o uni$erso3 (e# pri#eiro o cepticis#o co# os so0istas6 9ue e$a ao estu"o "o corno se con&ece6 e# $e= "e tentar a"9uirir no$o con&eci#ento> "epois co# Scrates6 a Hn0ase "a %tica> co# * ato6 a re'ei2o "o #un"o "os senti"os e# 0a$or "o #un"o autocria"o6 "o pensa#ento puro> co# Aristte es a cren2a no 0i# co#o conceito 0un"a#enta "a ciHncia3 A "espeito "o ,%nio "e * ato e Aristte es6 o seu pensa#ento te$e "e0eitos in0inita#ente peri,osos3 Depois "e e es "ecaiu o $i,or e recru"esceu a supersti2o popu ar3 U#a concep2o parcia #ente no$a sur,iu co# a $itria "a orto"oxia cat ica> #as s no Renasci#ento a 0i oso0ia rea"9uiriu o $i,or e a in"epen"Hncia 9ue caracteri=a# os pr%;socr<ticos3 CA*!TULO G *ROTj+ORAS Os ,ran"es siste#as pr%;socr<ticos "e 9ue trat<#os "e0rontara# na se,un"a #eta"e "o s%cu o $ u# #o$i#ento c%ptico no 9ua a 0i,ura prepon"erante 0oi *rot<,oras6 c&e0e "os so0istas3 A pa a$ra Lso0istaN no % ori,inY ria#ente pe'orati$a> correspon"e #uito aproxi#a"a#ente Y nossa Lpro0essorN3 O so0ista ensina$a Y ,ente no$a coisas ti"as por :teis na $i"a pr<tica3 No &a$en"o ta ensino p:5 ico6 os so0istas ensina$a# apenas os 9ue tin&a# #eios6 seus ou "os pais3 Isto ten"ia a "ar; &es certo car<cter "e c asse6 o 9ue as circunstAncias "o te#po 0a$orecia#3 E# Atenas e #uitas outras ci"a"es triun0ara a "e#ocracia #as no "i#inu!ra a ri9ue=a "as 0a#! ias aristocr<ticas3 Os ricos en, o5a$a# e# ,era o 9ue nos aparece co#o cu tura &e %nica> tin&a# e"uca2o e

te#po i$re6 tin&a# se,ui"o o curso "os pre'u!=os tra"icionais e o te#po ,asto e# "iscuss@es a0ina$a; &es a a,u"e=a3 A c&a#a"a "e#ocracia no tocara na institui2o "a escra$atura6 9ue per#itia aos ricos ,o=ar "a ri9ue=a se# opri#ir os ci"a"os i$res3 4as e# #uitas ci"a"es6 especia #ente e# Atenas6 os ci"a"os #ais po5res tin&a# contra os ricos a "up a &osti i"a"e "a in$e'a e "o tra"iciona ia#o3 *ensa$a;se "e es; #uitas $e=es co# 'usti2a;9ue era# I#pios e i#orais> su5$ertia# anti,as cren2as6 e pro$a$e #ente tenta$a# "estruir a "e#ocracia3 Assi# a "e#ocracia po !tica se associou co# o conser$antis#o cu tura ao passo 9ue os ino$a"ores cu turais ten"ia# a ser reaccion<rios po !ticos3 Situa2o se#e &ante existe na A#%rica #o"erna6 on"e Ta##an16 principa or,ani=a2o cat ica6 "e0en"e "FQ#as teo ,icos e %ticos contra os assa tos "o i u#inis#o3 4as os i u; QT &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ina"os so po itica#ente #ais 0racos na A#%rica "o 9ue e# Atenas por no tere# 0eito causa co#u# co# a p utoeracia3 H< no entanto u#a c asse i#portante e a ta#ente inte ectua "e0ensora "a p utocracia6 a "os 'uristas3 E# certos aspectos as suas 0un2@es so se#e &antes Ys "os so0istas e# Atenas3 A "e#ocracia ateniense6 apesar "a ,ra$e i#ita2o "e no a5ran,er escra$os e #u &eres6 era e# a ,uns aspectos #ais "e#ocr<tica "o 9ue 9ua 9uer siste#a #o"erno3 Os 'ui=es e a #aior parte "os 0uncion<rios era# esco &i"os Y sorte e ser$ia# por per!o"os curtos3 Ha$ia assI#3 u#a propor2o "e ci"a"os6 co#o os noh 'ura"os6 co# os pre'u!=os e a 0a ta "e pro0issiona is#o caracter!sticas "e tais ,rupos3 E# ,era ca"a caso era 'u ,a"o por ,ran"e n:#ero "e 'ui=es3 Mueixoso e acusa"o ou acusa"or e r%u apresenta$a#;se pessoa #ente e no por inter#%"io "e 'uristas pro0issionais3 Natura #ente o Hxito ou o #a o,ro "epen"ia# #uito "a per!cia oratria e# ape ar para preconceitos popu ares3 E#5ora u# &o#e# ti$esse "e pro0erir o seu prprio "iscurso6 po"ia pa,ar a u# perito 9ue &o escre$esse6 ou6 co#o #uitos pre0eria#6 pa,ar a instru2o necess<ria para ter 5o# Hxito nos tri5unais3 Essa arte era a 9ue se supun&a ensinasse# os so0istas3 A era "e *%rie es % ;an< o,a na &istria "e Atenas Y $itoriana na &istria "e In, aterra3 Atenas era rica e po"erosa6 no #uito pertur5a"a por ,uerras e tin&a constitui2o "e#ocr<tica "iri,i"a por aristocratas3 Co#o $i#os ;a propsito "e Anax<,oras6 a oposi2o "e#ocr<tica a *%rie es 0oi ,an&an"o 0or2a e atacou; &e os a#i,os u# a u#3 A +uerra "o *e oponeso co#e2ou e# TUE a3 C3 BEEC3 Atenas6 co#o #uitos outros u,ares6 0oi "e$asta"a pe a peste3 A popu a2o6 9ue atin,ira cerca "e IUF FFF a #as 0icou re"u=i"a e nunca $o tou ao anti,o n!$e 3 BBur16 Histor1 o0 +rec6ce6 I6 p3 TTTC3 O prprio *%ric es6 e# TUF a3 C36 0oi "estitu!"o "o car,o "e ,enera e #u ta"o por #a $ersa2o "e "in&eiro p:5 ico6 #as 5re$e 0oi reinte,ra"o3 Os seus "ois 0i &os e,!ti#os #orrera# "a peste e e e #es#o #orreu no ano se,uinte BTIQC3 Fi"ias e Anax<,oras 0ora# con"ena"os6 Asp<sia perse,ui"a por i#pie"a"e e por #anter u#a casa suspeita6 #as por 0i# a5so $i"a6 E# ta co#uni"a"e era natura 9ue &o#ens arrisca"os a incorrer na &osti i"a"e "e po !ticos "e#ocr<ticos "ese'asse# a"9uirir pr<tica 0orense3 *or9ue Atenas6 e#5ora #uito "a"a Y perse,ui2o6 era "e certo BEC Ter#inou e# TFT co# a "errota co#p eta "e Atenas3 FILOSOFIA ANTI+A QR #o"o #enos i i5era "o 9ue a A#%rica #o"erna6 $isto os acusa"os "e i#pie"a"e e "e corro#per a 'u$entu"e po"ere# 0a ar e# "e0esa prpria3 Isto exp ica a popu ari"a"e "os so0istas e# certa c asse e a sua i#popu ari"a"e e# outra3 4as e es ser$ia# 0ins #ais i#pessoais e #uitos "e e es certa#ente se

preocupa$a# co# a 0i oso0ia3 * ato caricaturou;os e $! ipen"iou;os6 #as e es no "e$e# ser 'u ,a"os pe a sua po %#ica3 (e'a;se6 na sua 5ri &ante $eia6 o se,uinte passo "o Eut&1"e#us6 e# 9ue "ois so0istas6 Dion1so"orus e Eut&1"e#us6 "esnorteia# u# &o#e# si#p rio c&a#a"o C esippus3 Dion1so"orus co#e2aK LDi=es 9ue tens u# coJN pTen&o> u# 5o# pati0eN6 "isse C esippus3 LE te# cac&orrosJN pTe#> e so #uito pareci"os co# e e3N LE o co % pai "e e esJN L*6> eu $i;o a e e e 'unta#ente a #e "os cac&orros3N LE e e no % teuJN L*ois c aro 9ue %3N LEnto6 e e % pai e % teu> portanto % teu pai6 e os cac&orros so teus ir#os3 N E# to# #ais s%rio $e'a;se o "i< o,o O So0ista3 Z u#a "iscusso ,ica "e "e0ini2o6 on"e o so0ista % exe#p o3 N o interessa por a,ora a ,ica6 #as 9uero citar a conc uso "o "i< o,oK LA arte "e contra"itar pro$eio "e u#a esp%cie sincera "e #!#ica presu#i"a6 "a 0or#a2o "e aparHncias "eri$a"as "a i#a,ina2o6 caracteri=a"a co#o parte no "i$ina #as &u#ana "a pro"u2o6 9ue apresenta u#a con0uso "e pa a$ras ; ta o san,ue e a in&a,e# 9ue po"e#os $er"a"eira#ente atri5uir ao autHntico so0ista3N De *rot<,oras se conta u#a ane"ota6 se# ":$i"a apcri0a6 re$e a"ora "a i,a2o no esp!rito popu ar "os so0istas co# os tri5unais3 Di=;se 9ue e e ensinara u# rapa= co# a con"i2o "e ser pa,o s no caso "e o "isc!pu o ,an&ar a sua pri#eira causa6 e 9ue essa pri#eira 0ora #o$i"a por Rrot<,oras para &a$er o seu "in&eiro3 4as "eixe#os os pre i#inares e passe#os ao 9ue seVsa5e "e *rot<,oras3 *rot<,oras nasceu cerca "e RFF a3 C3 e# A5"era6 ci"a"e "e on"e $eio De#crito3 (isitou "uas $e=es Atenas6 a : ti#a no "epois "e TUI3 Q\ &istria DA *ILOSOFIA OCIDENTAL Fe= u# c"i,o para a ci"a"e "e T&urii e# TTT3 I tra"i2o ter si"o perse,ui"o por i#pie"a"e6 #as no parece 9ue se'a exacta6 apesar "e ter escrito u# i$ro Dos "hes6 9ue co#e2aK LMuanto6 aos "euses no sei se existe# ou no6 ne# co#o % a sua 0i,ura> por9ue #uitas coisas i#pe"e# u# con&eci#ento se,uro6 a o5scuri"a"e "o assunto e a 5re$i"a"e "a $i"a &u#ana3N A se,un"a $isita a Atenas $e# "escrita co# certo sa5or satirico por * ato no *rota,oras6 e a sua "outrina % "iscuti"a a s%rio no T&hetus3 Cita;se principa #ente a sua "outrina "e 9ue Lo &o#e# % a #e"i"a "e to"as as coisas6 "as 9ue so o 9ue so e "as 9ue no so o 9ue no so3N Interpreta;se isto co#o sen"o ca"a &o#e# a #e"i"a "e to"as as coisas6 e 9uan"o os &o#ens "i0ere# no &< $er"a"e o5'ecti$a por u# estar certo e outro erra"o3 A "outrina % essencia #ente c%ptica e pro$a$e #ente assenta na 0a <cia "os senti"os3 U# "os trHs 0un"a"ores "o pra,#atis#o6 F3 C3 S3 Sc&i er6 costu#a$a "i=er;se "iscipu o "e *rot<,oras3 *enso 9ue era por u#a interpreta2o p atnica "e *rot<,oras no TeaetetD6 on"e se su,ere 9ue u#a opinio po"e ser #e &or "o 9ue outra6 #as no #ais $er"a"eira3 *or exe#p o6 9uan"o u# &o#e# te# ictericia $H tu"o a#are o3 No te# senti"o "i=er 9ue as coisas no so rea #ente a#are as #as "a cor "e 9ue as $H u# &o#e# so> po"e#os "i=er no entanto 9ue6 sen"o a sa:"e #e &or "o 9ue a "oen2a6 a opinio "e u# &o#e# co# sa:"e % #e &or "o 9ue a "o &o#e# co# ietericia3 Este ponto "e $ista % e$i"ente#ente a0i# "o "o pra,#atis#o3 Esta "escren2a "a $er"a"e o5'ecti$a 0a= "a #aioria6 para 0ins pr<ticos6 <r5itro "a cren2a3 Assi# *rot<,oras "e0en"e a ei6 a con$en2o e a #ora i"a"e tra"iciona 3 E#5ora no sai5a6 co#o $i#os6 se os "euses existe#6 te# a certe=a "e 9ue "e$e# rece5er cu to3 *onto "e $ista 'usto para u# &o#e# cu'o cepticis#o % ,ico e co#p eto3 *rot<,oras passou a sua 0ase a"u ta e# con0erHncias constantes por $<rias ci"a"es ,re,as6 ensinan"o #e"iante &onor<rios L9ue# "ese'asse e0iciHncia pr<tica e e e$a"a

cu tura #enta N3 B)e er6 p3 EIQQC3 * ato censura ; u# tanto pretensiosa#ente6 "e acor"o co# as no2@es #o"ernas ; a pr<tica "os so0istas "e rece5er "in&eiro pe o ensino3 * ato tin&a #eios prprios e paxece no ter co#preen"i"o a necessi"a"e "e 9ue# no te# 5ens "e 0ortuna3 Z sin,u ar 9ue pro0essores #o"ernos6 9ue no $ee# ra=o para recusar u#a retri5ui2o6 ten&a# repeti"o co# tanta 0re9uHncia a censura p atnica3 H< ain"a outra "i0eren2a entre os so0istas e a #aior parte "os 0i so0os seus conte#porAneos3 Era usua u# pro0essor 0un"ar u#a esco a FILOSO*IA ANTI+A . co# certos caracteres "e co#uni"a"e> #aior ou #enor ,rau "e $i"a co#u#6 #uitas $e=es se#e &ante a u#a re,ra #on<stica6 e &a$ia err ,era u#a "outrina esot%rica no co#unica"a ao p:5 ico3 Tu"o isto era natura co# a 0i oso0ia pro$in"a "o or0is#o3 No assi# entre os so0istas O 9ue ensina$a# no se i,a$a no seu esp!rito co# a re i,io ou a $ir3 tu"e3 Ensina$a# a arte "e ar,u#entar e o con&eci#ento 9ue pu"esse sei :ti nessa arte3 Na ,enera i"a"e esta$a# prepara"os co#o os a"$o,a3 "os #o"ernos para ar,u#entar pr ou contra; 9ua 9uer opinio e nc tin&a# "e "e0en"er conc us@es prprias3 A9ue es para 9ue# a 0i oso0ia era #%to"o "e $i"a i,a"o estreita#ente co# a re i,io6 0ica$a# natu3 ra #ente "espeita"os> para e es os so0istas parecia#V0r!$o os e i#orais E# certa extenso ; i#poss!$e "i=er 9ua ;;;o "io aos so0istas no s "o p:5 ico #as "e * ato e seus sucessores6 "e$eu;se ao set #%rito inte ectua 3 A 5usca "a $er"a"e6 9uan"o intensa6 "e$e i,noraS consi"era2@es #orais> no po"e#os pre$er se a $er"a"e $ir< a ser p 9ue se 'u ,a e"i0icante e# u#a socie"a"e "a"a3 Os so0istas esta$air prepara"os para se,uir u# ar,u#ento at% on"e pu"esse e$<; os3 4ui3 tas $e=es e$a$a ao cepticis#o6 U# "e e es6 +r,ias6 a0ii#ou 9ue na"a existe> se a ,o existe6 % inco,nosci$e > e se existisse e 0osse con&eci"c por a ,u# &o#e#6 e e no po"eria co#unic<; o a outros3 Descon&ece#o` os seus ar,u#entos6 #as "e$ia# ter 0or2a ,ica6 a ponto "e e$ar / a"$ers<rios a procurar re0:,io na e"i0ica2o3 * ato a"$o,a se#pre con3 cep2@es 9ue 0aro o po$o o 9ue e e c&a#a $irtuoso> ne# se#pre % inte3 ectua #ente &onesto6 por9ue recon&ece 9ue 'u ,a "outrinas pe as suaE conse9uHncias sociais3 At% nisso no % &onesto> preten"e se,uir o ar,u3 #ento e assent<; o e# ;ra=@es tericas6 9uan"o est< torcen"o a "iscussC para c&e,ar a u# resu ta"o $irtuoso3 Des"e ento esse $!cio persistiu na 0i oso0ia3 *ro$a$e #ente a &osti i"a"e aos so0istas "eu esse car<cter aoc seus "i< o,os3 U# "os "e0eitos "e to"os os 0i so0os "es"e * ato n/ in$esti,a2@es %ticas pro$%# "e e es '< con&ecere# as conc us@es a 9uE preten"e# c&e,ar3 *arece ter &a$i"o &o#ens na Atenas "os 0ins "o s%cu o $ co# "ou3 trinas po !ticas 9ue parecera# i#orais aos seus conte#porAneos e ta#5%# Ys "e#ocr<ticas na2@es actuais3 Tras!#aco6 no pri#eiro i$ro "a hNica6 ar,u#enta 9ue s &< 'usti2a no interesse "o #ais 0orte> O3c ,o$ernos 0a=e# as eis e# sua $anta,e# prpria> e no &< #o"e c i#pessoa para 9ue ape ar na uta pe o po"er3 Ca ic es6 se,un"o * atc B+rhC "e0en"e a #es#a "outrina3 A ei "a nature=a6 "i= e e6 % a ; ei "o #ais 0orte> #as por con$eniHncia os &o#ens esta5e ecera# institui; h e preceitos #orais para i#itar o 0orte3 Tais "outrinas tin&a# #uitc Q_ &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ais $asta 5ase no nosso te#po "o 9ue na anti,ui"a"e3 E6 pense;se o 9ue se pensar6 no so caracter!sticas "os so0istas3

Durante o s%cu o $ ; 0osse 9ua 0osse a parte "os so0istas na #u"an2a ; "eu;se e# Atenas u#a trans0or#a2o "e certa si#p ici"a"e 0ir#e e puritana para u# $i$o e ta $e= crue cinis#o6 e# con0 ito co# a tar"ia e i,ua #ente crue "e0esa "a inconsistente orto"oxia3 No co#e2o "o s%cu o "<;se a c&e0ia ateniense "as ci"a"es "a ] nia contra os persas e a $itria "e 4aratona6 e# TQF a3 C33 No 0i# % a "errota "e Atenas por Esparta6 e# TTF6 e a execu2o "e Scrates6 e# UUQ3 Des"e ento Atenas per"eu a i#portAncia po !tica6 #as a"9uiriu incontesta"a supre#acia cu tura 6 at% a $itria "o Cristianis#o3 EF necess<rio a ,o "a &istria "e Atenas "o s%cu o $ para co#preen"er * ato e to"o o pensa#ento ,re,o u terior3 Na pri#eira ,uerra p%rsica6 a #aior , ria cou5e a Atenas6 pe a $itria "e 4aratona3 Na se,un"a6 "e= anos "epois6 os atenienses ain"a 0ora# os #e &ores no #ar6 #as e# terra a $itria "e$eu;se principa #ente aos espartanos6 c&e0es recon&eci"os "o #un"o &e %nico3 4as estes6 co# $iso estreita#ente pro$inciana6 "eixara# "e opor;se aos persas o,o 9ue os expu sara# "a +r%cia europeia3 A "irec2o "os ,re,os asi<ticos e a i5erta2o "as i &as con9uista"as pe os persas 0oi o5ra "e Atenas o6 9ue se tornou "iri,ente "o po"er #ar!ti#o e a"9uiriu consi"er<$e "o#!nio i#peria ista so5re ;as i &as 'nias3 Atenas prosperou so5 a c&e0ia "e *%ric es6 "e#ocrata #o"era"o e #o"era"o i#peria ista3 *or iniciati$a sua se constru!; ra# os ,ran"es te#p os6 9ue e# ruinas so ain"a a , ria "e Atenas6 e# su5stitui2o "os "estrui"os por Gerxes3 A ci"a"e cresceu r<pi"a#ente e# ri9ue=a e cu tura6 e co#o in$ariY$e #ente acontece e# ta caso6 principa #ente se a ri9ue=a se "e$e ao co#%rcio externo6 "eca!ra# a #ora i"a"e e as cren2as tra"icionais3 Hou$e nessa %poca e# Atenas u# n:#ero extraor"in<rio "e &o#ens "e ,%nio3 Os trHs ,ran"es "ra#atur,os6 S^s9ui o66 S0oc es e Eur!pi"es pertence# ao s%cu o $3 *s9ui o co#5ateu e# 4aratona e $iu a 5ata &a "e Sa a#ina3 S0oc es % ain"a re i,iosa#ente orto"oxo3 4as Eur!pi"es 0oi in0 uencia"o por *rot<,oras e pe o esp! rito i$re;pensa"or "o te#po e trata os #itos c%ptica e su5$ersi$a#ente3 Arist0anes6 o poeta c#ico6 Bri"icu i=a Scrates6 so0istas e 0i so0os6 #as pertence ao #es#o circu o> no Ban9uete * ato representa;o e# ter#os #uito a#i,<$eis co# Scrates3 Fi"ias6 o escu tor6 pertencia6 co#o $i#os6 ao circu o "e *%ric es3 Neste per!o"o6 a exce Hncia "e Atenas 0oi #ais art!stica "o 9ue inte ectua 3 No era ateniense 9ua 9uer "os ,ran"es #ate#<ticos ou 0i so0os FILOSOFIA ANTI+A QQ "o s%cu o $6 excepto Scrates> e Scrates3 no 0oi escritor6 #as i#itou;se Y "iscusso ora 3 A +uerra "o *e oponeso6 e# TUE a3 C36 e a #orte "e *%ric es6 e# TIQ6 iniciara# o per!o"o #ais o5scuro "a &istria ateniense3 Os atenienses era# superiores no #ar6 #as os espartanos tin&a# supre#acia e# terra6 e repeti"a#ente ocupara# a jtica Bexcepto AtenasC "urante o (ero3 De ai u# excesso "e popu a2o e# Atenas 9ue so0reu ,ra$e#ente co# a peste3 E# TET a3 C3 os atenienses en$iara# Y Sici ia u#a ,ran"e expe"i2o na esperan2a "e con9uistar Siracusa6 a ia"a "e Esparta6 #as a tentati$a 0a &ou3 A ,uerra tornara os atenienses 0ero=es e $in,ati$os3 E# TE\ con9uistara# a i &a "e 4e os6 #atara# to"os os &o#ens e# i"a"e #i itar e escra$i=ara# os outros &a5itantes3 As 4u &eres Toian/6 "e EurEpi"es^6 so u# protesto contra esta 5ruta i"a"e3 O con0 ito tin&a aspecto i"eo ,ico> Esparta era ca#peo "a oL,ar9uia e Atenas "a "e#ocracia3 Os atenienses suspeita$a# co# #oti$o os aristocratas "e trai2o e pensa$a;se e# ,era 9ue e es tin&a# ti"o parte na "errota "e Ae,ospota#os6 e# TFR a3 C3

No 0i# "a ,uerra Esparta esta5e eceu e# Atenas u# ,o$erno o i,<r9uico c&a#a"o "os Trinta Tiranos3 A ,uns6 inc uso Critias6 seu c&e0e6 0ora# "isc!pu os "e Scrates3 4ereci"a#ente i#popu ares6 0ora# "erru5a"os "entro "e u# ano3 Co# acor"o "e Esparta restaurou;se a "e#ocracia a#ar,a6 e# 9ue apesar "a a#nistia conce"i"a aos ini#i,os internos6 se apro$eita$a o #enor pretexto para perse,uiTos3 Nessa at#os0era ocorrera# o 'u ,a#ento e a #orte "e Scrates BUUQ a3 C3C3 *ARTE SE+UNDA SCRATES6 *LATXO E 8RISTTELES CA*!TULO GI S@CRATES *ara o &istoria"or6 Scrates % te#a "i0!ci BEC3 H< #uitos &o#ens " 9ue# sa5e#os pouco> outros "e 9ue# sa5e#os #uito3 De Scrates i,ne ra#os se sa5e#os pouco ou #uito3 Era se# ":$i"a ci"a"o ateniens "e recursos #o"estos6 9ue passou a $i"a a "iscutir e a ensinar 0i oso0i Y #oci"a"e se# rece5er "in&eiro6 co#o os so0istas3 Foi 'u ,a"o6 con"e na"o e executa"o e# UQQ a3 C36 co#6 cerca "e setenta anos3 Era "ecert6 5e# con&eci"o e# Atenas6 pois 9ue Arist0anes o caricaturou na co#% "ia As Nu$ens3 O resto % contro$erti"o3 Dois "isc!pu os seus6 Geno0ont e * ato6 escre$era# #uito a seu respeito #as "issera# coisas "i0eren tes3 4es#o no e# 9ue concor"a#6 Burnet 'u ,a 9ue Geno0onte copioi * ato3 On"e "iscor"a#6 uns crHe# u#6 outros outro6 outros nen&urr No entrarei na "iscusso peri,osa e resu#irei os $<rios pontos " $ista3 Co#ece#os por Geno0onte6 #i itar "e #o"era"a inte i,Hncia e $isi con$enciona no con'unto3 Geno0onte a#enta 9ue Scrates 0osse ;acusa"i "e i#pie"a"e e "e corro#per a 'u$entu"e> "i= 9ue6 pe o contr<rio6 Scra tes era #uito pie"oso e a sua in0 unHcia era "e e0eito e#inente#ente sau "<$e 3 As suas i"eias6 ao 9ue parece6 no s no era# su5$ersi$as6 #a sua$es e correntes3 A "e0esa $ai on,e "e #ais por9ue "eixa inexp icai BEC A propsito "este assunto parece con$eniente 9ue se eia# os exce ente tra5a &os "o in$esti,a"or portu,uHs (3 "e 4a,a &es;(i &ena6 Le *ro5 b#e "e Socratp Le Socrate Histor!9ue et e Socrate "e * aton e Socrate et Ia %,en"e p atonicienn B*resses Uni$ersita res "e France6 EQRIC3 BNota "e R3 F3C EFT &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL a &osti i"a"e a Scrates3 Co#o "i= Burnet BTDes to *`to6 *3 ETQCK LA "e0esa "e Scrates por Geno0onte % excessi$a3 E e nunca teria si"o con"ena"o Y #orte se 0osse co#o e e "i=N3 Te# &a$i"o ten"Hncia para acre"itar e# Geno0onte6 por 0a ta "e ta ento para pensar a ,u#a coisa 0a sa3 O ar,u#ento % erra"o3 A in0or#a2o "e u# est:pi"o so5re u# &o#e# not<$e nunca % se,ura por9ue inconsciente#ente e e tra"u= o 9ue ou$e na9ui o 9ue po"e co#preen"er3 Eu antes 9ueria ser interpreta"o pe o #eu #aior ini#i,o entre os 0i so0os "o 9ue por u# a#i,o inocente "e 0i oso0ia3 No po"e#os portanto aceitar o 9ue "i= Geno0onte se nos en$o $e u# ponto "i0!ci "e 0i oso0ia ou % parte "e u# ar,u#ento para pro$ar 9ue Scrates 0oi in'usta#ente con"ena"o3 No entanto a ,u#as re#iniscHncias "e Geno0onte so con$incentes3 Di= e e Be "i= * atoC 9ue Scrates constante#ente se ocupa$a "o pro5 e#a "a co#petHncia "os &o#ens e# posi2o "e po"er3 Fa=ia per,untas co#o estasK LSe eu 9uisesse co#por u# sapato6 a 9ue# #e "iri,iriaJN Ao 9ue a ,u# #o2o in,%nuo respon"eriaK LAo sapateiro o ScratesN3 Continua$a pe os ca/pinteiros6 ca "eireiros36 ete[36 e 0ina #ente $in&a a per,untaK LMue# "e$e "iri,ir a nau "o Esta"oJN Muan"o entrou e# con0 ito co# os

Trinta Tiranos6 Critias6 o c&e0e6 9ue apren"era co# e e e con&ecia os seus #%to"os6 proi5iu;o "e ensinar a #oci"a"e e acrescentouK LTens #ais 9ue 0a=er co# os teus sapateiros6 carpinteiros e ca "eireiros3 De$e# estar a,ora e# 0racas circunstAncias6 "a"a a circu a2o 9ue &es "este3N BGeno0onte6 4eha5i ia36 L3 I3 cap3 IIC3 Isto suce"eu "urante o 5re$e ,o$erno o i,<r9uico esta5e eci"o pe os espartanos "epois "a +uerra "o *e oponeso3 4as na #or parte "o te#po Atenas 0oi "e#ocr<tica e at% os ,enerais era# e eitos ou tira"os Y sorte3 Scrates persua"iu u#a $e= u# &o#e# 9ue 9ueria ser ,enera "e 9ue "e$eria estu"ar a arte "a ,uerra3 O rapa= concor"ou e 0oi 0a=er u# 5re$e curso "e t<ctica3 Muan"o $o tou6 Scrates6 "epois "e u# ou$or sat!rico6 #an"ou;o continuar a instru2o Bi5i"3 L3 III6 cap3 IC3 Tentou o #es#o p ano co# #uita ,ente6 inc uso o po e#arco> #as "eci"iu;se 9ue era #ais 0<ci 0a=H; o ca ar pe a cicuta "o 9ue curar os #a es "e 9ue e e se 9ueixa$a3 Muanto a * ato66 a "i0icu "a"e % "i0erente6 isto %6 #uito "i0!ci sa5er at% on"e * ato3 retrata o Scrates3 &istrico6 e at% on"e a pessoa c&a#a"a LScratesN % nos "i< o,os si#p es int%rprete "as opini@es p atnicas3 * ato6 a %# "e 0i so0o % escritor i#a,inati$o6 "e ,ran"e ,%nio e encanto3 Nin,u%# sup@e6 ne# e e preten"e a s%rio6 9ue as con$ersa; "os "i< o,os ten&a# si"o co#o e e as recor"a3 Entretanto6 nos pri; *ILOSOFIA ANTI+A EFR #eiros "i< o,os a con$ersa2o % co#p eta#ente natura e os caracteres con$incentes3 O #%rito "e * ato co#o escritor "e 0ic2o 0a= "u$i"ar "o &istoria"or3 O seu Scrates % u# car<cter coerente e "e #uito interesse6 9ue u trapassa a capaci"a"e "e in$en2o "a #aior parte "os &o#ens> # creio 9ue * at o ph tH; o in$enta"o3 Se o 0e=6 % outra 9uesto3 A Apo o,ia % o "i< o,o ,era #ente consi"era"o #ais &istrico3 I a "e0esa pro0eri"a por S\crates no 'u ,a#ento ;no esteno,r<0ica6 % c aro6 #as o 9ue 0icou na #e#ria "e * ato a ,uns anos "epois6 e a5ora"o iterYria#ente3 * ato assistiu ao 'u ,a#ento e "ecerto;o 9ue narra % o tipo "e coisas 9ue S\crates "isse> e a inten2o % na ,enera i"a"e &istrica3 Co# to"as eh i#ita2Res % o 5astante para u#a 5e a i#a,e# "o car<cter "e .erates3 Os 0actos "o 'u ,a#ento no o0erece# ":$i"as3 Scrates era acusa"o "e Lser u# #a 0eitor e pessoa estran&a6 e# 5usca "e coisas so5 a terra e aci#a "o c%u> 0a=en"o o pior parecer o #e &or e ensinan"o tu"o isso aos outrosN3 A $er"a"eira 5ase "a &osti i"a"e e# certa#ente supore#;no i,a"o ao parti"o aristocr<tico6 a 9ue pertencia# a #aior parte "os Rh "isc!pu os6 a ,uns e# posi2o "e po"er e #uito perniciosos3 4as esta ra= o no se a e,ou6 por causa "a a#nistia6 Recon&eci"o cu pa"o por #aioria a ei ateniense per#itia; &e propor u#a pena in0erior3 Os 'u!=es tin&a# "e esco &er entre a pena "a senten2a e a proposta pe a "e0esa3 Era portanto "o interesse "e Scrates propor u#a pena aceit<$e co#o a"e9ua"a3 E e prop?s u#a #u ta "e trinta #inas6 "e 9ue 9ua 9uer "os a#i,os Binc uin"o * atoC to#aria a responsa5i i"a"e3 Era casti,o to pe9ueno 9ue o tri5una irritou;se e con"enou Y #orte por #aioria superior Y 9ue o "ec arara cu pa"o3 Se# ":$i"a e e pre$ira o ;resu ta"o> % c aro 9ue no 9ueria e$itar a pena "e #orte por conceh 9ue pareceria# recon&eci#ento "a cu pa3 Os acusa"ores 0ora# An1tus66 po !tico "e#ocr<tico66 4e itua6 poeta tr<,ico6 Lno$o e "escon&eci"o6 "e ca5e o ;raro6 5ar5a escassa e nari= a"uncoN6 e L1`on6 rector o5scuro6 B(3 Burnet6 Th to * ato6 p3 E_FC3 Acusa$a# S\crates "e no prestar cu to aos "euses "o Esta"o6 intro"u=ir "i$in"a"es no$as e corro#per a 'u$entu"e ensinan"o; &e estas coisas3

Deixan"o a 9uesto inso :$e "e ser ouno rea o S\crates p atnico6 $e'a#os a resposta 9ue * ato &e atri5ui3 Sorates co#e2a por acusar "e e o9uHncia os seus perse,ui"ores e repe i;Ia 9uanto a si6 pois a :nica e o9uHncia "e 9ue % capa= % a "a $er"a"e3 No "e$e# irritar;se se e e 0a ar ao seu #o"o e no e# L"iscurso EF\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 5e# orna#enta"o "e pa a$ras e 0rasesN3 ]< passa$a "os setenta e nunca 0ora a u# tri5una > "e$ia# per"oar; &e o #o"o "e 0a ar pouco 0orense36 Acrescenta 9ue a %# "os acusa"ores 0or#ais te# #uitos outros6 9ue '< "es"e o te#po "e in0Ancia "os 'ui=es L 0a a# "e certo Scrates ;6<5!o6 9ue especu a$a so5re o 9ue est< para < "o c%u e procura "e5aixo "a terra e 0a= a pior causa parecer a #e &orN3 Tais &o#ens6 ; "i= e e6 ; no "e$e# crer na existHncia "os "euses3 Esta $e &a acusa2o pe a opinio p:5 ica % #ais peri,osa "o 9ue a 0or#a 6 por9ue se i,nora "e on"e parte6 excep2o 0eita "e Arist0anes BEC3 Respon"e Ys #ais $e &as 5ases "e &osti i"a"e6 9ue no % &o#e# "e ciHncia ; Lna"a3 ten&o co# especu a2@es 0!sicasN ; 9ue no % pro0essor e no rece5e "in&eiro pe o ensino3 Ri;se "os so0istas e continua a "esacre"itar o con&eci#ento 9ue pro0essa# ter3 Mua ento Lo #oti$o "e #e c&a#are# s<5io e ter to #< 0a#aJN *arece 9ue o or<cu o "e De 0os "issera u# "ia6no &a$er &o#e# #ais s<5io "o 9ue Scrates3 Ficou con0uso6 por9ue no sa5ia na"a6 e no entanto u# "eus no po"e #entir3 Diri,iu;se a &o#ens ti"os por s<5ios36 para $er se po"ia #ostrar 9ue o "eus se en,anara3 Co#e2ou por u# po itico6 Lpor #uitos 'u ,a"o s<5io6 e por e e ain"a #aisN3 Lo,o ac&ou 9ue e e o no era6 e ten"o; &e exp ica"o co# "e ica"e=a e 0ir#e=a Lo resu ta"o 0oi e e 0icar a o"iar;#eN3 Diri,iu;se "epois aos poetas para &e exp icare# passos "e suas o5ras #as no pu"era# 0a=H; o3 LEnto perce5i 9ue os poetas no escre$ia# por sa5e"oria6 #as por u#a esp%cie "e ,%nio e inspira2oN3 Os arti0ices ta#5%# o "esi u"ira#3 De este #o"o6 "i= e e6 0e= #uito ini#i,os peri,osos3 E conc uiuK LS Deus % s<5io> a sa5e"oria "os &o#ens te# pouco ou nen&u# $a or3 No 0a a "e Scrates> s usa o #eu no#e co#o exe#p o6 co#o se "issesseK LHo#ens6 o #ais s<5io % a9ue e 9ue co#o Scrates6 sa5e 9ue a sua sa5e"oria na"a $a eN3 Este tra5a &o "e "es#ascarar os preten"entes Y sa5e"oria e$ou; &e to"o o6 te#po e "eixou;o e# co#p eta po5re=a6 #as sente o "e$er "e 'usti0icar o or<cu o3 4o2os "as c asses #ais ricas6 "i= e e6 co# o seu te#po i$re ,osta# "e ou$i; o expor e continua# ;a 0a=er outro tanto6 au#entan"o assi# o n:#ero "os seus ini#i,os3 L*or9ue no ,osta# "e con0essar 9ue 0oi "esco5erta a sua pretenso "e con&eci#entoN3 Isto 9uanto Y pri#eira c asse "e acusa"ores3; BEC E# Aq Nu$ens6 Scrates ne,a a existHncia "e )eus3 FILOSOFIA ANTI+A EFd Scrates interro,a "epois o seu acusa"or 4e itus Lesse 5o# &o#e# a#ante "o seu pa!s6 co#o e e "i= "e si #es#oN3 Depois per,unta; &e 9ue# % 9ue r# &ora a #oci"a"e3 4e itus cita pri#eiro os 'u!=es> "epois6 ,ra"ua #ente6 aca5a por "i=er 9ue to"os6 excepto Scrates6 #e &ora# a #oci"a"e3 Ento Scrates 0e icita ;a ci"a"e pe a sua 5oa sorte3 Nota a se,uir 9ue % #e &or $i$er entre &o#ens 5ons "o 9ue entre #aus> e portanto no po"e ser to ouco 9ue corro#pa os conci"a"os intenciona #rente> #as se % se# inten2o6 4e itus "e$ia instrui; o e no perse,ui; o3 A acusa2o tin&a "ito 9ue Scrates no s ne,a$a os "euses "o Esta"o co#o intro"u=ia outros> #as 4e itus "i= 9ue Scrates % ateista puro6 e acrescentaK LDi= 9ue o So % pe"ra

e a Lua terraN3 Scrates respon"e 9ue 4e itua pensa estar a perse,uir Anax<,oras6 cu'as opini@es po"e# ou$ir;se no teatro por u# "rae#a Bpresu#i$e #ente e# pe2as "e Euripi"esC3 Scrates "ecerto #ostra3 9ue a no$a acusa2o "e ateis#o co#p eto contra"i= o i5e o e passa a consi"era2@es #ais ,erais3 O resto "a Apo o,ia % "e to# essencia #ente re i,ioso3 Fora #i itar e 0icara no seu posto 9uan"o o #an"ara#3 LA,ora Deus or"ena;#e 9ue cu#pra a #isso "e 0i so0o6 in$esti,an"o e# #i# #es#o e nos outro36> &o#ensN e seria $er,on&oso "esertar a,ora co#o na &ora "o co#5ate6 No &< sa5e"oria e# te#er a #orte6 pois no sa5e#os se e a no ser< o #aior 5e#3 Se &e o0erecesse# a $i"a co# a con"i2o "e no especu ai co#o anterior#ente6 respon"eriaK LAtenienses6 respeito;$os e a#o;$os> #as o5e"ecerei a Deus e no a $ s BEC e en9uanto $i$er e ti$er 0or2a nc "eixarei o ensino "a 0i oso0ia6 exortan"o to"os a 9ue# encontrar333 Sei 9ue esta % a or"e# "e Deus> e creio 9ue nen&u# 5e# #aior suce"eu nc Esta"o "o 9ue o #eu ser$i2o a DeusN3 E continuaK Ten&o u#a coisa #ais 9ue "i=er e 9ue po"e 0a=er;$os $oci0erar> #as creiB 9ue ou$ir;#e $os ser< :ti 6 e por isso $os pe2o 9ue no $oci0ereis3 Dir;$os;ei 9uB se #atar"es a ,u%# co#o eu6 #ais $os pre'u"icais "o 9ue a #i#3 Nin,u%# #B pre'u"icar< ne# 4e itus ne# An1tus ; *or9ue u# &o#e# #au no po"e pre'u6 "icar outro #e &or "o 9ue e e3 No ne,o 9ue An1tus po"e3 #at<; o6 exi <; o6 oi pri$<; o "e "ireitos ci$is> e e e po"e supor6 e outros po"e# supor 9ue est< a in0 i ,ir; &e ,ran"e casti,o> #as no estou "e acor"o3 *or9ue o #a "e 0a=er o 9ue e o est< 0a=en"o ; o #a "e #atar in'usta#ente ; % #uito #aior3 n por causa "os 'u!=es e no pe a sua 9ue e e se "e0en"e3 Z un ta$o6 "a"o ao Esta"o por Deus e no ser< 0<ci ac&ar outro i,ua BEC C03 Actos6 (6 IQ3 EF_ &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL LOuso "i=er 9ue po"eia irritar;$os co#o u#a pessoa s:5ita#ente arranca"a ao sono e pensar 9ue po"eis #atar;#e co#o An1tus preten"e> e "epois a"or#ecer eis para o resto "a $i"a66 a no ser 9ue Deus6 cui"an"o "e $s6 $os en$ie outro ta$oN3 *or 9ue inter$in&a e e apenas e# 9uest@es pri$a"as e no e# ne,cios p:5 icosJ LOu$istes;#e 0a ar e# $< rios u,ares e ocasi@es "e u# or<cu o ou sina 6 e % a "i$in"a"e 9ue 4e itua ri"icu i=a na acusa2o3 Este sina 6 u#a esp%cie "e $o=6 co#e2ou 9uan"o eu era crian2a> se#pre #e i#pe e #as nunca #e #an"a 0a=er coisa a ,u#a3 I o 9ue #e i#pe"e "e ser po !ticoN3 Di= 9ue nen&u# &o#e# &onesto po"e $i$er #uito te#po na po ! tica> "< "ois exe#p os e# 9ue ine$itY$e #ente6 se en$o $eu nos ne,cios p:5 icosK pri#eiro6 resistiu Y "e#ocracia> se,un"o6 aos Trinta Tiranos> e# a#5os os casos as autori"a"es proce"ia# i e,a #ente3 Nota 9ue entre os presentes &< "isc!pu os seus e pais e ir#os "e e es> nen&u# 0oi c&a#a"o a teste#un&ar 9ue e e corro#pe a 'u$entu"e B% 9uase o :nico ar,u#ento na Ah,ia 9ue u# a"$o,a"o "e "e0esa apro$eitariaC3 Recusa se,uir o costu#e6 "e apresentar os 0i &os c&orosos para co#o$er os 'u!=es3 Tais cenas torna# ri"!cu os o acusa"o e a ci"a"e3 A sua tare0a % con$encer os 'u!=es e no pe"ir; &es 0a$or3 Depois "a senten2a e re'eita"a a a ternati$a "a pena "e trinta #inas Bpara 9ue Scrates in"ica * ato co#o u# "os 0ia"ores6 presente no tri5una C 0a= u#a : ti#a exposi2o3 LE a,ora6 &o#ens 9ue #e con"enastes6 apra=;#e 0a=er;$os u#a pro0ecia> por9ue $ou #orrer6 e na &o# "a #orte os &o#ens a"9uire# po"er pro0%tico3 *ro0eti=o;$os 9ue o,o aps a #in&a parti"a $os espera a $s6 #eus assassinos66 pena #ais ,ra$e "o 9ue a 9ue

#e ap icais3 Se pensa!s 9ue a #in&a #orte e$ita 9ue a ,u%# censure as $osh #<s $i"as6 en,a; s;$os> ta ca#in&o ne# % poss!$e ne# &onroso> o #ais 0<ci e no5re no % "estruir os outros6 % corri,ir"es;$os a $s #es#os3c h ento aos 'u!=es 9ue $otara# a a5so $i2o6 e "i= 9ue nesse "ia o orh nunca se &e opusera e#5ora e# outras ocasi@es o ten&a 0eito *#/ iao #eio "e u# "iscurso3 LIsto6 si,n!0icaN6 "i=6 L9ue o 9ue #e Suce"e % u# 5e# e 9ue esto e# erro os 9ue pensa# ser a #orte u# #a; N3 *or9ue ou a #orte % u# sono se# son&os;o 9ue % $er"a"eira; Inente 5o#;ou a a #a e#i,ra para outro #un"o3 E L9ue no "aria u# &o#e# para po"er con$ersar co# Or0eu6 4useu6 Hes o"o e Ho#eroJ Se isto % $er"a"e "eixe#;#e #orrer e tornar a #orrerN3 No outro #un"o I4cOntrar;se;<6 co# outros 9ue so0rera# in'usta#ente a #orte6 e aci#a "e tu"o6 continuar< a procurar o con&eci#ento3 LNo outro #un"o no FILOSOFIA ANTI+A EFQ se #ata u# &o#e# por 0a=er per,untas> "ecerto 9ue no3 A %# "e #ais 0e i=es "o 9ue ns sero i#ortais6 se o 9ue se "i= % $er"a"e333 LC&e,ou a &ora "a parti"a6 e $a#os ao nosso ca#in&o> eu para #orrer6 $s para $i$er3 S Deus sa5e o 9ue % #e &orN3 A Apo o,ia retrata 5e# u# &o#e# "e certo tipoK se,uro "e si6 "e esp!rito e e$a"o6 in"i0erente ao Hxito #un"ano6 con0iante e# u#a $o= "i$ina ,uia"ora6 con$icto "e ser o pensa#ento c aro o #e &or ca#in&o para a $i"a recta36 Exceptua"o o : ti#o ponto6 parece u# #<rtir cristo ou u# puritano3 No passo 0ina 6 9uan"o pensa no 9ue suce"e aps a #orte6 % i#poss!$e no sentir a sua cren2a 0ir#e na i#orta i"a"e e 9ue a ":$i"a pro0essa"a % apenas &ipot%tica3 No o pertur5a o6 co#oVaos cristos6 o #e"o "a pena eterna> no "u$i"a "a 0e ici"a"e no outro #un"o3 No F%"on o Scrates p atnico "< ra=@es "e crer na i#orta i"a"e> % i#poss!$e sa5er se tais ra=@es in0 u!ra# no Scrates &istrico3 *arece no &a$er ":$i"a "e 9ue o Scrates &istrico "i=ia ser ,uia"o por uni or<cu o ou "aiinon3 No sa5e#os se se trata "e a ,u#a coisa an< o,a ao 9ue u# cristo c&a#aria $o= "a consciHncia6 ou se &e parecia u#a $o= rea 3 ]oana "VAre ou$ia $o=es6 o 9ue % sinto#a $u ,ar "e insani"a"e3 Scrates tin&a ata9ues cata %pticos> pe o #enos % a exp ica2o natura "e u# inci"ente ocorri"o 9uan"o e e presta$a ser$i2o #i itar3 U#a #an& esta$a e e a pensar e# a ,u#a coisa 9ue no sa5ia reso $er e continuou a pensar "es"e a #a"ru,a"a ao #eio;"ia6 e# 9ue o seu pensa#ento se 0ixou> ento o 0acto "espertou a aten2o e correu entre u#a #u ti"o a"#ira"a e not!cia "e 9ue S\crates tin&a esta"o a pensar e# a ,u#a coisa "es"e #a"ru,a"a3 *or 0i#6 Y noite "epois "a ceia6 a ,uns 'nios c&eios "e curiosi"a"e Bnote;se 9ue se passa$a isto no (eroC "or#ira# ao ar i$re para $er se e e estaria a p% to"a a noite3 Assi# este$e at% a #an& se,uinte3 E ao ;nascer o "ia6 "iri,iu u#a prece ao So e 0oi seu ca#in&o3 BBan9uete6 IIFC3 Tais coisas e# #enor ,rau era# $u ,ares co# Scrates3 No co#e2o "o Ban9uete6 Scrates e Aristo"e#o $ o 'untos6 #as S\erates 0ica para tr<s6 a5stracto3 X c&e,a"a "e Aristo"e#o6 A,at&on6 o an0itrio per,untaK LMue % 0eito "e ScratesJN Aristo"e#o 0ica surpreen"i"o> #an"a# u# escra$o procur<; o> encontra;o no porta "e u#a casa prxi#a6 e $o ta "i=en"oK LEst< i#$e e 9uan"o o c&a#o no respon"eN3 Os 9ue o con&ece# 5e# exp ica#K LE e costu#a parar e# 9ua 9uer parte e es9uecer;se "e si #es#o se# ra=o a ,u#aN3 Deixara#;no s e e e entrou a #eio "a 0esta3 To"os concor"a# e# 9ue e e era #uito 0eio3 Tin&a nari= c&ato e ,ran"e 5arri,a3 *6 L#6ais 0eio "o 9ue os Si enos "o "ra#a sat!ricoN BGeno; EEF HIST?RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

0onte6 Ban9ueteC3 O 0ato era se#pre #uito usa"o e an"a$a "esca 2o por to"a a parte3 To"os se a"#ira$a# "a sua in"i0eren2a ao 0rio6 ao ca or6 Y 0o#e e Y se"e3 A ci5!a"es6 no Ban9uete6 "S6 "escre$en"o Scrates no ser$i2o #i itarK LA sua resistHncia era si#p es#ente #ara$i &osa> 9uan"o iso a"os "os nossos 0orneci#entos t!n&a#os "e ca#in&ar se# a i#enta2o;e# tais ocasi@es6 0re9uentes na ,uerra6 e e era superior6 no s a #i# #as a to"os> nin,u%# se &e co#para$a333 A sua resistHncia ao 0rio era surpreen"ente333 Ha$ia ,ea"a 0orte por9ue o In$erno na9ue a re,io % ri,orosissi#o6 e to"os ou 0ica$a# e# casa ou sa!a# co# ,ran"e 9uanti"a"e "e a5a0os6 e esta$a# 5e# ca 2a"os co# os ps en$o tos e# 0e tros e pe es> e e e6 co# os p%s nus no ,e o e o $estu<rio "e se#pre6 #arc&a$a #e &or "o 9ue os outros so "a"os6 9ue o &a$a# para e e 0uriosos por9ue parecia "espre=<; os3N O seu "o#!nio "as paix@es 0!sicas era constante#ente pro$a"o3 Raro 5e5ia $in&o6 #as 9uan"o o 0a=ia po"ia e#5ria,ar 9uY 9uer3 Nin,u%# o $iu 5H5e"o3 E# a#or6 #es#o nas tenta2@es #ais 0ortes6 per#aneceu Lp atnicoN6 se * ato 0a a $er"a"e3 Foi o per0eito santo r0icoK no "ua is#o "e a #a ce este e corpo terrestre rea i=ou o "o#!nio co#p eto "a pri#eira6 e a sua in"i0eren2a pe a #orte % pro$a 0ina "e esse "o#!nio3 Ao #es#o te#po no % r0ico orto"oxo> aceita apenas a "outrina 0un"a#enta 6 no as supersti2@es e ceri#nias "e puri0ica2o3 O Scrates p atnico antecipa os esticos e os c!nicos3 Os esticos consi"era# a $irtu"e e o supre#o 5e#6 "e 9ue u# &o#e# no po"e ser pri$a"o por causas externas3 Esta "outrina est< i#p !cita na "iscusso "e Scrates "e 9ue os 'ui=es no po"e# pre'u"ic<; o3 Os c!nicos "espre=a# os 5ens "o #un"o e #ostra# esse "espre=o pon"o "e parte o con0orto "a ci$i i=a2o> % o #es#o ponto "e $ista 9ue e$a Scrates a an"ar "esca 2 o e #a $esti"o3 *arece in"iscut!$e 9ue a preocupa2o "e Scrates era %tica #ais "o 9ue cient!0ica3 Na Apo o,ia6 co#o $i#os6 "i= e eK LNa"a6 ten&o 9ue $er co# especu a2@es 0isicas3N Os #ais anti,os "i< o,os p atnicos6 ti"os e# ,era co#o #ais socr<ticos6 trata# principa #ente "a "e0ini2o "e ter#os %ticos3 O C&ar#i"es "a "e te#peran2a ou #o"era2o> o L1sis^ "a "e a#i=a"e> o Lac&es "a "e cora,e#3 No c&e,a# a conc uir6 #as Scrates #ostra c ara#ente 9ue 'u ,a i#portante exa#inar tais 9uest@es3 O Scrates p atnico insiste e# 9ue na"a sa5e e s nisso % o #ais s<5io "o 9ue os outros> #as no 'u ,a inatin,!$e o con&eci#ento> pe o contr<rio6 'u ,a "a #<xi#a i#portAncia procur<; o3 A0ir#a 9ue nin,u%# *ILOSOFIA ANTI+A EEE peca $o untYria#ente e por isso o con&eci#ento % necess<rio para 9ue o &o#e# se'a per0eita#ente $irtuoso3 A corre a2o entre $irtu"e e con&eci#ento % caracteristica "e Scrates e * ato3 E# certo ,rau existe e# to"o o pensa#ento ,re,o6 e# oposi2o co# o "o Cristianis#o3 Na %tica crist o essencia % u# cora2o puro e tanto po"e encontrar;se no i,norante co#o no "outo3 Esta "i0eren2a entre a %tica ,re,a e a crist persistiu at% &o'e3 A "ia %ctica6 isto %6 o #%to"o "e procurar o con&eci#ento por per,unta e resposta6 no 0oi in$enta"a por Scrates3 *arece 9ue )eno6 "iscipu o "e *ar#%ni"es6 0oi o pri#eiro a pratic<; a siste#Ytica#ente> no "i< o,o *ar#%ni"es6 "e * ato6 )eno su5#ete Scrates ao #es#o processo a 9ue e# outros passos p atnicos Scrates su5#ete outros3 4as tu"o e$a a supor 9ue Scrates praticou e "esen$o $eu o #%to"o3 Co#o $i#os6 9uan"o Scrates 0oi con"ena"o Y #orte6 co#entou a e,re#ente 9ue no outro #un"o po"eria 0a=er per,untas eterna#ente se# ser con"ena"o a #orrer6 por9ue era i#orta 3 Se e e pratica$a a "ia %ctica "o #o"o "escrito na Apo o,ia6 a &osti i"a"e % 5e# 0<ci "e exp icar> to"os os c&ar ates "e Atenas se uniria# contra e e3

O #%to"o "ia %ctico % prprio e# certas 9uest@es e no e# outras3 ta $e= :ti "eter#inar o car<cter "as in$esti,a2@es "e * ato6 9ue na sua #aior parte po"e# ser trata"as "e este #o"o> e por in0 uHncia p atnica6 a 0i oso0ia u terior so0reu na #aior extenso ;as i#ita2@es "o seu #%to"o3 Certas #at%rias no po"e# tratar;se por esse #%to"o;por exe#p o a ciHncia experi#enta 3 n $er"a"e 9ue +a i eu usou "i< o,os para "e0en"er as suas teorias6 #as apenas para $encer preconceitos6 por9ue a 5ase positi$a "as suas "esco5ertas s #uito arti0icia #ente po"e inserir;se e# "i< o,o3 Scrates6 na o5ra "e * ato6 preten"e se#pre 9ue s esc arece o con&eci#ento '< possui"o por a9ue e a 9ue# interro,a> por isso se co#para co# u#a parteira3 Muan"o no F%"on e no 4%non ap ica o seu #%to"o a pro5 e#as ,eo#%tricos6 te# "e 0a=er per,untas orienta"oras 9ue nen&u# 'ui= per#itiria3 O #%to"o est< e# &ar#onia co# a "outrina "a re#iniscHncia6 9ue a0ir#a ser o nosso con&eci#ento recor"a2o "o 9ue apren"e#os e# existHncia anterior3 Supon&a#os a,ora u#a "esco5erta 0eita pe o #icroscpio> por exe#p o6 o "esen$o $i#ento "e "oen2as por 5act%rias> % "i0ici #anter 9ue ta con&eci#ento possa o5ter;se "e 9ua 9uer i,norante pe o #%to"o "e per,unta e resposta3 As #at%rias suscepti$eis "e ta #%to"o so as "e 9ue '< te#os con&eci#ento 5astante para c&e,ar a conc uso certa6 #as no reso $e#os6 por con0uso "e pensa#ento ou 0a ta "e an< ise para 0a=er #e &or EEI HIST?RIA DA *ILOSO*IA OCIDENTAL uso "o 9ue sa5e#os3 U#a 9uesto co#o L9ue % a 'usti2aJN % e#inente#ente apropria"a Y "iaho e# "i< o,o p atnico3 To"os ns usa#os i$re#ente os ter#os L'ustoN e Lin'ustoN e exa#inan"o o uso po"e#os c&e,ar in"uti$a#ente ao #ais a"e9ua"o3 4as6 conc u!"a a in$esti,a2o6 0i=e#os apenas u#a "esco5erta in,u!stica e no %tica3 *o"e#os contu"o ap icar :ti #ente o #%to"o #ais a#p a#ente3 Se#pre 9ue o "e5ate % ,ico6 e no 0actua 6 a "iscusso % 5o# #%to"o "e esc arecer a $er"a"e3 Supon&a#os 9ue a ,u%# a0ir#a 9ue a "e#ocracia % 5oa6 #as 9ue as pessoas "e certa opinio no "e$e# $otar> po"e#os #ostrar; &e a inconsistHncia e pro$ar 9ue u#a "as a0ir#a2@es "e$e ser #ais ou #enos errnea3 Creio 9ue os erros ,icos so prYtica#ente #ais i#portantes "o 9ue e# ,era se crH> per#ite# a 9ue# os co#ete #anter u#a opinio c#o"a so5re ca"a assunto trata"o3 Mua 9uer "outrina ,ica#ente coerente % se#pre e# parte penosa e contr<ria a preconceitos $u ,ares3 O #%to"o "ia %ctico ; ou #ais ,era #ente o &<5ito "e "iscusso i$re ;ten"e a pro#o$er consistHncia ,ica6 e nisso % :ti 3 4as % tota #ente ina"e9ua"o 9uan"o o 0i# % "esco5rir 0actos no$os3 Ta $e= "e$a "e0inir;se L 0i os0iaN o con'unto "e in$esti,a2@es suscept!$eis "e trata#ento pe o #%to"o "e * ato3 4as se a "e0ini2o % 'usta6 % pe a in0 uHncia "e * ato nos 0i so0os su5se9uentes3 CA*!TULO GII A INFLUtNCIA DE ES*ARTA I#porta 0a ar "e Esparta para co#preen"er * ato6 e #uitos 0i so0os u teriores3 Esparta in0 uiu no pensa#ento ,re,o pe a rea i"a"e e pe o #ito6 u#a e outro i#portantes3 A rea i"a"e per#itiu; &e "errotar Atenas na ,uerra> o #ito in0 uenciou a teoria po itica "e * ato e in:#eros sucessores3 O #ito p ena#ente "esen$o $i"o est< na (i"a "e Licur,o6 "e * utarco3 Os seus i"eais in0or#ara# e# ,ran"e parte as; "outrinas "e Rousseau6 Niet=sc&e6 e "o Naciona Socia is#o BEC3 O #ito % "e #aior i#portAncia &istrica "o 9ue a rea i"a"e> #as co#e2a #ais tar"e por9ue [ rea i"a"e % a sua 0onte3

A Lacnia6 9ue tin&a por capita Esparta ou Lace"e#nia6 0ica$a [ Su"este "o *e oponeso3 Os espartanos6 ra2a ,o$ernante6 tin&a# con; 9uista"o a re,io ao te#po "a in$aso "rica $in"a "o Norte6 re"u=in"o Y ser$i"o a popu a2o $enci"a3 Esses ser$os c&a#a$a#;se &i otas3 Nos te#pos &istricos to"a a terra pertencia aos espartanos6 9ue no entanto no po"ia# cu ti$<; a e es #es#os6 '< por ser "e,ra"ante esse tra5a &o6 '< por tere# "e estar se#pre i$res para o ser$i2o #i itar3 Os ser$os esta$a# a"scritos6 Y terra6 "i$i"i"a e# otes6 u# ou #ais para ca"a espartano a"u to3 Estes otes6 assi# co#o os ser$os6 no3 po"ia# ser $en"i"os6 e passa$a# por ei "e pais a 0i &os> #as po"ia# ser "eixa"os e# testa#ento3 O propriet<rio rece5ia "o &i ota 9ue &e cu ti$a$a a pro3 BEC *ara no 0a ar "o Dr3 T&o#as Arno " e "as esco as pri#<rias in, esas3 EET HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

prie"a"e setenta #e"inos Bcerca "e EFR 5us&eIs BEN "e cerea para si6 "o=e para a #u &er e u#a por2o anua "eter#ina"a "e $in&o e 0ruta BIC 3 o exce"ente era proprie"a"e "o &i ota3 Os &i otas era# ,re,os co#o os espartanos> sentia# a#ar,a#ente a con"i2o ser$i 6 e 9uan"o po"ia# re$o ta$a#;se3 Os espartanos tin&a# u# corpo "e po icia secreta contra este peri,o6 e6 co#o precau2o sup e#entar6 u#a $e= por ano "ec ara$a# ,uerra aos &i otas6 "e #o"o 9ue 9ua 9uer rapa= po"ia #atar 9ue# parecesse insu5or"ina"o6 se# cri#e "e &o#ici"io3 Os &i otas po"ia# ser e#ancipa"os pe o Esta"o #as no pe os seus sen&ores> ain"a 9ue rara#ente6 era# e#ancipa"os Ys $e=es por 5ra$ura excepciona e# co#5ate3 Durante o s%cu o $iii a3 C3 os espartanos con9uistara# o $i=in&o pais "e 4ess%nia e re"u=ira# a #aior parte "os &a5itantes Y con"ico "e &i otas3 Tin&a &a$i"o e# Esparta 0a ta "e Le5ensrau#6 #as o no$o territrio ;a0astou por a ,u# te#po esta 0onte "e "escontenta#ento3 Os otes era# para os espartanos co#uns> a aristocracia tin&a proprie"a"es suas6 ao passo 9ue os otes era# por2@es "a terra co#u#6 reparti"os pe o Esta"o3 Os &a5itantes i$res "e outras re,i@es "a Lacnia no tin&ani parte no po"er po itico3 A tare0a :nica "o ci"a"o espartano era a ,uerra6 e para e a se prepara$a "es"e 9ue nascia3 Crian2as en0er#i2as era# expostas "epois "e exa#ina"as pe os c&e0es "e tri5o> s se cria$a# as $i,orosas3 At% os $inte anos to"os os rapa=es ia# para u#a ,ran"e esco a6 para torn<; os au"a=es6 in"i0erentes Y "or e su5#issos Y "iscip ina3 No se trata$a "e e"uca2o cienti0ica ou cu tura > o 0i# :nico era pro"u=ir 5ons so "a"os inteira#ente "e"ica"os ao Esta"o3 Aos $inte anos co#e2a$a o ser$i2o #i itar3 *o"ia# casar6 #as at% os trinta tin&a# "e $i$er e# u#a L#sa "e &o#ensN e con"u=ir o casa#ento co#o se 0osse ne,cio i icito e secreto3 Depois "os trinta era# ci"a"os co#p etos3 Ca"a u# "e e es pertencia a u# ,rupo co# 9ue# 'anta$a> pa,a$a u#a contri5ui2o e# ,Hnero "o pro"uto "o seu ote3 O Esta"o enten"ia 9ue nen&u# ci"a"o espartano "e$ia ser #uito po5re e nen&u# "e$ia ser rico3 To"os "e$ia# ro"e; $i$er "o pro"uto "o seu ot6f ina ienY$e 6 excepto por "<"i$a i$re3 po"ia ter ouro ou prata6 e a #oe"a era "M 0erro3 A si#p ici"ap;o;I Uspartana 0icou pro$er5ia 3 BEC Bus&e) m U\E6UTd\3 BIC Bur16 Histor1 o0 +reece6 (3 E6 p3 EU_3 *arece 9ue os espari2#os co#ia# cerca "e seis $e=es #ais "o 9ue as #u &eres6 FILOSOFIA ANTI+A EER

As #u &eres e# Esparta no esta$a# se,re,a"as6 co#o as #u &eres respeit<$eis e# 9ua 9uer outra parte "a +r%cia3 As rapari,as tin&a# o #es#o treino 0!sico "os rapa=es6 e6 o 9ue % #ais not<$e 6 u#as e outros 0a=ia# ,in<stica nus e e# con'unto3 *reten"ia;se Bco#o "i= * utarco e# Licur,usC 9ue as rapari,as 0orta ecesse# o corpo na corri"a6 na uta6 na 5arra e no arre#essar o "ar"o6 para 9ue o 0ruto 9ue $iesse# a conce5er6 a i#enta"o por u# corpo 0orte e ro5usto6 pu"esse 5rotar e "esen$o $er;se #e &or> e 9ue 0orta eci"as por esses exerc!cios6 #ais 0aci #ente suportasse# as 0a"i,as "a procria2o333 E e#5ora se apresentasse# nuas6 n o &a$ia nisso "esonesti"a"e ne# entre,a> tu"o era 'o,o e 5rinco6 se# 9ua 9uer i#pu so "e 'u$entu"e asci$a3 O &o#e# 9ue no 9uisesse casar 0ica$a L in0a#a"o e,a #ente N e o5ri,a"o no te#po #ais 0rio a an"ar nu "e c< para < 0ora "o u,ar on"e a #oci"a"e se exercita$a e "an2a$a3 As #u &eres no po"ia# re$e ar co#o2o i#pro0!cua ao Esta"o3 De$ia# "espre=ar o co5ar"e e seria# ou$a"as se o "espre=a"o 0osse seu 0i &o> #as no "e$ia# #ostrar pena se u# rec%#;nasci"o seu 0osse con"ena"o a #orrer por ser "%5i ou se os 0i &os 0osse# #ortos e# co#5ate3 Os outros ,re,os consi"era$a#;nas excepciona #ente castas> #as u#a casa"a se# 0i &os no tin&a 9ue o5'ectar se o Esta"o &e or"enasse procurar outro &o#e# para $er se teria #aior Hxito "o 9ue o #ari"o e# ,erar ci"a"os3 As eis ani#a$a# a procria2o3 Se,un"o Aristte es6 o pai "e trHs 0i &os esta$a isento "e ser$i2o #i itar6 e o pai "e 9uatro6 "e to"os os encar,os "o Esta"o3 Era co#p ica"a a constitui2o espartana3 Dois reis &ere"it<rios6 "e "i0erentes 0a#! ias3 U# ou outro co#an"a$a o ex%rcito na ,uerra6 #as na pa= o seu po"er era i#ita"o3 Nas 0estas co#uns tin&a# o "o5ro "a co#i"a "e 9ua 9uer outro6 e6 9uan"o u# #orria6 ;&a$ia uto ,era 3 Era# #e#5ros "o Conse &o "os Ancios6 corpo "e trinta &o#ens6 Binc uso os reisC> os outros $inte oito "e$ia# ter #ais "e sessenta anos6 e sere# esco &i"os para esse car,o $ita !cio por to"os os ci"a"os6 #as s "as 0a#! ias aristocr<ticas3 O Conse &o "eci"ia casos cri#inais e prepara$a os assuntos a apresentar Y Asse#5 eia3 Esta era 0or#a"a por to"os os ci"a"os> no tin&a iniciati$a6 #as $ota$a pr ou contra as propostas apresenta"as3 Nen&u#a ei po"ia $i,orar se# seu consenti#ento6 9ue apesar "e necess<rio no era su0iciente> os ancios e #a,istra"os tin&a# "e proc a#ar a "eciso antes "e entrar e# $i,or3 A %0tn "os reis6 "os ancios e "a Asse#5 eia6 u# 9uarto ra#o "o ,o$erno era pecu iar a EspartaK os cinco %0oros3 Sa!a# "o corpo "e ci"a"os por u# #%to"o 9ue Aristte es consi"era Lin0anti "e #aisN e EE\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Bur1 "i= ser $irtua #ente Y sorte3 Era# e e#ento "e#ocr<tico "a constitui2o BEC pro$a$e #ente para contra5a an2ar os reis3 To"os os #eses os reis 'ura$a# #anter a constitui2o e os %0oros 'ura$a# "e0en"er os reis en9uanto 0osse# 0i%is ao 'ura#ento3 Muan"o os reis ia# a u#a expe"i2o #i itar6 aco#pan&a$a#;nos "ois %0oros para o5ser$ar o proce"i#ento3 Os %0oros era# o supre#o tri5una ci$i 6 #as tin&a# 'uris"i2o cri#ina so5re os reis3 A constitui2o espartana atri5uiu;se na 5aixa anti,ui"a"e a u# e,is a"or "e no#e Licur,o6 9ue teria pro#u ,a"o as suas eis e# __R a3 C33 De 0acto o siste#a espartano 0or#ouhse ,ra"ua #ente6 e Licur,o % persona,e# #!tica6 ori,inYria#ente u# "eus3 O no#e si,ni0ica Lexpu sa; o5osN e % "e ori,e# arc<"ica3 Esparta ,o=ou entre os outros ,re,os "e u#a a"#ira2o 9ue nos surpreen"e3 Ori,inYria#ente "i0eria #uito #enos "o 9ue #ais tar"e "as outras ci"a"es ,re,as3 Nos pri#eiros te#pos pro"u=iu poetas e artistas to 5ons co#o os outros3 4as pe o s%cu o

$ii a3 C3 ou ta $e= ain"a #ais tar"e6 a sua constitui2o B0a sa#ente atri5u!"a a Licur,oC crista i=ou na 0or#a consi"era"a3 Tu"o 0oi sacri0ica"o ao Hxito na ,uerra6 e Esparta "eixou "e contri5uir co# a restante +r%cia para a ci$i i=a2o "o #un"o3 *ara ns o Esta"o espartano parece u# #o"e o #iniatura "o 9ue os na=is esta5e eceria# se 0icasse# $itoriosos3 Aos ,re,os pareceu "e outro #o"o3 Co#o "i= Bur1K LU# estran,eiro ateniense ou #i %sio "o s%cu o $ 9ue $isitasse as po$oa2@es "ispersas 9ue 0or#a$a# a "espretensiosa ci"a"e se# #ura &a6 "e$ia 'u ,ar;se transporta"o a u# passa"o re#oto6 "e &o#ens #e &ores6 #ais 5ra$os6 e #ais si#p es6 no corruptos pe a ri9ue=a6 no pertur5a"os por i"eias3 A u# 0i so0o co#o * ato6 "a"o Y especu a2o e# ciHncia po !tica6 o Esta"o espartano parecia o #ais prxi#o "o i"ea 3 O ,re,o $u ,ar conte#p a$a;o co#o u#a estrutura "e 5e e=a se$era e si#p es6 u#a ci"a"e "rica #a'estosa co#o u# te#p o "rico6 #uito #ais no5re "o 9ue a sua #as no to a,ra"<$e para &a5itar3N BIC U# "os #oti$os "e a"#ira2o "os ,re,os por Esparta era a esta5i i"a"e3 To"as as outras ci"a"es tin&a# re$o u2@es6 #as a constitui2o espartana "urou s%cu os6 exceptua"o o au#ento ,ra"ua "o po"er "os %0oros6 por #eios e,ais e se# $io Hncia3 BVC Fa an"o "e e e#entos L"e#oerticosN "a constitui2o espartana "e$e recor"ar;se 9ue o con'unto "os ci"a"os era u#a c asse "iri,ente6 9ue tirani=a$a co# 0eroci"a"e os &i otas e no consentia po"er a ,u# aos per ecos3 (C Histor1 o0 +reece6 $o 3 I6 p3 ETE; FILOSOFIA ANTI+A EEd

Ine,Y$e #ente e por on,o te#po os espartanos conse,uira# o seu 0i#K criar u#a ra2a "e ,uerreiros in$enci$eis3 A 5ata &a "as Ter#pi as BT_F a3 C3C tbcnica#ente u#a "errota6 0oi ta $e= o #e &or exe#p o "o seu $a or3 Ter#pi as era u# passo estreito "e #ontan&a on"e se espera$a "eter o ex%rcito persa3 Tre=entos espartanos co# a ,uns auxi iares6 repe ira# to"os os ata9ues 0rontais3 *or 0i# os persas "esco5rira# u# ata &o atra$%s "as co inas e atacara# os ,re,os por "ois a"os3 Ca"a espartano #orreu no seu posto3 Dois esta$a# ausentes por "oen2a "os o &os6 9ue pro$oca$a 9uase ce,ueira te#por<ria3 U# insistiu e# ser e$a"o Y 5ata &a pe o seu &i ota e #orreu> outro6 Aristo"e#o6 #uito "oente para co#5ater6 per#aneceu ausente3 Ao $o tar a Esparta nin,u%# &e 0a a$a> c&a#a$a#; &e o Lco5ar"e Aristo"e#oN3 U# ano "epois res,atou o "escr%"ito6 #orren"o $a ente#ente na 5ata &a "e * ateias6 ,an&a pe os espartanos3 Depois "a ,uerra os espartanos6 eri,ira#3 u# #e#oria no ca#po "e 5ata &a "as Ter#pi as6 co# esta si#p es inscri2oK LEstran,eiro6 "i=e aos ace"e#nios 9ue 'a=e#os a9ui e# o5e"iHncia Ys suas or"ensN3 In$enci$eis e# terra "urante #uito te#po6 os espartanos s per"era# a supre#acia e# UdE a3 C36 na 5ata &a "e Leuctra6 ,an&a pe os te5anos3 Foi o 0i# "a sua ,ran"e=a #i itar3 +uerra Y parte6 a rea i"a"e e# Esparta no aco#pan&a$a a teoria3 I er"oto6 9ue $i$eu no seu #e &or per!o"o6 nota surpreso 9ue nen&u# espartano resiste ao su5orno3 Isto a "espeito "e ser o "espre=o "a ri9ue=a e o a#or Y $i"a si#p es principa o5'ecto "a e"uca2o espartana3 Disse#os 9ue as #u &eres espartanas era# castas6 e#5ora a ,u#as $e=es o &er"eiro "a rea e=a 0osse posto "e parte por no ser 0i &o "o #ari"o "a #e3 Disse#os 9ue os espartanos era# in0 ex!$eis patriotas6 e#5ora o rei *ausanias6 $ence"or "e * ateias6 aca5asse co#o trai"or a so "o "e Gerxes3 Fora "e estes assuntos 0 a,rantes a po !tica "e Esparta 0oi se#pre #es9uin&a e pro$inciana3 Muan"o Atenas i5ertou "os persas os ,re,os "a 8sia 4enor e i &as a"'acentes6 Esparta conser$ou;se a0asta"a> "es"e 9ue o

*e oponeso esti$esse i$re6 a sorte "os outros ,re,os era; &e in"i0erente3 To"as as tentati$as "e con0e"era2 o "o #un"o &e %nico se #a o,rara# pe o particu aris#o "e Esparta3 Aristte es6 9ue $i$eu "epois "a 9ue"a "e Esparta6 re0ere;se &osti #ente Y sua constitui2o BEC3 O 9ue "i= % to "i0erente "o 9ue outros "i=e# 9ue % "i0!ci acre"itar 9ue 0a a# "o #es#o> por exe#p oK LO e,is; BEC *oUtica6 $o 3 EE6Q BEI\Q5TIdFaC3 EE_ &istria3 DA FILOSOFIA OCIDENTAL a"or preten"eu to"o o Esta"o 0orte e e9ui i5ra"o6 e conse,uiu;o 9uanto aos &o#ens6 #as no cui"ou "as #u &eres6 9ue $i$e# e# to"a esp%cie "e inte#peran2a e uxo3 A conse9uHncia % 9ue nesse Esta"o a ri9ue=a % excessi$a#ente aprecia"a6 especia #ente se os ci"a"os cae# so5 o "o#gnio "e suas #u &eres co#o % costu#e nas ra2as #ais ,uerreiras333 At% 9uanto Y cora,e#6 in:ti na $i"a "i<ria e s necess<ria na ,uerra6 a in0 uHncia "as #u &eres ace"e#nias 0oi pre'u"icia 333 333 Esta icen2a "as #u &eres ace"e#nias6 existiu "es"e os pri#eiros te#pos6 co#o era "e esperar3 *or9ue333 9uan"o Licur,o6 se,un"o a tra"i2o6 9uis su5#eteras #u &eres Ys suas eis6 e as resistira# e e e "esistiu "a tentati$a3N Depois acusa os espartanos "e a$are=a6 atri5uin"o;a Y "esi,ua "istri5ui2o "a proprie"a"e3 E#5ora os otes no possa# ser $en"i"os6 po"e# ser "a"os ou e,a"os3 Acrescenta 9ue "ois 9uintos "a terra pertence# a #u &eres3 De a! ,ran"e re"u2o no n:#ero "e ci"a"os3 Di=;se 9ue tin&a# c&e,a"o a ser "e= #i 6 #as ao te#po "a sua "errota pe os te5anos era# #enos "e u# #i &ar3 Aristte es critica to"os os pontos "a constitui2o espartana3 Di= 9ue os %0oros era# #uitas $e=es #uito po5res e portanto 0<ceis "e corro#per> e o seu po"er era to ,ran"e 9ue os reis era# 0or2a"os a re$erenci<; os6 "e #o"o 9ue a constitui2o se tornara "e#ocr<tica3 Os %0oros6 co#o "isse#os6 tin&a# pri$i %,io excessi$o e $i$ia# contrYria#ente ao esp!rito "a constitui2o6 ao passo 9ue o ri,or re ati$a#ente aos ci"a"os $u ,ares % to into er<$e 9ue se re0u,ia# na secreta in"u ,Hncia i e,a "os pra=eres sensuais3 Aristte es escre$eu 9uan"o Esparta esta$a "eca"ente6 #as e# a ,uns pontos e e "i= expressa#ente 9ue o #a a 9ue se re0ere '< existia nos pri#eiros te#pos3 O to# seco e rea ista torna "i0!ci a ":$i"a e est< "e acor"o co# a experiHncia #o"erna "o resu ta"o "a excessi$a se$eri"a"e "as eis3 4as no 0oi a Esparta "e Aristte es6 9ue 0icou na i#a,ina2o "os &o#ens> 0oi a Esparta #itica "e * utarco e a Esparta 0i os0ica#ente i"ea i=a"a "a Rep:5 ica "e * ato3 S%cu o aps s%cu o6 'o$ens He# essas o5ras e ar"e# na a#5i2o "e ser Licur,os e reis;0i so0os3 A unio "o i"ea is#o e "o a#or "o po"er te# "esnortea"o os &o#ens ca"a $e= #ais e ain"a assi# % no nosso te#po3 O #ito "e Esparta para eitores #e"ie$ais e #o"ernos 0oi principa #ente 0ixi"o por * utarco> 9uan"o e e escre$eu Esparta pertencia a u# ro#Antico passa"o 9ue '< ia to on,e co#o o te#po "e Co o#5o est< "o nosso3 O 9ue e e "i= est< su'eito a ,ran"e cau2o para o &istoria"or "as institui2@es6 #as para o &istoria"or "o #ito % "a #<xi#a i#portAn; FILOSOFIA ANTI+A EE cia3 A +r%cia in0 uenciou o #un"o se#pre pe o seu e0eito na i#a,ina2c i"eais e esperan2as "os &o#ens6 no "irecta#ente pe o po"er po iticc Ro#a a5riu ca#in&os 9ue ain"a so5re$i$e# e eis 9ue so 0onte "e #uito c"i,os #o"ernos #as 0ora# os seus ex%rcitos 9ue a essas coisas con0E rira# i#portAncia3 Os ,re,os6 e#5ora co#5atentes a"#ir<$eis6 pouc con9uistara# por9ue uti i=ara# uns contra os outros a sua 0:ria #i Btai

Foi o serni5<r5aro A exan"re 9ue# expan"iu o &e enis#o pe o *rc3i# Oriente e 0e= "o ,re,o a !n,ua iter< ria "o E,ipto6 "a S!ria e "o inte rio "a 8sia 4enor3 Os ,re,os nunca o 0i=era#6 no por 0a ta "e 0or2a #i ita #as pe a sua incapaci"a"e "e coeso po !tica3 Os $e!cu os po !ticos " &e enis#o 0ora# se#pre no;&e %nicos6 #as 0oi o ,%nio ,re,o o inspira"o "e na2@es estran,eiras6 e$an"o;as a "i0un"ir a cu tura "e a9ue es a 9uer tin&a# con9uista"o3 O 9ue % i#portante para o &istoria"or "o #un"o no so as pe9uena ,uerras entre ci"a"es ,re,as ou as "isputas sr"i"as "e supre#acia pai ti"<ria> #as as recor"a2@es conser$a"as pe a Hu#ani"a"e "epois "e tei #ina"o o 5re$e epis"io;co#o a recor"a2o "e u# 5ri &ante so nac cente a pino 9uan"o o #ontan&Hs uta co# u# <spero "ia "e $ento ne$e3 Essas e#5ran2as6 9uan"o ,ra"ua #ente es5ati"as6 "eixa# no espi rito "o &o#e# a i#a,e# "e certos cu#es6 9ue 0u ,ira# co# 5ri & pecu iar na u= #atina 6 #anten"o $i$o o con&eci#ento "e 9ue atr<s "a nu$ens o esp en"or ain"a so5re$i$e e po"e e# 9ua 9uer #o#ento aparece "e no$o3 De estes6 0oi * ato o #ais i#portante na cristan"a"e pri#iti$i Aristte es na I,re'a #e"ie$a > #as 9uan"o6 aps o Renasci#ento6 e &o#ens co#e2ara# a a$a iar a i5er"a"e po !tica6 $o tara#;se principa #ente para * utarco3 E e in0 uenciou pro0un"a#ente os i5erais 0rancese e in, eses "o s%cu o x$iii6 e os 0un"a"ores "os Esta"os Uni"os> in0 uer ciou o #o$i#ento ro#Antico "a A e#an&a e continuou especia #ente " 0or#a in"irecta a in0 uenciar o pensa#ento a e#o at% &o'e3 E# certe casos a in0 uHncia 0oi 5oa6 e# outros #<> 9uanto a Licur,o e Espart^ 0oi #<3 O 9ue e e "i= "e Licur,o % i#portante e $ou resu#i; o6 e#5or Y custa "e a ,u#a repeti2o3 LLicur,oN6 "i= * utarco6 Lten"o reso $i"o "ar eis a Esparta6 $ia'o #uito para estu"ar institui2@es3 +ostou "as eis "e Creta Lestritas se$erasN e no "as "a ]nia Lsup%r0 uas6 e $sN3 No E,ipto apren"e a $anta,e# "e conser$ar os so "a"os separa"os "o po$o> e ao $o tar "a $ia,ens Ltrouxe esta pr<tica para Esparta6 on"e6 insta an"o #erca"oreg art!0ices e tra5a &a"ores separa"a#ente6 esta5e eceu u#a no5re co#i3 ni"a"eN3 Di$i"iu i,ua #ente as terras pe os ci"a"os para L5anir "a ci"a" to"a inso $Hncia6 in$e'a6 cu5i2a e pra=eres6 assi# co#o ri9ue=a e po5re=a3 EIF &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL *roi5iu a #oe"a "e ouro e prata6 s per#itin"o a "e 0erro6 "e to pouco $a or 9ue Lpara 0a=%r o $a or "e "e= #inas enc&eria u#a o'a "a casa3N De esta 0or#a 5aniu Lto"as as ciHncias sup%r0 uas e se# pro$eitoN6 pois 9ue no &a$ia "in&eiro para pa,ar os seus cu tores> e pe a #es#a ei tornou i#poss!$e o co#%rcio externo3 Retricos6 a co$iteiros e 'oa &eiros6 9ue "etesta# a #oe"a "e 0erro6 a5an"onara# Esparta3 Depois or"enou 9ue to"os os ci"a"os co#esse# 'untos e ti$esse# a #es#a a i#enta2o3 Co#o outros re0or#a"ores6 pensou 9ue a e"uca2o "as crian2as era La #aior e principa #at%ria para u# re0or#a"or "e eisN6 e co#o to"os 9ue pensa# principa #ente no po"er #i itar6 9uis e e$ar a taxa "e nata i"a"e3 LOs3 'o,os6 "an2as e "esportos "e rapari,as nuas "iante "os rapa=es era# pro$oca2@es ao casa#ento> no para persua"i; os por #eio "e ra=@es ,eo#%tricas6 co#o 0a= * ato6 #as por ,osto e a#or3N O &<5ito "e tratar o casa#ento "urante os pri#eiros anos co#o ne,cio c an"estino Lcontinua$a e# a#5as as partes o a#or $i$o e u# no$o "ese'o reeiproco3N Ta % pe o #enos a opinio "e * utarco3 Depois exp ica 9ue no parece #a a u# &o#e#6 se 0or $e &o e ti$er #u &er no$a6 consentir 9ue u# &o#e# no$o ten&a 0i &os "e e a3 L Era e,a ta#5%# a u# &o#e# &onesto 9ue a#a$a a #u &er "e outro333 ro,ar ao #ari"o 9ue consentisse e# 9ue se "eitasse co# e a e pu"esse ta#5%# a$rar nesse c&o ro5usto e espa &ar a se#ente "e crian2as 5e# constitui"as3N No tin&a 9ue &a$er ci:#e ouco6 Lpor9ue Licur,o no 9ueria 9ue as crian2as pertencesse# a 9uais9uer &o#ens #as "e$ia# ser

co#uns6 para interesse co#u#> por isso ta#5%# 9ueria 9ue os 0uturos ci"a"os no 0osse# ,era"os por 9ua 9uer &o#e#6 #as s pe os #ais &onestos3N E continua a exp icar 9ue este % o principio ap ica"o pe os ca#poneses ao ,a"o3 Muan"o nascia u#a crian2a o pai e$a$a;a aos ancios6 para ser exa#ina"a> se era sau"<$e era; &e restitu!"a para e"ucar> seno era atira"a a u#a 0un"a co$a "e <,ua3 As crian2as era# "es"e o,o su'eitas a se$ero processo6 5o# e# ;a ,uns aspectos;por exe#p o6 no era# en0aixa"as3 Aos sete anos os rapa=es ia# para u# internato6 "i$i"ia#;se e# co#pan&ias Y or"e# "e u# "e es esco &i"o pe a sensate= e pe a cora,e#3 LMuanto a apren"er tin&a;se o 9ue ser$ia para o seu 0i#> o resto "o te#po ,asta$a;se a apren"er ;a o5e"ecer6 a "o#inar o so0ri#ento6 a suportar o tra5a &o6 a ser ca #o no co#5ate3N A #aior parte "as $e=es 'o,a$a# nus> "epois "os "o=e anos no usa$a# casaco> an"a$a# se#pre Lsu'os e "esa in&a"osN e s to#a$a# 5an&o e# certos "ias "o ano3 Dor#ia# e# ca#a "e pa &a6 "e In$erno #istura"a co# car"os3 Era# ensina"os a rou5ar6 e puni"os se 0osse# apan&a"os ; no pe o rou5o #as por estupi"e=3 FILOSOFIA ANTI+A EIE A &o#ossexua i"a"e #ascu ina6 se no 0e#inina6 era costu#e recon&eci"o e# Esparta e 0a=ia parte con&eci"a "a e"uca2o "os a"o escentes3 O a#ante "e u# rapa= so0ria cr%"ito ou "escr%"ito pe as ac2@es "e este3 Conta * utarco6 9ue u#a $e=6 por u# rapa= ter ,rita"o ao ser 0eri"o e# co#5ate6 o a#ante 0oi #u ta"o pe a co5ar"ia "o rapa=3 Ha$ia pouca i5er"a"e e# 9ua 9uer 0ase "a $i"a "e u# espartano3 A "iscip ina e a or"e# "e $i"a continua$a #es#o "epois "e a"u to3 No era e,a $i$er 9ua 9uer &o#e# co#o &e aprou$esse #as $i$er na sua ci"a"e co#o e# u# aca#pa#ento6 on"e to"os sou5esse# 9ue icen2a tin&a "e $i$er assi# e 9ua o tra5a &o 9ue &e ca5ia na sua pro0isso3 E# su#a6 to"os sa5ia# 9ue no tin&a# nasci"o para si #as para ser$ir o seu pais333 U#a "as #e &ores e #ais 0e i=es coisas "a"as Y ci"a"e por Licur,o 0oi o ,ran"e repouso e tran9ui i"a"e "os ci"a"os6 proi5i"os "e 9ua 9uer ocupa2o $i ou 5aixa> no tin&a# "e pensar e# ser ricos on"e os 5ens no era# :teis ne# esti#a"os3 *or9ue os &i otas6 ser$os pro$in"os "as ,uerras6 cu ti$a$a#; &es o so o e "a$a#; &es certo ren"i#ento por ano3 * utarco 0a a "e u# ateniense con"ena"o por ociosi"a"e e a exc a#a2o "e u# espartano 9ue o sou5eK L4ostre#;#e o &o#e# con"ena"o por $i$er no5re#ente e co#o aristocrata3N Licur,o Bcontinua * utarcoC L&a5ituou "e ta #o"o os ci"a"os 9ue nin,u%# 9ueria ou po"ia $i$er s6 #as se#pre incorpora"o e aco#pan&a"o co#o as a5e &as e# $o ta "a a5e &a;#estra3N Os espartanos no po"ia# $ia'ar ne# os estran,eiros ser a"#iti"os na ci"a"e seno para ne,cio> por9ue se recea$a 9ue costu#es estran,eiros corro#pesse# a $irtu"e ace"e#nia3 * utarco6 0a a "a ei 9ue per#itia aos espartanos #atar &i otas se#pre 9ue esti$esse# "ispostos a isso #as recusa crer 9ue to a5o#in<$e coisa se "e$a a Licur,o3 LNo posso persua"ir;#e "e 9ue Licur,o in$entasse ou institu!sse acto to crue e per$erso6 co#o o "e essa ei> por9ue i#a,ino a sua nature=a a0<$e e #isericor"iosa6 pe a c e#Hncia e 'usti2a "e 9ue usou e# to"as as outras coisas3N Excepto nesta #at%ria6 * utarco na"a #ais 0a= "o 9ue ou$ar a constitui2o "e Esparta3 O e0eito "e Esparta e# * ato6 9ue neste #o#ento especia #ente nos interessa6 $er;se;< pe a sua Utopia6 o5'ecto "e cap!tu o se,uinte3 CA*!TULO GIU

FONTES DAS O*INI@ES DE *LATXO * ato BEC e Aristte es 0ora# os #ais in0 uentes "e to"os os 0i so0os anti,os #e"ie$ais e #o"ernos3 E "os "ois 0oi * ato o "e pro'ec2o #aior por "uas ra=@esK pri#eiro por9ue o prprio Aristte es pro$%# "e *iato> se,un"o6 por9ue at% o s%cu o xiii a teo o,ia e a 0i oso0ia crists 0ora# #uito #ais p atnicas "o 9ue aristot% icas3 *or isso na &istria "o pensa#ento 0i os0ico % necess<rio tratar * ato e e# #enor ,rau Aristte es #ais p ena#ente "o 9ue 9ua 9uer pre"ecessor ou sucessor3 As #at%rias #ais i#portantes "a 0i oso0ia "e * ato soK pri#eiro6 a sua Utopia6 in!cio "e u#a on,a s%rie> se,un"o6 a teoria "as i"eias6 pri#eira tentati$a para tratar "o no reso $i"o pro5 e#a "os uni$ersais> terceiro6 os ar,u#entos e# 0a$or "a i#orta i"a"e> 9uarto6 a sua cos#o,onia> 9uinto6 a sua concep2o "o con&eci#ento co#o re#iniscHncia antes "o 9ue co#o percep2o3 4as antes "e estes tpicos6 "irei a ,u#a coisa "as circunstAncias "a sua $i"a e "as in0 uHncias "eter#inantes "as suas opini@es po !ticas e 0i os0icas3 * ato nasceu e# TI_;Id a3 C36 nos pri#eiros anos "a +uerra "o *e oponeso3 Era aristocrata a5asta"o6 i,a"o a $<rias pessoas interessa"as no ,o$erno "os Trinta Tiranos3 Era 'o$e# 9uan"o Atenas 0oi BEC Re ati$a#ente Ys "outrinas "e *isto ser< pro$eitoso co#p etar a exposi2o "e B3 Russe co# a eitura "o precioso i$rin&o "e A exan"re ao1r%6 Intro"uction Y Ia erture "e * aton sui$i "e Entretien_ _ur Descartes6 Les Essais C(II6 +a i#ar"6 *aris6 BEQ\IC3 De I,ua uti i"a"e a eitura "e (oeu$re "e * aton6 "e *343 Sc&u5 6 *aris6 EQRT3 BR3*3C FILOSOFIA ANTI+A EI6E "errota"a e p?"e atri5uir o erro Y "e#ocracia6 9ue a sua posi2o socia e as i,a2@es "e sua 0a#! ia o e$a$a# a "espre=ar3 Disc!pu o "e S\crates te$e por e e pro0un"a a0ei2o e respeito> e Scrates 0oi con"ena"o Y #orte pe a "e#ocracia3 No surpreen"e 9ue $isse e# Esparta o re0 exc "a sua co#uni"a"e i"ea 3 * ato tin&a a arte "e apresentar "e ta #o"c as3suas su,est@es i i5erais 9ue p?"e i u"ir a i"a"e 0utura6 a"#ira"ore "a Rep:5 ica6 se# to#ar consciHncia "o 9ue esta$a i#p !cito nas suaE proposi2@es3 Foi se#pre correcta no apre2o "e * ato6 #as no e# co#3 preen"H; o3 t "estino co#u# "os ,ran"es &o#ens3 O #eu 0i# % oposto Dese'o co#preen"H; o6 #as trat<; o co# to pouca re$erHncia co#o i 0osse u# conte#porAneo in, Hs ou a#ericano6 a"$o,a"o "o tota itaris#o As in0 uHncias pura#ente 0i os0icas e# * ato pre"ispusera#;np ta#5%# e# 0a$or "e Esparta3 Fora# e# ,era K *it<,oras6 *arin%ni"es Herac ito6 e Scrates3 De *it<,oras Bpor$entura por inter#%"io "e S\cratesC "eri$ou * a to os e e#entos r0icos "a sua 0i oso0iaK a ten"Hncia re i,iosa6 a cren2i na I#orta i"a"e6 a "o outro #un"o6 o to# sacer"ota e tu"o 9ue esU en$o $i"o no s!#i e "a ca$erna> i,ua #ente o seu respeito pe a #ate#< tica e a #istura Inti#a "e inte i,Hncia e #isticis#o3 De *ar#%ni"es "eri$ou a cren2a na rea i"a"e eterna e inte#pora e6 ,ica#ente6 to"a #u"an2a "e$e ser i usria3 De Rerac ito6 a "outrina ne,ati$a "e 9ue na"a per#anece no #un"i sens!$e > o 9ue6 co#5ina"o co# a "outrina "e *ar#%ni"es6 e$a Y con c uso "e o con&eci#ento no "eri$ar "os senti"os6 #as s se a can2a pe o inte ecto3 Isto concor"a$a ta#5%# co# o pita,oris#o3 De Scrates &e $eio pro$a$e #ente a preocupa2o pe os pro5 e#a %ticos e a ten"Hncia para antepor a exp ica2o te eo ,ica "o #un"o exp ica2o #ecAnica3 O L5e#N "o#inou o seu pensa#ento #ais "o 9u o "os pr%;socr<ticos6 e e % "i0!ci no $er nisto a in0 uHncia "e Scrate0

Co#o se i,a tu"o isto co# o autoritaris#o po !ticoJ *ri#eiroK sen"o inte#porais a 5on"a"e e a rea i"a"e6 o #e &or Esta" ser< o 9ue #e &or copiar o #o"e o ce este6 co# o #!ni#o "e #u"an2a e #<xi#o "e per0ei2o est<tica> e os seus "iri,entes sero os 9ue #e &o co#preen"a# o eterno 5e#3 Se,un"oK * ato6 co#o to"os os #!sticos6 te# na cren2a u# n:c e "e certe=a inco#unic<$e excepto pe o tipo "e $i"a3 Os pita,ricos es0oi 2ara#;se por esta5e ecer u#a re,ra "e inicia2o6 e % a0ina o 9ue * at "ese'a3 Se a ,u%# "e$e ser 5o# esta"ista6 te# "e con&ecer o Be#6 o 9 S EIT &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL s % poss!$e por co#5ina2o "a "iscip ina inte ectua e #ora 3 A9ue es 9ue assi# no 0ore#6 ine$itY$e #ente corro#pero o ,o$erno3 TerceiroK s co# #uita e"uca2o se 0a= u# 5o# ,o$ernante pe os princ!pios p atnicos3 *arecesnos pouco sensato insistir e# ensinar ,eo#etria ao 'o$e# Dion!sio6 tirano "e Siracusa6 para 0a=er "e e e 5o# rei> #as no ponto "e $ista "e * ato era essencia 3 Era su0iciente#ente pita,rico para 'u ,ar i#poss!$e $er"a"eira sa5e"oria se# #ate#<tica3 Esta concep2o i#p ica u#a o i,ar9uia3 MuartoK * ato6 co#o a #aior parte "os 0i so0os ,re,os6 consi"erou o "escanso essencia Y sa5e"oria6 e esta inacess!$e portanto aos 9ue tH# "e tra5a &ar para $i$er e s poss!$e entre os 9ue so in"epen"entes econ#ica#ente6 ou a 9ue# o Esta"o i5erte "a preocupa2o "a su5sistHncia3 Esta concep2o % essencia #ente aristocr<tica3 *on"o * ato e# con0ronto co# i"eias #o"ernas6 "uas 9uest@es ,erais se e$anta#3 *ri#eiraK existe o 9ue se c&a#a Lsa5e"oriaNJ Se,un"aK supon"o 9ue existe6 po"e in$entar;se u#a constitui2o 9ue &e "H o po"er po !ticoJ LSa5e"oriaN no senti"o suposto no po"ia ser 9ua 9uer esp%cie "e per!cia especia i=a"a6 co#o a "o sapateiro6 "o #%"ico ou "o t<ctico #i itar> #as a ,u#a coisa #ais ,era $isto a"#itir;se 9ue a sua posse torna$a u# &o#e# capa= "e ,o$ernar sY5ia#ente3 *enso 9ue * ato teria "ito 9ue e a consiste no con&eci#ento "o 5e# e co#p etaria esta "e0ini2o co# a "outrina socr<tica6 "e 9ue nin,u%# peca $o untYria#ente6 "e on"e se se,ue 9ue 9ue# con&ece o 5e# 0a= o 9ue % 'usto3 *ara ns esta concep2o est< 5e# on,e "a rea i"a"e3 4e &or "iria#os 9ue &< interesses "i$er,entes e 9ue o esta"ista c&e,aria ao co#pro#isso #ais :ti 3 Os #e#5ros "e u#a c asse ou ;na2o po"e# ter interesses co#uns6 #as e# ,era esto e# con0 ito co# os "e outras c asses ou na2@es3 H< se# ":$i"a interesses "a Hu#ani"a"e e# con'unto6 #as no 5asta# para "eter#inar ac2o po !tica3 Ta $e= possa "ar;se isso no 0uturo6 #as no en9uanto &ou$er #uitos esta"os so5eranos3 E ain"a ento a parte #ais "i0!ci "a 5usca "o interesse ,era consistiria e# c&e,ar a co#pro#issos entre interesses especiais #:tua#ente &ostis3 4as supon"o 9ue existe a ,u#a coisa co#o Lsa5e"oriaN6 &a$er< a ,u#a 0or#a "e constitui2o 9ue "H o ,o$erno ao s<5ioJ C aro 9ue as #aiorias6 co#o conse &os ,erais6 po"e# errar e tH# "e 0acto erra"o3 As aristocracias ne# se#pre so s<5ias> os reis so #uitas $e=es oucos> os papas6 a "espeito "a in0a5i i"a"e6 co#etera# ,ra$es erros3 De0en"eria FILOSOFIA ANTI+A EIR a ,u%# a i"eia "e entre,ar o ,o$erno a ,ra"ua"os uni$ersit<rios ou at% a "outores e# Teo o,iaJ Ou a &o#ens nasci"os po5res e "epois enri9ueci"osJ E^ c aro 9ue nen&u#a se ec2o e,a #ente "e0ini$e "os ci"a" os te# pro5a5i i"a"e "e ser prYtica#ente superior a to"o o con'unto3

*o"e a e,ar;se 9ue aos &o#ens po"e "ar;se sa5e"oria po itica por #eio "e u# treino a"e9ua"o3 4as aco"e a per,untaK 9ue % u# Ltreino a"e9ua"oNJ E isto seria ain"a u#a 9uesto "e parti"o3 O pro5 e#a "e ac&ar &o#ens Ls<5iosN e entre,ar; &es o ,o$erno % inso :$e 3 E % a ra=o : ti#a para a "e#ocracia3 CA*!TULO G. A UTO*IA DE *LATXO Co#p@e;se na ,enera i"a"e "e trHs partes o principa "i< o,o "e * ato6 a Rep:5 ioa3 A pri#eira B9uase at% o 0i# "o Li$ro (C trata "a constitui2o "e u#a co#uni"a"e i"ea 3 Z a #ais anti,a "as Utopias3 U#a "as conc us@es % 9ue os ,o$ernantes "e$e# ser 0i so0os3 Os Li$ros (I e (II "e0ine# o ter#o L0i so0oN> e esta "iscusso 0or#a a sec2o se,un"a3 A terceira sec2o "iscute principa #ente $<rias esp%cies "e constitui2@es existentes e os seus #%ritos e "e0eitos3 6O o5'ecti$o "a h5 ica % "ar a "e0ini2o "e L'usti2aN3 4as a e,a; se anterior#ente 9ue sen"o #ais 0<ci $er e# $asti"o "o 9ue e# por#enor6 #ais $a e a$eri,uar o 9ue torna u# Esta"o 'usto "o 9ue o 9ue torna 'usto u# in"i$i"uo3 E 0a=en"o parte a 'usti2a "o #e &or esta"o i#a,in<$e 6 se co#e2a por "e inear esse Esta"o e "eci"ir "epois 9ua "as suas per0ei2@es "e$e c&a#ar;se L'usti2aN3 Descre$a#os a tra2o ar,o a Utopia "e * ato e $e'a#os "epois os pontos 9ue $o sur,in"o3 * ato co#e2a por "i$i"ir os ci"a"os e# trHs c assesK po$o6 #i itares e #a,istra"os> s estes tH# po"er po itico6 e so e# n:#ero #uito in0erior ao "as outras c asses3 Na pri#eira $e= parece "e$ere# ser esco &i"os pe o e,is a"or6 #as "epois suce"e# &ere"itYria#ente> e# casos excepcionais u#a crian2a pro#ete"ora po"e su5ir "e c asse ao passo 9ueg6 entre os 0i &os "e #a,istra"os u#a crian2a ou rapa= #a "ota"os po"e# passar a c asse in0erior3 O pro5 e#a principa para * ato % estar certo "e 9ue os #a,istra"os se,uiro as inten2@es "o e,is a"or3 *ara isso prop@e $<rios #eios6 e"u; FILOSO*IA ANTI+A EId caciona 6 econ#ico6 5io ,ico e re i,ioso3 Ne# se#pre % c aro at% on"e se ap ica# a outras c asses> % c aro 9ue a ,uns se ap ica# aos #i itares6 #as * ato pensa principa #ente nos #a,istra"os6 9ue so u#a c asse Y parte co#o os 'esu tas no anti,o *ara,uai6 os ec esi<sticos nos Esta"os "a I,re'a at% E_dF e o *arti"o Co#unista na U3 R3 S3 S3 actua BEC3 Co#ece#os pe a e"uca2o3 A5ran,ia "uas partes6 #:sica e ,in<stica6 a#5as "e si,ni0ica"o #ais a#p o "o 9ue o "e &o'e3 L4:sicaN si,ni0ica tu"o 9ue pertence ao "o#inio "as #usas> L,in<sticaN6 to"a esp%cie "e treino e a"apta2o 0isica3 L4:sicaN % ter#o 9uase to $asto co#o o nosso "e Lcu turaN6 e L,in<sticaN u# pouco #ais $asto "o 9ue o 9ue "i=e#os Lat %ticaN3 A cu tura "estina;se a 0a=er os &^r6#ens re9uinta"os6 no senti"o 9ue #uito so5 in0 uHncia "e * ato $eio a ser corrente na pa a$ra in, esa ,ent e#;an3 E# certos aspectos a Atenas "e ento era an< o,a Y In, aterra "o s%cu o xix> e# u#a e outra a aristocracia ,o=a$a "e ri9ue=a e presti,io socia 6 #as no tin&a #onop io "o po"er po itico> e e# a#5as a aristocracia procura$a #anter to"o o po"er poesi$e por #eio "e u#a atitu"e capa= "e i#pressiMnar3 4as na Utopia "e * ato a aristocracia ,o$erna se# contraste3 +ra$i"a"e6 "ecoro e cora,e# parece sere# as 9ua i"a"es principais a cu ti$ar na e"uca2o3 Ha$er< "es"e os pri#eiros anos censura aperta"a so5re a iteratura acessi$e

ao e"ucan"o e so5re a #:sica 9ue &e % per#iti"o ou$ir3 4es e a#as s po"e# contar &istrias autori=a"as3 Ho#ero eVHes o"o no so per#iti"os por #uitas ra=@es3 *ri#eiro apresenta# "e 9uan"o e# 9uan"o os "euses a proce"er #a 6 o 9ue % antie"i0icante> se,un"o por9ue e# certos passos pro$oca# o #e"o "a #orte6 ao passo 9ue tu"o "e$e 0a=er;se para 9ue os 'o$ens "ese'e# #orrer e# co#5ate3 Os rapa=es "e$ein ser ensina"os a pre0erir a #orte Y escra$i"o6 e portanto no "e$e# ter &istrias "e &o#ens 5ons 9ue c&ore# e se a#ente#6 #es#o pe a #orte "e a#i,os> terceiro6 o "ecoro exi,e #o"era2o no riso e Ho#ero 0a a "a Linter#in<$e ,ar,a &a"a "os 5en"itos "euses3N Co#o po"e o #estre repro$ar a 'o$ia i"a"e se os rapa=es citare# este passoJ Muarto6 &< passos "e Ho#ero 9ue 0a a# "e ricas 0estas 6^ outros "a a e,ria "os "euses3 Esses passos "esani#a# a te#peran2a3 BDean In,e6 $er"a"eiro p atonista6 escre$eu e# u# &ino 5e# con&eci"oK LO ,rito "os triun0a"ores6 o canto "os 9ue esto e# 0estaN6 na "escri2o BEC O terino c asse no parece po"er enten"er;se a9ui no senti"o "e c asse socia 3 BR3 *3C EI_ &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL "as a e,rias "o c%u3C Ta#5%# no "e$e &a$er &istrias e# 9ue os #aus so 0e i=es e oe 5ons in0e i=es> o e0eito #ora e# esp!ritos tenros po"e ser "esastroso3 *or tu"o isto os poetas "e$e# ser postos "e parte3 * ato ocupa;se "epois curiosa#ente "o "ra#a3 Di= 9ue o &o#e# 5o# "e #< $onta"e i#itar< o &o#e# #au3 Ora a #aior parte "as pe2as cont%# #a $a"os> portanto o autor e o actor 9ue representa esse pape tH# "e i#itar pessoas cu pa"as "e $<rios cri#es3 No s cri#inosos6 #as at% #u &eres6 escra$os e pessoas in0eriores no "e$e# ser i#ita"os por &o#ens superiores3 BNa +r%cia co#o na In, aterra e i=a5etiana6 os pap%is "e #u &er era# 0eitos por &o#ens3C As pe2as portanto6 se 0ore# per#iti"as6 s "e$e# conter caracteres ni<scu os "e &eris per0eitos "e 5oa in&a,e#3 A i#possi5i i"a"e "e isto % to e$i"ente 9ue * ato reso $e 5anir "a ci"a"e to"os os "ra#atur,os3 Muan"o a ,u# "e esses panto#i#icos sen&ores6 to &<5eis e# i#itar se'a 9ue# 0or6 $ier at% ns6 para exi5ir;se e Y sua poesia6 cur$ar;nos;e#os e $ener<; o;e#os co#o ser a"#ir<$e e sa,ra"o> #as "ir; &e;e#os 9ue no nosso Esta"o a ei no per#ite 9ue e e per#ane2a> e "epois "e un,i; o "e #irra e en,rina "ar; &e a ca5e2a6 en$i<; o;e#os para outra ci"a"e3 (e# "epois a censura "a #:sica Bno senti"o #o"ernoC3 De$e# proi5ir;se as &ar#onias !"iae6 'nia6 a pri#eira pe a triste=a6 a se,un"a pe a 0rouxi"o3 S "e$e# per#itir;se a "rica Bpe a cora,e#C e a 0ri,ia Bpe a te#peran2aC3 Os rit#os sero si#p es e expressi$os "e u#a $i"a cora'osa e &ar#nica3 I#p@e;se austero treino 0isico> peixe e carne s assa"os6 se# #o &o ne# con0eitaria3 Mue# se,uir este re,i#e6 "i= e e6 no precisar< "e #%"ico3 At% certa i"a"e6 os 'o$ens no "e$e# ter contacto co# 0ea "a"e ou $icio6 #as e# #o#ento prprio "e$e# ser expostos ;aos LencantosN 9uer na 0or#a "e terrores 9ue no "e$e# assustar6 9uer na "e #aus pra=eres 9ue no "e$e# se"u=ir3 S "epois "e esses testes po"e# ser "a"os co#o prontos para #a,istra"os3 Antes "e "esen$o $er;se "e$e# $er a ,uerra e#5ora no co#5ata#3 Muanto Y econo#ia6 * ato prop@e co#unis#o co#p eto para os #a,istra"os6 e Bcreio euC ta#5%# para os #i itareY6 e#5ora isso no este'a #uito c aro3 Os #a,istra"os tH# casas pe9uenas e a i#enta2o si#p es3 (i$e# co#o e# aca#pa#ento e as re0ei2@es so e# co#u#> no tH# proprie"a"e pri$a"a a %# "a estrita#ente necess<ria3 *ro &e#;se ouro e prata3 Con9uanto no se'a# ricos na"a i#pe"e 9ue se'a# 0e i=es> #as o 0i# "a ci"a"e

% o 5e# "e to"os6 no a 0e ici"a"e "e u#a c asse3 *o5re=a ou ri9ue=a so peri,osas e na ci"a"e "e * ato nen&u#a "e e as I*ILOSOFIA ANTI+A EIQ existe3 H< u#a curiosa i"eia so5re a ,uerraK a "e 9ue % 0<ci ter a ia"os se a ci"a"e no "ese'ar parte no "espo'o "a $itria3 Co# 0in,i"a #< $onta"e6 o Scrates p atnico ap ica Y 0a#i ia o seu co#unis#o3 Os /ni,os6 "i= e e6 "e$e# ter tu"o e# co#u#6 inc uin"o 6#u &eres e 0O&os3 A"#ite 9ue &< "i0icu "a"es6 ;#as no as consi"era insuper<$eis3 E# pri#eiro u,ar as rapari,as tero e"uca2o i,ua Y "os rapa=es6 apren"en"o #:sica6 ,in<stica e a arte "a ,uerra3 As #u &eres sero e# tu"o i,uais aos &o#ensK La #es#a e"uca2o 9ue 0a= u# 5o# #a,istra"o ter< i,ua e0eito e# u#a #u &er3N Se# ":$i"a &< "i0eren2as nias na"a tH# 9ue $er co# a po itica3 H< #u &eres 0i so0as e prprias para #a,istra"os> outras so ,uerreiras e po"e# "ar 5ons so "a"os3 3 O e,is a"or6 "epois "e esco &er os #a,istra"os6 &o#ens e #u &eres6 "eter#inar< 9ue ten&a# casa e re0ei2@es co#uns3 O casainento ser< trans0or#a"o ra"ica #ente BEC3 E# certas 0estas6 noi$os e noi$as e# n:#ero necess<rio a #anter constante a popu a2o sero 'untos Y sorte ;e assi# se &es 0ar< crer ;#as "e 0acto os ,o$ernantes "a ci"a"e "iri,iro a esco &a se,un"o principios eu,%nicos6 "e #o"o 9ue os #e &ores pro,enitores ten&a# os #e &ores 0i &os3 To"as as crian2as "e$e# ser separa"as "oa pais ao nascer e ter;se;< to"o o cui"a"o e# 9ue os pais os no con&e2a# ne# e es aos pais3 Crian2as "e0or#a"as e 0i &os "e pais in0eriores sero postos e# u,ar #isterioso e "escon&eci"o co#o cu#pre3 Fi &os "e unio no sanciona"a pe o Esta"o "e$e# consi"erar;se i e,iti#os3 As #es "e$e# ter entre $inte e 9uarenta anos6 os pais entre $inte e cinco e cin9uenta e cinco3 *ara a %# "e essa i"a"e a i,a2o % i$re6 #as o a5orto ou o in0antic!"io o5ri,atrio3 Nos Lcasa#entosN 0eitos pe o Esta"o as pessoas no tH# opinio3 TH# "e pensar se,un"o o seu "e$er para co# o Esta"o e no se,un"o a9ue as e#o2@es $u ,ares 9ue os poetas 5ani"os costu#a# ce e5rar3 Co#o nin,u%# sa5e 9ue# so os pais po"e c&a#ar LpaiN a 9ue# 9uer 9ue ten&a a i"a"e con$eniente e o#es#o6 9uanto a L#eN6 Lir#pN e Lir#N3 BAssi# suce"e e# certas tri5os se $a,ens6 o 9ue intri,a os #ission<riosC3 No &< casa#ento entre LpaiN e L0i &aN ou L#eN e L0i &oN> e# ,era #as no a5so uta#ente "e$e# e$itar;se os "e L!r#oN e Lir#N3 B*enso 9ue * ato se ti$esse repara"o 5e#6 teria $isto 9ue proi5ira to"oe os casa#entos6 excepto os "e LirTno;ir#N6 9ue consi"era excep2o rara3C BEC LEstas #u &eres sero6 se# excep2o6 esposas co#uns6 e nin,u%# ter^ #u &er sua3N EUF I ISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Sup@e;se 9ue os senti#entos actua #ente i,a"os Ys pa a$ras LpaiN6 L#eN6 L0i &oN6 e L0i &aN se &es i,aria# ain"a nas no$as co#5ina2@es "e * ato3 U# rapa=6 porexe#p o6 no po"e 5ater e# u# $e &o6 por9ue po"e estar a 5ater no pai3 Se# ":$i"a a $anta,e# procura"a % "i#inuir as e#o2@es pri$a"as6 re#o$en"o o5st<cu os ao "o#!nio "o esp!rito p:5 ico e a9uiescer Y ausHncia "e proprie"a"e pri$a"a3 4oti$os an< o,o, in0 u!ra# ar,a#ente para o ce i5ato "o c ero BEC3 *asso en0i# ao aspecto teo ,ico "o siste#a3 No se trata "os "euses ,re,os #as "e certos #itos incu ca"os pe o ,o$erno3 4entir6 "i= * ato exp icita#ente6 "e$e ser prerro,ati$a "o ,o$erno co#o para os #%"icos a"#inistrar re#%"ios3 Co#o '< $i#os6 o ,o$erno #ente ao preten"er 9ue os casa#entos so Y sorte6 #as essa 9uesto no;% re i,iosa3

H< u#a L#entira rea N 9ue * atoespera possa i u"ir os ,o$ernantes6 #as 9ue "e 9ua 9uer #o"o i u"ir< o resto "a ci"a"e3 Essa L#entiraN % por#enori=a"a3 A parte #ais i#portante % 9ue Deus criou trHs esp%cies "e &o#ensK os "e ouro6 os "e prata e o re5an&o $u ,ar "e 5ron=e e 0erro> os "e ouro para #a,istra"os6 os "e prata para so "a"os e os outros para tra5a &os #anuais3 Or"inYria#ente6 #as no se#pre6 os 0i &os pertence# ao #es#o ,rau "os pa!s> 9uan"o assi# no 0or6 sero pro#o$i"os ou "e,ra"a"os6 con0or#e o caso3 Ousa"a#ente se pensa 9ue o #ito po"e ser cri"o pe a ,era2o presente #as a i#e"iata e as u teriores po"e# ser e"uca"as "e ta #o"o 9ue no ten&a# ":$i"a a ,u#a6 * ato no ae en,ana supon"o 9ue o #ito ser< cri"o "entro "e3 "uas ,era2@es6 Ensinou; se aos 'aponeses "es"e E_\_ 9ue o 4ica"o "escen"ia "a "eusa;so e 9ue o ]apo 0ora cria"o pri#eiro "o 9ue o resto "o #un"o3 Mua 9uer pro0essor uni$ersit<rio 9ue6 #es#o e# o5ra eru"ita6 "u$i"e "e tais "o,#as6 % u0asta"o por acti$i"a"es anti'apon%sas3 O 9ue * ato parece no $er % 9ue #itos co#pu sria#ente aceitos so inco#pat!$eis co# a 0i oso0ia e en$o $e# u#a esp%cie "e e"uca2o a0o,a"ora "a inte i,Hncia3 A "e0ini2o "e L'usti2aN6 o5'ecti$o no#ina "e to"a s r iscusso6 $e# no Li$ro I(3 Consiste6 co#o "isse#os6 e# 0a=er ca"a u# o 9ue &e ca5e [ no ser intro#eti"o3 A ci"a"e % ha 9uan"o ne,ociantes6 auxi iares [ #a,istra"os executa# ca"a 9ua sua tare0a se# inter0erir na a &eia3 O preceito % ;a"#ir<$e 6 #as "i0ici #ente po"er< correspon"er ao 9ue #o"erna#ente % natura c&a#ar L'usti2 aN3 O ter#o ,re,o correspon"ente BVC (3 Henr1 C3 Lea6 A Histor1 o0 Sacer"ota Ce i5ac13 FILOSOFIA ANTIOA EUE a u# conceito to i#portante no pensa#ento &e %nico no te# e9ui$a ente exacto3 (a e a pena e#5rar o "ito "e Anaxi#an"roK LDentro "e a9ui o "e 9ue as coisas sur,e#6 "esaparece# u#a $e= #ais co#o est< or"ena"o> por9ue "o repara2o e satis0a2o u#as Ys outras "e acor"o co# o te#po "esi,na"o3N Antes "e co#e2ar a 0i oso0ia6 os ,re,os tin&a# u#a teoria ou senti#ento "o uni$erso6 9ue po"e c&a#ar;se re i,ioso ou %tico3 Assi#3 ca"a pessoa ou coisa te# u,ar e 0un2o "esi,na"os3 E no "epen"e "o 0ial "e )eus6 por9ue o #es#o )eus est< su'eito a ei i,ua 3 A teoria i,a;se co# a i"eia "e "estino ou necessi"a"e3 Ap ica;se en0Ytica#ente aos corpos ce estes3 4as on"e &< $i,or &< ten"Hncia para u trapassar os i#ites> "e on"e a uta3 U#a esp%cie "e ei i#pessoa supero !#pica pune a &u5ris e restaura a or"e# eterna6 $io a"a pe o a,ressor3 Esta concep2o6 ta $e= #enos consciente na ori,e#6 passou Y 0i oco0ia3 Encontra;se nas cos#o,onias "a "iscr"ia6 co#o as "e Herac ito e E#p%"oc es e nas "outrinas #onistas co#o a "e *ar#%ni"es3 S^ a 0onte "a cren2a na ei natura co#o na &u#ana e c ara#ente su5'a= na concep2o p atnica "e 'usti2a3 A pa a$ra L'usti2aN6 co#o se usa no "ireito ain"a &o'e6 % #ais se#e &ante Y concep2o p atnica "o 9ue ao seu uso e# especu a2o po !tica3 So5 a in0 uHncia "e teoria "e#ocr<tica $ie#os a associar 'usti2a co# i,ua "a"e6 ao passo 9ue e# * ato essa3 i#p ica2o no existe3 L]usti2aN co#o 9uase sinni#o "e L ei N ;co#o 9uan"o "i=e#os Ltri5una!s "e 'usti2aN ; respeita principa #ente a "ireitos 9ue na"a tH# co# i,ua "a"e3 A pri#eira "e0ini2o "e L'usti2aN no co#e2o "a Rep:5 ica % a "e 9ue e a consiste e# pa,ar as "!$i"as3 A "e0ini2o % o,o posta "e parte6 #as a ,u#a coisa per#anece at% o 0i#3 (<rios pontos "e$e# notarVse na "e0ini2o p atnica3 *ri#eiro6 torna poss!$eis "esi,ua "a"es "e po"er e pri$i %,io se# in'usti2a3 Os #a,is3 tra"os tH# to"o o po"er por9ue so os #ais s<5ios> s &a$eria in'usti2a se,un"o * ato6 se &ou$esse nas outras

c asses &o#ens #ais s<5io^ 9ue a ,uns "e e es6 *or isso * ato pre$e a pro#o2ao e a "e,ra"a2iK "e #e#5ros "a ci"a"e6 e#5ora con$icto "e 9ue o nasci#ento e a e"uca2o na #or parte "os casos6 &o;"e tornar os 0i &os "e #a,istra"os supe riores aos "os outros3 Se &ou$esse #ais exacta ciHncia "o ,o$erno e #aioi certe=a "e os &o#ens &e se,uire# os preceitos #uito po"eria "i=er;si pe o siste#a "e * ato3 Nin,u%# pensa ser in'usto esco &er os #e &oreK para u# ,rupo "e 0ute5o 6 e#5ora a"9uira# por esse 0acto ,ran"e supe riori"a"e 3 Se o 0ute5o 0osse "iri,i"o to "ernocr<ticarnente co#o E ,o$erno "e Atenas6 os estu"antes para 'o,are# pe a sua Uni$ersi"a"6 ^>eria# tira"os Y sorte3 4as e# #at%ria "e ,o$erno % "i0!ci sa5erV9uer EUI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL % #ais perito6 e est< #uito on,e "e ser certo 9ue u# po !tico use a sua per!cia no interesse p:5 ico e# $e= "e us<; o no seu prprio ou no "a sua c asse6 parti"o ou cre"o3 O se,un"o ponto % 9ue a "e0ini2o p atnica "e L'usti2aN pressup@e u# Esta"o ou "e or,ani=a2o tra"iciona 6 ou "estina"o6 co#o o seu6 a rea i=ar na tota i"a"e u# i"ea %tico3 ]usti2a6 "isse#os6 consiste e# ca"a &o#e# cu#prir a sua tare0a3 4as 9ue % a tare0a "e u# &o#e#J Se u# Esta"o co#o o anti,o E,ipto ou o reino "os Incas 0ica ina ter<$e "urante ,era2@es6 a tare0a "e u# &o#e# % ;a "e seu pai e no &< "i0icu "a"e3 4as no Esta"o "e * ato nen&u# &o#e# te# pai e,a 33 A tare0a portanto ser< "eci"i"a pe o seu prprio ,osto ou pe o 'ui=o 9ue o Esta"o 0or#e "e suas apti"@es3 E$i"ente#ente % a se,un"a 9ue * ato "ese'a3 4as &< tra5a &os "e a ta per!cia 9ue "e$e# consi"erar;se perniciosos3 * ato 0a a "a poesia6 eu exe#p i0icaria co# ;a o5ra "e Napo eo3 Os 0ina "o ,o$erno so portanto essenciais para "eter#inar a tare0a "e u# &o#e#3 E#5ora to"os os ,o$ernantes ten&a# "e ser 0i so0os no &< ino$a2@es3 U# 0i so0o te# "e ser para se#pre u# &o#e# 9ue co#preen"e * ato e concor"a co# e e3 Se per,untar#os 9ue po"e conse,uir a Rep:5 ica "e * ato6 a resposta % $u ,ar3 Conse,uir< Hxito na ,uerra contra popu a2@es se#e &antes e asse,urar< a su5sistHncia "e u# pe9ueno po$o3 *6 9uase certo 9ue no pro"u=ir< arte ne# ciHncia "e$i"o Y sua ri,i"e=> nisto co#o e# outras coisas parecer;se;< co# Esparta3 A "espeito "e to"as as 5e as express@es6 per!cia ,uerreira e 5astante 9ueco#er % tu"o 9ue po"e conse,uir3 * ato $i$era a 0o#e e a "errota "e Atenas> ta $e= inconsciente#ente pensasse 9ue e$itar estes #a es era o #e &or 9ue o Esta"o po"ia rea i=ar3 U#a Utopia enten"i"a sbria#ente te# "e re0 ectir o i"ea "o seu cria"or3 Consi"ere#os u# #o#ento o 9ue "e$e enten"er;se por Li"eaisN3 E# pri#eiro u,ar so "ese'a"os por 9ue# ne es crH> #as no exacta#ente "o #o"o por 9ue u# &o#e# "ese'a 5e#;estar pessoa co#o a i#ento e a5ri,o3 A "i0eren2a entre o Li"ea N e o o5'ecto "e "ese'o or"in<rio % ser i#pessoa o pri#eiro> % a ,u#a coisa h re0erHncia especia Bpe o #enos ostensi$aC ao e,o6 "e 9ue# "ese'a e portanto capa= terica#ente "e ser "ese'a"o por outre#3 *o"e assi# "e0inir;se o Li"ea N co#o a ,o "ese'a"o6 no e,ocHntrico e ta 9ue 9ue# o "ese'a 9uereria 9ue to"os o "ese'asse#3 *osso "ese'ar 9ue to"os ten&a# 9ue co#er6 9ue os &o#ens se esti#e# reciproca#ente6 etc36 e se assi# 0or "ese'o 9ue outros o "ese]e#3 ta#5%#3 De este #o"o posso construir o 9ue parece %tica i#pessoa 6 e#5ora "e 0acto a 5ase este'a no #eu "ese'o pessoa 6 por9ue o "ese'o continua a ser #eu ain"a 9uan"o no te# re0erHncia a #i#3 *or exe#p o6 FILOSOFIA ANTI+A EUU u# &o#e# po"e "ese'ar 9ue to"os co#preen"a# a ciHncia6 e outro 9ue to"os aprecie# a arte> u#a "i0eren2 a pessoa entre e es pro"u= esta "i0eren2a "e "ese'os3

Lo,o 9ue &< contro$%rsia aparece o e e#ento pessoa 3 Supon&a#os 9ue u# &o#e# "i=K LZ u# erro "ese'ares 9ue to"os os &o#ens se'a# 0e i=es> "e$es "ese'ar a 0e ici"a"e "os a e#es e a in0e ici"a"e "e to"os os #ais3N A9ui o L"e$esN si,ni0ica o9ue esse &o#e# 9uer 9ue eu "ese'e3 *osso respon"er 9ue no sen"o a e#o #e % psico ,ica#ente i#poss!$e "ese'ar a in0e ici"a"e "e to"os os no;a e#es> #as a resposta parece ina"e9ua"a3 A %# "e isso po"e &a$er con0 ito entre i"eais pura#ente i#pessoais3 O &eri "e Niet=sc&e "i0ere "o santo cristo6 #as a#5os so a"#ira"os6 u# pe os niet=sc&ianos outro pe os cristos3 Co#o "eci"ir6 a no ser pe os noh prprios "ese'osJ Se na"a &ou$er a #ais6 u# "esacor"o %tico3 s po"e ser "eci"i"o por ape os e#ocionais ou pe a 0or2a;e# : ti#a instAncia pe a ,uerra3 E# 9uest@es "e 0acto po"e#os ape ar para a ciHncia e para #%to"os cient!0icos "e o5ser$a2o> na"a ;an< o,o nas 9uest@es : ti#as "a %tica3 Sen"o ;assi#6 as "isputas %ticas "e,enera# e# uta pe o po"er6 inc uso o "a propa,an"a3 Tras!#aco ru"e#ente exp@e este ponto "e $ista no pri#eiro Li$ro "a Rep:5 ica3 Tras!#aco % pessoa rea 6 co#o 9uase to"as as persona,ens "os Di< o,os "e * ato3 Era u# so0ista "e Ca ce"nia6 0a#oso pro0essor "e Retrica e 0i,ura na pri#eira co#%"ia "e Arist0anes6 TId a3 C3 Depois "e a ,u# te#po "e "iscusso a#i,<$e so5re a 'usti2a entre Scrates e u# $e &o "e no#e C%0a o e co# os ir#os #ais $e &os "e * ato6 + aucon e A"i#anto6 Trasi#aco6 9ue ou$ira co# i#paciHncia crescente6 ;protesta co# $i,or contra esses contra;sensos in0antis3 E acentua 9ue L'usti2a % apenas o interesse "o #ais 0orte3N Scrates re0uta;o co# so0is#as6 nunca "irecta#ente3 Sur,e a 9uesto 0un"a#enta e# %tica e po !ticaK H< a ,u# pa"ro "o L5o#N e "o L#auN6 excepto o 9ue o &o#e# "ese'a 9uan"o usa esses ter#osJ Se no &<6 #uitas "as conse9uHncias "e Trasi#aco parece# irre0ut<$eis3 Co#o po"ere#os "i=er 9ue &<J Neste ponto a re i,io "< u#a resposta si#p es Y pri#eira $ista3 Deus "eter#ina o 5o# e o #au> o &o#e# 9ue se &ar#oni=a co# a $onta"e "e Deus % u# &o#e# 5o#3 4as a resposta no % inteira#ente orto"oxa3 Os te o,os "i=e# 9ue Deus % 5o#6 e isto i#p ica u# pa"ro "e 5on"a"e in"epen"ente "a $onta"e "e Deus3 Isto o5ri,a;nos a per,untarK H< $er"a"e ou 0a si"a"e o5'ecti$a e# u#a a0ir#a2o co#o Lo pra=er % 5o#N ta co#o na "e 9ue La ne$e % 5rancaNJ EUT TIEST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Respon"er exi,iria on,a "iscusso3 Ha$er< 9ue# pense 9ue para 0ins pr<ticos po"e 0u,ir Y "i0icu "a"e 0un"a#enta "i=en"oK LNo sei o 9ue se enten"e por o$er"a"e o5'ecti$aV #as consi"erarei o$er"a"eiraV u#a proposico se tu"o ou $irtua #ente tu"o 9uanto se in$esti,ar concor"a e# apoia; a3N Neste senti"o % $er"a"e 9ue a ne$e % 5ranca6 9ue C%sar 0oi assassina"o6 9ue a <,ua se co#p@e "e &i"ro,%nio e oxi,%nio6 etc3 De0ronta#os ento a 9uesto "e 0actoK Existe nas proposi2@es %ticas esse acor"oJ Se &<6 po"e# ser 5ase6 tanto para re,ras "e proce"er particu ar co#o para u#a teoria po !tica3 Seno6 so#os e$a"os na pr<tica se'a 9ua 0or a $er"a"e 0i os0ica6 Y uta pe a 0or2a ou pe a propa,an"a ou por u#a e outra6 se#pre 9ue u#a "i0eren2a %tica irre"uti$e exista entre "ois ,rupos po"erosos3 *ara * ato a "i0icu "a"e no existe3 E#5ora o seu senti"o "ra#<tico o e$e a expor 0or2osa#ente a posi2o "e Trasi#aco6 no "< conta "a sua 0or2a e aceita a parte #ais in,rata ar,u#entan"o contra e a3 * ato est< con$enci"o "e 9ue existe Lo 5e#N e po"e a0ir#ar;se a sua nature=a3 Muan"o a ,u%# "iscor"a est< pe o #enos a co#eter u# erro inte ectua 6 co#o se o "esacor"o 0osse cient!0ico ou so5re #at%ria "e 0acto3

A "i0eren2a entre * ato e Trasi#aco % #uito i#portante6 #as para o &istoria"or "a 0i oso0ia s te# "e ser nota"a6 no "eci"i"a3 * ato pensa po"er pro$ar 9ue a sua Rep:5 ica i"ea % 5oa> u# "e#ocrata 9ue aceite a o5'ecti$i"a"e "a %tica po"e 'u ,ar poss!$e pro$ar 9ue e a % #<3 4as 9ue# concor"e co# Tras!#aco "ir<K LNo se trata "e pro$ar ou re0utar> a 9uesto est< e# sa5er se te a,ra"a a esp%cie "e Esta"o 9ue * ato "ese'a3 Se a,ra"a6 % 5o# para ti6 seno6 #au3 Se #uitos 9uisere# e #uitos no 9uisere# a "eciso s po"e ser to#a"a por 0or2a6 rea ou "is0ar2a"a3N I u#a "as 9uest@es ain"a a5ertas e# 0i oso0ia> "e a#5os os a"os &< &o#ens 9ue exi,e# respeito> #as "urante #uito te#po a opinio p atnica per#aneceu in"iscuti"a3 De$e o5ser$ar;se ain"a 9ue su5stituir u#a re,ra o5'ecti$a por u# consenso "e opinio te# conse9uHncias 9ue poucos aceitaria#3 Mue "i=er "os ino$a"ores cient!0icos co#o +a i eu6 "e0ensor "e u# parecer 9ue poucos aceita$a#6 #as $eio por 0i# a ter o apoio "e 9uase to"osJ Fa=e#;no por #eio "e ar,u#entos6 no por ape o e#ociona 6 propa,an"a po !tica ou uso "e 0or2a3 Isto i#p ica u# crit%rio "i$erso "o "a opinio ,era 3 E# #at%ria %tica &< casos an< o,os nos #estres "as ,ran"es re i,i@es3 Cristo ensinou 9ue no &< "e ito e# apan&ar espi,as no s<5a"o6 #as 9ue o &< e# o"iar os ini#i,os3 Estas ino$a2@es %ticas i#p ica# "ecerto crit%rio "i0erente "o "a opinio "a #aioria6 #as se'a e e 9ua 0or6 no % o5'ecti$o co#o e# u#a 9uesto cient!0ica3 O pro5 e#a % "i0!ci 6 FILOSOFIA AI66 TI+A EUg e no #e consi"ero capa= "e reso $H; o3 *or en9uanto contente#o;noi e# not<; o3 5i$ersa#ente "as #o"ernas Utopias6 a Rep:5 ica "e * ato 0oi ta $e^ p anea"a para e0ecti$a rea i=a2o3 N o era i#poss!$e ne# to 0ant<stici co#o po"e parecer;nos3 4uitas "e suas "isposi2@es6 inc usas as 9ue / parece# i#pratic<$eis6 $i,ora$a# e# Esparta3 O ,o$erno "os 0i so0oi 0ora tenta"o por *it<,oras6 e no te#po "e * ato o pita,rico Xr9uita36 era po itica#ente in0 uente e# Taras B#o"erna TarentoC 9uan"o * atB $isitou a Sici ia e o Su "e It< ia3 Era pr<tica $u ,ar "as ci"a"es pe"ii a u# s<5io a re"ac2o "e suas eis3 So on 0i=era as "e Atenas6 *rot<,orai as "e T&urii3 Nesse te#po as co nias era# tota #ente i$res "e contr?EE pe as ci"a"es "e ori,e# e seria per0eita#ente poss!$e a u# ,rupo "6 p atonistas esta5e ecer a Rep:5 ica nas costas &ispAnicas ou ,au esaW In0e i=#ente a sorte e$ou * ato a Siracusa6 ,ran"e ci"a"e co#ercia e# ,uerra "esespera"a co# Carta,o3 E# ta at#os0era nen&u# 0i so06 teria conse,ui"o #uito3 Na ,era2o se,uinte6 a ac2o "a 4ace"nia tornoi o5so etos to"o;s os Esta"os pe9uenos e 0:teis to"as as experiHncias po ! ticas e# #iniatura3 CA*eTULO G$ TEORIA DAS IDEIAS Da : ti#a parte "o Li$ro ( ao 0i# "o Li$ro (II a Rep:5 i# trata principa ;#ente "e 9uest@es "e 0i oso0ia pura co#o oposta Y po !tica3 Essas 9uest@es so intro"u=i"as u# tanto a5rupta#enteK Muan"o os 0i so0os 0ore# reis ou os reis e pr!ncipes "o #un"o ti$ere# esp!rito e po"er "e 0i oso0ia e ,ran"e=a po !tica e sa5e"oria se 'untare# e a9ue as nature=as #ais $u ,ares 9ue exc ue# u#a ou outra 0ore# postas "e parte6 s ento as ci"a"es "escansaro "e seus #a es ; e penso 9ue ta#5%# a ra2a &u#ana ;e s "epois o nosso Esta"o ter< possi5i i"a"e "e $i"a e "e conte#p a2o "a u= "o "ia3 Se assi# %6 i#porta sa5er 9ue % u# 0i so0o e o 9ue enten"e#os por L0i oso0iaN3 A "iscusso conse9uente % a parte #ais 0a#osa "a h5 ica6 e ta $e= a "e #aior in0 uHncia3 Te# passos "e extraor"in<ria 5e e=a iter<ria> o eitor po"e "iscor"ar Bco#o euC "o 9ue se "i= a i6 #as no po"e "eixar "e i#pressionar;se3

A 0i oso0ia "e * ato "istin,ue entre rea i"a"e e aparHncia co#o *ar#%ni"es3 Na "iscusso "e 9ue trata#os a,ora reaparece# constante#ente 0rases e ar,u#entos par#eni"eos3 Contu"o6 &< u# to# re i,ioso 9uanto Y rea i"a"e6 9ue % antes3pita,rico> e &< #uito so5re #ate#<tica e #:sica "irecta#ente pro$in"o "os "isc!pu os "e *it<,oras3 Esta co#5ina,o "a ,ica "e *ar#%ni"es co# a concep2o pita,rica e r0ica "o outro #un"o pro"u=iu u#a "outrina 9ue "a$a satis0a2o tanto Y inte i,Hncia co#o Y e#o2o re i,iosa> "e a! u#a ;po"erosa s!ntese6 9ue co# $<rias #o"i0ica2@es in0 uenciou a #or3 parte "os ,ran"es 0i so0os e at% He,e 3 4as no s 0i so0os3 *or 9ue repe ira# os puritanos a #:sica6 FILOSOFIA ANTI+A EUd a pintura e o ritua 5ri &ante "a I,re'a Cat icaJ A resposta $e# no Li$ro G "a Rep:5U#3 *or 9ue estu"a# as crian2as Arit#%tica na esco aJ As ra=@es $H# no Li$ro (II3 Os par<,ra0os se,uintes su#ari=a# a teoria p atnica "as i"eias3 A nossa per,unta %K Mue % u# 0i so0oJ A pri#eira resposta % eti#o ,icaK % u# &o#e# 9ue a#a a sa5e"oria3 4as no % o #es#o 9ue a#ar o con&eci#ento6 no senti"o e# 9ue a u# &o#e# curioso se atri5ui o a#or "o con&eci#ento> a curiosi"a"e $u ,ar no 0a= u# 0i so0o3 Corri'a;se pois a "e0ini2oK o 0i so0o % u# &o#e# 9ue a#a a L$iso "a $er"a"eN3 4as 9ue % essa $isoJ Consi"ere#os u# &o#e# 9ue a#a as coisas 5e as6 est< se#pre presente nas no$as tra,%"ias6 $en"o as no$as pinturas e ou$in"o no$a #:sica3 Esse &o#e# no % 0i so0o6 por9ue ;a#a as coisas 5e as ao passo 9ue o 0i so0o a#a a 5e e=a e# si3 Mue# s a#a as coisas 5e as est< a son&ar6 9ue# a#a a 5e e=a a5so uta est< 5e#acor"a"o3 O pri#eiro te#6 opinio> o se,un"o6 con&eci#ento3 Mua a "i0eren2a entre con&eci#ento e opinioJ O &o#e# 9ue te# con&eci#ento con&ece a ,u#a coisa6 isto %6 a ,u#a coisa 9ue existe6 por9ue o inexistente % na"a3 BRe#iniscHncia "e *arin%ni"esC3 Assi# o con&eci#ento % in0a !$e 6 por ser ,ica#ente i#poss!$e en,anar;se3 4as a opinio en,ana;se3 Co#o po"e serJ A opinio no po"e ser "o 9ue no %6 por9ue no % poss!$e > ne# "o 9ue %6 por9ue seria ento con&eci#ento3 *ortanto a opinio te# "e ser ao #es#o te#po "o 9ue % e "o 9ue no %3 Co#o % isso possi$e J A resposta % 9ue as coisas particu ares participa# se#pre "e caracteres opostos> o 9ue % 5e o6 e# certos aspectos % 0eio> o 'usto % e# certos aspectos in'usto6 e assi# por "iante3 To"os oe o5'ectos particu ares sens!$eis6 pensa * ato6 tH# esse car<cter contra"itrio> so inter#e"i<rios entre ser e no ser> po"e# ser o5'ecto "e opinio #as no "e con&eci#ento3 L4as os 9ue $He# o a5so uto6 o eterno6 e o i#ut<$e 6 po"e "i=er;se 9ue con&ece# e no 9ue apenas tH# op#iao3N De este #o"o se conc ui 9ue a opinio % "o #un"o "os senti"os6 e o con&eci#ento % "o #un"o eterno supra;sens!$e > por exe#p o6 a opinio respeita as coisas 5e as particu ares6 #as o con&eci#ento respeita Y 5e e=a e# si3 O ar,u#ento :nico % ser contra"itrio supor u#a coisa si#u tanea#ente 5e a e no 5e a6 'usta e in'usta6 e no entanto as coisas particu ares parece co#5inare# esse car<cter contra"itrio3 *ortanto no so reais3 Herac ito tin&a "itoK LAn"a#os e no an"a#os no #es#o rio> so#os EU_ &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL e no so#os3N Co#5inan"o isto co# *ar#%ni"es c&e,a#os ao resu ta"o "e * ato3 H< ^ntretanto a ,u#a coisa #uito i#portante e# * ato6 no "eri$a"a "os seus pre"ecessoresK a teoria "as L i"ei;asN ou L0or#asN3 A teoria % e# parte ,ica6 e# parte #eta0!sica3 A parte ,ica trata "o si,ni0ica"o "os ter#os ,erais3 H< #uitos ani#ais "e

9ue po"e#os "i=er co# $er"a"e Listo % u# ,ato3N Mue se enten"e pe a pa a$ra L,atoNJ C aro 9ue a ,u#a coisa "i0erente "e ca"a ,ato particu ar3 U# ;ani#a % ,ato6 se,un"o parece6 por participar e# u#a nature=a co#u# a to"os os ,atos3 A i on,ua,e# no po"e prescin"ir "e ter#os ,erais co#o L,atoN e esses ter#os e$i"ente#ente tH# senti"o3 4as se a pa a$ra L,atoN te# senti"o no si,ni0ica este ou a9ue e ,ato #as u#a esp%cie "e L,ati"a"eN uni$ersa 3 Isto no nasceu 9uan"o nasceu o pri#eiro ,ato e no #orre 9uan"o e e #orre3 No est< no espa2o ne# no te#po> % LeternoN3Esta a parte ,ica "a "outrina3 Os ar,u#entos e# seu 0a$or6 $< i"os ou no6 so 0ortes e "e to"o in"epen"entes "a6 parte #eta0isica "a "outrina3 Se,un"o essa parte #eta0!sica6 a pa a$ra L,atoN si,ni0ica u# ,ato i"ea 6 Lo ,atoN cria"o por Deus e :nico3 Os ,atos particu ares parti &a# "a nature=a "o ,ato6 #ais ou #enos i#per0eita#ente> s por essa i#per0ei2o po"e &a$er #uitos3 O ,ato % rea > os ,atos particu ares so apenas aparentD3 No : ti#o i$ro "a Rep:5 ica6 co#o pre i#inar para a con"ena2o "os pintores6 $e# u#a exposi2o c ar!ssi#a "a "outrina "as i"eias ou 0or#as3 A9ui * ato exp ica 9ue se'a 9ua 0or o n:#ero "e in"i$i"uos co# no#e co#u#6 e es tH# u#a Li"eiaN ou L0or#aN co#u#3 *or exe#p o6 e#5ora &a'a #uitos eitos66 &< apenas u#a Li"eiaN ou L0or#aN "e u# eito3 Assi# co#o a i#a,e# "e u# eito no espe &o % aparente e no Lrea N6 assi# os $<rios eitos particu ares so irreais co#o si#p es cpias "a Li"eiaN6 :nico eito rea 6 0eito por Deus3 De esse po"e &a$er con&eci; hto6 "os 0eitos pe os carpinteiros s po"e &a$er opinio3 O 0i so0o co#o ta no se interessa seno pe o eito i"ea 6 n o pe os "o #un"o sensi$e 3 Ter< certa in"i0eren2a pe as 9uest@es #un"anas or"in<riasLCo#o po"e e e6 9ue te# espirito #a,ni0icente e % especta"or "e to"os os te#pos e "e to"a a existHncia6 ter pensa#ento e e$a"o so5re a $i"a &u#anaNJ O #o2o capa= "e $ir a ;ser 0i so0o "istin,uir;se;< entre os co#pan&eiros co#o recto e tran9ui o6 a#i,o "e apren"er6 "ota"o "e 5oa #e#ria e espirito natura #ente &ar#onioso3 Esse "e$e ser e"uca"o para 0i so0o3 e #a,istra"o3 FILOSOFIA ANTI+A EUQ Neste ponto A"i#anto protesta3 Di= 9ue ao "iscutir co# Scrates se sente "esnortea"o a ca"a passo at% 9ue no 0i# as suas no2@es anteriores se con0un"e#3 4as "i,a Scrates o 9ue "isser6 a $er"a"e6 co#o to"os $He#6 % 9ue ;as pessoas "e"ica"as Y 0i oso0ia 0ica# $er"a"eiros #onstros6 por no "i=er pati0es co#p etos> #es#o os #e &ores so inuti i=a"o^U pe a 0i oso0ia3 Scrates a"#ite 9ue assi# se'a no #un"o ta 9ua %6 #as a0ir#a 9ue os "i,nos "e censura so os outros e no os 0i so0os> e# u#a co#uni"a"e "e s<5ios os 0i so0os no pareceria# oucos> s entre oucos os s<5ios parece# "estitu!"os "e sa5e"oria3 Mue 0a=er neste "i e#aJ Ha$eria "ois ca#in&os para inau,urar a nossa Rep:5 icaK por 0i so0os torna"os ,o$ernantes ou por ,o$ernantes torna"os 0i so0os3 O pri#eiro parece i#poss!$e "e co#e2o por9ue e# u#a ci"a"e no 0i os0ica os 0i so0os so i#popu ares> #as 9ue# nasceu pr!ncipe "h ser 0i so0o e Lu# % 5astante> &a'a u# &o#e# e u#a ci"a"e o5e"iente Y sua $onta"e e e e po"er< rea i=ar a po !tica i"ea "e 9ue o #un"o % to incr%"u o3N * ato espera$a ac&ar esse pr!ncipe e# Dionisio;o;4o2o6 tirano "e Siracusa6 #as e e 0rustrou; &e a esperan2a3 No sexto e s%ti#o i$ros "a h4oa6 * ato trata "e "uas 9uest@esK *ri#eiraK Mue % 0i oso0iaJ Se,un"aK Co#o e"ucar para 0i so0o u# 'o$e# ou u#a #u &er "e te#pera#ento a"e9ua"oJ

*ara * atoa 0i oso0ia % u#a esp%cie "e $iso6 a L$iso "a $er"a"eN3 No % pura#ente inte ectua > no % #era#ente sa5e"oria6 #as ah "a sa5e"oria3 O La#or inte ectua "e DeusN6 "e Spino=a6 % ta#5%# Inti#a unio "e pensa#ento e senti#ento3 Mue# ten&a cria"o 9ua 9uer o5ra te# experiHncia e# #aior ou #enor ,rau "o esta"o "e esp!rito e# 9ue "epois "e on,o tra5a &o $er"a"e ou 5e e=a sur,e# ou parece sur,ire# 9uer se trate "e pe9uena #at%ria6 9uer "o uni$erso3 A experiHncia % nesse #o#ento con$incente> a ":$i"a po"e $ir #ais tar"e> #as nessa ocasio &< certe=a co#p eta3 *enso 9ue a #aior parte "as o5ras cria"oras e# arte6 ciHncia6 iteratura ou 0i oso0ia resu tara# "e esse #o#ento3 No sei se aos outros suce"e o #es#o3 *or #i#6 perce5i 9ue se "ese'o escre$er u# i$ro so5re 9ua 9uer assunto ten&o "e i#pre,nar;#e "os por#enores at% 9ue as partes separa"as #e se'a# 0a#i iares3 Depois u# "ia6 se ten&o essa 0ortuna6 $e'o o con'unto co# to"as as partes re aciona"as3 Depois s ten&o "e escre$er o 9ue $i3 A #e &or ana o,ia % a "e percorrer u#a #ontan&a na ne5 ina6 at% con&ecer ca"a tri &o6 $ere"a e $a e separa"a#ente e "epois6 a "istAncia6 $er to"a a #ontan&a c ara Y u= "o So 3 Creio necess<ria esta experiHncia Y 5oa o5ra cria"ora6 #as nc su0iciente> a certe=a su5'ecti$a 9ue "< po"e ser erro 0ata 3 .i ia#6 ]a#es ETF &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL "escre$e u# &o#e# 9ue te$e a experiHncia "o ,<s &i ariante> so5 essa in0 uHncia con&eceu o se,re"o "o uni$erso6 #as "epois es9ueceu;o3 *or 0i#6 co# i#enso es0or2o6 escre$eu o se,re"o antes "e a $iso se "es$anecer3 Muan"o co#p eta#ente sen&or "e si6 correu a $er o 9ue escre$era3 Era; LU# c&eiro "e petr eo so5ressai atra$%s "e tu"o3N O 9ue parece i u#ina2o 5rusca po"e ser erro e "e$e ser $eri0ica"o cui"a"osa#ente apenas passa"a a intoxica2o "i$ina3 A concep2o p atnica6 co#p eta#ente se,ura 9uan"o e e escre$eu a Rep:5U#6 necessitou por 0i# "o re0or2o "e u#a par<5o a6 a par<5o a "a ca$erna6 para #ostrar a sua nature=a ao eitor3 4as % prece"i"a "e $<rias "iscuss@es6 para esc arecer o eitor so5re a necessi"a"e "o #un"o "as i"eias3 *ri#eiro6 o #un"o "a inte i,Hncia "i0ere "o "os senti"os> inte ecto e percep2o sens!$e ta#5%# se "i$i"e# e# "uas esp%cies3 As "a se,un"a no nos interessa#> as "o inte ecto c&a#a#;se respecti$a#ente Lra=oN e Lenten"i#entoN3 A ra=o % a #ais e e$a"a3 Trata "as i"eias puras e o seu #%to"o % a "ia %ctica3 O enten"i#ento % a esp%cie "e inte ecto usa"a e# #ate#<tica> % in0erior Y ra=o por se ser$ir "e &ipteses 9ue no po"e $eri0icar3 E# ,eo#etria6 por exe#p o6 "i=e#osK LSe'a ABC u# triAn,u o recti ineo3N I contra a re,ra per,untar se o triAn,u o % "e 0acto recti ineo6 e#5ora sai5a#os 9ue no o % a 0i,ura 9ue ti$er#os "esen&a"o por no po"ere# "esen&ar;se in&as a5so uta#ente rectas3 *or isso a #ate#<tica nunca nos "i= o 9ue %6 #as o 9ue hse333 No &< in&as rectas no #un"o sens!$e > portanto se a $er"a"e #ate#<tica % a ,o #ais "o 9ue &ipot%tica6 te#os "e aceitar a existHncia "e in&as rectas supra;sens!$eis e# #un"o supra;sensi$e 3 O enten"i#ento no po"e 0a=H; o6 #as6 se,un"o * ato6 a ra=o po"e6 o 9ue pro$a &a$er no c%u u# triAn,u o recti0ineo6 "e 9ue as proposi2@es ,eo#%tricas po"e# a0ir#ar;se cate,rica#ente6 e no &ipotbtica#ente3 A9ui &< u#a "i0icu "a"e "e 9ue * ato se aperce5eu e 0oi c ara para os 0i so0os i"ea istas #o"ernos3 Se Deus 0e=apenas u# eito6 seria natura supor 9ue s 0e= u#a in&a recta> #as se &< u# triAn,u o ce este6 0e= pe o #enos trHs in&as rectas3VOs o5'ectos "a ,eo#etria6 e#5ora i"eais6 tH# "e existir e# #uitos exe#p os> precisa#os "a possi5i i"a"e "e intersec2o "e h c!rcu os6 e assi# por "iante3 Isto e$a ;a crer 9ue a ,eo#etria6 se,un"o a teoria p atnica6 no atin,e a $er"a"e : ti#a6 antes est< con"ena"a

co#o parte "o estu"o "a aparencia3 4as pore#os "e parte esse ponto a 9ue * ato "< resposta u# tanto o5scura3 * ato exp ica a "i0eren2a entre $iso inte ectua c ara e $iso Bensg$e con0usa por u#a ana o,ia $isua 3 A $ista6 "i= e e6 "i0ere "os outros *ILOSOFIA ANTI+A ETE senti"os por9ue no s precisa "e o &os e o5'ecto6 #as ta#5%# "e u=3 (e#os c aro os o5'ectos Y u= "o So > con0usa#ente6 no crep:scu o6 e na"a $e#os e# noite escura3 O #un"o "as i"eias % o 9ue $e#os 9uan"o o So 5ri &a6 en9uanto o #un"o "as coisas transitrias % con0uso #un"o crepuscu ar3 A $ista co#para;se Y a #a6 e o So 6 co#o 0onte "e u=6 Y $er"a"e ou 5on"a"e3 A a #a % co#o os o &os3 Muan"o 0ixa ;a9ui o e# 9ue 5ri &a# a $er"a"e e o ser6 perce5e6 co#preen"e e % ra"iante "e inte i,Hncia> #as 9uan"o se $o ta para o crep:scu o "o #u"<$e e perec!$e 6 s te# opinio6 $ai pestane'an"o6 #u"a "e u#a opinio para outra e parece no ter inte i,Hncia333 Ora o 9ue "< $er"a"e ao con&eci#ento e po"er "e con&ecer ao con&ece"or % o 9ue eu c&a#aria a i"eia "e 5e# e ispo "e$eis consi"erar causa "a ciHncia3 Isto e$a ao 0a#oso s!#i e "o su5terrAneo ou ca$erna se,un"o o 9ua os "estitu!"os "e 0i oso0ia po"e# co#parar;se co# prisioneiros "a ca$erna6 9ue s po"e# o &ar e# u#a "irec2o6 por estare# acorrenta"os e tere# u#a 0o,ueira atr<s e u#a pare"e "e0ronte3 Na"a &< entre e es e a pare"e> tu"o 9ue $He# % a so#5ra "e si #es#os e "os o5'ectos situa"os por tr<s "e e es pro'ecta"a na pare"e pe a u= "a 0o,ueira3 Ine$itY$e #ente consi"era# reais essas so#5ras e no tH# no2o "os o5'ectos a 9ue so "e$i"as3 *or 0i# u# "e e es conse,ue sair "a ca$erna para a u= "o so > $H pe a pri#eira $e= coisas reais e perce5e 9ue at% se i u"ira co# so#5ras3 Se % "a tH#pera "e 0i so0o 9ue "e$e $ir a ser #a,istra"o6 sentir< ser "e$er seu $o tar Y ca$erna e instruir "a $er"a"e os co#pan&eiros #ostran"o; &es o ca#in&o3 4as ser; &e;< "i0!ci con$encH; os6 por9ue $in"o "o so 6 $er< as so#5ras #enos c ara#ente "o 9ue e es6 e parecer; &ei;Y #ais est:pi"o "o 9ue antes "a 0u,a3 LE a,oraN6 "isse eu6 L"eixai;#e #ostrar 0i,ura"a#ente 9uanto a nossa nature=a % i u#ina"a ou o5scureci"aK (e"eg Seres3&u#anos $i$e# e# u#a ca$erna 9ue te# u#a passa,e# a5erta para a u=6 e esto to"os ao on,o "a ca$erna6 on"e esti$era# "es"e a in0Ancia6 co# aa pernas e os pesco2os i,a"os "e #o"o 9ue no po"e# #o$er;se ne# o &ar para tr<s por9ue as ca"eias no "eixa# $o tar a ca5e2a3 *or ci#a e atr<s "e e es ar"e u#a 0o,ueira a "istAncia> entre o 0o,o e e es &< u# ca#in&o e e$a"o> e $ereis6 se o &ar"es6 u#a pare"e 5aixa construi"a ao on,o "o ca#in&o6 co#o o anteparo 9ue os titereiros tH# na 0rente 9uan"o #ostra# os seus 5onecos3 LEstou $en"o3N LE $e"esN6 "isse eu6 L&o#ens6 9ue ca#in&a# ao on,o "a pare"e co# to"a a esp%cie "e $asi &as6 est<tuas e 0i,uras "e ani#ais 0eitas "e #a"eira6 ETI I IST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL pe"ra6 e #ateriais "i$ersos6 9ue aparece# so5re a pare"eJ A ,uns 0a a#6 outros esto ca a"os3N L4ostraste;#e u#a i#a,e# sin,u ar e sin,u ares prisioneiros3N LCo#o nsN6 respon"i3 eu> Le es $He# apenas as suas prprias so#5ras6 ou as "os outros6 pro'ecta"as na pare"e oposta "a ca$erniN Na 0i oso0ia p atnica a posi2o "o 5e# % pecu iar3 CiHncia e $er"a"e6 "i= e e6 so co#o o 5e#6 #as o 5e# % #ais e e$a"o3 O 5e# no % essHncia6 #as exce"e #uito a essHncia e# "i,ni"a"e e po"er3N A "ia %ctica e$a ao ter#o "o #un"o inte ectua na percep2o "o 5e# a5so uto3 *or #eio "o 5e# po"e a "ia %ctica prescin"ir "as &ipteses "o

#ate#<tico3 A assun2o su5'acente % 9ue a rea i"a"e co#o oposta Y aparHncia % co#p eta e rea #ente 5oa> perce5er o 5e# % portanto perce5er a rea i"a"e3 Na 0i oso0ia p atnica &< a #es#a 0uso pita,rica "e inte i,Hncia e #isticis#o6 #as a9ui o #isticis#o te# c ara#ente a #aior parte3 A "outrina "as i"eias "e * ato cont%# $<rios erros 5$ios3 No entanto 0oi u# a$an2o i#portante e# 0i oso0ia6 por ser a pri#eira a acentuar o pro5 e#a "os uni$ersais6 9ue e# $<ria 0or#a persistiu ;at% &o'e3 Os co#e2os so i#per0eitos6 #as a sua ori,ina i"a"e no po"e ser es9ueci"a3 A ,u#a coisa 0ica "o 9ue * ato6 "isse6 #es#o "epois "as correc2@es necess<rias3 O #!ni#o a5so uto 9ue 0ica6 #es#o na concep2o "os #ais &ostis a * ato6 % 9ue no po"e#os expri#ir;nos e# in,ua,e# s "e no#es prprios6 #as te#os "e ter no#es ,erais co#o L&o#e#N6 LeoN6 L,atoN> ou seno estes6 pa a$ras re acionais co#o Lse#e &anteN6 LantesN6 etc3 Tais pa a$ras no so ru!"os se# senti"o6 e % "i0!ci $er co#o po"e# tH; o se o #un"o se co#p@e "e coisas particu ares6 co#o as "esi,na"as por no#es prprios3 *o"e tornear;se o ar,u#ento6 #as "e 9ua 9uer #o"o pri#a 0h6 e e #i ita ;a 0a$or "os uni$ersais3 *ro$isria#ente atri5uir; &e;ei certo ,rau "e $a i"a"e> #as6 conce"i"o isto6 o 9ue * ato acrescenta no se se,ue "e #o"o a ,u#3 E# priineiro u,ar * ato no te# con&eci#ento "a sintaxe 0i os%0ica3 *osso "i=er LScrates3 % &u#anoN6 L* ato % &u#anoN6 ete3 E# to"as estas a0ir#a2@es a"#ite;se 9ue o ter#o L&u#anoN te# o #es#o si,ni0ica"o> #as ten&a o 9ue ti$er6 si,ni0ica a ,u#a coisa 9ue no % "a #es#a esp%cie "e Scrates6 * ato e "os outros in"i$!"uos 9ue co#p@e# a ra2a &u#ana3 Seria u# contra;senso "i=er Lo &u#ano % &u#anoN3 4as * ato co#ete erro an< o,o pensan"o 9ue a 5e e=a % 5e a> pensa 9ue o uni$ersa L&o#e#N % o no#e "e u# &o#e#;pa"ro cria"o por Deus6 sen"o os &o#ens cpias i#per0eitas e "e certo #o"o irreais3 No apreen"e 5e# o ,ran"e &iato entre uni$ersais e particu ares> na $er"a"e as suas Li"eiasN so rea #ente outros particu ares6 superiores %tica e estbtica; FILOSOFIA ANTI+A ETU #ente aos "a esp%cie $u ,ar3 E e #es#o por 0i# co#e2ou a $er a "i0icu "a"e6 co#o se nota no *ar#%nh6 u# "os casos #ais not<$eis na &istria "e autocritica3por u# 0i so0o3 O *ar#%ni"os sup@e;se narra"o por Anti0on3 B#eio ir#o "e * atoC6 9ue s conta a con$ersa2o6 #as apenas se interessa por ca$a os3 Encontra#;no nessa ocupa2o e co# "i0icu "a"e o con$ence# a re atar a con$ersa2o entre *ar#%ni"es6 )eno e Scrates33Esta6 co#o "isse#os6 tra3 $ou;se 9uan"o *arin%ni"es era $e &o6 )eno "e #eia i"a"e Bcerca "e 9uarentaC e Scrates #uito no$o3 Scrates exp@e a teoria "as i"eias> te# a certe=a "e 9ue &< i"eias "e se#e &an2a6 'usti2a6 5e e=a e 5on"a"e> no est< certo "e 9ue &a'a i"eia "e &o#e#> repe e6 in"i,na"o6 a su,esto "e po"er &a$er i"eias "e ca5e o6 a#a e i#un"!cie ;e#5ora "i= e e6 &a'a ocasi@es e# 9ue pensa 9ue na"a existe se# u#a i"eT3 *?so"e parte essa concep2o por ter #e"o "e cair e# u# a5is#o inson"<$e "e insensate=3 LSi#6 ScratesN6 "i= *ar#%ni"es> L% por ain"a seres no$o> te#po $ir<6 se no #e en,ano6 e# 9ue a 0i oso0ia se apo"erar< "e ti e no "espre=ar<s ne# as coisas #ini#as3N Scrates concor"a 9ue a seu $er L&< certas i"eias "e 9ue to"as as coisas participa# e "e on"e os seus no#es "eri$a#3 As se#e &antes6 por exe#p o6 torna#;se se#e &antes por9ue participa# "a se#e &an2a> as ,ran"es torna#;se ,ran"es por9ue participa# "a ,ran"e=a> e as coisas 'ustas e 5oas participa# "a 'usti2a e "a 5e e=a3N *ar#%ni"es e$anta "i0icu "a"es3 aC O in"i$i"ua participa "e to"a a i"eia ou s "e u#a parteJ No ;pri#eiro caso u#a coisa est< e# #uitos3 u,ares ao #es#o te#po> no se,un"o6 a i"eia % "i$is!$e e u#a coisa 9ue participa "a pe9uene= ser< #ais pe9uena "o

9ue a pe9uene= a5so uta6 o 9ue % a5sur"o3 5C Muan"o u# in"i$i"ua participa "e u#a i"eia6 e e e a i"eia so se#e &antes> "e$e portanto &a$er outra i"eia6 9ue a5ran'a os particu ares e a i"eia ori,ina > e &a$er< ain"a outra 9ue a5ran'a os particu ares e as "uas i"eias e assi# por "iante a" in0initu#3 Assi# ca"a i"eia6 e# $e= "e ser una6 % in0inita s%rie "e i"eias3 B;I o #es#o ar,u#ento "e Arist@te es6 "o Lterceiro &o#e#NC3 cC Scrates su,ere 9ue ta $e= as i"eias se'a# apenas pensa#entos6 #as *ar#%ni"es 9ue pensa#entos "e$e# ser "e a ,u#a coisa3 "C As i"eias no po"e# ;parecer;se co# os particu ares 9ue participa# "e e as6 ra=o "a"a e# 5C3 eC Se &< i"eias6 so;nos "escon&eci"as6 por9ue o nosso con&eci#ento no % a5so uto3 0C Se o con&eci#ento "e Deus % a5so uto6 e e no po"e con&ecer;nos e portanto no po"e "iri,ir;nos3 No entanto a teoria "as i"eias no % "e to"o posta "e parte3 Se# i"eias6 "i= Scrates6 o esp!rito no te# apoio e portanto o racioc!nio % ETT &istria DA FILOSOFIA OCIDENTAL "estru!"o3 *ar#%ni"es "i=; &e 9ue essa pertur5a2o pro$%# "a 0a ta "e &<5ito pr%$io> #as no se c&e,a a conc uso a ,u#a3 No creio $a &a a pena exa#inar ;as o5'ec2@es ,icas "e * ato Y rea i"a"e "os particu ares3 E e "i=6 por exe#p o6 9ue tu"o 9ue % 5e o % ta#5%# 0eio e# certos aspectos> o "up o % ta#5%# #eta"e6 ete3 4as 9uan"o se "i= "e u#a o5ra "e arte 9ue % 5e a e# certos aspectos e 0eia e# outros6 a an< ise po"e se#pre6 pe o #enos terica#ente6 perinitir;nos "i=erK Lesta parte ou este aspecto %6 5e o ao passo 9ue a9ue es so 0eios3N Muanto a L"up oN $ L#eta"eN6 so ter#os re ati$os> nen&u#a contra"i2o e# I ser o "o5ro "e E e #eta"e "e T3 *a to % pertur5a"o se#pre pe a inco#preenso "e ter#os re ati$os3 *ensa 9ue se A % #aior "o 9ue B e #enor "o 9ue C6 A % ao #es#o te#po ,ran"e e pe9ueno6 o 9ue &e parece u#a contra"i2o3 So "oen2as in0antis "a 0i oso0ia3 A "istin2o entre rea i"a"e e aparHncia no e$a Ys conse9uHncias atri5u!"as por *ar#%ni"es6 * ato e He,e 3 Se a aparHncia rea #ente aparece6 % a ,u#a coisa e portanto 0a= parte "a rea i"a"e> este % u# ar,u#ento "a esp%cie par#en!"eana correcta3 Se a aparHncia na rea i"a"e no aparece6 por 9ue &< "e preocupar;nosJ 4as ta $e= se "i,aK LA aparHncia rea #ente no aparece6 #as parece aparecer3N De na"a ser$e6 por9ue po"e#os per,untar outra $e=K LRea #ente parece aparecer ou s aparentenute parece aparecerJN Ce"o ou tar"e6 se a aparHncia % exacta#ente parecer 9ue ;aparece6 te#os "e c&e,ar a a ,u#a coisa 9ue6 h#ente aparece e portanto % parte "a rea i"a"e3 * ato nunca son&aria ;ne,ar 9ue aparece#6#uitos eitos6 e#5ora s u# se'a rea 6 o 0eito por Deus3 4as no parece ter encara"o as i#p ica2@es "o 0acto "e &a$er #uitas aparHncias6 e 9ue essa p ura i"a"e % parte "a rea i"a"e3 To"a tentati$a "e "i$i"ir o #un"o e# por2@es6 unia #ais Lrea N "o 9ue outra6 est< con"ena"a ;a #a o,ro3 Co# isto se i,a outro curioso parecer "e * ato6 o "e tere# "i$ersos o5'ectos a opinio e o con&eci#ento3 Ns "ir!a#osK Se penso 9ue $ai ne$ar6 % u#a opinio> se #ais tar"e $e'o 9ue ne$a6 Y con&eci#ento> #as e# u# e outro caso o o5'ecto % o #es#o3 4as * ato pensa 9ue a #at%ria "e opinio nunca po"e ser #at%ria "e con&eci#ento3 O con&eci#ento % certo e in0a !$e > a opinio % no s 0a !$e #as necessYria#ente erra"a6 por a"#itir ;a rea i"a"e "o 9ue s % aparHncia3 *6 repeti2o "o 9ue "issera *ar#%ni"es6 H< u# aspecto e# 9ue a #eta0!sica p atnica "i0ere "a6 "e *ar#%ni"es3 *ara *ar#%ni"es s &< o Uno> para * ato &< #uitas i"eias3 No &< apenas 5e e=a6 $er"a"e6 5on"a"e6 #as6 co#o $i#os6 eito ce este cria"o por Deus3 H< u# &o#e# ce este6 u# co ce este6 u# ,ato ce este e assi#

FILOSOFIA ANTI+A

ET6V

por "iante to"a a arca "e No%3 No entanto estas coisas na Rep:5 ica nc parece tere# si"o a"e9ua"a#ente pensa"as3 U#a i"eia ou 0or#a p atnica no % u# pensa#ento e#5ora possa ser o5'ecto "e pensa#ento *6 "i0!ci $er co#o po"e Deus tH; a cria"o "es"e 9ue o seu ser % inte#pora^ e no po"ia ter "eci"i"o criar u# eito a no ser 9ue o seu pensa#entc ao "eci"iTo ti$esse ti"o por o5'ecto a9ue e eito $er"a"eira#ente p at 3 nico "e 9ue "isse#os e e ter "a"o a existHncia3 O inte#pora "e$e sei incria"o3 Esta "i0icu "a"e preocupou #uitos te o,os 0i so0os3 S B #un"o contin,ente6 o #un"o espacio;te#pora po"e ter si"o cria"o> #a66 esse % o ;#un"o "o "ia a "ia6 con"ena"o por i usrio e #au3 *ortanto B Cria"or6 ;ao 9ue parece6 criou apenas i uso e #a 3 A ,uns ,nsticos acei3 tara# conse9uente#ente esta concep2o> #as e# * ato a "i0icu "a"B est< ain"a a %# "a super0!cie e na Rep:5 ica e e no parece "ar cont;^ "e isso3 ;T O 0i so0o 9ue "e$e ser #a,istratIo6 se,un"o * ato6 "e$e tornar i ca$erna e $i$er entre os 9ue nunca $ira# o So "a $er"a"e3 *arecerg6 9ue o #es#o Deus6 se 9uer e#en"ar a Cria2o6 "e$e 0a=er outro tanto u# p atonista cristo po"eria interpretar a encarna2o por este #o"o #as per#anece inexp ic<$e 9ue Deus no este'a contente co# o #un\ "as i"eias3 O 0i so0o ac&a a ca$erna na existHncia e % i#pe i"o por 5ene $o Hncia a $o tar a e a3 4as o Cria"or se criou tu"o6 po"ia6 se,un"o pen sa#os6 ter e$ita"o co#p eta#ente a ca$erna3 Ta $e= a "i0icu "a"e pro$en&a apenas "a no2o crist "o Cria"oi e no se'a i#put<$e a * ato6 9ue "i= ter Deus cria"o apenas o 9ue 6 5o#6 A #u tip ici"a"e "o #un"o sens!$e teria outra ori,e#6 se,un"6 esta concep2o3 E as i"ei/s seria# ta $e= no cria"as por Deus #as con;6M tituintes "a sua essHncia3 O aparente p ura is#o en$o to na#u tip ici"a" "as i"eias no seria e# tEL caso "e0initi$o3 *or 0i# &< Ypenas Deus6 a o Deus a 9ue# as i"eias ise a"'ecti$a#3 De 9ua 9uer #o"o6 esta % u# interpreta2o poss!$e "e ELcIato3 * ato tra2a u# interessante es5o2o "e e"uca2o "e u# 'o$e# 9u se "estine a #a,istra"o3 o(i#os6 9ue para este car,o a esco &a se 0a co#5inan"o 9ua i"a"es inte ectuais e #orais> "e$e ser 'usto e a#<$e ter ,osto "e apren"er6 5oa3 #e#ria e esp!rito &ar#nico> "epois " esco &a por estas 9ua i"a"es te# "e passar "os $inte aos trinta os 9uatr estu"os pita,ricosK Arit#%itica6 +eo#etria B* ana e "o Espa2oC AstrB no#ia e Har#onia3 Nen&u#t "e estes estu"os % uti it<rio> ser$e# par &e preparar o esp!rito para a $iso "as coisas eternas3 E# Astrono#i por exe#p o6 no te# 9ue EJ reocupar;se excessi$a#ente co# os corpc ce estes reais6 #as co# a #Lite#<tica "o #o$i#ento "os corpos ce estB ET\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL i"eais3 Isto po"e parecer a5sur"o a ou$i"os #o"ernos6 #as e#5ora extraor"in<rio re$e ou;se ponto "e $ista 0ruti0ero e# re a2o co# a astrono#ia e#pirica3 O ca#in&o se,ui"o % curioso e #erece notar;se3 O #o$i#ento aparente "os p anetas antes "e ana isa"o pro0un"a#ente parecia irre,u ar e co#p ica"o e "e #o"o nen&u# ta co#o o Cria"or pita,rico o teria esco &i"o3 Era 5$io para 9ua 9uer ,re,o 9ue e c%u "e$ia exe#p i0icar a 5e e=a #ate#<tica6 9ue exi,iria o #o$i#ento "os p anetas e# circu o3 *ara * ato isto "e$ia ser especia #ente e$i"ente "e$i"o Y sua Hn0ase "o 5e#3 Sur,iu6assi# o pro5 e#aK H< a ,u#a &iptese 9ue re"u=a a "esor"e# aparente "os #o$i#entos p anet<rios Y or"e#6 5e e=a e si#p ici"a"eJ Se &<6 a i"eia "o 5e# 'usti0icar;nos;< a0ir#an"o essa &iptese3 Aristarco

"e Sa#os ;ac&ou essa &ipteseK to"os os p anetas6 inc usa a Terra6 ,ira# e# circu o Yk ro"a "o So 3 Esta concep2o 0oi re'eita"a "urante "ois #i anos e# parte por autori"a"e "e Aristte es6 9ue atri5ui &iptese se#e &ante aos pita,ricos BDe Coe o6 IQUaC3 Foi reto#a"a por Cop%rnico6 e o seu Hxito parecia 'usti0icar o crit%rio est%tico "e * atoe#3 astrono#ia3 4as in0e i=#ente aep er "esco5riu 9ue os p anetas se #o$e# e# e ipses6 no e# cicu os6 co# o So e# u# 0oco e no no centro> "epois Ne/ton "esco5riu 9ue no se #o$e# exacta#ente e# e ipses3 E assi# se re$e ou i usria a si#p ici"a"e ,eo#%trica 5usca"a por * ato e aparente#ente ;ac&a"a por Aristarco "e Sa#os3 Este exe#p o "e &istria cienti0ica i ustra u#a #<xi#a ,era K 9ue u#a &iptese #es#o a5sur"a po"e ser :ti e# ciHncia se per#ite a u# "esco5ri"or conce5er coisas por ca#in&o "i0erente> #as 9uan"o isto acontece por acaso6 % pro$<$e tornar;se o5st<cu o a a$an2o u terior3 A cren2a no 5e# co#o c&a$e "a co#preenso cienti0ica "o #un"o 0oi :ti e# certa 0ase Y astrono#ia6 #as por 0i# 0oi se# pr%sti#o3 A ten"Hncia est%tica e %tica "e * ato e ain"a #ais "e Aristte es concorreu #uito para a #orte "a ciHncia ,re,a3 S^ not<$e 9ue os #o"ernos p atonistas6 co# poucas excep2@es6 so i,norantes "a #ate#<tica6 apesar "a i#ensa i#portAncia "a"a por * ato Y arit#%tica e Y ,eo#etria e "a enor#e in vuHncia 9ue ti$era# na sua 0i oso0ia3 n u# exe#p o "os #a es "a especia i=a2oK u# &o#e# no "e$e escre$er so5re * ato se# ter ,asto #uito "a sua #oci"a"e no estu"o "o +re,o6 "e #o"o 9ue no ten&a terapo para as coisas 9ue * ato 'u ,a$a i#portantes3 CA*!TULO G(I TEORIA *LATONICA DA I4ORTALIDADE O "i< o,o F%"an interessa por $<rios #o"os3 Descre$e os : ti#o` #o#entos "a $i"a "e Scrates6 a sua con$ersa2o antes e "epois "a cicutE at% per"er a consciHncia3 Apresenta o i"ea p atnico "o &o#e# s<5iB e 5o# no #ais a to ,rau e tota #ente "estitui"o6 "o #e"o "a #orte Essa3 0i,ura 0oi btica#ente3 i#portante 9uer no te#po anti,o 9uer nB #o"erno3 O 9ue 0oi o E$an,e &o na *aixo e Cruci0ixo para os cristoK 0oi o F%"wn para os 0i so0os pa,os e i$res;pensa"ores BEC3 4as a i#per tur5a5i i"a"e "e Scrates na : ti#a &ora i,a;se co# a sua cren2a n6 i#orta i"a"e e a i#portAncia "o F%"on % p?r e# re e$o no s a #or5 "o #<rtir #as #uitas "outrinas 9ue "epois 0ora# crists3 A teo o,ia i S3 *au o e "os *a"res "eri$ou "e e e e# ,ran"e parte e "i0ici #ente po"6 co#preen"er;se i,noran"o * ato3 En` "i< o,o anterior6 o Cr!ton6 "i=;nos co#o certos a#i,os e "isc! pu os "e Scrates p anea$a# "ar; &e 0u,a para a Tess< ia3 *ro$Y$e #ent6 as autori"a"es atenienses teria# pre0eri"o 9ue e e 0u,isse e o p ano pare cia ter to"a a pro5a5i i"a"e "e Hxito3 4as Scrates recusou3 A e,a$a te si"o con"ena"o se,un"o a ei e no praticaria u# acto i e,a para 0u,i ao casti,o3 Foi o pri#eiro a proc a#ar o principio or"inYria#ente i,a"6 ao Ser#o "a 4ontan&a6 "e 9ue Lno "e$e#os pa,ar o #a co# o #a 6 BVC 4es#o para #uitos cristos s % interior Y #orte "e Cristo3 LNo & e# tra,%"ia anti,a ou #o"erna6 ne# na poesia ou na &istria Bco# u#a s excep2e na"a se#e &ante Ys : ti#as &oras "e Scrates e# * atoN3 Assi# "i= o Re$3 Ben'a#i ]o/ett3 ET_ 4STORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL se'a 9ua 0or o #a 9ue ten&a#os rece5i"o3N Depois i#a,ina;se e# "i< o,o co# as eis "e Atenas6 a 9(e "e$e o respeito "e u# 0i &o ao pai ou "e u# escra$o ao sen&or6 #as e00i ,rau #ais e e$a"o> e a %# "e isso6 to"o ci"a"o ateniense po"e e#i,rar se o esta"o &e "esa,ra"a3 As eis ter#ina# u# on,o "iscurso por estas pa a$rasK

LAten"e;nos6 Scrates6 a ns 9ue te cri<#os3 No ;penses pri#eiro na $i"a e nos 0i &os e s "epois na 'usti2a> pri#eiro6 na 'usti2a para po"eres ser 'usti0ica"o perante os pr!ncipes "o #un"o in0erior3 *or9ue ne# tu ne# a ,u%# 9ue te perten2a ser< #ais 0e i=6 #ais pie"oso6 ou #ais 'usto nesta $i"a6 ou #ais 0e i= na outra se 0i=eres o 9ue Cr!ton prop@e3 A,ora partes inocente6 so0ren"o o #a se# o causar> $iti#a no "as eis #as "os &o#ens3 4as se pa,ares o #a co# o #a 6 a in':ria co# a in':ria6 9ue5ran"o os co#pro#issos 9ue to#aste connosco e ;pre'u"ican"o ;a9ue es a 9ue#6 #enos "e$ias pre'u"icar6 isto %6 tu #es#o6 os teus a#i,os6 a tua p< tria e a ns6 irritar;nos;e#os conti,o en9uanto $i$eres e as nossas ir#s6 as eis "o #un"o in0erior6 rece5er;te;o co#o ini#i,o> por9ue sa5ero 9ue tu"o 0i=este para nos "estruir3N LEsta $o=N6 "i= Scrates6 Lparece;#e ou$i; a =u#5ir aos #eus ou$i"os co#o o so# "e unia6 0 auta aos ou$i"os "e u# #istico3N *or isso reso $e 0icar e aceitar a senten2a "e #orte3 No F%"on c&e,a a : ti#a &ora3 Tira#;se ;as ca"eias e e e po"e con$ersar i$re#ente co# os a#i,os3 4an"a a0astar a #u &er c&orosa para 9ue no pertur5e a "iscusso3 Co#e2a por a0ir#ar 9ue e#5ora u# 0i so0o no receie a #orte6 e pe o contr<rio a 'u ,ue 5e#;$in"a6 no a "ar< a si #es#o6 por ser contra a ei3 Os "isc!pu os per,unta#por 9ue % o suic!"io contr<rio Y ei6 e a resposta6 "e acor"o co# a "outrina r0ica6 % 9uase a #es#a 9ue u# cristo "ariaK LH< u#a "outrina6 #ur#ura"a e# se,re"o6 "e 9ue o &o#e# % prisioneiro se# "ireito "e a5rir a portae 0u,ir> % ,ran"e #ist%rio 9ue no enten"o 5e#3N Co#para a re a2o entre o &o#e# e Deus co# a "o ,a"o e "o seu "ono> Lirritar;$os;iaN6 "i= e e6 L se o $osso 5oi to#asse a i5er"a"e "e sair "o ca#in&o por seu ar5!trioN6 e assi# L"e$e &a$er ra=o para "i=er 9ue o &o#e# te# "e esperar6 e no "ispor "a sua $i"a at% 9ue Deus &o or"ene66 co#o #e est< 0a=en"o a,ora3N No se 9ueixa "a #orte6 por estar con$enci"o L"e 9ue $ou para outros "euses s<5ios e 5ons Be estou to certo "e isso 9uanto % poss!$e estar e# tais #at%riasC e e# se,un"o u,ar Be#5ora no este'a to certo "e issoC para 'unto "e &o#ens 9ue 0ora# e era# #e &ores "o 9ue a9ue es 9ue "eixo3 Ten&o 5oa esperan2a "e 9ue a ,u#a coisa 0ica "epois "a #orte6 #uito #e &or para o 5e# "o 9ue para o #a 3N FILOSOFIA ANTI+A ETE LA #orteN6 "i= Scrates6 L% a separa2o "a a #a e "o corpo3N A9u aparece o "ua is#o "e * atoK rea i"a"e e ;aparHncia6 i"eias e o5'ecto` sens!$eis6 ra=o e ;percep2o sens!$e 6 a #a e corpo3 Estes pares estpK re aciona"osK o pri#eiro e e#ento "e ca"a u# % superior ao outro eir rea i"a"e e 5on"a"e3 U#a #ora i"a"e asc%tica era conse9uHncia naturi "e este "ua is#o3 O cristianis#o s a"optou a "outrina e# parte3 Ha$iE "ois o5st<cu os3 O pri#eiro % 9ue se * ato tin&a ra=o6 a cria2o 00iK #un"o $is!$e parecia u# #a 6 e portanto o Cria"or no po"ia ser 5o# O se,un"o era 9ue o cristianis#o orto"oxo nunca po"eria c&e,ar a con3 "enar o casa#ento6 e#5ora consi"erasse #ais no5re o ce i5ato3 NesteE "ois aspectos os #ani9ueus 0ora# #ais coerentes3 A "istin2o entre esp!rito e #at%ria6 torna"a u,ar;co#u# na ciHn3 cia6 na 0i oso0ia6 e no pensa#ento popu ar6 te$e ori,e# re i,iosa e co#e2ou pe a "istin2o "e corpo e a #a3 O r0ico6 co#o $i#os6 proc a#a;se 0i &o "a terra e "o c%u conste a"o> "T terra pro$%# o corpo6 "o c%u a a #a3 Essa a teoria 9ue * ato tenta expri#ir na in,ua,e# "a 0i oso0ia3 Scrates6 no F%"on6 "esen$o $e as i#p ica2@es asc%ticas "a "outrina6 #as o seu ascetis#o % #o"era"o e a#<$e 3 No "i= 9ue o 0i so0c "e$e a5ster;se inteira#ente "e pra=eres $u ,ares #as apenas 9ue n`c "e$e ser seu escra$o3 No "e$e preocupar;se co# a co#i"a e a 5e5i"a6 #as co#er 9uanto &e se'a necess<rio> no se trata "e 'e'uar3 E6 e#5ora in"i0erente ao $in&o6 Scrates6 co#o "isse#os6 po"e e# certas ocasi@e0i 5e5er

#ais "o 9ue 9ua 9uer outro se# se e#5ria,ar3 No con"ena a 5e5i"a #as o pra=er "e 5e5er3 Assi# o 0i so0o no "e$e pren"er;se aos pra=eres "o a#or ou "e in"u#ent<ria uxuosa ou "e outros ata$ios "a pessoa3 De$e s tratar "a a #a e no "o corpo3 *re0eriria6 tanto 9uanto pu"esse6 "espreocupar;se "o corpo e $o tar;se para a ;a #a3 C aro 9ue esta "outrina6 popu ari=a"a6 se $o $eria asc%tica6 #as "e inten2o $er"a"eira#ente no o %3 O 0i so0o no se a5ster< co# es0or2o "os pra=eres "os senti"os #as pensar< e# outras coisas3 Con&eci #uitos 0i so0os 9ue se es9uecia# "as re0ei2@es e ia# "urante e as3 *roce"ia# p atnica#ente3 No se a5stin&a# "a ,u a por es0or2o #ora 6 #as esta$a# #ais interessa"os e# outras coisas3 O 0i so0o po"ia casar6 ,erar e e"ucar 0i &os6 conser$an"o o #es#o esp!rito ausente6 #as "es"e a e#ancipa2o "a #u &er isso tornou;se #ais "i0!ci 3 No a"#ira 9ue Gantipa 0o#e u#a $!5ora3 LOs 0i so0osN6 continua Scrates6 Ltenta# separar a a #a "a co#un&o co# o corpo6 ao ;passo 9ue o $u ,o pensa na"a $a er a $i"a para 9ue# no ten&a senti"o "o pra=er e no ,o=e "o pra=er 0!sico3N A9ui * ato parece apoiar ; ta $e= ina"$erti"a#ente ; a concep2o "e certos ERF Histria DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ora istas para 9ue# os pra=eres "o corpo so OS :nicos a consi"erar3 Esses #ora istas crHe# 9ue o &o#e# 9ue no procura pra=eres "os sen; ti"os "e$e e$itar inteira#ente o pra=er e $i$er $irtuosa#ente3 KO u# erro 9ue te# si"o pre'u"icia issi#o3 Tanto 9uanto po"e aceitar;se a "i$iso "e corpo e a #a6 os #e &ores pra=eres 5e# co#o os piores6 so #entais> por exe#p o a in$e'a e #uitas 0or#as "e crue "a"e e a#or ao po"er3 O Sat "e 4i ton6 superior a 9ua 9uer tor#ento 0!sico6 "e"ica;se a u#a o5ra "e "estrui2o "e on"e &e a"$%# u# pra=er inteira#ente espiritua 3 4uitos ec esi<sticos e#inentes renunciara# aos pra=eres "os senti"os6 #as6 no estan"o escu"a"os contra outros6 0ora# "o#ina"os pe a se"e "o po"er6 9ue os e$ou a perse,ui2@ es e crue "a"es espantosas no#ina #ente por causa "a re i,io3 No nosso te#po6 Hit er pertence a esse tipo> e# to"os os aspectos "< pe9uena i#portAncia aos pra=eres "os senti"os3 A i5erta2o "a tirania "o corpo contri5ui para a ,ran"e=a6 #as tanto no peca"o co#o na $irtu"e3 Depois "e esta "i,resso6 $o te#os a Scrates3 (e'a#os o aspecto inte ectua "a re i,io 9ue * ato Bco# ou se# ra=oC &e atri5ui3 Disse#os 9ue o corpo % o5st<cu o Y a9uisi2o "o con&eci#ento e 9ue $ista e ou$i"o so teste#un&os ,rosseiros3 O con&eci#ento $er"a"eiro re$e a;se Y a #a no pe os senti"os #as pe o pensa#ento3 Consi"ere#os a,ora as i#p ica2@es "a "outrina3 Re'ei2o co#p eta "o6 con&eci#ento e#p!rico6 inc usas a &istria e a ,eo,ra0ia3 No po"e#os sa5er se &ou$e Atenas ou Scrates> a sua #orte6 a sua cora,e# ao #orrer6 pertence# ao #un"o "a aparHncia3 S pe a $ista e pe o ou$i"o sa5e#os a ,u#a coisa a ta respeito e o $er"a"eiro 0i so0o i,nora a $ista e o ou$i"o3 Mue &e 0ica entoJ *ri#eiro a ,ica e a #ate#<tica> #as essas so &ipot%ticas e no 'usti0ica# asser2o cate,rica so5re o #un"o rea 3 O se,un"o passo;e esse crucia ;"epen"e "a i"eia "o 5e#3 C&e,a"o a esta i"eia6 o 0i so0o sup@e;se 9ue sa5e ser o 5e# o rea e assi# po"e in0erir 9ue o #un"o "as i"eias % o #un"o rea 3 Fi so0os u teriores ar,u#entara# para pro$ar a i"enti"a"e "o 5e# e "o rea 6 #as para * ato isso parece e$i"ente3 Se 9uiser#os co#preen"H; o "e$e#os por &iptese a"#itir 9ue ;assi# %3 O pensa#ento % o #e &or6 "i= Scrates6 9uan"o o esp!ritc6 se concentra e# si #es#o no pertur5a"o por sons ou pe a $iso6 ou por pra=er ou pena6 procura o $er"a"eiro ser> e Lnisto6 o 0i so0o "espre=a o corpo3N De a9ui6 Scrates passa Ys i"eias ou 0or#as ou

essHncias3 H< 'usti2a a5so uta6 5e e=a a5so uta e 5e# a5so uto6 #as no so $is!$eis3 LE no 0a o apenas "e e as #as "e ,ran"e=a6 sa:"e e 0or2a a5so utas e "a essHncia e $er"a"eira nature=a "e 9ua 9uer coisa3N Tu"o isto s se re$e a Y $iso FILOSOFIA ANTI+A ERE inte ectua 3 *ortanto en9uanto te#os corpo e a a #a % in0ecta"a pe oE seus #a es6 o nosso "ese'o "e $er"a"e no po"e ser satis0eito3 Este ponto "e $ista exc ui a o5ser$a2o e a experiHncia cient!0icaE para o5ter con&eci#ento3 O esp!rito "o o5ser$a"or no est< Lconcentra"c e# ai #es#oN e no po"e p?r "e parte sons e $iso3 As "uas 0or#/ "e acti$i"a"e #enta acess!$eis ao #%to"o "e * ato so a #ate#<tica e a $iso #!stica3 Isto exp ica a !nti#a co#5ina2o "e * ato e "oE pita,ricos3 *ara o e#pirista6 o corpo % o 9ue nos "< contacto co# o #un"o "E rea i"a"e exterior> #as para * ato % "up o #a 6 #eio causa"or "e "is3 torso6 co#o u# $i"ro o5scuro6 e 0onte "e "ese'os 9ue nos a0asta# "E 5uscar o con&eci#ento e $er a $er"a"e3 A ,uns exe#p os o #ostraro O corpo constante#ente nos pertur5a pe a si#p es exi,Hncia "e a i3 #ento> est< su'eito a "oen2as 9ue nos "o#ina# e i#pe"e# "e aspir# ao $er"a"eiro ser3 *ro"u= a#ores6 [ us@es6 #e"os6 0antasias "e to"E esp%cie e oucura per#anente6 e "e^acto6 co#o se "i=6 tira;nos to"E capaci"a"e "e pensar3 De on"e pro$H# ,uerras6 utas e 0ac2@esJ De on"B seno "o corpo e seus ;en,anosJ As ,uerras so #o$i"as pe o a#or "p "in&eiro6 e o "in&eiro a"9uire;se por e para ser$i2o "o corpo> por e/e0 i#pe"i#entos no te#os te#po para "ar Y 0i oso0ia> e por 0i#6 o 9ue ^ pior6 at%9uan"o te#os te#po para a ,u#a especu a2o6 o corpo se#prE nos interro#pe causan"o pertur5a2o e con0uso e i#pe"in"o;nos assin "e $er a $er"a"e3 4ostra;nos ;a experiHncia 9ue se 9uere#os o con&eci6 #ento "e a ,u#a coisa te#os "e a0astar o corpo ; s a a #a po"e con6 te#p ar as coisas e# si #es#as> e ento atin,ire#os a sa5e"oria 9up "ese'a#os e "i=e#os a#ar> no na $i"a6 #as 0ora "e e a> por9ue nE co#pan&ia "o corpo no po"e &a$er con&eci#ento puro> e se o &<6 % s^ "epois "a #orte3 Li5ertos assi# "a oucura "o corpo sere#os puros e tere#os con tacto co# o 9ue % puro e con&ecere#os por ns ga c ara u= 9ue no B seno a u= "a $er"a"e3 *or9ue ao i#puro no % icito aproxi#ar;se "B puro333 E 9ue % puri0ica2o seno separar o corpo "a a #aJ333 E est^ separa2o e i5erta2o "a a #a re ati$a#ente ao corpo c&a#a;se #orte33 E os $er"a"eiros 0i so0os6 e s e es6 procura# i5ertar a a #a3 H< u#a #oe"a $er"a"eira pe a 9ua tu"o "e$e trocar;seK % a sa5e "oria3 Os 0un"a"ores "os #ist%rios parece tere# ra=o 9uan"o 0i,ura"a #ente "i=ia#6 &< #uito te#po6 9ue 9ue# #orre no;santi0ica"o6 e no ;inicia"o 'a= no #un"o in0erior e# u# a5is#o6 ao passo 9ue 9ue#3 c&e,^ "epois "e puri0ica"o e inicia"o con$i$er< co# os "euses3 *or9ue #uitos ERI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDZNTAL co#o e es "i=ia# nos #ist%rios6 so os tirs0oros6 #as poucos os #!sticos6 isto %6 co#o eu interpreto6 os $er"a"eiros 0i so0os3 To"a esta in,ua,e# % #!stica e "eri$a"a "os #ist%rios3 Na concep2o r0ica Lpure=aN te# si,ni0ica"o ritua #as para * ato si,ni0ica i5erta2o "a escra$i"o "o corpo e suas necessi"a"es3 n interessante e e "i=er 9ue as ,uerras pro$H# "o a#or ao "in&eiro e o "in&eiro s % necess<rio para ser$i2o "o corpo3 A pri#eira #eta"e "a opinio % a "e 4arx> a se,un"a #uito o"i0erente3 * ato pensa 9ue u# &o#e# po"e $i$er co# #uito pouco "in&eiro se os seus "ese'os se re"u=ire# ao #!ni#o> o 9ue % exacto> #as ta#5%#

pensa 9ue o 0i so0o "e$e estar isento "e tra5a &o #anua > o,o te# "e $i$er "a ri9ue=a cria"a por outros> e# u# Esta"o #uito po5r% % pro$<$e no &;a'a 0i so0os3 O i#peria is#o "e Atenas na %poca "e *%ric es % 9ue tornou poss!$e aos atenienses estu"ar Fi oso0ia3 E# ,era 6 os 5ens inte ectuais so to caros co#o as co#o"i"a"es #ais #ateriais e no #enos "epen"entes "e con"i2@es econ#icas3 A ciHncia exi,e 5i5 iotecas6 a5oratrios6 te escpios^ #icroscpios6 etc36 e os &o#ens "e ciHncia tH# "e ser sustenta"os pe o tra5a &o "e outros3 4as para o #! stico tu"o isto6 % oucura3 U# santo na In"ia ou no Ti5ete no precisa "e apare &os6 usa apenas u# pano so5re os rins6 s co#e arro= e % sustenta"o por escass!ssi#a cari"a"e6 por9ue o 'u ,a# s<5io3 Ta o "esen$o $i#ento ,ico "a concep2o p atnica3 (o tan"o ao F%"onK Ce5es expri#e ":$i"a so5re a so5re$i$Hncia "a a #a aps ;a #orte e pe"e ar,u#entos a Scrates3 E e ace"e6 #as os ar,u#entos so #uito po5res3 O pri#eiro % 9ue to"os os contr<rios se ,era# "e contr<rios ; ar,u#ento 9ue 0a= e#5rar o pensa#ento "e Anaxi#an"ro so5re a 'usti2a cs#ica3 Ora a $i"a e a #orte so contr<rias e portanto u#a ,era a outra3 Se,ue;se 9ue a a #a "o #orto existe a ,ures e $o ta Y $i"a e# "e$i"o te#po3 A a0ir#a2o "e S3 *au o6 La se#ente no $i$i0ica se no #orrerN parece pertencer ;a u#a teoria an< o,a3 O se,un"o ar,u#ento % "e 9ue to"o con&eci#ento % recon&eci#ento e portanto a a #a "e$e ter existi"o antes "o nasci#ento3 A teoria apoiakse e# 9ue te#os i"eias6 co#o a "e i,ua "a"e per0eita6 9ue no po"e "eri$ar "a experiHncia6 on"e s existe6 aproxi#a"a6 nos o5'ectos sens!$eis> e no entanto sa5e#os o 9ue si,ni0ica Li,ua "a"e a5so utaN3 Ta con&eci#ento portanto s po"e ter $in"o "e u#a existHncia pr%$ia3 Este ar,u#ento Consi"era;o ;ap ic<$e a to"as as outras i"eias3 Assi#6 a existHncia "e essHncias e a nossa rapaci"a"e "e apreen"H; as pro$a# a preexistHncia "a a #a co# con&eci#ento3 FILOSOFIA ANTI+A ERU A "iscusso "e 9ue to"o con&eci#ento % re#iniscHncia "esen$o $e;se on,a#ente no 4h3 AI Scrates "i=K L no &< ensino #as ;apenas re#iniscHncia3N *ro$a;o 0a=en"o 4%non c&a#ar u# escra$o a 9ue# prop@e pro5 e#as ,eo#%tricos3 As respostas parece pro$are# 9ue e e sa5e ,eo#etria apesar "e nunca a ter apren"i"o3 A #es#a conc uso "e u#a existHncia anterior se tira no 4h e no F%"on3 Ora6 e# pri#eiro u,ar6 o ar,uinento6 % inap ic<$e ao con&eci#ento e#pirico3 O escra$o nunca po"eria ser e$a"o a Lrecor"arN 9uan"o tin&a# si"o constru "as as *irA#i"es ou Ocorrera o cerco "e Tria6 a no ser 9ue ti$esse esta"o presente3 S o con&eci#ento c&a#a"o a h ; especia #ente a ,ica e a #ate#<tica ; po"e supor;se existente 0ora "a experiHncia3 E "e 0acto % o :nico con&eci#ento Bexcepto a $iso #!sticaC a"#iti"o por * ato co#o con&eci#ento rea 3 (e'a#os o ar,u#ento re ati$a#ente Y #ate#<tica3 Se'a o conceito "e i,ua "a"e3 TerTos "e ;a"#itir 9ue no &< experiHncia "e i,ua "a"e exacta3 Co#o c&e,a#os ento a essa i"eiaJ Ou no a tere#osJ To#e#os u# caso concreto3 O #etro % o co#pri#ento "e certa 5arra e# *aris a "eter#ina"a te#peratura3 Mue pensa#os ao "i=er 9ue o co#pri#ento "e 9ua 9uer outra 5arra % exacta#ente u# #etroJ No #e parece 9ue enten"a#os a ,u#a coisa3 *o"er!a#os "i=erK os #ais ri,orosos processos cient!0icos "e #e"i"a no #ostrara# at% a,ora 9ue a nossa 5arra se'a #ais on,a ou #ais curta "o 9ue o #etro;pa"ro "e *aris3 *o"er!a#os acrescentar6 se 0?sse#os 5astante ousa"os6 9ue u# re9uinte u terior "a t%cnica "e #e"i"a no a teraria o resu ta"o3 4as isto % ain"a a0ir#a2o e#p!rica6 no senti"o "e 9ue a pro$a e#p00ica6 po"e e# 9ua 9uer #o#ento in$a i"<; a3 No creio 9ue ten&a#os a i"eia "e i,ua "a"e a5so uta 9ue * ato nos atri5ui3

4as 9uan"o assi# 0osse % certo 9ue nen&u#a crian2a a te# antes "e certa i"a"e6 e 9ue a i"eia % so icita"a pe a experiHncia6 e#5ora no "eri$a"a "irecta#ente3 A %# "e isso6 se a nossa existHncia anterior no 0oi sensipercepti$a seria to incapa= "e ,erax a i"eia co#o a nossa $i"a actua > e se supuser#os a nossa existHncia pr%$ia parcia #ente supra; sens!$e 6 por 9ue no supor o #es#o "a existHncia presenteJ De 9ua 9uer #o"o o ar,u#ento % nu o3 Aceita a "outrina "a re#iniscHncia6 "i= Ce5esK Lcerca "e #eta"e "o 9ue se preten"ia est< pro$a"o6 isto % 9ue as a #as existe# antes "o nasci#ento> a outra #eta"e 9ue i#porta pro$ar % 9ue exista# "epois "a #orte3N Scrates tenta;o e "i= 9ue "a '< re0eri"a ,era2o "os contr<rios u# "o;outro6 a #orte ,era a $i"a co#o a $i"a ,era a #orte3 Acres; ERT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL centa outro ar,u#ento6 9ue te# on,a &istria e# 0i oso0 iaK s o 9ue % co#posto se "isso $e6 e a a #a co#o as i"eias % si#p es e no te# partes3 Ora o 9ue % si#p es no po"e co#e2ar6 aca5ar ne# #u"ar3 As essHncias so i#ut<$eis> a 5e e=a a5so uta6 por exe#p o6 % se#pre a #es#a6 ao passo 9ue as coisas 5e as #u"a# constante#ente3 As coisas $is!$eis so te#porais e as in$is!$eis eternas3 O corpo % $is!$e 6 a a #a % in$is!$e > o,o a a #a pertence ao n:#ero "as coisas eternas3 A a #a6 por ser eterna6 est< no seu #eio na conte#p a2o "as coisas eternas6 #as per"e; se e con0un"e;se na percep2o sens!$e 9uan"o conte#p a o #un"o "as coisas> #u"<$eis3 A a #a 9uan"o se ser$e "o corpo co#o instru#ento "e percep2o6 isto %6 "a $ista6 "o ou$i"o ou 9ua 9uer outro senti"o Bpois 9ue perce5er por inter#%"io "o corpo % perce5er pe os senti"osC333 % e$a"a pe o corpo Y re,io "o #u"<$e e an"a errante e con0usa> cerca#;na as $o tas "o #un"o e % co#o u# %5rio 9uan"o sente a #u"an2a333 4as6 $o tan"o a si #es#a6 passa a outro #un"o6 re,io "a pure=a6 eterni"a"e6 i#orta i"a"e e i#uta5i i"a"e6 9ue so "a sua esp%cie e a i $i$e 9uan"o entre,ue a si #es#a6 e no est< a5an"ona"a ou contraria"a> ento "eixa "e an"ar errante e % i#ut<$e e# co#un&o co# o i#ut<$e 3 Esse esta"o c&a#a;se sa5e"oria3 A a #a "o $er"a"eiro 0i so0o6 9ue se i5ertou e# $i"a "a ser$i"o "a carne6 $i$er< "epois "a #orte no #un"o in$is!$e 6 e# 5e#;a$enturan2a na co#pan&ia "os "euses3 A a #a i#pura 9ue a#ou o corpo ser< u# 0antas#a Y procura"e sepu cro6 ou entrar< no corpo "e u# ani#a 6 5urro6 o5o6 ou 0a co con0or#e o car<cter> u# &o#e# $irtuoso #D no 0i so0o6 ser< a5e &a6 $espa ou 0or#i,a6 ou 9ua 9uer ;outro ani#a "e esp%cie ,re,<ria e socia 3 S o $er"a"eiro 0i so0o $ai para o c%u 9uan"o #orre3 LNin,u%# 9ue no ten&a estu"a"o Fi oso0ia e no se'a inteira#ente puro ao #orrer entrar< na co#pan&ia "os "euses6 #as s o a#i,o "o sa5er3N *or isso os "e$otos "a 0i oso0ia se a5stH# "e pra=eres carnais> no 9ue te#a# po5re=a ou "es,ra2a6 #as Lpor sa5ere# 9ue a a #a est< si#p es#ente i,a"a ou a, ut!na"a ao corpo;at% 9ue a 0i oso0ia a rece5a s $H a existHncia atra$% s "as ,ra"es "e u#a priso6 no e# si e por si333 e por #oti$o "e co5i2a se tornou o principa c:#p ice "o seu prprio cati$eiro3N O 0i so0o ;ser< #o"era"o por9ue Lca"a pra=er e pena co#o 9ue pre,a# e a'usta# a a #a ao corpo6 at% 9ue e a se &e asse#e &a e crH ser $er"a"e o 9ue e e a0ir#a3N Neste ponto Si#ias e#5ra a opinio pita,rica6 "e 9ue a a #a % u#a &ar#onia e "i=K LSe a ira se 9ue5ra6 po"e a &ar#onia so5re$i$erJN Scra; FILOSOFIA ANTI+A ERR

tes respon"e 9ue a a #a no % &ar#onia por9ue a &ar#onia % co#p exa e a a #a % si#p es3 A %# "e isso6 a a #a;&ar#onia % inco#pat!$e co# a sua existHncia anterior6 '< "e#onstra"a pe a "outrina "a re#iniscHncia> por9ue a &ar#onia no existe antes "a ira3 Scrates "< u# re ato "o seu "esen$o $i#ento 0i os0ico6 #uito inte; ressante #as no re ati$o ao ar,u#ento principa 3 Exp@e a "outrina "as i"eias e conc ui 9ue Las i"eias existe# e as outras coisas participa# "e e as e "e e as rece5e# no#e3N *or 0i# "escre$e o "estino "as a #as aps a #orteK os 5ons para o C%u6 os #aus para o In0erno6 os inter#%"ios para o *ur,atrio3 Descre$e#;se o 0i# e as "espe"i"as3 As : ti#as pa a$ras soK LCr!ton6 "e$o u# ,a o a Ase ep us3 No te es9ue2as "e pa,ar a "i$i"a3N *a,a$a;se u# ,a o a Asc epius pe a cura "e u#a "oen2a e Scrates6 curara;se "a 0e5re "a $i"a perio itante3 LDe to"osos &o#ens "o seu te#poN6 "i= F%"on6 Lera e e o #ais s<5io6 o #ais 'usto6 e o #e &or3 N O Scrates p atnico 0oi #o"e o "e *i so0os su5se9uentes "e #uitas %pocas3 Mue pensar "e e e btica#enteJ BS #e re0iro Y narrati$a "e * ato3C Os seus #%ritos so 5$ios3 S^6 in"i0erente ao Hxito #un"ano6 e to on,e "e receio 9ue per#anece ca #o6 ur5ano6 5e# "isposto no : ti#o #o#ento cui"an"o #ais "o 9ue crH ser $er"a"e "o 9ue "e 9ua 9uer outra coisa3 Tin&a contu"o a ,uns "e0eitos ,ra$es3 Z pouco6 &onesto e so0!stice ao ar,u#entar e no seu pensa#ento pri$a"o usa a inte i,Hncia #ais para pro$ar conc us@es 9ue &e a,ra"a# "o 9ue na 5usca "esinteressa"a "e con&eci#ento3 H< ne e certa presun2o untuosa 9ue e#5ra u# #au tipe "e c %ri,o3 A sua cora,e# "iante "a #orte teria si"o #ais not<$e se e` no acre"itasse 9ue ia ,o=ar "a 5e#ka$enturan2a e# co#pan&ia "oE "euses3 Di0erente "e a ,uns pre"ecessores6 no pensa$a cien0i0ica#ente6 #as 9ueria pro$ar o acor"o "o uni$erso co# os seus pa"r@es %ticos3 Istc % trai2o Y $er"a"e e o pior "os peca"os 0i os0ico;s3 Co#o &o#e# po"e3 #os crH; o a"#iti"o na co#un&o "os santos> co#o 0i so0o6 necessitE "e on,o est<,io e# pur,atrio cient!0ico3 CA*!TULO G(II COS4O+ONIA DE *LAT8O A cos#o,onia "e * ato encontra;se no Tinh BEC6 tra"u=i"o por C!cero e :nico "os "i< o,os con&eci"o no Oci"ente #e"ie$a 3 4as ento6 e ain"a antes6 no Neop atonis#o6 te$e #aior in0 uHncia "o 9ue 9ua 9uer outro6 o 9ue % curioso6 por conter #aior n:#ero "e coisas si#p rias "o 9ue outros escritos3 Fi os0ica#ente se# i#portAncia6 "e$e consi"erar;se e# por#enor pe a sua in0 uHncia &istrica3 O u,ar ocupa"o por Scrates nos pri#eiros "i< o,os ca5e no Tihu a u# pita,rico6 e a"opta#;se as "outrinas "e essa esco a6 inc uso6 at% certo ponto6 a "e 9ue os n:#eros so ;a exp ica2o "o #un"o3 H< pri#eiro u# su#<rio "os pri#eiros cinco i$ros "a Rep:5 ica6 "epois o #ito "a At Anti"a6 9ue se "i= ter si"o u#a i &a6 0ora "as Co unas "e H%rcu es6 #aior 9ue a Li5ia e ;a 8sia e# con'unto3 Ti#eu6 astrno#o pita,rico6 narra a &ist ria "o #un"o "es"e a cria2o "o &o#e#3 EF assi#6 a ar,o tra2o3 A inte i,Hncia e a ra=o apreen"e# o ina ter<$e > o transitrio % apreen"i"o pe a opinio3 O #un"o sens!$e no po"e ser eterno e 0oi cria"opor Deus3 Sen"o 5o#6 0e= o #un"o pe o #o"e o "o eterno> se# in$e'a6 "ese'ou to"as as coisas to se#e &antes a si #es#o 9uanto poss!$e 3 LDeus "ese'ou 9ue to"as as coisas 0osse# 5oas6 e no #<s6 tanto BVC O " o,o te# #uitos pontos o5scuros6 "e on"e contro$%rsias entre os cornenta"ores3 No con'unto concor"o co# o a"#ir<$e i$ro "e Corn0or"6 * atoV_ CF_#o o,13 FILOSOFIA ANTI+A ERd

9uanto possi$e 3N LAc&an"o a es0era $is!$e no e# repouso #as e# #o$i#ento "esor"ena"o e irre,u ar6 "a "esor"e# tirou a or"e#3N BDi0erente#ente "o Deus "os 'u"eus e "os cristos6 o "e * ato no criou "o na"a6 #as reor,ani=ou a #at%ria preexistente3C Deu inte i,Hncia Y a #a e a #a ao corpo3 Fe= o #un"o co#o u#a criatura $i$a co# a #a e inte i,Hncia3 H< apenas u# #un"o6 no #uitos6 co#o a ,uns pr%; socr<ticos pensara#> por9ue 0oi u#a cpia to "e acor"o 9uanto poss!$e co# o ori,ina eterno apreen"i"o por Deus3 O #un"o co#p eto % u# ani#a $is!$e 6 9ue co#preen"e e# si to"os os outros3 S^ u# , o5o6 por9ue h &ante % #e &or 9ue "esue &ante e s u# , o5o % se#e &ante por to"a [ parte3 Te# rota2o por9ue o #o$i#ento circu ax % o #ais per0eito> [ assi# no necessita "e p%sou "e #os3 Os 9uatro e e#entos6 0o,o63 ar6 <,ua e terra6 ca"a u# "e e es representa"o ;por u# n:#ero6 esto e# propor2o cont!nua6 isto %6 o 0o,o est< para o ar co#o o ar para a <,ua e a <,ua para a terra3 Deus usou "e to"os os e e#entos para 0a=er o #un"o> p[ isso e e % per0eito6 no su'eito a $e &ice ou "oen2a3 Har#oni=a"o e# propor2o6 "e ai &e $e# o esp!rito "e a0ei2o e o ser in"isso :$e excepto por Deus3 *ri#eiro 0e= Deus a a #a6 "epois o corpo3 A a #a co#p@e;se "e in"i$isi$e ;i#ut<$e e "i$is!$e ;#ut<$e > % u#a terceira e inter#e"i<ria esp%cie "e essHncia3 Se,ue;se a re a2o pita,rica "os p anetas6 9ue e$a Y exp ica2o "a ori,e# "o te#poK Muan"o o pai e cria"or $iu #o$er e $i$er a criatura6 i#a,e# "os "euses eternos6 a e,rou;se e na sua a e,ria "eci"iu ;aproxi#ar #ais a cpia "o ori,ina > e co#o esse era eterno6 9uis 0a=er o uni$erso eterno at% on"e 0osse poss!$e 3 Ora a nature=a "o ser i"ea era eterna6 #as no atri5u!$e p ena#ente Y criatura3 Reso $eu portanto ter u#a i#a,e# #$e "a eterni"a"e6 e 9uan"o p?s o c%u e# or"e#6 0e= a i#a,e# eterna #o$en"o;se "e acor"o co# o n:#ero6 en9uanto a eterni"a"e #es#a per#anecia na uni"a"e> a esta i#a,e# c&a#a#os te#po BEC3 Antes "e isso no &a$ia "ias ou ;noites3 Da essHncia eterna no po"e "i=er;se 9ue 0oi ou h> s#ente % % correcto3 *ortanto "a i#a,e# #$e "a eterni"a"e po"e correcta#ente "i=er;se 9ue 0oi ou ser<3 Te#po e c%u 0or#ara#;se o #es#o instante3 Deus 0e= o so para os ani#ais apren"ere# arit#%tica ; se# ;a sucesso "os "ias e "as noites CC (au,&an "e$e ter i"o este passo 9uan"o escre$eu o poe#a 9ue co#e2aK LI _a/ eternit1 t&e ot&er ni,&tc BL(i a eterni"a"e na noite anteriorN3 ER_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL no po"eria#os ter pensa"o e# n:#eros3 A $ista "e "ia e noite6 #eses e anos criou o con&eci#ento "o n:#ero e ;"eu;nos concep2o "o te#po> e "e a9ui $eio a 0i oso0ia3 *6 a #aior "<"i$a 9ue nos 0oi 0eita3 Fora "o #un"o co#o to"o &< 9uatro c asses "e ani#aisK "euses6 a$es6 peixes e ani#ais terrestres3 Os "euses so 0o,o puro> as estre as 0ixas ani#ais "i$inos e eternos3 O Cria"or "isse aos "euses 9ue po"ia "estru!; os #as no o 0aria3 Li5ertou;os "a parte #orta "e to"os os outros ani#ais "epois "e ter 0eito a i#orta e "i$ina3 BEste e outros6 passos "e * ato acerca "os "euses no % ta $e= #uito a s%rio3 No co#e2o Ti#eu "i= 9ue s procura ;a pro5a5i i"a"e e no te# a certe=a3 4uitos por#enores so i#a,inati$os e se# si,ni0ica"o itera 3C O Cria"or6 "i= Ti#eu6 0e= u#a a #a a ca"a estre a3 As a #as tH# sensa2o6 a#or6 #e"o e c era> se os "o#ina#6 $i$e# 'usta#ente> seno6 no3 Se u# &o#e# $i$e 5e#6 $ai "epois "a #orte $i$er eterna#ente 0e i= na sua estre a3 Se $i$e #a 6 ser< na se,un"a $i"a #u &er> e se e e Bou e aC persiste# no #a 6 torna#;se 5rutos ani#ais e se,ue# por trans#i,ra2@es at% por 0i# a ra=o $encer3 Deus co ocou a ,u#as a #as na terra3 outras na Lua6 outras e# outros p anetas e estre as e "eixou aos "euses a0ei2oar; &es os corpos3

H< "uas esp%cies "e causasK as inte i,entes e as 9ue #o$i"as por outras por sua $e= i#pe e# outras3 As pri#eiras so "ota"as "e a #a e pro"u=e# coisas 5e as e 5oas en9uanto as outras pro"u=e# casos se# or"e# ne# p ano3 A#5as #erece# estu"o6 por9ue a cria2o % #ista6 0eita "e necessi"a"e e esp!rito3 BDe$e o5ser$ar;se 9ue a necessi"a"e no est< su'eita ao po"er "e Deus3C Ti#eu "epois trata "a parte "e$i"a Y necessi"a"e BEC3 Terra6ar6 0o,o e <,ua no so pri#eiros princ!pios6 etras ou e e#entos> ne# se9uer s! a5as ou pri#eiros co#posto3U3 O 0o,o6 por exe#p o6 no "e$e c&a#ar;se iito #as ta > 9uer "i=er6 no % u#a su5stAncia #as u# esta"o "e su5stAncia3 Nesta a tura p@e;se u#a 9uestoK s os no#es so essHncias inte i,!$eisJ A resposta correspon"e6 "isse#os6 e#6 sa5er se o esp!rito % ou no a #es#a coisa 9ue a opinio $er"a"eira3 Se no %6 o con&eci#ento "e$e sMr con&eci#ento "e essHncias6 e portanto as essHncias no po"e# ser #eros no#es3 Ora esp!rito e opinio $er"a"eira certa#ente "i0ere#6 por9ue o pri#eiro i#p anta;se por instru2o6 a BVC Corn0or" Bop3 cit6C nota 9ue esta Lnecessi"a"eN no se con0un"e co# o reino "a ei "eter#inista #o"erna3 As coisas 9ue suce"e# pe a Lnecessi"a"ec so as 9ue no se pro"u=e# e# $irtu"e "e u# 0i#3 So caticas e no su'eitas a eis3 FILOSOFIA ANTI+A ERQ se,un"a por persuaso> u# % aco#pan&a"o por $er"a"eira ra=o6 no assi# a se,un"a> to"os os &o#ens co#parti &a# "a opinio $er"a"eira6 #as o esp!rito % atri5uto "os "euses e "e #uito poucos &o#ens3 Isto e$a a u#a curiosa teoria "o espa2o6 co#o a ,o inter#e"i<rio entre o #un"o "a essHncia e o "as coisas sens!$eis transitrias3 H< u#a esp%cie "e ser se#pre o #es#o6 incria"o e in"estrut!$e 6 nunca recepti$o "e a ,u#a coisa e# si6 ne# e e #es#o "iri,i"o para outra6 in$is!$e e i#percept!$e a 9ua 9uer senti"o e s acess!$e Y conte#p a2o "a inte i,Hncia> e &< outra nature=a "o #es#o no#e e se#e &ante a c e6 perce5i"a pe os senti"os6 cria"a6 se#pre e# #o$i#ento6 0ican"o e# u# u,ar e tornan"o a sair "o u,ar6 e 9ue % apreen"i"a pe a opinio e pe os senti"os3 E &< urna terceira nature=a 9ue % espa2o e % eterno6 in"estruti$e 6 ar "e to"as as coisas cria"as6 apreen"i"o se# auxi io "ossenti"osc "i0ici #ente rea > e 9ue conte#p a#os co#o e# son&o6 por9ue tu"o 9ue existe "e$e estar e# a ,u n6 u,ar e ocupar espa2o> #as [ 9ue no est< no c%u ne# na terra no e`iste3 O passo % "i0!ci e no preten"o interpret<; o p ena#ente3 Creio 9ue [ teoria expressa resu tou "e re0 exo so5re a ,eo#etria 9ue parecia #at%ria "e ra=o pura6 co#o a arit#%tica6 e no entanto i,a"a ao espa2o6 aspecto "o #un"osens!$e 3 E# ,era no passa "e 0antasia ac&ar ana o,ias co# 0i so0os u teriores6 #as creio 9ue aant "e$ia ter ,osta"o "e esta concep2o "o espa2o6 pe a a0ini"a"e co# a sua3 Os $er"a"eiros e e#entos "o #un"o #ateria 6 "i= Ti#eu6 no so terra6 ar6 0o,o e <,ua6 #as "uas esp%cies "e triAn,u os rectAn,u os6 u# 9ue % #eta"e "e u# 9ua"ra"o e outro 9ue % #eta"e "e u# triAn,u e6 e9ui <tero3 Ori,inYria#ente esta$a tu"o e# ;con0uso e Los $<rios e e#entos tin&a# u,ares "i0erentes6 antes "e sere# "ispostos para 0or#ar o uni$ersoN3 4as ento Deus a0ei2oou; os e# 0or#a e n:#ero e L0H; os tanto 9uanto possi$e os #ais 5e os e #e &ores6 a %# "as coisas 9ue no so 5e as ne# 5oas3N As "uas esp%cies "e triAn,u os so as 0or#as #ais 5e as e portanto Deus usou;as ao construir a #at%ria3 *or #eio "e esses "ois triAn,u os % poss!$e construir 9uatro "os cinco s i"os re,u ares e ca"a < to#o "e u# "os 9uatro e e#entos %

u# s i"o re,u ar3 Os <to#os "a terra so c:5icos> "o 0o,o6 tetrae"ros> "o ar6 octae"ros> "a <,ua6 icosae"ros3 B(ire#os a,ora ao "o"ecae"roC3 A teoria "os s i"os re,u ares6 "o Li$ro GIII "e Euc i"es6 era recente no te#po "e * ato3 Foi co#p eta"a por Te%teto6 9ue aparece co#o #uito no$o no "i< o,o 9ue te# o seu no#e3 Se,un"o a tra"i2o 0oi o pri#eiro a pro$ar 9ue s &a$ia cinco esp%cies "e s i"os re,u ares6 e "esco5riu E\F HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL o oetae"ro e o icosae"ro BEC3 O tetrae"ro6 octae"ro e icosae"ro re,u ares tH# 0aces trian,u ares e9ui <teras> o "o"ec6fe"ro te# pent<,onos re,u ares e no po"e portanto construir;se co# os "ois triAn,u os "e * ato3 *or isso e e o no i,a co# os 9uatro e e#entos3 *ara o "o"ecae"ro6 * ato "i= apenas 9ue L&ou$e u#a 9uinta co#5ina2o usa"a por Deus ao "e inear o uni$erso3N Isto % o5scuro6 e su,ere 9ue o uni$erso % "o"ecae"ro> #as e# outro u,ar "i=;se 9ue % u#a es0era BIC3 O penta,ra#a6 se#pre pree#inente na #a,ia6 "e$e pro$Y$e #ente essa posi2o aos pita,ricos6 9ue &e c&a#a$a# LSa:"eN e o usa$a# co#o s!#5o o "os #e#5ros "a seita BUC 3*arece "e$er estas proprie"a"es ao 0acto "e as 0aces "o "o"ecae"ro sere# pent<,onas e ser e# certo senti"o s!#5o o "o uni$erso3 A 9uesto % atraente #as % "i0!ci a0ir#ar o 9ue % exacto a este respeito3 Discuti"a a sensa2o6 * ato exp ica as "uas a #as "o &o#e#6 u#a i#orta 6 cria2o "e Deus6 outra #orta 6 cria2o "os "euses3 A #orta est< Lsu'eita a terr!$eis e irresist!$eis a0ec2@es ; antes "e #ais6 pra=er6 o #aior incita#ento ao #a > "epois a pena6 9ue a0asta "o 5e#3 Ta#5%# au"<cia e #e"o6 "ois #aus conse &eiros6 c era6 "i0!ci "e apa=i,uar6 e esperan2a6 0<ci "e "es$airar> os "euses #istura#;nas co# senti"o irraciona e a#or "esatina"o6 se,un"o eis necess<rias e assi# 0or#ara# [ &o#e#3N A a #a i#orta est< na ca5e2a6 a #orta no peito3 H< u#a curiosa 0isio o,ia6 co#o6 re ati$a#ente aos intestinos6 e$itar [ ,u a conser$an"o ne es o a i#ento e "epois u#a no$a exp ica2o "a #ete#psicose3 Os &o#ens co5ar"es ou in'ustos sero #u &eres na outra $i"a3 Os po5res &o#ens 9ue pensa# apren"er astrono#ia o &an"o para as estre as6 se# con&eci#ento "a #ate#<tica6 tornar;se;o a$es> os 9ue no tH# 0i oso0ia sero ani#ais terrestres> os #Yxi#a#ente est:pi"os sero peixes3 O : ti#o par<,ra0o "o "i< o,o "i=K LC&e,a#os ao 0i# "o nosso "iscurso so5re o uni$erso3 O #un"o rece5eu ani#ais6 #ortais e i#ortais6 rea i=ou;se co# e es e tornou; se u# ani#a $is!$e 9ue cont%# o $is!$e 6 o "eus sens!$e 9ue % i#a,e# "o inte ectua 36 o #aior6 #e &or6 #ais 5e o6 #ais per0eito ;o c%u uni,era"o3 N n "i0!ci sa5er o 9ue &< s%rio no Ti#eu e o 9ue % 'o,o "e 0antasia3 *enso 9ue a cria2o "a or"e# no caos "e$e ser to#a"a a s%rio6 assi# BEC (3 Heat&6 +ree` 4at&e#atics6 $o 3 I6 pp3 ERF6 E\I6 IQT;IQ\; BIC *ara conci iar as "uas proposi2e@s6 $e'a;se Corti0or"6 op3 cit36 p3 IEQ3 BEC Heat&6 op3 cit36r p3 E\E3 FILOSOFIA ANTI+A E\E co#o a propor2o "os 9uatro e e#entos6 e sua re a2o co# os s i"os re,u ares e triAn,u os constituti$os3 Muanto ao te#po e espa2o6 so c ara#ente o 9ue * ato crH6 e ta#5%# a $iso "o #un"o cria"o co#o cpia "e u# ar9u%tipo eterno3 A #istura "e necessi"a"e e 0i# % cren2a co#u# "e prYtica#ente to"os os ,re,os6 #uito anterior Y 0i oso0ia3 * ato aceitou;a e assi# a0astou o pro5 e#a "o #a 6 9ue pertur5a a teo o,ia crist3 Creio 9ue o #un"o;ani#a 0oi pensa"o a s%rio3 4as os por#enores so5re trans#i,ra2o6 a parte atri5u!"a aos "euses e outros acessrios6 penso 9ue s $iera# "ar u#a concreti=a2o poss!$e 3

Co#o "isse6 to"o o "i< o,o #erece estu"o6 pe a sua ,ran"e in0 uHncia no pensa#ento anti,o e #e"ie$a 6 e esta in0 uHncia no se i#ita ao 9ue % o #enos 0ant<stico3 EE CA*ITULO G(III CONHECI4ENTO E *ERCE*WXO E4 *LATXO Os &o#ens #ais #o"ernos tH# por certo 9ue o con&eci#ento e#p!rico "epen"e ou "eri$a "a percep2o3 4as e# * ato e e# 0i so0os "e outras esco as enten"e;se 9ue no "e$e c&a#ar;se Lcon&eci#entoN o 9ue "eri$a "os senti"os #as apenas o conceitua 3 Assi#6 LI l I m TN % con&eci#ento ,enuino6 #as u#a a0ir#a2 o co#o La ne$e % 5rancaN % to a#5!,ua e incerta 9ue no po"e entrar no corpo "e $er"a"es "o 0i so0o3 Ta $e= pro$eniente "e *ar#%ni"es6 esta "outrina exp !cita "e$e;se a * atAo3 Tratarei neste capitu o "a critica p atnica Y i"enti0ica2o "e percep2o e con&eci#ento6 9ue ocupa a pri#eira #eta"e "o Te%0ic&Q3 O o5'ecto "o "i< o,o % "e0inir o con&eci#ento> #as apenas c&e,a a u#a conc uso ne,ati$a e nen&u#a "as "e0ini2@es "a"as % consi"era"a satis0atria3 A pri#eira6 e :nica 9ue $ou exa#inar6 % a "e Te%tetoK L*arece;#e 9ue 9ue# con&ece a ,u#a coisa est< a perce5er ;a coisa 9ue con&ece6 e assi#6 tanto 9uanto posso 'u ,ar6 o con&eci#ento % ap^enas percep2o3N Scrates i"enti0ica a "outrina co# a "e *it<,oras6 "e 9ue Lo &o#e# % a #e"i"a "e to"as as coisasN6 isto %6 L9ua 9uer coisa % para #i# e para ti o 9ue a ca"a u# "e ns parece3N E acrescentaK L*ortanto a percep2o % se#pre a ,o 9ue %6 e sen"o con&eci#ento % in0a !$e 3N Lar,a parte "o 9ue se,ue "estina;se a caracteri=ar a percep2o3 C&e,an"o ao 0i#6 no tar"a a pro$a "e 9ue a percep2o no po"e ser con&eci#ento3 Scrates acrescenta Y "outrina "e *rot<,oras a "e Herac ito6 "e 9ue tu"o #u"a se#pre6 isto %6 Lto"as as coisas 9ue "i=e#os Lsere#N esto FILOSBrFIA ANTI+A rea #ente e# processo "e Le$o $erN3 * ato concor"a nisso 9uanto o5'ectos "os senti"os #as no "o con&eci#ento rea 3 4as no "i< o,e "outrina positi$a per#anece nos 5asti"ores3 Da "outrina "e Herac ito6 #es#o s ap ica"a ao con&eci#ento sB soria 6 'unta#ente co# a "e0ini2o "e con&eci#ento conio percep2^ se,ue;se 9ue con&eci#ento % "o 9ue e$o $e6 no "o 9ue %3 H< neste ponto a ,uns eni,#as #uito e e#entares3 D!sse#os c sen"o \ #aior "o 9ue T e #enor "o 9ue EI6\ % ao #es#o te#po ,rai e pe9ueno6 o 9ue % u#a contra"i2o3 Scrates % ento #ais a to "o B Te%teto6 9ue ain"a est< a crescer> #as passa"os a ,uns anos Scra ser< #ais 5aixo "o 9ue Te%teto6 *ortanto Scrates % a to e 5aixo3 A i" "e u#a proposi2o re aciona parece ter con0un"i"o * ato6 co#o #ui outros 0i so0os at% He,e Binc usi$eC3 4as estes eni,inas no interess ao ar,u#ento e po"e# ser i,nora"os3 (o tan"o Y percep2o6 consi"era;se "e$i"a Y interac2o "o o5'e e "o r,o sensoria 6 a#5os #u"<$eis se,un"o Herac ito e 9ue #u"ai a tera# o percepto3 Scrates nota 9ue p^uan"o est< so &e a,ra"a o $i ;e 9uan"o "oente &e % a=e"o3 A9ui est< u#a #u"an2a no perc!piente e sa"ora "e #u"an2a no percepto3 B^ertas o5'ec2@es Y "outrina "e *rot<,oras aca5a# por ser retira^ A e,ara;se 9ue *rot<,oras "e$ia i,ua #ente a"#itir 9ue porcos e 5u^ pu"esse# ser #e"i"a "e to"as as coisas6 por isso 9ue so percipien Le$antara#;se 9uest@es so5re $a i"a"e "a percep2o no son&o e "e#Hncia3 Su,eriu;se 9ue se *rot<,oras te# ra=o6 nen&u# &on con&ece #ais "o 9ue outro> no s

*rot<,oras % to s<5io co#o os ses6 #as6 o 9ue % pior6 no #ais s<5io "o 9ue u# ouco3 A %# "e se o 'ui=o "e u# &o#e# % to correcto co#o o "e outro6 9ue# 'u ,a *rot<,oras est< e# erro te# a #es#a ra=o 9ue e e para pensar a/ Scrates tenta ac&ar resposta a #uitas "e estas o5'ec2@es6 co oB "o;se no u,ar "e *rot<,oras3 No son&o6 os preceptos so $er"a"e co#o perceptos3 Muanto aos porcos e 5u,ios6 p@e isso "e parte c^ interpreta2o ,rosseira3 Muanto a ser ca"a &o#e# #e"i"a "e to"a36 coisas6 Scrates apresenta e# "e0esa "e *rot<,oras unia resposta # interessanteK u# 'ui=o no po"e ser hIs $er"a"eiro "o 9ue outro> E ser n/ &or6 no senti"o "e ter #e &ores conse9uHncias6 o 9ue su,ere pK #atis#o BEC3 BEC Foi ta $e= este passo 9ue pro$ocou e# *3C3S3 Sc ii er a ;i"ni ra2c *rot<,oras3 E\T I IST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

A resposta apesar "e ser sua no o satis0a=3 Assi# 9uan"o u# #%"ico pre$H o curso "a #in&a "oen2a6 sa5e rea #ente #ais "o #eu 0uturo "o 9ue eu3 E 9uan"o os &o#ens "iscute# so5re o 9ue o Esta"o "e$e "ecretar6 o resu ta"o #ostra 9ue a ,uns tH# #aior con&eci#ento "o 0uturo "o 9ue outros3 Assi# te#os "e conc uir 9ue u# &o#e# sa5e"or % #e &or #e"i"a "as coisas "o 9ue u# ouco3 To"as estas o5'ec2@es contra *rot<,oras so in"irecta#ente contra a "outrina "e 9ue Lcon&eci#entoN si,ni0ica Lpercep2oN6 tanto 9uanto esta "outrina con"u= Y outra3 H< no entanto u# ar,u#ento "irectoK o "e 9ue a #e#ria "e$e a"#itir;se ta 9ua a percep2o3 A"#iti"o isto6 a "e0ini2o te# "e ser corri,i"a3 (e# "epois a critica "a "outrina "e Herac ito3 i,^ pri#eiro e$a"a ao extre#o6 "e acor"o6 co#o "isse#os co# a pr<tica "os seus "isc!pu os entre a 5ri &ante 'u$entu"e "e x0eso3 U#a coisa po"e #u"ar por oco#o2o ou por #u"an2a "e 9ua i"a"e6 e a "outrina "o 0 uxo #ant%# 9ue assi# % e# a#5os os aspectos BEC3 No s a ,unh 9ua i"a"es> to"as #u"a#> assi# pensa# as pessoas inte i,entes "e EIK0eso3 Isto e$a a con9uHncias "isparata"as3 No po"e#os "i=er Listo % 5rancoN6 por9ue po"e ter "eixa"o "e ser 5ranco ao aca5ar#os "e "i=H; o3 No po"e#os ter ra=o ao "i=er 9ue $e#os a ,u#a coisa6 por9ue $er constante#ente6 #u"a para no;$er BIC3 Se a ,u#a coisa est< a #u"ar "e 9ua 9uer #o"o6 L$erN ta#5%# po"e c&a#ar;se Lno;$erN e a percep2o no;percep2o3 E 9uan"o "i=e#os Lpercep2o % con&eci#entoN po"er!a#os "i=er Lpercep2o % no;con&eci#entoN3 O 9ue o ar,u#ento #ostra % 9ue se'a 9ua 0or o 9ue est< e# perp%tuo 0 uxo6 o si,ni0ica"o "as pa a$ras "e$e ser 0ixo pe o #enos por a ,u# te#po6 se# o 9ue no &< proposi2o $er"a"eira ou 0 a sa3 De$e &a$er a ,o #ais ou #enos constante6 se so poss!$eis con&eci#ento e "iscurso3 *enso 9ue "e$e isto a"#itir;se3 4as &< ,ran"e #ar,e# "e 0 uxo co#pat!$e co# esta a"#isso3 Neste #o#ento &<6 u#a recusa "e "iscutir *ar#%ni"es6 aten"en"o a 9ue % "e#asia"o ,ran"e e i ustre3 LH< ne e u#a esp%cie "e pro0un"e=a BEC Ne# * ato ne# os "inA#icos 'o$ens "e Z0eso $ira# 9ue o oco#o2o % I#poss!$e na "outrina extre#a "e Herac ito3 O #o$i#ento exi,e 9ue a coisa A #u"e "e u,ar per#anecen"o a #es#a en9uanto se #o$e3 Na "outrina 9ue * ato exa#ina &<

#u"an2a "e 9ua i"a"e e u,ar6 no "e su5stAncia3 Nisto o 9uantu# 0!sico #o"erno $ai a %# "os #ais extre#os "isc!pu os "e Herac ito "o te#po "e *isto3 * ato6 'u ,ou Isto 0ata Y ciHncia6 #as no 0oi assi#3 BEC Cp3 o a$isoK LIsto % u#a conc&a6 isto 0oi3c FILOSOFIA ANTIOA E $er"a"eira#ente no5reN3 I Lu# ser 9ue respeito aci#a "e to"osN3 Nest^ o5ser$;a2@es6 * ato #ostra o seu a#or a u# uni$erso est<tico e o / "esacor"o "o 0 uxo "e Herac ito6 9ue s a"#itira por necessi"a"e "e ar, #ento3 4as "epois "e esta expresso "e re$erHncia no "esen$o $e a a te nati$a *ar#%ni"es;Herac ito3 C&e,a#os ao ar,u#ento 0ina contra a i"enti0ica2o "e percep2i e con&eci#ento6 Co#e2a por notar 9ue perce5e#os atra$%s "e o &os ou$i"os6 #ais "o 9ue co# e es e c&e,a a a0ir#ar 9ue &< con&eci#eir se# i,a2o co# 9ua 9uer r,o sensoria 3 Con&ece#os6 por exe#p o6 9S sons e cores "i0ere#6 e#5ora nen&u# r,o "os senti"os possa perce5HT a#5os3 No &< r,o ;especia para LexistHncia e inexistHncia6 se#e &a# e "isse#e &an2a6 #es#ei"a"e e "i0eren2a e ta#5%# uni"a"e e n:#en e# ,era 3N O #es#o se ap ica a &onroso e "esonroso6 5o# e #au3 LO esr rito conte#p a a ,u#as coisas por instru#enta i"a"e prpria sua6 outr6 por 0acu "a"es corpreas3N *erce5e#os <spero e #acio pe o tacto6 niK % o espirito 9ue 'u ,a 9ue existe# e so contr<rios3 S o espirito poB atin,ir a existHncia6 e se# isso no se*c&e,a Y $er"a"e3 Se,ue;se # po"er#os con&ecer coisas s pe os senti"os6 por9ue e es s por si n6 sa5e# se as coisas existe#3 *ortanto o con&eci#ento consiste e# re0 6 xo6 no e# i#press@es6 e a percep2o no % con&eci#ento6 por9ue n! apreen"e ;a $er"a"e6 $isto no apreen"er a existHncia3N No % 0<ci separar : aceit<$e "o re'eit<$e neste ar,u#ento conti a i"enti0ica2o "e percep2o e con&eci#ento3 * ato "iscute trHs te/ corre aciona"asK EC Con&eci#ento % percep2o> IC O &o#e# % a #e"i"a "e to"as as coisas> UC Tu"o est< e# esta"o "e 0 uxo3 EC A pri#eira6 9ue % pri#acia no ar,u#ento6 s % a5erta#en6 "iscuti"a no passo 0ina 9ue a u"i#os6 AI "i=;se 9ue co#para2o6 con& ci#ento "a existHncia e co#preenso "o n:#ero so essenciais ao con& ci#ento6 #as no se inc ue# na percep2o6 por no se e0ectuare# atra$^ "e u# r,o sensoria 3 As ra=@es so "i0erentes3 Co#ece#os por se#6 &an2a e "isse#e &an2a3 A se#e &an2a ou "isse#e &an2a "e "uas cores 9ue estou $en"o a ,u#a coisa 9ue eu aceitaria no co#o LperceptoN #as co#o L'u!> "e percep2oN3 U# percepto6 "iria eu6 no % con&eci#ento #as si#p5 acontecer e pertence i,ua #ente ao inun"o 0!sico e ao psico ,ico3 *ei sa#os natura #ente co#o * ato6 9ue a percep2o re aciona u# pere E\\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL piente e u# o5'ecto> "i=e#osK LEu $e'o u#a #esaN3 4as a9ui6 LeuN e L#esaN so constru2@es ,icas3 O centro "o 0acto 5ruto so apenas #anc&as "e cor3 Associa#;se co# i#a,ens t<cteis6 po"e# ori,inar pa a$ras e tornar;se 0onte "e #e#ori=a2@es3 O percepto co#p eta"o co# i#a,ens t<cteis torna;se Lo5'ectoN6 9ue se sup@e 0!sico> co#p eta"o co# pa a$ras e recor"a2@es torna;se Lpercep2oN6 9ue parte "e u# Lsu'eitoN e se consi"era #enta 3 O percepto % 'usta#ente u#a ocorrHncia6 ne# $er"a"eiro ne# 0a so> o percepto co#p eta"o co# pa a$ras % u# [ E 'ui=o6 capa= "e $er"a"e ou 0a si"a"e3 I : 9ue c&a#o L'ui=o "e percep2oN3 A proposi2o Lcon&eci#ento % percep2oN po"e interpretar;se Lcon&eci#ento % 'ui=o "e percep2oN3 S nesta 0or#a po"e ser ,ra#atica #ente correcto3

(o tan"o Y se#e &an2a e "isse#e &an2a6 9uan"o perce5o si#u tAnea#ente "uas cores % inteira#ente poss!$e 9ue a se#e &an2a ou "isse#e &anca 0a2a# parte "o "atu# e se'a# a0ir#a"as e# 'ui=o percepti$o3 O ar,u#ento "e * ato6 "e no &a$er r,o sensoria para perce5H; as6 i,nora o crtex e a"#ite 9ue to"os os r,os sensoriais "e$e# estar Y super0!cie "o corpo3 O ar,u#ento para inc uir se#e &an2a e "isse#e &an2a co#o "a"os percepti$os poss!$eis % o se,uinteK supon&a#os 9ue $e#os #anc&as "e cor A e B e 'u ,a#osK LA % se#e &ante a BN3 A"#ita#os6 co#o * ato6 9ue ta 'ui=o % e# ,era correcto e ta#5%# e# particu ar6 no caso consi"era"o3 H< ento u#a re a2o "e se#e &an2a entre A e B e no apenas uni 'ui=o nosso 9ue a a0ir#a3 Se &ou$esse apenas u# 'ui=o6 seria ar5itr<rio6 incapa= "e $er"a"e ou 0a si"a"e> #as co#o assi# no %6 a se#e &an2a po"e su5sistir ;entre A e B6 e no po"e ser apenas L#enta N3 O 'ui=o LA % se#e &ante a BN % $er"a"eiro Bse o %C e# $irtu"e "e u# L0actoN6 exacta#ente co#o LA % $er#e &oN ou LA % re"on"oN3 O esp!rito no est< #ais en$o $i"o na percep2o "e se#e &an2a "o 9ue na "e cor3 *asso a,ora Y existHncia6 a 9ue * ato "< ,ran"e $u to3 Te#os6 "i= e e6 9uanto a so# e cor6 u# pensa#ento 9ue os a5ran,e> isto %6 o "e 9ue existe#6 A existHncia pertence a to"as as coisas e est< entre as 9ue o esp!rito apreen"e por si #es#o> se# atin,ir a existHncia6 i#poss!$e atin,ir a $er"a"e3 A9ui o ar,u#ento contra * ato % inteira#ente "i0erente "o anterior3 Z 9ue tu"o 9uanto * ato "i= "a existHncia % #< ,ra#<tica6 ou #e &or6 #< sintaxe3 O ponto % i#portante no s re ati$a#ente a * ato6 #as `outras #at%rias6 co#o o ar,u#ento onto ,ico "a existHncia "a Di$in"a"e3 FILOSOFIA ANTI+A E\d Supon&a#os 9ue se "i= a u#a criancaK Los e@es existe# #as no os unicrniosN3 *o"e#os pro$<; o 9uanto aos e@es e$an"o;a a u# 'ar"i# =oo ,ico e "i=en"o; &eK L$H> isto % u# eoN3 E se no 0or#os 0i so0os6 no acrescentare#osK LCo#o $Hs6 isto existe3N Se6 sen"o 0i so0os6 acrescentar#os isto6 "ire#os pa a$ras se# senti"o3 Di=er Los e@es existe#N si,ni0ica L&< e@esN6 isto %6 Lx % u# eoV % $er"a"e para "eter#ina"o xN> #as no po"e#os "i=er "o x "eter#ina"o 9ue e e LexisteN> s po"e#os ap icar o $er5o a u#a "escri2 o6 co#p eta ou inco#p eta3 LLeoN % "escri2o inco#p eta6 por9ue se ap ica a #uitos o5'ectos3 LO #aior eo "o 'ar"i#N % co#p eta por9ue ae ap ica a u# s o5'ecto3 Supon&a#os a,ora 9ue $e'o u#a 5ri &ante #anc&a $er#e &a3 *osso "i=erK Leste % o #eu percepto presenteN3 *osso ta#5%# "i=erK Lo #eu percepto presente existeN6 #as no "e$o "i=er Listo existeN6 por9ue a pa a$ra LexisteN s te# si,ni0ica"o co#o ap ica"a a u#a "escri2o e oposta a u# no#e BEC3 Este "isp@e "a ex! stHncia co#o u#a "as coisas 9ue recon&eceu nos o5'ectos3 (a#os a,ora Y co#preenso "e n:#eros3 Te#os por u# a"o proposi2@es "a arit#%tica6 por outro proposi2@ s "e enu#era2o3 LIlImTN % "a pri#eira esp%cie> Lten&o "e= "e"A ^6Ea se,un"a3 *en"o a concor"ar co# * ato 9ue a arit#%tica e a #ate#<tica pura e# ,era no "eri$a# "a percep2o3 A #ate#<tica pura consiste e# tauto o,ias6 an< o,as a Los &o#ens so &o#ensN6 #as usua #ente #ais co#p ica"as3 4ostrar 9ue u#a proposi2o #ate#<tica % correcta no "epen"e "e estu"ar#os o #un"o6 #as "e sa5er#os o si,ni0ica"o "os s!#5o os> e os s!#5o os postas "e parte as "e0ini2@es B9ue s ser$e# para a5re$iarC ac&a#;se e# pa a$ras co#o LouN6 LnoN6 Lto"oN6 La ,u#N6 9ue no "enota# co#o LScratesN coisa a ,u#a "o #un"o rea 3 U#a e9ua2o #ate#<tica a0ir#a 9ue "ois ,rupos "e s!#5o os tH# o #es#o si,ni0ica"o> e en9uanto nos

con0ina#os na #ate#<tica pura esse si,ni0ica"o po"e ser co#preen"i"o se# 9ua 9uer con&ec>#ento "o 9ue po"e ser perce5i"o3 A $er"a"e #ate#<tica % portanto co#o * ato "iscute6 in"epen"ente "a percep2o> #as % u#a $er"a"e #uito pecu iar e s re ati$a aos s!#5o os3 *roposi2@es co#o Lten&o "e= "e"osN so "e outra cate,oria6 e pe o #enos e# parte "epen"e# 5$ia#ente "a percep2o3 Se# ":$i"a o conceito L"e"oN % a5stra!"o "a percep2o> #as o conceito L"e=NJ A9ui parece ter#os c&e,a"o a u# $er"a"eiro uni$ersa ou i"eia p atnica3 No po"e; BEC (3 so5re este assunto o : ti#o cap!tu o "e esta o5ra3 E\_ I IST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #os "i=er 9ue L"e=N % a5stracto "a percep2o6 por9ue u# percepto 9ue po"e ser $isto co#o "e= "e a ,u#a coisa po"e ta#5%# ser $isto "e outro #o"o3 Supon&a#os 9ue3V"ou o no#e "e L"i,it<rioN ao con'unto "os "e"os "a #o3 Ento6 se eu "isser Lten&o "ois "i,it<riosN "escre$o o #es#o 0acto percepti$o antes "escrito pe o n:#ero "e=3 Assi#6 na expresso Lten&o "e= "e"osN6 a percep2o te# #enor e a concep2o #aior parte "o 9ue na expresso Listo % $er#e &oN3 A 9uesto % apenas "e ,rau3 A resposta co#p eta 9uanto Ys proposi2@es e# 9ue aparece L"e=N % 9ue e as no contH# constituinte correspon"ente a essa pa a$ra3 Co#o seria on,o exp ic<; o para o n:#ero "e=6 por ser ,ran"e6 su5stitua#os por Lten&o "uas #osN6 Isto si,ni0icaK LH< u# a ta 9ue &< u# 56 no i"Hnticos6 e tais 9ue se'a 9ua 0or x6 Lx % u#a #o #in&aN % $er"a"eiro 9uan"o e s 9uan"o x % a ou x % 53N No se encontra a9ui a pa a$ra L"uasN3 I $er"a"e 9ue &< "uas etras a e 56 #6as no precisa#os #ais "e sa5er 9ue so "uas "o 9ue "e sa5er se so pretas6 5rancas ou "e 9ua 9uer cor3 E# certo senti"o preciso os n:#eros so 0or#ais3 Os 0actos 9ue $eri0ica# 9uais9uer proposi2@es a0ir#ati$as "e 9ue as $<rias co ec2@es re0eri"as tH# ca"a u#a "ois #e#5ros6 no tH# "e co#u# u# constituinte #as u#a 0or#a3 Nisto "i0ere# "e proposi2@es so5re a est<tua "a Li5er"a"e6 ou a Lua6 ou +eor,e .as&in,ton3 Essas re0ere#;se a u#a por2o particu ar "o espa2o;te#po3 Z o 9ue tH# "e co#u# 9uais9uer proposi2@es acerca "a est<tua "a Li5er"a"e> #as na"a &< co#u# entre propor2@es L&< "ois ta e ta N excepto a 0or#a3 A re a2 o "o s!#5o o L"oisN CO4 + si,ni0ica"o "a proposi2o % #uito #ais co#p ica"a "o 9ue a "o s!#5o o L$er#e &oN co# a proposi2o e# 9ue ocorre3 *o"e#os "i=er 9ue o pri#eiro na"a si,ni0ica e# certo senti"o6 por9ue se a proposi2o % $er"a"eira6 no &< constituinte correspon"ente no seu si,ni0ica"o3 *o"e#os continuar a "i=er6 se nos apra=6 9ue os n:#eros so eternos6 i#ut<$eis6 etc36 #as "e$e#os acrescentar 9ue so 0ic2@es ,icas3 Outro ponto #ais3 So5re so# e cor6 "i= * ato 9ue La#5os so "ois #as ca"a u# "e e es % u#3N ]< consi"er<#os os "ois> $e'a#os o u#3 O ;erro % an< o,o ao re0eri"o Y existHncia3 O pre"ica"o u# no % ap ic<$e a coisas6 #as a c asses "e uni"a"es3 *o"e#os "i=er La Terra te# u# sat% iteN> #as La Lua % u#aN seria erro sint<ctico3 *o"!a#os i,ua #ente "i=er La Lua % #uitosN por9ue te# #uitas partes3 Di=er La Terra te# u# sat% iteN % "ar u#a proprie"a"e "o conceito Lsat% ite "a TerraN6 proprie"a"e 9ue % a se,uinteK LH< u# c ta 9ue Lx % sat% ite "a TerraN % $er"a"eiro 9uan"o e s 9uan"o x % c3N FILOSOFIA ANTI+A E\Q u#a $er"a"e astron#ica3 Se e# $e= "e Lsat% ite "a TerraN puser#os pLuaN ou 9ua 9uer no#e prprio6 o resu ta"o % tauto ,ico ou se# senti"o3 LU#N portanto %

proprie"a"e "e certos conceitos6 co#o L"e=N % u#a proprie"a"e "e conceito L#eu "e"oN3 Di=er 9ue La Terra te# u# sat% ite6 isto %6 a Lua6 portanto a Lua % u#aN % to #au co#o "i=erK LOs apsto os era# "o=e> *e"ro era apsto o6 portanto *e"ro era "o=eN6 o 9ue seria $< i"o se su5stitu!sse#os L"o=eN por L5rancoN3 Assi# se $H 9ue en9uanto &< u# con&eci#ento 0or#a ; ,ico e #ate#<tico ;no "eri$a"o "a percep2o6 os ar,u#entos p atnicos re ati$os aos outros con&eci#entos so 0a a=es3 Isto no pro$a 9ue a sua conc uso % 0a sa6 #as apenas 9ue no "eu ra=o $< i"a para sup?; a $er"a"eira3 IC *asso a,ora Y proposi2o "e *rot<,oras6 "e 9ue o &o#e# % a #e"i"a "e to"as as coisas6 enten"i"a co#o se ca"a &o#e# o 0osse3 S^ essencia a9ui "eci"ir o n!$e "a "iscusso3 De$e#os para co#e2ar6 "istin,uir entre perceptos e in0erHncias3 Nos pri#eiros6 ca"a &o#e# est< con0ina"o e# si #es#o> o 9ue sa5e "os perceptos a &eios sa5e;o por in0erHncia "os seus6 ou$in"o e en"o3 QQ perceptos "e son&a"ores e "e oucos so corno perceptos to 5ons co#o os outros> a :nica o5'ec2o % a sin,u ari"a"e "o contexto6 9ue po"e con"u=ir a in0erHncias 0a aciosas3 4as as in0erHnciasJ Sero pessoais e pri$a"asJ E# certo senti"o6 ta $e=3 Eu "e$o crer e# $irtu"e "e a ,u#a ra=o 9ue #e con$ence3 SZ certo 9ue po"e ser asser2o "e outre#6 #as po"e ser per0eita#ente a"e9ua"a ;por exe#p o6 se sou 'ui= atento Y pro$a3 E por #ais prota,oriano 9ue eu se'a6 % ra=o<$e pre0erir Y #in&a opinio a "e u# conta5i ista e# u#a 9uesto "e n:#eros6 por9ue se "iscor"o "e e e % #uito #ais pro$<$e e e ter ra=o6 co#o posso ter '< $eri0ica"o3 Neste senti"o posso a"#itir 9ue outro &o#e# #e % superior3 Be# interpreta"a6 a posi2o prota,rica no en$o $e 9ue eu nunca erre6 #as apenas 9ue a pro$a "os #eus erros "e$e re$e ar;se a #i#3 *osso 'u ,ar o #eu passa"o exacta#ente co#o outra pessoa3 4as tu"o isto pressup@e nas in0erHncias co#o opostas a perceptos certa #e"i"a "e correc2o i#pessoa 3 Se u#a in0erHncia #in&a % to 5oa co#o 9ua 9uer outra6 se,ue;se "e 0acto a anar9uia inte ectua 9ue * ato "e"u= "e *rot<,oras3 *ortanto neste ponto6 9ue % i#portante6 * ato parece ter ra=o3 4as o e#pirista "iria 9ue as percep2@es so o teste "a correc2o na in0erHncia e# #at%ria e#p!rica3 UC A "outrina "o 0 uxo uni$ersa % caricatura"a por * ato6 e ta $e= nunca a ,u%# a ti$esse sustenta"o nessa 0or#a extre#a3 Supon&a#os 9ue as cores #u"a# constante#ente3 U#a pa a$ra co#o L$er#e &oN EdF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ap ica;se a #uitos tons6 e se "i,o L$e'o3 $er#e &oN6 no &< ra=o para 9ue se'a $er"a"e "urante o te#po e# 9ue o "i,o3 * ato ap ica os resu ta"os ;a oposi2@es ,icas6 co#o perce5er e no;perce5er6 con&ecer e "escon&ecer3 4as tais oposi2@es no so prprias para "escre$er o processo3 Se e# "ia "e ne$oeiro $e#os u# &o#e# a0astar;se "e ns por u#a rua6 ca"a $e= o $e#os #ais con0usa#ente at% per"H; o "e to"o> #as &< u# per!o"o inter#%"io "e ":$i"a3 As oposi2@es ,icas 0ora# in$enta"as por con$eniHncia nossa6 #as a #u"an2a cont!nua exi,e #ecanis#o 9uantitati$o6 possi5i i"a"e i,nora"a por * ato6 *or isso o 9ue "i= neste assunto % excessi$o3 No entanto "e$e a"#itir;se 9ue se as pa a$ras e# certa extenso no ti$ere# si,ni0ica"o 0ixo6 o "iscurso % i#poss!$e 3 Contu"o a9ui ta#5%# % 0<ci ser a5so uto "e#ais3 As pa a$ras #u"a# "e si,ni0ica"o3 Se'a a pa a$ra Li"eiaN3 S u# consi"er<$e processo "e e"uca2o nos ensinou a "ar Y pa a$ra o senti"o p atnico3 I necess<rio 9ue a #u"an2a "e si,ni0ica"o "as pa a$ras se'a #ais ento 9ue o "as coisas por e as "escritas> #as n"o6 9ue no &a'a #u"anca no senti"o "as pa a$ras3 Ta $e= isto no se ap i9ue a ter#os a5stractos "e ,ica e #ate#<tica6 #as esses6 co#o $i#os6 ap ica#rse Y 0or#a e no Y

#at%ria "as proposi2@es3 Esses "ois "o#!nios s o pecu iares3 * ato6 so5 a in0; uHncia pita,rica6 assi#i ou; &e outros con&eci#entos3 *arti &ou esse erro co# os #aiores 0i so0os6 #as no "eixa por isso "e ser erro3 CA*!TULO GIG 4ETAFISICA DE ARIST@TELES Mua 9uer 0i so0o not<$e 6 e #ais ain"a Aristte es6 "e$e estu"ar;se co# re0erHncia aos pre"ecessores e aos sucessores BEC3 No pri#eiro aspecto6 o #%rito "e Aristte es % enor#e> no se,un9o6 o "e#%rito i,ua #ente enor#e> #as "e este so #ais respons<$eis os sucessores3 E e $eio no 0i# "o per!o"o cria"or "o pensa#ento ,re,o e "urante "ois #i 6 anos o #un"o no pro"u=iu 0i so0o 9ue o i,ua asse3 Durante esse per!o"o a sua autori"a"e 0oi 9uase to in"iscuti"a co#o a "a I,re'a6 e e# ciHncia co#o e# 0i oso0ia tornou;se o5st<cu o s%rio ao pro,resso3 Des"e co#e2o "o s%cu o x$ii 9uase to"o o a$an2o inte ectua co#e2ou por u# ata9ue a a ,u#a "outrina aristot% ica> e# ,ica ain"a &o'e assi# %3 4as teria si"o i,ua #ente "esastroso6 pe o #enos6 se 9ua 9uer "os pre"ecessores Bexcepto ta $e= De#critoC ti$esse a"9uiri"o i,ua autori"a"e3 *ara ser#os 'ustos "e$e#os co#e2ar por es9uecer a excessi$a 0a#a pstu#a e a i,ua #ente excessi$a pstu#a con"ena2 o3 Aristte es nasceu pro$Y$e #ente e# U_T a3 C36 e# Esta,ira6 na Tr<cia3 Seu pai &er"ara o car,o "e #%"ico assistente "o rei "a 4ace"nia3 BEC Acerca "e Aristte es con$%# 9ue o eitor portu,uHs no "eixe "e er o i#portante tra5a &o "e .erner ]a,er6 tra"u=i"o no 4%xico6 e# EQTd6 so5 o t!tu o "e Aristte es3 Bases para Ia &istoria "e su "esarro o inte ectua 3 Foi co# este estu"o 9ue a i#a,e# tra"iciona "e Aristte es co#e2ou a ser posta e# causa3 As in$esti,a2@es "os especia istas no #ais cessara#6 "es"e ento6 e po"e "i=er;se estar presente#ente a "esen&ar;se u# no$o per0i "e Aristte es e "o seu pensa#ento3 C036 9uanto a este ponto6 o *anora#a "o *ensa#ento Fi os0ico6 $o 3 II6 E"i2@es Cos#os6 e"ita"o so5 a "irec2o "e (3 "e 4a,a &es;(i &ena6 pp3 I_I;IQU3 EdI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL *e os "e=oito anos6 Aristte es $eio para Atenas estu"ar co# * ato e 0icou na Aca"e#ia cerca "e $inte anos at% a #orte "e * ato6 e# UT_;d a3 C3 (ia'ou a ,u# te#po6 casou co# a ir# ou so5rin&a "e u# tirano c&a#a"o H%r#ias B% 0a so 9ue 0osse 0i &a ou concu5ina6 por9ue e e era eunucoC3 E# UTU a3 C3 0oi preceptor "e A exan"re6 ento "e tre=e anos6 e continuou at% os "e=asseis6 e# 9ue Fi ipe "ec arou A exan"re #aior e re,ente na sua ausHncia3 Na"a se sa5e "as re a2@es entre Aristte es e A exan"re6 so5re 9ue se in$entara# #uitas en"as3 As cartas consi"era#;se apcri0as3 Os a"#ira"ores "e a#5os sup@e# 9ue o #estre in0 uenciou o "isc!pu o3 He,e pensa 9ue acarreira "e A exan"re #ostra a uti i"a"e pr<tica "a 0i oso0ia3 A3 .3 Benn "i=6 pe o contr<rioK L4au seria 9ue a 0i oso0ia no pu"esse "ar "e si #e &or teste#un&o "o 9ue o car<cter "e A exan"re333 arro,ante6 5H5e"o6 crue 6 $in,ati$o6 ,rosseira#ente supersticioso6 uniu os $!cios "e u# c&e0e #ontan&Hs ao 0renesi "e u# "%spota orienta 3N BEC De acor"o co# Benn 9uanto ao car<cter "e A exan"re6 penso no entanto 9ue a sua o5ra 0oi enor#e#ente i#portante e 5en%0ica6 pois 9ue se# e a a tra"i2o "a ci$i i=a2o &e %nica po"ia ter pereci"o3 Muanto Y in0 uHncia "e Aristte es6 po"e#os a"optar as con'ecturas #ais p ausi$eis3 *or #i# supon&o;a nu a3 A exan"re era a#5icioso e apaixona"o6 e# #aus ter#os co# o pai6 e "ecerto i#paciente na e"uca2o3 Aristte es pensa$a 9ue o Esta"o no "e$ia ter #ais "e ce# #i ci"a"os6 e pre,a$a a "outrina "a <urea #e"iocri"a"e S posso i#a,inar o seu "isc!pu o $en"o ne e u# $e &o pe"ante ins!pi"o a 9ue# seu pai o entre,ara para e$itar; &e a ,u# "ano3

EI certo 9ue A exan"re tin&a certo respeito $u ,ar pe a ci$i i=a2o ateniense6 #as isso era ^o#u# a to"a a "inastia6 "ese'osa "e pro$ar 9ue no era 5<r5ara3 Era u# senti#ento an< o,o ao "a aristocracia russa "o s%cu o xix por *aris3 Isto portanto no po"e atri5uir;se Y in0 uHncia "e Aristte es e no $e'o e# A exan"re 9ua 9uer outra coisa 9ue possa pro$ir "e essa 0onte3 4ais "e estran&ar % a pe9uena in0 uHncia "e A exan"re e# Aristte es6 cu'as especu a2@es po !ticas es9uecia# 9ue passara a era "os esta"os;ci"a"es e co#e2ara a "os i#p%rios3 Suspeito 9ue Aristte es por 0i# o 'u ,asse L#o2o6 pre,ui2oso e o5stina"o6 9ue nunca enten"eria coisa a ,u#a "e 0i oso0ia3N Os contactos entre estes "ois ,ran"es &o#ens "e$e# ter si"o to in0rut!0eros co#o se $i$esse# e# #un"os "i0erentes3 De T&e +ree` *&i osop&ers3 (o 3 I6 p3 I_R3 Ztica6 EEdOB3 *ILOSOFIA ANTI+A EdU UUR a3 C3 at% a #orte "e A exan"re BUIUC Aristte es $i$eu e# Atenas6 on"e 0un"ou a sua esco a e escre$eu a #aior parte "e seus i$ros3 X #orte "e A exan"re os atenienses re$o tara#;se e $o tara#;se contra os seus a#i,os6 inc uso Aristte es6 acusa"o "e i#pie"a"e #as 9ue6 ao contr<rio "e Scrates6 e$itou a puni2o3 4orreu no ano se,uinte BUIIC3 Co#o 0i so0o "i0ere #uito "os pre"ecessores3 Z o pri#eiro 9ue escre$e co#o pro0essor> trata"os siste#<ticos6 "iscuss@es "i$i"i"as e# cap!tu os> #estre pro0issiona e no pro0eta inspira"o3 A sua o5ra % cr!tica6 cui"a"osa6 pe"estre6 se# entusias#o 5<9uico3 Os e e#entos r0icos "e * ato "i ue#;se e# Aristte es6 #istura"os co# 0orte "ose "e senso co#u#3 On"e % p atnico sente;se; &e o te#pera#ento natura "o#ina"o pe o ensino rece5i"o3 Ne# % $ee#ente ne# pro0un"a#ente re i,ioso3 Os erros "os antecessores so os erros , oriosos "a 'u$entu"e 9ue tenta o i#poss!$e > os seus so os "a #aturi"a"e 9ue no po"e i5ertar;se "e preconceitos &a5ituais3 Z #e &or e# por#enor e na critica> 0ra9ue'a na constru2o ar,a por 0a ta "e c are=a 0un"a#enta e 0o,o titAnico3 n "i0!ci "eci"ir por on"e co#e2ar u#a exposi2o "a #eta0!sica "e Aristte es6 #as o #e &or u,ar % ta $e= a sua cotica "a teoria "as i"eias [ a a ternati$a "os uni$ersais3 Os ar,u#entos contra a teoria so 5ons [ '< se encontra# pe a #aior parte no *ar#%nh "e * ato3 O #ais 0orte % o "o Lterceiro &o#e#N3 Se u# &o#e# % u# &o#e# pe a se#e &an2a co# o &o#e# i"ea 6 "e$e &a$er u# &o#e# #ais i"ea a 9ue a#5os se'a# se#e &antes6VE se Scrates % &o#e# e ani#a 6 i#porta sa5er se o &o#e# i"ea % ani#a i"ea > sen"o assi#6 &a$er< tantos ani#ais i"eais 9uantas as esp%cies "e ani#ais3 In:ti prosse,uir3 Aristte es #ostra 9ue se a u# ,rupo "e in"i$!"uos se ap ica u# pre"ica"o6 no po"e ser pe a re a2o co# a ,u#a coisa "a #es#a esp%cie #as #ais i"ea 3 *o"e consi"erar;se pro$a"o6 #as a "outrina "e Aristte es no % c ara6 o 9ue tornou poss!$e a contro$%rsia #e"ie$a entre no#ina istas e rea istas3 A #eta0isica "e Aristte es e# ,era po"e "i=er;se * ato "i u!"o e# senso co#u#3 I "i0!ci 6 por9ue * ato e senso co#u# no se #istura# 4ei #ente3 Tentan"o co#preen"H; o6 'u ,a;se parte "o te#po 9ue e e exp@e i"eias correntes "e pessoa inocente e# 0i oso0ia6 e no resto "o te#po 9ue e e apresenta o p atonis#o co# $oca5u <rio no$o3 No acentua #uito 9ua 9uer passo6 por9ue $ai corri,i; o ou #o"i0ic<; To e# passo u terior3 O #e &or6 para co#preen"er tanto a teoria "os uni$ersais co#o a "a #at%ria e 0or#a6 % esc arecer pri#eiro a "o senso co#u#6 9ue % #eta"e "a sua concep2o6 e "epois consi"erar as #o"i0ica^@es p atnicas a 9ue a su'eita3

EdT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDEI663;TAL At% certo ponto a "outrina "os uni$ersais % #uito si#p es3 Na in,ua,e# &< no#es prpriose a"'ecti$os3 Os pri#eiros ap ica#;se a coisas ou pessoas e s a ca"a u#a "e e as o no#e se ap ica3 O So 6 a Lua6 Fran2a6 Napo eo6 so :nicos3 4as pa a$ras co#o LcoN6 L,atoN6 L&o#e#N6 ap ica#;se a "i0erentes coisas3 O pro5 e#a "os uni$ersais re0ere;se a tais pa a$ras e ta#5%# a a"'ecti$os co#o L5rancoN6 L<DroN6 Lre"on"oN6 etc3 Di= e eK BEC LEnten"o por ouni$ersa V o ter#o 9ue po"e ser pre"ica"o "e $<rios su'eitos6 por oin"i$i"ua V o 9ue no po"e ser assi# pre"ica"oN3 6U# no#e prprio si,ni0ica u#a Lsu5stAnciaN6 u# a"'ecti$o ou no#e "ec asse6 co#o L&u#anoN ou L&o#e#N6 c&a#a;se u# Luni$ersa N3 U#a su5stAncia % u# ListoN6 u# uni$ersa % u# Lta N> in"ica a hcie "e coisa6 no a coisa particu ar3 O uni$ersa no % u#a su5stAncia por9ue no % u# ListoN3V BO eito ce este "e * ato seria u# ListoN para 9ue# pu"esse perce5H; o> nisto Aristte es "iscor"a "e * ato3C ^L*arece i#poss!$e 3N6 "i=6 L9ue u# ter#o uni$ersa pu"esse ser no#e "e u#a su5stAncia3 *or9ue333 a su5stAncia % o pecu iar "e ca"a coisa e a na"a #ais pertence> o uni$ersa % co#u# e assi# se c&a#a por pertencer a #ais "e u#a coisaN3 O i#portante "a 9uesto % 9ue o uni$ersa no po"e existir por si6 #as s e# coisas particu ares3 Super0icia #ente a "outrina "e Aristte es % 5astante c ara3 Supon&a#os 9ue eu "i,oK L&< u#a coisa co#o o 'o,o "e 0ute5o N> 9uase to"os $ero nisto u# tru!s#o3 4as se eu in0erir 9ue o 0ute5o po"e existir se# 'o,a"ores6 "ir;se; a co# ra=o 9ue era u#a insensate=3 Se#e &ante#ente po"e "i=er;se 9ue &< ta coisa co#o paterni"a"e #as s por &a$er pais> co#o "o2ura6 #as s por &a$er coisas "oces> $er#e &i"o6 por &a$er coisas $er#e &as3 E esta "epen"Hncia no % rec!proca> os &o#ens 9ue 'o,a# 0ute5o existiria# #es#o 9ue no 'o,asse# 0ute5o > as coisas usua #ente "oces po"e# tornar; se a#ar,as6 e a #in&a cara6 &a5itua #ente $er#e &a6 po"e e#pa i"ecer se# "eixar "e ser a #in&a cara3 Conc ui;se 9ue o 9ue se enten"e por a"'ecti$o "epen"e para o ser "o 9ue se pensa por no#e prprio6 #as no $ice;$ersa3 i,^ o 9ue #e parece pensar Aristte es3 Neste ponto co#o e# #uitos outros a sua "outrina % u# preconceito "e senso co#u#6 pe"ante#ente expresso3 4as no % 0<ci precisar3 Se no &< 0ute5o se# 'o,a"ores po"e &a$H; o se# este ou a9ue e 'o,a"or> e se u#a pessoa po"e existir se# 'o,ar 0ute5o no po"e existir se# 0a=er a ,u#a h3 A 9ua i"a"e $ern/ &i"5 no po"e existir se# a ,u#3 su'eito6 #as po"e existir se# este BEC Da Interpreta2o6 Ed3a3 FILOSOFIA ANTI+A EdR ou a9ue e su'eito> e u# su'eito no po"e existir se# a^,u#a 9ua i"a"e6 #as po"e existir se# esta ou a9ue a3 A "istin2o entre coisas e 9ua i"a"es parece assi# i usria3 A 5ase "a "istin2o % "e 0acto in,u!stica e "eri$a "aV sintaxe3 H< no#es prprios6 a"'ecti$os6 e ter#os re acionais3 *o"e#os "i=er L]oo % s<5ioN6 L]oo % tontoN6 L]oo % #ais a to "o 9ue ]a!#eN3 L]ooN e L]ai#eN s o no#es prprios6 Ls<5ioN e LtontoN6 a"'ecti$os6 L#ais a toN6 ter#o "e re a2o3 Des"e Ar!stte es os #eta0isicos enten"era# #eta0isica#ente estas "i0eren2as sint<cticasK ]oo e ]ai#e so su5stAncias6 sa5e"oria e oucura so uni$ersais3 BTer#os "e re a2o so i,nora"os ou #a interpreta"osC3 Ta $e= co# su0iciente cui"a"o as "i0eren2as #eta0isicas re$e e# a ,u#a re a2o co# as sint<cticas6 #as i#o seria on,o e exi,iria inci"enta #ente a cria2o "e u#a in,ua,e# 0i os0ica arti0icia 3 Essa in,ua,e# no conteria no#esco#o L]ooN ou L ]ai#eN6 ne# a"'ecti$os co#o Ls<5ioN ou L oucoN> to"as as pa a$ras "a in,:a,e# or"in<ria seria#

su5#eti"as a an< ise e su5stitu!"as por outras "e si,ni0ica"o #enos co#p exo3 Antes "e isso a 9uesto "os uni$ersais e particu ares no po"e ser "iscuti"a a"e9ua"a#ente3 E c&e,a"os ao ponto "e "iscuti;IaV $ere#os 9ue % #uito "i0erente "o 9ue supus%ran'ys a princ!pio3 Se no esc areci a teoria aristot% ica "os uni$ersais % por e a no ser c ara6 co#o #anten&o> #as est< e# a$an2 o so5re a teoria "as i"eias e i,a;se co# u# pro5 e#a ,enu!no e i#portante3 Outro ter#o i#portante e# Aristte es e seus "isc!pu os esco <sticos % o "e LessHnciaN6 "e #o"o nen&u# sin ni#o "e Lun!$ersa N3 A essHncia % Lo 9ue so#os $er"a"eira#ente por nature=aN isto %6 a proprie"a"e se# a 9ua no ser!a#os o 9ue so#os3 O in"i$!"uo co#o a esp%cie te# unia essHncia6 e "e0inir a esp%cie % #encionar; &e a essHncia3 Re0erir;#e;ei a e a ao tratar "a ,ica "e Aristte es3 *or en9uanto s o5ser$o 9ue % no2o con0usa incapa= "e preciso3 O ponto se,uinte "a #eta0isica3 % a "istin2o entre L0or#aN e L#at%riaN3 BL4at%ria3 co#o oposta a L0or#aN % "i0erente "e L#at%r!aN co#o oposta a Lesp!ritoNC3 4ais u#a $e= o senso co#u# % 5ase "a "outrina6 #as a9ui6 #ais "o 9ue nos uni$ersais6 as #o"i0ica2@es p atnicas so #uito i#portantes3 Se'a u#a est<tua "e #<r#ore> o #<r#ore % a #at%ria6 a 0i,ura "a"a pe o escu tor % a 0or#a3 Ou6 co# os exe#p os "e Aristte esK se u# &o#e# 0a= u#a es0era "e 5ron=e6 5ron=e % a #at%ria> en9uanto no #ar ca #o6 <,ua % a #at%ria6 sua$i"a"e a 0or#a3 At% a9ui tu"o % si#p es3 Continua "i=en"o 9ue e# $irtu"e "a 0or#a % a #at%ria a ,u#a6 coisa "e0ini"a e a su5stAncia "a coisa3 O pensa#ento "e Aristte es parece "e Ed\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL p eno senso co#u#K u#a coisa % i#ita"a e a i#ita2o constitui a 0or#a3 Se'a u# $o u#e "e <,ua3 U#a parte h separar;se "o resto por u# $aso6 e ento torna;se u#a LcoisaN6 9ue no era en9uanto esta$a na #assa &o#o,%nea> a est<tua % u#a LcoisaN e o #<r#ore "e 9ue % 0eita no #u"ou e# certo senti"o "o 9ue era co#o parte "e #assa in0or#e ou parte "o conte:"o "e u#a pe"reira36 Ns po"e#os "i=er 9ue a 0or#a con0ere su5stancia i"a"e6 por9ue a &iptese "os <to#os entrou na nossa i#a,ina2o3 Contu"o se o <to#o % u#a LcoisaN6 % e# $irtu"e "e ser3 i#ita"o por outros <to#os e ter assi#6 e# certo senti"o6 u#a L0or#aN3V (a#os a,ora a u#a no$a proposi2o6 Y pri#eira $ista "i0ici 3 A a #a6 "isse#os6 % a 0or#a "o corpo3 C aro 9ue L 0or#aN a9ui no si,ni0ica L0i,uraN6VA"iante tratarei "o senti"o e# 9ue a a #a % a 0or#a "o corpo3^ *or a,ora s o5ser$o 9ue no siste#a "e Aristte es6 a a #a % o 9ue 0a= o corpo ser u#a coisa co# uni"a"e "e 0i# e caracteristicas 9ue associa#os co# a pa a$ra Lor,anis#oN3 O 0i# "os o &os % $er6 #as no po"e# $er separa"os "o corpo3 De 0acto6 % a a #a 9ue $H3 ^ *areceria pois 9ue L0or#aN % o 9ue "< uni"a"e a u#a por2o "e #at%ria e e# ,era 6 seno se#pre6 iessa3 uni"a"e % te eo ,ica3 4as 0or#a passa a ser #ais "o 9ue isso> e o #ais % #uito "i0ici 3 A 0or#a "e u#a coisa6 "isse#os6 % a sua essHncia e su5stAncia pri#<ria3 As 0or#as so su5stanciais6 os uni$ersais no3 Muan"o u# &o#e# 0a= u#a es0era "e 5ron=e6 a #at%ria e a 0or#a '< existia#> o 9ue e e 0a= % s 'unt<; as> o &o#e# n5 0a= a 0or#a6 co#o no 0a= o 5ron=e3 Ne# to"as as coisas tH# #at%ria> as coisas eternas no tH# #at%ria6 excepto as 9ue se #o$e# no espa2o3 As coisas pro,ri"e# na rea i"a"e a"9uirin"o 0or#a> #at%ria se# 0or#a % apenas potencia i"a"e3 A concep2o "as 0or#as co#o su5stAncias6 in"epen"entes "a #at%ria e# 9ue se exe#p i0ica#6 parece expor Aristte es6 aos seus prprios ar,u#entos contra as i"eias "e * ato3 U#a 0or#a % para e e "i0erente "e u# uni$ersa 6 #as te# #uitas

caracteristicas i,uais3 A 0or#a %6 co#o "isse#os6 #ais rea "o 9ue a #at%ria> % u#a re#iniscHncia "a rea i"a"e exc usi$a "as i"eias3 A #u"an2a 9ue Aristte es opera na #eta0!sica "e * ato % #enor "o 9ue representa ser3 Assi# pensa )e er6 9ue a este respeito "i=K BEC LA 0a ta "e c are=a "e Aristte es neste assunto "e$e exp icar;se por e e estar apenas se#iehn;oipa"o6 co#o $ere#os6 "a ten"Hncia "e * ato para &ipostasiar i"eias3 As 0or#as para e e co#o as i"eias para * ato6 BEC Atihte ea6 $o 3 E6 p3 IFT3 *ILOSOFIA ANTI+A Edd tH# existHncia #cta0!sica prpria co#o con"icionantes "e to"as as coisas in"i$i"uais3 E se,uin"o penetrante#ente o "esen$o $i#ento "as i"eias 0ora "a experiHncia6 no % #enos certo 9ue essas i"eias6 e# especia on"e #ais a0asta"as "a experiHncia e percep2o i#e"iata6 se #eta#or0 oseara#6 "e pro"uto ,ico "o pensa#ento &u#ano e# pressenti#ento i#e"iato "e u# #un"o supra;sensi$e 6 e o5'ecto6 nesse senti"o6 "e u#a intui2o inte ectua 3N No $e'o co#o Aristte es respon"eria a esta cr!tica3 S posso i#a,inar 9ue e e "iria no po"ere# "uas coisas ter a h#a 0or#a3 Se u# &o#e# 0a= "uas es0eras "e 5ron=e ; "ir!a#os ; ca"a u#a te# a sua especia es0erici"a"e6 su5stancia e particu ar6 exe#p o "a uni$er^a Les0erici"a"eN6 #as no i"Hntica3 No creio 9ue os passos cita"os a"#ita# esta interpreta2o3 E ain"a po"ia o5'ectar;se 9ue a es0erici"a"e particu ar6 na teoria "e Aristte es6 seria inco,nosci$e 6 pois 9ue % "a essHncia "a sua #eta0isica sere# as coisas ,ra"ua #ente #ais co,nos;6 ci$eis 9uan"o $H# a ser #ais "e 0or#a e #enos "e #at%ria3 O 9ue no % consistente co# o resto "a sua concep2o6 excepto se a 0or#a po"e incorporar;p;e e# #uitas coisas particu ares3 Se e e "issesse 9ue &< tantas 0or#as exe#p ares "e es0erici"a"e co#o coisas es0%ricas teria "e a terar ra"ica #ente a sua 0i oso0ia3 *or exe#p o6 a concep2o "e 9ue u#a 0or#a % i"Hntica co# a sua essHncia % inco#pat!$e co# o su5ter0:,io aci#a su,eri"o3 A "outrina "a #at%ria e 0or#a i,a;se co# a "istin2o "e potHncia e acto3 4at%ria si#p es % potencia i"a"e "e 0or#a> to"a #u"an2a % o 9ue c&a#ar!a#os Le$o u2o6N6 no senti"o "e 9ue "epois "a #u"an2a6 a coisa e# 9uesto te# #ais 0or#a "o 9ue antes3 O 9ue te# #ais 0or#a % consi"era"o #ais Lrea N3 Deus % pura 0or#a e rea i"a"e pura3 *ortanto no po"e #u"ar3 (er;se;< 9ue esta "outrina % opti#ista e te eo ,icaK o uni>$erso6 e ne e to"as as coisas6 se "esen$o $e# para a ,o continua#ente #e &or "o6 9ue antes3 O conceito "e potencia i"a"e % :ti e# certos casos6 "es"e 9ue as proposi2@es respecti$as possa# tra"u=ir;se e# 0or#a "e 9ue e e este'a ausente3 [U# 5 oco "e #<r#ore % u#a est<tua e# potHnciaN6 9uer "i=er L"e u# 5 oco "e #<r#ore6 por ac2o a"e9ua"a6 0a=;se u#a est<tuaN3 4as 9uan"o a potencia i"a"e se usa co#o conceito 0un"a#enta e irre"ut!$e #ascara con0uso "e pensa#ento3 O #o"o co#o Aristte es o usa % u# "os pontos 0racos "o siste#a3 A teo o,ia "e Aristte es te# interesse e i,a;se co# o resto "a sua #eta0isica;na $er"a"e6 Lteo o,iaN % u# "os seus no#es para o 9ue EI Ed_ I IST@RIA DA *ILOSO*IA OCIDRGTAL

c&a#a#os L#eta0isicaN BO i$ro 9ue assi# c&a#a#os no "e$e o no#e a Aristte esC 3 H<6 "i= e e6 trHs esp%cies "e su5stAnciasK sens!$eis perec!$eis6 sens!$eis no perec!$eis6 no;sens!$e!s ne# perec!$eis3 A pri#eira c asse inc ui p antas e ani#ais6 a se,un"a6

corpos ce estes B9ue Aristte es supun&a #u"are# apenas 9uanto ao #o$i#entoC a terceira6 a a #a raciona "o &o#e# e Deus3 O principa ar,u#ento 9uanto a Deus % a pri#eira causa3 A ,u#a coisa pro"u= o #o$i#ento e te# "e ser i# $e eterna6 su5stancia 6 e rea 3 O o5'ecto "o "ese'o e "o pensa#ento6 "i= Aristte es6 causa# #o$i#ento se# estare# e# #o$i#ento3 Assi# Deus pro"u= #o$i#ento por ser a#a"o6 ao passo 9ue as outras causas "e #o$i#ento actua# por estare# e# #o$i#ento Bco#o urna 5o a "e 5i &arC3 Deus % pensa#ento puro6 por9ue o pensa#ento % o 9ue &< #e &or3 LA $i"a ta#5%# pertence a Deus> por9ue a rea i"a"e "o pensa#ento % $i"a e Deus % rea i"a"e> e a auto"epen"ente rea i"a"e "e Deus % $i"a eterna e a #e &or3 Di=e#os portanto 9ue Deus % u# ser $i$o6 eterno6 #Yxi#a#ente 5o#6 a 9ue# pertence# a $i"a e "ura2o continua e eterna> por9ue isto % DeusN BEFdI5C3 LS^ c aro pe o 9ue "isse#os 9ue &< u#a su5stAncia eterna i#$e 6 separa"a "as coisas sens!$eis3 (i#os 9ue no te# ,ran"e=a e % in"i$isi$e 333 4as ta#5%# #ostr<#os 9ue % i#pass!$a e ina ter<$e > por9ue to"as as outras #u"an2as so u teriores Y #u"an2a "e u,arN BEFdUaC3 Deus no te# os atri5utos "a *ro$i"Hncia crist6 por9ue "erro,aria a sua per0ei2o se pensasse a ,u#a coisa excepto 9ue % per0eito6 isto %6 E e #es#o3 LDe$e ser "e si o 9ue o "i$ino pensa#ento pensa Bpois 9ue % a #ais exce ente "as coisasC e o seu pensa#ento % pensa#ento "e pensa#entoN BEFdT5C3 De$e in0erir;se 9ue Deus no con&ece o #un"o su5 unar3 Aristte es6 co#o Spino=ac a0ir#a 9ue en9uantpc os &o#ens "e$e# a#ar a Deus6 % i#poss!$e Deus a#ar os &o#ens3 Deus no % To0inh co#o L#otor i#$e N3 *e o contr<rio6 consi"era2@es astron#icas #ostra# 9ue &< 9uarenta e sete ou cin9uenta e cinco #otores i#$eis BEFdTaC33 A sua re a2o co# Deus no % c ara> a interpreta2o natura seria 9ue so outros tantos "euses3 *or9ue "epois "os passos cita"os Aristte es continuaK [No i,nora#os a 9uesto "e sa5er se &< u#a s\ su5stAncia ou #aisN e $o ta a tratar "os #otores i#$eis3 A concep2o "o #otor i#$e % "i0!ci 3 *ara u# esp!rito #o"erno a causa "e u# #o$i#ento parece ser u# #o$i#ento anterior> e se o uni$erso a ,u#a $e= ti$esse si"o est<tico6 assi# 0icaria e /rna#ente3 *ara enten"er Arist?te es te#os "e ter e# conta o 9ue "i= "as causasK H< 9uatro esp%cies "e causas6 #ateria 6 0or#a 6 e0iciente e 0ina 3 (o tan"o FILOSOFIA ANTI+A E ao exe#p o "a est<tuaK a causa #ateria % o #<r#ore6 a 0or#a 6 a essHn" "a est<tua a rea i=ar6 a e0iciente6 a ac2o "o cin=e 6 a 0ina 6 o 0i# 9ue escu tor te# e# $ista3 E# ter#ino o,ia #o"erna a pa a$ra Lcau/ con0inar;se;ia na e0iciente3 O #otor i#$e po"e consi"erar;se causa 0ina *6 u# 0i# para o #o$i#ento6 9ue % essencia #ente e$o u2o para a se#6 &an2a co# Deus3 Eu "isse 9ue Aristte es no 0oi u# te#pera#ento pro0un"a#enre i,ioso6 #as isto s e# parte % $er"a"e3 *o"e ta $e= interpretar;se coK a ,u#a i5er"a"e u# aspecto "a sua re i,io por este #o"oK Deus existe eterna#ente co#o pensa#ento puro6 0e ici"a"e6 p er tu"e6 se# 0ins no rea i=a"os3 O #un"o sens!$e % i#per0eito6 te# $i" "ese'o6 pensa#ento i#per0eito e aspira2o3 To"os os seres $i$os con&ece Deus e# #aior ou #enor ,rau e a,e# por a"#ira2o e a#or "e Deu A #u"an2a consiste e# "ar 0or#a Y #at%ria6 #as 9uanto Ys coisas senE $eia per#anece se#pre u# shractu# "e #at%ria3 S Deus % 0or# se# #at%ria3 O #un"o e$o $e para #aior ,rau "e 0or#a6 tornan"oassi# #ais se#e &ante a Deus6 #as o processo no se co#p eta6 por9 a #at%ria no po"e ser "e to"o e i#ina"a3 Esta % u#a re i,io "e e$ u2o e pro,resso6 por9ue a est<tica per0ei2o "e Deus #o$e o

#uni s pe o a#or 9ue &e tH# os seres 0initos3 * ato era #ate#<tico6 Ar^3 tte es 5io o,ista> "e ai a "i0eren2a "as suas re i,i@es3 4as esta $iso % uni atera > Aristte es te$e ta#5%# o a#or ,re^ Y per0ei2o est<tica e a pre0erHncia "a conte#p a2o Y ac2o6 A sua "e trina "a a #a i; ustra esse aspecto "a sua 0i oso0ia3 Discute# os co#enta"ores se Ariatte es ensinou a i#orta i"a"e p 9ua 9uer 0or#a3A$erroes6 9ue o ne,a6 te$e se9ua=es e# pa!ses cri,tc os #ais ra"icais 0ora# os epicuristas6 9ue Dante encontrou no In0en De 0acto a "outrina "e Aristte es % co#p exa e presta;se a erros interpreta2o3 No i$ro Da AJ#a consi"era;a i,a"a ao corpo e ri"icu i [ trans#i,ra2o "os pita,ricos BTFd5C3 LSe,ue;se in"u5it<$e #ente 9 [ a #a % insepar<$e "o corpoN BTEUaC3 *arece pois perec!$e 3 4as Ia acrescentaK Lou pe o #enos certas partes "e e a3N Corpo e a #a re ac na#;se co#o #at%ria e 0or#aK La a #a "e$e ser su5stAncia no senti "e 0or#a "e corpo #ateria co# $i"a potencia e# si3 4as a su5st<n % rea i"a"e6 e assi# a a #a % a rea i"a"e "o corpo6 co#o caracteri=a anterior#enteN BTEIaC3 A a #a L% su5stAncia no senti"o 9ue correspor Y 0r#u a "e0initi$a "e essHncia "e u#a coisa3 Muer "i=er6 % o o9ui" essi cia "e u# corpo "o re0eri"o car<cterN Bisto %6 $i$oC BTEI5C3 A a #a pri#eiro ,rau "e rea i"a"e "e u# corpo natura 9ue e# si ten&a pot6 cia #ente $i"a3 U# corpo assi# "escrito % or,Anico BTEIiaC3 *er,un6 E_F HIST@BIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL se a #a e corpo so o #esn^o % to insensato co#o per,untar se a cera e a 0or#a "a"a pe o se o so o #es#o BTEI5C3 A autonutri2o % o :nico po"er ps!9uico "as p antas BTEUaC3 A a #a % a causa 0ina "o corpo BTETaC 3 Neste ; i$ro "istin,ue entre La #aN e Lesp!ritoN6 9ue consi"era superior e #enos i,a"o ao corpo3 Depois "e 0a ar "as re a2@es entre a #a e corpo6 "i=K LO caso "o esp!rito % "i0erente> parece u#a su5stAncia in"epen"ente i#p anta"a na a #a e incapa= "e ser "estru!"oN BTF_5C3 E ain"aK LNo te#os pro$a re ati$a ao esp!rito ou po"er "e pensar> parece "i0erir "a a #a co#o o eterno "o perec!$e > s e e po"e existir iso a"a#ente "os outros po"eres ps!9uicos3 To"as as outras partes "a a #a6 co#o se $H "o 9ue "isse#os6 so incapa=es6 a "espeito "e a0 ir#a2@es e# contr<rio6 "e existHncia separa"aN BTEU5C3 O esp!rito % a parte "e ns 9ue co#preen"e a #ate#<tica e a 0i oso0ia> o seu o5'ecto % inte#pora e portanto e e ta#5%#3 A a #a % o 9ue #o$e o corpo e perce5e o5'ectos sens!$eis> caracteri=a;se pe a autonutri2o6 sensa2o6 senti#ento e #oti$i"a"e BTEU5C3 4as o esp!rito te# a 0un2o #ais a ta "e pensar6 se# re a2o co# o corpo ou os senti"os3 De a9ui o esp!rito po"er ser i#orta e no o resto "a a #a3 *ara co#pren"er a "outrina aristot% ica "a a #a "e$e e#5rar;nos 9ue a a #a % a L0or#aN "o corpo e a 0 i,ura espacia u#a esp%cie "e L0or#aN3 Mue &< co#u# entre a #a e 0i,uraJ *enso 9ue % con0erir uni"a"e a u#a por2o "e #at%ria3 A parte "o 5 oco "e #<r#ore "e 9ue se 0ar< a est<tua no % ain"a u#a LcoisaN6 no te# 9ua 9uer uni"a"e3 Feita a est<tua6 te# uni"a"e 9ue "eri$a "a sua 0i,ura3 Ora a 0ei2o essencia "a a #a co#o L0or#aN "o corpo % torn<; o u# to"o or,Anico6 9ue te# 0ins corno uni"a"e3 U# r,o te# 0ins 9ue o exce"e#> o o &o no $H estan"o iso a"o3 E# #uitas coisas o ani#a e a p anta so su'eito co#o to"o6 e as partes no po"e# ser3 Neste senti"o a or,ani=a2o ou 0or#a con0ere su5stancia i"a"e3 O 9ue a con0ere % o 9ue Aristte es c&a#a La #aN> #as o Lesp!ritoN % "i0erente6 #enos inti#a#ente i,a"o ao corpo3 Ta $e= se'a parte "a a #a6 #as s o possui u#a escassa #inoria "e seres $i$os BTERaC3 O esp!rito6 co#o especu a2o6 no po"e ser causa "o #o$i#ento6 por9ue nunca pensa o 9ue % pratic<$e e nunca "i= o 9ue "e$e re'eitar;se ou procurar;se BTUI5C3

Doutrina se#e &ante co# e$e a tera2o na ter#ino o,ia se encontra na Rtica a Nic#h3 H< na a #a u# e e#ento raciona 6 outro irraciona 3 O irraciona % "up oK o $e,etati$o6 existente e# to"os os seres $i$os6 at% nas p antas6 e o apetiti$o6 e# to"os os ani#ais BEEFI5C3 A $i"a "a a #a raciona consiste na conte#p a2o6 co#p eta 0e ici"a"e "o &o#e#6 e#5ora FILOSOFIA ANTI+A E_ no p ena#ente atin,!$e 3 LTa $i"a seria e e$a"a "e #ais para o &o#eir3 9ue no a "ese'ar< co#o &o#e# #as por a ,u#a coisa "i$ina existent ne e3 E pe a ,ran"e superiori"a"e "e isto so5re a sua nature=a co#psit^_ a _na acti$i"a"e % superior ao exerc!cio "e outra esp%cie "e $irtu"e B^ "e car<cter pr<ticoC6 Se a ra=o % "i$ina6 a $i"a "e acor"o co# e a % "i$in^ co#para"a co# a &u#ana3 4as no "e$e#os se,uir os 9ue nos aconse &a#6 sen"o &o#ens #ortais6 a pensar e# coisas #ortais e &u#anas #a "e$e#os 9uanto pu"er#os tornar;nos i#ortais e 0 a=er to"o o es0 or26 "e acor"o co# o #e &or "e ns #es#o6 por9ue se % pe9ueno e# (FEU4E e# po"er e $a or exce"e tu"oN BEEdd5C3 De a9ui parece conc uir;se 9ue a in"i$i"ua i"a"e ; o 9ue "ist!n,u u# &o#e# "e outro ;se i,a co# a a #a irraciona e co# o corpo6 a passo 9ue a a #a raciona ou esp!rito % "i$ina e i#pessoa 3 U# &o#er3 ,osta "e ostras6 outro "e ananases> isto "istin,ue;os> #as se pensarer correcta#ente na t<5ua "e #u tip icar6 no &< "i0eren2a entre e e^ O irraciona separa;nos6 o raciona une;nos3 Assi# a i#orta i"a"e " esp!rito ou ra=o no % pessoa e in"i$i"ua 6 #as parte "a i#orta !"a" "i$ina3 No parece 9ue Aristte es cresse na i#orta i"a"e peh n senti"o p atnico e "epois cristo3 Acre"ita$a apenas 9ue en9uanto racic nais6 os &o#ens parti &a$a# "a i#orta i"a"e "i$ina3 O &o#e# po" au#entar o e e#ento "i$ino na sua nature=a e 0a=H; o % a #ais a ta $ir tu"e3 4as se o conse,uisse tota #ente "eixaria "e existir co#o pessa separa"a3 No % ta $e= esta a :nica interpreta2o poss!$e "as pa a$ra "e Aristte es6 #as penso 9ue % a #ais natura 3 CA*ITULO GG ITICA DE ARIS4ELES Na o5ra "e Aristte es &< trHs trata"os "e %tica6 #as "ois atri5ue#;se a "isc!pu os3 A Rtica a Nic#aco % ti"a e# ,era co#o autHntica6 #as #es#o nessa sup@e# #uitos 9ue os U$ros (6 (I e (III 0ora# incorpora"os "e o5ras "e "isc!pu os3 *ospon&o a contro$%rsia e ocupo;#e "o i$ro no con'unto e co#o "e Aristte es3 As concep2@es %ticas "e Aristte es so as "os &o#ens e"uca"os e experientes "o seu te#po3 No te#6 co#o * ato6 u#a re i,io #!stica6 ne# contH# teorias &etero"oxas co#o as "a h5 ic!a so5re proprie"a"e e 0a#! ia3 Ci"a"os 5e# co#porta"os e "ecentes6 9ue no preten"e# cair ne# e e$ar;se6 ac&aro na Btica u# siste#a "e princ!pios por 9ue se re,u e#3 Os 9ue preten"e# #ais 0icaro "esi u"i"os3 O i$ro ape a para os &o#ens respeit<$eis "e #eia i"a"e6 9ue o usara# especia #ente no s%cu; o x$ii para #o"erar e repri#ir os entusias#os "a 'u$entu"e3 4as a u# &o#e# co# certa pro0un"i"a"e "e senti#ento % pro$<$e 9ue 0ranca#ente "esa,ra"e3 O 5e#6 co#o "isse#os6 % 0e ici"a"e6 9ue % acti$i"a"e "a a #a3 Aristte es concor"a co# * ato na "i$iso "a a #a e# "uas partesK raciona e irraciona 6 esta : ti#a "i$i"i"a e# $e,etati$a B9ue se ac&a at% nas p antasC e apetiti$a Be# to"os os ani#aisC3 A parte apetiti$a po"e e# certo ,rau ser raciona 6 se procura ;5ens apro$a"os pe a ra=o3 Isto % essencia para a $irtu"e por9ue a ra=o e# Aristte es % pura#ente conte#p ati$a6 e se# o apetite no po"e e$ar Y acti$i"a"e pr<tica3

H< "uas esp%cies "e $irtu"es6 inte ectua e #ora 66 correspon"entes Ys "uas partes "a a #a3 As $irtu"es inte ectuais resu ta# o ensino6 as FILOSOFIA ANTI+A E_U #orais "o &<5ito3 O tra5a &o "o e,is a"or % 0or#ar 5ons ci"a"os 0or#an"o 5ons &<5itos3 Torna#o;nos 'ustos pratican"o actos 'ustos6 e o #es#o suce"e co# as outras $irtu"es3 Le$a"os a a"9uirir 5ons &<5itos6 pensa Aristte es 9ue tere#os pra=er e# praticar 5oas ac2@es3 Le#5ra;nos a9ui o "iscurso "e Ha#Iet Y #eK A"opta os ares "a $irtu"e6 #es#o 9ue a no ten&as3 Mue esse #onstro6 o costu#e6 9ue o sentir "e$ora6 Satana= "o &<5ito6 % u#a coisa an'oK 9ue na pr<tica "as ac2@es 5oas e aceit<$eis e#presta ta#5%# u#a $este ou i5r% 9ue 5e# se a"apta a 9ue# a usa3 (e'a#os a,ora a 0a#osa "outrina "o 'usto #eio3 Ca"a $irtu"e % u# #eio entre "ois extre#os6 ca"a u# "os 9uais % u# $!cio3 Assi# a cora,e# % #eio entre co5ar"ia e te#eri"a"e> i5era i"a"e6 entre pro"i,a i"a"e e a$are=a> a#or;prprio entre $ai"a"e e &u#i "a"e> esp!rito $i$o6 entre c&ocarrice e rustici"a"e> #o"%stia6 entre 5aixe=a e "escara#ento3 A ,u#as $irtu"es no ca5e# no es9ue#a> por exe#p o6 $eraci"a"e3 Aristte es 'u ,a;a #eio entre $an, ria e 0a sa #o"%stia BEEF_aC6 #as isto s se ap ica Y $eraci"a"e a respeito "e si #es#o> no $e'o co#o inc u!; a e# 9ua 9uer senti"o #ais ar,o3 Hou$e u# hor 9ue a"optara a "outrina "e Aristte es6 e ao "eixar o car,o 0e= u# "iscurso6 "ec aran"o 9ue se es0or2ara por se,uir a in&a recta entre parcia i"a"e "e u# a"o e i#parcia i"a"e "o outro3 A concep2o "a $eraci"a"e co#o ter#o #%"io no parece #enos a5sur"a3 As opini@es #orais "e Aristte es so as con$encionais "o seu te#po3 E# a ,uns pontos "i0ere# "as nossas6 e# especia 9uan"o a ,u#a 0or#a "e aristocracia inter$%#3 *ara ns6 to"os os seres &u#anos6 pe o #enos e# teoria %tica6 tH# i,uais "ireitos e 'usti2a en$o $e i,ua "a"e3 Aristte es pensa 9ue 'usti2a apenas en$o $e propor2o 'usta6 9ue Y6J th % i,ua "a"e BEEUE5C3 A 'usti2a "o "ono ou "o pai % "i0erente "a "o ci"a"o6 por9ue o 0i &o ou o escra$o so proprie""e e no se po"e ser in'usto co# a nossa proprie"a"e BEEUT5C3 Muanto aos escra$os &< u#a e$e #o"i0ica2o na "outrina6 so5re se u# &o#e# po"e ser a#i,o "o escra$oK LNa"a &< co#u# entre as "uas partes> o escra$o % u# utens! io $i$o3 Mh escra$o6 no po"e#os ser a#i,os "e e e> #as 9ua &o#e#6 % poss!$e > por9ue parece &a$er a ,u#a 'usti2a entre &o#ens 9ue co#parti &a# "o #es#o siste#a E_T HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e eis ou participa# e# u# acor"o3 *or isso po"e ta#5%# &a$er a#i=a"e co# e e co#o &o#e#N BEE\E5C3 U# pai po"e repu"iar o 0i &o6 se e e 0or #au6 #as o 0i &o no po"e repu"iar o pai6 por9ue &e "e$e #ais "o 9ue po"e pa,ar6 especia #ente a existHncia BEE\U5C3 E# re a2@es "esi,uais6 $isto o a#or "e$er proporcionar;se ao $a or6 o in0erior "e$e a#ar o superior #ais "o 9ue este a9ue e3 4u &eres6 crian2as6 $assa os "e$e# ter #aior a#or aos #ari"os6 pais e #onarcas "o 9ue ao in$%s3 E# u# 5o# casa#ento Lo &o#e# ,o$erna "e acor"o co# o seu $a or e nos assuntos 9ue &e so prprios> #as nos 9ue ca5e# Y #u &er entre,a; &osN BEE\F5C3 No ,o$erna o "o#!nio "e e a> e a ain"a #enos "e$e ,o$ernar o "e e e6 co#o acontece Ys $e=es 9uan"o % &er"eira3 O in"i$!"uo #e &or6 para Aristte es6 "i0ere #uito "o santo cristo3 De$e ter a#or prprio e no su5esti#ar o seu #%rito> e "espre=ar 9ue# #erece "espre=o BEEIT5C3 A "escri2o "o &o#e# a ti$o ou #a,nani#o interessa #uito por #ostrar a "i0eren2a entre a %tica pa, e a crist no senti"o e# 9ue Niet=sc&e 'u ,ou o Cristianis#o u#a #ora i"a"e "e escra$os3

O &o#e# #a,nAni#o6 pois 9ue #erece o #<xi#o6 "e$e ser 5o# no #ais a to ,rau> por9ue o #e &or se#pre #erece #ais> e o #e &or "e to"os6 o #<xi#o3 *or isso o &o#e# #a,nAni#o "e$e ser 5o#> e3 a ,ran"e=a e# to"as as $irtu"es pareceria caracter!stica sua Seria "e to"o in"i,no "e e e 0u,ir "o peri,o ou in'uriar a ,u%#3 Co# 9ue 0i# praticaria actos to "ese e,antes a9ue e para 9ue# na"a % ,ran"eJ ra #a,nani#i"a"e parece ento u#a esp%cie "e coroa "as $irtu"es> por9ue as en,ran"ece e no existe se# e as3 *or isso % "i0!ci ser $er"a"eira#ente #a,nAni#o> por9ue % i#poss!$e se# no5re=a e 5on"a"e "e car<cter3 n principa #ente nas &onrarias e a0rontas 9ue o &o#e# #a,nAni#o se re$e a> nas &onras ,ran"es con0eri"as por &o#ens 5ons 0ica #o"era"a#ente satis0eito pensan"o 9ue te# o 9ue #erece ou at% #enos6 por9ue no &< &onra 9ue $a &a a $irtu"e per0eita> #as "e 9ua 9uer #o"o aceita6 por9ue no tH# coisa #aior para conce"er; &e> #as "espre=a a &onraria "e ,ente "e acaso ou "e 5ase 0r!$o a6 por9ue no % o 9ue #erece> e a a0ronta ta#5%#6 por9ue no seu caso no po"e ser 'usta333 *o"er e ri9ue=a "ese'a;os por causa BEC A pa a$ra ,re,a si,ni0ica6 itera #ente6 L"ota"o "e a #a ,ran"ec6 e tra"u=;se usua #ente por L#a,nAni#o^c6 #as a tra"u2o "e Ox0or" "i= L#a,n!0icoN3 Nen&u#a pa a$ra6 no seu uso #o"erno6 expressa ri,orosa#ente o senti"o 9ue &e "a$a Arist@te es6 #as pre0iro L#a,nni#oN e portanto e#pre,uei esta pa a$ra e# u,ar "e L#a,n!0icoN na cita2o 9ue se,ue6 extracta"a "a tra"u2o "e Ox0or"3 FILOSOFIA ANTI+A E_6Q "a &onra> e e e para 9ue# at% a &onraria % coisa pouca6 as outras "e$enK sH; o "e #ais3 De a9ui os &o#ens #a,nani#os parecere# "es"en&osos33 O &o#e# #a,nAni#o no corre a peri,os 0r!$o os333 #as "e0ronta oi ,ran"es6 e ento no poupa a $i"a6 por sa5er 9ue &< con"i2@es e# 9uB a $i"a na"a $a e3 Ta &o#e# con0ere 5ene0!cios #as en$er,on&a;se "p rece5HTos> por9ue con0eri; os % acto "e u# superior6 rece5H; os o "e un in0erior3 E est< pronto a con0erir #aiores 5ene0!cios e# troca> por9/ ento o 5en0eitor ori,ina 6 a %# "e pa,o6 &e 0icar< e# "i$i"a333 n pro$E "e #a,nani#i"a"e na"a ou rara#ente pe"ir6 #as "ar pronto auxi io p "i,ni0icar;se para co# as pessoas "e a ta situa2o #as no perante E c asse #%"ia> por9ue % coisa no5re e "i0!ci ser superior Y pri#eira6 #ai 0<ci 9uanto Y se,un"a6 e a a ti$e= co# a pri#eira no % sina "e #< e"u3 ca2o6 ao passo 9ue co# as pessoas &u#i "es % to $u ,ar co#o #ostrai 0or2a contra o 0raco3 De$e ta#5%# ser c aro no "io e no a#or6 por9up ocu tar o sentir prprio6 isto %6 ter #enos e# conta a $er"a"e "o 9ui o pensa#ento a &eio % prprio "e co5ar"es333 Fa a i$re#ente6 por9ue ^ "espre=a"or e "a"o a "i=er a $er"a"e6 excepto 9uan"o 0a a irnica#enti co# o $u ,o333 Ne# % "a"o Y a"#ira2o6 por9ue para e e na"a % ,ran"e Ne# % con$ersa"or; por9ue no 0a a "e si ne# "os outros6 "e 9ue# np &e interessa ser pre=a"o ou censura"o333 *ossui coisas 5e as e in:teii "e pre0erHncia a : teis e pr<ticas3 4ais u# por#enor % prprio "o &o#en #a,nAni#oK $o= pro0un"a e e ocu2o i,ua 333 Assi# % o &o#e# #a,na ni#o> 9ue# se &e aproxi#a % in"e$i"a#ente &u#i "e> 9ue# $ai a %n "e e e % 0ri$o oN BEEIU56 EEIRaC3 Tre#e;se "e pensar o 9ue ser< u# &o#e# 0r!$o o3 Se'a co#o 0or6 no po"e &a$er #uitos &o#ens #a,nAni#os na co#u3 ni"a"e> no no senti"o ,era "e sere# raras as $irtu"es6 por sere# "i0!3 ceis6 #as por9ue as "e esse &o#e# "epen"e# ar,a#ente "e e e tei e e$a"a posi2o socia 3 Aristte es consi"era a %tica ra#o "a po !tica e no surpreen"e6 aps este ou$or "a $ai"a"e6 9ue e e 'u ,ue a #onar9ui;E a #e &or 0or#a "e ,o$erno e a aristocracia a i#e"iata3 4onarcas e aria tocratas po"e# sr L#a,nAni#osN #as o ci"a"o or"in<rio % ri"!cu o si tentar se,uir esse #o"e o3

Isto e$anta u#a 9uesto #eio %tica #eio po !tica3 *o"e#os 'u ,ai satis0atria #ora #ente u#a co#uni"a"e 9ue por constitui2o essencia con0ia as #e &ores ;coisas a poucos e exi,e "e u#a #aioria 9ue se con tente co# o se,un"o;#e &orJ * ato e Aristte es "i=e# 9ue si#6 e Niet/ c&e est< "e acor"o3 Esticos6 cristos e "e#ocratas "i=e# 9ue no3 4ai &< ,ran"es "i0eren2as na #aneira "e "i=er no3 Esticos e cristos pri#i ti$os consi"era# a $irtu"e o #aior 5e#6 e as circunstAncias externas nB E_\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL i#pe"e# o &o#e# "e ser $irtuoso3 No % pois necess<rio procurar u# siste#a socia 'usto6 $isto a in'usti2a socia s a0ectar #at%rias in"i0erentes3 *ara o "e#ocrata6 pe o contr<rio6 pe o #enos e# po !tica6 os 5ens #ais i#portantes so o po"er e a proprie"a"e> recusa portanto u# siste#a socia in'usto a esse respeito3 A concep2o estico;crist "a $irtu"e % #uito "i0erente "a "e Aristte es6 pois a $irtu"e % to poss!$e para o escra$o co#o para o sen&or3 A %tica crist repro$a o or,u &o6 9ue Aristte es6 consi"era $irtu"e6 e exa 2a a &u#i "a"e6 9ue Aristte es consi"era $!cio3 As $irtu"es inte ectuais6 superiores Ys outras se,un"o * ato e Aristte es6 so risca"as "a ista6 para 9ue po5res e &u#i "es possa# ser to $irtuosos co#o6 9uais9uer outros3 O papa +re,rio 4a,no censurou so ene#ente u# 5ispo por ensinar ,ra#<tica3 A i"eia aristot% ica "e 9ue a $irtu"e #ais a ta % para poucos i,a;se ,ica#ente co# a su5or"ina2o "a %tica Y po !tica3 Se o 0i# % o 5e# "a co#uni"a"e #ais "o 9ue o in"i$i"ua 6 % poss!$e 9ue a 5oa co#uni"a"e se'a a9ue a e# 9ue &< su5or"ina2o3 E# u#a or9uestra o pri#eiro;$io ino % #ais i#portante "o 9ue o o5o%6 e#5ora;a#5os necess<rios ao con'unto3 *6 i#poss!$e 0or#ar u#a or9uestra "an"o a ca"a &o#e# o #e &or para e e co#o in"i$!"uo3 O #es#o se ap ica a u# ,ran"e Esta"o #o"erno6 e#5ora "e#ocr<tico3 U#a "e#ocracia #o"erna ; "i$ersa#ente "as anti,as ; con0ere ,ran"es po"eres a certos in"i$!"uos esco &i"os6 presi"entes ou pri#eiros;#inistros6 e espera "e e es #%ritos 9ue no espera "e ci"a"os $u ,ares3 Muan"o no pensa# e# ter#os "e re i,io ou contro$%rsia po !tica6 as pessoas pro$Y$e #ente pensa# 9ue u# 5o# presi"ente % #ais para ser &onra"o "o 9ue u# 5o# a"ri &a"or3 E# u#a "e#ocracia no se espera "o presi"ente se'a o &o#e# #a,nAni#o "e Aristte es6 #as ain"a se espera se'a "i0erente "o ci"a"o #%"io e ten&a #%ritos re aciona"os co# a posi2o3 Esses #%ritos pecu iares no seria# ta $e= consi"era"os L%ticosN6 #as isso % por usar#os o a"'ecti$o e# senti"o #ais estreito "o 9ue Aristte es3 Co#o resu ta"o "o "o,#a cristo6 tornou;se #ais a,u"a "o 9ue no te#po "os ,re,os a "istin2o entre #%ritos #orais e outros3 n u# #%rito ser ,ran"e poeta6 co#positor ou pintor6 #as no % #%rito #h> no consi"erare#os por isso u# &o#e# #ais $irtuoso ou #ais capa= "e ir para o C%u3 O #%rito n6 ora s "epen"e "e actos "e $onta"e6 "e esco &a entre ac2@es poss!$eis BEC3 No posso ser censura"o por no escre$er u#a ^EC Aristte es ta#5%# "i= BEEFR3EC6 #as no #o"o co#o o enten"e as conse9uHncias no tH# a a#p itu"e "a interpreta2o crist3 *ILOSOFIA ANTI+A E_d pera6 por9ue no sei 0a=H; o3 Na concep2o orto"oxa6 a consciHncia "i=;#e o 9ue % 'usto> e esco &er "e outro #o"o % peca"o3 A $irtu"e % #ais repu sa "o peca"o "o 9ue a ,u#a coisa positi$a3 Nen&u#a ra=o &< para supor ha #ente #e &or u# &o#e# e"uca"o "o 9ue3 u# no e"uca"o> u# inte i,ente6 #e &or 9ue u# est:pi"o3 De este #o"o #uitos #%ritos "e ,ran"e i#portAncia socia so estran&os Y %tica3 O a"'ecti$o Lan%ticoN6 no uso actua 6 % #uito #ais estrito "o 9ue o a"'ecti$o Lin"ese'<$e N3 I in"ese'<$e ser i#5eci 6 #as no % an%tico3

4uitos 0i so0os #o"ernos pensara# no entanto 9ue "e$ia "e0inir;se pri#eiro o 5e# e "i=er "epois 9ue as nossas ac2@es "e$ia# ten"er a rea i=<; o3 Esta concep2o est< #ais perto "a "e Aristte es6 para 9ue# a 0e ici"a"e % o 5e#3 I certo 9ue a #ais a ta 0e ici"a"e s est< patente ao 0i so0o6 #as para Aristte es isso no % o5'ec2o3 As teorias %ticas po"e# "i$i"ir;se e# "uas c asses6 con0or#e consi"era# as $irtu"es #eio ou 0i#3 *ara Arist te es so #eio para a 0e ici; "a"e3 LSen"o pois o 0i# o 9ue procura#os6 e os #eios o 9ue esco &e#os6 as ac2@ es 9uanto aos #eios "e$e# ser $o unt<rias e acor"es co# a esco &a3 Ora o exercicio "as $irtu"es respeita aos #eiosN BEEEU5C3 4as &< outro senti"o e# 9ue a $irtu"e se inc ui nos 0insK LO 5e# &u#ano % acti$i"a"e "a a #a6 "e acor"o co# a $irtu"e e# u#a $i"a co#p etaN BEFQ_aC3 *enso 9ue e e consi"eraria 0ins as $irtu"es inte ectuais e si#p es #eios as pr<ticas3 Os #ora istas cristos opina# 9ue e#5ora as conse9uencias "e ac2@es $irtuosas se'a# e# ,era 5oas6 essas ac2@es $a e# por si e no pe os e0eitos3 *or outro a"o6 a9ue es para 9ue# o pra=er % o 5e# s $He# as $irtu"es co#o #eios3 Mua 9uer "e0ini2o "o 5e#6 excepto a "e0ini2o co#o $irtu"e6 e$ar< Y conc uso "e 9ue as $irtu"es so #eios para o5ter 5ens "i0erentes "e e as3 Co#o $i#os6 Aristte es concor"a6 e#5ora no tota #ente6 co# os 9ue enten"e# ser pri#eira tare0a "a %tica "e0inir o 5e# e 9ue a $irtu"e "e$e consi"erar; se a ac2o ten"ente a pro"u=i; o3 A re a2o %tico;po itica e$anta outra 9uesto %tica i#portante3 A"#iti"o 9ue o 5e# procura"o pe a ac2o 'usta % o "e to"a a co#uni"a"e ou at% o "a ra2a &u#ana6 ser< e e a so#a "e 5ens in"i$i"uais6 ou a ,u#a coisa essencia ao to"o e no Ys partesJ Exe#p i0i9ue#os co# o corpo &u#ano3 Os pra=eres i,a#;se a "i0erentes partes6 #as ns re0eri#o; os Y pessoa co#o to"o3 +o=an"o u# per0u#e6 sa5e#os 9ue o nari= s por si no po"eria ,o=<; o3 H< 9ue# 'u ,ue6 an< o,a#ente6 9ue e# u#a co#uni"a"e or,ani=a"a certas exce Hncias pertence# ao; to"o e no a u#a parte3 Se 0ore# #eta0!sicos6 po"e# "i=er6 co#o He,e 6 9ue to"a 9ua i"a"e 5oa % atri5uto "o uni$erso co#o to"o> #as e# ,era acrescentaro 9ue % #enos erra"o atri5uir o 5e# a u# Esta"o "o 9ue a u# in"i$i"uo3 E__ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL L,ica#ente a 9uesto po"e p?r;se assi#K atri5u!#os ao Esta"o pre"ica"os inatri5u!$eis a ca"a #e#5ro ; popu oso6 extenso6 po"eroso6 etc3 [ A concep2o consi"era"a p@e nesta c asse os pre"ica"os %ticos e "i= 9ue s "eri$a"a#ente pertence# a in"i$!"uos3 U# &o#e# pertencente a u# Esta"o popu oso ou 5o# ne# por isso % 5o# ou popu oso3 Esta i"eia6 $asta#ente "e0en"i"a por 0i so0os a e#es6 no % a "e Aristte es6 excepto ta $e= e# certa #e"i"a na concep2o "e 'usti2a3 +ran"e parte "a ZD "iscute a a#i=a"e6 inc uin"o to"as as re a2@es a0ecti$as3 A#i=a"e per0eita s % poss!$e entre 5ons e % i#poss!$e ser a#i,o "e #uitos3 Nin,u%# "e$e ser a#i,o "e pessoa 9ue &e se'a #uito superior6 a no ser "a #ais a ta $irtu"e6 o 9ue 'usti0icar< o respeito #ostra"o3 Nas re a2@es "esi,uais6 co#o as "e #ari"o e #u &er ou pai e 0i &o6 $i#os 9ue o superior "e$e ser #ais a#a"o3 n i#poss!$e ser#os a#i,os "e Deus6 por9ue e e no po"e a#ar;nos3 Aristte es "iscute se u# &o#e# po"e ser a#i,o "e si #es#o6 e "i= 9ue s % poss!$e se 0or &o#e# 5o#> o &o#e# #au #uitas $e=es se o"eia a si #es#o3 O &o#e# 5o# po"e a#ar;se #as no5re#ente BEE\QaC3 Osa#i,os so con0orto na #< 0ortuna6 #as no "e$e#os in0e icit<; os procuran"o a sua si#patia6 co#o 0a=e# as #u &eres e os &o#ens e0e#ina"os BEEdE5C3 No so "ese'<$eis os a#i,os apenas na "es,ra2a6 por9ue o &o#e# 0e i= precisa "e repartir co# e es a sua 0e ici"a"e3 Nin,u%# aceitaria o #un"o co# a con"i2o "e ser s6 por9ue o &o#e# %

criatura po !tica e te# "e con$i$er por nature=a BEE\Q5C3 Tu"o o 9ue "i= "a a#i=a"e % "e aceitar6 #as no $ai a %# "o senso co#u#3 Aristte es #ostra ain"a o seu 5o# senso na "iscusso "o pra=er6 9ue * ato consi"erara u# tanto ascbtica#ente3 *ara e e pra=er e 0e ici"a"e so "istintos6 e#5ora no possa &a$er 0e ici"a"e se# pra=er3 H<6 "i= e e6 trHs concep2@es "o pra=erK EC Mue nunca % 5o#> IC Mue &< pra=eres 5ons6 #as a #aior parte % #<> UC Mue o pra=er % 5o# #as no o #e &or3 Re'eita a pri#eira6 por9ue a pena % certa#ente #<6 e portanto o pra=er "e$e ser 5o#3 Di= co# ra=o 9ue % insensato 'u ,ar 0e i= u# &o#e# no tor#ento> % necess<rio Y 0e ici"a"e certo ,rau "e 5oa 0ortuna exterior> ta#5%# ne,a 9ue to"o pra=er se'a corpreo> to"as as coisas tH# a ,o "i$ino e portanto a ,u#a capaci"a"e "e pra=eres #ais a tos3 O &o#e# 5o# te# pra=er excepto se 0or in0e i=> e Deus ,o=a se#pre u# pra=er :nico e si#p es BEERI;EERTC3 Na : ti#a parte "o i$ro &< outra "iscusso "o pra=er6 no "e to"o consistente co# esta3 Di=;se a i 9ue &< #aus pra=eres6 9ue no so para &o#ens 5ons BEEdU5C> 9ue os pra=eres ta $e= "i0ira# e# esp%cie Bi5i"3C> FILOSOFIA ANTI+A E_Q e 9ue os pra=eres so 5ons ou #aus con0or#e se i,a# co# 5oas ou #<s acti$i"a"es BEEdR5C3 H< coisas #ais $a iosas "o 9ue o pra=er> nin,u%# 9uereria passar a $i"a co# u# inte ecto "e crian2a6 #es#o 9ue 0osse a,ra"<$e 3 Ca"a ani#a te# seu pra=er prprio6 e o prprio "o &o#e# i,a;se co# a ra=o3 Isto e$a Y :nica "outrina "o i$ro 9ue no % #ero senso co#u#3 A 0e ici"a"e est< na acti$i"a"e $irtuosa e a per0eita 0e ici"a"e na acti$i"a"e #e &or6 a conte#p ati$a3 A conte#p a2o % pre0er!$e Y ,uerra6 Y po !tica6 ou a 9ua 9uer carreira pr<tica6 por9ue per#ite o cio6 essencia Y 0e ici"a"e3 As $irtu"es pr<ticas "o apenas 0e ici"a"e secun"<ria> a supre#a % o exerc!cio "a ra=o6 por9ue a ra=o6 aci#a "e tu"o % o &o#e#3 O &o#e# no po"e ser inteira#ente conte#p ati$o6 #as tanto 9uanto po"e co#parti &a "a $i"a "i$ina3 LA acti$i"a"e "e Deus6 superior a to"as e# 5e#;a$enturan2a6 "e$e ser conte#p ati$aN3 De to"os os seres &u#anos6 o 0i so0o % o #ais pie"oso na acti$i"a"e> portanto o #ais 0e i= e #e &or3 Mue# exercita e cu ti$a a ra=o parece estar no #e &or esta"o "e esp!rito e no #ais ,rato aos "euses3 Se os "euses6 co#o se pensa6 se ocupa# "e coisas &u#anas6 % ra=o<$e 9ue pre0ira# o 9ue % #e &or e #ais se#e &ante a si #es#os Bisto %6 ra=oC e reco#pense# os 9ue #e &or os a#a# e &onra#6 pre0erin"o o 9ue &es % caro e a,in"o recta e no5re#ente3 E % c aro 9ue estes atri5utos ca5e# principa #ente ao 0i so0o3 E e % pois o #ais caro aos "euses> e assi# e e ser< ta#5%# o #ais 0e i=> "e este #o"o o 0i so0o ser< ta#5%# #ais 0e i= "o 9ue 9ua 9uer outro BEEdQaC3 Este passo % $irtua #ente a perora2o "a Ztica> o 9ue se se,ue esta5e ece transi2o para a po !tica3 (e'a#os a,ora #%ritos e "e#%ritos "a3Stica3 Di$ersa#ente "e outros assuntos trata"os por 0i so0os ,re,os6 a %tica na"a a$an2ou> na"a na %tica % con&eci"o no senti"o cient!0ico3 No &< pois ra=o para u# trata"o anti,o ser in0erior a u# #o"erno3 Muan"o Aristte es 0a a "e astrono#ia6 po"e#os "i=er 9ue erra> #as 9uan"o 0a a "e %tica6 no po"e#os "i=er no #es#o senti"o se est< certo ou erra"o3 E# ,era 6 &< trHs 9uest@es 9ue po"e# p?r;se Y %tica "e 9ua 9uer 0i so0oK EC Z interna#ente consistenteJ IC I consistente co# as outras concep2@es "o autorJ UC D< a esses pro5 e#as respostas concor"es co# os nossos senti#entos %ticosJ Se a resposta Ys "uas pri#eiras per,untas % ne,ati$a6 o 0i so0o % cu pa"o "e a ,uin erro inte ectua > #as se 0or ne,ati$a a resposta Y terceira6 no te#os "ireito "e "i=er 9ue errou6 #as apenas 9ue no esta#os "e acor"o3

EQF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Exa#ine#os as trHs 9uest@es6 9uanto Y Btica a Nieho3 EC Co# poucas e pouco i#portantes excep2@es6 o i$ro % consistente3 A "outrina "e 9ue o 5e# % a 0e ici"a"e e esta consiste na acti$i"a"e 5e# suce"i"a6 est< 5e# con"u=i"a3 A "a $irtu"e #eio entre "ois extre#os6 e#5ora "esen$o $i"a #uito en,en&osa#ente % #enos 0e i=6 pois no se ap ica Y conte#p a2o inte ectua 6 9ue6 co#o "isse#os6 % a #e &or "e to"as as acti$i"a"es3 *o"e contu"o pensar;se 9ue a "outrina se ap ica s a $irtu"es pr<ticas e no Ys inte ectuais3 *or outro a"o6 a posi2o "o e,is a"or 0ica a#5!,ua3 Co#pete; &e e$ar crian2as e ,ente no$a a a"9uirir o &<5ito "as 5oas ac2@es 9ue e$aro a sentir pra=er na $irtu"e e a proce"er $irtuosa#ente se# co#pu so3 C aro 9ue o e,is a"or po"e i,ua #ente e$<; os a a"9uirir #h &<5itos> para e$it<; o6 to"os "e$e# ter a sa5e"oria "e u# "iri,ente p atnico> e se no 0or assi#6 0a &ar< o ar,u#ento "e 9ue a $i"a $irtuosa % a,ra"<$e 3 No entanto o pro5 e#a pertence ta $e= #ais Y po !tica "o 9ue Y %tica3 IC A %tica "e Aristte es % "e to"o ponto consistente co# a sua #eta0!sica6 '< por sua $e= expresso "e u# opti#is#o %tico3 CrH na i#portAncia cient!0ica "as causas 0inais6 o 9ue i#p ica acre"itar 9ue u# propsito ,o$erna o curso "o uni$erso3 *ensa 9ue o #o$i#ento consiste principa #ente e# u# au#ento "e or,ani=a2o ou L 0or#aN e por 0i# so $irtuosas as ach 9ue 0a$orece# esta ten"Hncia> % certo 9ue ,ran"e parte "a %tica pr<tica no % particu ar#ente 0i os0ica6 #as si#p es resu ta"o "e o5ser$a2o "as coisas &u#anas> #as essa parte "a sua "outrina6 e#5ora in"epen"ente "a sua #eta0isica6 no % inconsistente co# e a3 UC Co#paran"o as pre0erHncias %ticas "e Aristte es co# as nossas6 ac&a#os "es"e o,o u#a aceita2o "e "esi,ua "a"e6 repu,nante ao senti#ento #o"erno3 No s 9uanto Y escra$atura e superiori"a"e "e #ari"os e pais so5re #u &eres e 0i &os6 #as 9uanto a ser essencia #ente o 9ue % #e &or s para poucos ; &o#ens #a,nAni#os e 0i so0os3 *arece 9ue a #aior parte "os &o#ens seria apenas #eio "e pro"u2o "e poucos ,o$ernantes e s<5ios3 aant a0ir#ou 9ue ca"a &o#e# % u# 0i# e# si6 e isto "e$e to#ar; se co#o expresso "a i"eia intro"u=i"a pe o cristianis#o3 H< contu"o u#a "i0icu "a"e ,ica na $iso "e aantK no "ar #eios "e "eciso 9uan"o co i"ire# os interesses "e "ois &o#ens3 Co#o ap icar ento o princ!pioJ Mua "e$e ento ce"erJ Ta princ!pio ap ica;se Y co#uni"a"e #ais "o 9ue ao in"i$!"uo3 No senti"o #ais ato ser< u# princ!pio "e L'usti2aN3 Bent&a# e os uti itaristas interpreta# L'usti2aN co#o Li,ua "a"eN> se o interesse "e "ois &o#ens co i"e6 "e$e aten"er;se ao 9ue pro"u= #aior tota "e 0e ici"a"e6 se# o &ar a 9ua "os "ois ucra ou co#o a parti &a# entre si3 Se se "< #ais ao #e &or "o 9ue ao pior % por9ue co# o te#po FILOSO*IA ANTIOA EQE a 0e ici"a"e ,era ;au#enta6 pre#ian"o a $irtu"e e punin"o o $!cio6 nc por u#a "outrina %tica "e 9ue o 5e# #erece #ais 9ue o #a 3 A L'usti2aN nesta concep2o consiste e# consi"erar apenas a so#a "e 0e ici"a"e en$o $i"a se# 0a$orecer in"i$!"uo ou c asse contra outros3 Os 0i so0os ,re,os6 inc usos * ato e Aristte es6 ti$era# concep2o "i$ersa6 ain"a &o'e ar3 ,a#ente pre$a ente3 *ensara# ; or!,!nYr!a#ente so5re 5ase re i,iosa ; 9ue ca"a coisa ou pessoa te# sua es0era prpria para u trapassar o 9ue % Lin'ustoN3 A ,uns &o#ens6 por seu car<cter e apti"@es6 tH# #ais ar,a es0era "o 9ue outros6 e no % in'usto tere# #aior 9uin&o "e 0e ici"a"e3 Consi"era;se "e Aristte eo esta i"eia6 #as a sua 5ase re i,iosa6 e$i"ente nos pri#iti$os6 '< no aparece nos seus escritos3

Fa ta co#p eta#ente a Aristte es o 9ue se c&a#a 5ene$o Hncia ou 0i antropia3 O 9ue sa5e "os so0ri#entos "a &u#ani"a"e no o co#o$e3 ]u ,a;os inte ectua #ente6 co#o u# #a 6 #as s parece i#pressionare#;no 9uan"o acontece# aos seus a#i,os3 4ais ,era #ente6 &< na Btioa po5re=a e#ociona 9ue no se encontra nos 0i so0os anteriores> a ,u#a coisa in"e$i"a#ente $ai"oso e satis0eito nas especu a2@es "e Aristte es so5re as coisas &u#anas3 *arece es9ueci"o o 9ue nos outros interessa e apaixona os &o#ens3 At% o 9ue "i= "a a#i=a"e % t%pi"o3 No "< sina "e ter ti"o experiHncias 9ue "i0icu tasse# conser$ar a sani"a"e> parece "escon&ecer os aspectos #ais pro0un"os "a $i"a #ora 3 *o"e "i=er;se 9ue p@e "e parte to"a a experiHncia &i in39na re ati$a Y re i,io3 O 9ue te# 9ue "i=er % 9ue ser< :ti para conso ar os &o#ens "e paix@es 0racas> #as na"a "i= "os possessos "e Deus ou "o Dia5o ou "e a9ue es a 9ue# a "es,ra2a e$a ao "esespero3 *or isso6 a #eu $er6 a sua RtD6 apesar "a 0a#a6 no te# i#portAncia intr!nseca3 CA*ITULO m *OLITICA DE ARIST@TELES A *o !tica "e Aristte es % no s interessante por #ostrar preconceitos $u ,ares "os ,re,os e"uca"os "o seu te#po6 corno i#portante6 por ser 0onte "e princ!pios in0 uentes at% o 0i# "a I"a"e 4%"ia6 No creio 9ue &a'a a i #uito "e :ti prYtica#ente para u# esta"ista actua 6 #as &< #uito para esc arecer con0 itos "e parti"os e# "i0erentes partes "o #un"o &e %nico3 No &< con&eci#ento #uito ,ran"e "e #%to"os "e ,o$erno e# Esta"os no;&e %nicos3 A u"e#;se o E,ipto6 Ba5i nia6 *%rsia e Carta,o6 #as Y excep2o "a : ti#a6 as a us@es so per0unctrias3 No &< #en2o "e A exan"re6 ne# a #ais e$e consciHncia "a trans0or#a2o por 9ue o #un"o ia passan"o6 To"a a "iscusso ,ira e# $o ta "as ci"a"es;esta"os6 se# a #enor pre$iso "a sua o5so escHncia3 *e a "i$iso e# ci"a"es in"epen"entes6 a +r%cia era u# a5oratrio "e experiHncia po !tica> #as "es"e o te#po "e Aristte es at% o surto "as ci"a"es ita ianas "a I"a"e 4%"ia ta experiHncia 0oi in:ti 3 De certo #o"o a experiHncia ar!stot% ica % co#parati$a#ente #ais i#portante para o #un"o #o"erno "o 9ue 0oi nos 9uin=e s%cu os u teriores Y 0eitura "o seu i$ro3 Antes "e entrar na teoria po !tica po"e# notar;se a ,u#as "as #uitas notas inci"entes "i$erti"as3 Sa5e#os 9ue Euripi"es6 9uan"o na corte "e Ar9ue au6 "a 4ace"nia6 0oi acusa"o "e &a itose por certo Deca#nic&us3 O rei para ca #<; o per#itiu; &e 9ue a2oitasse Deca#nic&us6 9ue #uitos anos "epois entrou e# u#a con'ura 5e# suce"i"a para #atar o rei> #as a esse te#po '< Eur!pi"es #orrera3 (e#os 9ue as crian2as "e$e# ser conce5i"as "e In$erno6 corri $ento norte> 9ue "e$e e$itar;se cui"a"osa#ente a in"ecHncia6 por9ue Lpa a$ras $er,on&osas e$a# a actos $er; FILOSOFIA ANTI+A EQU ,on&ososN e a o5sceni"a"e s se to era nos te#p os6 on"e a ei per#itE at% pa a$ras "esonestas3 No se "e$e casar ce"o6 por9ue os 0i &os serc 0racos e e0e#ina"os6 as #u &eres "isso utas e os #ari"os to &i"os nc cresci#ento3 A #e &or i"a"e "e casar % a "e trinta e sete anos para o &o#e#6 "e=oito para a #u &er3 Fica#os sa5en"o 9ue Ta es6 #ote'a"o pe a sua po5re=a6 co#prot [ pra=o to"os os a,ares e p?"e assi# 0ixar pre2os "e #onop io parB [ seu uso3 FH; o para #ostrar 9ue os 0i so0os po"e# ,an&ar "in&eiro e se no o 0a=e# % por tere# coisas #ais s%rias e# 9ue pensar3 O i$ro co#e2a por #ostrar a i#portAncia "o Esta"o> % a #ais a t0i 0or#a "e co#uni"a"e e "iri,e;se ao #ais a to 5e#3 No te#po6 a 0a#! ia prece"e3 Co#p@e;se "e

"uas re a2@es 0un"a#entais6 a "e &o#e# e #u &ei e a "e sen&or e escra$o6 a#5as naturais3 (<rias 0a#! ias e# con'unte 0or#a# u#a po$oa2o> $<rias po$oa2@es u# Esta"o6 "es"e 9ue 5astantB ar,o para ser auto;su0iciente> #as o Esta"o6 u terior no te#po6 prece"B a 0a#i ia e at% o in"i$!"uo6 por nature=a> por9ue Lo 9ue ca"a coisa ^ 9uan"o p ena#ente "esen$o $i"a6 c&a#a;se a sua nature=aN6 e a socie"a"e &u#ana p ena#ente "esen$o $i"a % u# Esta"o> e o to"o % anterio Y parte3 Isto en$o $e a i"eia "e or,anih "estrui"o o corpo6 a #o "i=6 '< no % #o> e i#p ica 9ue a #o se "e0ina pe a 0un2o6 s possi$e 9uan"o i,a"a a u# corpo $i$o3 Ta#5%# o in"i$!"uo s rea i=a o sei 0i# co#o parte "o Esta"o3 O 0un"a"or "o Esta"o6 "i= Aristte es6 0oi p #aior 5en0eitor> por9ue se# ei o &o#e# % o pior ani#a e a ei s existi pe o Esta"o6 9ue no % #era socie"a"e "e troca e pre$en2o "e cri#e LO 0i# "o Esta"o % a $i"a 5oa333 E o Esta"o % a unio "e 0a#! ias e po$oa 2@es e# $i"a per0eita e auto;su0icientes6 9uer "i=er6 0e i= e &onrosaK BEI_F5C3 LU#a socie"a"e po !tica existe por causa "e no5res ac2@es no co#o #ero con'untoN BEI_ aC3 Co#pon"o;se o Esta"o "e ares e ca"a u# "e e es "e u#a 0a#! ia por esta "e$ia co#e2ar a "iscusso "e po ! tica3 A #aior parte "a "iscussi respeita Y escra$atura6 por 9ue na anti,ui"a"e os escra$os era# part "a 0a#! ia 3 A escra$atura % con$eniente e 'usta6 #as o escra$o "e$e se natura #ente in0erior ao "ono3 Uns nasce# para a su'ei2o6 outros parK o #an"o3 O &o#e# 9ue por nature=a pertence a outro6 no a si #es#c % por nature=a escra$o3 Os escra$os no "e$e# ser ,re,os6 #as "e ra2K in0erior co# #enos esp!rito BEIRRa e EUUFaC3 Os ani#ais "o#%sticos sV #e &ores 9uan"o ,o$erna"os pe o &o#e#> assi# ta#5%# os in0erioreg 9uan"o ,o$erna"os por superiores3 *o"e "iscutir;se se % 'usto escra$i=a prisioneiros "e ,uerra> a $itria parece i#p icar $irtu"e superior6 #a ne# se#pre % o caso3 No entanto a ,uerra % 'usta 9uan"o tra$a"a contri EU EQT HIST@RIA3 DA FILOSOFIA OCIDENTAL

&o#ens 9ue6 e#5ora por nature=a "estina"os Y su'ei2o6 no 9uere# su5#eter;se BEIR\5C> e ento % 'usto escra$i=ar os $enci"os3 Isto 'usti0icaria to"os os con9uista"ores> por9ue nen&u#a na2o a"#itir< ter si"o "estina"a por nature=a a ser ,o$erna"a> a pro$a s po"e $ir "o resu ta"o "a ,uerra> portanto o $ence"or te# se#pre ra=o e o $enci"o nunca a ter<3 A"#ir<$e 3E Se,ue;se a "iscusso "o tr<0ico6 9ue in0 uiu pro0un"a#ente na casu!stica esco <stica3 H< "ois usos para u#a coisa6 o prprio e o i#prprio> u# sapato6 por exe#p o6 po"e ser usa"+> % o uso prprio> ou troca"o> % o uso i#prprio> a ,o "e,ra"ante &< no sapateiro6 9ue te# "e trocar os sapatos para $i$er6 (en"er a reta &o no % parte natura "a arte "e criar ri9ue=a BEIRdaC3 O ca#in&o natura % a "irec2o &<5i "a casa e "a terra3 *ara essa ri9ue=a &< i#ite6 #as no para a "o co#%rcio3 O co#%rcio i"a co# "ihro6 #as a ri9ue=a no % a9uisi2o "e #oe"a3 A ri9ue=a "eri$a"a "o co#%rcio % o"ia"a6 por9ue no % natura 3 LA esp%cie #ais o"ia"a e co# #aior ra=o % a usura6 9ue tira o ucro "o "in&eiro e no "o seu o5'ecto natura 3 A #oe"a "e$e usar;se na troca e no au#entar;se co# o 'uro333 De to"as as 0or#as "a ri9ue=a % esta a #ais antinatura N BEIR_C3 O resu ta"o "e este "ictu# po"e er;se e# Re i,ion an" t&e R!se o0 Capita i;s#6 "e Ta/ne13 4as en9uanto a sua &istria % $er!"ica6 o co#ent<rio te# u#a ten"Hncia 0a$or<$e ao 9ue % pr%;capita ista3 LUsuraN si,ni0ica to"o e#pr%sti#o a 'uro6 e no6 co#o &o'e6 s o "e taxa e e$a"a3 Des"e ento at% &o'e6 a Hu#ani"a"e6 ou pe o #enos a parte econ#ica#ente #ais "esen$o $i"a6 se "i$i"iu e# cre"ores e "e$e"ores6 os pri#eiros apro$an"o6 os se,un"os "esapro$an"o o 'uro3 Muase se#pre os propriet<rios rurais so "e$e"ores6 os &o#ens "e

ne,cio cre"ores3 As concep2@es "os 0i so0os6 co# poucas excep2@es6 coinci"e# co# o interesse pecuni<rio "a sua c asse3 Os 0i so0os ,re,os6 propriet<rios rurais ou seus e#pre,a"os so contra o 'uro> os #e"ie$ais6 &o#ens "a I,re'a6 propriet<ria "e terras6 no tin&a# ra=o para "iscor"ar "e Aristte es6 re0or2a"os ain"a pe o anti;se#itis#o6 por ser 'u"eu a #aior parte "o capita 3 Ec esi<sticos e 5ar@es tin&a# 9uere as por $e=es $io entas> #as enten"ia#;se contra o #a $a"o 'u"eu 9ue os i$rara "a "i0icu "a"e "e u#a co &eita #< por #eio "e u# e#pr%sti#o6 e 'u ,a$a #erecer a ,u#a reco#pensa pe o ser$i2o3 Co# a Re0or#a6 a situa2o #u"a3 4uitos "os #ais =e osos protestantes era# &o#ens "e ne,cio6 para 9ue# o e#pr%sti#o a 'uro era essencia 3 Ca $ino6 pri#eiro6 "epois outros te o,os sancionara#;no3 A I,re'a Cat ica te$e "e se,ui; os6 por9ue as $e &as proi5i2@es no se a'usta$a# ao #un"o #o"erno3 Os 0i so0os6 cu'os r% "itos pro$in&a# "e FILOSOFIA ANTI+A EQR ren"as "e Uni$ersi"a"es6 apro$ara# o 'uro "es"e 9ue "eixara# "e ser ec esi<sticos e portanto i,a"os co# a posse "e terra3 A5un"antes ar,u#entos tericos apoiara# se#pre a opinio econ#ica#ente con$eniente3 Aristte es critica e# $<rios pontos a Utopia "e * ato3 *ri#eiro &< o co#ent<rio #uito interessante "e 9ue e a "< "e#asia"a uni"a"e ao Esta"o e "e$ia 0a=H; o ao in"i$i"uo3 Depois $e# o ar,u#ento6 contra a "isso u2o "a 0a#i ia6 9ue ocorre a 9ua 9uer eitor3 * ato pensa 9ue "an"o o no#e "e L0i &oN a to"os 9ue este'a# e# i"a"e prpria u# &o#e# passa a ter para co# a #u ti"o os senti#entos "os &o#ens "e &o'e para co# os $er"a"eiros 0i &os> e o #es#o 9uanto ao titu o "e LpaiN3 Arist3 te es respon"e 9ue o 9ue % co#u# ao #aior n:#ero rece5e o #enor cui3 "a"o> e se os L0i &osN so co#uns a #uitos LpaisN sero "espre=a"os eir3 co#u#> % #e &or ser pri#o na rea i"a"e "o 9ue L0i &oN no senti"o "B * a3to3 O p ano p atnico "isso $eria o a#or3 Depois a e,a 9ue se a a5sti3 nHncia "o a"u t%rio % $irtu"e6 pena seria 9ue u# siste#a socia a5o isse esta $irtu"e e o $icio corre ati$o BEI\U5C3 Ento per,unta#osK se a0 #u &eres so co#uns6 9ue# "iri,e a casaJ Escre$i &< te#po u# ensaiB ; LAr9uitectura6 e Siste#a Socia N ; on"e #ostrei 9ue to"os os 9uB co#5ina# co#unis#o co# a5o i2o "a 0a#i ia6 "e0en"e# casas co#uni para ,ran"es ,rupos6 co# co=in&as6 re0eitrios e in0ant<rios co#u# O siste#a po"e "i=er;se o "e con$entos se# ce i5ato3 Z essencia pari rea i=ar os p anos "e * ato6 #as "ecerto no #ais i#possi$e "o 9/ #uitas outras coisas 9ue e e reco#en"a3 O co#unis#o "e * ato6 inco#o"a Aristte es3 Le$aria6 "i= e e6 c era contra pessoas pre,ui2osas6 e Y9ue es con0 itos co#uns entre co# pan&eiros "e $ia,e#3 4e &or % tratar ca"a u# "os seus ne,cios3 A pro prie"a"e "e$ia ser pri$a"a6 #as "e$ia cu ti$ar;se a 5ene$o Hncia pan 9ue o uso 0osse ar,a#ente co#u#3 Bene$o Hncia e ,enerosi"a"e si $irtu"es6 e se# proprie"a"e pri$a"a so i#possi$eis3 Fina #ente6 s 0osse# 5ons os p anos "e * ato6 a ,u%# teria pensa"o ne es #ai ce"o BEC3 No concor"o co# * ato6 #as se a ,u#a coisa pu"esse e$ar;# a 0a=H; o6 seria os ar,u#entos "e Aristte es contra e e3 Co#o $i#os pe o 9ue "i= "a escra$atura6 Aristte es no cre na i,ua "a"e3 4as6 a"#iti"a a su'ei2o "e escra$os e #u &eres6 resta sa5er s to"os os ehos seria# po itica#ente i,uais3 A ,uns &o#ens6 "i= e e BEC C03 o "iscurso "e Noo"Ie e# S1"ne1 S#it&K LSe a proposta 0osse 0eita tH; a;i o#iti"o o saxoJ I,nor; a;ia o "ina#ar9uHsJ Escaparia Y sa5e"oria "o nor#an"oJ BCito "e #e#riaC3

EQ\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL pensa# 9ue se'a isso "ese'<$e 6 $isto to"as as re$o u2@es se $o $ere# re,u a2o "e proprie"a"e3 E e "iscor"a6 consi"eran"o os ,ran"es cri#es "e$i"os #ais ao excesso "o 9ue Y 0a ta3 Nin,u%# se 0a= tirano para "eixar "e sentir 0rio3 U# ,o$erno % 5o# se procura o 5e# "a co#uni"a"e> #au se apenas procura o seu3 H< trHs esp%cies "e ,o$ernos 5onsK #onar9uia6 aristocracia e ,o$erno constituciona > trHs so #ausK tirania6 o i,ar9uia e "e#ocracia3 H< ta#5%# 0or#as inter#%"ias #istas3 O5ser$ar;se;< 9ue os ,o$ernos 5ons ou #aus se "e0ine# pe as 9ua i"a"es %ticas "os ,o$ernantes6 no pe a 0or#a "a constitui2o3 4as isto % s parcia #ente $er"a"eiro3 Aristocracia % u# ,o$erno "e &o#ens $irtuosos> u#a o i,ar9uia6 o "e &o#ens ricos6 e Aristte es no consi"era $irtu"e e ri9ue=a estrita#ente sinni#os3 O 9ue a0ir#a6 "e acor"o co# a "outrina "o 'usto #eio6 % ser #ais pro$<$e 9ue u#a co#petHncia #o"era"a se associe co# a $irtu"eK LA Hu#ani"a"e no a"9uire ne# conser$a a $irtu"e co# a a'u"a "e 5ens externos6 #as pe o contr<rio> e a 0e ici"a"e6 se consiste e# pra=er ou $irtu"e6 ou e# a#5os6 antes se encontra entre os esp!ritos #ais cu ti$a"os e no seu car<cter6 e 9ue s tH# #o"era"o 9uin&o "e 5ens6 "o 9ue entre os possui"ores "e 5ens e# 9uanti"a"e in:ti; 6 #as 0a tos "e 9ua i"a"es superioresN BEUIUa e 5C3 H< pois "i0eren2a entre ,o$erno "os #e &ores BaristocraciaC e o "os #ais ricos Bo i,ar9uiaC "es"e 9ue os #e &ores so pro$Y$e #ente os "e 0ortuna #o"era"a3 H< ta#5%# "i0eren2a entre "e#ocracia e constituciona is#o6 a %# "a "i0eren2a %tica no ,o$erno6 por9ue o se,un"o para Aristte es conser$a e e#entos o i,<r9uicos BEIQU5C3 4as entre #onar9uia e tirania a "i0eren2a % apenas %tica3 Acentua a "istin2o entre o i,ar9uia e "e#ocracia pe a posi2o econ#ica "o parti"o ,o$ernante> na o i,ar9uia os ricos ,o$erna# se# consi"era2o pe os po5res> na "e#ocracia o po"er est< na #o "os necessita"os6 9ue no aten"e# ao interesse "os ricos3 A #onar9uia % #e &or 9ue a aristocracia e esta #e &or 9ue o constituciona is#o3 4as a corrup2o "o #e &or % o pior> portanto a tirania % pior 9ue a o i,ar9uia6 e a o i,ar9uia "o 9ue a "e#ocracia3 De este #o"o Aristte es c&e,a Y "e0esa "a "e#ocracia por9ue a #aior parte "os ,o$ernos existentes % #<6 e portanto entre e es as "e#ocracias ten"e# para #e &or3 A concep2o ,re,a "a "e#ocracia era "e $<rios #o"os #ais ra"ica "o 9ue a nossa> exe#p o6 Aristte es3 "i= 9ue e e,er #a,istra"os % o i,<r9uico> e % "e#ocr<tico sorte<; os3 Nas "e#ocracias extre#as6 a asse#5 eia "os ci"a"os era superior Y ei e "eci"ia in"epen"ente#ente3 Os *ILOSO*IA ANTICA EQd tri5unais atenienses co#pun&a#;se "e ,ran"e n:#ero "e ci"a"os tira"oE Y sorte6 se# aux! io "e 9ua 9uer 'urista3 Era se# ":$i"a #ane'a"os pe 6^ e o9uHncia ou pe a paixo parti"<ria3 Muan"o se critica a "e#ocracia "e$e enten"er;se 9ue se pensa nesta 0or#a3 Discute on,a#ente as causas "e re$o u2o6 to 0re9uente na +r%cia co#o e# te#po na A#%rica Latina> "e #o"o 9ue Aristte es tin&a $asta experiHncia para po"er in0erir3 A causa principa era o con0 ito "e o i,arcas e "e#ocratas3 A "e#ocracia6 "i= Aristte es6 $e# "a cren2a 9ue &o#ens i,ua #ente i$res "e$e# ser i,uais e# to"os os respeitos> a o i,ar9uia6 "e 9ue &o#ens superiores e# a ,u# respeito exi,e# "e#as!a"o3 A#5os tH# certa 'usti2a #as no a #e &or3 L*ortanto 9uan"o parti &a# "o ,o$erno6 as i"eias preconce5i"as con0 itua#6 e a re$o u2o esta aN BEUF aC3 +o$ernos "e#ocr<ticos esto #enos su'eitos a re$o u2@es "o 9ue as o i,ar9uias6 por9ue os o i,arcas po"e# 9uestionar entre si3 Os o i,arcas parece tere# si"o "este#i"os3 E# a ,u#as ci"a"es "i=;

se 9ue 'ura$a#K LSerei ini#i,o "o po$o e tentarei contra e e tu"o 9ue possaN3 Reaccion<rios actuais no so to 0rancos3 So trHs os pre$enti$os contra a re$o u2oK propa,an"a e"ucati$a6 respeito pe a ei #es#o e# pe9uenas coisas6 'usti2a na ei e na a"#inistra2o6 isto %6 Li,ua "a"e "e acor"o co# a propor2o e "ar a ca"a &o#e# o seuN BEUFda6 EUFd56 EUEFaC3 Aristte es nunca $iu a "i0icu "a"e "e Li,ua "a"e "e acor"o co# a propor2oN 3 Se % para 0a=er 'usti2a6 a propor2o "e$e ser "e $irtu"e3 Ora a $irtu"e % contro$erti"a e "i0!ci "e #e"ir3 E# po !tica pr<tica6 portanto6 a $irtu"e ten"e a ser #e"i"a pe o ren"i#ento> a "istin2o entre aristocracia e o i,ar9uia6 tenta"a por Aristte es6 s % poss!$e co# u#a no5re=a &ere"it<ria 5e# esta5e eci"a> #es#o assi#6 o,o 9ue &a'a u#a ,ran"e c asse "e ricos no;no5res &< 9ue a"#iti; os ao po"er co# receio "e u#a re$o u2 o3 Aristocracias &ere"it<rias no po"e# conser$ar #uito te#po o po"er6 excepto 9uan"o a terra % 9uase :nica 0onte "e ri9ue=a3 To"a "esi,ua "a"e socia $e# a ser co# o te#po "esi,ua "a"e "e ren"i#ento3 Esta % parte "o ar,u#ento pe a "e#ocraciaK a tentati$a "e L'usti2a proporciona"aN 5asea"a e# 9ua 9uer #%rito "i0erente "a ri9ue=a % certo ;sucu#5ir3 Os "e0ensores "a o i,ar9uia preten"e# 9ue o ren"i#ento % proporciona Y $irtu"e> o sa #ista "i= 9ue nunca se $iu u# &o#e# 'usto a pe"ir po6 e Aristte es pensa 9ue os &o#ens 5ons a"9uire# o seu 'usto ren"i#ento6 ne# excessi$o ne# "e0iciente3 4as tu"o isto % a5sur"o3 To"a L'usti2aN "i0erente "a a5so uta i,ua "a"e respeita a a ,u#a 9ua i"a"e "i0erente "a $irtu"e6 e "e$e portanto con"enar;se3 EQ_ 4IST@RIA DA *ILOSOFIA OCIDENTAL H< u#a sec2o interessante so5re tirania3 U# tirano "ese'a ri9ue=a6 u# rei &onra3 O tirano te# ,uar"as #ercen<rios> os "o rei so ci"a"os3 Os tiranos so na #aioria "e#a,o,os6 e$a"os ao po"er pe a pro#essa "e prote,er o po$o contra os not<$eis3 Co# iroria #a9uia$% ica6 Aristte es exp ica o "e$er "o tirano para conser$ar o po"erK E$itar a ascenso "e pessoa "e #%rito6 por assass!nio6 se tanto 0or preciso3 *roi5ir re0ei2@es co#uns6 c u5es6 ou 9ua 9uer e"uca2o capa= "e pro"u=ir senti#entos &ostis3 No "e$e &a$er asse#5 eias ou "iscuss@es iter<rias3 De$e e$itar Tue os &o#ens se con&e2a# 5e# e co#pe i; os a $i$er e# p:5 ico Ys suas portas3 De$e e#pre,ar espi@es6 co#o as #u &eres espias "e Siracusa3 De$e se#ear "iscr"ias e e#po5recer os s:5"itos> ocup<; os e# ,ran"es o5ras co#o 0i=era# os reis "o E,ipto co# as *irA#i"es3 Dar< po"er a #u &eres e escra$os para 0a=H; os seus in0or#a"ores3 Far< ,uerra6 para 9ue os s:5"itos possa# ter 9ue 0a=er e este'a# se#pre necessita"os "e c&e0e BEUEUa e 5C 3 *6 triste pensar 9ue "e to"o o i$ro este passo % o #ais a"e9ua"o ao nosso te#po3 Aristte es conc ui 9ue no &< #a "a"e "e#asia"a para u# tirano> #as "i= &a$er outro #%to"o "e conser$ar a tiraniaK por #o"era2o e aparHncia re i,iosa3 No "eci"e 9ua "os #%to"os "< #e &or resu ta"o3 De#onstra on,a#ente 9ue a con9uista no % o 0i# "o Esta"o6 #ostran"o 9ue #uitos a"optara# a concep2o i#peria ista3 H< u#a excep2oK [ con9uista "e Lescra$os naturaisN % 'usta3 Isto 'usti0ica$a a seu $er [ ,uerra contra os 5<r5aros6 no contra os ,re,os6 9ue no so Lescra$os naturaisN3 E# ,era a ,uerra % #eio e no 0i#> unia ci"a"e iso a"a6 on"e a con9uista % i#poss!$e 6 po"e ser 0e i=> Esta"os iso a"os precisa# "e no ser inacti$os3 Deus e o uni$erso so acti$os e#5ora &es se'a i#poss!$e 0a=er con9uistas3 A 0e ici"a"e 9ue u# Esta"o "e$e procurar6 e#5ora a ,uerra se'a Ys $e=es #eio para e a6 no % a ,uerra #as acti$i"a"es "e pa=3

Isto e$a Y 9uestoK 9ua a extenso "o Esta"oJ +ran"es ci"a"es nunca so 5e# ,o$erna"as6 por9ue ,ran"e #u ti"o no po"e ser or"ena"a3 U# Esta"o "e$e ter extenso 5astante para po"er ser auto;su0iciente6 #as no "e#asia"a para o ,o$erno constituciona > 5astante pe9ueno para os ci"a"os se con&ecere#6 se# o 9ue no &a$er< 'usti2a nas e ei2@es e "e#an"as3 O territrio "e$e po"er a$istar;se "o a to "e u#a co ina3 4as ser auto;su0iciente BEUI\5C e ter tr<0 ico "e i#porta2o e exporta2o BEUIdaC parece en$o $er inconsistHncia3 Mue# tra5a &a para $i$er no "e$e ser a"#iti"o Y ci"a"ania3 LOs ci"a"os no "e$e# ser #ecAnicos ou ne,ociantes6 por9ue ta $i"a % i,n5i e ini#i,a "a $irtu"eN3 Ne# "e$ia# ser a$ra"ores6 por9ue preci; FILOSOFIA ANTI+A Ef sa# "e te#po i$re3 Os ci"a"os teria# a proprie"a"e os a$ra"oreE seria# escra$os "e ra2a "i0erente BEUUFaC3 As ra2as "o Norte so 5riosas as "o Su inte i,entes> portanto os escra$os "e$ia# ser "as "o Su 6 po5 seria incon$eniente sere# 5riosos3 S os ,re,os tH# a#5as as 9ua i"a"es e se uni"os po"e# ,o$ernar o #un"o BEUId5C3 *o"ia esperar; se a9ui u#E a uso a A exan"re6 #as no a &<3 Muanto Y super0!cie "os Esta"os6 Aristte es co#ete e# esca a "i0e rente o #es#o erro "e #uitos i5erais #o"ernos3 U# Esta"o "e$e po"ei "e0en"er;se na ,uerra6 e at%6 se a cu tura i5era "e$e so5re$i$er6 "e0eri "er;se se# ,ran"e "i0icu "a"e3 A extenso "epen"e "a t%cnica "a ,uerr^ e "a in":stria3 No te#po "e Aristte es a ci"a"e;esta"o era o5so eta por9ue no po"ia "e0en"er;se contra a 4ace"nia3 No nosso te#po i +r%cia to"a6 inc usa a 4ace"nia6 % o5so eta nesse senti"o6 co#o se pro$o recente#ente BEC3 A"$o,ar &o'e a in"epen"Hncia "a +r%cia ou "e 9ua 9ueK pais pe9ueno % to 0:ti co#o a"$o,ar a "e u#a si#p es ci"a"e cu'i territrio se a5ran,e "o a to "e u#a e#inHncia3 (er"a"eira in"epen"Hnc& s a "e u# Esta"o ou a ian2a 5astante 0orte para repe ir6 por es0or2T prprio 9ua 9uer tentati$a "e con9uista3 Na"a #ais pe9ueno "o 9ue E A#%rica e o I#p%rio BritAnico co#5ina"os po"e# satis0a=er a con"i2o e #es#o assi# ta $e= se'a# uni"a"e pe9uena "e #ais3 O i$ro6 9ue na 0or#a e# 9ue o possu!#os parece estar por aca5ai ter#ina por "iscutir a e"uca2o3 C aro6 s a "e 0uturos ci"a"os> o escra$os po"e# apren"er artes :teis6 co#o co=in&a6 9ue no 0a= part "a e"uca2o3 Os ci"a"os "e$e# ser e"uca"os con0or#e o ,o$erno e# 9u $i$e#6 &a$en"o "i0eren2a6 se a ci"a"e respecti$a % o i,<r9uica ou "e#c cr<tica3 4as na "iscusso Aristte es a"#ite 9ue to"os os ci"a"os ter< parte no po"er po !tico3 As crian2as "e$e# apren"er o 9ue &es % :ti #a no ,rosseiro6 por exe#p o6 no apren"er coisas 9ue "e0or#e# o corp ou os &a5itue# a ,an&ar "in&eiro3 *raticar #o"era"o at etis#o6 ser a"9uirir per! cia pro0issiona > os rapa=es "os 'o,os o !#picos pre'u"icar a sa:"e6 co#o se $H "e os rapa=es $ence"ores raro sere# $ence"ore 9uan"o &o#ens3 As crian2as "e$e# apren"er "esen&o6 para apreciar 5e e=a "a 0or#a &u#ana6 e ser ensina"as a apreciar pintura e escu turE co#o expresso "e i"eias #orais3 *o"e# apren"er a cantar e tocar instru #entos6 o 5astante para ,o=ar critica#ente a #:sica6 #as no para serer peritos> por9ue u# &o#e# i$re no canta ou toca6 a no ser 5H5e"c De$e# se# ":$i"a apren"er a er e escre$er6 apesar "a inuti i"a"e "e e# BEC Isto escre$eu;se e# 4aio6 EQTE3 IFF HIST@BIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL artes3 4as o 0i# "a e"uca2o % a L$irtu"eN6 no a uti i"a"e3 O 9ue Aristte es enten"e por L$irtu"eN "isse;no; o na 0itica6 0re9uente#ente re0eri"a neste i$ro3 As i"eias 0un"a#entais "e Aristte es na *i00ica "i0ere# "as "e 9ua 9uer escritor #o"erno3 Se,un"o e e o 0i# "o Esta"o % pro"u=ir &o#ens cu tos6 "e #enta i"a"e

aristocr<tica e co# o a#or "o estu"o e "as artes3 A co#5ina2o existia na #aior per0ei2o na Atenas "e *%ric es6 no entre a popu a2o #as entre os a5asta"os3 Co#e2ou a "ecair nos : ti#os anos "e *%ri"es3 A popu a2a incu ta $o tou;se contra os a#i,os "e *%ric es6 9ue "e0en"ia# o pr!$i %,io "os ricos por per0!"ia6 assass!nio6 "espotis#o i e,a e outros #%to"os se# $er"a"eira "istin2o3 Depois "a #orte "e Scrates "i#inuiu o 0anatis#o "a "e#ocracia ateniense e Atenas continuou a ser centro "a anti,a eu tura> #as per"era o po"er po !tico3 Na 5aixa anti,ui"a"e6 po"er e cu tura esti$era# e# ,era separa"os> o po"er na #o "e ru"es so "a"os6 a cu tura na "e ,re,os se# po"er6 #uitas $e=es escra$os3 Isto s % parcia #ente $er"a"eiro "a Ro#a "os ,ran"es "ias6 #as % p ena#ente $er"a"eiro antes "e C!cero e "epois "e 4arco Aur% io3 Depois "a in$aso 5<r5ara os L&o#ens "istintosN era 5<r5aros nr"icos6 os &o#ens "e cu tura era# su5tis ec esi<sticos "o Su 3 Assi# 0oi #ais ou #enos at% o Renasci#ento6 e# 9ue os ei,os co#e2ara# a a"9uirir cu tura3 Des"e ento a concep2o ,re,a "o ,o$erno por &o#ens "istintos e cu tos 0oi pre$a ecen"o at% atin,ir o #<xi#o no s%cu o x$iii3 (<rias 0or2as aca5ara# co# esta situa2o3 *ri#eiro a "e#ocracia6 representa"a pe a Re$o u2o Francesa e suas conse9uencias3 Ento co#o "epois "a i"a"e "e *%ric es6 os &o#ens cu tos e "istintos ti$era# "e "e0en"er os seus pri$i %,ios contra a popu ac 36a por processos 9ue no era# ci$i i=a"os ne# cu tos3 Se,un"a causa 0oi o surto "o in"ustria is#o6 co# u#a t%cnica cient!0ica #uito "i0erente "a cu tura tra"iciona 3 Terceira causa 0oi a e"uca2o popu ar6 9ue "eu o po"er "e er e escre$er #as no con0eriu cu tura> isto per#itiu a u# no$o tipo "e "e#a,o,o uti i=ar no$o tipo "e propa,an"a6 co#o nas "ita"uras3 *ara o 5e# co#o para o #a 6 passou o te#po "os &o#ens "istintos e cu tos6 CA*ITULO GGII L@+ICA DE ARIST@TELES De to"as as ,ran"es in0 uHncias "e Aristte es a #aior 0oi a "a ,ica3 Na 5aixa anti,ui"a"e6 9uan"o * ato era o astro "a #eta0!sica6 Aristte es era autori"a"e e# ; ,ica e assi# 0oi "urante a I"a"e 4%"ia3 S no s%cu o xiii os 0i so0os cristos &e "era# supre#acia e# #eta0isica6 #uito re"u=i"a "epois "o Renasci#ento> #as a "a ,ica per#aneceu3 Ain"a &o'e to"os os pro0essores "e Fi oso0ia cat icos re'eita# as "esco5ertas "a ,ica #o"erna6 e tena=#ente a"ere# a u# siste#a to anti9ua"o co#o a astrono#ia "e *to o#eu BEC3 Isto "i0icu ta a 'usti2a &ist@rica a Aristte es3 A sua in0 uHncia actua % to ini#i,a "o pensa#ento c aro 9ue % "i0!ci e#5rar o seu ,ran"e a$an2o so5re os pre"ecessores B*iato inc usoC ou co#o a sua a"#ir<$e o5ra ,ica pareceria se ti$esse si"o u#a 0ase "e pro,resso continuo6 e no Bco#o 0oiC u# 0ina #orto se,ui"o "e #ais "e "ois #i anos "e esta,na2o3 Dos pre"ecessores "e Aristte es no % necess<rio e#5rar ao eitor 9ue no so $er5a #ente inspira"os3 *o"e#os apreciar; &es a capaci"a"e se# su5scre$er to"as as suas "outrinas3 *e o contr<rio6 Aristte es6 especia #ente e# ,ica6 % u# ca#po "e "e5ate6 e no po"e ser trata"o "e #o"o si#p es#ente &istrico3 A o5ra ,ica #ais i#portante "e Aristte es % a "outrina "o si o,is#o3 O si o,is#o co#p@e;se "e trHs partes6 pre#issa #aior6 pre#issa BEC Esta a0ir#a2o "e Bertran" Russe '< no correspon"e &o'e6 e# EQ\R6 Inteira#ente Y situa2o 0i os0ica3 BR3 F3C IFI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL nienor e conc uso3 H< si o,is#os "e $<rias esp%cies6 ca"a u# co# u# no#e "a"o pe os esco <sticos3 O #ais $u ,ar % o c&a#a"o LBar5araNK

To"os os &o#ens so #ortais B*re#issa #aiorC3 Scrates % &o#e# B*re#issa #enorC3 *ortanto Scrates % #orta BConc usoC3 OuK To"os os &o#ens so #ortais3 To"os os ,re,os so &o#ens3 *ortanto to"os os ,re,os so #ortais3 BAristte es no "istin,ue entre estas "uas 0or#as> co#o $ere#os6 % u# erroC3 Outras 0or#as soK Nen&u# peixe % raciona 6 to"os os tu5ar@es so peixes6 portanto nen&u# tu5aro % raciona 3 Bn o c&a#a"o LCe arentNC3 To"os os &o#ens so racionais6 a ,uns ani#ais so &o#ens6 portanto a ,uns ani#ais so racionais3 Bn o c&a#a"o LDariiNC3 Nen&u# ,re,o % preto6 a ,uns &o#ens so ,re,os6 portanto a ,uns &o#ens no so pretos3 BEI o c&a#a"o L FerioNC3 Estes 9uatro 0or#a# a Lpri#eira 0i,uraN> Aristte es 'unta #ais "uas e os esco <sticos u#a 9uarta3 4ostrou;se 9ue as trHs po"ia# re"u=ir;se Y pri#eira por $<rios #o"os3 H< in0erHncias "e u#a s pre#issa3 De La ,uns &o#ens so #ortaisN in0ere;se 9ue La ,uns #ortais so &o#ensN3 Se,un"o Aristte es isto po"ia ta#5%# in0erir;se "e Lto"os os &o#ens so #ortaisN3 De Lnen&u#3 "eus % #orta N po"e#os in0erir Lnen&u# #orta % "eusN6 #as "e La ,uns &o#ens no so ,re,osN no se se,ue La ,uns ,re,os no so &o#ensN3 A %# "as in0erHncias cita"as6 Aristte es e os seus se9ua=es pensara# 9ue to"a in0erHncia "e"uti$a ri,orosa#ente expressa % si o,!stica3 *on"o 9ua 9uer ar,u#ento e# u#a "as 0or#as $< i"as "o si o,is#o6 seria poss!$e e$itar to"os os en,anos3 Este siste#a 0oi o co#e2o "a ,ica 0or#a 6 e co#o ta i#portante e a"#ir<$e > #as ti"o co#o 0i# est< su'eito a trHs esp%cies "e cr!ticaK EC De0eitos 0or#ais "o prprio siste#a3 IC Superesti#a "o si o,is#o6 co#para"o co# outras 0or#as "e ar,u#e166 ^o "e"uti$o3 UC Superesti#a "a "e"u2o co#o 0or#a "e ar,u#ento3 (e'a#os u# pouco ca"a u# "e e es3 FILOSOFIA ANTI+A IFU EC De0eitos 0or#ais3 Co#ece#os por LScrates % &o#eniN e Lto"os os ,re,os so &o#ensN3 H< a9ui u#a "istin2o 9ue escapa Y ,ica aristot% ica3 A proposi2o Lto"os os ,re,os so &o#ensN enten"e;se ,era #ente co#o i#p ican"o 9ue existe# ,re,os3 Se# isso a ,uns si o,is#os "e Aristte es no so $< i"os3 *or exe#p oK LTo"os os ,re,os so &o#ens6 to"os os ,re,os so 5rancos6 portanto a ,uns &o#ens so 5rancosN3 Isto s % $< i"o se &< ,re,os3 Se eu "isserK LTo"as6 as #ontan&as <ureas so #ontan&as6 to"as as #ontan&as <ureas so <ureas6 portanto a ,u#as #ontan&as so <ureasN a #in&a conc uso ser< 0a sa6 e#5ora e# certo senti"o as pre#issas se'a# $er"a"eiras3 *ara ser#os exp icitos "i$i"ire#os a proposi2o Lto"os os ,re,os so &o#ensN e# "uasK L&< ,re,osN e Lse a ,u#a coisa % u# ,re,o % u# &o#e#N3 A se,un"a % &ipot%tica e no i#p ica a existHncia "e ,re,os3 A proposi2o Lto"os os ,re,os so &o#ensN % #uito #ais co#p exa "o 9ue LScrates % &o#e#N3 Nesta6 Scrates % su'eito> #as Lto"os os ,re,osN no % su'eito "a pri#eira> na"a &< so5re Lto"os os ,re,osN 9uer na proposi2o Lexiste# ,re,osN6 9uer na proposi2o p^se a ,u#a coisa 0or u# ,re,o6 % u# &o#e#N3 Este erro pura#ente 0or#a 0oi 0onte "e erros e# #eta0!sica e teoria "o con&eci#ento3 (e'a#os o esta"o "o nosso con&eci#ento 9uanto3 Ys "uas proposi2@es LScrates % #orta N e Lto"os os &o#ens so #ortaisN3 *ara sa5er 9ue Scrates % #orta 5asta;nos

e# ,era o teste#un&o> #as a sua cre"i5i i"a"e re,ressa at% a ,u%# 9ue $iu Scrates #orto3 U# 0acto percepti$e ; o corpo #orto "e Scrates ; 5astou para asse,urar;nos "a #orte "e Scrates3 O outro caso % "i0erente3 A 9uesto "o nosso con&eci#ento "e proposi2@es ,erais % "i0ici 3 8s $e=es so3 #era#ente $er5ais3 Sa5e#os 9ue Lto"os os ,re,os so io#ensN por9ue na"a se c&a#a Lu# ,re,oN excepto u# &o#e#3 *roposi2@es ,erais "e estas po"e# a0ir#ar;se pe o "icion<rio> s nos "i=e# o uso "as pa a$ras3 4as Lto"oI os &o#ens so #ortaisN % "e outra esp%cie> no % ,ica#ente contra"itrio &a$er u# &o#e# i#orta 3 Cre#os 9ue % $er"a"eira por in"u2o> no &< caso autHntic@ "e &o#e# $i$o a %# ; "i,a#os ; "os cento E cin9uenta anos> a proposi2o % apenas pro$<$e > no ser< certa en9uantc &ou$er &o#ens3 Os erros #eta0isicos $iera# "a suposi2o "e 9ue Lto"os os &o#ens^ e LScratesN so no #es#o senti"o su'eito "as proposi2@es respecti$as3 Isto tornou possi$e a0ir#ar 9ue Lto"os os &o#ensN expri#e u#a enti3 "a"e "a #es#a esp%cie "a "e LScratesN6 o 9ue e$ou Aristte es a "i=ei 9ue e# certo senti"o u#a esp%cie % u#a su5stAncia3 Te$e o cui"a"o i IFT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9ua i0icar a proposi2o6 #as os seus continua"ores6 especia #ente *or0irio6 #ostrara# #enor caute a3 Outro erro "e Aristte es 0oi pensar 9ue u# pre"ica"o "e pre"ica"o po"e ser pre"ica"o "o su'eito ori,ina 3 Se eu "isser LScrates % ,re,o6 to"os os ,re,os so &o#ensN6 Aristte es pensa 9ue L&o#e#N % pre"ica"o "e L,re,oN e L,re,oN pre"ica"o "e LScratesN> e 5$ia#ente L&o#e#N % pre"ica"o "e LScratesN 3 4as "e 0acto L&o#e#N no % pre"ica"o "e L,re,oN3 A "istin2o entre no#es e pre"ica"os6 ou #eta0isica#ente6 entre particu ares e uni$ersais6 % assi# anu a"a6 co# "esastrosas conse9uHncias 0i os0icas3 U#a "as con0us@es 0oi supor 9ue u#a c asse "e u# s #e#5ro % i"Hntica co# esse #e#5ro3 Isto i#possi5i itou u#a teoria correcta "o n:#ero u# e e$ou a u#a int%r#ina #eta0isica #< acerca "a uni"a"e3 IC Superesti#a "o si ,is#o3 O si o,is#o % apenas u#a "as 0or#as "e"uti$as3 E# #ate#<tica6 9ue % inteira#ente "e"uti$a6 raro ocorre3 Decerto seria possi$e reescre$er os ar,u#entos #ate#<ticos e# 0or#a si o,istica6 #as seria #uito arti0icia e no #ais con$incente3 U# exe#p o "a arit#%ticaK se 0a2o co#pras no $a or "e E\s3 U"3 e pa,o co# u#a nota "e i5ra6 9ue troco ;rece5oJ *?r esta si#p es so#a e# si o,is#o seria a5sur"o e ten"eria a ocu tar a $er"a"eira nature=a "o ar,u#ento3 4es#o "entro "a ,ica &< in0erHncias no;si o,isticasK Lu# ca$a o % u# ani#a > portanto u#a ca5e2a "e ca$a o % u#a ca5e2a "e ani#a N3 Os si o,is#os $< i"os so apenas a ,u#as "e"u2@es entre outras $< i"as e no tH# priori"a"e ,ica so5re e as3 A i"eia "a pree#inHncia "o si o,is#o "esnorteou os 0i so0os 9uanto Y nature=a "o raciocinio #ate#<tico3 aant6 9ue perce5eu 9ue a #ate#<tica no % si o,!stica6 in0eriu 9ue e a usa principios extra ,icos6 #as sup?; os to $< i"os co#o os "a ,ica3 Co#o os seus pre"ecessores6 e#5ora "e #o"o "i0erente6 "esorientou;o o respeito por Aristte es3 UC Superesti#a "a "e"u2<o3 Os ,re,os "era# e# ,era #aior i#portAncia Y "e"u2o co#o 0ont^"e con&eci#ento "o 9ue os 0i so0os #o"ernos3 Nisso Aristte es errou #enos 9ue * ato3 A"#itiu repeti"a#ente a i#portAncia "a in"u2o e "eu aten2o consi"er<$e Y 9uesto "e sa5er co#o con&ece#os as pri#eiras pre#issas para "e"u=ir3 No entanto6 co#o outros ,re,os6 "eu i#portAncia "e#asia"a Y "e"u2o na teoria "o con&eci#ento3 Concor"are#os6 por exe#p o6 9ue o Sr3 S#it& % #orta 6 e po"e#os i$re#ente "i=er 9ue o sa5e#os por9ue to"os os &o#ens so #ortais3 4as no % isso 9ue rea #ente sa5e#os3 Sa5e#os a ,u#a coisa co#o LTo"os os &o#ens nasci"os &< #ais "e cento e cin9uenta anos so #ortais6 e 9uase to"os os 9ue nascera# &< ce#

anosN3 *or isso pensa#os 9ue o Sr3 S#it& &< "e #orrer3 4as isto % in"u=ir6 no % "e"u=ir3 S^ #enos con; FILOSOFIA ANTI+A IFR $incente "o 9ue a "e"u2o6 constitui pro5a5i i"a"e e no certe=a> #as por outro a"o "< u# con&eci#ento no$o6 o 9ue a "e"u2o no 0a=3 To"as as in0erHncias i#portantes 0ora "a ,ica e "a #ate#<tica so in"uti$as6 co# excep2o "o "ireito e "a teo o,ia6 9ue "eri$a# os seus pri#eiros princ!pios "e texto in"iscut!$eis6 isto % 6 c"i,os ou escrituras3 A %# "os *ri#eiros Ana !ticos6 9ue trata# "o si o,is#o6 &< outros escritos ; ,icos "e Aristte es6 "e ,ran"e i#portAncia na &istria "a 0i oso0ia3 U# "e e es % o 5re$e trata"o so5re As Cate,orias6 a 9ue o neop atnico *or0irio 0e= u# co#ent<rio6 "e not<$e in0 uHncia na 0i oso0ia #e"ie$a > #as a9ui i,norare#os *or0irio e con0inar;nos;e#os a Aristte es3 Con0esso nunca ter enten"i"o exacta#ente o 9ue % Lcate,oriaN e# Aristte es6 ou e# aant6 ou e# He,e 3 No creio 9ue o ter#o ten&a si"o :ti e# 0i oso0ia co#o expresso "e 9ua 9uer i"eia c ara3 E# Aristte es as cate,orias so "e=K su5stAncia6 9uanti"a"e6 9ua i"a"e6 re a2o6 u,ar6 te#po6 posi2o6 esta"o6 ac2o e paixo3 A :nica "e0ini2o "e Lcate,oriaN %K Lexpress@es 9ue nunca tH# si,ni0ica2o co#psitaN> e o,o a se,uir $e# a ista3 O 9ue parece 9uerer "i=er 9ue ca"a pa a$ra no co#posta "os senti"os "e outras pa a$ras si,ni0ica su5stAncia6 ou 9uanti"a"e6 ou etc3 No se in"ica princ!pio a ,u# "a co#pi a2o "a ista3 LSu5stAnciaN % pri#Yria#eute6 o 9ue no % pre"ic<$e "e u# su'eito ne# presente ne e3 Di=;se Lpresente e# u# su'eitoN o 9ue no po"e existir se# e e6 e#5ora "e e e no 0a2a parte3 Assi# u# con&eci#ento ,ra#atica est< presente no esp!rito6 e u#a certa 5rancura po"e estar presente e# u# corpo3 No senti"o pri#<rio6 su5stAncia % u#a coisa6 pessoa6 ou ani#a 6 in"i$!"uos> no secun"<rio6 u#a esp%cie ou ,Hnero ; por exe#p o6 L&o#e#N ou Lani#a N po"e# c&a#ar;se su5stAncias3 O se,un"o senti"o parece in"e0ens<$e 6 e "eu ori,e# u terior#ente a #uito #< #eta0!sica3 Os Se,un"o An.!ticos trata# ar,a#ente "a ,ra$e 9uesto "e u#a teoria "e"uti$a3 Co#o se o5tH# as pri#eiras pre#issasJ Na ori,e# te# "e &a$er a ,u#a coisa se# pro$a6 e con&eci"a se# "e#onstra2o3 No "arei a teoria "e Aristte es e# por#enor6 por9ue "epen"e "a no2o "e essha3 U#a "e0ini2o6 "i= e e6 % a a0ir#a2o "a nature=a essencia "e u#a coisa3 A no2o "e essHncia % parte inti#a "a 0i oso0ia u terior at% os te#pos #o"ernos3 A #eu $er6 % u#a no2o irre#e"iY$e #ente con0usa6 #as a sua i#portAncia &istrica exi,e;nos u#a re0erHncia3 A LessHnciaN "e u#a coisa parece si,ni0icar La9ue as "e suas proprie"a"es 9ue no po"e# #u"ar se# a terar; &e ;a i"enti"a"eN3 Scrates parece Ys $e=es a e,re6 outras $e=es triste6 u#a $e=es so6 outras "oente3 Co#o no "eixa por isso "e ser Scrates6 estas proprie"a"es no 0a=e# IF\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL parte "a sua essHncia #as a"#ite;se 9ue "e e a 0a= parte ser &o#e#6 e#5ora u# pita,rico6 crente na #ete#psicose6 o no a"#itisse3 De 0acto a 9uesto "e LessHnciaN % "e pa a$ras> "a#os esse no#e e# ocasi@es "i0erentes a "i$ersas ocorrHncias6 consi"era"as prprias "e u#a s LcoisaN ou LpessoaN3 Z u#a con$eniHncia $er5a 3 A LessHnciaN "e Scrates consiste nas proprie"a"es se# as 9uais e e no usaria o no#e "e LScratesN3 Muesto puro in,u!sticaK u#a pa a$ra po"e ter essHncia6 #as u#a ooisa no3

A concep2o "e Lsu5stAnciaN co#o a "e LessHnciaN % trans0erHncia para a #eta0!sica "e u#a si#p es con$eniHncia in,u!stica3 Ac&a#os c#o"o6 ao "escre$er o #un"o6 "escre$er certo n:#ero "e 0actos co#o "a $i"a "e LScratesN e outros co#o "a $i"a "o LSr3 S#it&N3 Isto e$a;nos a pensar "e u# e outro co#o "e a ,o #ais Ls i"oN e Lrea N "o 9ue os 0actos 9ue se &es re0ere#3 Se Scrates est< "oente6 pensa#os 9ue e# outra outra ocasio te# sa:"e6 e portanto o ser "e Scrates % in"epen"ente "a sua "oen2a> a "oen2a6 por outro a"o6 exi,e a ,u%# 9ue este'a "oente3 4as e#5ora Scrates no este'a "oente6 a ,u#o co!sa "e$e acontecer; &e para se consi"erar 9ue e e existe3 No % portanto #ais Ls i"oN "o 9ue as coisas 9ue &e acontece#3 A Lsu5stAnciaN6 se 5e# pensa"a6 no po"e i5ertar;se "e "i0icu "a"es3 Sup@e;se 9ue % su'eito "as proprie"a"es #as "istinta "e to"as e as3 4as supri#i"as as proprie"a"es e consi"era"a a su5stAncia e# si6 $e#os 9ue na"a resta3 Ou por outra 0or#aK Mue "!stin,ue u#a su5stAncia "e outraJ No a "i0eren2a "e proprie"a"es6 por9ue se,un"o a ,ica "a su5stAncia6 "i0eren2a "e proprie"a"es sup@e "i$ersi"a"e nu#%rica entre as su5stAncias re0eri"as3 *ortanto "uas su5stAncias "e$e# ser 'usta#ente "uas6 se# sere# e# si "e 9ua 9uer #o"o "istin,ui$eis3 Co#o &a$e#os ento "e "esco5rir 9ue so "uasJ LSu5stAnciac^ %6 "e 0acto6 #era 0or#a "e en0eixar e$entos3 Mue po"e#os sa5er "o Sr3 S#it&J Muan"o o &a#os para e e $e#os u# con'unto "e cores> 9uan"o e e 0a a6 ou$i#os u#a s%rie "e sons3 Cre#os 9ue6 co#o ns6 te# pensa#entos e senti#entos3 4as 9ue % o Sr3 S#it& 0ora "e estas ocorrHnciasJ 4ero suporte i#a,in<rio "e 9ue parece pen"ere# tais ocorrHncias3 4as ta suporte % to "esnecess<rio co#o o e e0ante para sustentar a Terra3 No caso "e u#a re,io ,eo,r<0ica6 po"e "i=er;se6 por exe#p o6 9ue u#a pa a$ra co#o LFran2aN % apenas co#o"i"a"e in,uistica6 e no &< u#a LcoisaN c&a#a"a LFran2aN6 para a %# "as suas $<rias partes3 O #es#o 9uanto ;ao LSr3 S#it&N3 I o no#e co ecti$o "e certo n:#ero "e ocorrHncias3 Se 9uiser#os #ais6 e e "esi,na a ,o inco,nosci$e 6 portanto in:ti para expri#ir o con&eci"o3 *ILOSOFIA ANTI+A IFd LSu5stAnciaN6 nu#a pa a$ra6 % erro #eta0isico6 por trans0erHncia para a #un"iestrutura "a estrutura "e proposi2@es co#postas "e su'eito e pre"ica"o3 Conc uo 9ue as "outrinas aristot% icas trata"as neste capitu o so inteira#ente 0a sas6 excepto a teoria 0or#a "o si o,is#o6 9ue no te# i#portAncia3 Mue# &o'e 9uiser apren"er ,ica per"er< o te#po a er Aristte es ou 9ua 9uer "iscipu o seu3 No entanto6 os escritos ,icos "e Aristte es #ostra# ,ran"e ta ento e teria# si"o #uito :teis se ti$esse# apareci"o 9uan"o ain"a era acti$a a ori,ina i"a"e inte ectua 3 In0e i=#ente aparecera# 9uan"o o pensa#ento ,re,o per"era a capaci"a"e cria"ora6 e 0ora# aceitos por autori"a"e3 Muan"o a ori,ina i"a"e ,ica re$i$eu6 u# reina"o "e "ois #i anos torna$a "i0ici "estronar Aristte es3 Nos te#pos #o"ernos6 prYtica#ente6 to"o a$an2o e# ciHncia6 ,ica6 ou 0i oso0ia6 se te# 0eito "esa0ian"o a oposi2o "os seus "iscipu os3 CA*ITULO 4II FISICA DE ARIST@TELES Tratarei neste capitu o "e "ois i$rosK os c&a#a"os F!h e Do C%u6 to re aciona"os 9ue o se,un"o reto#a o ar,u#ento on"e o pri#eiro o "eixara3 A#5os "o#inara# a ciHncia at% o te#po "e +a i eu3 *a a$ras co#o L9uinta;essHnciaN e Lsu5 unarN "eri$ara# "e e es> a &istria "a 0i oso0ia te# pois "e estu"<; os6 apesar "e ne es raro se encontrar proposi2o aceit<$e pe a ciHncia #o"erna3 *ara enten"er a 0!sica "e Aristte es e "a #aior parte "os ,re,os i#p@e;se aten"er Y sua 5ase i#a,inati$a3 Ca"a 0i so0o6 a %# "o seu aiste#a 0or#a "a"o ao #un"o6 te# outro6

#uito #ais si#p es6 "e 9ue po"e at% no ter consciHncia3 E se a te#6 $H pro$Y$e #ente 9ue e e no % se,uro> ento ocu ta;o e apresenta a ,o #ais re9uinta"o6 9ue e e crH6 por se parecer co# o seu siste#a i#per0eito> #as pe"e aos outros 9ue o aceite#6 por pensar tH; o 0eito "e #o"o 9ue no po"e ser recusa"o3 O ca#in&o se,ui"o % o "a re0uta2o "e re0uta2@es6 9ue s por si no e$a a resu ta"o positi$o> 9uan"o #uito #ostra 9ue u#a teoria h6 #as no 9ue he6 ser $er"a"eira3 O resu ta"o positi$o6 por pouco 9ue o 0i so0o o perce5a6 % o "as suas preconcep2@es i#a,inati$as6 o 9ue Santa1ana c&a#a L0% ani#a N3 E# 0!sica a 5ase i#a,inati$a "e Aristte es % #uito "i0erente "a "e u# estu"ante #o"erno3 Ho'e u# rapa= co#e2a pe a #ecAnica6 9ue pe o no#e su,ere #<9uinas3 Con&ece auto#$eis e a$i@es3 Ne# no #ais pro0un"o "o su5consciente i#a,ina 9ue u# auto#$e cont%# u#a esp%cie "e ca$a o no interior6 ou 9ue u# a$io $oa por ter asas "e a$e co# 0or2a #<,ica3 Os ani#ais per"era# i#portAncia na sua i#a,ina2o "o #un"o6 FILOSOFIA ANTI+A IFE e# 9ue o &o#e# est< re ati$a#ente s co#o sen&or "e u# a#5ient^ #ateria principa #ente a=oico e a#p a#ente su5ser$iente3 *ara os ,re,os6 ;a concep2o pura#ente #ecAnica na exp ica2o cien ti0ica "o #o$i#ento raro sur,iu6 excepto e# poucos &o#ens "e ,%nic co#o De#crito e Ar9ui#e"es3 Dois ,rupos "e 0en?#enos parecian i#portantesK o #o$i#ento "os ani#ais e o "os corpos ce estes3 *ara i cientista actua o corpo "e u# ani#a % u#a #<9uina "e estruturE 0isico;9ui#ica enor#e#ente co#p exa3 Ca"a no$a "esco5erta "i#inui B 0osso entre ani#ais e #<9uinas3 *ara o ,re,o era #ais natura assi#i aS aparente#ente o #o$i#ento "o inani#a"o aos "os ani#ais> u#a crian2E "istin,ue os ani#ais $i$os por se #o$ere# por si> para #uitos ,re,oE e# especia para Aristte es6 esta pecu iari"a"e 0oi 5ase "e u#a teorii 0!sica ,era 3 E 9uanto aos corpos ce estesJ Di0ere# "os ani#ais pe a re,u ari"a"i "o #o$i#ento> #as isso po"e resu tar "a sua per0ei2o superior3 To"o> os 0i so0os ,re,os6 0osse 9ua 0osse o seu pensa#ento "e a"u tos6 tin&an apren"i"o na in0Ancia a consi"erar o So e a Lua co#o "euses3 Anax< ,oras 0oi perse,ui"o por i#pie"a"e6 por9ue a0ir#ou 9ue no era# $i$oE Era natura 9ue u# 0i so0o6 '< con$enci"o "e 9ue os corpos ce estes ni era# "i$inos6 pensasse 9ue os #o$ia u# ser "i$ino6 co# o a#or &e %nico "a or"e# e "a si#p ici"a"e ,eo#%trica3 Assi# a : ti#a ori,ein "o #o$i #ento % a $onta"eK na Terra6 a $onta"e capric&osa "e &o#ens e ani#ais no c%u6 a $onta"e i#ut<$e "o Supre#o Art!0ice3 No "i,o 9ue se ap i9ue tu"o isto e# por#enor a Aristte es6 #a> apenas 9ue &e "eu a 5ase i#a,inati$a6 e representa nas suas in$esti,a 2@es o 9ue e e esperaria ac&ar $er"a"eiro3 Exa#ine#os a,ora o 9ue e e $er"a"eira#ente "i=3 A sua 0!sica % o 9ue os ,re,os c&a#a$a# Lp&usisN ou Lp&1sisN tra"u=i"o por Lnature=aN #as no e# ri,or co# o senti"o actua 3 Ain"i 0a a#os "e LciHncia natura N e L&istria natura N6 #as Lnature=aN6 ter#i #uito a#5!,uo6 raro si,ni0ica o #es#o 9ue p&1si_3 *&1sis re aciona;si co# cresci#ento3 *o"e#os "i=er 9ue % a Lnature=aN "e u#a 5o ota ,eraK u# car$a &o> ser< o senti"o aristot% ico3 A Lnature=aN "e u#a coisa6 i e e6 % o seu 0i#6 a9ui o por 9ue e a existe3 O #un"o te# pois u#a i#p i ca2o te eo ,ica3 H< coisas existentes por nature=a6 outras por outra^ causas3 Ani#ais6 p antas e corpos si#p es Be e#entosC existe# por natu re=a> tH# principio interno "e #o$i#ento Ba pa a$ra tra"u=i"a por L#o 2oN ou L#o$i#entoN te# senti"o #ais a#p o "o 9ue L oco#o2oN> inc u #u"an2a "e

9ua i"a"e ou "e ta#an&oC3 A nature=a % 0onte "e #o$i#enti e repouso3 As coisas tH# u#a nature=a se ti$ere# u# princ!pio internc IEF HIST@RIA DA FILOSO*IA OCIDENTAL

"e essa esp%cie3 A 0rase L"e acor"o co# a nature=aN ap ica;se a essas coisas e seus atri5utos essenciais3 B*or este ponto "e $ista $eio Lanti;natura N a expri#ir censuraC> a nature=a est< #ais na 0or#a "o 9ue na #at%ria> o 9ue % potencia #ente carne ou osso no a"9uiriu a nature=a prpria6 e u#a coisa % #ais o 9ue % 9uan"o p ena#ente rea i=a"a3 O ponto "e $ista parece tota #ente 5io ,ico3 A 5o ota % L potencia #ente N u# car$a &o3 A nature=a pertence Y c asse "as causas 9ue opera# e# $ista "e a ,u#a coisa3 Isto e$a a "iscutir se a nature=a a,e por necessi"a"e e se# propsito> e e# conexo co# isto Aristte es "iscute a so5re$i$Hncia "os #ais aptos na 0or#a ensina"a por E#p%"oe es> e contesta6 por9ue as coisas se,ue# ca#in&os 0ixos6 e 9uan"o u#a s%rie se co#p eta6 os passos anteriores 0ora# por sua causa3 So LnaturaisN as coisas 9ue Lpor #o$i#ento continuo6 $in"o "e u# princ!pio interno6 atin,e# a ,u# aca5a#entoN BEQQ5C3 A concep2o "e Lnature=aN6 e#5ora pare2a pti#a para ;xp icar o cresci#ento "e ani#ais e p antas6 $eio a ser ,ran"e o5st<cu o ao pro,resso "a ciHncia e 0onte "e #uito "o #au e# %tica3 Nisso ain"a &o'e % pre'u"icia 3 Di=;se;nos 9ue o #o$i#ento % a rea i=a2o "o 9ue existe potencia #ente3 A %# "e outros "e0eitos6 esta i"eia % inco#pat!$e co# a re ati$i"a"e "a oco#o2o3 Muan"o A se #o$e re ati$a#ente a B6 B #o$e;se re ati$a#ente a A6 e no 0a= senti"o "i=er 9ue u# se #o$e e o outro est< e# repouso3 Se u# co ;apan&a u# osso6 parece "e senso co#u# "i=er 9ue o co se #o$e e o osso est< e# repouso Bat% ser apan&a"oC e 9ue o #o$i#ento te# por 0i# rea i=ar a Lnature=aN "o co3 4as isto To se ap ica Y #at%ria inerte6 e e# 0!sica eienti0ica o L0i#N "e na"a ser$e> ne# 9ua 9uer #o$i#ento po"e ser trata"o cienti0ica#ente seno co#o re ati$o3 Aristte es ne,a o $<cuo6 contra TAucipo e De#crito3 *assa "epois a u#a curiosa "iscusso "o te#po6 *o"e a0ir#ar;se6 "i= e e6 9ue o te#po no existe6 pois se co#p@e "o passa"o6 9ue '< no existe6 e "o 0uturo6 9ue no existe ain"a3 4as no aceita esta i"eia6 por9ue o te#po % #o$i#ento 9ue a"#ite nu#era2o3 BNo % c aro por 9ue e e 'u ,a essencia a nu#era2oC3 *o"e per,untar ; continua ; se o te#po existe se# a a #a6 "es"e 9ue o contacto exi,e a ,u%# 9ue conte6 e o te#po en$o $e nu#era2o3 *arece pensar o te#po co#o sucesso "e &oras6 "ias6 ou anos3 Acrescenta 9ue &< coisas eternas6 0ora "o te#po> % "e presu#ir 9ue pensasse e# coisas co#o n:#eros3 FILOSOFIA ANTI+A IEE Se#pre &ou$e e &a$er< #o$i#ento6 por9ue se# e e no &< te#po6 e sa $o * ato6 to"os concor"a# 9ue o te#po % incria"o3 Neste ponto os se9ua=es cristos "e Aristte es ti$era# "e "iscor"ar6 $isto "i=er6 a B!5 ia 9ue o uni$erso te$e princ!pio3 A Fh ter#ina pe a 9uesto "o #otor i#$e 6 9ue 'u ,a#os conexa co# a 4eta0h H< u# #otor i#$e 6 causa"or "o #o$i#ento circu ar6 9ue % a pri#eira esp%cie e a :nica in0inita e continua3 O pri#eiro #otor no te# partes ne# ,ran"e=a e est< na circun0erHncia "o #un"o3 Depois "e esta conc uso passe#os ao Do C%u3 A teoria % a,ra"<$e e si#p es3 As coisas su5 unares esto su'eitas a ,era2o e corrup2o> para a %#6 tu"o % espontAneo e in"estrut!$e 3 A Terra6 9ue % es0%rica6 est< no centro "o uni$erso3 Na es0era su5 unar tu"o se co#p@e "e 9uatro e e#entos6 terra6 <,ua6 ar e 0o,o> #as &< u# 9uinto e e#entoK

o "os corpos ce estes3 O #o$i#ento natura "os e e#entos terrestres % recti !neo6 #as o "o 9uinto e e#ento % circu ar3 Os c%us so per0eita#ente es0%ricos6 e as re,i@es isuperiores #ais "i$inas "o 9ue as in0eriores3 Estre as e p anetas no so "e 0o,o6 #as co#postos "o 9uinto e e#ento3 O seu #o$i#ento "e$e;se ao "as es0eras a 9ue esto i,a"as3 BTu"o isto $e# pobtica#ente no *ara!so "e DanteC3 Os 9uatro e e#entos terrestres no so eternos6 #as ,era"os uns "os outros ; o 0o,o % a5so uta#ente e$e6 por9ue o seu #o$i#ento natura % para ci#a> a terra a5oo uta#ente pesa"a6 o ar re ati$a#ente e$e6 e a <,ua re ati$a#ente pesa"a3 A teoria e$antou #ais tar"e "i0icu "a"es3 Os co#etas6 co#o "estruti$eis6 tin&a#;se atri5u!"o Y es0era su5 unar6 #as no s%cu o x$ii $iu;se 9ue "escre$ia# r5itas e# $o ta "o So e raro se aproxi#a$a# "a Lua3 Co#o o #o$i#ento terrestre natura % recti !neo6 u# pro'%cti "e$ia #o$er;se &ori=onta #ente e s:5ita#ente cair na $ertica 3 A "esco5erta "e +a i eu6 "o #o$i#ento para5 ico "os pro'%cteis6 i#pressionou os seus co e,as aristot% icos3 Cop%rnico6 aep er e +a i eu ti$era# "e co#5ater Aristte es e a B!5 ia ao esta5e ecer 9ue a Terra no % o centro "o uni$erso6 #as te# rota2o "i<ria e trans a2o anua 3 E# ,era 6 a 0!sica "e Aristte es % inco#pat!$e co# a *ri#eira Lei "o 4o$i#ento6 "e Ne/ton6 enuncia"a ori,ina #ente por +a i eu3 A ei esta5e ece 9ue 9ua 9uer corpo e# #o$i#ento continua a #o$er;se e# in&a recta uni0or#e#ente6 sen"o necess<rias causas exteriores no para exp icar o #o$i#ento6 #as a #u"an2a "e #o$i#ento6 e# $e oci"a"e ou "irec2o3 O #o$i#ento circu ar6 9ue Aristte es aupun&a Lnaturi N nos corpos ce estes6 en$o $e #u"an2a cont!nua "e "irec2o6 e portanto exi,e IEI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL u#a 0or2a "iri,i"a para o centro "o circu o6 co#o na ei "e ,ra$ita2o "e Ne/ton3 Fina #ente p?s;se "e parte a eterni"a"e e incorrupti5i i"a"e "os corpos ce estes3 O So e as estre as tH# on,a $i"a #as no eterna3 Nascera# "e u#a ne5u osa6 e no 0i# &o "e exp o"ir ou ,e ar3 A cren2a contr<ria "e Aristte es6 e#5ora aceita pe os cristos #e"ie$ais6 % pro"uto "o cu to pa,o "o So 6 "a Lua e "osp anetas3 CA*ITULO GGI( 4ATE48TICA E ASTRONO4IA +RE+AS *RI4ITI(AS No #e ocupo a9ui "a #ate#<tica e# si #es#a6 #as e# re0erHncia Y 0i oso0ia ,re,a6 re a2o #uito Inti#a6 especia #ente e# * ato3 E# astrono#ia e #ate#<tica % #ais c ara a pree#inHncia "os ,re,os "o 9ue e# 9ua 9uer outro ca#po3 A sua arte6 iteratura ou 0i oso0ia po"e 'u ,ar;se #e &or ou pior6 con0or#e o ,osto> #as o 9ue 0i=era# e# ,eo#etria est< 0ora "e "iscusso3 A ,o rece5era# "o E,ipto6 e #enos "e Ba5iE\nia6 #as trata$a;se e# #ate#<tica "e re,ras si#p es6 e e# astrono#ia "e re,istos "e o5ser$a2@es e# on,os perio"os3 A "e#onstra2o #ate#<tica % 9uase tota #ente "e ori,e# ,re,a3 4uitas &istrias &<6 pro$Y$e #ente 0a sas6 9ue #ostra# a in0 uHncia "e pro5 e#as pr<ticos na in$esti,a2o #ate#<tica3 A #ais anti,a e si#p es % a "e Ta es6 9uan"o no E,ipto o rei &e pe"iu 9ue ac&asse a a tura "e u#a pirA#i"e3 E e esperou o #o#ento e# 9ue a so#5ra era "e co#pri#ento i,ua Y ar,ura> #e"iu ento a so#5ra6 9ue era 5$ia#ente a a tura pe"i"a3 Di=;se 9ue as eis "a perspecti$a 0ora# pri#eiro estu"a"as pe o ,e #etra A,atarcus6 para pintar o cen<rio "as pe2as "e Is9ui o3 O pro5 e#a "a "istAncia "e u# na$io no #ar6 9ue se "i=ia reso $i"o por Ta es6 '< o 0ora antes3 O ,ran"e pro5 e#a "os ,e\#etros ,re,os6 "a "up ica2o "o cu5o "i=;se 9ue 0ora posto pe os sacer"otes "e certo te#p o a 9ue# o or<cu o "o "eus pe"iu u#a est<tua "up a "a 9ue tin&a3 *ensara# e# "up icar to"as as "i#enh #as $eri0icara# 9ue a est<tua 0icaria oito $e=es #aior e #ais cara "o 9ue o "eus tin&a pe"i"o3 En$iou;se u#a

"eputa2o a * ato6 a pe"ir 9ue a Aca"e#ia reso $esse o pro5 e#a3 Os ,enietras tra5a &ara# ne e "urante s%cu os6 pro"u=in"o inci"enta ; IET HIST@RSA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ente #uitas o5ras a"#ir<$eis3 O pro5 e#a6 co#o se sa5e6 % o "e "eter#inar a rai= c:5ica "e I3 Os pri#eiros pita,ricos "esco5rira# a rai= 9ua"ra"a "e I6 o pri#eiro irraciona "esco5erto6 assi# co#o en,en&osos #%to"os "e aproxi#a2o "o seu $a or3 O #e &or % o se,uinteK 0or#ar "uas co unas "e n:#eros6 a#5as co#e2a"as por E3 C&a#e#os; &es os as e os 5s3 O a e# ca"a 0ase % 0or#a"o so#an"o o a anterior e o 5 '< o5ti"o> o 5 % 0or#a"o so#an"o "uas $e=es o a anterior ao 5 anterior3 Os pri#eiros \ pares assi# o5ti"os s oK BE6EC6 BI6UC6 BR6dC6 BEI6EdC6 BIQ6TEC6 BdF6QQC3 E# ca"a par6 5 Ia l 5 % E ou ; E3 Assi# ; % aproxi#a"a#ente a rai= 9ua"ra"a "e I e a QQ e# ca"a passo a aproxi#a2o % #aior3 *or exe#p o6 o 9ua"ra"o "e % 9uase i,ua a I3 dF *roc us "i= "e *it<,oras ; 0i,ura se#pre ne5u osa ; 9ue 0oi o pri#eiro a intro"u=ir a ,eo#etria na e"uca2 o i5era 3 4uitas autori"a"es6 inc uso Sir T&o#as Heat& BEC6 crH 9ue % pro$<$e ter e e "esco5erto o teore#a "o seu no#e6 "e 9ue o 9ua"ra"o "a &ipotenusa % i,ua Y so#a "os 9ua"ra"os "os catetos e# u# triAn,u o rectAn,u o3 De 9ua 9uer #o"o6 os pita,ricos con&ecera#;no e# "ata #uito re#ota3 Ta#5%# sou5era# 9ue a so#a "os An,u os "e u# triAn,u o i,ua a "ois rectos3 Irracionais "i0erentes "a rai= 9ua"ra"a "e I 0ora# estu"a"os e# casos particu ares por Teo"oro6 conte#porAneo "e Scrates6 e co# #aior ,enera i"a"e por Te%teto6 conte#porAneo "e * ato6 #as u# pouco #ais $e &o3 De#crito escre$eu u# trata"o "os irracionais6 "e conte:"o 9uase "escon&eci"o3 * ato interessou;se #uito pe o assunto3 Cita a o5ra "e Teo"oro e Te%teto no "i< o,o 9ue te# o no#e "e este3 E# as Leis B_EQ;_IFC "i= 9ue a i,norAncia ,era neste assunto % a#ent<$e 6 e e e nies#o6 co#e2ara tar"e a con&ecHh o3 Se# ":$i"a te$e ,ran"e apoio na 0i oso0ia pita,rica3 U#a "as #ais i#portantes conse9uHncias "a "esco5erta "os irracionais 0oi a in$en2o "a teoria ,eo#%trica "a propor2o por Eu"oxo BTF_ ap3 ; URR ap3C3 Antes "e e e s &a$ia a teoria arit#%tica3 De acor"o co# a teoria6 a ra=o "e a para 5 % i,ua Y "e e para "6 se aG" 0or i,ua a 5Gc3 Esta "e0ini2o6 na ausHncia "e u#a teoria arit#%tica "e irracionais6 s se ap ica 3^^ racionais3 No entanto Eu"oxo "eu outra "e0ini2o no BVC +ree` 4at&e#atics6 (o 3 I6 p3 ETR3 FILOSOFIA ANTI+A IE

su'eita a esta restri2o6 e 9ue su,ere os #%to"os "a an< ise #o"ern^ Euc i"es "esen$o $eu a teoria6 9ue te# ,ran"e 5e e=a ,ica3 Eu"oxo6 ta#5%# in$entou ou aper0ei2oou o L#%to"o "e exausto usa"o "epois co# ,ran"e Hxito por Ar9ui#e"es3 *6 u#a antecipa2o " c< cu o inte,ra 6 Se'a6 por exe#p o6 o pro5 e#aV "a <rea "o circu o3 *o"6 #os inscre$er u# po !,ono re,u ar "e 9ua 9uer n:#ero "e a"os3 A <rB "e esse po i,ono % proporciona ao 9ua"ra"o "o "iA#etro6 e 9uanto #aip 0or o n:#ero "e a"os #ais se aproxi#ar< "a "o circu o3 De#onstra;36 9ue

au#entan"o su0iciente#ente o n:#ero "e a"os6 a "i0eren2a6 ser< in0B rior a 9ua 9uer <rea "a"a6 por #ais pe9uena 9ue se'a3 Ap ica;se a9ui Laxio#a "e Ar9ui#e"esN3 E e esta5e ece 9ue se a #aior "e "uas 9uanti"E "es 0or "i$i"i"a ao #eio6 e a #eta"e ao #eio e assi# sucessi$a#ente6 C o5ter< por 0i# u#a 9uanti"a"e #enor 9ue a #ais pe9uena "as "uas3 *c outras pa a$rasK Se a % #aior "o 9ue 56 &a$er< u# n:#ero n ta 9i^ InG5 % #aior "o 9ue a3 O #%to"o "e exausto "< Ys $e=es resu ta"o exacto6 co#o na 9u "ratura "a par<5o a o5ti"a por Ar9ui#e"es3 Outras $e=es6 co#o r 9ua"ratura "o circu o6 s e$a a aproxi#a2@es sucessi$as3 A 9ua"ratui "o c!rcu o % o pro5 e#a "a re a2o entre a circun0erHncia "o c!reu e o "iA#etro6 "esi,na"a por i=3 Ar9ui#e"es ca cu ou;a e# II > e inscr d $en"o e circunscre$en"o u# po i,ono re,u ar "e Q\ a"os6 pro$ou 9ue6 % #enor 9ue U E e #aior 9ue U EF 3 O #%to"o per#ite 9ua 9uer apr d u dE xi#a2o> e neste pro5 e#a % tu"o 9ue u# #%to"o po"e conse,uir3 O

"e po i,onos inscritos e circunscritos para aproxi#a2@es "e dC re#on6 a Anti0on6 conte#porAneo "e Scrates3 Euc i"es6 9ue na #in&& #oci"a"e era ain"a o co#pHn"io "e +eorr tria para os rapa=es6 $i$eu e# A exan"ria6 cerca "e UFF a3 C3 poucos an "epois "a #orte "e A exan"re 4a,no e Aristte es3 A #aior parte " seus E e#entos no era ori,ina 6 #as a or"ena2o e estrutura ,i pertence#; &e ar,a#ente> e 9uanto #ais se estu"a +eo#etria 4 a"#ir<$eis parece#3 O trata#ento "as para e as por #eio "o 0a#o postu a"o te# o "up o #%rito "o ri,or "e"uti$o e "e no ocu tar o "u6 "oso "o ponto "e parti"a3 A teoria "a propor2o "e Eu"oxo e$ita to" as "i0icu "a"es i,a"as co# os irracionais6 por #%to"os essencia #er se#e &antes aos "e .eierstrass6 no s%cu o xix3 Depois Eu"oxo passa u#a esp%cie "e < ,e5ra ,eo#%trica6 e no Li$ro G ocupa;se "e irraciona^ a se,uir trata "a ,eo#etria no espa2o e ter#ina pe a constru2o "e s^ IE\ HIST@RIA DA FILOSO*IA OCIDENTAL "os re,u ares6 9ue 0ora aper0ei2oa"a por Te%teto e consi"era"a no Ti#eu6 "e * ato3 Os E e#entos "e Euc i"es so certa#ente u# "os #aiores i$ros a ,u#a $e= escritos6 e u# "os #aiores #onu#entos "a inte i,Hncia ,re,a3 TH#6 "ecerto6 as i#ita2@es ,re,as t!picasK #%to"o puro "e"uti$o e i#possi;5i i"a"e "e co# e e $eri0icar as assun2@es iniciais6 ti"as por in"iscut!$eis> #as no s%cu o xix a +eo#etria no;euc i"iana #ostrou 9ue e as h ser e# parte erra"as6 e s a o5ser$a2o "eci"iria se o era#3 Euc i"es "espre=a$a a uti i"a"e pr<tica6 i"eia incu ca"a por * ato3 Di=kse 9ue u# "isc!pu o6 ou$in"o u#a "e#onstra2o6 per,untou o 9ue ,an&aria apren"en"o ,eo#etria3 Euc i"es c&a#ou u# escra$o e "isseK LD< trHs "in&eiros a esse 'o$e#6 9ue precisa #ais "e ,an&ar "o 9ue "e apren"erN3 Este "es"%# "a pr<tica 'usti0ica$a;se no entanto pra,#Ytica#ente3 Nin,u%# entre os ,re,os suporia 9ua 9uer uti i"a"e Ys sec2@es cnicas> #as no s%cu o x$ii +a i eu "esco5riu a tra'ectria para5 ica "os pro'%cteis6 e aep er a r5ita e !ptica "os p anetas3 S:5ita#ente a o5ra "os ,re,os6 "e puro a#or "a teoria6 tornou;se c&a$e "a ,uerra e "a astrono#ia3 Os ro#anos era# pr<ticos "e #ais para apreciar Euc i"es3 C!cero % o pri#eiro a #encion<; o6 e pro$$e #ente no &a$ia ain"a tra"u2o atina6 "e 9ue no &< noticia antes "e Bo%cio BT_F6 ap6 "3 C3C3 Os <ra5es $ira# #e &or3 O i#pera"or "e Bi=Ancio "eu

u#a cpia ao ca i0a6 cerca "e d\F6 e a tra"u2o <ra5e "ata "e H<rune ai R<c&i"e6 e# _FF6 ap3 A pri#eira tra"u2o atina existente 0oi 0eita "o <ra5e por A"e ar"o6 "e Bat&6 e# EEIF3 Des"e ento a ,eo#etria re$i$eu no Oci"ente6 #as s no Renasci#ento te$e ,ran"e a$an2o3 Na astrono#ia6 as rea i=a2@es ,re,as no so #enos not<$eis3 Antes "e e es6 5a5i nicos e e,!pcios tin&a# an2a"o os a icerces e# s%cu os "e o5ser$a2o3 Re,istara# o #o$i#ento aparente "os p anetas6 #as i,nora$a# 9ue a estre a "a #an& e "a tar"e % a #es#a3 Os 5a5i nios "ecerto6 e ta $e= os e,!pcios6 "esco5rira# u# cic o "e ec ipses6 o 9ue tornou 0<ci pre"i=er os unares6 #as no os so ares6 por no sere# se#pre $is!$eis e# "a"o u,ar3 De$e#os aos 5a5i nios a "i$iso "o An,u; o recto e# QF ,raus6 e "o ,rau e# \F #inutos3 Tin&a# pre0erHncia pe o n:#ero \F6 e at% u# siste#a "e nu#era2o so5re essa 5ase3 Os ,re,os ,osta$a# "e atri5uir a sa5e"oria "os seus pioneiros a $ia,ens ao E,ipto6 #as a prece"Hncia "^Cs e,!pcios 0oi pouco i#portante> a pre"i2o "o ec ipse por Ta es % exe#p o "e in0 uHncia estran,eira6 e na"a e$a a supor 9ue e e ti$esse au#enta"o o 9ue sa5ia "e 0onte e,!pcia ou 5a5i nica> te$e a sorte "e se rea i=ar a pre"i2o3 FILOSOFIA ANTI+A IEd Co#ece#os por "esco5ertas pri#iti$as e &ipteses correctas3 Anaxi#an"ro pensou 9ue a Terra 0 utua i$re e se# suporte3 Aristte es BEC6 9ue #uita $e= re'eitou as #e &ores &ipteses "o seu te#po6 o5'ectou 9ue a Terra6 estan"o no centro6 0ica i#$e 6 por no &a$er ra=o "e #o$er;se #ais e# u#a "irec2o "o 9ue e# outra3 Este pro5 e#a reaparece na esco <stica #as e# re a2o co# o i$re ar5!trio> % o "o L5urro "e Buri"N6 #orto "e 0o#e6 por no po"er esco &er entre "ois #o &os "e 0eno6 e9ui"istantes Y "ireita e Y es9uer"a3 *it<,oras 0oi #uito pro$<$e #ente o pri#eiro a supor a Terra es0%rica6 #as as suas ra=@es "e$e# ter si"o #ais est%ticas "o 9ue cient!0icas6 9ue no entanto ce"o se encontrara#3 Anax<,oras "esco5riu 9ue a u= "a Lua % re0 ecti"a e "eu a teoria exacta "os ec ipses3 Ain"a pensa$a 9ue a Terra era p ana6 #as a 0or#a "a so#5ra "a Terra nos ec ipses "a Lua "eu aos pita,ricos a pro$a "a es0erici"a"e6 e a %# "e isso inc uira#;na entre os p anetas3 Sou5era# ; "i=;se 9ue "e *it<,oras ; 9ue a estre a #atutina e a (esper so a #es#a6 e 9ue to"os os p anetas6 inc usa a Terra6 se #o$e# e# c!rcu o6 no e# ro"a "o So 6 #as "o L0o,o centra N3 As re,i@es #e"iterrAneas 0ica# "o a"o oposto ao "o L0o,o centra N6 9ue era portanto se#pre in$is!$e 3 O 0o,o centra era a Lcasa "e )eusN ou a L4e "os "eusesN e "e e e se supun&a re0 ecti"a a u= "o So 3 A %# "a Terra &a$ia a Antiterra6 Y #es#a "istAncia "o 0o,o centra 3 Tin&a# para isso "uas ra=@es6 u#a cient!0ica6 outra "e #isticis#o arit#%tico3 A pri#eira6 e correcta6 era a "e 9ue Ys $e=es se "< u# ec ipse "e Lua 9uan"o u# e outra esto aci#a "o &ori=onte3 Co#o "escon&ecia# a re0rac2o6 pensa$a# 9ue e# ta caso o ec ipse se "e$ia Y so#5ra "e outro corpo "i0erente "a Terra6 A outra ra=o era 9ue So 6 Lua6 cinco p anetas6 Terra e Antiterra per0a=ia# "e= corpos ce estes6 e "e= era u# n:#ero #!stico "os pita,ricos3 Esta teoria pita,rica6 atri5u!"a a Fi o au6 te5ano "o 0i# "o s%cu o $ a3 C36 apesar "e 0antasista e e# parte anti;cient!0ica6 % #uito i#portante6 por9ue en$o $e a #aior parte "e es0or2o i#a,inati$o necess<rio Y concep2o "a &iptese copernicana3 Conce5er a Terra no no centro "o uni$erso6 #as co#o p aneta6 no 0ixo6 #as #$e no espa2o6 #ostra$a u#a e#ancipa2o extraor"in<ria "o pensar antropocHntrico3 Da"o este 5a an2o ao 9ua"ro natura 9ue os &o#ens tin&a# "o uni$erso6 no era #uito "i0ici ac&ar ar,u#entos cient!0icos para u#a teoria #ais ri,orosa3 BEC De Cae o6 IQR53

IE_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL (<rias o5ser$a2@es contri5u!ra# para isto3 Enpi"es6 pouco u terior a Anax<,oras6 "esco5riu a o5 i9ui"a"e "a ec !pica3 Bre$e se recon&eceu 9ue o So "e$ia ser #uito #aior "o 9ue a Terra6 co#o "i=ia# os 9ue ne,a$a# 9ue e a 0osse o centro "o uni$erso3 O 0o,o centra e a Antiterra 0ora# postos "e parte pe os pita,ricos pouco "epois "o te#po "e * ato3 Herac i"es "e *onto Bap3 U;__ a UER a3 C3C "esco5riu 9ue (%nus e ,erc:rio ,ira# e# $o ta "o So e a0ir#ou 9ue a Terra ,ira so5re o prprio eixo u#a $e= e# ca"a $inte 9uatro &oras3 Era u# passo i#portante e se# prece"ente3 0 erac i"es era "a esco a "e * ato e "e$e ter si"o ,ran"e &o#e#6 #as no to respeita"o co#o seria "e supor> apresenta#;no co#o u# 0<tuo3 Aristarco "e Sa#os Bap3 UEF a IUFC cerca "e $inte cinco anos #ais $e &o "o 9ue Ar9ui#e"es6 % o #ais interessante "os astrno#os6 por9ue exp?s a &iptese copernicana co#p eta "e 9ue to"os os p anetas6 inc uin"o a Terra6 ,ira# e# $o ta "o So e 9ue a Terra te# u#a rota2o "e $inte 9uatro &oras3 Surpreen"e 9ue a :nica o5ra existente "e Aristarco6 For#a e Dishi# i So e "a Lua6 aceita o ,eocentris#o3 *6 $er"a"e 9ue para os pro5 e#as trata"os nesse i$ro o 0acto % in"i0erente6 e e e po"e ter pre0eri"o no so5recarre,ar os seus c< cu os co# a oposi2o "os outros astrno#os> ou ta $e= ti$esse c&e,a"o Y sua &iptese "epois "e escre$er esse i$ro3 Sir T&o#as Heat&6 no seu i$ro so5re Aristarco BEC6 9ue cont%# o texto e a tra"u2o "a o5ra6 inc ina;se para a se,un"a &iptese3 A pro$a "e 9ue Aristarco su,eriu a concep2o copernicana % "e 9ua 9uer #o"o 9uase conc usi$a3 A #e &or pro$a % a "e Ar9ui#e"es6 conte#porAneo #ais no$o "e Aristarco3 Escre$en"o a +e on6 rei "e Siracusa6 "i= 9ue Aristarco pu5 icou Lu# i$ro "e certas &iptesesN6 e continuaK LDi= 9ue as estre as 0ixas e o So esto i#$eis e a Terra ,ira e# $o ta "o So na circun0erHncia "e u# circu o6 estan"o o So no centro "a r5itaN3 Se,un"o * utarco6 C eantes Lpensou 9ue os ,re,os "e$ia# acusar Aristarco3 "e i#p e"a"e6 por ter posto e# #o$i#ento o ar "o uni$erso Bi3 %6 a TerraC 9ueren"o exp icar os 0en?#enos6 supon"o o c%u e# repouso e a Terra #$e e# c!rcu o o5 !9uo6 e ao #es#o te#po e# rota2o so5re o eixoN3 C eantes 0oi conte#porAneo "e Aristarco e #orreu por IUI a3 C3 E# outro passo "i= * utarco 9ue Aristarco s apresentou u#a &iptese6 #anti"a co#o opinio "e0ini"a pe o seu sucessor Se euc+3 BSe euco 0 oresceu cerca "e BEC Sir T&o#as Heat&6 Aristarc&us o0 Sa#os6 t&e Ancient Copernicus6 Ox0or"6 EQEU3 O 9ue se se,ue 5aseia;se nesse i$ro3 FILOSOFIA ANTI+A IEQ

ERF a3 C3C3 A%cio e Sexto E#pirico ta#5%# "i=e# 9ue Aristarco exp?s a &iptese &e iocHntrica6 #as no "i=e# 9ue a exp?s apenas co#o &ip3 tese3 4es#o assi# no % i#pro$<$e 9ue receasse6 co#o +a i eu "ois #i anos #ais tar"e6 0erir preconceitos re i,iosos63 #e"o a 9ue a re0eri"a atitu"e "e C eantes parece "ar ra=o3 A &iptese copernicana6 positi$a ou con"iciona #ente exposta poi Aristarco6 s 0oi aceita por Se euco entre os anti,os3 A re'ei2o "e$eu;sE principa #ente a Hiparco BE\E a EI\ a3 C3C consi"era"o por Heat& LC #aior astrno#o "a anti,ui"a"eN BEC3 Foi o pri#eiro 9ue escre$eu siste3 #Ytica#ente so5re tri,ono#etria> "esco5riu a precessYo "os e9uinxios ca cu ou a "ura2o "o #Hs unar co# erro in0erior a u# se,un"o> corri,it a esti#ati$a "e Aristarco so5re o ta#an&o e "istAncia "o So e "a Lua cata o,ou oitocentas e cin9uenta estre as 0ixas e "eu a sua atitu"e p on,itu"e3 Contra a &iptese &e iocHntrica "e Aristarco6 a"optou e corri ,iu a "os epicicios6 "e Apo nio Bap3 IIF a3 C3C con&eci"a #ais tar"e pe B "esen$o $i#ento "e$i"o a *to o#eu6 9ue $i$eu no #ea"o "o s%cu o i "3 C

Ta $e= Cop%rnico ti$esse con&eci"o a ,u#a coisa6 e#5ora pouco6 "i 9uase es9ueci"a &isptese "e Aristarco e essa anti,a autori"a"e pC ti$essi ani#a"o na sua ino$a2o3 Se no6 o e0eito "a &iptese so5re a astrono#5 u terior 0oi prYtica#ente nu o3 Os astrno#os anti,os6 ao ca cu ar o $o u#e "a Terra6 Lua e Sc e a "istAncia "o So e "a Lua6 usara# #%to"os terica#ente $< i"oE #as 0a ta$a#; &es instru#entos "e preciso> apesar "e isso #uitos resu ta"os so surpreen"ente#ente 5ons3 Eratstenes a$a iou o "iA#etr terrestre e# d_RF #i &as6 cerca "e RF in0erior Y exacta3 *to o#eu3 a$a io6 E a "istAncia #%"ia "a Lua e# IQ ; $e=es o "iA#etro "a Terra> o n:#er I exacto % "e cerca "e UF6I3 A "istAncia e $o u#e "o So 0oi se#pre su5estV #a"aK Aristarco6 E_F "iA#etros terrestres3 Hiparco6 EITR3 *ossi"nio6 \RTR3 O n:#ero correcto % EEdI\3 Note;se 9ue a esti#ati$a era constantp #ente corri,i"a Bcontu"o a "e *to o#eu 0oi u#a re,ressoC> a "e *oi si"nio BIC % cerca "e #eta"e "o n:#ero corrente3 E# con'unto o se es9ue#a "e siste#a so ar no se a0asta #uito "a $er"a"e3 +ree` 4at&e#atics6 (o 3 i6 p3 IRU3 *ossi"nio 0oi #estre "e Cicero3 (i$eu na se,un"a #eta"e "o s%cu o i a3 IIF HIST@RIA DA *ILOSO*IA OCIDENTAL A astrono#ia ,re,a era ,eo#%trica6 no "inA#ica3 Os #o$i#entos "e corpos ce estes consi"era$a#;se uni0or#es e circu ares6 e no &a$ia no2o "e 0or2a3 Ha$ia es0eras #o$i"as e# con'unto6 on"e os corpos ce estes esta$a# 0ixos3 Co# Ne/ton e a ,ra$ita2o aparece u#a concep2o #enos ,eo#%trica3 I curioso o5ser$ar a re$erso ao ponto "e $ista ,eo#%trico na teoria ,era "a re ati$i"a"e6 "e Einstein6 "e on"e 0oi 5ani"a a concep2o "e 0or2a6 no senti"o ne/toniano3 *ara o astrno#o o pro5 e#a % esteK "a"o o #o$i#ento aparente "a es0era ce este6 intro"u=ir por &iptese u#a terceira coor"ena"a para po"er "escre$er os 0en?#enos o #ais si#p es#ente poss!$e 3 O #%rito "a teoria copernicana no % a $er"a"e #as a si#p ici"a"e> e# $irtu"e "a re ati$i"a"e "o #o$i#ento6 no se p@e a 9uesto "e $er"a"e3 Os ,re,os6 ao 5uscar &ipteses para Lsa $ar os 0en#enosc6 ataca$a# o pro5 e#a6 e#5ora se# p ena consciHncia6 "e #o"o cienti0ica#ente correcto3 Co#paran"o;os co# os pre"ecessores6 e co# os sucessos at% Cop%rinco6 con$ence#o; nos "o seu ,Hnio $er"a"eira#ente extraor"in<rio3 Dois ,ran"es &o#ens6 Ar9ui#e"es e Apo nio6 co#p eta# a s%rie "os #ate#<ticos ,re,os "e pri#eira p ana3 Ar9ui#e"es6 a#i,o e pro$Y$e #ente pri#o "o rei "e Siracusa6 0oi #orto 9uan"o os ro#anos con9uistara# a ci"a"e BIEI "3 C3C3 Apo nio $i$eu e# A exan"ria "es"e a 'u$entu"e3 Ar9ui#e"es 0oi no s #ate#<tico #as 0!sico e estu"ioso "e &i"rost<tica3 Apo nio % principa #ente con&eci"o pe o seu estu"o "as sec2@es cnicas3 No &es 0are#os #ais re0erHncias por tere# $in"o #uito tar"e para in0 uenciar a 0i oso0ia3 Depois "e e es6 e#5ora continuasse e# A exan"ria u# tra5a &o apreci<$e 6 a ,ran"e %poca 0in"ara3 So5 o "o#!nio ro#ano6 os ,re,os per"era# a con0ian2a e# si6 insepar<$e "a i5er"a"e po !tica6 e a"9uirira# u# respeito para isa"or pe os pre"ecessores3 O so "a"o ro#ano 9ue #atou Ar9ui#e"es 0oi s!#5o o "a #orte "o pensa#ento ori,ina 9ue Ro#a causou por to"o o #un"o &e %nico3 *ARTE TERCEIRA FILOSOFIA ANTI+A *S;ARISTOTZLICA CA*ITULO GG(

O 4UNDO HELENISTICO A &istria "o #un"o anti,o "e 0a a ,re,a po"e "i$i"ir;se e# trHs per!o"osK o "os esta"os;ci"a"es i$res6 9ue ter#ina co# Fi ipe e A exan"re> o #ace"nio6 9ue se extin,uiu co# a anexa2o ro#ana "o E,ipto6 "epois "a #orte "e C epatra> por 0i#6 o i#p%rio ro#ano3 O pri#eiro per!o"o % "e i5er"a"e e "esor"e#> o se,un"o6 "e su'ei2o e "esor"e#> o terceiro6 "e su'ei2o e or"e#3 O se,un"o per!o"o % con&eci"o co#o i"a"e &e enistica3 E# ciHncia e #ate#<tica6 a o5ra pro"u=i"a % a #e &or 9ue os ,re,os rea i=ara#3 E# 0i oso0ia inc ui a 0un"a2o "as esco as epicurista e estica6 e ta#5%# o cepticis#o6 co#o "outrina "e0ini"a#ente 0or#u a"a> % portanto ain"a i#portante 0i os0ica#ente6 e#5ora #enos "o 9ue o per!o"o "e * ato6 e Aristte es3 Depois "o s%cu o iii "3 C3 na"a &< rea #ente no$o na 0i oso0ia ,re,a at% os neop atnicos "o s%cu o iii "3 C33 Entretanto o #un"o ro#ano esta$a a ser prepara"o para a $itria "o Cristianis#o3 A 5re$e carreira "e A exan"re trans0or#ou s:5itY#ente o #un"o ,re,o3 De UUT a UIT con9uistou a 8sia 4enor6 Siria6 E,ipto6 Ba5i ?nia6 *%rBia6 Sa#arcan"a6 Bactriana e o *an'a5e3 O i#p%rio persa6 o #aior 9ue o #un"o con&eceu6 0oi "estrui"o e# trHs 5ata &as3 O anti,o sa5er "os 5a5i nios e as suas $e &as supersti2@es tornara#;se 0a#i iares Y curiosi"a"e ,re,a> assi# 0oi co# o "ua is#o =oroastriano e e# #enor ,rau co# as re i,i@es "a In"ia6 on"e o 5u"is#o se enca#in&a$a para a supre#acia3 E# to"a a parte on"e penetrou6 nas #ontan&as "o A0,anist6 nas #ar,ens "o Iaxartes e nos tri5ut<rios "o In"o6 A exan"re 0un; IIT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

"ou ci"a"es ,re,as6 e# 9 ue tentou repro"u=ir institui2@es ,re,as6 co# certa autono#ia3 E#5ora o seu ex% rcito 0osse principa #ente "e #ace"nios6 e a #aior parte "os ,re,os europeus se &e ti$esse su5#eti"o "e #< $onta"e6 e e prprio se consi"erou a princ!pio apsto o "o &e enis#o3 4as ,ra"ua #ente6 co# a extenso "as con9uistas6 a"optou a po !tica "e pro#o$er 0uso a#i,<$e entre ,re,os e 5<r5aros3 Ha$ia para isso $<rios #oti$os3 *ri#eiro6 os ex%rcitos6 no #uito nu#erosos6 no po"eria# conser$ar to $asto i#p%rio pe a 0or2a6 e "epen"ia# "a conci ia2o "as popu a2@es con9uista"as> se,un"o6 o Oriente s esta$a &a5itua"o ao ,o$erno "e u# rei "i$ino6 pape 9ue A exan"re 'u ,a$a "i,no "e si3 Se acre"itou ser "eus ou s to#ou a atitu"e por #oti$o po !tico6 % 9uesto para o psico o,ista6 pois 9ue a pro$a &istrica 0a &a3 De 9ua 9uer #o"o aceitou a a"u a2o6 no E,ipto co#o sucessor "os Fara@s6 na *%rsia6 co#o +ran"e Rei3 Os seus capites #ace"nios6 c&a#a"os Los co#pan&eirosN6 to#a$a# a atitu"e "e no5res oci"entais para co# o so5erano constituciona K recusa$a# prostrar;se6 0or#u a$a# opini@es e cr!ticas at% co# risco "e $i"a6 e e# #o#ento crucia i#pusera#;se6 co#pe in"o;o a re,ressar "o In"o e# $e= "e a$an2ar Y con9uista "o +an,es3 Os oci"entais6 #ais aco#o"at!cios6 "es"e 9ue &es respeitasse# os preconceitos re i,iosos6 no o0ecera# "i0icu "a"es3 Basta$a i"enti0icar A##on ou Be co# )eus e proc a#ar;se a si #es#o 0i &o "e Deus3 Os psic o,os o5ser$a# 9ue A exan"re o"ia$a Fi ipe6 e pro$Y$e #ente 0oi !nti#o "o seu assassino3 +ostaria "e crer 9ue sua #e6 O 1#pias6 co#o a ,u#as 0i,uras "a #ito o,ia ,re,a6 tin&a si"o a#a"a por u# "eus3 A carreira "e A exan"re 0oi to #iracu osa 9ue 5e# po"ia pensar nessa ori,e# co#o #e &or exp ica2o "e seu Hxito pro"i,ioso3 Os ,re,os tin&a# 0orte senti#ento "e superiori"a"e so5re os 5<r5aros> Aristte es expri#e "ecerto a opini o ,era "i=en"o 9ue as ra2as "o Norte era# $i$as6 as "o6 Su

ci$i i=a"as6 e os ,re,os u#a e outra coisa3 * at o e Aristte es pensa# 9ue % in'usto escra$i=ar os ,re,os #as no os 5<r5aros3 A exan"re6 9ue no era $er"a"eira#ente ,re,o6 9uis "estruir esta atitu"e "e superiori"a"e3 Casou co# "h princesas 5<r5aras e o5ri,ou os c&e0es #ace"nios a "esposar #u &eres persas no5res3 n "e supor 9ue as suas in:#eras ci"a"es ,re,as contin&a# entre os co onos #uito #aior n:#ero "e &o#ens "o 9ue "e #u &eres6 e os &o#ens portanto se,uira#; &e o exe#p o casan"o co# #u &eres "a re,io3 A conse9uHncia "e esta po !tica 0oi e$ar &o#ens re0 ecti"os a pensar a &u#ani"a"e co#o u# to"o3 A $e &a ea "a"e Y ci"a"e;esta"o6 e e# #enor ,rau Y ra2a ,re,a6 FILOSOFIA ANTI+A IIF

"eixou "e ser a"e9ua"a3 E# 0i oso0ia o ponto "e $ista co#e2a co# os esticos6 #as na pr<tica #uito3 antes co# A exan"re3 A interac2o 0oi rec!procaK os 5<r5aros apren"era# a ,u#a coisa "a ciHncia ,re,a e os ,re,os #uito "a supersti2o 5<r5ara3 A ci$i i=a2o ,re,a6 "i atan"o;se no espa2o6 0icou #enos pura#ente ,re,a3 A ci$i i=a2o ,re,a era essencia #ente ur5ana3 Ha$ia "ecerto #uitos ,re,os na a,ricu tura #as contri5u!a# pouco para o 9ue % c^iracter!stiec "a cu tura &e %nica3 Des"e a esco a "e 4i eto6 os ,re,os e#inentes e# 0i oso0ia6 arte e iteratura esti$era# i,a"os a ricas socie"a"es co#erciais6 #uitas $e=es cerca"os "e popu a2@es 5<r5aras3 Esse tipo "e ci$i i=a2o inau,urara#;no os 0en!cios> Tiro6 S!"on e Carta,o precisa$a# "e escra$os para o tra5a &o #anua na pr<tica e "e #ercen<rios para 0a=er a ,uerra3 No "epen"ia#6 co#o as capitais #o"ernas6 "e ,ran"es popu a2@es rurais "o6 #es#o san,ue e co# "ireitos6 po !ticos i,uais3 A situa2o #o"erna #ais se#e &ante % a"o Extre#o Oriente na se,un"a #eta"e "o s%cu o xix3 Sin,apura e Hon, aon,6 Gan,ai e outros portos co#erciais "a[ C&ina 0ora# pe9uenas i &as europeias co# u#a aristocracia co#ercia 5ranca6 9ue $i$ia "o tra5a &o "o nati$o3 Na A#%rica "o Norte6 a norte "a in&a 4ason;Dixon6 co#o n o "ispun&a# "e esse tra5a &o6 os 5rancos ti$era# "e recorrer Y a,ricu tura3 *or isso a conser$a2o "os 5rancos na A#%rica "o Norte % se,ura36 e '< "i#inuiu #uito no Extre#o Oriente6 on"e % 0<ci $en&a a cessar "e to"o3 Contu"o6 #uito so5re$i$er< "e este tipo3 "e cu tura6 e# especia "o3 in"ustria is#o3 Esta ana o,ia a'u"a;nos a co#preen"er a posi2o "os ,re,os "as partes orientais "o i#p%rio "e A exan"re3 Foi ,ran"e e "ura"oura a i#presso "e A exan"re na i#a,ina2o "a 8sia3 O *ri#eiro Li$ro "os 4aca5%us6 escrito s%cu os "epois "a sua #orte6 co#e2a por u#a "escri2o "a6sua carreiraK LE aconteceu6 "epois "e A exan"re6 0i &o "e Fi ipe "a 4aceci 3nia6 ter $enci"o Dario6 rei "os #e"os e persas6 9ue e e reinou e# seu u,ar6 pri#eiro so5re a +r%cia6 e 0e= #uitas ,uerras6 e o5te$e #uito 0ortes $itrias6 % to#ou o esp io "e #uitas na2@es6 ;e 0e= cur$are#;se os reis "a terra6 e $eio aos con0ins "a terra6 "e ta #c"o 9ue a terra 0icou i#$e perante e e> por isso 0oi exa ta"o e o seu cora2o e e$ou;se3 Reuniu u# ex%rcito po"eroso e ,o$ernou so5re pa!ses6 na2@es e reis6 9ue 0icara# seus tri5ut<rios3 Depois "e isto a"oeceu e perce5eu 9ue ia #orrer3 Ento c&a#ou os ser$i"ores6 os 9ue era# i ustres6 e co# 9ue# pri$ara "es"e a 'u$entu"e6 e por e es "i$i"iu o seu reino6 ain"a e# $i"a BEC3 Assi# reinou "o=e anos e "epois #orreuN3 BEC Isto no % &istrica#ente exacto3 II\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

[ So5re$i$eu co#o &eri en"<rio na re i,io #ao#etana6 e at% &o'e pe9uenos c&e0es "o Hi#a aia se "i=e# seus "escen"entes BEC3 Nen&u# outro &eri &istrico "eu to 5er0eita oportuni"a"e Y cria2o #!tica3 n sua #orte procurou;se #anter a uni"a"e "o i#p%rio> #as u# "os 0i &os era crian2a e o outro ain"a no tin&a nasci"o3 A#5os tin&a# parti"Arios6 #as a ,uerra ci$i resu tante a0astou u# e outro3 *or 0i# o i#p%rio 0oi "i$i"i"o pe as 0a#! ias "e trHs ,enerais6 9ue a tra2o ar,o o5ti$era#6 u# a Europa6 outro a X0rica e outro a parte asi<tica "as possess@es "e A exan"ria3 A parte europeia cou5e por 0i# aos "escen"entes "e Anti,ono> *to o#eu6 9ue te$e o E,ipto6 0e= "e A exan"ria a capita > Se etico6 9ue o5te$e a 8sia "epois "e $<rias ,uerras6 esta$a #uito ocupa"o co# as suas ca#pan&as para ter capita 0ixa> #as ;onos : ti#os te#pos 0oi Antio9uia a capita "a sua "inastia3 Tanto pto o#eus co#o se Huci"as a5an"onara# a tentati$a "e A exan"re "e 0un"ir ,re,os e 5<r5aros e esta5e ecera# tiranias #i itares6 co# apoio "o ex%rcito #ace"nio 9ue &es cou5era6 re0or2a"o por #er; cen<rios ,re,os3 Os pto o#eus #anti$era# o E,ipto e# se,uran2a> #as na 8sia "ois s%cu os "e ,uerras "in<sticas s 0in"ara# co# a con9uista ro#ana3 Durante esses s%cu os a *%rsia 0oi con9uista"a pe os partos6 e os ,re,os 5actrianos 0icara# ca"a $e= #ais iso a"os3 No s%cu o ii a3 C3 Bse,ui"o "e r<pi"a "eca"HnciaC tin&a# u# rei6 4enan"ro6 cu'o i#p%rio in"iano era #uito extenso3 Existe# e# pa i6 e parcia #ente tra"u=i"os e# c&inHs6 "ois "i< o,os seus co# u# s<5io 5u"ista> o pri#eiro6 se,un"o o Dr3 Tarn6 5aseia;se e# u# ori,ina ,re,o> o se,un"o6 9ue ter#ina pe a a5"ica2o "e 4enan"ro e sua con$erso e# santo 5u"ista6 certa#ente no3 Ao te#po o 5u"is#o era u#a re i,io $i,orosa e e# expanso3 Aso`a BI\T;II_C6 o rei santo 5u"ista6 recor"a e# u#a inscri2o 9ue en$iou #ission<rios a to"os os reis #ace"niosK LE essa % a #aior con9uista na opini o "e Sua 4a'esta"e ; a con9uista pe a Lei> assi# proce"e Sua 4a'esta"e tanto nos seus "o#!nios co#o e# to"os os reinos $i=in&os at% seiscentas %,uas ;at% on"e $i$e o ,ran"e rei Antioco6 e ain"a para a %#6 on"e $i$e# os 9uatro reis6 respecti$a#ente c&a#a"os *to o#eu^ Anti,ono6 4a,as e A exan"re333 e i,ua #ente a9ui6 nos "o#!nios "o rei6 entre os ionas BIC Bisto %6 os ,re,os "e *an'a5eC3 In0e i=#ente no existe narrati$a a ,u#a "e esses #ission<rios3 Ta $e= '< no se'a assi#6 por9ue os 0i &os "e estes 0ora# e"uca"os e# Eton3 Cita"o e# Be$an6 House o0 Se eucus6 (o 3 I6 p3 IQ_n3 FILOSOFIA ANTI+A A Ba5i nia 0oi #uito #ais pro0un"a#ente in0 uencia"a pe o &e enis#o3 Co#o $i#os o :nico anti,o 9ue se,uiu Aristarco "e Sa#os na sua &iptese 0oi Se euco "e Se Hucia6 no Ti,re Bcerca "e dRF a3 C3C3 Se Hucia nc Lca!ra nos usos 5<r5aros "os partos6 #as ain"a conser$a$a as institui2@eE "e Se euco> seu 0un"a"or ,re,oN BEC3 Tre=entos ci"a"os esco &i"os pe a ri9ue=a ou pe a sa5e"oria 0or#a$a# u# sena"o> o po$o ta#5%# tin&a o seu 9uin&o "e po"er BIC6 Na 4esopotA#ia6 co#o "epois no Oci"ente6 o ,re,o 0oi a in,ua "a iteratura e "a cu tura at% a con9uista #ao#etana3 A Siria Bexc uin"o a ]u"eiaC 0icou tota #ente &e eni=a"a nas ci"a"es6 9uanto Y in,ua e Y iteratura3 As popu a2@es rurais6 #ais conser$a"oras6 #anti$era# a sua re i,io e in,ua,e# BUC3 Na 8sia 4enor6 as ci"a"eM ,re,as costeiras in0 uenciara# "urante s%cu os os seus $i=in&os 5<r5aros6 o 9ue 0oi in!ensi0ica"o pe a con9:ista #ace"nia3 O pri#eiro con0 itc &e enistico;'u"aico consta "os Li$ros "os 4aca5%us6 narrati$a "o

#aior interesse6 "i0erente "e tu"o #ais no i#p%rio #ace"nio3 Ocupar;#e;ei "e e es 9uan"o tratar "a ori,e# e "esen$o $i#ento "o Cristianis#o3 E# parte nen&u#a a in0 uHncia ,re,a "e0rontou oposi2o to o5stina"a3 Na cu tura &e enistica o Hxito #ais 5ri &ante no s%cu o iii a3 C3 cou5e Y ci"a"e "e A exan"ria3 O E,ipto esta$a #enos exposto Y ,uerra "o 9ue a parte europeia e asi<tica "o "o#inio #ace"nio6 e A exan"ria tin&a posi2o co#ercia a"#ir<$e 3 Os^*to o#eus era# #ecenas6 e atraira# Y sua capita #uitos[ "os #e &ores &o#ens "a %poca3 A #ate#<tica tornou;se e per#aneceu principa #ente a exan"rina at% a 9ue"a "e Ro#a6 Ar9ui#e"es6 % certo6 era sici iano e pertenceu a u#a parte "o #un"o on"e as ci"a"es;esta"os ,re,as conser$ara# a in"epen"Hncia at% IEI a3 C3> #as estu"ara e# A exan"ria3 Eratstenes era 5i5 iotec<rio "a c% e5re 5i5 ioteca "e A exan"ria3 Os #ate#<ticos e cientistas ,re,os6 i,a"osV 3inai9 ou #enos a A exan"ria no s%cu o iii a3 C36 e9ui$a ia# os ,re,os "e s%cu o3p anteriores e "eixara# o5ras "e i#portAncia i,ua 3 4as no era# 3co#c 6e es construtores "e 0i oso0ias uni$ersais> era# especia istas no senti"e #o"erno3 Euc i"es6 Aristarco6 Ar9ui#e"es e Apo nio contenta$a#;se co# ser #ate#<ticos> e# 0i oso0ia no aspira$a# Y ori,ina i"a"e3 A especia i=a2o 0oi caracteristica "a %poca e no s no "o#inic "o sa5er3 Nas ci"a"es ,re,as i$res6 "os s%cu os $ e i$6 u# &o#e# &<5i O rei6 no o astrno#o3 Anna es6 (r6 e3 TI3 BEC (3 Ca#5ri",e Ancient Histor16 (o 3 (II6 p3 EQT;R3 II_ IIImRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL era para tu"o> po"ia ser so "a"o6 po !tico6 e,is a"or ou 0i so0o3 Scrates6 e#5ora a$esso Y po !tica6 no p?"e e$itar "iscuss@es po !ticas3 E# #o2o 0ora so "a"o M Bapesar "o 9ue "i= na Apo; o,iaC estu"ara F!sica3 *rot< ,oras6 9uan"o an"a$a a ensinar cepticis#o aos 'o$ens aristocratas6 Y procura "a : ti#a pa a$ra6 re"i,iu u# c "i,o "e eis pra os t:rios3 * ato #eteu;se e# po !tica6 e#5ora se# Hxito3 Geno0onte6 9uan"o ne# escre$ia "e Scrates ne# era u# aristocrata rura 6 ,asta$a o te#po i$re co#o ,enera 3 Os #ate#<ticos pita,ricos tentara# ,o$ernar ci"a"es3 To"os ser$ia#e# ':ris e e# outros car,os p:5 icos3 No s%cu o iii tu"o #u"ou3 Continuou a &a$er po !tica nas $e &as ;ci"a"es;esta"os6 #as essas era# ocais e se# i#portAncia "es"e 9ue a +r%cia esta$a Y #ercH "as ar#as #ace"nias3 As utas s%rias pe o po"er tra$a$a#;se entre so "a"os #ace"nios> no por 9ua 9uer principio6 #as apenas para "istri5ui2o "e territrio entre a$entureiros ri$ais3 E# assunto a"#inistrati$o e t%cnico os so "a"os #ais ou #enos i,norantes ser$ia#;se "e peritos ,re,os> no E,ipto6 por exe#p o6 0e=;se o5ra exce ente "e irri,a2o e "rena,e#3 Ha$ia so "a"os6 a"#inistra"ores6 0!sicos6 0i so0os6 #ate#<ticos6 #as no 9ue# 0osse tu"o isto ao #es#o te#po3 Nessa i"a"e u# &o#e# rico e se# a#5i2o po !tica po"ia e$ar 5e a $i"a ; a"#iti"o 9ue no encontrasse no ca#in&o u# ex%rcito sa tea"or3 Ho#ens cu tos prote,i"os por a ,u# pr!ncipe po"ia# $i$er co# ,ran"e uxo6 contanto 9ue 0osse# ison'eiros i<5eis e no pensasse# ser o a $o "e c&istes reais i,norantes3 4as no &a$ia se,uran2a a ,u#a3 U#a re$o u2o pa aciana po"ia "esa o'ar o patrono "o $isa"o sico0anta> os ,< atas po"e# "est3ruir a icU a "e u# &o#e# rico> u#a ci"a"e po"e ser sa9uea"a e# u#a ,uerra "in<stica3 Assi# no a"#ira 9ue o po$o co#e2asse a a"orar a "eusa Fortuna ou Fe ici"a"e3 Na"a era raciona na or"ena2o "os ne,cios &u#anos3 Os 9ue se o5stina$a# e# ac&ar raciona i"a"e a ,u#as $e=es recuara# e "eci"ira#6 co#o o Sat "e 4i ton6 9ue O esp!rito % o seu prprio assento6 e por si prprio *o"e 0a=er "o in0erno c%u6 e c%u "o in0erno3

Excepto para a$entureiros e,o!stas6 no &< incenti$o para o interesse e# ne,cios p:5 icos3 Depois "o 5ri &ante epis"io "as con9uistas "e A exan"re6 o #un"o &e enistico pen"ia para o caos6 por 0a ta "e u# "%spota 5astante 0orte para i#por u#a supre#acia est<$e 6 ou u# princ!pio 5astante po"eroso para pro"u=irV2oeso socia 3 Diante "e no$os pro5 e#as po iticos a inte i,Hncia ,re,a #ostrou inco#petHncia co#p eta3 Os ro#anos era# "ecerto est:pi"os e 5rutais co#para"os co# os ,re,os6 *ILOSO*IA ANTI+A IIQ #as ao #enos criara# a or"e#3 A $e &a "esor"e# "os "ias i$res 0ora to er<$e 6 por9ue to"os os ci"a"os tin&a# parte ne a3 4as a no$a "esor"e# #ace"nia6 i#posta a s:5"itos por ,o$ernantes inco#petentes6 era into er<$e 6 #uito #ais "o 9ue a su'ei2o su5se9uente a Ro#a3 Ha$ia $asto "escontenta#ento socia e #e"o "a re$o u2o3 Baixou o pre2o "o tra5a &o i$re6 ta $e= "e$i"o Y concorrHncia "o tra5a &o escra$o orienta > e entretanto su5ia o pre2o "o in"ispens<$e 3 (e#os A exan"re no co#e2o "a sua e#presa6 0a=er trata"os co# o 0i# "e L#anter os po5res no #es#o esta"oN3 Nos "e UUR entre A exan"re e os Esta"os "a Li,a "e Corinto6 esta5e eceu;se 9ue o Conse &o "a Li,a e os representantes "e A exan"re concor"a$a# e# 9ue no &ou$esse e# 9ua 9uer ci"a"e "a Li,a con0isca2o "e proprie"a"e pessoa 6 "iho "a terra6 cance a#ento "e "!$i"as6 ou i5erta2o "e escra$os para 0ins "e re$o u2oBVC3 Os te#p os no #un"o &enen!stico era# os 5an9ueiros> tin&a# a reser$a "e outro e contro a$a# o cr%"ito3 No co#e2o "o s%cu o iii o te#p o "e Apo o e# De 0os 0a=ia e#pr%sti#os a "e= por cento> antes "e3 isso a taxa "e 'uro tin&a si"o #ais e e$a"a BIC 3 Tra5a &a"ores i$res6 co# sa <rio insu0iciente at% para necessi"a"es i#e"iatas6 9uan"o no$os e $i,orosos po"ia# ser #ercen<rios3 Era e#pre,o "uro e peri,oso6 #as "e ,ran"es possi5i i"a"es3 *o"ia &a$er o sa9ue "e u#a rica ci"a"e orienta > a sorte "e u#a se"i2o ucrati$a3 De$ia ser peri,oso para u# co#an"ante icenciar o seu ex%rcito e "e$e ser esta u#a "as ra=@es "e &a$er ,uerras 9uase continuas3 O $e &o esp!rito c!$ico so5re$i$eu #ais ou #enos nas $e &as ci"a"es ,re,as6 #as no nas 0un"a"as por A exan"re6 se# exceptuar A exan"ria3 A principio u#a ci"a"e no$a era se#pre co nia "e e#i,rantes "e u#a ci"a"e #ais anti,a6 a 9ue senti#enta #ente 0ica$a i,a"a por #uito te#po6 co#o se $H6 por exe#p o6 na acti$i"a"e "ip o#<tica "e La#psacus6 no He esponto6 e# EQ\ a3 C33 Su5'u,a"a pe o se Huci"a Ant!oco IU6 "eci"iu pe"ir protec2o a Ro#a3 A e#5aixa"a no se,uiu "irecta#ente> ape,ar "a enor#e "istAncia 0oi a 4arse &a6 9ue era ta#5%# co nia 0ci"a e tin&a a a#i=a"e "os ro#anos3 Ou$i"o o en$ia"o6 os #arse &eses "eci"ira# #an"ar #isso "ip o#<tica prpria e# apoio "a ci"a"e ir#3 Os ,au eses "o interior6 cerca "e 4arse &a6 en$iara# unia carta aos seus parentes ,< atas6 "a 8sia 4enor6 reco#en"an"o La#psacus Y sua a#i=a"e3 Ro#a6 BEC .3.3 Tarn6 LA Muesto Socia no S%cu o I4 In T&e He eni_tic A,e6 "e $rios autores3 Ca#5ri",e6 EQIU3 A ta#ente Interessante6 e co# #uitos 0actos "i0!ceis "e encontrar e# outra parte3 BEC I5i"3 IUF HIST@RIA DA *ILOSOFIA OCIDENTAL natura #ente6 a e,rou;se co# o pretexto "e inter$ir nas 9uest@es "a 8sia 4enor6 e La#psacus #ante$e a i5er"a"e333 en9uanto os ro#anos ac&ara# con$eniente BEC3 E# ,era 6 os ,o$ernantes "a 8sia a si #es#os se c&a#a$a# 0i ;&e enos6 e prote,ia# as $e &as ci"a"es ,re,as tanto 9uanto a necessi"a"e #i itar e po !tica o per#ita3 As ci"a"es "ese'a$a#6 e 9uan"o po"ia# rec a#a$a# co#o "ireito6 ,o$erno prprio e "e#ocr<tico6

isen2o "e tri5utos6 e ausHncia "e ,uarni2o rea 3 Era i#portante conci i<; as6 por9ue era# ricas6 po"ia# pa,ar #ercen<rioss6 e #uitas tin&a# portos "e ,ran"e $a or3 4as se $enci"as e# ,uerra ci$i 6 expun&a#;se Y con9uista pura e si#p es3 No con'unto6 os Se %uci"as6 e outras "inastias se,uintes 0ora# to erantes co# e as #as &ou$e excep2@es3 As ci"a"es no$as6 e#5ora co# ,o$erno prprio6 no tin&a# a tra"i2o "as #ais $e &as3 Os ci"a"os6 "e ori,e# &etero,%nea6 $in"os "e to"as as partes "a +r%cia6 era# a$entureiros co#o os L con9uista"ores N6 ou os co onos "e ]oanes5ur,o6 no pere,rinos "e$otos co#o os pri#eiros co onos ,re,os ou os pioneiros "a No$a In, aterra3 *or isso nen&u#a "as ci"a"es "e A exan"re tin&a 0orte uni"a"e po itica63o 9ue era con$eniente "o ponto "e $ista "o ,o$erno "o rei6 #as u#aV0ra9ue=a 9uanto ao "esen$o $i#ento "o &e enis#o3 A in0 uHncia "e re i,io e supersti2o no;,re,as 0oi #uito #as no tota #ente #<3 A re i,io "e 'u"eus6 persas6 e 5u"istas era superior ao po iteis#o popu ar ,re,o6 e po"ia at% ter si"o estu"a"a co# pro$eito pe os #e &ores 0i so0os3 In0e i=#ente a i#a,ina2o "os ,re,os 0oi #ais in0 uencia"a pe os 5a5i nicos e ca "eus3 *ri#eiro pe a sua 0a5u osa anti,ui"a"e> os re,istos sacer"otais 0a a$a# "e #i &ares "e anos e ensina$a# 9ue ascen"ia# a #ais #i %nios> a %# "e isso &a$ia u#a sa5e"oria ,enuinaK os 5a5i nios po"ia# #ais ou #enos^ pre"i=er ec ipses #uito antes "os ,re,os3 4as &ou$e causas "e #era recepti$i"a"e6 principa #ente para a astro o,ia e a #a,ia3 LA astro o,iaN6 "i= o *ro03 +i 5ert 4urra16 Lcaiu no esp!rito &e enistico co#o u#a "oen2a so5re a popu a2o "e u#a i &a re#ota3 O t:#u o "e O=1#an"ias6 "escrito por Dio"oro6 esta$a co5erto "e s!#5o os astro ,icos6 e o "e Ant!oco I6 "esco5erto e# Co#a,ene6 tin&a o #es#o car<cter3 Era natura crere# os #onarcas 9ue os astros os prote,ia#3 4as to"os esta$a# prontos a rece5er o ,er#eN BIC 3*arece 9ue a astro o,ia 0oi pri#eiro ensina"a aos ,re,os BEC Be$an6 Hche o0 Se eucus6 (o 3 II6 pp3 TR;T\3 BIC Fi$e Sta,es o0 +ree` Re iaion pp3 Edd;_3 FILOSOFIA ANTI+A IUE pe o ca "eu Berosus6 9ue ensinou e# Cs6 no te#po "e A exan"re6 e se,un"o S%neca6 Linterpreta$a Be N3 LIstoN6 "i= o *ro03 4urra16 L9uei "i=er 9ue e e tra"u=iu para ,re,o oO O &o "e Be V trata"o e# setenta t<5uas "a 5i5 ioteca "e Assur;5ani;pa B\\\;\I\ a3 C3C co#posto para Sar,o I6 no terceiro #i %nio a3 C3N BEC3 Co#o $ere#os6 a #aioria "os #e &ores 0i so0os 0oi se"u=i"a pe a astro o,ia3 E a en$o $e6 pe a pre"i2o "o 0uturo6 u#a cren2a na necessi"a"e6 ou "estino6 contra a cren2a pre$a ente na 0ortuna3 A #aior partE "os &o#ens acre"ita$a e# a#5as se# "ar pe a inconse9uHncia3 A con0uso ,era ; e$a$a Y "eca"Hncia #ora ain"a #ais "o 9ue ac en0ra9ueci#ento "a #enta i"a"e3 I"a"es "e pro on,a"a incerte=a6 con3 9uanto co#pati$eis co# o #ais a to ,rau "e santi"a"e6 era# ini#i,/ "e correntes $irtu"es prosaicas "e ci"a"os respeit<$eis> no $a e a peno econo#i=ar se a#an& to"as /U econo#ias po"e# "issipar;se> o&< $anta3 ,e# na &onesti"a"e ci3aun"o a9ue e co# 9ue# a usa#os est< pronto R 5ur a,;nos> para 9uH a"erir a u#a oausa 9uan"o nen&u#a % i#portantE ou te# pro5a5i i"a"e "e $itria est<$e J Nen&u# ar,u#ento e# 0a$o "a $eraci"a"e6 9uan"o s a ter,i$ersa2o co#p acente preser$a a $i"a e a 0ortuna poss!$eis3 O &o#e# 9ue por 0onte "a $irtu"e s te# a pru3 "Hncia terrestre ser< e# ta #un"o ou u# a$entureiro6 se ti$er cora,e# e se3 no6 procurar< a o5scuri"a"e "e #o"esto ser$i"or3 4enan"ro6 9ue perteK3K6ce a esta %poca6 "i=K Tantos casos tenI=o eu con&eci";Q De &o#ens 9ue6 ain"a 9ue ii@o 0osse/ por "esonestos Desonestos se tornara#6 atra$%s "o in0ort:nio6 conio 9ue 0or2a"os3

Isto resu#e o car<cter #ora "o s%cu o iii a3 C36 co# excep2o "B poucos &o#ens excepcionais3 4es#o entre esses o #e"o su5stituiu ^ esperan2a> o 0i# "a $i"a 0oi antes 0u,ir ao in0o0t:nio "o Tue a can2ai u# 5e# positi$o3 LA nieta0!sica #er,u &ou ii3o : ti#o p ano6 e a %tica in"i$i"ua a,ora6 tornou;se "e pri#eira i#portAncia3 A 0i oso0ia "eixa "e ser a co una "e 0o,o6 9ue3 $ai na 0rente "os in$esti,a"ores "a $er"a"e % antes a a#5u Ancia6 9ue $ai na esteira "a uta pe a existHncia6 e$an tan"o os 0eri"os e os 0racosN3 BEC I5i"3 p3 Ed\3

CA*ITULO GG(I CINICOS E Cn*TICOS A re a2o entre &o#ens inte ectua #ente e#inentes e a socie"ac e sua conte#porAnea $ariou nas "i$ersas i"a"es3 E# a ,u#as %pocas 0e i=es e es esti$era# e# &ar#onia co# as circunstAncias ; su,erin"o6 se# ":$i"a6 re0or#as ti"as por necess<rias6 #as con$ictos "o 5o# aco &i#ento Y su,esto e no "es,ostosos "o seu #un"o6 ain"a 9uan"o no re0or#a"o3 Outras $e=es 0ora# re$o ucion<rios6 propu,nan"o a tera2@es ra"icais6 #as esperan"o 9ue e# parte pe a sua "e0esa tais a tera2@es se 0aria# e# 0uturo prxi#o3 Outras $e=es "esesperara# "e rea i=ar6 e#5ora sou5esse# o 9ue era preciso 0a=er3 ;Isto e$a 4ei #ente ao "esespero 9uanto Y $i"a na Terra6 e a esperar o 5e# s na $i"a 0utura6 ou e# a ,u#a trans0or#a2o #!stica3 E# a ,u#as i"a"es to"as estas atitu"es 0ora# si#u tAneas3 *or exe#p oK no co#e2o "o s%cu o xix6 +oet&e % aco#o"aticio6 Bent&a#6 re0or#a"or6 S&e e16 re$o ucion<rio6 e Leorpa"i pessi#ista3 4as na #aior parte "os per!o"os &< u# to# pre$a ente entre os ,ran"es escritores6 Na In, aterra era# aco#o"at!cios co# Isa5e e o s%cu o x$iii> e# Fran2a6 re$o ucion<rios cerca "e EdRF> na A e#an&a6 naciona istas "es"e E_EU3 No per!o"o "e "o#ina2o ec esi<stica Bs%cu os $ a x$C &ou$e certo con0 ito entre o terica#ente cri"o e o rea #ente senti"o3 Terica#ente o #un"o era u# $a e "e <,ri#as6 u#a prepara2o6 u#a tri5u a2o para o #un"o 0uturo> #as na pr<tica os autores "e i$ros6 9uase to"os c %ri,os3 no po"ia# "eixar "e exa tar;se co# o po"er "a I,re'a> tin&a# oportu; ni"a"e "e exercer u#a acti$i"a"e a#p a 9ue 'u ,a$a# :ti 3 Tin&a# portanto a #enta i"a"e "e c asse ,o$ernante6 no a "e exi a"os e# #un"o estran&o3 Isto 0a= parte "o curioso "ua is#o 9ue atra$%s "a I"a"e;4%"ia FILOSOFIA ANTI+A IUU se "e$e ao 0acto "e ser a I,re'a6 e#5ora 5asea"a na cren2a supraterrena6 a #ais i#portante institui2o no #un"o "e ca"a "ia3 A prepara2o psico ,ica para a supraterrena i"a"e co#e2a no per!o"o &e enistico e i,a;se co# o ec ipse "a ci"a"e;esta"o3 At% Aristte es6 os 0i so0os ,re,os6 e#5o;ra a#entasse# a ,u#a coisa6 no se sentia# cs#ica#ente "esespera"os ne# po itica# ente i#potentes3 *o"ia# Ys $e=es pertencer a u#a 0rac2o 5ati"a6 #as a "errota era u# acaso "o con0 ito6 no u#a ine$it<$e i#potHncia "o s<5io3 4es#o os 9ue6 co#o *it<,oras e "e certo #o"o * ato6 con"ena$a# as aparHncias e se re0u,ia$a# no #isticis#o6 0or#a$a# p anos pr<ticos para 0a=er "os ,o$ernantes santos e s<5ios3 *assa"o o po"er po !tico aos #ace"nios6 os 0i so0os ,re,os6 natura #ente6 "es$iara#; se "a po !tica para o pro5 e#a "a $irtu"e in"i$i"ua ou sa $a2o3 ]< no per,unta$a#K co#o po"e o &o#e# criar u# 5o# Esta"oJ *er,unta$a# antesK co#o po"e o &o#e# ser $irtuoso e# #un"o per$erso ou 0e i= e# #un"o "e so0ri#entoJ A #u"an2a % s "e ,rau> tais per,untas '< tin&a# si"o 0eitas6 e por a ,u# te#po os :t i#os esticos

ocupara#;se "e po !tica> a "e Ro#a6 no a "a +r%cia3 Ne# por isso a #u"an2a era #enos rea 3 Exceptua"o u# 5re$e per!o"o "o estoicis#o ro#ano6 a concep2o "os 9ue pen^ sa$a# e sentia# sbria#ente tornou;se pro,ressi$a#ente #ais su5'ecti$a e in"i$i"ua ista6 at% 9ue o Cristianis#o ,erou u# e$an,e &o "e sa $a2o in"i$i"ua 6 inspira"or "e =e o #ission<rio e cria"or "a I,re'a3 At% ento no &a$ia institui2o a ,u#a a 9ue o 0i so0o pu"esse a"erir co#p eta#ente6 e portanto no &a$ia sa!"a para o seu e,iti#o a#or "o po"er3 *or isso os 0i so0os "o per!o"o &e enistico era# #ais i#ita"os co#o seres &u#anos "o 9ue os "o te#po e# 9ue a ci"a"e;esta"o po"ia ain"a inspirar "e$o2o3 *ensa$a# ain"a6 por9ue era ine$it<$e > #as #a espera$a# 9ue o seu pensa#ento "esse 0ruto no #un"o "a ac2o3 *e a %poca "e A exan"re 0un"ara#;se 9uatro esco as "e 0i oso0ia3 As #ais 0a#osas ; esticas e epicuristas ; sero assunto "e cap!tu os se,uintes3 Neste 0a are#os "e cin!cos e c%pticos3 A pri#eira "e estas esco as "eri$ou6 atra$%s "o seu 0un"a"or6 Di,enes6 "e Antistenes6 "isc!pu o "e Scrates6 cerca "e $inte anos #ais $e &o "o 9ue * ato3 Antistenes era u# car<cter not<$e 6 se#e &ante e# $<rios3 aspectos a ToIstoi3 At% a #orte "e Scrates $i$eu no circu o aristocr<tico "os seus con"iscipu os6 e no "eu sinais "e &etero"oxia3 4as a ,u#a coisa ;ou a "errota "e Atenas6 ou a #orte "e Scrates6 ou o t%"io "e so0is#as 0i os0icos ; e$ou;o6 9uan"o '< no era 'o$e#6 a "espre=ar o 9ue antes pre=ara3 Na"a teria ti"o seno 5on"a"e si#p es> i,ou;se co# tra5a &a"ores e apren"eu co# u# "e e es3 *re,ou ao ar i$re6 e# esti o IUT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL inte i,i$e 6 a incu tos3 To"a3 a 0i oso0ia re9uinta"a &e pareceu 0:ti > o 9ue po"e con&ecer;se po"e ser con&eci"o pe o &o#e# $u ,ar3 Acre"itou no Lre,resso Y nature=aN e e$ou esta cren2a #uito on,e3 No "e$ia &a$er ,o$erno6 ne# proprie"a"e pri$a"a6 ne# casa#ento;ne# re i,io esta5e eci"a3 Os seus se9ua=es6 se no e e6 con"enara# a escra$atura3 No 0oi asceta6 nias "espre=ou o uxo e a 5usca "e pra=eres arti0iciais "os senti"os3 LAntes ouco "o 9ue "e ica"oN6 "i= e e BEC3 A 0a#a "e Ant!stenes 0oi ec ipsa"a pe a "o seu "iscipu o Di,enes6 natura "e S!nope6 no Euxino3 Ant!stenes no o aceitou "es"e o,o> era 0i &o "e u# "esacre"ita"o ca#5ista6 preso por 0a si0ica2o "e #oe"a3 Ant!stenes expu sou;o6 #as e e no "eu aten2o> 5ateu; &e co# u# pau6 #as e e no se #o$eu3 O seu 0i# era 0a=er co#o o pai6 a teran"o a Lcun&a,e#N #as e# #aior esca a6 a to"a a #oe"a corrente no #un"o3 To"o cun&o con$enciona era 0a so6 Os &o#ens era# cun&a"os co#o ,enerais e reis> as coisas6 co#o &onra6 sa5e"oria6 0e ici"a"e e ri9ue=a3 Tu"o era $i #eta co# inscri2@es BIC3 Deci"iu $i$er co#o u# co6 por isso se c&a#ou LcinicoN6 isto % LcaninoN3 Repe iu Io"as as con$en2@es; re i,io6 #aneiras6 $estu<rio6 &a5itac po6 a i#ento e "ecHncia3 Di=;se 9ue $i$ia e# u#a pipa6 #as +i 5ert 4urra1 in0or#a;nos "e 9ue % erro3 Era u#a ar,a cu5a6 "as pri#iti$a#ente usa"as nos 0unerais BUC3 *e"iaes#o a co#o u# 0a9uir in"iano3 *roc a#ou a sua 0raterni"a"e6 no s co# to"a a ra2a &u#ana #as co# os ani#ais3 ]< no seu te#po se conta$a# ane"otas suas3 To"os ou$ira# "a $isita "e A exan"re6 9ue &e per,untou se "ese'a$a a ,u# 0a$or6 e a 9ue# e e respon"euK Lapenas 9ue no #e tires o so N3 O ensino "e Di,enes no era LcinicoN no senti"o actua 3 *e o contr<rio3 Apaixona"o pe a L$irtu"eN6 to"os os 5ens #un"anos &e parecia# se# $a or3 *rocurou a $irtu"e e a i5er"a"e #ora na i5erta2o "o "ese'o e na e#ancipa2o "o #e"o3 (ere#os a "outrina reto#a"a pe os esticos6 9ue no o se,uira# na recusa "as co#o"i"a"es "a ci$i i=a2o3 Consi"era$a *ro#eteu puni"o 'usta#ente por ter "a"o aos &o#ens as artes 9ue

pro"u=ira# a co#p ica2o e arti0icia i"a"e "a $i"a #o"erna3 Nisto se parece co# os taoIstas6 co# Rousseau e ToIsto 6 #as 0oi #ais conse9uente "o 9ue e es3 E#5ora conte#porAneo "e Aristte es6 o car<cter "a sua 0i oso0ia % "a i"a"e &e en!sica6 Aristte es % o : ti#o 0i so0o ,re,o 9ue se co#3 pra= BEC Benn6 (o 3 II6 pp3 T;R3 4urra16 Fi$e Sta,es6 pp3 EEU;EET3 BEC I5i"3 *3 EEd3 BEC I5i"33*3 EEQ3 *ILOSOFIA ANTIOA IU\ e# "e0rontar o #un"o> "epois "e e e6 e# 9ua 9uer 0or#a6 $e#os u#a 0i oso0ia "e a5an"ono3 O #un"o % #au3 Apren"a#os a ser in"epen"entes "e e e3 Os 5ens externos so prec<rios6 presente "a 0ortuna e no prH#io "e es0or2os3 S os 5ens su5'ecti$os ;$irtu"e ou contenta#ento pe a resi,na2o ; so 0ir#es6 e s esses $a e# para o &o#e# sensato3 *essoa #ente Di,enes era c&eio "e $i,or6 #as a sua "outrina6 co#o to"as as "a era &e en!st!ca6 0oi u# ape o aos &o#ens cansa"os6 a 9ue# a "esi uso "estru!ra a a e,ria natura 3 Ta "outrina no i#pu siona$a a arte6 a ciHncia ou a po !tica6 ou 9ua 9uer acti$i"a"e :ti 6 excepto a "e protesto contra o po"eroso #a 3 Interessa o5ser$ar o 9ue $eio a ser o ensino c!nico6 9uan"o popu ari=a"o3 Nos co#e2os "o s%cu o iii a3 C3 os c!nicos era# #o"a6 especia #ente e# A exan"ria3 *u5 ica$o# 5re$es exorta2@es6 #ostran"o co#o % 0<ci $i$er se# posses #ateriais6 ser 0e i= co# a i#enta2o si#p es6 estar 9uente no In$erno se# 0atos caros Bo 9ue "e$e ser $er"a"e no E,iptogC 9ue to ice % o a0ecto Y terra p<tria6 ou a "or pe a #orte "e 0i &os ou a#i,os3 L Se #eu 0i &o ou #in&a #u &er #orrera#N6 "i= Te es6 u# "e esses $u ,ari=a"ores c!nicos6 Lser< #oti$o para no cui"ar "e #i#6 9ue estou $i$o6 ou "o 9ue % #euNJ BEEC3 Neste ponto % "i0!ci si#pati=ar co# a $i"a si#p es 9ue se torna si#p es "e #ais3 Surpreen"e o Hxito "e estes "iscursos3 A,ra"aria ao3 rico ter por i#a,in<rios os so0ri#entos "o po5reJ Ou o no$o po5re6 9ue tentaria "espre=ar o Hxito "o ne,ociante 0e i=J Ou os sico0antas se con$enceria# "a nu a i#portAncia "a cari"a"e 9ue aceita$a#J Te es "i= a u# ricoK LD<s co# i5era i"a"e e eu rece5o a ti$a#ente6 se# #e a$i tar e se# #ur#ura2oN BIC 3 Doutrina :ti 3 O cinis#o popu ar no ensina$a a a5stinHncia "os 5ens "o #un"o6 #as certa in"i0eren2a por e es3 No caso "e e#pr%sti#o6 to#a$a a 0or#a "e #ini#i=ar a o5ri,a2o para co# o cre"or6 (H;se co#o a pa a$ra Lc!nicoN a"9uiriu o si,ni0ica"o actua 3 O #e &or "o cinis#o passou ao estoicis#o6 0i oso0ia #ais co#p eta e estrutura"a3 O cepticis#o co#o "outrina "e esco a 0oi pri#eiro proc a#a"o poi *irro6 "o ex%rcito "e A exan"re6 e co#5atente na In"ia3 *arece 9ue c 0 acto &e "eu ,osto su0iciente "e $ia'ar e passou o resto "a $i"a na su0i ci"a"e nata 6 E is6 on"e #orreu6 e# IdR a3 C33 *ouco &a$ia no$o na suE "outrina6 a %# "e certa siste#ati=a2o e 0or#a i=a2o "e anti,as ":$i"as BEC T&e He enistic A,e6 BCani5ri",e6 EQIUC p3 _T6 se,,3 BIC I5i"3 *3 _\3 IU\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL O cepticis#o 9uanto ao sens!$e #uito ce"o pertur5ara os ,re,os6 co# excep2o "os 9ue6 co#o *ar#%ni"es e * ato6 ne,a$a# o $a or co,niti$o "a percep2o6 e nessa ne,a2o ti$era# oportuni"a"e para u# "o,#atis#o inte ectua 3 Os so0istas6 especia #ente *rot<,oras e +r,ias6 tin&a# e$a"o a a#5i,ui"a"e e aparente contra"i2o "a percep2o sens!$e a u# su5'ecti$is#o se#e &ante ao "e Hu#e3 *irro parece Bpor9ue sensata#ente no escre$eu i$rosC ter acrescenta"o cepticis#o #ora e ,ico ao "os senti"os3 Di=;se 9ue a0ir#ara nunca &a$er 5ase raciona "e pre0erir u#a 0or#a "e ac2o a outra3 Na pr<tica isto si,ni0ica 9ue seVcon0or#a$a co# os costu#es "e 9ua 9uer pais3 U# "isc!pu o #o"erno iria Y i,re'a no "o#in,o6 ,enu0 ectiria6 se# a

cren2a inspira"ora "e essas ac2@es3 Os c%pticos anti,os cu#pria# o ritua pa,o6 e a ,uns at% 0ora# sacer"otes> o seu cepticis#o #ostra$a; &es 9ue no esta$a# e# erro6 e o seu senso co#u# B9ue so5re$i$eu Y sua 0i oso0iaC #ostra$a; &es 9ue era :ti 0a=H; o3 O cepticis#o ape ou natura #ente para esp!ritos no;0i os0icos6 9ue pe a "i$ersi"a"e "as esco as e $io Hncia "as "iscuss@es conc u!a# "ese'are# to"os u# con&eci#ento inatin,!$e 3 Era u#a conso a2o "o pre,ui2oso6 por #ostrar 9ue o i,norante era to s<5io3co#o o ti"o por cu to3 *ara te#pera#entos necessita"os "e u# e$an,e &o parecia insatis0atrio6 #as co#o to"as as "outrinas &e en!sticas apresenta$a;se co#o ant!"oto "o so0ri#ento3 *or 9ue te#er o 0uturoJ 4e % incerto3 *o"e ,o=ar;se o presente3 LO 9ue est< para $ir % ain"a "u$i"osoN3 *or estas ra=@es o cepticis#o te$e ,ran"e Hxito popu ar3 De$e o5ser$ar;se 9ue o cepticis#o co#o 0i oso0ia po"eria c&a#ar;r1e L":$i"a "o,#<ticaN3 O &o#e# "e ciHncia "i=K L*enso6 9ue % assi#6 #as no ten&o ;a ce3;te=aN3 O &o#e# "e curiosi"a"e inte ectua "i=K LNo sei co#o %6 #as espero sa5erN3 O 0i so0o c%ptico "i=K LNin,u%# sa5e e nin;6 ,u%# po"er< sa5erN3 O siste#a % $u ner<$e por este "o,raatis#o3 Os c%pticos ne,ara 9ue a sua a0ir#a2o se'a "o,#<tica6 #as os seus ar,u#entos no con$ence#3 TI#on6 "isc!pu o "e *irro6 "eu a ,uns ar,u#entos 9ue no ponto "e $isto "a ,ica ,re,a era# "e resposta "i0!ci 3 Os ,re,os s a"#itia# a ,ica "e"uti$a6 a partir6 co#o e# Euc i"es6 "e princ!pios e$i"entes3 Ti#on ne,a$a a possi5i i i"a"e "e ac&ar esses princ!pios3 *ortanto tu"o tin&a "e pro$ar;se por #eio "e a ,o "i0erente6 e os ar,u#entos seria# e# circu o ou u#a ca"e a se# 0i# pen"ente "o na"a3 Assi#6 na"a ose BEC Cit3 por E"/1n Be$an6 Stoics an" Sceptica6 p3 EI\3 FILOSOFIA ANTI+A IUd pro$a$a3 Este ar,u#ento6 co#o po"e $er;se6 a5riu ca#in&o Y 0i oso0ia "e Aristte es6 "o#inante na I"a"e;4%"ia3 Ho'e6 &o#ens "e #o" oo nen&u# c%pticos6 "e0en"e# 0or#as "e cepticis#o "escon&eci"as "e c%pticos anti,os6 9ue no "u$i"a$a# "os 0en#enos ne# contesta$a# as proposi2@es "irecta#ente respeitantes a e es3 Dois 0ra,#entos "e I #on6 cu'a o5ra se per"eu 9uase tota #ente6 ser$e# "e exe#p o3 U# "i=K LO 0en?#eno % se#pre $< i"oN3 O outro "i=K LNo6 a0ir#o 9ue o #e % "oce> a0ir#o 9ue o seu sa5or % "oceN3 U# c%ptico #o"erno "iria69ue o 0en?#eno s ohe c;ne# % $< i"o ne# in$< i"o6 o 9ue s se ap ica Y proposi2o> e nen&u#a est< to; i,a"a ao 0en\#eno 9ue no possa ser 0a sa3 Assi#6 "iria 9ue a proposi2o LO #e parece "oceN % s a ta#ente pro$<$e #as no certa3 E# a ,uns aspectos a "outrina "e T!#on ass e#e &a;se Y "e Hu#e3 E a a0ir#ou 9ue o 9ue nunca se o5ser$ara ; <to#os6 por exe#p o ; no po"ia in0erir;se $Y i"a#ente> #as 9uan"o "ois 0enhoe ose tin&a# o5ser$a"o co# 0re9uHncia con'unta#ente6 u# "e e es po"ia in0erir;se "o outro3 Ti#on $i$eu e# Atenas os : ti#os anos "e sua on,a; $i"a6 e a i #orreu e# IUR a3 M3 Fin"ou co# e e a esco a "e *irro6 #as as "outrinas so5re$i$era# #o"i0ica"as6 e por estran&o 9ue pare2a6 na Aca"e#ia6 representante "a tra"i2o p atnica3 De$e;se esta sin,u ar re$o u2o 0i os0ica a Arcesi au6 conte#porAneo6 "e T!#on B#orreu cerca "e ITF a3 C3C3 O 9ue a #aior parte to#ou "e * ato 0oi a cren2a no #un"o inte ectua supra;sens!$e e a superiori"a"e "a a #a i#orta so5re o corpo #orta 3 4as * ato6 era co#p exo6 06 e# a ,uns aspectos po"ia ser $isto co#o #estre "e cepticis#o3 O Scrates p atnico "ec ara na"a sa5er> natura #ente 'u ,a#o; o u#a ironia6 #as po"e ser to#a"o a s%rio3 4uitos "i< o,os no conc ue# e "eixa# pc eitor e# ":$i"a3

A ,uns ; por exe#p o a se,un"a #eta"e "o *hnh ;parece 9uerere# #ostrar a i,ua p ausi5i i"a"e "e "ois aspectos "e u#a 9uesto3 A "ia %ctica p atnica po"ia ser trata"a co#o 0i#6 no co#o #eio6 e ento % a"#ir<$e para a"$o,ar o cepticis#o3 *arece ter si"o este o ca#in&o "e Arcesi au para interpretar a9ue e a 9ue# "ese'a$a se,uir3 Decapitou;o6 #as "e 9ua 9uer #o"o o torso6 era ,enu!no3 O ensino "e Arcesi au teria si"o #uito reco#en"<$e se os 'o$ens "isc!pu os no se "eixasse# para isar por e e3 No expun&a teses> re0uta$a 9ua 9uer tese "e u# "isc!pu o3 8s $e=es e# ocasio "i0erente apresenta$a "uas proposi2@es contra"itrias6 para6 #ostrar a "e0ensi5i i"a"e "e u#a e outra3 U# "isc!pu o su0iciente#ente re5e "e apren"eria "estre=a e re'ei2o "e 0a <cias> #as parece s tere# apren"i"o &a5i i"a"e e in"i; IU_ HIST@RIA DA FILOSO*Ii OCIDENTAL 0eren2a Y $er"a"e3 A in0 uHncia "e Arcesi au 0oi ta 9ue a Aca"e#ia per#aneceu c%ptica por #ais "e "u=entos anos3 No #eio "e este per!o"o c%ptico "eu;se u# inci"ente "i$erti"o3 Carn%a"es6 not<$e sucessor "e Arcesi au co#o c&e0e "a Aca"e#ia6 0oi u# "os trHs 0i so0os en$ia"os por Atenas e# #isso "ip o#<tica a Ro#a6 e# ER\ a3 C3 No $en"o nisso pre'u!=o para a sua "i,ni"a"e "e e#5aixa"or6 anunciou u#a s%rie "e "iscursos e# Ro#a3 Os 'o$ens6 nesse te#po ansiosos "e i#itar #aneiras ,re,as e a"9uirir cu tura ,re,a6 acorrera# a ou$i; o3 Na pri#eira con0erHncia exp?s o pensa#ento "e Aristte es e * ato so5re a 'usti2a6 e te$e ,ran"e Hxito3 4as na se,un"a re0utou a pri#eira6 no para esta5e ecer conc us@es opostas #as para #ostrar 9ue to"a conc uso era incerta3 O Scrates "e * ato a0ir#ara ser pre0er!$e so0rer a co#eter u#a in'usti2a3 Carn%a"es na se,un"a con0erHncia ri"icu ari=ou esta opinio3 Os Esta"os ,ran"es6 "isse6 crescera# por in'ustas a,ress@es a $i=in&os ^#ais 0racos> e# Ro#a isto era incontest<$e 3 E# u# nau0r<,io6 po"eis sa $ar a $i"a Y custa "e outro #ais 0raco6 e seria oucura no o 0a=er3 L*ri#eiro6 #u &eres e crian2asN % #<xi#a 9ue e e no crH e$ar Y sa $a2o pessoa 3 Mue 0ar eis ao 0u,ir "e uni ini#i,o $itorioso se pe K"Hsseis o ca$a o e encontr<sseis u# 0eri"o so5re outro ca$a oJ Sensata#ente6 "es#ont<; o;!eis e uti i=ar eis o seu ca$a o6 #an"e a 'usti2a o 9ue #an"ar3 A ar,u#enta2o pouco e"i0icante surpreen"e e# u# se,ui"or no#ina "e * ato6 #as parece ter si"o a,ra"<$e Y 'u$entu"e ro#ana "e esp!rito #o"erno3 S "esa,ra"a$a a u# &o#e#6 Cato;o;Ant!,o6 representante "o "uro6 o5stina"o6 est:pi"o6 5ruta c"i,o #ora por 9ue Ro#a "estru!ra Carta,o3 Da 'u$entu"e Y $e &ice $i$eu si#p es6 su5iu ce"o6 0e= tra5a &o #anua se$ero6 co#eu se#pre 0ru,a e $estiu #o"esto3 Escrupu osa#ente &onesto par<6co#6 o Esta"o6 repe ia to"o su5orno ou espo ia2o3 Exi,ia "os ro#ianos as #es#as $irtu"es e consi"era$a o #e &or acto "e u# &o#e# &onesto perse,uir os #aus3 Le$ou ao #<xi#o a $e &a se$eri"a"e ro#anaK LCato expu sou "o Sena"o certo 4ani ius6 c?nsu #uito pro$<$e no ano se,uinte6 s por ter 5ei'a"o a #u &er co# "e#asia"o a0ecto6 "e "ia6 e "iante "a 0i &a3 E censuran"o; o6 "isse; &e 9ue a #u &er nunca o 5ei'a$a seno 9uan"o tro$e'a$aN BEC3 Muan"o no po"er6 a5o iu o uxo e as 0estas3 Muis 9ue a #u &er a#a#entasse os 0i &os "os escra$os6 para 9ue nutri"os co# o #es#o eite e es pu"esse# a#ar os seus prprios 0i &os3 Muan"o os escra$os era# BEC * utarco6 "e Nort&6 Li;$es6 4areus Cato6 *ILOSOFIA ANTI+A IUQ $e &os para tra5a &ar $en"ia;os se# re#orso3 Insistia e# 9ue os seus escra$os "e$ia# estar se#pre a tra5a &ar ou a "or#ir3 Ani#a$a;os a conten"er Lpor9ue no a"#itia 9ue

0osse# a#i,osN3 Muan"o u# escra$o co#etia 0a ta ,ra$e6 c&a#a$a os outros e in"u=ia; os a con"en<; o Y #orte> e na presen2a "e e es executa$a a senten2a3 O contraste Cato;Carn%a"es era co#p eto3 U#6 5ruta pe a #ora i"a"e estrita e tra"iciona 6 outro i,n5i pe a #ora i"a"e 0rouxa e in0ecta"a "a "isso u2o "o #un"o &e enistico3 L4arcor Cato6 "es"e 9ue a 'u$entu"e co#e2ou a apren"er a !n,ua ,re,a6 9ue au#entou no apre2o "e Ro#a6 "es,ostou;se "e e a6 te#en"o 9ue a 'u$entu"e "e Ro#a6 pe o a#or ao estu"o e Y e o9uHncia6 "espre=asse a &onra e , ria "as ar#as333 Assi#6 a5erta#ente6 censurou u# "ia no Sena"o 9ue os e#5aixa"ores per#anecesse# #uito te#po se# ser "espac&a"os6 e#5ran"o ta#5%# 9ue era# &o#ens astutos6 capa=es "e persua"ir 0Yci #ente "o 9ue 9uisesse#3 E essa ra=o "e$ia 5astar6 se outras no &ou$esse6 para "ar; &es u#a resposta e restitui; os Ys suas esco as6 para ensinare# os 0i &os "a +r%cia6 "eixan"o os "e Ro#a6 9ue "e$ia# apren"er a o5e"ecer Ys eis e ao Sena"o6 co#o at% ento3 Fa ou assi# ao Sena"o6 no por #< $onta"e ou #a !cia contra Carn%a"es6 co#o a ,uns pensara#6 #as por9ue ,era #ente o"ia$a a 0i oso0iaN BEC3 *ara Cato6 os atenienses era# u#a ra2a in0erior se# ei3 *ouco i#porta$a e e es tin&a# si"o "e,ra"a"os pe os tri$iais so0is#as "os inte ectuais6 #as a 'u$entu"e ro#ana "e$ia #anter;se puritana6 i#peria ista6 i#p ac<$e e est:pi"a3 4as en,anou;se> #ais tar"e os ro#anos6 conser$an"o #uitos "os seus $!cios6 a"optara# os "e Carn%a"es3 O sucessor "e Carn%a"es na Aca"e#ia Bap3 E_F;EEF a3 C3C 0oi u# carta,inHs "e no#e Has"r:5a 6 9ue pe as suas re a2@es co# os ,re,os pre0eriu c&a#ar;se C it#aco3 Di0erente#ente "e Carn%a"es6 9ue s 0a ou6 C it#aco escre$eu #ais "e 9uatrocentos i$ros6 a ,uns e# 0en!cio3 Os seus princ!pios parece tere# si"o os #es#os "e Carn%a"es3 E# a ,uns aspectos estes "ois c%pticos 0ora# :teis> co#5atera# a cren2a na #a,ia6 na a"i$in&a2o e na astro o,ia6 9ue a astra$a ca"a $e= #ais3 Desen$o $era# u#a "outrina construti$a so5re a pro5a5i i"a"e> e#5ora no &a'a certe=a6 &< coisas #ais pro$<$eis "o 9ue outras> e na pr<tica % ra=o<$e se,uir a #ais pro$<$e "as &ipteses poss!$eis3 Co# isto concor"aria a #aior parte "os 0i so0os #o"ernos3 In0e i=#ente esses i$ros per"era#;se6 e % "i0!ci reconstituir a "outrina pe as i us@es 9ue resta#3 BVC I"36 i5i"3 ITF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

Depois "e C it#aco a Aca"e#ia "eixou "e ser c%ptica e "es"e Antioco B#orto e# \Q a3 C3C as suas "outrinas "urante s%cu os 0ora# prYtica#ente as #es#as "os estoicos3 4as o cepticis#o no "esapareceu3 Renasceu co# o cretense Enesi"e#o6 $in"o "e anossos6 on"e 9ue sai5a#os tin&a &a$i"o c%pticos "ois #i %nios antes6 entreten"o cortesos "isso utos co# ":$i"as 9uanto Y "i$in"a"e "a "ona "os ani#ais3 A "ata "e Enesi"e#o6 % incerta3 E e p?s "e parte as "outrinas "a pro5a5i i"a"e6 "e Carn%a"es6 e re,ressou a 0or#as anteriores "e cepticis#o3 A sua in0 uHncia 0oi consi"er<$e > 0oi se,ui"o pe o satirista Luciano no s%cu o ii "3 C3 e u# pouco #ais tar"e por Sexto E#p!rico6 :nico 0i so0o c%ptico "a anti,ui"a"e "e 9ue te#os o5ras3 H<6 por exe#p o6 u# trata"o 5re$e6 LAr,u#entos contra a cren2a e# DeusN tra"u=i"o por E"$$1n Be$an no seu Later +r/;` Re i,ion6 pp3 RI;R\6 on"e se3 "i= ser pro$<$e o autor tH; o rece5i"o "e Carn%a"es6 por in0or#a2o "e C it\#aco3 O trata"o co#e2a por exp icar 9ue os c%pticos6 na atM/^ so orto"oxosK LSe,ui#os6 na pr<tica a $ia "o #un"o se# #anter 9ua 9uer opinio3 Fa a#os "os "euses co#o existentes6 presta#os; &es cu to6 "i=e#os 9ue exerce# pro$i"Hncia6 #as co# isso no expri#i#os u#a cren2a e repe i#os a e$ian"a"e "os "o,#ati=antesN3

Depois "i= 9ue as pessoas "iscor"a# so5re a nature=a "e Deus> uns 'u ,a#;no corp?reo6 outros incorpreo3 *or 0a ta "e experiencia no con&ece#os os seus atri5utos3 A sua existHncia no % e$i"ente e; necessita "e pro$a3 H< u# ar,u#ento con0uso contra a possi5i i"a"e "e pro$<; o3 Depois trata "o pro5 e#a "o #a 6 e re#ataK LOs 9ue a0ir#a# a existHncia "e Deus no po"e# e$itar a i#pi2"a"e3 Se "i=e# 9ue Deus ,o$erna tu"o6 0a=e#;no autor "o #a > se apenas a ,u#as coisas ou na"a6 0a=e#;no in$e'oso ou i#potente6 o 9ue % 5$ia#ente u#a i#pie"a"eN3 O ceptis#o6 e#5ora cu ti$a"o in"i$i"ua #ente at% "entro "o s%cu o iii "3 C36 era contr<rio ao espirito "a %poca6 ca"a $e= #ais inc ina"a Y re i,io "o,#<tica e "outrinas "e sa $a2o3 O cepticis#o tin&a 0or2a 5astante para &o#ens e"uca"os "escontentes co# as re i,i@es "o Esta"o6 #as na"a positi$o "a$a e# troca6 #es#o na es0era inte ectua 3 Des"e o6 Renasci#ento o cepticis#o teo ,ico 0oi su5stitu!"o na #aior parte "os seus a"$o,a"os pe a 0% entusi<stica na ciHncia> #as na anti,ui"a"e na"a &a$ia para su5stituir a ":$i"a3 Se# respon"er os ar,u#entos "os c%pticos6 o #un"o anti,o "es$iou;se "e e es3 Os o !#picos esta$a# "esacre"ita"os> o ca#in&o esta$a a5erto Y in$aso "as re i,i@es orientais6 9ue utara# e# 0a$or "as supersti2@es at% a $itria "o Cristianis#o3 CA*!TULO GG(II E*ICURISTAS As "uas ,ran"es esco as &e enisticas6 epicuristas e esticos6 0ora# conte#porAneas na 0un"a2o3 Os 0un"a"ores6 )eno e Epicuro6 nascera# pe o #es#o te#po6 e 0ora# e# Atenas c&e0es "as seitas respecti$as a poucos anos "e "istAncia3 *re0iro co#e2ar pe os epicuristas6 por9ue o seu 0un"a"or 0ixou "e0initi$a#ente a "outrina6 ao passo 9ue o estoicis#o se "esen$o $eu at% 4arco Aur% io6 9ue #orreu e# E_F "3 C33 A principa autori"a"e para a $i"a "e Epicuro % Di,enes La%rcio Bs%cu o iii "3C3C3 4as &< "i0icu "a"es3 *ri#eiro6 La%rcio aceita en"as "e pouco ou nen&u# $a or> se,un"o6 parte "a sua (i"a consiste no re ato "e escan"a osas acusa2@es "os esticos contra Epicuro> e ne# se#pre % c aro se as a0ir#a ou s as #enciona3 Os escAn"a os in$enta"os pe os esticos so "e recor"ar 9uan"o se aprecia a sua or,u &osa #ora i"a"e> #as no so 0actos acerca "e Epicuro3 *or exe#p o6 u#a en"a apresenta a #e6 co#o sacer"otisa i#postora6 se,un"o Di,enesK LE es B"ecerto os esticosC "i=e# 9ue e e ia "e casa e# casa co# a #e6 recitan"o as preces "e puri0ica2o6 e a'u"a$a o pai no ensino e e#entar por u#a pa,a #iser<$e N3 Bai e1 co#entaK BEC aSe a ,u#a $er"a"e &< nesta &istria "e e e aco itar a #e nas 0r#u as "os encanta#entos6 5e# po"e ter; &e si"o inspira"o e# $er"es anos o "io Y supersti2o6 9ue caracteri=ou #ais tar"e a sua "outrinaN3 A teoria % atraente6 #as "a"a a 0a ta "e escr:pu o "a BEC T&e +ree` Ato#i_ts an" Epicurus6 por C3 Bat e16 Ox0or"6 EQI_6 p3 IIE3 O i$ro "e este especia ista "e Epicuro % inesti#$e para o estu"ioso3 E\ ITI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

5aixa anti,ui"a"e e# in$entar o escAn"a o6 no creio 9ue ten&a 9ua 9uer 5ase !6 EC3 Contra isso &< o 0acto "a sua extraor"in<ria a0ei2o pe a #e BIC3 4as os principais 0actos "a $i"a "e Epicuro parece# certos3 O pai era u# po5re co ono ateniense "e Sa#os3 Epicuro nasceu e# UTI;E a3C36 ou e# Sanios ou na Atica> #as e# 9ua 9uer caso passou a in0Ancia e# Sa#os3 Di= ter co#e2a"o o estu"o "a 0i oso0ia aos cator=e anos3 Aos "e=oito6 cerca "a #orte "e A exan"re6 $eio a Atenas6 pro$Y$e #ente

para esta5e ecer a sua ci"a"ania6 #as entretanto os co onos atenienses 0ora# expu sos "e Sa#os BUII a3 C3C3 A 0a#i ia "e Epicuro re0u,iou;se na 8sia 4enor6 aon"e e e 0oi 'untar;se; &e3 E# Taos6 nessa ocasio ou ta $e= antes6 apren"eu 0i oso0ia co# u# certo Nausi0anes6 pro$Y$e #ente se9ua= "e De#crito3 E#5ora a sua 0i oso0ia "a i"a"e #a"ura "e$a #ais a De#crito "o 9ue a 9ua 9uer outro6 se#pre se re0eriu co# "es"%# a Nausi0anes6 a 9ue# c&a#a Lo nio uscoN3 E# UEE 0un"ou a sua esco a6 pri#eiro e# 4iti ene6 "epois ein LA#psaco6 e "es"e UFd e# Atenas6 on"e #orreu6 e# IdF;E a3 C33 Depois "os anos "uros "a 'u$entu"e $i$eu p Yci"a#ente e# Atenas6 s pertur5a"o pe a sa:"e "%5i 3 Tin&a u#a casa e u# 'ar"i# Bparece 9ue separa"o "a casaC e a i ensina$a3 Os seus trHs ir#os6 a %# "e outros6 0ora# "es"e co#e2o #e#5ros "a sua esco a6 #as e# Atenas a co#uni"a"e au#entou no s co# "iscipu os "e 0i oso0ia6 #as co# os a#i,os e seus 0i &os escra$os e &eteras3 Estas : ti#as era# escAn"a o aos seus ini#i,os6 #as parece 9ue co# in'usti2a3 Excepciona #ente capa= "e a#i=a"e pura#ente &u#ana6 escre$ia cartas "i$erti"as aos rapa=es 0i &os "os #e#5ros "a co#uni"a"e> no tin&a a reser$a e "i,ni"a"e na expresso "as e#o2@es 9ue seria "e esperar "os 0i so0os anti,os> as suas cartas so extraor"inYria#ente naturais e "esa0ecta"as3 A $i"a "a co#uni"a"e era #uito si#p es6 e# parte por principio6 e# parte Bse# ":$i"aC por 0a ta "e "in&eiro3 A co#i"a e 5e5i"a era po e <,ua6 9ue Epicuro ac&a$a su0iciente3 LO corpo tre#e;#e "e pra=erN6 "i= e e6 L9uan"o #e sustento "e po e <,ua6 e cuspo nos pra=eres uxuosos6 no por e es6 #as pe os #a es 9ue "e e es resu ta#N3 A co#uni"a"e "epen"ia pe o #enos e# parte "e contri5ui2@es $o unt<rias3 p;4an"a;#e a ,u# 9uei'o cura"oN6 escre$e e e6 Lpara6 9ue eu possa ter u# 5an9ueteN3 E a BEC Os esticos 0ora# #uito In'ustos co# Epicuro3 Epicteto "i=6 "iri,in"o;se; &eK LA $i"a a 9ue "<s $a or % co#er6 5e5er6 e$acuar6 copu ar e ressonarN3 Li$3 II6 cap3 GG3 Discourses o0 EpIctetus3 BVC +i 5ert 4urra16 Fi$e Sta,es6 p3 EUF3 FILOSOFIA AGTI+A U outro a#i,oK L4an"a;nos o0ertas para #anuten2o "o nosso sa,ra"B corpo6 e# no#e teu e "e teus 0i &osN3 E ain"aK LA :nica contri5ui2o 9ui pe2o % a 9ue or"enei aos "iscipu os #e en$iasse#6 #es#o 9ue esti$essen entre os &iper5<reos3 Dese'o "e ca"a u# "u=entas e $inte "rae#as poi ano e na"a #ais3N Epicuro te$e se#pre 0raca sa:"e6 #as se#pre so0reu cora'osa#ente Foi e e6 no u# estico6 9ue pri#eiro "isse ser possi$e u# &o#e# 0e iK na tortura3 Duas cartas escritas u#a no "ia "a #orte6 outra poucos "iag antes6 #ostra# 9ue e e tin&a a ,u# "ireito "e ter essa opinio3 A se,un"66 "i=K LH< sete "ias a i#o5i i=a2o 0oi co#p eta e ti$e "ores "e #orrer Se #e acontecer a ,u#a coisa cui"a "os 0i &os "e 4etro"oro por 9uatrB ou cinco anos6 #as no ,astes #ais co# e es "o 9ue ,astas a,ora co#i,oN A pri#eira "i=K LNeste "ia $er"a"eira#ente 0e i= "a #in&a $i"a e# 9/ estou para #orrer6 reso $i escre$er;te3 Os #a es "a 5exi,a e "o est?#a,B na"a per"era# "a sua se$eri"a"e> #as o cora2o a e,ra;se ao recor"ai6 as #in&as con$ersa2@es conti,o3 Espero "a tua "e"ica2o "es"e a in0Ancia para co#i,o e a 0i oso0ia6 9ue cui"es "os 0i &os "e 4etro"oro3N 4etro"oro u# "os pri#eiros "iscipu os6 #orrera> Epicuro ocupa$a;se "os 0i &os ri6 sua : ti#a $onta"e3 E#5ora "e ica"o co# a #aior parte "as pessoas6 era "i0erente naK re a2@es co# os 0i so0os6 especia #ente a9ue es "e 9ue# po"ia# sup?; B "e$e"or3 LSupon&oN6 "i= e e6 9ue os #ur#ura"ores #e crHe# "isc!pu p #o usco BNausi0anesC e ou$inte "a sua "outrina e# co#pan&ia "e 'o$en^ "es#io a"os3 Na $er"a"e e e era &o#e# #au e os seus &<5itos no e$a $a# Y sa5e"oriaN3 Nunca recon&eceu o 9ue "e$ia a De#crito6 e 9uantT a L%ticipo "i=ia no ter &a$i"o ta 0i so0o6 isto %6 no &e recon&ec& essa 9ua i"a"e3 Di,enes6 La%rcio re,istou os ep!tetos a5usi$os 9ue si sup@e e e ter ap ica"o

aos #ais e#inentes pre"ecessores3 Co# esta 0a 0i "e ,enerosi"a"e i,ou;se outro erro ,ra$e6 o "o seu "o,niatis#o "itato ria 3 Os seus se9ua=es tin&a# "e apren"er u#a esp%cie "e cre"o in"iscutI $e 6 9ue incorpora$a as suas "outrinas3 *or 0i# na"a po"ia# acrescentaS ou #o"i0icar3 Muan"o Lucr%cio6 "u=entos anos "epois6 poeti=ou a 0i oso0i6 "e Epicuro6 na"a "e terico acrescentou ao ensino "o #estre3 On"e a co# para2o % possi$e $H;se 9ue Lucr%cio se,ue o ori,ina 6 e pensa;se 9ui no resto preenc&eu as 0a &as "o nosso con&eci#ento6 "e$i"as Y per"a "i tre=entos i$ros "e Epicuro3 Do 9ue escre$eu resta# a ,u#as cartas a ,uns 0ra,#entos e u#a exposi2o "e LDoutrinas *rincipaisN3 A 0i oso0ia "e Epicuro6 co#o to"as as "a sua %poca Bexcepto en parte o cepticis#oC "estina$a;se principa #ente a "ar tran9ui i"a"e3 *ar^ e e o pra=er era o 5e#6 e aceita$a co# ri,orosa consistHncia as conse ITT HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9uHncias "e esta concep2o3 LO pra=erN6 "i=ia6 L% co#e2o e 0i# "a $i"a a5en2oa"a3N Di,enes La%rcio cita "e u# i$ro seu so5re O Fi# "a (i"aK 636No conce5o o 5e# se a5straio "os pra=eres "o ,osto6 "o a#or6 "o ou$i"o e "a $ista3N E ain"aK LO co#e2o e rai= "e to"o 5e# % o pra=er "o est?#a,o3 a 9ue "e$e# re0erir;se a sa5e"oria e a cu tura3N O pra=er "o espirito % a conte#p a2o "os pra=eres "o corpo3 A sua $anta,e# so5re estes % po"er#os apren"er a conte#p ar o pra=er #ais "o 9ue a pena6 e assi# contro ar #e &or os pra=eres #entais "o 9ue os 0!sicos3 L(irtu"eN6 a no ser 9ue si,ni0i9ue Lpru"Hncia na 5usca "o pra=erN % pa a$ra se# senti"o3 A 'usti2a6 por exe#p o6 consiste e# proce"er "e #o"o 9ue no se receie o ressenti#ento "os outros &o#ens ; opinio 9ue e$a a u#a "outrina "a ori,e# "a socie"a"e se#e &ante Y "o Contrato Socia 3 Epicuro "iscor"a "e a ,uns &e"onistas seus pre"ecessores6 "istin,uin"o entre pra=eres acti$os e passi$os6 ou est<ticos e "inA#icos3 Os "inA#icos consiste# na o5ten2o "e u# 0i# "ese'a"o6 sen"o o "ese'o 6pr%$io aco#pan&a"o "e pena3 Os est<ticos consiste# e# u# esta"o "e e9ui !5rio resu tante "e se possuir o 9ue se "ese'aria se no o ti$%sse#os3 *enso 9ue po"e "i=er;se 9ue satis0a=er a 0o#e % pra=er "inA#ico6 e a tran9ui i"a"e 9uan"o e a 0oi satis0eita % pra=er est<tico3 Epicuro te# por #ais pru"ente 5uscar os est<ticos6 9ue so puros e no "epen"e# "a pena esti#u ante "o "ese'o3 Muan"o o corpo est< e# e9ui !5rio no &< pena> portanto "e$e# procurar;se antes os pra=eres tran9ui os "o 9ue as a e,rias $io entas3 Epicuro6 ao 9ue parece6 "ese'aria estar6 se 0osse poss!$e 6 c; e#pre e# esta"o "e ter co#i"o #o"era"a#ente e no co# o "ese'o $ora= "e co#er3 Na pr<tica $eio a consi"erar $er"a"eiro 0i# "o &o#e# pru"ente #ais a ausHncia "e pena "o 9ue a presen2a "e pra=er BEC3 O est?#a,o po"e estar na rai= "as coisas6 #as o #a "o est?#a,o exce"e os pra=eres "a ,u a3 *or isso Epicuro $i$ia "e po6 co# u# pe9ueno 9uei'o nos "ias 0esti$os3 Dese'os "e ri9ue=a e &onra so 0:teis por9ue rou5a# o "escanso a 9ue# po"ia estar contente3 LO supre#o 5e# % a pru"Hncia> #ais precioso ain"a "o 9ue a 0i oso0ia3N A 0i oso0ia co#o e e a enten"eu era u# siste#a pr<tico para a $i"a 0e i=> exi,ia senso co#u#6 no ,ica ne# #ate#<tica ou 9ua 9uer treino e a5ora"o prescrito por * ato3 Insiste co# o "isc!pu o e 'o$e# a#i,o *!toc es3 L9ue 0u'a "e to"a 0or#a "e cu tura3N Dos seus princ!pios a"$in&a a a5stinHncia "a $i"a p:5 ica6 por9ue na BEC .3]3 Oates6 T&e Stoic an" Epicurean *&i osop&er_6 p3 Td3 Se#pre 9ue possi$e 6 ser$i;#e "as tra"u2@es "e 4r3 Oates3 FILOSOFIA ANTI+A IU

propor2o e# 9ue u# &o#e# a can2a o po"er au#enta o n:#ero "o36 in$e'osos 9ue anseia# pre'u"ic<; o3 E se escapa ao in0ort:nio6 % i#poEsi$e 9ue ten&a pa= "e esp!rito3 O &o#e# opru"ente procurar< $i$er o5scu;3B para no ter ini#i,os3 O a#or sexua 6 o #ais L"inA#icoN "os pra=eres6 % natura #ente pros crito3 LA re a2o sexua N6 "i= e e6 Lnunca 0e= u# &o#e# 5o#6 e #uitB ser< 9ue no o pre'u"i9ue3N +osta$a "e crian2as B"os outrosC #as par= prH#io "e este ,osto parece ter con0ia"o 9ue os outros no se,uirian o conse &o3 De 0acto parece ter ,osta"o "e crian2as contra o seu nie &oi 'ui=o por consi"erar o casa#ento e os 0i &os "istrac2o "e ,ra$es conse 9uHncias3 Lucr%cio6 9ue o se,ue na recusa "o a#or6 no $H pre'u!=o n6 re a2o sexua 6 "es"e 9ue "i$orcia"a "a paixo3 *ara Epicuro a a#i=a"e % o3 #e &or pra=er socia 3 Co#o Bent&a# consi"era 9ue se#pre os &o#ens procura# apenas o seu pra=er6 sensat6 ou insensata#ente> #as ain"a co#o Bent&a#6 a sua nature=a a0ecti$6 o e$a a u#a atitu"e a"#ir<$e 6 "e 9ue as suas teorias "e$eria# re0re<; o Esti#ou os a#i,os se# o &ar ao 9ue &es "e$ia6 #as persua"i"o "e 9uB era to interesseiro co#o a sua 0i oso0ia 'u ,a$a to"os os &o#ens3 Se,un"B Cicero6 e e a0ir#ou 9ue La a#i=a"e no po"e separar;se "o pra=er6 e poi isso "e$e cu ti$ar;se6 pois se# e a nin,u%# $i$e co# se,uran2a6 sen #e"o6 ne# se9uer a e,re#ente3N No entanto Ys $e=es es9uecia #ais oi #enos as suas teoriasK LTo"a a#i=a"e % "ese'<$e e# si6 e#5ora nas26 "a necessi"a"e "e auxi ioN BEC3 Epicuro6 e#5ora parecesse a outros ,rosseiro e se# e e$a2o #ora era 0er$oroso a s%rio3 Co#o $i#os6 0a a$a "a co#uni"a"e co#o Lo nossB sacro corpo3N Escre$eu u# i$ro Da Santi"a"e> tin&a to"o o 0er$or "e urr re0or#a"or re i,ioso3 De$ia ter senti"o ,ran"e pie"a"e pe o so0ri#entB &u#ano e u#a con$ic2o ina5a <$e "e 9ue a sua 0i oso0ia po"eria "i#i6 nug; o e# ,ran"e propor2o3 Era u#a 0i oso0ia "e $a etu"in<rio para un #un"o e# 9ue a 0e ici"a"e a$enturosa se tornara #uito "i0!ci 3 Co#ei pouco6 por #e"o "e in"i,esto> 5e5er pouco6 por #e"o "a #an& se,uinte e$itar a po !tica6 o a#or e to"as as acti$i"a"es $io enta#ente apaixo6 na"as> no "ar re0%ns Y 0ortuna6 pe o casa#ento e paterni"a"e> na $i"E #enta 6 apren"er a conte00ip ar #ais os pra=eres "o 9ue as penas> a "oi 0!sica % certa#ente ,ran"e #a 6 #as6 9uan"o 0orte6 % 5re$e6 e 9uan"c BEC So5re a a#i=a"e e a a#$e Inconse9uHncia "e Epicuro6 $3 Bai e16 op3 cit pp3 REd;IF3 IT\ HISTORIA DA FILOSOFIA FCIDEGTAL pro on,a"a po"e ser suporta"a por "iscip ina #enta e o &<5ito "e pensar e# coisas 0e i=es a "espeito "e e a3 Foi o pro5 e#a "o #e"o 9ue e$ou Epicuro Y sua 0i oso0ia terica3 A0ir#ou 9ue as "uas #aiores xontes "e #e"o so a re i,io e o te#or "a #orte6 conexos entre si6 pois a re i,io #ant%# a i"eia "e 9ue os #ortos so in0e i=es3 *ortanto procurou u#a #eta0!sica "e#onstrati$a "e 9ue os "euses no inter0ere# nas coisas &u#anas6 e a a #a #orre co# o corpo3 A re i,io % &o'e para a #aior parte "as pessoas ti"a co#o conso a2o6 #as para Epicuro era o contr<rio3 A inter0erHncia so5renatura no curso "as coisas parecia; &e 0onte "e terror6 e a i#orta i"a"e6 0ata Y esperan2a "e "escansar "a pena3 Ento construiu u#a "outrina para curar os &o#ens "as cren2as 9ue inspira# #e"o3 Epicuro era #ateria ista #as no "eter#inista> se,uiu De#crito a"#itin"o co#por;se o #un"o "e <to#os e $a=io> #as no pensou co#o e e 9ue os <to#os o5e"ecesse# a eis naturais3 A concep2o "e necessi"a"e na +r%cia era6 co#o $i#os6 "e ori,e# re i,iosa6 e ta $e= e e ti$esse ra=o e# consi"erar inco#p eto u# ata9ue Y re i,io se "eixasse per#anecer a necessi"a"e3 Os <to#os tH# peso e cae# constante#ente> no

para o centro "a terra6 #as para 5aixo6 e# senti"o a5so uto6 4as "e 9uan"o e# 9uan"o u# <to#o so5 a ac2o "e u#a esp%cie "e $onta"e i$re "es$ia;se e$e#ente "o ca#in&o "irecto e entra e# co iso co# 9ua 9uer outro BEC3 De a! por "iante o "esen$o $i#ento "e $rtices6 etc36 #uito Y #aneira "e De#crito3 A a #a % #ateria 6 co#posta "e part!cu as co#o as "a respira2o e "o ca or3 BEpicuro 'u ,a "i0erente a su5stAncia "o ar e a "a respira2o e "o $ento6 9ue no era# apenas ar e# #o$i#entoC3 Os <to#os "a a #a esto "istri5u!"os pe o corpo3 A sensa2o "e$e;se a t%nues pe !cu as e#iti"as pe os corpos e 9ue $o ati6;6I,;ir os <to#os "a a #a3 Essas pe !cu as po"e# ain"a existir 9uan"o se "isso $era# os corpos "e ori,e#6 o 9ue exp ica os son&os3 Na #orte a a #a "ispersa;se e os <to#os6 9ue continua# a existir6 no so capa=es "e sensa2o6 por '< no estare# i,a"os co# o corpo3 *ortanto6 se,un"o Epicuro6 La #orte na"a % para ns> por9ue o 9ue se "isso $e no te# sensa2o6 e a9ui o a 9ue e a 0a ta na"a % para n@s3N Acre"ita 0ir#e#ente na existHncia "os "euses6 por ser to $asta a existHncia "a i"eia "e "euses> #as no crH 9ue inter$en&a# nas coisas BEC An< o,a concep2o actua e# E""in,ton6 na sua interpreta2o "o principio "e in"eter#ina2o3 FILOSOFIA ANTI+A ITd &u#anas3 He"onistas racionais6 se,ue# os preceitos e a5st%#;se "a $i"a p:5 ica> o ,o$erno seria tra5a &o "esnecess<rio 9ue no po"e tentar u#a $i"a "e 5e#;a$enturan2a co#p eta3 Di$ina2o6 au,:rios e outras pr<ticas so #era supersti2o6 5e# co#o a cren2a na *i o$i"Hncia3 No &< pois 9ue te#er a c era "os "euses ne# o so!ri#ento pstu#o "o Ha"es3 E#5ora su'eitos Ys eis "a nature=a6 9ue po"e#6 estu"ar;se cienti0ica#ente6 so#os i$res6 e "entro "e i#ites6 sen&ores "o nosso "estino3 A #orte % ine$it<$e #as no u# #a 3 (i$en"o ro# pru"Hncia se,un"o as #<xi#as "e Epicuro6 po"ere#os pro$Y$e #ente i5ertar;ros "a pena3 n u# e$an,e &o #o"era"o6 #as para u# &orne# So5 a i#pres^^6o "a #is%ria &u#ana 5asta para entusias#ar3 Epicuro s se interessa pe a ciHncia co#o exp ica2o "e 0en#enos6 atri5u!"os aos "euses pe a supersti2o3 Muan"o &< $<rias exp ica2@es natura istas6 no 'u ,a necess<rio esco &er3 As 0ases "a Lua6 por exe#p o6 0ora# "i$ersa#ente exp ica"as3 Des"e 9ue no se ape e para os "euses6 c^as; c9ui$a e#;se6 e seria $o procurar a $er"a"eira3 No espanta 9ue os cDicuristas na"a 0i=esse# pe o con&eci#ento natura 3 Tin&a# o propsito :ti "e protestar contra o cu to "os : ti#os pa,os pe a #a,ia6 a astro o,ia6 e "i$ina2o> #as per#anecera#6 co#o o seu 0un"a"or6 "o,#<ticos6 i#ita"os6 se# 9ua 9uer interesse 0ora "a 0e ici"a"e in"i$i"ua 3 Apren"era# "e cor o cre"o "e Epicuro e na"a acrescentara# nos s%cu os e# 9ue a esco a so5re$i$eu3 O :nico "isc!pu o e#inente "e Epicuro 0oi o poeta Lucr%cio BQQ;RR a3 CC3 conte#porAneo "e ]: io C%sar3 Nos : ti#os "ias "a Rep:5 ica Ro#ana6 era "e #o"a o i$re pensa#ento6 e as "outrinas "e Epicuro popu ares entre as pessoas e"uca"as3 O i#pera"or Au,usto intro"u=iu u#a re$i$escHncia arcaistica "a anti,a $irtu"e e "a anti,a re i,io6 9ue tornou i#popu ar o poe#a "e Lucr%cio De Natura ReC;i^# o3 e assi# per#aneceu at% o Renasci#ento3 U# s #anuscrito atra$essou a I"a"e;4%"ia e escapou Y "estrui2o pe os 0an<ticos3 Raro u# ,ran"e poeta espera tanto te#po6 #as #o"erna#ente o seu #%rito 0oi uni$ersa #ente recon&eci"o3 *or exe#p o6 e e e Ben'a#in Fran`Ein era# os autores 0a$oritos "e S&e e13 Esse poe#a $ersi0ica a 0i oso0ia "e Epicuro3 A "outrina % i"Hntica #as os te#pera#entos so #uito "i0erentes3 Lucr%cio era apaixona"o e precisa$a "e #ais

exorta2@es Y pru"Hncia "o 9ue Epicuro3 Suici"ou;se e arece ter so0ri"o "e oucura peri"ica6 atri5u!"a por a ,uns a "es;ostos po "e a#or ou a e0eitos inespera"os "e u# 0i tro a#oroso6 Consi"erou Epi; IT_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL curo u# sa $a"or e usou in,ua,e# "e intensi"a"e re i,iosa para o &o#e# 9ue o &a$a co#o "estrui"or "a re i,io3 No te#po e# 9ue os &o#ens a$i ta"os Ao peso "as ca"eias se cur$a$a# Co# 9ue os opri#ia o 0anatis#o Este #onstro 0ero= 9ue "e entre as nu$ens CoVa espantosa ca5e2a aparecia6 E "e &orren"o aspecto6 < "e ci#a6 A to"os os &u#anos aterra$a6 U# &o#e# < "a +r%cia ousou pri#eiro Contra e e os seus o &os e$antar E a resistir; &e ousou pri#eiro3 A este ne# "os "euses o reno#e Ne# "o raio "e ]:piter Tonante O so# a#ea2a"or co#pri#ir p?"e3 E tantos #ais o5st<cu os ac&a$a Co# 9uanta #ais 0or2a se e#pen&a$a A5rir cerra"as portas "a natura3 Co# Ani#o seu 0orte $ence tu"o> Seu ,Hnio o e e$a a %# ain"a Dos in0 a#a"os t% r#inos "o #un"o6 E ento pera,ran"o a i#ensi"a"e6 Co# #ente $itoriosa nos re0ere Mue cousas possa# ou ,erar no possa#6 Co#o "os corpos to"os a potHncia Li#ita"a % pe a essHncia sua6 Ta Y supersti2o a sua $e= c&e,ou De ca ca"a se $er e ta $itria Aos c%us nos e e$ou6 nos tornou nu#as3 O "io "e Epicuro e Lucr%cio Y re i,io no % 0<ci "e co#preen"er se aceitar#os a narrati$a con$enciona "a a e,ria "a re i,io e ritua BEC Nota "o *ro03 (ieira "e A #ei"a ;E# E_RF6 apareceu u#a tra"u2o pouco 0e i= "e ]3 Duarte 4ac&a"o6 "e 9ue se transcre$e# os #es#os "ois passos3 FILOSOFIA ANTI+A ITQ ,re,os3 A O"e on a +recian Urn6 "e aeats6 por exe#p o6 ce e5ra u#a ceri#nia re i,iosa6 #as no po"e enc&er o esp!rito "e o5scuro terror3 *enso 9ue as cren2as popu ares no era# "e esta esp%cie3 O cu to "os o ! #picos tin&a #enos crue "a"e supersticiosa "o 9ue outras 0or#as "a re i,io ,re,a6 #as #es#o esses tin&a# ocasiona #ente pe"i"o sacri0!cios &u#anos at% os s%cu os $ii e $i a3C36 pr<tica e#5ra"a e# #ito e "ra#a BEC3 No #un"o 5<r5aro6 o sacri0!cio &u#ano pratica$a;se no te#po "e Epicuro> at% Y con9uista ro#ana praticou;se e# te#po "e crise6 co#o nas ,uerras p:nicas6 entre as #ais ci$i i=a"as popu a2@es 5<r5aras3 Co#o "e#onstrou ]ane Harrison6 os ,re,os tin&a#6 a %# "o cu to "e )eus e sua 0a#! ia6 outras cren2as pri#iti$as co# ritos #ais ou #enos 5<r5aros3 De certo #o"o incorpora$a#;se no or0is#o6 cren2a "o#inante entre &o#ens "e te#pera#ento re i,ioso3 Sup@e;se Ys $e=es 9ue o In0erno % in$en2o crist> % erro3 Nisso o Cristianis#o apenas siste#ati=ou anti,as cren2as popu ares3 No co#e2o "a Rep:5 ica "e * ato $H;se 9ue e #e"o "o casti,o a %# "a #orte era co#u# e# Atenas no s%cu o $6 e nc % pro$<$e "i#inu!sse entre Scrates e Epicuro BNo penso na #inoria e"uca"a6 #as na popu a2o e# ,era C3 Certa#ente 0oi co#u# atri5uir pestes6 terra#otos6 "errotas e outras ca a#i"a"es ao "esa,ra"o "i$inc ou Y 0a ta "e respeito aos au,:rios3 *enso 9ue a iteratura e arte ,re,aE pro$Y$e #ente i u"e# 9uanto Ys cren2as popu ares3 Mue sa5er!a#os "c #eto"is#o "o s%cu o x$iii se apenas restasse# os i$ros e 9ua"ros aristocr<ticosJ A in0 uHncia "o #eto"is#o6 co#o a "a re i,iosi"a"e na era &e en!stica6 $eio "es"e 5aixo> '< era 0orte no te#po "e Boss/e e Sir ]o ir Re1no "s6 e#5ora "as suas a us@es no se $e'a a 0or2a "a sua in0 uHncia6 No "e$e#os pois 'u ,ar a re i,io popu ar ,re,a pe os 9ua"ros so5rE L+recian UrnsN6 ou pe as o5ras "e poetas e 0i so0os

aristocr<ticos3 Epi3 curo no era aristocr<tico6 ne# "e nasci#ento ne# pe os seus associa3 "os> ta $e= isso exp i9ue a sua excepciona &osti i"a"e Y re i,io3 Des"e o Renasci#ento a 0i oso0ia "e Epicuro 0oi principa #entB con&eci"a pe o poe#a "e Lucr%cio3 O 9ue #ais i#pressionou os 9ue nB era# 0i so0os pro0issionais6 0oi o contraste co# a cren2a crist eir assuntos co#o #ateria is#o6 ne,a2o "e *ro$i"Hncia6 re'ei2o "a i#or6 ta i"a"e6 O 9ue #ais i#pressiona o eitor #o"erno % 9ue tais i"eia36 BEC Lucr%cio re0ere o sacri0icio "e E0i,%nia co#o exe#p o "o #a causa"T pe a re i,io3 Li$3 E6 _R;EFF 3 IRF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL [ &o'e ti"as por so#5rias e "epressi$as ;se apresenta$a# co#o e$an,e &o "e i5erta2o "o #e"o3 Lucr%cio est< to con$enci"o co#o 9ua 9uer cristo "a i#portAncia "a $er"a"eira cren2a re i,iosa3 Depois "e "escre$er co#o os &o#ens tenta# 0u,ir "e si #es#os perante u# con0 ito !nti#o6 e #u"ar e# $o "e u,ar6 "i=K Assi# ca"a u# se se,ue sent cessar Se# 9ue e$itar;se a ,u%#6 se possa3 A ac&ar;se torna e se i#portuna E sen^6$i;e e e est< ator$ienta"o3 *ro$%6n;t isto por9ue se "escon&ece Do #a a causa> pois se eon&eci"a Fosse6 t@o $@os re#%"ios "espre=an"o6 *ri#eiro "e sa5er ns cui"ar!a#os Mua "as cousas se'a a nature=a3 *ois "a sorte se no trata "VitN6^a &ora *or%# "o nosso esta"o eterno6 Mue nos suce"er< "epois "a6 #orte3 A i"a"e "e Epicuro era pesa"a e a extin2o "e$ia parecer "escanso 5e#;$in"o ao cansa2o "o esp!rito3 A : ti#a i"a"e "a Rep:5 ica6 pe o contr<rio6 no 0oi para a #aior parte "os ro#anos %poca "e "esi uso> &o#ens "e ener,ia t!tAnica tin&a# cria"o "o caos u#a no$a or"e#6 no conse,ui"a pe os #ace"nios3 4as para o aristocrata ro#ano6 a &eio Y po !tica e Y uta pe o po"er e pe o sa9ue6 o curso "os aconteci#entos "e$e ter si"o pro0un"a#ente "esani#a"or3 Se a isto a'untar#os a oucura inter#itente6 no a"#ira 9ue Lucr%cio aceitasse a esperan2a "a no;existHncia coiro i5erta2o3 4as o #e"o "a #orte % to instinti$o 9 oue o e$an,e &o "e Epicuro nunca 0oi ar,a#ente popu ar e s 0oi cre"o "e u#a #inoria cu ta3 At% entre 0i so0os6 "epois "a era "e Au ,usto6 0oi repe i"o e# 0a$or "o esto cis#o3 So5re$i$eu co# #enor $i,or por seiscentos anos a Epicuro> #as ok&o#ens6 ca"a $e= #ais opressos pe as #is%rias "a existHncia terrestre6 pro636urara# #ais 0orte #e"icina na 0i oso0ia e na re i,io3 Co# poucas excep2@es6 os 0i so0os re0u,iara#;se no neop atonis#o> os &o#ens incu tos $o t;ara#;se para as $<rias supersti2@es orientais6 e "epois e# n:#ero FILOSOFIA ANTI+A IRE se#pre crescente6 para o Cristianis#o6 9ue na 0ei2o pri#iti$a situa$a a %#;t:#u o to"o o 5e# "a $i"a6 se,un"o u# e$an,e &o exacta#ente )D contr<rio ao "e3 Ep!curo3 Contu"o6 os p&i osop&es 0ranceses "o s%cu o x$iii restaurara# "outrinas se#e &antes6 tra=i"as Y In, aterra por Bent&a# e seus se9ua=es> 0a=ia#;no e# oposi2o consciente ao Cristianis#o6 a 9ue era# &ostis6 co#o Epicuro Ys re i,i@es "o seu te#po3 CA*!TULO GG(III ESTOICIS4O O estoicis#o6 conte#porAneo "o epicuris#o na ori,e#6 te$e #ais on,a &istria e #enor constAncia "outrina 3 A "outrina "o seu 0un"a"or6 )eno6 na pri#eira parte "o s%cu o iii a3C3 est< on,e "e ser a #es#a "e 4arco Aur% io6 na se,un"a #eta"e "o s%cu o ii "3 C33 )eno era #ateria ista e a sua "outrina principa #ente u#a co#5ina2o "o cinis#o e "e Herac ito3 +ra"ua #ente6 por in0 uHncia "o p atonis#o6 os esticos

a5an"onara# o #ateria is#o "o 9ua por 0i# pouco su5sistiu3 A "outrina %tica6 % certo6 #u"ou pouco> e para a #aior parte era o #ais i#portante> #as a! #es#o &< #u"an2a "e Hn0ase3 Co# o te#po 0oi;se 0a an"o #enos "e outros aspectos "o estoicis#o e ca"a $e= #ais "a %tica e partes "a teo o,ia #ais i#portantes para e a3 S nos resta# 0ra,#entos "os pri#eiros esticos3 S%neca6 Epicteto e 4arco Aur% io6 9ue so "os s%cu os i e ii "3 C36 so os :nicos "e 9ue te#os i$ros co#p etos3 O estoicis#o % #enos ,re,o "o 9ue 9ua 9uer outra esco a "e 0i oso0ia trata"a at% a9ui3 Os pri#iti$os era# pe a #aior parte sirios6 os : ti#os pe a #aior parte ro#anos3 Tarn BH00 eni^stic Ci$i i=ation6 p3 I_dC sup@e in0 uHncias ca "aicas no estoicis#o3 Ue5er/e, o5ser$a 'usta#ente 9ue 9ue &e eni=an"o o #un"o 5<r5aro os ,re,os per"era# o 9ue &es ia 5e#3 O estoicis#o6 "i$ersa#ente "as 0i oso0ias pura#ente ,re,as6 era estreita#ente e#ociona e e# certo senti"o 0an<tico> #as ta#5%# contin&a e e#entos re i,iosos "e 9ue o #un"o sentia necessi"a"e e os ,re,os parecia# incapa=es "e 0ornecer3 E# particu ar atra!a os ,o$ernantesK L9uase to"os os sucessores "e A exan"re ;po"e "i=er;se to"os os reis principais u teriores a )eno ;se "ec arara# esticosN6 "i= o pro0essor +i 5ert 4urra13 FILOSOFIA ANTI+A IRU

)eno era 0enicio6 naturA "e Citiu#6 e# C&ipre6 na se,un"a #eta"e "o s%cu o i$ a3 C3 pro$Y$e #ente "e 0a#! ia "e co#erciantes> esse inte6 resse o e$ou a Atenas> #as a i apaixonou;se pe o estu"o "a Fi oso0ia3 A,ra"a$a#; &e as con cep2@es "os c!nicos6 #as era u# tanto ec %ct;ico3 Os se9ua=es "e * ato acusara#;no "e p a,iar a Aca"e#ia3 Scrates 0oi o santo patrono "os esticos atra$%s "a sua &istria> a sua atitu"e no so0ri#ento6 a recusa "e 0u,ir6 a sereni"a"e perante a #orte6 a sua a0ir#a2o "e 9ue o in'usto % #ais in0e i= "o 9ue a $iti#a6 i,a$a#;se per0eita#ente co# a "outrina estica6 assi# co#o a in"i0eren2a ao ca or e ao 0rio6 a sin,e e=a "e a i#enta2o e $estu<rio e a co#p eta in"epen"Hncia "e con0orto corpora 3 4as os esticos nunca aceitara# a "outrina p atnica "as i"eias6 e a #aior parte re'eitou os seus ar,u#entos pr; i#orta i"a"e3 S #ais tar"e os6 esticos aceitara# a a #a i#ateria > os pri#eiros concor"ara# co# Herac ito 9ue a a #a se co#p@e "e 0o,o #ateria 3 (er5a #ente esta "outrina ta#5%# se encontra e# Epieteto6 e 4arco Aur% io6 #as ne es parece 9ue o 0o,o no % to#a"o itera #ente co#o u# "os 9uatro e e#entos 0!sicos3 )eno % a$esso a su5ti e=as #eta0!sicas3 A $irtu"e % para e e o i#portante> a 0!sica e a #eta0isica $a e# para e e na #e"i"a e# 9ue contri5ue# para a $irtu"e3 Co#5ate a #eta0isica "o te#po por #eio "o senso co#u#6 9ue na +r%cia si,ni0ica #ateria is#o3 A5orrece as ":$i"as so5re o teste#un&o "os senti"os e e$a ao extre#o a "outrina contr<ria3 )eno co#e2ou por a0ir#ar a existHncia "o #un"o rea 3 LMue c&a#as tu rea JN6 per,unta o c%ptico3 LO s i"o e #ateria 3 Esta #esa % #at%ria s i"a3N LE Deus e a a #aJN per,unta o c%ptico3 L*er0eita#ente s i"osN6 "isse )eno3 L4ais s i"os6 se % poss!$e "o 9ue esta #esa3N LE a $irtu"e6 a 'usti2a6 ou a re,ra "e trHsJ Ta#5%# #at%ria s i"aJN LDecerto3N6 "isse )eno6 Lper0eita#ente s i"asN BEC3 Co#o se $H6 o =e o anti#eta0isico e$ou a9ui )eno a u#a #eta0!sica prpria3 As principais "outrinas a 9ue a esco a per#aneceu 0ie respeita# ao "eter#inis#o cs#ico e Y i5er"a"e &u#ana3 )eno ne,a$a o acaso e cria na ri,i"e= "as eis naturais3 Ori,ina #ente s &a$ia o 0o,o> "epois e#er,ira# os outros e e#entos6 ar6 <,ua e terra6 por esta or"e#3 Ce"o ou tar"e &a$er< u#a con0 a,ra2o cs#ica e tu"o re$erter< ao

0o,o3 *ara a #aioria "os esticos isto no % o 0i#6 co#o na "outrina crist6 #as conc uso BEC +i 5ert 4urra16 T&e Stoic *&i osop&1 BEQERC p3 IR3 IRT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e u# cic o in"e0ini"a#ente repeti"o3 O 9ue acontece tin&a aconteci"o e acontecer< $e=es se# 0i#3 At% a9ui a "outrina po"e parecer so#5ria e no #ais ani#a"ora "o 9ue o #ateria is#o "e De#crito> #as te# outro aspecto3 O curso "a nature=a6 no estoicis#o6 co#o na teo o,ia "o s%cu o x$iii6 "e$ia;se a u# e,is a"or 9ue era ta#5%# pro$i"Hncia 5en%0ica3 *ara < "o por#enor6 o to"o "estina$a; se a asse,urar certos 0ins por #eios naturais3 Tu"o se re0eria aos seres &u#anos3 Esses 0ins6 excepto6 os re ati$os a "euses e "e#nios6 ac&a$a#;se na $i"a "o &o#e#3 A ,uns ani#ais so 5ons para co#er> outros excita# a cora,e#> at% os perce$e'os ser$e# para no nos "eixar "or#ir "e #ais3 O po"er supre#o c&a#a;se Ys $e=es Deus6 outras $e=es )eus3 S%neca "istin,uia este )eus6 "o o5'ecto "a cren2a popu ar6 rea ta#5%# #as su5or"ina"o3 Deus6 insepar<$e "o #un"o6 % a sua a #a e ca"a u# "e ns cont%# parte "o 0o,o "i$ino3 Tu"o 0a= parte "e u# s siste#a6 c&a#a"o nature=a6 e a $i"a in"i$i"ua % 5oa 9uan"o "e &ar#onia co# a nature=a3 E# certo senti"o6 ca"a $i"a est< e# &a;6nionia co# a nature=a6 pois 9ue as eis naturais &e "era# o ser> #as e# outro senti"o a &ar#onia existe 9uan"o a $onta"e in"i$i"ua se "iri,e a 0ins 9ue esto entre os "a nature=a3 A $irtu"e consiste e# u#a $onta"e acor"e co# a nature=a3 O #au o5e"ece in$o untYria#ente e 0or2a"o Y ei "e Deus> no si#i e "e C eantes % co#o o co 9ue puxa u# carro e te# "e ir aon"e 9uer 9ue $<3 A $irtu"e % o :nico> 5e# "a $i"a in"i$i"ua > sa:"e6 ri9ue=a6 5ens6 na"a conta3 Co#o a $irtu"e est< na $onta"e6 "o &o#e# "epen"e o 5o# ou #au "a sua $i"a3 *o"e ser po5re6 #as 9ue i#portaJ *o"e ain"a ser $irtuoso3 U# tirano po"e pren"H; o6 #as e e po"e continuar a $i$er "e &ar#onia co# a nature=a3 Con"ena"o Y #orte6 po"e #orrer no5re#ente corno Scrates3 Outros &o#ens s po"e# ter po"er so5re o exterior> a $irtu"e6 $er"a"eiro 5e#6 % in"i$i"ua 3 *ortanto o &o#e# % i$re6 "es"e 9ue se e#ancipe "e "ese'os #un"anos3 S por 'ui=os erra"os pre$a ece# tais "ese'os> o s<5io6 cu'os 'ui=os so $er"a"eiros6 % sen&or "o seu "estino e# tu"o 9ue aprecia6 pois nen&u#a 0or2a po"e pri$<; o "a $irtu"e3 H< "i0icu "a"es ,icas e$i"entes na "outrina3 Se a $irtu"e % o 5e# :nico6 a *ro$i"Hncia "e$e apenas causar a $irtu"e6 #as as eis "a nature=a pro"u=ira# a5un"Ancia "e peca"ores3 Se a $irtu"e % 5e# :nico6 no &< ra=o contra a crue "a"e e a in'usti2a6 "es"e 9ue os esticos nunca se cansara# "e "i=er 9ue e as "o Y $iti#a a #e &or oportuni"a"e "e exercitar a $irtu"e3 SSe o #un"o % co#p eta#ente "eter#in!stico6 as eis naturais "eci"iro "e eu ser ou no ser $irtuoso3 Se sou #au6 a nature=a FILOSOFIA ANTI+A IRR #e i#pe e6 e a i5er"a"e 9ue se6 sup@e "a"a pe a $irtu"e % i#poss!$e para #i#3 U# esp!rito #o"erno no se entusias#a co# u#a $irtu"e se# conse9uHncias3 A"#ira#os u# #%"ico 9ue arrisca a $i"a "urante u#a epi"e#ia ou u#a peste6 por9ue 'u ,a#os a "oen2a u# #a e espera#os "i#inuir; &e a 0re9uHncia3 Se assi# no %6 o #%"ico po"e estar tran9ui a#ente e# casa3 *ara o estico a $irtu"e % 0 i# e# si6 e no a> ,u#a coisa 9ue e$a ao 9ue % 5o#3 E 9ua a so u2o : ti#aJ A "/trui2o "o #un"o pe o 0o,o e a repeti2o "o #es#o processo3 H< #ais "e$asta"ora 0uti i"a"eJ *o"e &a$er pro,resso te#por<rio e oca 6 #as eni con'unto s &< recorrHncia3 Muan"o $e#os

a ,u#a coisa insuportY$e #cnte "o orosa6 espera#os 9ue &<;"e $ir a passar> #as o estico a0ir#a 9ue o 9ue suce"e a,ora se repetir< se#pre3 A *ro$i"Hncia "e$e6 ao 9ue parece6 cansar;se co# "esespero3 H< ta#5%# certa 0rie=a na concep2o6 estica "a $irtu"e3 To"as as paix@es so con"ena"as6 no s as #<s3 O s<5io no "e$e sentir si#patia> 9uan"o #orre# a #u &er ou os 0i &os6 pensa 9ue no &< nisso o5st<cu o Y $irtu"e6 e portanto no "e$e so0rer pro0un"a#ente3 A a#i=a"e6 to pre=a"a por Epicuro6 no "e$e ser e$a"a a pont+ "e o6 in0ort:nio "o a#i,o po"er "estruir a nossa ca #a sa,ra"a3 De$e#os ta $e= entrar na $i"a p:5 ica6 se e a "< oportuni"a"e para 'usti2a6 0orta e=a6 etc33 4as no co# o "ese'cc "e 5ene0iciar a &u#ani"a"e6 pois to"os os 5ene0!cios possi$eis6 co#o pa=6 #e &or a i#enta2o6 no so $er"a"eiros 5ene0!cios> e e# 9ua 9uer caso s i#porta a nossa prpria $irtu"e3 O estico no % $irtuoso para proce"er 5e#6 #as proce"e 5e# para ser $irtuoso3 No I5e ocorre a#ar o prxi#o co#o a si #es#o> a#or6 excepto e# sent!"o super0icia 6 est< ausente "a sua concep2o "e $irtu"e3 *enso6 ao "i=er isto6 no a#or co#o e#o2o6 no co#o princ!pio3 Co#o principio6 os esticos pre,ara# o a#or uni$ersa > o principio 9ue se encontra e# S%neca e seus sucessores $in&a ta $e= "os esticos pri#iti$os3 A ,ica "a esco a e$ou a "outrinas &u#ani=a"as pe os seus a"erentes6 9ue era# #uito #e &ores "o 9ue teria# si"o se 0osse# conse9uentes3 aant;9ue se parece co# e es;"i= 9ue "e$enios ser a#<$eis para os nossos ir#os6 no por a#i=a"e #as por9ue a ei #ora o i#p@e> #as "u$i"o "e 9ue na $i"a pri$a"a $i$esse se,un"o este preceito33 Deixan"o ,enera i"a"es6 $e'a#os a &istria "o estoicis#o3 De )eno BEC s resta# 0ra,#entos6 "e on"e se $H 9ue "e0iniu Deus BVC *ara 0onte "o 9ue se,ue6 $3 Be$an6 Later +rec` Re)i,ion6 pp3 E e se,s3 IR\ HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL co#o espirito i,neo "o #un"o6 9ue Deus tin&a su5stAncia corprea6 e to"o o uni$erso era a su5stAncia "e Deus> Tertu; iano "i= 9ue6 se,un"o )eno6 Deus corre no #un"o #ateria co#o o #e no 0a$o3 Se,un"o Di,enes La%rcio6 )eno a0ir#ou 9ue a Lei +era 6 9ue % Recta Ra=o6 penetrante e# tu"o6 % o #es#o 9ue )eus6 c&e0e supre#o "o ,o$erno "o uni$erso> Deus6 espirito6 "estino6 )eus6 so o #es#o3 O "estino % a 0or2a 9ue #o$e a #at%ria> *ro$i"Hncia e Nature=a so outros no#es seus> )eno pensa 9ue L% "esnecess<rio construir te#p os6 por9ue u# te#p o no po"e consi"erar;se coisa $a iosa ou sa,ra"a3 Na"a "e ,ran"e $a or ou sa,ra"o po"e ser o5ra "e; construtores e #ecAnicos3N *arece ter cri"o6 co#o os : ti#os esticos6 e# astro o,ia e "i$ina2o3 C!cero "i= 9ue e e atri5uiu po"er "i$ino aos astros3 Di,enes La%rcio "i=K LOs esticos ti$era# por $< i"as to"as as 0or#as "e "i$ina2o3 Di=e# 9ue o so6 se existe *ro$i"Hncia3 *ro$a#;no co# #uitos casos "e pre"i2@es certas6 co#o a0ir#a )eno3N Cr!sipo % exp icito neste assunto3 A "outrina estica "a $irtu"e no consta "os 0ra,#entos "e )eno #as parece 9ue e e a "e0en"eu3 C eantes "e Assos6 i#e"iato sucessor "e )eno6 % not<$e K pri#eiro por a0ir#ar6 co#o $i#os6 9ue Aristarco "e Sa#os "e$ia ser perse,ui"o por i#pie"a"e por ter "ito> 9ue o So 6 e no a Terra6 era o centro "o uni$erso3 Se,un"o6 pe o Hino a )eus6 #uito "o 9ua po"ia ter si"o escrito por *ope ou por u# cristo cu to "o s%cu o se,uinte a Ne/ton3 A 5re$e prece "e C eantes % at% #ais cristK +itia;#e6 )eits6 e tu6 Destino6 +uia;#e tu3 Mua 9uer tare0a 9ue #e en$ies6 +uia;#e tu3 Si,o se# #e"o6 ou se o receio 4e 0a= ser tar"o6 &ei;"e se,uir3

Crisipo BI_F;IFd a3 C3C sucessor "e C eantes6 "i=;se 9ue escre$era setecentos e cinco i$ros3 Tornou o estoicis#o siste#<tico e pe"ante3 A0ir#ou 9ue s )eus6 o 0o,o supre#o6 % i#orta > os outros "euses6 inc usos So e Lua6 nascera# e &o^;"e #orrer3 Di=;se 9ue pensa$a no inter$ir Deus na causa2o "o #a 6 #as no % c aro co#o conci ia$a isto co# o "eter#inis#o3 De 9ua 9uer #o"o #ante$e co#o Herac ito 9ue os contr<rios se i#p ica# e o 5e# se# o #a % ,ica#ente i#poss!$e K LNa"a3 #ais inepto "o 9ue supor 9ue o 5e# possa existir se# o #a 3 Sen"o *ILOSOFIA ANTI+A IRd

antit%ticos6 a#5os su5siste# e# oposiWo3N Cita e# apoio * ato6 no Herac ito3 Crisipo a0ir#a$a 9ue o &o#e# 5o# % se#pre 0e i= e o #au in0e i= e 9ue a 0e ici"a"e "o 5o# no "i0ere "a "e Deus3 Muanto Y so5re$i$Hncia "a a #a6 "i$er,ia# as opini@es3 Se,un"o C eantes6 as a #as so5re$i$e# at% a prxi#a con0 a,ra2o uni$ersa Ba5sor2o "e tu"o e# DeusC> para Cr!sipo6 isto s era $er"a"eiro "a a #a "o s<5io3 Era #enes exc usi$a; #ente %tico "o 9ue os : ti#os esticos> "e 0acto6 consi"erou a ,ica 0un"a#enta 3 De$e#;se aos esticos o si o,is#o &ipot%tico e "is'unti$o6 assi# co#o a pa a$ra L"ia'un2oN6 o estu"o "a ,ra#<tica e a in$en2cL "os LcasosN na "ec ina2o BEC Cr!sipo6 ou outros esticos inspira"os pe a sua o5ra6 e a5orou u#a teoriaK "o con&eci#ento6 "e car<cter e#p!rico e 5asea"a na percep2o6 e#5ora a"#itin"o certas i"eias e princ!pios esta5e eci"os por consenh ,entiu#6 pe a concor"Ancia ,era 3 4as )eno6 co#o os esticos ro#anos6 su5or"ina$a os estu"os tericos Y %tica> co#para$a a 0i oso0ia6 co#u# po#ar6 on"e a ,ica so as pare"es6 a 0!sica as <r$ores e a %tica os 0ruto\> ou co# u# o$o6 e# 9ue a ,ica % a casca6 a 0!sica a c ara e a %tica a ,e#a BIC 3*arece 9ue Crisipo "eu #aior $a or ao3f estu"os tericos3 Ta $e= se &e "e$a tere# #uitos esticos 0eito pro,ressos e# #ate#<tica e outras ciHncias3 O estoicis#o "epois "e Crisipo 0oi #uito #o"i0ica"o por "ois &o#ens i#portantes6 *an%cio e *ossi"nio3 *an% cio intro"u=iu #uito "o p atonis#o e re'eitou o #ateria is#o3 Era a#i,o "e Cipio;o;4o2o6 e in0 uenciou Cicero6 por 9ue# o estoicis#o 0oi "a"o a con&ecer aos ro#anos3 *ossi"nio6 co# 9ue# Cicero estu"ou e# Ro"es6 in0 uenciou;o ain"a #ais3 *ossi"nio 0oi ensina"o por *an%cio6 9ue #orreu cerca "e EEF a33 C33 *ossi"nio Bap3 EUR;ap3 RE a3 C3C era ,re,o s!rio6 e ain"a crian2a ao 0in"ar o i#p%rio se Huci"a3 Ta $e= a anar9uia na S!ria ti$esse pr9$oca"o a sua $ia,e#6 pri#eiro a Atenas6 on"e se e#5e5eu "e 0i oso0ia estica6 e "epois Y parte oci"enta "o i#p%rio ro#ano3 L(iu por seus o &os o So ;p?r ;no At Antico6 para a %# "o i#ite "o #un"o con&eci"o6 e a costa a0ricana e# 0ace "a Espan&a6 on"e as <r$orecg esto c&eias "e #acacos6 e as po$oa2@es 5<r5aras no interior "e 4arse &a6 on"e se $He# ca5e2as &u#anas pen"ura"as Ys portas co#o tro0%usN BUC3 Escre$eu #uito so5re assuntos cient!0icos3 Na $er"a"e u# "os #oti$os "as suas $ia,ens 0oi Bart&6 Die Stoa6 T3E e"36 Stutt,ar"6 EQII3 I5i"3 Be$an6 Stoics an" Sceptics6 p3 __3 Ed IR_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

o estu"o "as #ar%s6 K9ue no po"ia 0a=er;se no 4e"iterrAneo3 Fe= o5ra exce ente e# astrono#ia> co#o $i#os n cap!tu oK xxi$6 a sua esti#ati$a "a "istAncia "o So 0oi a #e &or "a anti,ui"a"e BEC3 Foi ta#5%# &istoria"or "e nota ; continuou *o !5 o3 4as % principa #ente con&eci"o3 co#o 0i so0o ec %ctico> co#5inou co# o estoicis#o #uito "o ensino "e * ato6 9ue a Aca"e#ia na 0ase c%ptica parecia ter es9ueci"o3

Esta a0ini"a"e co# * ato $H;se na sua "outrina "a a #a6 e "a $i"a aps a #orte3 *an%cio "issera6 co#o #uitos esticos6 9ue a a #a perece co# o corpo3 *ossi"nio "i= 9ue e a continua a $i$er no ar6 on"e na #aior parte "os casos 0ica i#ut<$e at% a se,uinte con0 a,ra2o #un"ia 3 NoV &< In0erno6 #as o #au "epois "a #orte no %kto 0e i= co#o o 5o#6 por9ue o peca"o tur$a os $apores "a a #a e i#pe"e;a "e ir at% on"e $ai a a #a "o 5o#3 Os #uito #aus 0ica# perto "a Terra e so reencarna"os> os $irtuosos atin,e# a es0era este ar e passa# o te#po $en"o ,irar as estre as3 *o"e# auxi iar outras a #as> isso exp ica6 a seu $er6 a $er"a"e "a astro o,ia3; Be$an su,ere 9ue pe a ^e$i$escHncia "e no2@es r0ic/ e incorpora2o "e cren2as neopita,ricas6 *ossi"nio po"e ter a5erto o ca#in&o ao ,nosticis#o3 Acrescenta co# ra=o6 9ue o 9ue 0oi 0ata a estas 0i oso0ias no 0oi o Cristianis#o6 #as a teoria "e Cop%rnico BEC3 C eantes tin&a ra=o e# consi"erar Aristarco "e Sa#os ini#i,o peri,oso3 Histrica#ente Be#5ora no 0i os0ica#enteC #uito #ais i#portantes "o 9ue os pri#eiros esticos 0ora# os trHs "e Ro#aK S%neca6 Epicteto e 4arco Aur% io ;u# #inistro6 u# escra$o6 e u# i#pera"or6 respecti$a#ente3 S%neca Bap3 U a3 C3 ; \R "3 C3C era espan&o 6 0 i &o "e u# &o#e# cu to resi"ente e# Ro#a3 A"optou a carreira po !tica e tin&a Hxito #o"era"o 9uan"o 0oi "e,re"a"o para a Crse,a BTE "3 C3C pe o i#pera"or C <u"io6 "e$i"o Y ini#i=a"e "a i#peratri= 4essa ina3 A,ripina6 se,un"a #u &er "e C <u"io6 c&a#ou;o "o ex! io e# T_6 para tutor "e seu 0i &o6 "e on=e anos "e i"a"e3 S%neca 0oi #enos 0e i= "o 9ue Aristte es6 por9ue o seu "isc! pu o 0oi o i#pera"or Nero3 E#5ora6 co#o estico6 S%neca o0icia #ente "espre=asse as ri9ue=as 'untou ,ran"e 0ortuna6 "i=;se 9ue "e tre=entos #i &@es "e sest%rcios Bcerca "e trHs #i &@es "e i5rasC3 4uito 0oi a"9uiri"o e#prestan"o "in&eiro na Bretan&a> se,un"o Dion6 a e e$a"a taxa BEC Ca cu ou 9ue "e Ca"is para Oeste a In"ia 0ica$a a dFFFFF est"ios3 LFoi esta a 5ase "a con0ian2a "e Co o#5o3N Tarn6 He enistic Ci$i i=ation6 p3 ITQ3 BEC O re0erente a *ossi"nio 5aseia;se principa #ente no Cap3 III "e E/1n Be$an6 Stoies an" Sceptics3 FILOSOFIA ANTI+A IRQ "e 'uro 0oi u#a "as causas "a re$o ta nesse pais3 A &erica rain&a Boa"iceia6 se o 0acto % $er"a"eiro6 c&e0iou u#a re5e io contra o capita is#o6 representa"o pe o apsto o 0i os0ico "a austeri"a"e3 +ra"ua #ente6 co# o au#ento "os excessos "e Nero6 S%neca 0oi cain"o e# "es0a$or3 *or 0i# 0oi acusa"o6 'usta ou in'usta#ente6 "e entrar e# $asta conspira2o para #atar Nero e su5stitui; o ; a ,uns "i=e# 9ue pe o prprio S%neca3 De$i"o aos ser$i2os anteriores 0oi; &e ,raciosa#ente per#iti"o suici"ar;se B\RC3 O seu 0i# 0oi e"i0icante3 Sa5en"o 9ue no &e era "a"o te#po para u#a : ti#a $onta"e6 "isse Y "o ori"a 0a#i iaK LNo a#enteis3 Deixo;$os o 9ue $a e #ais "o 9ue a ri9ue=aK o exe#p o "e u#a $i"a $irtuosaN ; ou pa a$ras se#e &antes3 A5riu as $eias e "itou ao secret<rio as : ti#as pa a$ras> se,un"o T<cito6 a sua e o9uHncia #ante$e;se nesses #o#entos3 Seu so5rin&o Lucano6 o poeta6 so0reu a #es#a pena ao #es#o te#po e #orreu a recitar os seus prprios $ersos3 S%neca 0oi "epois 'u ,a"o #ais pe os a"#ir<$eis preceitos "o 9ue pe a pr<tica u# tanto "u$i"osa3 (<rios pa"res o proc a#ara# ; cristo6 e u#a suposta correspon"Hncia sua co# S3 *au o 0oi ti"a por ,enuina6 por &o#ens co#o S3 ]erni#o3 Epicteto Bap3 \F;ap3 EFFC % outro tipo "e &o#e#6 e#5ora prxi#o co#o 0i so0o3 Era ,re,o6 0oi pri#eiro escra$o "e Epa0ro"ito6 i5erte "e Nero e "epois seu #inistro3 Era coxo6 "i=;se 9ue e# resu ta"o "e crue tortura "urante a escra$i"o3 (i$eu e ensinou e# Ro#a at% QF6 e# 9uE o i#pera"or Do#iciano6 9ue no precisa$a "e inte ectuais6

expu sou to"oE os 0i so0os3 Epicteto ret!rou;se para Nicpo is6 no Epiro6 on"e #orreu6 "epois "e a ,uns anos a escre$er e ensinar3 4arco Aur% io BEIE;E_FC esta$a no outro extre#o "a esca a socia 6 Fi &o a"opti$o "o 5o# i#pera"or Antonino *io6 seu tio e pa"rasto6 suce"eu; &e e# E\E e respeitou; &e a #e#ria3 Co#o i#pera"or "e"iCOU;SE Y $irtu"e estica3 Necessita$a "e #uita 0or2a "e Ani#o6 pe as ca a#i"a"eE "o seu reino ; terra#otos6 pestes6 ,uerras on,as e "uras6 insurrei2@e6p # i itares3 Os seus *ensa#entos6 "iri,i"os a si #es#o e pro$A$e #%nte nc "estina"os Y pu5 ica2o6 #ostra# 9ue ege sentia o peso "a tare0a p:5 icI e so0ria "e ,ran"e cansa2o3 Seu 0i &o e sucessor C#o"o 0oi u# "os pioreE i#pera"ores6 #as conse,uiu ocu tar os $icies "urante a $i"a "o pai A #u &er "o 0i so0o 0oi acusa"a6 ta $e= in'usta#ente6 "e ,rosseira i#ora i"a"e6 #as e e nunca o suspeitou6 e "epois "a #orte es0or2ou;se pe E sua "ei0ica2o3 *erse,uiu os cristos por contr<rios Y re i,io "o Esta"o 9ue 'u ,a$a po itica#ente necess<ria3 Consciencioso nas ac2@es6 na #aioS parte "os casos so0reu #a o,ro3 I u#a 0i,ura pat%ticaK na ista o"e "ese'o^p #un"anos a repe ir6 u# "os 9ue te# por #ais se"utor % retirar;se a U4E I\F BiST@RIA DA FE3OSOFIA O(IDBNTAL sosse,a"a $i"a rura 3 Nunca te$e essa oportuni"a"e3 A ,uns *h;/htoS so "ata"os "o aca#pa#ento6 e# ca#pan&as on,!n9uas cu'as 0a"i,as ta $e= L&e ten&a# causa"o a #orte3 EF not<$e o acor"o "e Epicteto e 4arco Aur% io e# to"as as 9uest@es 0i os0icas3 Isto su,ere 9ue6 e#5ora as circunstAncias sociais a0ecte# a 0i oso0ia "e u#a %poca6 as in"i$i"uais tH# #enos i#portAncia "o 9ue se 'u ,a so5re a 0i oso0ia "e u# in"i$!"uo3 Or"inYria#ente os 0i so0os tH# certo 0? e,o espiritua 6 in"epen"ente "os aci"entes "a sua $i"a pri$a"a3 4as no po"e# u trapassar o #e &or ou pior "o seu te#po3 Nas 0ases #<s in$enta# conso a2@es> nas 5oas6 os seus interesses so #ais pura#ente inte ectuais3 +i55on6 9ue co#e2a a sua #inuciosa &istria co# os $!cios "o i#pera"or C#o"o6 concor"a co# a #aior pai;te "os escritores "o s%cu o x$iii e# consi"erar i"a"e "e ouro o per!o"o "os Antoninos3 LSe a ,u%# ti$esseN6 "i= e e6 L"e 0ixar o per!o"o "a &istria e# 9ue a Hu#ani"a"e 0oi #ais 0e i= e prspera6 esco &eria se# &esitar o inter$a o entre a #orte "e Do#iciano e a acesso "e Cnio"o3N I#poss!$e concor"ar p ena#ente co# este 'u!=o3 A escra$atura en$o $ia enor#e so0ri#ento e #ina$a o $i,or "o #un"o anti,o3 Ha$ia espect< cu os "e , a"ia"5res e co#5ates co# 0eras6 into 3erY$e #ente cru%is6 e 9ue "e$ia# ter "e,ra"a"o as popu a2@ es 9ue ,o=a$a# o espect<cu o3 E certo 9ue 4arco Aur% io "ecretou 9ue os , a"ia"ores co#5atesse# co# espa"as ro#5as> #as a re0or#a 5re$e ca"ucou6 e na"a se 0e= so5re os co#5ates co# as 0eras3 O siste#a econ#ico era #au> a It< ia ia 0ican"o incu ti$a"a e a popu a2o ro#ana "epen"ia "a "istri5ui2o "e tri,o "as pro$!ncias3 To"a a iniciati$a ca5ia ao i#pera"or e seus #inistros> na $asta extenso "o i#p%rio nin,u%#6 excepto a ,u# ,enera re5e "e6 po"ia "eixar "e su5#eter;se3 Os &o#ens o &a$a# para o passa"o6 por9ue era #e &or> o 0uturo sentia#;no6 9uan"o #e &or6 u# cansa2o6 e6 9uan"o pior6 u# &orror3 Muan"o co#para#os o to# "e 4arco Aur% io co# o "e Bacon6 Loc`e6 ou Con"orcet6 $e#os a "i0eren2a entre u#a i"a"e cansa"a e outra esperan2a"a3 Nesta suporta#;se os #a es presentes por9ue se espera 9ue passe#> na outra at% os 5ens reais per"e# sa5or3 A %tica estica con$in&a ao te#po "e 4arco Aur% io e Epieteto *or9ue o seu e$an,e &o era "e suportar e no "e esperar3 Se# ":$i"a a %poca "os Antoninos 0oi #uito #e &or "o 9ue 9ua 9uer outra at% o Renasci#ento6 9uanto Y 0e ici"a"e ,era 3 4as u# estu"o cui"a"o #ostra 9ue no 0oi to

prspera co#o a sua &eran2a ar9uitectnica e$a a supor3 A ci$i i=a2o ,reco;ro#ana 0e= pe9uena i#presso nas re,i@es a,r!co as> i#ita$a;ee prYtica#ente Ys ci"a"es> e #es#o nessas &a$ia u# FILOSOFIA ANTI+A I\E pro etaria"o #iser<$e e u#a ,ran"e c asse escra$a3 Rosto$tse00 resu#e assi# u#a "iscusso "as con"i2@es sociais e econ#ica6R "as ci"a"esK BEC LEste 9ua"ro "as con"i2@es sociais no % to se"utor co#o o "a aparHncia externa3 A i#presso co &i"a "as nossas 0ontes % 9ue o esp en"or "as ci"a"es 0ora cria"o por e existia para u#a pe9uena #inoria popu aciona > 9ue o 5e#;estar "e essa #es#a pe9uena #inoria assenta$a e# 5ases re ati$a#ente 0racas> 9ue a ,ran"e #assa "a popu a2o cita"ina tin&a ren"i#ento #o"esto ou $i$ia e# extre#a po5re=a3 E# su#a6 no "e$e#os exa,erar a ri9ue=a "as ci"a"es> o seu aspecto exterior i u"e;nos3c LNa terraN6 "i= Epicuro6 Lso#os prisioneiros e e# u# corpo terrestre3N Se,un"o 4arco Aur% io6 e e costu#a$a "i=erK LZs u#a a #in&a 9ue ani#a u# ca"<$er3N )eus no po"ia tornar i$re o corpo6 ;#as "eu;nos u# pouco "a sua "i$in"a"e3 Deus % pai "os &o#ens e to"os so#os ir#os3 No "e$e#os "i=er Lsou ateniense ou ro#anoN #as Lsou3 ci"a"o "o uni$erso3N Se 0?sseis parente "e C%sar6 sentir;$os; eis se,uro6 9uanto #ais sen"o parentes "e Deusg Se co#preen"er#os 9ue a $irtu"e % o 5e# :nico6 $ere#os 9ue nen&u# #a po"e acontecer;nos3 Ten&o "e #orrer3 De$o a#entar;#eJ Ten&o "e estar preso3 4as &ei;"e c&orar por issoJ Ten&o "e so0rer ex! io3 *o"e a ,u%# i#pe"ir;#e "e sorrir6 ter cora,e# e pa=J LRe$e a o se,re"o3N LRecuso6 por9ue pcs_F 0a=H; o3 N L4as eu posso pren"er;te3 N L Mue "i=es6 a#i,o J *o"es pren"er;#e a perna6 #as "a #in&a $onta"e ne# )eus "isp@e3N L4eter; te;ei na priso3N LO #eu corpo6 9ueres "i=er3N LDecapitar;te;ei3N LMuHJ Muan"o % 9ue eu te "isse 9ue era o :nico &o#e# "o #un"o 9ue no po"ia ser "ecapita"oJN Tais os pensa#entos #e"ita"os pe os 0i so0os6 as i2@es escritas "ia a "ia e e# 9ue e es #es#os se exercita$a# BIC3 Os escra$os co#o 0i &os "e Deus so i,uais aos outros &o#ens3 De$e#os su5#eter;nos a Deus6 co#o o 5o# ci"a"o Y ei3 LO so "a"o no respeita nin,u%# aci#a "e C%sar6 #as ns respeita#o;nos ;a ns #es#os antes "e tu"oN BUC3 LMuan"o apareceres "iante "o po"eroso "a terra6 e#5ra;te 9ue Outro te $H "e #ais a to e "e$es a,ra"ar; &e #ais "o 9ue a esse &o#e# N CIC 3 Mue % ento u# esticoJ 4ostrai;#e u# &o#e# #o"e a"o pe os 'ui=os 9ue pro0ere6 co#o u#a est<tua "e Fi"ias % #o"e a"a pe a arte "e Fi"ias3 4ostrai;#e u# &o#e#6 BEC Rosto$tse006 T&e Socia an" Ecano#ica Histor1 o0 Ro#an E#pire6 p3 EdQ; BEC Cit3 por Oates6 op3 cit3 pp3 IIR;I\3 BUC I5i"3 *3 IRE BTC I5i"3 p3 I_F3 I\I HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "oente e ain"a 0e i=6 e# peri,o e ain"a 0e i=6 #ori5un"o e ain"a 0e i=6 exi a"o e 0e i=6 e# "es,ra2a e 0e i=3 4ostrai;#o3 *e os "euses6 ,ostaria "e $er u# estico6 No po"eis #ostrar;#e u# estico co#p eto> 6 #ostrai;#e ento u# 9ue '< $en&a a ca#in&o3 Fa=ei; #e esse 0a$or6 no recuseis a u# $e &o co#o eu $er o 9ue nunca $iu3 *ensais 9ue i"es #ostrar;#e o )eus ou a Ateneia "e Fi"ias6 essa o5ra "e ouro e #ar0i#J Eu "ese'o u#a a #a> #ostrai;#e a a #a "e u# &o#e# 9ue "ese'e unir;se co# Deus e no se 9ueixar "e Deus ou "o &o#e#> no errar6 no sentir o in0ort:nio6 ser isento "e c era6 in$e'a e "espeito6 &o#e# 9ue Bpor 9ue $e ar o #eu pensa#entoJC "ese'e #u"ar a sua &u#ani"a"e e# "i$in"a"e6 ;e 9ue no seu po5re corpo encerre o propsito "e unio co# Deus3 4oQtrai;#o3 No po"eis3

Epicteto nunca se cansa "e #ostrar;nos co#o i"ar co# os c&a#a"os in0ort:nios6 #u tas $e=es por #eio "e "i< o,os si#p es3 Co#o os cristos6 a0ir#a 9ue "e$e#os a#ar os ini#i,os3 E# ,era 6 co#o os outros esticos6 "espre=a o pra=er6 #as &< u#a esp%cie "e 0e ici"a"e 9ue e e no "esper=a3 LAtenas % 5e a3 4as ;a 0e ici"a"e % #uito #ais 5e a ; i5er"a"e "a paixo e "o tu#u to6 senti"o "e 9ue as nossas 9uest@es no "epen"e# "e a ,u%#N Bp3 TI_C3 Ca"a &o#e# % actor nu#a pe2a e# 9ue Deus "istri5uiu os pap%is e "e$e representar 5e# a sua parte6 se'a 9ua 0or3 H< ,ran"e sinceri"a"e e si#p ici"a"e nos escritos 9ue recor"a# a "outrina "e Epicteto6 re"i,i"os so5re notas pe o seu "iscipu o6 Arriano3 A sua #ora i"a"e % e e$a"a e transcen"ente> 9uan"o o principa "e$er "o &o#e# % resistir a u# po"er tirAnico6 seria "i0ici ac&ar coisa #ais ani#a"ora3 Recon&ecen"o a 0raterni"a"e "os &o#ens e a I,ua "a"e "os escra$os6 % ;superior a tu"o 9ue se encontra e# * ato e Aristte es6 ou 9ua 9uer 0i so0o inspira"o pe o esta"o;ci"a"e3 O #un"o6 rea "o te#po "e Epitecto era #uito in0erior Y Atenas "e *%ric es> #as o #a e# 9ue existia i5erta$a; &e as aspira2@es e o #un"o i"ea % to superior ao "e * ato co#o o rea % in0erior Y Atenas "o s%cu o $3 Os *e/a#entos "e 4arco Aur% io co#e2a# pe o recon&eci#ento "o 9ue "e$e ao a$?6 ao pai6 ao pai a"opti$o6 a $<rias pro0essores e aos "euses3 A enu#era2o % curiosa3 Apren"eu B"i= e eC co# Dio,neto a no "ar atenco a #i a,reiros> co# o R:stico a no 0a=er poesia> co# Sexto6 a ser ,ra$e se# a0ec2o> co# o ,ra#<tico A exan"re a no corri,ir erros ,ra#aticais a outros6 #as a usar a expresso 'usta o,o aps> co# o p atnico A exan"re a no se "escu par "a ; 0a ta "e resposta a u#a carta co# a ur,Hncia "e ne,cios> co# seu pai ;a"opti$o a no ter a#ores co# FILOSOFIA ANTI+A I\U rapa=es3 De$e aos "euses BcontinuaC no ter con$i$i"o #uito te#po co# a concu5ina "e seu a$?> no ter experi#enta"o a sua $iri i"a"e ce"o "e #ais> os 0i &os no sere# est:pi"os ne# "is0or#es> a #u &er ser o5e"iente6 <0ectuo,a e si#p es> e 9uan"o se "e"icou Y 0i oso0ia6 no ter per"i"o te#po co# a &istria6 o si o,is#o ou a astrono#ia3 O 9ue % i#pessoa nos *ensoainentos concor"a coni6Epicteto3 4arco Aur% io "u$i"a "a i#orta i"a"e6 #as "i=6 co#o u# cristo "iriaK Li^6 ;a #orte po"e ser a,ora #es#o6 re,u a por ai os actos e os pensa#en t;3os3N A $i"a e# &ar#onia co# o uni$erso % o 5e#> e a &ar#onia co# o uni$erso % a o5e"iHncia Y $onta"e "e Deus3 LTu"o se &ar#oni=a co#i,o se se &ar#oni=ar conti,o6 Uni$ersog Na"a para #i# % ;ce"o ou tar"e6 se 0or ;e# te#po 'usto para ti3 Tu"o para #i# % 0ruto 9ue asK tuas esta2@es tra=e#6 Nature=ag De ti $e# tu"o6 e# ti % tu"o6 a ti re,ressa tu"o3 O poeta "i=6; Mueri"a ci"a"e "e Cecrops> e tu no "ir<sK 9ueri"a ci"a"e "e )eusJN (H;se 9ue a Ci"a"e "e Deus6 "e Santo A,ostin&o6 pro$eio e# parte "o i#pera"or pa,o3 4arco Aur% io crH 9ue Deus "< a ca"a &o#e# u# "e#nio especia co#o ,uia ;cren2a 9ue reaparece no an'o "a ,uar"a cristo3 Con0orta;o pensar 9ue o uni$erso % u# con'unto estrutura"o> %6 "i= e e6 u# ser $i$o co# u#a su5stAncia e u#a a #a3 U#a "e suas #<xi#as %K LConsi"era 0re9uente#ente a conexo "e tu"o no uni$erIo3N LO 9ue te acontecer6 se'a o 9ue 0or6 esta$a prepara"o para ti "e to"a a eterni"a"e> e a i#p ica2o "as causas "es"e a eterni"a"e tecia o 0io "o teu ser3N Assi#6 a "espeito "a sua posi2o no Esta"o ro#ano o estico acre"ita na ra2a &u#ana co#o u#a ;co#uni"a"eK LCo#o Antonino6 a #in&a ci"a"e e pa!s % Ro#a> #as co#o &o#e# % o #un"o3N n "i0!ci ac&ar nos esticos a conci ia2o "o "eter#inis#o co# o i$re ar5!trio3 LOs &o#ens existe# uns pe os outrosN6 "i= e e 9uan"o pensa no seu "e$er "e ,o$ernante3 LA #a "a"e "e u#6&o#e# no pre'u"ica outroN6 "i= na #es#a p<,ina6 9uan"Bc pensa 9ue s a $onta"e $irtuosa % o 5e#3 Nunca in0eriu 9ue a 5on"a"e "e u# &o#e# no % 5oa para outro e

9ue s pre'u"iciaria a si #es#o se 0osse to #au i#pera"or co#o Nero> e no entanto a conc uso parece se,uir;se3 LR pecu iar ao &o#e#N6 "i=6 La#ar at% 9ue# 0a= #a > e suce"e 9uan"o esses proce"e# #a e#5rares;te "eV9ue e es so teus prxi#os e errani por i,norAncia e se# inten2o> e 9ue e# 5re$e6 tu e e es #orrereis> E aci#a "e tu"o6 o #a 0eitor no te pre'u"icou6 por9ue no tornou a tua 0acu "a"e ,uia"ora pior "o 9ue era antes3N E ;ain"aK LA#a a &u#ani"a"e6 se,ue a Deus333 E 5asta e#5rar 9uE a Lei tu"o ,o$erna3N I\T HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

Estes passos #ostra# c ara#ente as contra"i2@es internas "a %tica oe teo o,ia esticas3 *or u# a"o6 o uni$erso % u# to"o "eter#in!stico on"e tu"o ocorre co#o3 resu ta"o "e causas pr%$ias> por outro6 o in"i$!"uo % aut no#o e no po"e ser o5ri,a"o a pecar por causas externas3 U#a se,un"a contra"i2o se i,a a estaK Se a $onta"e % autno#a e s a $irtuosa % 5oa6 u# &o#e# no po"e ser ou 5o# ou #au para outro> portanto a 5ene$o Hncia % u#a i uso3 Fa e#os "e estas contra"i2@es3 A contra"i2o entre i$re ar5!trio e "eter#inis#o $e# "os pri#eiros te#pos "a 0i oso0ia at% os nossos "ias co# 0or#a "i0erente e# "i0erentes %pocas3 A9ui interessa;nos a6 0or#a estica3 *enso 9ue u# estico su5#eti"o Y interro,a2o socr<tica6 se "e0en"eria aproxi#a"a#ente assi#K o uni$erso % u# ser ani#a"o6 co# u#a a #a 9ue ta#5%# po"e c&a#ar;se DeusVou ra=o3 E# con'unto este ser % i$re3 Deus "eci"iu "es"e co#e2o a,ir se,un"o eis 0ixas6 #as esco &eu as 9ue "aria# #e &or resu ta"o3 8s $e=es6 e# casos particu ares6 os resu ta"os no so inteira#ente "ese'<$eis6 #as te#os "e suport<; os6 co#o nos c"i,os &u#anos6 pe a $anta,e# "a 0ixi"e= e,is ati$a3 O ser &u#ano % e# parte 0o,o6 e# parte ar,i a in0erior> en9uanto 0o,o B"e 9ua 9uer #o"o 9uan"o "e superior 9ua i"a"eC % parte "e Deus3 Muan"o a "i$ina parte "e u# &o#;e# exercita a $onta"e $irtuosa#ente6 essa $onta"e % parte "a "e Deus6 9ue % i$re> portanto e# tais circunstAncias a $onta"e &u#ana ta#5%# % i$re3 A resposta no % #<6 #as cai ao consi"era#os as ;causas "as nossas $o i2@es3 Sa5e#os e#pirica#ente 9ue a "ispepsia6 por exe#p o6 te# #au e0eito so5re a $irtu"e "e u# &o#e#6 e 9ue por #eio "e "ro,as a"#inistra"as Y 0or2a o po"er "a $onta"e po"e ser "estru!"o3 To#e#os o caso 0a$orito "e Epicteto6 o "o &o#e# in'usta#ente preso por u# tirano6 "e 9ue te# &a$i"o #ais exe#p os nos anos recentes "o 9ue e# 9ua 9uer outro per!o"o "a &istria3 A ,uns actuara# co# &erois#o estico> outros6 at% #isteriosa#ente6 no3 (iu;se 5e# nTo s 9ue u#a tortura su0iciente 9ue5ra a 0orta e=a "e 9uase to"os os &o#ens6 #as 9ue a #or0 ina ou a coca!na po"e# re"u=i; os Y "oci i"a"e3 A $onta"e % "e 0acto in"epen"ente "o tirano6 en9uanto o tirano no 0or cient!0ico3 Este % u# exe#p o extre#o6 #as os #es#os ar,u#entos e# 0a$or "o "eter#inis#o no #un"o inani#a"o existe# por i,ua na es0era "as $o i2@es &u#anas na ,enera i"a"e3 No "i,o ne# penso 9ue estes ar,u#entos se'a# conc usi$os3 Di,o apenas 9ue so "e 0or2a i,ua e# a#5os os casos e no &< ra=o para aceit<; os e# u# e re'eit<; os no outro3 O estico6 co#pro#eten"o;se Y ;atitu"e to erante co# os peca"ores6 a"#itir< 9ue a $onta"e peca#inosa resu ta "e

FILOSOFIA ANTI+A I\R causas pr%$ias> s ;a $onta"e $irtuosa &e parece i$re3 4as isto % inconse9uente3 4arco Aur% io exp ica a sua prpria $irtu"e pe a in0 uHncia "e pais6 a$s e pro0essores> a 5oa $onta"e resu ta "ecausas pr%$ias co#o a #<3 O estico po"e ;a0ir#ar co# ra=o 9ue a sua 0i oso0ia causa a $irtu"e "os 9ue ;a a"optara#> 3 #as aparece 9ue no ter< esse ;e0eito se# certa #istura "e erro inte ectua 3 A co#preenso "e 9ue $irtu"e e peca"o resu ta# ine$itY$e #ente "e causas pr%$ias Bco#o os esticos "e$ia# ter #anti"oC te$e pro$Y$e #ente e0eito para isa"or no es0or2o #ora 3 Muanto Y se,un"a contra"i2o36 a "e pre,ar 5ene$o Hncia6 a0ir#an"o e# teoria 9ue nen&u# &o#e# po"e ser 5o# ou #au para outro6 pois s a $onta"e $irtuosa % 5oa6 e no "epen"e "e causas exteriores6 e a % #ais c ara "o 9ue a outra e #ais pecu iar aos esticos Binc usos certos #ora istas cristosC3 I 9ue6 co#o #uitas outras pessoas6 o estico3 te# "ois siste#as "e %tica6 o super0ino para uso prprio e o in0erior para La casta #enor se# ei3N *ensan"o e# si6 o 0i so0o ne,a $a or Y 0e ici"a"e e aos c&a#a"os 5ens #un"anos> c&e,a a "i=er 9ue "ese'ar a 0e ici"a"e % contr<rio Y nature=a6 por ser 0a ta "e resi,na2o Y $onta"e "e Deus3 4as na pr< tica6 a"#inistran"o o i#p%rio ro#ano6 4arco Aur% io 5e# sa5e 9ue no po"e ser assi#3 Te# "e $e ar por9ue os na$ios 0ru#ent<rios c&e,ue# pontua #ente a Ro#a6 9ue se #inore# os so0ri#entos causa"os pe a peste6 9ue no se "eixe# os 5<r5aros passar a 0ronteira3 Muer "i=er6 i"an"o co# os s:5"itos 9ue no so 0i so0os esticos6 actuais ou potenciais6 aceita as re,ras #un"anas "o 9ue % 5o# e #au> e6 ap ican"o;as6 0a= o seu "e$er "e a"#inistra"or3 O 9ue % sin,u ar % 9ue este "e$er #es#o est< na #ais a ta es0era "o 9ue o s<5io estico 0aria6 e#5ora "e"u=i"o "e u#a %tica 0un"a#enta #ente erra"a6 na opinio "o s<5io estico3 A :nica resposta 9ue posso i#a,inar a esta "i0icu "a"e % ta $e= ,ica#ente inatac<$e #as no #uito p ausi$e 3 *enso 9ue seria "a"a por aant6 cu'o siste#a %tico % #uito se#e &ante ao "os esticos3 (er"a"eira#ente6 "iria e e6 na"a &< 5o# seno a 5oa $onta"e6 #as a $onta"e % 5oa 9uan"o "iri,i"a a certos 0ins6 e# si #es#os in"i0erentes3 No i#porta se o Sr3 A % 0e i=ou in0e i=> #as eu6 se 0or $irtuoso6 proce"erei "e #o"o 9ue 'u ,ue 0a=H; o 0e i=6 por9ue assi# #an"a a ei #ora 3 No posso 0a=er o Sr3 A $irtuoso6 por9ue a sua $irtu"e s "e e e "epen"e> #as posso a ,u#a coisa para 0a=H; o 0e i=6 rico6 instrui"o ou sau"<$e 3 A %tica estica po"e pois ser assi# esta5e eci"aK certas coisas so erra"a e $u ,ar#ente consi"era"as 5ens> o 9ue % 5o# % u#a $onta"e "iri,i"a a asse,urar aos outros esses 0a sos 5ens3 Esta "outrina no en$o $e contra"i2o ,ica #as per"e to"a p ausi5i i"a"e se acre"itar#os sincera#ente 9ue I\\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL os 5ens co#u##ente consi"era"os so se# $a or6 por9ue ento a $onta"e $irtuosa po"eria "iri,ir;se para 9uais9uer outros 0ins3 H< "e 0acto u# e e#ento a=e"o no estoicis#o3 No po"e#os ser 0e i=es #as po"e#os ser 5ons> a"#ita#os 9ue en9uanto 0or#os 5ons pouco i#porta ser#os in0e i=es3 A "outrina % &erica e :ti e# #un"o #au> #as ne# % inteira#ente $er"a"eira ne# 0un"a#enta #ente sincera3 E#5ora a principa i#portAncia "os esticos se'a %tica6 a sua "outrina "eu 0ruto e# outros ca#posK a teoria "o con&eci#ento e a "outrina "a ei natura e "ireitos naturais3 Na teoria "o con&eci#ento6 a "espeito "e * ato6 aceitara# a percep2o e consi"erara# a i uso "os senti"os erro "e 'ui=o6 0<ci "e corri,ir3 U# 0i so0o estico6 Sp&erus6 "iscipu o i#e"iato "e )eno6 0oi con$i"a"o a 'antar pe o rei *to o#eu6 9ue6 sa5en"o a

sua "outrina6 &e o0ereceu u#a ro# "e cera3 O 0i so0o tentou co#H; a e o rei riu;se "e e e3 Respon"eu 9ue no ti$era a certe=a "e 9ue se trata$a "e u#a ro# $er"a"eira6 #as 'u ,ara i#pro$<$e $ir Y #esa "o rei a ,u#a coisa inco#est!$e BEC3 Nesta resposta 0e= u#a "istin2o estica6 entre o 9ue po"e con&ecer;se6 co# cer; te=a na 5ase "a percep2o e o 9ue nessa 5ase % apenas pro$<$e 3 E# con'unto a "istin2o % 'usta e cienti0ica3 Outra "outrina "a sua teoria "o con&eci#ento te$e #aior in0 uHncia6 e#5ora se'a #ais "iscuti$e 3 Acre"itara# e# principios e i"eias inatas3 A ,ica ,re,a era inteira#ente "e"uti$a e e$antou a 9uesto "as pri#eiras pre#issas6 9ue "e$ia# ser ,erais6 pe o #enos e# parte6 e no po"ia# pro$ar;se3 Os esticos a0ir#ara# a existHncia "e principios u#inosa#ente 5$ios6 a"#iti"os por to"os> po"ia# ser co#o nos EIihtos "e Euc i"es6 5ase "e "e"u2o3 Se#e &ante#ente as i"eias inatas po"ia# usar;se co#o ponto "e parti"a "e "e0ini2@es3 Este ponto "e $ista 0oi aceito "urante a I"a"e;4%"ia6 e at% por Descartes3 A "outrina "o "ire^to natura 6 "os s%cu os x$i6 x$ii e x$iii % re$i$escHncia "a "os esticos6 #as co# i#portantes #o"i0ica2@es3 Fora# os esticos 9ue# "istin,uiu 'us itatu#Ie "e 'us ,entiu#3 A ei natura "eri$ou "os pri#eiros principios"a3 esp%;cie ;Mu5'acente ao con&eci#ento ,era 3 *or nature=a6 "i=e# os esticos6 to"os os seres6 &u#anos so i,uais3 4arco Aur% io nos *ensa#entos "e0en"e Lu#a3 po itica "e ei i,ua para to"os6 a"#inistra"a co# i,uais "ireitos e i,ua i5er"a"e "e pa a$ra6 e u# ,o$erno rea 9ue respeite aci#a "e tu"o a i5er"a"e "os3 ,o$erna"os3N BVC Di,enes La%rcio6 (FE3 (II6 Edd3 FILOSOFIA ANTI+A I\d

Este i"ea no po"ia rea i=ar;se no i#p%rio ro#ano6 #as in0 uiu na e,is a2o6 e# particu ar no status "e #u &eres e escra$os3 O Cristianis#o to#ou esta parte "a "outrina estica6 a %# "e #uito "o restante3 E 9uan"o en0i#6 no[ s%cu o x$ii6 &ou$e oportuni"a"e "e co#5ater e0ica=#ente o "espotie#o6 as "outrinas esticas "a ei natura e "a natura i,ua "a"e6 na sua in"u#ent<ria crist6 a"9uirira# u#a 0or2a pr<tica 9ue na anti,ui"a"e ne# #es#o u# i#pera"or po"eria ter; &es "a"o3 CA*ITULO GGEG O I4*nRIO RO4ANO E4 RELAWXO CO4 A CULTURA *or $<rias $ias #ais ou #enos separa"as a0ectou o i#p%rio ro#ano a &istria "a cu tura3 *ri#eiroK ac2o "irecta "e Ro#a no;pensa#ento &e enistico3 No % i#portante ne# pro0un"a3 Se,un"oK ac2o "a +r%cia e "o Leste na #eta"e oeste "o i#p%rio3 *ro0un"a e "ura"oura por9ue inc ui a re i,io crist3 TerceiroK i#portAncia "a on,a pa= ro#ana na "i0uso "a cu tura e e# &a5ituar os &o#ens Y i"eia "e u#a ci$i i=a2o i,a"a a u# s ,o$erno3 MuartoK trans#isso "a ci$i i=a2o &e enistica aos #ao#etanos e por 0i# Y Europa Oci"enta 3 Antes "e exa#in<; as % :ti u#a sinopse "a &istria po !tica3 As con9uistas "e A exan"re no tocara# o 4e"iterrAneo oeste6 "o#ina"o no co#e2o "o s%cu o iii a3 C3 por "uas po"erosas ci"a"es;esta"os6 Carta,o e Siracusa3 Nas ,uerras p:nicas pri#eira e se,un"a BI\T;ITE e IE_;IFEC Ro#a con9uistou Siracusa e re"u=iu Carta,o Y insi,ni0icAncia3 Durante o s%cu o ii Ro#a con9uistou as #onar9uias #ace"nias ; o

E,ipto 0oi esta"o $assa o at% a #orte "e C epatra BUF a3 C3C3 Espan&a 0oi con9iiista"a co#o inci"ente "a ,uerra "e An!5a 3 Fran2a 0oi con9uista"a por C%sar no #ea"o "o s%cu o i a3 C3 e a In, aterra cerca "e u# s%cu o #ais tar"e3 As 0ronteiros "o i#p%rio nesses ,ran"es "ias era# o Reno e o Dan:5io na Europa6 o E;3;i0rates na 8sia e o "eserto no Norte "e X0rica3 FILOSFFE6E ANTI+A I\Q O i#peria is#o ro#ano "eu ta $e= o seu #<xi#o no Norte "e 80rica Bi#portante na &istria crist6 co#o ar "e S3 Cipriano e Santo A,ostin&oC on"e ar,as <reas6 incu tas antes e "epois "os ro#anos6 0ora# 0erti i=a"as e #anti$era# ci"a"es popu osas3 O i#p%rio ro#ano e# con'unto 0oi est<$e e pac!0ico por #ais "e "u=entos anos6 "es"e a acesso "e Au,usto BUF a3 C3C at% os "esastres "o s%cu o iii3 Entretanto a constitui2o ro#ana so0rera i#portantes "esen$o $i#entos3 Na ori,e#6 Ro#a era u#a pe9uena ci"a"e;esta"o6 no #uito "i0erente "as ,re,as6 especia #ente "as 9ue6 co#o Esparta6 no "epen"ia# "o co#%rcio externo3 Aos reis66 co#o os "a +r%cia &o#%rica6 suce"era u#a rep:5 ica aristocr<tica3 +ra"ua #ente6 en9uanto o e e#ento aristocr<tico6 incorpora"o no Sena"o6 continua$a po"eroso6 'unta$a#;se; &e e e#entos "e#ocr<ticos> este co#pro#isso 0oi consi"era"o pe o estico *an%cio Brepro"u=i"o por *o i5io e CiceroC u#a co#5ina2o i"ea "e e e#entos #on<r9uicos6 aristocr<ticos e "e#ocr<ticos3 4as a con9uista trouxe o "ese9ui i5rio3 A c asse senatoria enri9ueceu enor#e#ente6 e e# #enor ,rau os Lca$a eirosN6 "esi,na2o "a c asse #%"ia superior3 A a,ricu tura it< ica 9ue esti$era na #o "e pe9uenos a$ra"ores6 9ue cu ti$a$a# o cerea co# o seu tra5a &o e o "a 0 a#! ia6 passou a constituir $astas proprie"a"es "a aristocracia ro#ana6 on"e a $i"eira e a o i$eira era# cu ti$a"as por tra5a &o escra$o3 De ai a $irtua o#nipotHncia "o Sena"o6 9ue se# pu"or enri9uecia in"i$!"uos se# o &ar ao interesse "o Esta"o e ao 5e#;estar "os ci"a"os3 O #o$i#ento "e#ocr<tico inau,ura"o pe os +racos no s%cu o ii a3 C3 e$ou a u#a s%rie "e ,uerras ci$is e 0ina #ente ;co#o #uitas $e=es na +r%cia ;ao esta5e eci#ento "e u#a LtiraniaN3 I curiosa a repeti2o e# $asta esca a "o 9ue na +r%cia se con0inara e# pe9uenas <reas3 Au,usto6 &er"eiro e 0i &o a"opti$o "e ]: io C%sar BUF a3 C3;ET "3 C3C p?s 0i# Y ,uerra ci$i e6 co# poucas excep2Res6 Y ,uerra "e con9uista3 *e a pri#eira $e= "es"e o co#e2o "a ci$i i=a2o ,re,a te$e o #un"o anti,o pa= e se,uran2a3 Duas coisas arruinara# o siste#a po !tico ,re,oK "ese'ar ca"a ci"a"e so5erania a5so uta e as utas e# ca"a ci"a"e entre ricos e po5res3 Con9uista"a Carta,o e os reinos &e enisticos6 "esapareceu a pri#eira causa6 "a"a a i#possi5i i"a"e "e resistir a Ro#a> #as a se,un"a per#aneceu3 Nas ,uerras ci$is u# ,enera era "e0ensor "o Sena"o6 outro "o po$o3 A $itria ca5ia ao 9ue #ais pa,a$a aos so "a"os6 9ue no s 9ueria# pa,a e "espo'o #as terras> assi#6 ca"a ,uerra ci$i ter#ina$a pe a expu so 0or#a #ente e,a "e #uitos a,ricu tores6 no#ina #ente ren"eiros "o Sena"o6 para "ar u,ar aos e,ion<rios "o $ence"or3 As "espesas IdF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "urante a ,uerra 0a=ia#;se pe a execu2o "e &o#ens ricos e con0isca2o "a sua proprie"a"e3 O "esastroso siste#a no tin&a ter#o 0<ci > por 0i#6 co# surpresa ,era 6 Au,usto 0icou to co#p eta#ente $itorioso 9ue to"a co#peti2o era i#poss!$e 3 No #un"o ro#ano6 o 0i# "a ,uerra ci$i 0oi surpresa para to"os e causa "e a e,ria6[ excepto para u# pe9ueno parti"o senatoria > e para to"os 0oi a i$io conse,uir Ro#a6 co# Au,usto6 esta5i i"a"e e or"e#6 procura"a e# $o por ,re,os e; #ace"nios6 e 9ue antes "e Au,usto no pu"era a can2ar3 Na +r%cia6 se,un"o

Rosto$tse006 a Ro#a repu5 icana Lna"a intro"u=iu no$o6 excepto a pauperi=a2o6 5ancarrota e suspenso 3"e to"a acti$i"a"e po !tica in"epen"enteN O reina"o "e Au,usto 0oi u# per!o"o "e 0e ici"a"e para o i#p%rio ro#ano3 Or,ani=ou; se en0i# a a"#inistra2 o "as pro$!ncias co# a ,u#a aten2o ao 5e#;estar "as popu a2@es e no co#o si#p es siste#a espo ia"or3 Au,usto no s 0oi "ei0ica"o "epois "a #orte6 #as espontAnea#ente consi"era"o "eus e# $<rias ci"a"es pro$inciais3 Lou$ara#;no poetas6 a e 6[asse co#ercia apreciou a pa= uni$ersa e at% o Sena"o6 9ue e e tratara co# to"as as #ostras "e respeito6 acu#u ou &onras e ceri#nias so5re a sua ca5e2a3 4as6 e#5ora o #un"o 0osse3 0e i=6 per"era;se certo sa5or "a $i"a "es"e 9ue a se,uran2a se pre0eria Y a$entura3 A princ!pio ca"a ,re,o i$re tin&a essa oportuni"a"e3 Fi ipe e A exan"re pusera# 0i# a esse esta"o "e coisas6 e no #un"o &e enistico s os "inastas #ace"@nios ,o=a$a# "e i5er"a"e an<r9uic<;3 O #un"o ,re,o en$e &ecera e tornara;se re i,ioso ou c!nico3 *er"era;se a esperan2a "e tra"u=ir i"eais e# institui2@es e co# e a a a e,ria "os #e &ores &o#ens3 O c%u para Scrates era u# u,ar on"e e e po"eria "iscutir3 *ara os 0i so0os "epois "e A exan"re era a ,u#a coisa #ais6 "i0erente "a sua existHncia terrena3 E# Ro#a "esen$o $i#ento se#e &ante $eio #ais tar"e6 e 0oi #enos penoso3 Ro#a no 0oi con9uista"a co#o a +r%cia6 antes te$e o est!#u o "e u# i#peria is#o 0e i=3 No per!o"o "as ,uerras ci$is era# os ro#anos os respons<$eis "as "esor"ens3 Os ,re,os no a can2ara# pa= e or"e# su5#eten"o;se aos #ace"nios6 #as ,re,os e ro#anos a can2ara#;na su5#eten"o;se a Au,usto3 Au,usto era ro#ano6 e os ,re,os su5#etera#; se; &e $o untYria#ente6 no ape/s pe o seu po"er superior> a %# "e isso e e procurou "is0ar2ar ;a ori,e# #i itar "o seu ,o$erno e 5ase<; a e# BVC Histor1 o0 Ancient .or "6 $o 3 II6 p3 IRR3 FILOSOFIA ANTI+A IEE

"ecretos "o Sena"o6 cu'a a"u a2o era se# ":$i"a ar,a#ente insincera> #as 0ora "a c asse senatoria nin,u% # se sentiu &u#i &a"o3 O &<5ito "os ro#anos era se#e &ante ao "o 'eune &o##e ran,% "o s%cu o xix e# Fran2a6 9ue aps u#a $i"a "e a$entura a#orosa 0a=ia u# casa#ento "e con$eniHncia3 O siste#a6 e#5ora satis0atrio6 no % cria"or3 Os ,ran"es poetas "a i"a"e au,ustana tin&a#;se 0or#a"o e# te#pos #ais pertur5a"os3 Hor<cio re0u,iou;se e# *&i ippi e tanto e e co#o (er,i io per"era# as suas terras e# 5ene0icio "e so "a"os $itoriosos3 Au,usto6 e# 0a$or "a esta5i i"a"e6 e#preen"eu6 no "e to"o sincera#ente6 restaurar a pie"a"e anti,a6 e 0oi por isso &osti Y in$esti,a2o i$re3 O #un"o ro#ano co#e2ou a ser estereotipa"o e o processo contiDuou co# os i#pera"ores se,uintes3 Os sucessores i#e"iatos "e Au,usto 0a$orecera# terr!$eis crue "a"es contra os sena"ores e os poss!$eis can"i"atos Y p:rpura3 E# certa extenso6 pKc #au ,o$erno "e esse per!o"o esten"eu;se Ys pro$!ncias> #as no essencia a #<9uina cria"a por Au,usto continuou a 0uncionar #uito 5e#3 Co# a acesso "e Tra'ano BQ_C at% a #orte "e 4arco Aur% io BE_FC co#e2ou u# per!o"o #e &or6 e o ,o$erno "o i#p%rio 0oi to 5o# 9uanto poss!$e a u# ,o$erno "esptico3 O s%cu o iii6 pe o [contr<rio6 0oi u# terr!$e "esastre3 O ex%rcito 0a=ia e "es0a=ia i#pera"ores por "in&eiro ou pro#essa "e $i"a se# ,uerra> e portanto "eixou "e ser u#a 0or2a co#5ati$a3 Os 5<r5aros "e Norte e Leste in$a"ira# e sa9ueara# o i#p%rio3 O ex%rcito6 se9uioso "e ucro e ocupa"o na ,uerra ci$i 6 era incapa= "e "e0esa3 O siste#a 0isca 0a iu6 pe a i#ensa re"u2o "e recursos e $asto au#ento "e "espesa e#

,uerra se# Hxito e no su5orno "o ex%rcito3 A peste ao #es#o te#po "i=i#ou a popu a2o3 O i#p%rio a#ea2a$a cair3 Dois &o#ens en%r,icos e$itara# este resu ta"oK Dioe eciano BI_\;UFRC e Constantino6 9ue reinou in"isputa"a#ente "e UEI a UUd3 *or e es o i#p%rio 0oi "i$i"i"o e# orienta e oci"enta 6 "i$iso aproxi#a"a#ente "as !n,uas ,re,a e atina3 A capita "a #eta"e orienta 0oi esta5e eci"a por Constantino e# Bi=Ancio6 a 9ue "epois c&a#ou Constantinop a3 Dioc eciano su5#eteu o ex%rcito a ,u# te#po a teran"o; &e o car<cter> "es"e ento era# "e 5<r5aros as 0or2as #ais co#5ati$as6 especia #ente ,er#anos6 9ue ascen"ia# aos #ais a tos co#an"os3 Expe"iente peri,oso6 9ue $eio a "ar 0ruto no co#e2o "o s%cu o $3 Os 5<r5aros "eci"ira# ser #ais :ti co#5ater por si #es#os "o 9ue por u# sen&or ro#ano3 No ^ntanto6 ser$ira# por #ais "e u# s%cu o3 As re0or#as a"#inistrati$as "e Dioc eciano 0ora# ta#5%# :teis no principio6 "esastrosas co# o correr "o te#po3 O siste#a ro#ano era per#itir ,o$erno oca Ys ci"a"es e "eixar os seus 0uncion<rios reco &er os i#postos6 "e 9ue as autori"a"es centrais IdI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL s 0ixa$a# o tota para ca"a ci"a"e3 Aceit<$e e# te#po "e prosperi"a"e6 tornou;se excessi$a#ente opressi$o 9uan"o o i#p%rio esta$a exausto3 As autori"a"es #unicipais era# pessoa #ente respons<$eis pe o i#posto e tenta$a# 0u,ir ao pa,a#ento3 Dioe eciano o5ri,ou os ci"a"os a5asta"os a aceitar o car,o #unicipa e tornou a es9ui$a i e,a 3 *or se#e &antes #oti$os re"u=iu a popu a2o rura Y ser$i"o6 Y a"stri2o6 Y terra e Y proi5i2o "e e#i,rar3 Os i#pera"ores se,uintes conser$ara# o siste#a3 A ino$a2o #ais i#portante "e Constantino 0oi a a"op2o "o Cristianis#o co#o re i,io "e Esta"o6 ao 9ue parece por ser ,ran"e a propor2o "e so "a"os cristosBVC3 O resu ta"o 0oi 9ue 9uan"o6 no s%cu o $6 os +er#anos "estruira# o i#perio oci"enta 6 o seu prest!,io 0H; os a"optar a re i,io crist6 conser$an"o assi# ao Oci"ente europeu #uito "a anti,a ci$i i=a2o 9ue a I,re'a a5sor$era3 O "esen$o $i#ento "o i#piio orienta 0oi "i0erente3 E#5ora "i#inuin"o se#pre e# extenso Bexcepto nas con9uistas transitrias "e ]ustiniano no s%cu o $iC so5re$i$eu at% ETRU6 "ata "a con9uista "e Constantinop a pe os turcos3 4as a #aior parte "as pro$incias ro#anas "e Leste6 inc uin"o ta#5%# a X0rica e a Espan&a no Oci"ente6 tornou;se #ao#etana3 Os <ra5es6 "i$ersa#ente "os ,er#anos6 re'eitara# a re i,io #as a"optara# a ci$i i=a2o "os con9uista"os3 Na sua ci$i i=a2o o i#p%rio orienta era ,re,o6 no atino3 *or isso nos s%cu os $ii a xi6 e e e os <ra5es conser$ara# a iteratura ,re,a e o 9ue so5re$i$eu "a ci$i i=a2o ,re,a co#o oposta Y atina3 Des"e o s%cu o xi6 [ principio atra$%s "e in0 uHncias #ouras6 recuperou o Oci"ente6 pouco [ pouco6 o 9ue pei era "a &eran2a ,re,a3 (e'a#os a,ora as 9uatro $ias "e in0 uHncia "o i#p%rio ro#ano na &istria "a cu tura3 I3 Ac2o "irecta "e Rhno6 peu#ento ,re,o3 Co#e2a no s%cu o ii a3 C3 co# "ois &o#ens6 o &istoria"or *o i5io e o 0i so0o estico *an%cio3 Natura #ente o ,re,o sentia pe o ro#ano "espre=o e #e"o> era #ais ci$i i=a"o #as po itica#ente #ais 0raco3 Se o ro#ano tin&a Hxito e# po itica6 s pro$a$a 9ue a po itica % ocupa2o i,n5i 3 O ,re,o #%"io "o s%cu o ii a3 C3 era "i$erti"o6 perspica=6 esperto e# ne,cios e se# escr:pu o e# to"as as coisas3 Ha$ia contu"o &o#ens co# capaci"a"e 0i os0ica3 A ,uns6 especia #ente os c%pt;^cos6 co#o Carn`a"es6 tin&a# uti i=a"o a ar,:cia para "estruir a serie"a"e3 Outros6 co#o os epicuristas e a i,uns esticos6 tin&a#;se retira"o a u#a tran9ui a $i"a pri$a"a3 4as uns poucos co# $iso #ais c ara "o 9ue a "a Aristte es re ati$a#ente a A exan"re6

BVC "3 i5i"36 *3 UUI3 FILOSOFIA ANTI+A IdU

co#preen"era# 9ue a ,ran"e=a "e Ro#a se "e$ia a 9ua i"a"es 9ue 0a ta$a# aos ,re,os3 O &istoria"or *o i5io6 nasci"o na Arc<"ia e# IFF a3 C36 0ora e$a"o prisioneiro a Ro#a e ti$era a sorte "e tornar;se a#i,o "e Cipio;o;4o2o6 a 9ue# aco#pan&ou e# #uitas ca#pan&as3 No era $u ,ar u# ,re,o sa5er ati#6 e#5ora a #aioria "os ro#anos e"uca"os sou5esse ,re,o> #as as circunstAncias "e *o i5io 0a#i iari=ara#;no co# o ati#3 Escre$eu para uso "os ,re,os a &istria "as : ti#as ,uerras p:nicas6 9ue per#itira# aos ro#anos con9uistar o #un"o6 A sua a"#ira2o "a constitui2o ro#ana $in&a 0ora "e te#po 9uan"o e e escre$eu6 #as at% ento co#para$a;se na esta5i "a"e e na e0iciHncia co# a cont!nua #u"anca "e constitui2o "a #aioria "as ci"a"es ,re,as3 Os ro#anos6 natura #ente6 era# co# pra=er essa &istria> 9uanto aos ,re,os6 % #ais "u$i"oso 9ue assi# 0osse3 ]< 0a <#os "e *an%cio no capitu o anterior> era a#i,o "e *o !5io e ta#5%# prote,i"o por Cipio;o;4o2o3 Durante a $i"a "e Cipio este$e 0re9uente#ente e# Ro#a6 #as "epois "a #orte "e Cipio BEIQ a3 C3C per#aneceu e# Atenas co#o c&e0e "a esco a estica3 Ro#a ain"a tin&a o 9ue a +r%cia per"era6 a $i$a esperan2a na oportuni"a"e "a acti$i"a"e po !tica3 *or isso as "outrinas "e *an%cio era #ais po !ticas e #enos a0ins "as "os c!nicos "o 9ue as "os pri#eiros esticos3 *ro$Y$e #ente a a"#!ra2o "os ro#anos cu tos por * ato in0 uiu no seu a0asta#ento "a estreite=a "os seus pre"ecessores3 Na a#p itu"e "a"a3 por e e e pe o seu sucessor *ossi"nio6 o estoicis#o atraiu os #ais ,ra$es entre os ro#anos3 4ais tar"e Epieteto6 9ue era ,re,o6 $i$eu a #aior parte "a $i"a e# Ro#a6 9ue &e 0orneceu a #aioria "os seus exe#p os> exortou se#pre os &o#ens a no tre#er na presen2a "o i#pera"or3 Sa5e#os "a sua in0 uHncia e# 4arco Aur% io6 #as so5re os ,re,os % #ais "i0!ci "escre$H; a3 * utarco Bap3 T\;EIFC nas (i"6;66s "e +re,os e Ro;#a$os I ustres6 tra2ou o para e o entre os &o#ens e#inentes "os "ois pa!ses3 (i$eu #uito te#po e# Ro#a6 &onra"o pe os i#pera"ores A"riano e Tra'ano3 A %# "as (h escre$eu #uitas o5ras "e 0i oso0ia6 re i,io6 &istria natura 6 e #ora 3 As (i"# "estina$a#;se e$i"ente#ente a reconci iar +r%cia e Ro#a no pensa#ento "os &o#ens3 E# con'unto6 e excep2@es Y parte6 Ro#a esteri i=ou a parte "o i#p%rio "e 0a a ,re,a3 *ensa#ento e arte "ec inara#3 At% o 0i# "o se,un"o s%cu o6 a $i"a "os a5asta"os era 0<ci e a,ra"<$e 3 No &a$ia est!#u o para a ener,ia6 ne# oportuiiiB a"e "e ,rr;ni e^> i6e6^i Kt=a2@es3 As esco as "e IdT HIST4A DA FILOSOFIA OCIDENTA L 0i oso0ia recon&eci"as ; a Aca"e#ia6 o *eripato6 o Epicuris#o e o Estoicis#o ; continua$a# a existir6 at% o seu encerra#ento por ]ustiniano3 4as nen&u#a te$e $ita i"a"e "epois "e 4arco Aur% io6 excepto os neop atnicos no s%cu o iii6 re0eri"os no capitu o se,uinte> e esses no rece5ia# in0 uHncia "e Ro#a3 As #eta"es ,re,a e atina "o i#p%rio "i$er,ira# pro,ressi$a#ente> o con&eci#ento "o ,re,o tornou;se raro no Oci"ente6 e "epois "e Constantino6 o ati# no Leste s\ se conser$ou no "ireito e no ex%rcito3 R3 In0 uHn"a "a +r%cia e "o Leste e# Ron/3 De$e# consi"erar;seK pri#eiro6 a in0 uHncia "a arte e iteratura e 0i oso0ia &e %nicas nos ro#nos #ais cu tos> se,un"o6 a expanso "e re i,i@es e supersti2@es no;&e %nicas no #un"o oci"enta 3

EC Ao pri#eiro contacto co# os ,re,os6 os ro#anos sentira#;se co#parati$a#ente ;5<r5aros e ,rosseiros> era#; &es i#ensa#ente in0eriores na #anu0actura6 na t%cnica a,r!co a6 nos con&eci#entos necess<rios a u# 5o# 0uncion<rio6 na con$ersa2o6 na arte "e ,o=ar a $i"a6 na arte6 na iteratura e na 0i oso0ia3 S\ os $encia# na t<ctica #i itar e na coeso socia 3 A re a2o entre ro#anos e ,re,os era se#e &ante Y "os prusaianos para os 0ranceses e# E_ET e E_ER> #as esta 0oi te#por<ria6 e a outra #uito on,a3 Aps as ,uerras p:nicas6 os 'o$ens ro#anos co#e2ara# a a"#irar os ,re,os3 Apren"era# a !n,ua6 copiara# a ar9uitectura6 e#pre,ara# escu tores ,re,os3 Os "euses ro#anos i"enti0icara#;se co# os "a +r%cia3 A ori,e# troiana "os ro#anos 0oi in$enta"a Y 0ei2o "os #itos &o#%ricos3 Os poetas atinos ;a"optara# #etros ,re,os6 os 0i so0os6 teorias ,re,as3 *or 0i# Ro#a era parasita cu tura "a +r%cia3 Os ro#anos no criara# 0or#as "e arte6 siste#a 0i os0ico ori,ina 6 ne# 0i=era# "esco5ertas cient!0icas3 Fi=era# 5oas estra"as6 c"i,os siste#<ticos "e eis e ex%rcitos e0icientes> no #ais6 i#itara# os ,re,os3 A &e eni=a2o "e Ro#a trouxe u#a sua$i=a2o "e #aneiras6 9ue a5orrecia Cato;o; Anti,o3 At% as ,uerras p:nicas6 os ro#anos tin&a# si"o u# po$o 5ue ico6 co# as $irtu"es e $!cios "os ca#ponesesK austeros6 in"ustriosos6 5rutais6 o5stina"os e est:pi"os3 A $i"a 0a#i iar assenta$a na patria potestas> #u &eres e 0i &os era# co#p eta#ente su5or"ina"os3 Co# a ri9ue=a tu"o #u"ou3 Desaparecera# os pe9uenos ren"eiros6 ,ra"ua #ente su5stitu!"os por ,ran"es "o#!nios e# 9ue se e#pre,a$a tra5a &o escra$o nas no$as 0or#as cient!0icas "e a,ricu tura3 For#ou;se u#a ,ran"e c asse "e ne,ociantes6 e o sa9ue enri9ueceu #uitos &o#ens6 co#o os na5a5os "a In, aterra no s%cu o x$iu3 As #u &eres6 antes escra; *ILOSOFIA ANTI+A IdR $as $irtuosas6 tornara#;se i$res e "isso utas> o "i$rcio passou a ser co#u#> os ricos "eixara# "e ter 0i &os3 Os ,re,os6 9ue s%cu os antes tin&a# se,ui"o i,ua ru#o6 ani#a$a# pe o exe#p o o 9ue os &istoria"ores c&a#a# "eca"Hncia "a #ora 3 4es#o nos te#pos #ais "isso utos "o i#p%rio6 o ro#ano #%"io ain"a $ia e# Ro#a o apoio "o pa"ro %tico puro contra a corrup2o "eca"ente "a +r%cia3 Des"e o s%cu o iii6 a in0 uHncia ,re,a no i#p%rio oci"enta "i#inuiu co# rapi"e=6 especia #ente pe a "eca"Hncia "a cu tura e# ,era 3 Das $<rias causas6 u#a "e$e ser #enciona"a3 Na : ti#a 0ase "o i#p%rio oci"enta o ,o$erno era #ais c ara#ente "o 9ue 0ora u#a tirania #i itar6 e o ex%rcito esco &ia usua #ente u# ,enera $itorioso co#o i#pera"or> #as o ex%rcito6 #es#o nos postos #ais a tos6 '< no se co#pun&a "e ro#anos cu tos #as "e 5<r5aros 0ronteiri2os6 in"i0erentes Y cu tura6 e para 9ue# os ci"a"os era# apenas 0onte "e ren"i#ento3 Os particu ares6 e#po5reci"os6 no po"ia# co# os encar,os "a e"uca2o6 e o Esta"o 'u ,a$a;a "esnecess<ria3 *or isso no Oci"ente s poucos &o#ens "e excepciona sa5er continuara# a er ,re,o3 IC *e o contr<rio6 a re i,io e supersti2o no;&e %nicas 0ir#ara#;se ca"a $e= #ais no Oci"ente3 Co#o $i#os6 as con9uistas "e A exan"re intro"u=ira# no #un"o ,re,o cren2as 5a5i nicas6 persas e e,!pcias3 As con9uistas ro#anas 0a#i iari=ara# o Oci"ente co# essas "outrinas e ta#5%# co# as "e 'u"eus e cristos3 `estas 0arei re0erHncia a"iante> por a,ora66 con0inar;#e;ei 9uanto poss!$e Ys supersti2@es pa,s BEC3 E# Ro#a to"as as seitas e to"os os pro0etas esta$a# representa"os6 e Ys $e=es ,o=a$a# "o 0a$or "os a tos c!rcu os ,o$erna#entais3 Luciano6 9ue representa$a u# cepticis#o so6 apesar "a cre"u i"a"e "o seu te#po6 conta u#a "i$erti"a ane"ota6 ,era #ente consi"era"a $er"a"eira no con'unto so5re u# pro0eta e #i a,reiro6 A exan"re;o;

*a30 a,nio3 Este &o#e# cura$a a "oen2a e pre"i=ia o 0uturo6 co# inter#itHncias "e c&anta,e#3 C&e,ou a 0a#a a 4arco Aur% io6 ento e# ,uerra co# os #arco#anos "o Dan:5io3 Consu tou;o e e e respon"eu 9ue se an2asse "ois e@es no Dan:5io teria u#a ,ran"e $itria3 Se,uiu o conse &o "o $i"ente6 #as a $itria cou5e aos #arco#anos3 No entanto a sua 0a#a continuou a crescer3 U# pree#inente ro#ano consu ar6 Ruti iano6 "epois "e $<rias con; su tas6 ou$iu;o so5re a esco &a "e u#a #u &er3 A exan"re6 co#o En"i; BEC (3 Cuniont6 Oricitta Re i,ions in Ro#an *a,anis#3 Id\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #io6 ,o=ara os 0a$ores "a Lua "e 9ue# tin&a u#a 0i &a6 9ue o or<cu o reco#en"ou a Ruti iano3 LRuti iano6 ento "e sessenta anos6 aceitou a in'un2o "i$ina6 ce e5ran"o o casa#ento co# o sacri0!cio "e $er"a"eiras &ecato#5es Y sua ce este so,raN BEC3 4ais i#portante "o 9ue a carreira "o *a0 a,nico 0oi reina"o "o i#pera"or E a,<5a o ou He io,<5a o BIE_;IIIC6 9ue antes "a sua esco &a pe o ex%rcito era sacer"ote s!rio "o So 3 Na on,a $ia,e# "a S!ria a Ro#a 0oi prece"i"o pe o retrato6 co#o presente ao Sena"o3 L(estia o tra'o sacer"ota "e se"a e ouro6 a#p o e 0 utuante6 Y #aneira "os #e"os e "os 0enicios> na ca5e2a u#a tiara a ta e os nu#erosos co ares e 5race etes a"orna"os "e ,e#as "e $a or inesti#<$e 3 So5rance &as tintas "e preto e 0aces pinta"as "e $er#e &o e 5ranco3 Os ,ra$es sena"ores con0essara#6 suspiran"o6 9ue "epois "a tirania "ura "os co#patriotas6 Ro#a era &u#i &a"a pe o e0e#ina"o uxo "o "espotis#o orienta N B[;VC3 Apoia"o por ar,a sec2o "o ex%rcito6 intro"u=iu e# Ro#a co# =e o 0an<tico as pr<ticas re i,iosas "o Oriente> o seu no#e era o "o "eus;so a"ora"o e# E#esa6 on"e 0ora su#o sacer"ote3 A #e ou a$6 9ue era o $er"a"eiro ,o$ernante6 $iu 9ue e e 0ora on,e "e #ais e "ep?; o e# 0 a$or "o so5rin&o A exan"re BIII;URC "e inc ina2o orienta #ais #o"era"a3 A #istura "e cre"os ento poss!$e $H;se na cape a pri$a"a6 on"e &a$ia as est<tuas "e A5rao6 Or0eu6 Apo nio "e Tiana e Cristo3 A re i,io "e 4itra6 "e ori,e# persa6 co#petiu co# o Cristianis#o6 e# especia na se,un"a #eta"e "o s%cu o iii3 Os i#pera"ores6 no "esespera"o es0or2o "e su5#eter o ex%rcito6 sentira# 9ue a re i,io po"ia "ar a esta5i i"a"e to necess<ria> #as teria "e ser u#a "as no$as re i,i@es6 por9ue era# as aceitas pe os so "a"os3 O cu to 0oi intro"u=i"o e# Ro#a e #uito o reco#en"a$a ao esp!rito #i itar3 4itra era u# "eus so ar6 #as no to e0e#ina"o co#o o seu co e,a sirio> era u# "eus e# re a2o co# a ,uerra entre o 5e# e o #a 6 9ue "es"e )oroastro 0 a=ia parte "o cre"o persa3 Rosto$tse00 repro"u= u# 5aixo re e$o "o seu cu to6 encontra"o e# u# santu<rio su5terrAneo "a A e#an&a e #ostra 9ue os "isc!pu os "e$ia# ser nu#erosos entre os so "a"os tanto no Leste co#o no Oeste3 A a"op2o constantiniana "o Cristianis#o 0oi u# Hxito po !tico6 pois as tentati$as anteriores tin&a# 0a &a"o> #as "o ponto "e $ista ,o$er; Benn6 T&e +rec` *&i osop&ers6 $o 3 EE6 p3 II\3 +i55on6 cap3 (I3 FILOSOFIA ANTI+A Idd na#enta era# se#e &antes a esta3 To"as "eri$a$a# a possi5i i"a"e "e Hxito "as "es,ra2as e cansa2o "o #un"o ro#ano3 As re i,i@es tra"icionais "e +r%cia e Ro#a con$in&a# a &o#ens interessa"os no #un"o terreno6 esperan2a"os na 0e ici"a"e na terra3 A 8sia6 on,a#ente &a5itua"a ao "esespero6 5usca$a ant!"oto e# 0or#a "e esperan2as supraterrestres> o Cristianis#o era o #ais pro#ete"or co#o conso a2o> #as ao te#po "e tornar;se re i,io "o Esta"o6 a5sor$era #uito "a +r%cia6 e trans#itiu;o6 co# o e e#ento 'u"aico6 a su5se9uentes i"a"es "o Oeste3

III3 Uni0ica2<o "e ,o$erno e cu tiira3 De$e#os a A exan"re6 e "epois a Ro#a6 no se tere# per"i"o6 co#o as "a i"a"e #inoana6 as rea i=a2@es ,re,as3 No s%cu o $ a3 C3 u# +en,is a&an6 se existisse6 teria "estrui"o tu"o 9ue era i#portante no #u;6i"o &e %nico3 Gerxes6 co# pouco #ais co#petHncia6 po"ia ter 0eito a ci$i i=a2 o ,re,a #uito in0erior ao 9ue e a 0oi "epois "e e e ser repe i"o3 Consi"ere;se o per!o"o "e Es9ui o a * ato3 Tu"o 0oi 0eito por u#a #inoria "a popu a2o "e poucas ci"a"es co#erciais6 9ue o 0uturo #ostrou incapa=es "e "eter a con9uista estran,eira> #as por extraor"in<ria 0ortuna os seus con9uista"ores era# 0i e enos e no "estru!ra# o 9ue con9uistara#6 co#o teria# 0eito Gerxes ou Carta,o3 O 9ue sa5e#os "a arte6 0i oso0ia6 iteratura e ciHncia ,re,as "e$e;se Y esta5i i"a"e intro"u=i"a por con9uista"ores oci"entais6 9ue ti$era# o 5o#;senso "e a"#irar e 0i=era# o poss!$e por preser$ar a ci$i i=a2o 9ue ,o$erna$a#3 E# certos aspectos6 po !tico e %tico6 A exan"re e os ro#anos ori,inara# u#a 0i oso0ia #e &or "o 9ue a "os ,re,os nos "ias "a i5er"a"e3 Os esticos6 co#o $i#os6 acre"ita$a# na 0raterni"a"e "os &o#ens e no i#ita$a# a ,re,os a sua si#patia3 O on,o "o#!nio "e Ro#a &a5ituou os &o#ens Y i"eia "e u#a s c>$i i=a2o co# uni s ,o$erno3 Ns sa5e#os 9ue i#portantes partes "o #un"o no esta$a# su'eitas aos ro#anos rIn"ia e C&ina #ais especia #ente3 4as aos ro#anos parecia 9ue 0ora "o i#p%rio s &a$ia tri5os #ais ou #enos 5<r5aras6 9ue po"ia# ser con; 9uista"as 9uan"o $a esse a pena3 I"ea #ente6 para e es o i#p%rio era #un"ia 3 Esta concep2o passou Y I,re'a6 9ue 0oi Lcat icaN6 a "espeito "e 5u"istas6 con0 icianos6 e #ais tar"e "e #aonietanos3 Secuh 'u"icat or5i66^ terraru % #<xi#a rece5i"a "os : ti#os esticos pe a I,re'a> "e$e o seu ape o Y aparente uni$ersa i"a"e "o i#p%rio ro#ano3 Na I"a"e;4%"ia6 "epois "e Car os 4a,tio6 a i,re'a e o sacro i#p%rio ro#ano 0ora# i"ea #ente #un"iais6 e#5ora to"os sou5esse# 9ue no o era# "e 0acto3 A concep2o "e u#a 0a#! ia &u#ana6 u#a re i,io cat ica6 u#a cu tura uni$ersa 6 e u# Esta"o #un"ia preocupou os &o#ens "es"e a sua rea i=a2o parcia ro#ana3 Id_ HIST?RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL O pape "e Ro#a no a ar,a#ento "a <rea "a ci$i i=a2o 0oi i#portant!ssi#o3 O Norte "a It< ia6 Espan&a6 Fran2a e parte "a +er#Ania Oci"enta 0ora# ci$i i=a"as pe a con9uista "as e,i@es ro#anas3 To"as essas re,i@es se #ostrara# capa=es "o a to n!$e "e cu tura ro#ana3 Nos : ti#os "ias "o i#p%rio oci"enta a +< ia pro"u=iu &o#ens 9ue pe o #enos i,ua a$a# os seus conte#porAneos e# re,i@es "e #ais $e &a ci$i i=a2o3 Foi "e$i"o Y "i0uso "a cu tura ro#ana 9ue os 5<r5aros apenas pro"u=ira# u# ec ipse te#por<rio3 *o"e "i=er;se 9ue a hi"a"e "e ci$i i=a2o ain"a no i,ua a$a a "a Atenas "e *%ric es> #as e# u# #un"o "e ,uerra e "estrui2o6 a 9uanti"a"e % co# o te#po 9uase to i#portante co#o a 9ua i"a"e> e a 9uanti"a"e "e$ia;se a Ro#a3 I(3 Os #ahtat/s cio#o $e!cu os "o He enis#o3 No s%cu o $ii os "isc!pu os "o *ro0eta con9uistara# a Siria6 o E,ipto e o Norte "e X0rica> no s%cu o se,uinte6 a Espan&a3 (itrias 0<ceis e 5ata &as e$es3 Excepto ta $e= nos pri#eiros anos6 no era# 0an<ticos> 'u"eus e cristos no era# #o esta"os en9uanto pa,a$a# tri5uto3 RYpi"a#ente os <ra5es a"9uirira# a ci$i i=a2o "o i#p%rio orienta 6 #as co# a esperan2a "e a can2ar o ,o$erno e# $e= "o cansa2o "o "ec inio3 Os seus &o#ens cu tos era# autores ,re,os tra"u=i"os e escre$era# co#ent<rios3 A e es se "e$e prineipa #ente a reputa2o "e Aristte es6 9ue a anti,ui"a"e no consi"era$a ao n!$e "e * ato3

Interessa e#5rar a ,u#as pa a$ras "eri$a"as "o <ra5e6 co#o < ,e5ra6 < coo 6 a 9ui#ia6 a a#5i9ue6 < ca i6 a=i#ute6 =%nite3 Co# excep2o "e L` coo N 9ue si,ni0ica no u#a 5e5i"a #as u#a su5stAncia usa"a e# 9u!#ica6 estes ter#os #ostra# a ,u#as coisas 9ue "e$e#os aos <ra5es3 A < ,e5ra 0oi in$enta"a por ,re,os a exan"rinos6 #as continua"a pe os #ao#etanos3 LA 9ui#iaN66 La a#5i9ueN6 L< ca iN esto i,a"as Y tentati$a "e trans#u"ar os #etais e# ouro6 rece5i"a "os ,re,os6 tentati$a e# 9ue ape ara# para a 0i oso0ia ,re,a BEC3 LA=!#uteN e L=%niteN6 ter#os astron#icos6 0ora# usa"os pe os <ra5es e# conexo co# a astro o,ia3 O #%to"o eti#o ,ico $e a o 9ue "e$e#os aos <ra5es 9uanto ao con&eci#ento "a 0i oso0ia ,re,a6 por9ue na Europa os ter#os t%cnicos 0ora# to#a"os "o ,re,o ou "o ati#3 E# 0i oso0ia6 os <ra5es 0ora# #e &ores co#enta"ores "o 9ue pensa"ores ori,inais3 A sua i#portAncia para ns % 9ue e es6 e no os cristos6 0ora# &er"eiros i#e"iatos "a tra"i2o BVC A c&e#16 C&i " o0 +ree` *&i osop&16 por Art&ur ]o&n Op`ins6 Co :#5ia6 EQUT3 FILOSOFIA ANTI+A IdQ ,re,a6 9ue s o i#p%rio "o Oriente #anti$era $i$a3 O contacto co# os #ao#etanos na Espan&a e e# #enor extenso na Sici ia "eu ao Oci"ente con&eci#ento "e Aristte es6 assi# co#o "os a ,aris#os6 "a < ,e5ra e "a 9ui#ica3 *or esse contacto co#e2ou a re$i$er a cu tura no s%cu o xi6 con"u=in"o Y 0i oso0ia esco <stica3 4ais tar"e6 a partir "o s%cu o Giii6 o estu"o "o +re,o per#itiu o con&eci#ento "irecto "as o5ras "e * ato6 Aristte es e outros escritores "a anti,ui"a"e3 4as se os <ra5es no ti$esse# preser$a"o a tra"i2o6 os &o#ens "o Renasci#ento no teria# suspeita"o69uanto &a$ia a ,an&ar e# re$i$er os estu"os c <ssicos3 CA*ITULO GGG *LOTINO * otino BIFT;dFC6 0un"a"or "o neop atonis#o6 % o : ti#o ,ran"e 0i so0o "a anti,ui"a"e3 A sua $i"a coinci"e co# u# "os #ais "esastrosos per!o"os "a &istria ro#ana3 *ouco antes "e nascer6 o ex%rcito6 c?nscio "a sua 0or2a6 "eci"ira esco &er os i#pera"ores por "in&eiro6 assassinan"o;os #ais tar"e para repetir a $en"a "o i#p%rio3 Estas preocupa2@es incapacita$a# os so "a"os para "e0en"er a 0ronteira e per#itira# $i,orosas incurs@es aos ,er#anos "o Norte e aos persas "e Leste3 +uerra e peste "i#inu!ra# "e u# ter2o a popu a2o "o i#p%rio> o au#ento "e i#postos e "i#inui2o "e recursos causou ru!na 0inanceira at% nas pro$!ncias no in$a"i"as3 As ci"a"es6 anteU centros "e cu tura6 0ora# especia #ente atin,i"as> ,ran"e n:#ero "e ci"a"os tentou escapar ao co ector 0isca 3 S "epois "a #orte "e * otino se resta5e eceu a or"e# e o i#p%rio 0oi sa $o te#porYria#ente pe as re0ornias $i,orosas "e Dioc eciano e Constantino3 Na"a "e isto consta "as o5ras "e * otino3 (o tou costas Y ru!na e #is%ria "o #un"o rea para conte#p ar u# #un"o eterno "e 5on"a"e e 5e e=a3 Nisto esta$a e# &ar#onia co# os &o#ens #ais ,ra$es "o seu te#po3 *ara to"os6 cristos ou pa,os6 o #un"o "os ne,cios pr<ticos no o0erecia esperan2a6 e s o Outro 4un"o #erecia re$erHncia3 *ara o cristo era o Reino "o C%u "epois "a #orte> para o p atonista era o #un"o eterno "as i"eias6 #un"o rea 6 oposto ao "a aparHncia3 Te o,os cristos co#5inara# estes pontos "e $ista6 inte,ran"o #uito "a 0i oso0ia "e * otino3 Dean In,e6 no seu inesti#<$e i$ro so5re * otino6 acentua 'usta#ente o 9ue o Cristianis#o &e "e$e3 LO p atonis#oN6 "i= e e6 L0a= FILOSOFIA ANTI+A I_E

parte "a estrutura $ita "a teo o,ia crist6 co# 9ue nen&u#a outra 0i oso0ia6 per#ito;#e "i=H; o6 po"e "eixar "e ter atrito3N LZ i#poss!$e N6 continuou6 Lseparar o p atonis#o "o Cristianis#o se# "espe"a2ar este3N Re0ere 9ue Santo A,ostin&o 0a a "o siste#a "e * ato co#o Lo #ais puro e 5ri &ante "e to"a a 0i oso0iaN6 e "e * otino co#o &o#e# Le# 9ue# * ato $i$eu6 e se ti$esse $in"o #ais tar"e teria #u"a"o poucas pa a$ras e 0rases e seria cristo3N S3 To#<s "e A9uino6 se,un"o Dean In,e6 Lest< #ais perto "e * ato "o 9ue "o $er"a"eiro Aristte es3N * otino % pois &istrica#ente i#portante pe o a0ei2oa#ento "o Cristianis#o #e"ie$a e in0 uHncia na teo o,ia cat ica3 O &istoria"or6 ao 0a ar "e Cristianis#o6 te# "e recon&ecer cui"a"osa#ente as ,ran"es #u"an2as so0ri"as e a $arie"a"e "e 0or#as assu#i"as6 at% e# u#a s %poca3 O Cristianis#o "os E$an,e &os sinpticos % 9uase inocente "e #eta0isica> o "a A#%rica #o"erna6 a esse respeito6 % se#e &ante ao pri#iti$o> o p atonis#o % a &eio ao senti#ento e pensa#ento popu ares "os Esta"os Uni"os6 e a #aioria "os cristos a#ericanos cui"a #ais "os seus "e$eres terrestres e "o pro,resso socia "o #un"o "o 9ue "as esperan2as transcen"entes conso a"oras "o &o#e# 9uan"o as coisas "a terra inspira$a# "esespero3 No 0a o "e #u"an2a "e "o,#a6 #as "a "e Hn0ase e interesse3 U# cristo #o"erno6 a no ser 9ue co#preen"a esta ,ran"e "i0eren2a6 no enten"er< o Cristianis#o "o passa"o3 Ns6 por9ue o nosso estu"o % &istrico6 ocupa#o;nos "e cren2as e0ecti$as "os s%cu os passa"os6 e 9uanto a esses % i#possi$e "iscor"ar "e Dean In,e so5re a in!V uHncia6 "e * ato e "e * otino3 4as * otino no % s &istrica#ente i#portante3 Representa6 #e &or "o 9ue 9ua 9uer outro 0i so0o6 u# tipo not<$e "e teoria3 U# siste#a 0i os0ico po"e consi"erar;se i#portante por $<rias ra=@es3 A pri#eira e #ais 5$ia % 'u ,<; o $er"a"eiro3 Ho'e poucos estu"iosos "e 0i oso0ia sentiria# isso acerca "e * otino> Dean In,e % a esse respeito excep2o rara3 4as a $er"a"e no % o :nico #%rito possi$e "e u#a #eta0!sica3 *o"e ter 5e e=a6 e essa existe e# * otino> &< passos 9ue e#5ra# u# "os : ti#os cantos "o *ara!so "e Dante e 9uase na"a #ais e# iteratura3 De 9uan"o e# 9uan"o6 "escri2@es "o #un"o eterno "e , riaK *resente Y nossa3 "escn0rea"a 0antasia Essa ca #a can2@o "e puro consenti#ento Canta"a ante oVtrono "e sa0ira X9ue e 9ue ne e se senta3 I_I HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

U#a 0i oso0ia po"e ain"a ser i#portante por expri#ir 5e# o 9ue os &o#ens pen"e# a crer e# certos #o"os ou circunstAncias3 Si#p es a e,ria e triste=a no so #at%ria "e 0i oso0ia6 #as "e #ais si#p es esp%cies "e poesia e #:sica3 S aco#pan&a"as "e re0 exo so5re o uni$erso ,era# teorias #eta0!sicas3 U# &o#e# po"e ser pessi#ista a e,re ou opti#ista #e anc ico3 Ta $e= Sa#ue But er possa exe#p i0icar o pri#eiro> * otino % exe#p o a"#ir<$e "o se,un"o3 E# %poca co#o a sua6 a in0e ici"a"e % i#e"iata e pre#ente6 ao passo 9ue a 0e ici"a"e6 se atin,!$e 6 "e$e atin,ir;se pe a re0 exo so5re coisas a0asta"as "as i#press@es "os senti"os6 e nisso te# se#pre ;u# e e#ento "e es0or2o> "i0ere #uito "a 0e ici"a"e si#p es "e u#a crian2a3 E co#o no "eri$a "o #un"o corrente #as "o pensa#ento e "a i#a,ina2o 6exi,e a 0or2a "e i,norar ou "espre=ar a $i"a "os senti"os3 *or isso no so os 9ue ,o=a# "e 0e ici"a"e instinti$a 9ue in$enta# o opti#is#o #eta0!sico6 "epen"ente "a cren2a na rea i"a"e "e u# #un"o supra;sens!$e 3 Entre os in0e i=es no senti"o #un"ano6 #as 0ir#e#ente reso $i"os a ac&ar 0e ici"a"e #ais a ta no #un"o "a teoria6 te# * otino #uito a to u,ar3

Ne# so para "espre=ar os seus #%ritos inte ectuais3 E# #uitos aspectos c ari0icou a "outrina "e * ato> "esen$o $eu co# to"a a consistHncia poss!$e a teoria 9ue "e0en"eu e# co#u# co# #uitos outros3 Os seus ar,u#entos contra o #ateria is#o so 5ons6 e e# con'unto a sua concep2o "a re a2o entre a #a e corpo % #ais c ara "o 9ue e# * ato e Aristte es3 Co#o Spino=a6 te# u#a pure=a e e e$a2o #orais #uito i#pressionantes3 Se#pre sincero6 nunca <spero ne# r!,i"o6 procura "i=er ao eitor to si#p es#ente 9uanto po"e o 9ue 'u ,a i#portante3 Se'a 9ua 0or o 'ui=o so5re o 0i so0o terico6 % i#poss!$e no o esti#ar co#o &o#e#3 O 9ue se sa5e "a sua $i"a sa5e;se pe a 5io,ra0ia escrita pe o seu a#i,o e "isc!pu o *or0irio6 se#ita cu'o $er"a"eiro no#e era 4a co3 4as &<6e e#entos #iracu osos na narrati$a ouc "i0icu t66i# a aceitaco co#p eta "as p^Lrtes #ais cr!$eis3 * otino consi"era$a se# i#portAncia a sua aparHncia espacio;te#pora e "esa,ra"a$a; &e 0a ar "e aci"entes "a sua existHncia &istrica3 Dec arou contu"o 9ue nascera no E,ipto e 9ue na #oci"a"e estu"ara e# A exan"ria6 on"e $i$eu at% os trinta e no$e anos6 e on"e 0oi B isc!pu o "e A##onius Saccas6 #uitas $e=es consi"era"o 0un"a"or "o ncop atonis#o3 Depois to#ou parte na expe"i2o "o i#pera"or +or"`h EEE con; tra os persas6 co# a inten2o6 "i=3se6 "e estu"ar a re i,io BEEe Leste3 O i#pera"or era ain"a 'o$e# e 0oi assassina"o pe o ex%rcito6 co#o era costu#e no te#po3 O 0acto "eu;se na ca#pan&a BIa 4esopoF#ia BITTC3 FILOSOFIA ANTI+A I_U * otino a5an"onou ento os seus pro'ectos orientais e 0ixou;se e# Ro#a6 on"e ce"o co#e2ou a ensinar3 Ou$ia#;no #uitos &o#ens in0 uentes e 0oi 0a$oreci"o pe o i#pera"or +a ieno BEC3 *ro'ectou ento 0un"ar a Rep:5 ica "e * ato na Ca#pAnia e construir para isso a no$a ci"a"e "e * atonpo is3 O i#pera"or6 a principio 0a$or<$e 6 retirou a per#isso3 *arece sin,u ar &a$er espa2o para u#a no$a ci"a"e to perto "e Ro#a #as pro$Y$e #ente por esse te#po a re,io era "e #a <ria6 co#o a,ora6 #as antes no o 0ora3 Na"a escre$eu at% os 9uarenta e no$e anos> "epois escre$eu #uito3 As suas o5ras 0ora# e"ita"as e or"ena"as por *or0o00io6 #ais pita,rico "o 9ue * otino6 e 9ue tornou o neop atonis#o #ais natura ista "o 9ue teria si"o se e e ti$esse se,ui"o #ais 0ie #ente o #estre3 * otino tin&a ,ran"e respeito por * ato6 "e 9ue# #uitas $e=es 0a a "i=en"o LE eN3 E# ,era trata$a os L5e#;a$entura"os anti,osN co# re$erHncia6 excepto os ato#istas3 Esticos e epicuristas6 ain"a acti$os6 s!o "iscuti"os> os pri#eiros pe o seu #ateria is#o6 os se,un"os e# to"a a sua 0i oso0ia3 Aristte es te# u#a parte #ais ar,a "o 9ue parece6 por9ue os passos "e e e pro$in"os no so #uitas $e=es recon&eci"os3 Sente;se e# #uitos pontos a in0 uHncia "e *ar#%ni"es3 O * ato "e * otino no % to $i,oroso co#o o $er"a"eiro3 A teoria "as i"eias6 as "outrinas #!sticas "o Fh e "o Li$ro (I "a Rep:5 ica6 e a "iscusso "o a#or no Ban9uete % 9uase tu"o o 9ue aparece "e * ato nas En[/h Bt!tu o "os i$ros "e * otinoC3 Interesses po !ticos6 5usca "e "e0ini2@es "e $irtu"es separa"as6 ,osto "a #ate#<tica6 aprecia2o "ra#<tica e a0ecti$a "os in"i$!"uos e principa #ente a 'o$ia i"a"e "e * ato 0a ta# "e to"o e# * otino3 L* atoN6 "i= Car 1 e6 Lest< #uito #ais Y $onta"e e# Sio3N * otino6 ao contr<rio6 est< se#pre na sua #e &or atitu"e3 A #eta0!sica "e * otino co#e2a co# u#a Santa Trin"a"eK Uno6 Esp!rito e A #a3 No so i,uais co#o as pessoas "a Trin"a"e crist3 O Uno % supre#o6 "epois o Esp!rito6 por 0i# a A #a BIC3

BEC So5re +a ieno6 "i= +i55onK L4estre "e c %ncias curiosas #as In:teis6 5o# ora"or e poeta3e e,ante6 'ar"ineiro perito e pti#o co=in&eiro6 0oi pr!ncipe "espre=!$e 3 Nas #aiores "i0icu "a"es "o Esta"o con$ersa$a co# * otino6 per"ia o te#pc e# pra=eres icenciosos6 preparan"o a sua inicia2o nos #ist%rios ,re,os ou pe"in"c u# u,ar no are@pa,o "e AtenasN Bcap3 GC3 BIC Or!,enes6 conte#porAneo e con"isc!pu o "e * otino e# 0i oso0ia6 pensa$a co#o e e 9ue a *ri#eira *essoa % superior Y Se,un"a e esta Y Terceira3 Esta opinic 0oi "epois "ec ara"a &er%tica3 I_T HIST?RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL O Uno % u# pouco o5scuro3 C&a#a;se Ys $e=es Deus6 outras o Be#> transcen"e o Ser6 9ue se &e se,ue i#e"iata#ente3 No "e$e pre"icar;se #as apenas "i=erK LnN3 BRe#iniscHncia "e *ar#%ni"esC3 Seria erro 0a ar "e Deus co#o Lo To"oN6 por9ue o transcen"e e est< presente e# to"as as coisas3 O Uno po"e estar presente se# c&e,ar> Lest< e no est< e# a ,u#a parteN3 E#5ora a ,u#as $e=es re0eri"o co#o o B e#6 sa5e#os 9ue e e prece"e o Be# e a Be e=a BEC3 8s $e=es asse#e &a;se ao Deus "e Aristte es> #as Deus no necessita "os seus "eri$a"os e i,nora o #un"o cria"o3 O Uno % in"e0in!$e e 9uanto a e e &< #ais $er"a"e no si Hncio "o 9ue e# 9uais9uer pa a$ras3 * otino c&a#a ##;s Y Se,un"a *essoa6 e % "i0!ci ac&ar e# in, Hs ter#o correspon"ente3 O "icion<rio;pa"ro tra"u= por L#in"N #as a conota2o % "i0erente6 e# especia 9uan"o se usa a pa a$ra e# 0i oso0ia re i,iosa3 Se "iss%sse#os 9ue * otino co oca o L#in"N Besp!ritoC aci#a "a a #a seria erra"a i#presso6 4caenna6 tra"utor "e * otino6 e#pre,a L principio inte ectua N6 #as isso % pouco c aro e no su,ere o5'ecto poss!$e para $enera2o re i,iosa3 Dean In,e usa p^espirito66 ta $e= o ter#o #ais a"e9ua"o3 4as exc ui o e e#ento inte ectua 6 i#portante "es"e *it<,oras na 0i oso0ia re i,iosa ,re,a3 A #ate#<tica6 o #un"o "as i"eitas e to"o o pensa#ento so5re o no;sens!$e so a ,o "i$ino para *i <,oras6 * ato e * otino> constitue# a acti$i"a"e "o nou;s6 ou pe o #enos6 a nossa #aior aproxi#a2o conce5!$e "a sua acti$i"a"e3 Esse e e#ento inte ectua "a re i,io p atnica e$ou os cristos ; e# especia o autor "o E$an,e &o "e S3 ]oo ;a i"enti0icar Cristo co# o LoB os3 Lo,os tra"u=ir;se;ia L ra=oN neste caso6 o 9ue nos i#pe"e "e usar o ter#o p63r6p3i=oc6 para tra"u=ir nous3 Usarei pois p esp!rito N co#o Dean In,e6 #aQ pre$enin"o 9ue noD te# conota2o inte ectua 9ue 0a ta a p66es C!rito66 no senti"o usua 3 4uitas $e=es e#pre,arei nous6 intra"u=i"o3 O nous % i#a,e# "o Uno6 9ue ao procurar;se te# $iso> e essa % o noLs3 Esta concep2o % "i0!ci 3 U# ser se# partes6 "i= * otino6 po"e con&ecer;se> nesse caso o 9ue $e e o 9ue % $isto so uni s3 E# Deus6 conce5i"o Y #aneira p atnica6 i u#ina"or e i u#ina"o so o #es#o3 Continuan"o a ana o,ia6 nous po"e consi"erar;se a u= pe a 9ua o Uno se $H a si #es#o3 *o"e#os con&ecer o esp!rito "i$ino 9ue es9uece#os por nossa $onta"e3 *ara con&ecH; o te#os "e estu"ar a nossa a #a6 9uan"o #ais se#e &ante a Deus> p?r "e a"o o corpo e a parte "a a #a 9ue o #o"e a6 BVC Ennpa"a (6 Trata"o R6 ca C3 EI3 FILOSOFIA ANTI+A I_R

e Los senti"os co# os "ese'os e i#pu sos6 e to"a essa 0uti i"a"eN> o 9ue ento 0ica % i#a,e# "o inte ecto "i$ino3 LOs "i$ina#ente possessos e inspira"os con&ece# pe o #enos 9ue &< coisas #ais a tas "entro "e si6 e#5ora no possa# "i=er o 9uH> "os #o$i#entos 9ue os a,ita# e "as

express@es 9ue pro0ere# sente# a 0or2a 9ue os #o$e> "o #es#o #o"o "e$e ser perante o Supre#o 9uan"o #ante#os [ nh puro> con&ece#os o Di$ino Esp!rito interior#ente6 a9ue e 9ue "< [ ser e tu"o #ais "e essa or"e#> #as con&ece#os ta#5%# o outro6 a9ue e 9ue no % na"a "e isto6 #as u# princ!pio #ais no5re "o 9ue tu"o 9uanto sa5e#os "o ser> #ais per0eito e #aior> aci#a "a ra=o6 pensa#ento e senti#ento> con0erin"o esses po"eres6 no se con0un"in"o co# e esN BEC3 Assi#6 9uan"o L"i$ina#ente possessos e inspira"osN6 no s $e#os o nous #as ta#5%# o Uno3 E# contacto co# o Di$ino6 no po"e#os raciocinar ne# expri#ir;nos e# pa a$ras> isso $e# #ais tar"e3 No #o#ento "o contacto no &< 0or2a "e a0ir#ar ne# "escanso> o racioc!nio so5re a $iso % u terior3 *o"e#os con&ecer a $iso 9uan"o a a #a s:5ito se i u#ina co# a u= $in"a "o Supre#o6 e 9ue % o Supre#o> po"e#os crer na *resen2a 9uan"o co#o esse outro Deus ao c&a#ar certo &o#e#6 E e $e# tra=er a u=6 9ue % a pro$a "o a"$ento3 Assi#6 a a #a se# u= no te# a $iso> i u#ina"a6 possui o 9ue procura3 E esse % o $er"a"eiro 0i# "a a #a6 ter u=6 $er o Supre#o pe o Supre#o e no por 9ua 9uer outro princ!pio> $er o Supre#o6 9ue % ta#5%# o #eio para ter a $iso> por9ue o 9ue i u#ina a a #a % o 9ue 0a= $er6 'usta#ente co#o % a u= "o so 9ue nos per#ite $H; o3 4as co#o se rea i=a istoJ LSeparai;$os "e to"as as outras coisasN A experiHncia "o LHxtaseN Ba &ea#ento "o prprio corpoC era 0re9uente e# * otinoK L4uitas $e=es suce"eK e e$a"o aci#a "o corpo6 a &eio a tu"o e concentra"o e# #i#> #ais "o 9ue nunca e# co#un&o co# a or"e# #ais e e$a"a> $i$en"o a #ais no5re $i"a e# i"enti"a"e co# o "i$ino> existin"o ne e por ter atin,i"o a sua acti$i"a"e> co oca"o aci#a "e tu"o 9uanto no Inte ectua % in0erior ao Supre#o6 9uan"o c&e,a o #o#ento "e 5aixar "a inte ec2o ao racioc!nio6 "epois "e esse con$!$io co# o "i$ino6 per,unto 6;^ #i# #es#o co#o po"erei a,ora "escer e co#o p?"e a a #a entrar;#e Ennea"as6 (6 U6 ET3 Tra"3 4caenna3 "6 (6 U6Ed3 I_\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

no corpo6 a a #a6 9ue #es#o "entro "o corpo % a coisa #ais a ta 9ue po"e serN BEC 3 Isto nos e$a Y a #a6 terceiro e #enos i#portante #e#5ro "a Trin"a"e3 A a #a6 e#5ora in0erior ao noD6 % o autor "e to"as as coisas $i$as> 0e= o So 6 a Lua e as estre as e to"o o #un"o $is!$e 3 SC o 0ruto "o inte ecto "i$ino3 *6 "up aK interna6 atenta ao nh6 e externa6 $o ta"a para o exterior3 A se,un"a i,a;se co# o #o$i#ento para 5aixo e# 9ue ,era a sua i#a,e#6 a nature=a e o #un"o sens!$e 3 Os esticos i"enti0icara# a nature=a e Deus #as * otino consi"era;a e# es0era #ais 5aixa6 e#ana"a "a a #a 9uan"o se es9uece "e conte#p ar o nh3 Isto po"eria su,erir a $iso ,nstica "e 9ue o #un"o $is!$e % #au6 #as * otino no concor"a3 O #un"o $is!$e % 5e o6 #ora"a "e esp!ritos 5e#;a$entura"os> % apenas #enos 5o# "o 9ue o #un"o inte ectua 3 E# u#a interessante "iscusso "a concep2o ,nstica "e 9ue o Cos#os e o seu Cria"or so #aus6 e e a"#ite 9ue a ,u#as partes "a "outrina ,nstica6 co#o o "io "a #at%ria6 po"e# "e$er;se a * ato6 #as a0ir#a 9ue outras partes no pro$in"as "e * ato so 0a sas3 As suas o5'ec2@es ao ,nosticis#o ;so "e "uas esp%cies3 *or u# a"o "i= 9ue a a #a criou o #un"o por #e#ria "o "i$ino e no por erro> pensa 9ue o #un"o "os senti"os % to 5o# 9uanto poss!$e 6 e sente $i$a#ente a 5e e=a "as coisas sens!$eisK LMue# co#preen"e a &ar#onia "o reino inte ectua po"er<6 se ti$er ten"Hncia para a #:sica6 no correspon"er Y &ar#onia e# sons sens!$eisJ

O ,e#etra ou o arit#%tico po"e no sentir pra=er nas si#etrias6 correspon"Hncias e princ!pios "e or"e# "as coisas sens!$eisJ Consi"ere#os a pintura3 (en"o corprea#ente as pro"u2@es "e essa arte no se $He# as coisas "e u# s #o"o3 Co#o$e recon&ecer nos o5'ectos pinta"os o 9ue est< na i"eia6 e assi# recor"a# a $er"a"e6 a $er"a"eira experiHncia "e 9ue 5rota o a#or3 Ora6 se a $ista "a 5e e=a exce ente#ente repro"u=i"a e# u#a 0ace e$a o esp!rito a outra es0era6 "ecerto 9ue# $H a ,ran"e 5e e=a "o #un"o "os senti"os6 a or"ena2o $asta6 a 0or#a 9ue conser$a# as estre as on,!n9uas6 no po"e ser to est:pi"o e inerte 9ue esta e#(ran2a o no arraste e no se cur$e re$erente ao pensa#ento "e tu"o isto6 to ,ran"e e oriun"o "a ,ran"e=a3 No correspon"er assi# seria no ter co#preen"i"o este #un"o ne# ter 9ua 9uer $iso "o outro3 BEE6 Q6 E\C3 N BVC "3 I(6 _6 E3 FILOSOFIA ANTI+A I_d

H< outra ra=o para repe ir a $iso ,nstica3 Os ,nsticos pensa# 9ue na"a "i$ino se i,a co# o So 6 a Lua e as estre as6 cria"os por u# esp!rito #au3 S a a #a "o &o#e# entre as coisas perce5i"as te# a ,u#a 5on"a"e3 4as * otino est< 0ir#e#ente con$enci"o "e 9ue os corpos ce estes so "e seres se#e &antes a "euses6 #uito superiores ao &o#e#3 Se,un"o os ,nsticos6 La sua prpria a #a6 a a #a "e u#a #inoria "a Hu#ani"a"e6 "ec ara#;na i#orta 6 "i$ina> #as os c%us e as estre as no ti$era# co#un&o co# o principio i#orta 6 e#5ora se'a# #uito #ais puras e a#<$eis "o 9ue as a #as "e e esN BEE6 Q6 RC3 A concep2o "e * otino6 te# a autori"a"e no Ti#eu6 e a"optara#;na a ,uns pa"res cristos6 por exe#p o Or!,enes3 S^ atraente Y i#a,ina2o> expri#e senti#entos inspi; ra"os natura #ente pe os corpos ce estes e torna o &o#e# #enos so it<rio no uni$erso 0!sico3 Na"a <spero ou &osti Y 5e e=a no #isticis#o "e * otino3 4as % o : ti#o #estre re i,ioso6 "urante s%cu os6 "e 9ue# isto po"e "i=er;se3 Be e=a e pra=eres6 corre ati$os $iera'n a consi"erar;se "ia5 icos3 *a,os e cristos c&e,ara# a , ori0icar a 0ea "a"e e a a#a3 ]u iano Apstata6 co#o os santos orto"oxos conte#porAneos6 $an, oria$a;se "os parasitas "a sua 5ar5a3 Na"a se#e &ante e# * otino3 A #at%ria6 cria2o "a a #a6 no te# rea i"a"e in"epen"ente3 Ca"a a #a te# a sua &ora e# 9ue "esce e entra no corpo a"e9ua"o3 O #oti$o no % a ra=o6 #as a ,o #ais an< o,o ao "ese'o sexua 3 Ao "eixar o corpo6 se 0or peca"ora6 entra e# outro6 por9ue a 'usti2a exi,e a puni2o3 Se a ,u%# #atou a #e6 na $i"a se,uinte ser< #u &er assassina"a pe o 0i &o BHI6 I6 EUC3 O peca"o "e$e ser puni"o> #as a puni2o $e# natura #ente pe a presso incessante "os erros "o peca"or3 Le#5rar;nos;e#os "e esta $i"a "epois "a #orteJ A resposta % per0eita#ente ,ica #as no a 9ue a #aioria "os te o,os #o"ernos "aria3 A #e#ria re0ere;se Y nossa $i"a no te#po6 ao passo 9ue a $i"a #e &or e #ais $er"a"eira % na eterni"a"e3 *ortanto6 enca#in&ane o;se Y $i"a eterna6 a a #a e#5rar;se;< ca"a $e= #enos> ,ra"ua #ente es9uecero a#i,os6 0i &os6 #u &er> por 0i# na"a recor"are#os "o #un"o para s conte#p ar o reino inte ectua 3 No &a$er< ine#ria "a persona i"a"e6 9ue na $iso conte#p ati$a % inconsciente "e si3 A a #a unir;se;< co# o nh6 #as se# se "estruir> sero si#u tAnea#ente "ois e u#3 BI(6 T6 IC3 Na Muarta Ennea"a6 so5re a a #a6 u#a sec2o6 o Trata"o S%ti#o6 "iscute a i#orta i"a"e3 O corpo6 por ser co#posto6 no % i#orta > se % parte "o ns6 no so#os tota #ente i#ortais3 4as 9ua a re a2o "e a #a e corpoJ Aristte es Bno cita"oC "isse 9ue a a #a era a 0or#a "o corpo6 #as * otino

I__ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL o5'ecta 9ue o acto inte ectua seria i#poss!$e se a a #a 0osse a 0or#a "o corpo3 Os esticos pensara# 9ue a a #a % #ateria 6 #as a sua uni"a"e pro$a 9ue isso % i#poss!$e 3 A %# "e isso se a #at%ria % passi$a6 no po"e ter;se cria"o a si #es#a> no existiria se a a #a no a ti$esse cria"o6 e se a a #a no existisse a #at%ria "esapareceria instantAnea#ente3 A a #a no % #at%ria ne# 0or#a "e corpo #ateria 6 #as essHncia> e a hncia % eterna6 A i"eia est< i#p !cita no ar,u#ento "e * ato "e 9ue a a #a % i#orta por9ue as i"eias so eternas> #as s e# * otino aparece exp !cita3 Co#o entra a a #a no corpo6 $in"a "a "istAncia "o #un"o inte ectua J *or apetHncia6 9ue e#5ora Ys $e=es i,n5i po"e ser co#parati$a#ente no5re3 A a #a Lte# o "ese'o "e e a5orar or"e# se,un"o o #o"e o "o 9ue $iu no *rincipioV inte ectua BnhC3N Muer "i=er6 conte#p a o #un"o interno "a essHncia e "ese'a pro"u=ir a ,u#a coisa6 to se#e &ante 9uanto poss!$e 6 9ue possa $er;se "e 0ora e# $e= "e $er;se "e "entro ;se#e &ante Bpo"e "i=er; seC a u# co#positor 9ue i#a,ina a sua #:sica e "epois 9uer ou$i;Ia executa"a por u#a or9uestra3 4as este "ese'o "e criar te# resu ta"os pouco 0e i=es3 En9uanto no puro #un"o "a essHncia6 a a #a no se separa "as outras a #as "o #es#o #un"o6 #as apenas 'unta a u# corpo6 te# "e ,o$ernar o 9ue &e % in0erior6 o 9ue a separa "as outras a #as 9ue tH# outros corpos3 S e# poucos &o#ens e# poucos #o#entos a a #a no est< enca"ea"a pe o corpo3 L O corpo o5scurece a $er"a"e6 #as < BEC tu"o se apresenta c aro e separa"o3N BI(6 Q6 RC3 Esta "outrina6 co#o a "e * ato6 "i0ici #ente ne,ar< 9ue a cria2o 0oi u# erro3 O #e &or "a a #a contenta;se co# o nous6 o #un"o "a essHncia> se esti$esse se#pre no seu #e &or6 no criaria6 s conte#p aria3 *arece 9ue o acto "a cria2o se "escu pa e# ,era por ser o inun"o cria"o o #e &or6 ,ica#ente poss!$e > #as % cpia "o #un"o eterno e co#o ta te# a 5e e=a poss!$e a u#a cpia3 A a0ir#a2o #ais "e0ini"a est< no Trata"o "os +nsticos BEE6 Q6 _C K *er,untar por 9ue a a #a criou o Cos#os % per,untar por 9ue &< a #a e por 9ue % 9ue u# cria"or cria3 A per,unta i#p ica u# co#e2o BEC * otino tisa <6 Y #an$ira crist> por exe#p o6 B6iii A i;i"a 9ue no 0in"a6 _B6nt % p6Ep!N3 FILOSOFIA ANTI+A I_Q

no eterno6 e a %# "e isso representa a cria2o co#o acto "e u# ser #u"<$e 9ue passa "e u#a a outra coisa3 Os 9ue assi# pensa# "e$e# ser instru!"os ; se 9uisere# ser correctos ; so5re a nature=a "os superiores e e$a"os a "esistir "a 5 as0%#ia "e po"eres #a'estosos to 0<ceis on"e tu"o seria escr:pu o re$erente3 Ne# na a"#inistra2o "o uni$erso &< 5ase para ta ata9ue6 por9ue e e % #ani0esta pro$a "a ,ran"e=a "a Nature=a Inte ectua 3 Esse To"o 9ue e#er,iu Y $i"a no % estrutura #ente a#or0o6 corno as 0or#as in0eriores6 constante#ente nasci"as "a sua pro"i,a i"a"e $ita 3 O Uni$erso % u# to"o or,ani=a"o6 rea 6 co#p exo6 tota #ente co#preensi$o6 "e inson"<$e sa5e"oria3 Co#o ne,ar ento 9ue % i#a,e# c ara e 5e a "as "i$in"a"es

inte ectuaisJ Se# ":$i"a % cpia6 no o ori,ina > #as ta % a sua $er"a"eira nature=a> no po"e ser ao #es#o te#po s!#5o o e rea i"a"e3 4as "i=er 9ue % cpia ina"e9ua"a % 0a so> na"a se exc uiu "e u#a representa2o 5e a6 poss!$e "e inc uir na or"e# 0!sica3 Ta repro"u2o tin&a "e ser ;e#5ora no por "e i5era2o ou p ano [ por9ue o Inte ectua no po"ia ser a : ti#a "as coisas6 #as "e$ia ter u# acto "up o6 u# interior6 outro exterior> "e$e pois &a$er a ,o u terior> por9ue s a9ui o co# 9ue to"o po"er 0in"a "eixa "e passar para a ,o in0erior a si3 n ta $e= a #e &or resposta aos ,nsticos6 9ue os princ!pios "e * otino torna# poss!$e 3 O pro5 e#a co# in,ua,e# pouco "i0erente 0oi &er"a"o pe os te o,os cristos> ta#5%# e es ti$era# "i0icu "a"e e# exp icar a cria2o se# a"#itir a conc uso 5 as0e#a "e 9ue antes "e e a a ,u#a coisa 0a ta$a ao Cria"or3 Na $er"a"e a sua "i0icu "a"e era #aior "o 9ue a "e * otino6 por9ue e e po"ia "i=er 9ue a nature=a "a a #a tornara a cria2o ine$it<$e 6 ao passo 9ue para os cristos o #un"o resu tou "o i i#ita"o exerc!cio "o i$re ar5!trio "e Deus3 * otino te# u# senti"o a,u"o "e certa esp%cie "e 5e e=a a5stracta3 Descre$en"o o Inte ecto co#o inter#e"i<rio entre o Uno e a a #a6 irro#pe e# u# passo "e rara e o9uHnciaK LO Supre#o no seu pro,resso nunca po"e ser e$a"o por $e!cu os inAni#e ne# se9uer "irecta#ente so5re a a #a3 Ser< proc a#a"o por a ,u#a 5e e=a ine0<$e > antes "o +ran"e Rei na sua #arc&a $e# a co#iti$a #enor> "epois6 e# 0i eira6 os #aiores e #ais no5res6 #ais perto "o Rei6 os #ais #a'estosos> se,ue#;se os seus pri$a"os6 e por 0i# entre to"a^6> essas ,ran"e=as6 o Supre#o 4onarca> e to"os ; excepto os 9ue se contentara# co# o espect<cu o antes "a sua $in"a e se retirara# ; se prostra# e o sa:"a#3 B(6 R6 UC3N IQF HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL H< u# Trata"o "a Be e=a Inte ectua 6 9ue re$e a i,ua senti#ento B(6 _C K LCerta#ente os "euses to"os so au,ustos e 5e os "e 5e e=a inexpri#i$e 3 E 9ue# os 0a= taisJ O inte ecto> e e# especia o inte ecto operante nee es Bo "i$ino So e as estre asC para $isi5i i"a"e 333 N L(i$er Y $onta"e % LL<N> e para estee seres "i$inos a $er"a"e % #e e a#a6 existHncia e sustento> $He# tu"o6 e a si #es#os e# tu"o 9ue no se'a processo #as autHntico ser> por9ue tu"o % transparente6 no escuro ne# resistente> to"o ser % :ci"o para 9ua 9uer outro e# ar,ura e pro0un"i"a"e> a u= passa atra$%s "a u=3 Ca"a u# "e e es cont%# tu"o e# si e ao #es#o te#po $H tu"o e# 9ua 9uer outro6 "e #o"o 9ue e# to"a a parte &< tu"o6 e tu"o % tu"o e ca"a to"o6 e in0inita a , ria3 Ca"a u# "e e es % ,ran"e> o pe9ueno % ,ran"e> o So 6 <6 % to"as as estre as> e ca"a estre a % to"as as estre as e o So 3 E#5ora ca"a #o"o "e ser "o#ine e# ca"a u#6 to"os se espe &a# uns nos outros3N A %# "a i#per0ei2o ine$it<$e por ser u#a cpia6 &< no #un"o6 para * otino co#o para os cristos6 o #a #ais positi$o resu tante "o peca"o3 O peca"o pro$%# "o i$re ar5!trio6 9ue * otino "e0en"e contra os "eter#inistas6 e# especia os astr o,os3 No ousa ne,ar inteira#ente a astro o,ia6 #as tenta i#it<; a6 co#pati5i i=an"o;a co# o i$re ar5!trio3 O #es#o 0a= co# a #a,ia> o s<5io6 "i= e e6 est< i$re "o po"er "o #a,o3 Conta *or0irio 9ue u# ri$a tentou an2ar; &e #aus sorti %,ios6 #as pe a sua santi"a"e e sa5e"oria reca!ra# so5re o ri$a 3 *or0irio e os se9ua=es "e * otino so #uito #ais supersticiosos "o 9ue e e6 9ue o era to pouco 9uanto a sua %poca per#itia3 Su#arie#os #%ritos e "e0eitos "a "outrina p otiniana6 aceita no essencia pe a teo o,ia crist6 en9uanto per#aneceu siste#<tica e inte ectua 3

Antes "e #ais &< a constru2o "o 9ue * otino 'u ,a$a re0:,io se,uro "e i"eais e esperan2as6 e aci#a "e tu"o o 9ue en$o $ia es0or2o #ora e inte ectua 3 No s%cu o iii e nos se,uintes Y in$aso "os 5<r5aros6 a ci$i i=a2o oci"enta este$e perto "a "estrui2o3 *or 0ortuna6 en9uanto a teo o,ia era 9uase :nica acti$i"a"e #enta so5re$i$ente6 o siste#a aceito no era supersti2o pura6 #as conser$a$a6 Ys $e=es pro0un"a#ente ocu tas6 "outrinas 9ue incorpora$a# #uito "a o5ra e inte i,Hncia ,re,as e "a "e$o2o #ora co#u# a esticos e neop atnicos3 Assi# 0oi poss!$e a 0i oso0ia esco <stica6 e #ais tar"e6 co# o Renasci#ento6 o est!#u o "o reno$a"o estu"o "e * ato e6 "epois6 "os outros anti,os3 *or outro a"o a 0i oso0ia "e * otino te# o "e0eito "e ani#ar os &o#ens a o &ar para "entro e# $e= "e o &ar para 0ora> o &an"o para "entro $e#os o nh6 9ue % "i$ino> e para 0ora6 $e#os as i#per0ei2@es FILOSOFIA ANTI+A IQE "o #un"o sens!$e 3 Esta 0or#a "e su5'ecti$i"a"e cresceu ,ra"ua #ente> encontra;se e# *rot<,oras6 Scrates6 * ato6 co#o e# esticos e epicuristas3 4as a princ!pio era apenas "outrina 6 no te#pera#enta > "urante #uito te#po no #atou a curiosi"a"e cient!0ica3 (i#os 9ue *ossi"nio6 cerca "e EFF a3 C36 $ia'ou na Espan&a e na costa at Antica "a X0rica para estu"ar as #ar%s6 4as ,ra"ua #ente o su5'ecti$is#o in$a"iu a a #a "os &o#ens e as suas "outrinas3 A ciHncia "eixou "e ser cu ti$a"a e s a $irtu"e 0oi 'u ,a"a i#portante3 A $irtu"e6 para * ato6 a5ran,ia tu"o 9uanto era poss!$e na rea i=a2o #enta > nos : ti#os s%cu os $eio a ser enten"i"a co#o i#p ican"o apenas a $onta"e $irtuosa6 e no o "ese'o "e co#preen"er o #un"o 0!sico ou "ar ao #un"o institui2@es &u#anas6 O Cristianis#o6 na sua "outrina %tica6 no e$itou esse "e0eito6 e#5ora na cren2a "a i#portAncia "e "esen$o $er a 0% crist6 ten&a "a"o o5'ecto pr<tico Y acti$i"a"e #ora 6 no a con0inan"o na per0ei2o "o eu3 * otino 0oi teir#o e co#e2o ;respecti$a#ente 9uanto aos ,re,os e 9uanto Y cristan"a"e3 *ara o #un"o anti,o6 exausto e# s%cu os "e re$eses e "esespero6 a sua "outrina 0oi aceit<$e #as no esti#u ante3 *ara c #un"o 5<r5aro6 9ue no precisa$a "e esti#u o6 seno "e re0rea#entc "a sua ener,ia supera5un"ante6 o 9ue penetrou "a sua "outrina 0oi 5en%0ico6 pois 9ue o #a a co#5ater era 5ruta i"a"e e no an,or3 A trans#isso "o 9ue so5re$i$eu "a sua 0i oso0ia 0oi o5ra "os 0i so0os cristos "a : ti#a i"a"e "e Ro#a3 LI(RO SE+UNDO FILOSOFIA CATOLICA INTRODUWXO A 0i oso0ia cat ica no senti"o e# 9ue $ou usar o ter#o % a 9ue "o#i; nou na Europa "es"e A,ostin&o ao Renasci#ento3 Antes e "epoiM &ou$e 0i so0os "a #es#a esco a3 Antes "e A,ostin&o &ou$e os pri#eiroE *a"res6 especia #ente Ori,enes> "epois "o Renasci#ento &ou$e #uito36 e ain"a &o'e os pro0essores "e Fi oso0ia cat icos orto"oxos6 9ue a"ere# a u# siste#a #e"ie$a 6 especia #ente o "e To#<s "e A9uino3 4as3" "es"e A,ostin&o ao Renasci#ento os #aiores 0i so0os "a %poca construira# ou aper0ei2oara# a s!ntese cat ica3 Nos s%cu os cristoc antea,ostini anos6 esticos e neop atnicos exce"era# os *a"res e# &a5i i"a"e 0i os0ica> "epois "o Renasci#ento6 nen&u# "os principais 0i so0os6 #es#o entre os cat icos orto"oxos6 se interessou por continuar a esco <stica ou a tra"i2o a,ostiniana3 O per!o"o "e 9ue $a#os tratar "i0ere "os pri#eiros e : ti#os te#poe no s e# 0i oso0ia #as e# #uitos outros aspectos3 O #ais not<$e % c

po"er "a I,re'a3 A I,re'a e$ou as cren2as 0i os0icas a u#a re a2o corri as circunstAncias sociais e po !ticas #ais estreita "o 9ue nunca 0ora "urante o per!o"o #e"ie$a 6 9ue "e$e#os contar "e cerca "e TFF a ETFC "3 C33 A I,re'a % u#a institui2o socia constru!"a so5re u# cre"o6 erri parte 0i os0ico6 e# parte "a &istria sa,ra"a3 *or esse cre"o a can2ou po"er e ri9ue=a3 Os ,o$ernantes aicos6 #uitas $e=es e# con0 ito co# e a6 0ora# $enci"os6 por9ue a #aioria "a popu a2o6 inc usa a #aior partE "e esses #es#os ,o$ernantes6 esta$a pro0un"a#ente con$enci"a "a $er; "a"e "a 0% cat ica3 A I,re'a te$e "e co#5ater as tra"i2@es ro#ana E ,er#Anica6 a pri#eira #ais 0orte na It< ia6 especia #ente entre 'uristas6 a se,un"a #ais 0orte na aristocracia 0eu"a 6 resu tante "a con9uista 5<r5ara3 4as "urante s%cu os6 nen&u#a "e e as p?"e "e0rontar $itoriosa; IQ\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ente a I,re'a6 o 9ue e# ,ran"e parte resu ta$a "a 0a ta "e u#a 0i oso0ia a"e9ua"a3 U#a &istria "o pensa#ento co#o esta6 % ine$itY$e #ente uni atera ao tratar "a I"a"e 4%"ia3 Co# poucas excep2@es6 to"os os &o#ens "e esse per!o"o 9ue contri5u!ra# para a $i"a inte ectua "o seu te#po 0ora# c %ri,os3 O aicato #e"ie$a construiu enta#ente u#a po !tica $i,orosa e u# siste#a econ#ico6 #as a sua acti$i"a"e e# certo senti"o 0oi ce,a3 Hou$e na 5aixa I"a"e 4%"ia u#a i#portante iteratura aica6 #uito "i0erente "a "a I,re'a> e# u#a &istria ,era essa iteratura exi,iria #ais consi"era2o "o 9ue e# u#a &istria "o pensa#ento 0i os0ico3 i^ preciso c&e,ar a Dante para encontrar u# ei,o p eno con&ece"or "e 0i oso0ia ec esi<stica "o seu te#po3 At% o s%cu o xi$6 os ec esi<sticos ti$era# o #onop io $irtua "a 0i oso0ia6 9ue por isso % escrita "o ponto "e $ista "a I,re'a> e por essa ra=o o pensa#ento #e"ie$a no % inte i,!$e se# "e#ora"o re ato "o "esen$o $i#ento "as institui2@es ec esi<sticas6 especia #ente "o papa"o3 O #un"o #e"ie$a co#para"o co# o anti,o caracteri=a;se por $<rias 0or#as "e "ua is#oK e ericato e Ia!cato> atino e teuto> reino "e Deus e reinos "o #un"o> esp!rito e carne3 To"os estes se exe#p i0ica# no "ua is#o "e *apa e I#pera"or3 O "ua is#o "e atino e teutnico nasceu "a in$aso 5<r5ara #as os outros so #ais anti,os6 As re a2@es "e c %ri,os e ei,os na I"a"e 4%"ia 0ora# #o "a"as pe as "e Sa#ue e Sau > a supre#acia "o c ero sur,iu "o per!o"o "os reis e i#pera"ores arianos ou se#iarianos3 O "o reino "e Deus e "os reinos "o #un"o $e# no No$o Testanuto6 #as 0oi siste#ati=a"o na Ci"a"e "e Deus6 "e Santo A,ostin&o3 O "e esp!rito e carne ac&a;se e# * ato e 0oi acentua"o pe os neop atnicos> % i#portante na "outrina "e S3 *au o> e "o#inou o ascetis#o cristo nos s%cu os i$ e $3 A 0i oso0ia cat ica "i$i"e;se e# "ois per!o"os pe a I"a"e O5scura6 "urante a 9ua na Europa a acti$i"a"e inte ectua 0oi 9uase nu a3 Des"e a con$erso "e Constantino Y #orte Bo%cio os pensa#entos "os 0i so0os cristos so "o#ina"os ain"a pe o i#p%rio ro#ano6 ou co# actuais ou co#o recentes3 Os 5<r5aros nesse per!o"o so consi"era"os #ero inc#o"o6 no co#o parte in"epen"ente "a Cristan"a"e3 H< ain"a u#a co#uni"a"e ci$i i=a"a on"e as pessoas a5ona"as sa5e# er e escre$er6 e u# 0i so0o te# "e aten"er ao Ea!cato tanto co#o ao c ero3 Entre esse per!o"o e a I"a"e O5scura6 no 0i# "o s%cu o $i est< +re,rio 4a,no6 9ue se consi"era s:5"ito "o i#pera"or 5i=antino6 #as to#a atitu"e "e sen&or co# os reis 5<r5aros6 Des"e ento na Cristan"a"e Oci"enta acentuou;se pro,ressi$a#ente a separa2o entre c %ri,os e ei,os3 A aristocracia aica FILOSOFIA CATOLICA IQd cria o siste#a 0eu"a 6 9ue #o"era u# pouco a anar9uia "o#inante> o c ero pre,a a &u#i "a"e crist6 s pratica"a pe as c asses in0eriores> a a ti$e= pa, est< en, o5a"a no "ue o6 na pro$a pe o co#5ate6 torneios6 $in,an2a pri$a"a6 coisas 9ue a I,re'a "esapro$a

#as no po"e e$itar3 Co# ,ran"e "i0icu "a"e6 no co#e2o "o s%cu o xi3 conse,ue e#ancipar;se "a aristocracia 0eu"a 6 e#ancipa2o 9ue % u#a "as causas "e a Europa e#er,ir3"a I"a"e O5scura3 O pri#eiro ,ran"e per!o"o "a 0i oso0ia cat ica 0oi "o#ina"o por Santo A,ostin&o e * ato entre os pa,os3 O se,un"o per!o"o cu #ina e# S3 To#<s "e A9uino6 para 9ue#6 co#o para os sucessores6 Aristte es exce"e #uito * ato3 O "ua is#o "e A Ci"a"e "e Deus conser$a entretanto to"a a 0or2a3 A I,re'a representa a Ci"a"e "e Deus6 e os 0i so0os po it!ca#ente "e0en"e# os interesses "a I,re'a3 Enten"e;se por 0i oso0ia a "e0esa "a 0% e in$oca;se a ra=o para ar,u#entar contra os 9ue6 co#o os #ao#etanos6 no aceita# a re$e a2o crist3 In$ocan"o a ra=o6 os 0i so0os "esa0ia# a critica6 no apenas co#o te o,os6 #as corno in$entores "e siste#as "estina"os a c&a#ar os &o#ens para o 9ue na"a te# co# o 9ue crHe#3 Co# o te#po6 o ape o Y ra=o 0oi ta $e= u# erro6 #as no s%cu o xiii pareceu "e Hxito se,uro3 A s!ntese "o s%cu o xiii6 9ue parecia co#p eta e "eter#ina"a6 0oi "estrui"a por $<rias causas3 Ta $e= 0osse a #ais 0orte o "esen$o $i#ento "e u#a c asse co#ercia rica pri#eiro na It< ia e "epois e# outras partes3 A aristocracia 0eu"a 0ora e# ,era i,norante6 est:pi"a e 5<r5ara> o po$o esta$a ao a"o "a I,re'a co#o superior aos no5res e# inte i,Hncia6 #ora i"a"e e capaci"a"e "e co#5ater a anar9uia> #as a no$a c asse co#ercia era to inte i,ente co#o o c ero6 i,ua #ente 5e# in0or#a"a "e 9uest@es #un"anas6 #ais capa= "e co a5orar co# os no5res6 e #ais aceita Ys 5aixas c asses ur5anas co#o ca#pe "a i5er"a"e ci$i 3 As ten"Hncias "e#ocr<ticas pro,re"ira#6 e "epois "e a'u"ar o *apa a $encer o I#pera"or6 "iri,ira#;se a i5ertar a $i"a econ#ica "o contr? e ec esi<stico3 Outra causa "o 0i# "a I"a"e 4%"ia 0oi o surto "e 0ortes #onar9uias nacionais e# Fran2a6 In, aterra e Espan&a3 (enci"a a anar9uia interna6 e a ia"os co# os ricos #erca"ores contra a aristocracia6 os reis "es"e o #ea"o "o s%cu o x$ ti$era# 0or2a 5astante para co#5ater o *apa no interesse naciona 3 Entretanto o papa"o per"era o anti,o presti,io6 9ue e# con'unto #erecera nos s%cu os fi6 xii e xiii3 *rinieiro pe a su5ser$iHncia Y Fran2a "urante o per!o"o "os papas e# A$in&o> "epois pe o +ran"e Cis#a6 con$encera se# inten2o o Oci"ente "e 9ue u#a autocracia papa incontesta"a ne# era poss!$e ne# "ese'<$e 3 No s%cu o x$ a sua posi2o co#o IQ_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ,o$ernantes "a Cristan"a"e su5or"inou;se prYtica#ente Y sua posi2o co#o pr!ncipes ita ianos6 en$o $i"os no 'o,o co#p exo e se# escr:pu os "o po"er po !tico ita iano3 Assi# o Renasci#ento e a Re0or#a 9ue5rara# a s!ntese nie"ie$a 6 9ue ain"a no 0oi su5stitu!"a por a ,u#a coisa to or"ena"a e aparente#ente co#p eta3 O "esen$o $i#ento e a 9ue"a "e essa s!ntese % assunto "o Li$ro H3 *or to"o o per!o"o o Ani#o "os &o#ens re0 ecti"os era "e pro0un"a in0e ici"a"e 9uanto aos ne,cios "o #un"o6 s to er<$e pe a esperan2a "e outro #e &or3 Era u# re0 exo "o 9ue se passa$a no Oci"ente europeu3 O s%cu o iii 0ora "e "esastres6 o n!$e "e 5e#;estar 5aixara #uito3 Depois "e u#a aca #ia no s%cu o i$ o $ trouxe a extin2o "o i#p%rio oci"enta e a in$aso "os 5<r5aros no seu territrio3 Os ci"a"os cu tos e ricos6 "e 9ue# "epen"ia a : ti#a ci$i i=a2o ro#ana6 0icara# ar,a#ente re"u=i"os Y con"i2o "e re0u,ia"os e#po5reci"os> o resto 0ixou;se na $i"a rura 3 No$as co is@es se "era# at% cerca "o ano EFFF se# te#po "e respirar e "e reconstituir3 As ,uerras "e 5i=antinos e o#5ar"os "estru!ra# a #aior parte "o 9ue resta$a "a ci$i i=a2 o ita iana3 Os <ra5es con9uistara# a #aior parte "o i#p%rio orienta 6 esta5e ecera#;se na X0rica e na Espan&a6 a#ea2ara# a Fran2a6 e at% e# certa

ocasio sa9ueara# Ro#a3 Dina#ar9ueses e nor#an"os asso ara# a Fran2a e a In, aterra6 a Sici ia e o Su "a It< ia3 A $i"a nesses s%cu os 0oi prec<ria e "ura3 4< na rea i"a"e6 ain"a a piora$a# o5scuras supersti2@es3 *ensa$a;se 9ue a #aioria "os cristos ia ao In0erno3 E# ca"a #o#ento os &o#ens era# ataca"os por #aus esp!ritos e expostos a #a9uina2@es "e 5ruxas e 0eiticeiros3 Nen&u#a a e,ria era poss!$e 6 excepto6 e# #o#entos 0e i=es6 para a9ue es 9ue conser$a$a# o "escui"o "e crian2as3 A #is%ria ,era au#en; ta$a a intensi"a"e "o senti#ento re i,ioso3 A $i"a "o 5o# era pere,rina2o para a ci"a"e ce este> na"a tin&a $a or no #un"o su5 unar excepto a $irtu"e constante 9ue e$a$a Y u= eterna3 Os ,re,os na sua ,ran"e %poca tin&a# ac&a"o a e,ria e 5e e=a no #un"o "e ca"a "ia3 E#p%"oc es6 apostro0an"o os conci"a"os6 "i=K L A#i,os6 9ue &a5itais a ,ran"e ci"a"e so5ranceira ao roc&e"o a#are o "e Acra,as6 "es"e a ci"a"e a6 ocupa"os e# 5e as o5ras6 porto a"#ir<$e para o estran,eiro6 &o#ens incapa=es "e $i e=a6 sa:"o;$osgN Nos : ti#os te#pos os &o#ens no tin&a# esta 0e ici"a"e no #un"o $is!$e e pun&a# a esperan2a no in$is!$e 3 Acra,as 0oi su5stitu!"a pe a 8urea ]erusa %#3 Muan"o a 0e ici"a"e terrestre en0i# $o tou6 a aspira2o intensa "o outro #un"o 0oi en0ra9uecen"o3 Di=ia#;se as pa a$ras #as co# #enos 0un"a sinceri"a"e3 FILOSOFIA CATOLICA IQQ *ara tornar inte i,i$e a ,Hnese e o si,ni0ica"o "a 0i oso0ia cat ica6 'u ,uei necess<rio "ar #ais espa2o Y &istria ,era "o 9ue o preciso para a 0i oso0ia anti,a ou6#o"erna3 A 0i oso0ia cat ica % essencia #ente a 0i oso0ia "e u#a institui2o6 isto %6 "a I,re'a> a 0i oso0ia #o"erna6 #es#o 9uan"o on,e "e orto"oxa6 trata "e pro5 e#as6 e# especia %ticos e po iticos "eri$a"os "e concep2@es crists "a ei #ora e "e "outrinas cat icas so5re re a2@es "e I,re'a e Esta"o3 No pa,anis#o ,reco;ro#ano no &a$ia a o5e"iHncia "ua crist6 "es"e co#e2o "e$i"a a Deus e a C%sar6 ou e# ter#os po iticos6 Y I,re'a e ao Esta"o3 Os pro5 e#as "e esta "up a ea "a"e 0ora# na #aior parte reso $i"os na pr<tica antes "e os 0i so0os tere# 0or#u a"o a teoria3 O processo te$e "uas 0asesK a anterior e a u terior Y 9ue"a "o i#p%rio oci"enta 3 A pr<tica "e u#a on,a s%rie "e 5ispos 9ue cu #ina e# Santo A#5rsio 0orneceu 5ases Y 0i oso0ia po itica "e Santo A,ostin&o3 Depois co# a in$aso 5<r5ara se,uiu;se on,o perio"o "e con0u;so e i,norAncia pro,ressi$a3 Entre Bo%cio e Santo Anse #o ; #ais "e cinco s%cu os ; s &< u# 0i so0o e#inente6 ]oo Escoto6 9ue co#o ir an"Hs6 esti$era a0asta"o "os processos 9ue #o"e ara# o resto "o #un"o oci"enta 3 4as apesar "a ausHncia "e 0i so0os6 este perio"o no "eixou "e ter "esen$o $i#ento inte ectua 3 Brotara# "o caos ur,entes pro5 e#as pr<ticos6 trata"os por #eio "e institui2@es e #o"os "e pensar "o#inantes na 0i oso0ia esco <stica e e# ,ran"e extenso ain"a &o'e i#portantes6 #eio e #o"os no intro"u=i"os por tericos6 #as por &o#ens pr<ticos6 en$o $i"os no con0 ito6 A re0or#a #ora "a I,re'a no s%cu o xi6 pre :"io i#e"iato "a 0i oso0ia esco <stica6 0oi u#a reac2o contra a a5sor2o "a I,re'a pro,ressi$a nc siste#a 0eu"a 3 *ara enten"er os esco <sticos % preciso enten"er Hi "e3 5ran"o e para enten"er Hi "e5ran"o te#os "e con&ecer a ,u#a coisa "oE #a es 9ue e e co#5atia3 Ne# po"e#os i,norar a 0un"a2o "o sacro i#p%3 rio ro#ano e o seu e0eito so5re o pensa#ento europeu3 *or isso o eitor ac&ar< nas p<,inas se,uintes #uito "a &!st\riI ec esi<stica e po itica6 "e in0 uHncia no i#e"iata#ente e$i"ente no "esen6 $o $i#ento "o pensa#ento 0i os0ico3 *6 tanto #ais necess<rio 0a=H; B 9uanto este perio"o % o5scuro e pouco 0a#i iar a #uitos 9ue esto x $onta"e 9uanto Y &istria anti,a e #o"erna3 *oucos 0i so0os t%cnicoi ti$era# tanta in0 uHncia no pensa#ento 0i os0ico co#o Santo A#5rsio Car os 4a,no e

Hi "e5ran"o3 Narrar o 9ue &es % essencia e ao sei te#po % pois in"ispens<$e ao trata#ento a"e9ua"o "o nosso assunto *ARTE *RI4EIRA OS *T6DRES CA*!TULO E E(OLUWXO RELI+IOSA DOS ]UDEUS Consistia e# trHs e e#entos a re i,io crist trans#iti"a aos 5<r5aros pe o 5aixo i#p%rio ro#anoK pri#eiro6 certas cren2as 0i os0icas6 "eri$a"as principa #ente "e * ato6 "os neop atnicos e e# parte "os esticos> se,un"o6 u#a concep2o #ora e &istrica6 "eri$a"a "os 'u"eus> terceiro6 certas teorias6 especia #ente a "a sa $a2o6 no$as no Cristianis#o6 e#5ora e# parte rastre<$eis no or0is#o e cu tos se#e &antes "o *rxi#o Oriente3 Os e e#entos 'u"aicos #ais i#portantes parece;#e sere# os se,uintesK EC U#a &istria sa,ra"a6 "es"e a Cria2o6 e a consu#ar;se no 0uturo6 'usti0icati$a "as $ias "e Deus para o &o#e#> IC ExistHncia "e u#a pe9uena sec2o "a &u#ani"a"e6 especia ; #ente a#a"a por Deus> para os 'u"eus6 era o po/ esco &i"o> para os cristos6 o a"opta"o> UC U#a concep2o no$a "e L'usti2aN3 A $irtu"e "a es#o a6 por exe#p o6 to#ara#;na os cristos "o 'u"ais#o tar"io3 A i#portAncia "o 5aptis#o "e$e ter "eri$a"o "o or0is#o ou "e #ist%rios pa,os "e re i,i@es orientais6 #as a 0i antropia pr<tica6 co#o e e#ento "a concep2o crist "a $irtu"e6 parece ter $in"o "os 'u"eus> UFT TC HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL A Lei3 Os cristos aceitara# parte "a ei &e5raica6 por exe#p o

o Dec< o,o #as re'eitara# o cere#onia e os ritos3 Na pr<tica i,ara# ao Cre"o senti#entos an< o,os aos "os 'u"eus para co# a Lei3 Isto en$o $eu a "outrina "e 9ue a cren2a correcta % pe o #enos to i#portante co#o a ac2o $irtuosa ;"outrina essencia #ente &e %nica3 O 9ue % 'u"aico "e ori,e# % a exc usi$i"a"e "a a"op2o> RC O 4essias3 *ara os 'u"eus o 4essias traria prosperi"a"e te#; pora e $itria so5re os seus ini#i,os na terra> a %# "e isso per#aneceu no 0uturo3 *ara os cristos6 o 4essias % o ]esus &istrico6 ta#5%# i"enti0ica"o co# o Lo,os "a 0i oso0ia ,re,a> e no so5re a terra6 #as no c%u "e$ia "ar a seus se,ui"ores $itria so5re seus ini#i,os> \C O Reino "o C%u3 E6 u#a concep2o 9ue 'u"eus e cristos e# certo senti"o co#parti &a# co# os : ti#os p atnicos6 #as "e 0or#a #uito #ais concreta ne es "o 9ue nos 0i so0os ,re,os3 A "outrina ,re,a6 9ue se encontra e# #uita 0i oso0ia crist #as no no Cristianis#o popu ar ; era 9ue o #un"o sens!$e 6 espacio; te#pora 6 % i usrio6 e o &o#e# "e$e apren"er por "iscip ina inte ectua e #ora a $i$er no #un"o eterno6 :nico $er"a"eiro3 *or outro a"o6 a "outrina crist e 'u"aica conce5ia o outro #un"o no #eta0isica#ente "i0erente "e este6 #as corno no 0uturo6 9uan0 o o $irtuoso ,o=asse u= eterna e o peca"or so0resse eterno tor#ento3 Esta cren2a

corpori=a$a "es0orra psico ,ica e era inte i,!$e a to"os6 e as "#itrinas "os 0i so0os ,re,os no o era#3 *ara co#preen"er a ori,e# "e estas cren2as6 $e'a#os a,ora certos 0actos "a &istria 'u"aica3 A &istria pri#iti$a "os israc itas te# s por 0onte o (e &o Testa#ento6 e % i#poss!$e sa5er e# 9ue ponto cessa a en"a3 Da$i" e Sa o#o "e$e# aceitar;se co#o rea #ente existentes6 #as 9uan"o co#e2a a &a$er certa se,uran2a &istriB;a '< &< "ois reinos "e Israe e ]u"<3 A pri#eira pessoa cita"a no (e &o Te"a#ento6 "e6 9ue# &< #e#ria in"epen"ente % A&a56 rei "e Israe 6 a u"i"o e# urna carta ass!ria "e _RU a3 C33 Os assirios con9uistara# 0ina #ente o reino "o Norte e# dII a3 C3 e trans0erira# ,ran"e parte "a popu a2o3 Des"e ent o s o reino "e ]u"< conser$ou a re i,io e a ira"i2o israc itas3 So5re$i$eu aos ass!rios6 cu'o FILOSOFIA CATOLICA UFR po"er 0in"ou co# a to#a"a "e Nini$e pe os 5a5i nios e #e"os e# \F\ a3 C33 4as e# R_F Ne5uca"re=ar con9uistou ]erusa %#6 "estruiu o Te#p o e re#o$eu para Ba5i nia a #aior parte "a popu a2o3 O reino "e Ba5i nia caiu e# RU_6 co# a con9uista "e Ciro6 rei "os #e"os e persas3 Ciro e# RUd per#itiu por u# %"ito o re,resso "os 'u"eus Y *a estina3 4uitos o 0i=era#6 co#an"a"os por Ne&e#ias e E=ra> 0oi reconstrui"o o Te#p o e a orto"oxia 'u"aica co#e2ou a crista i=ar3 Durante o cati$eiro e ain"a a ,u# te#po antes e "epois a re i,io 'u"aica "esen$o $eu; se #uito3 De co#e2o parece no ter &a$i"o ,ran"e "i0eren2a no ponto "e $ista re i,ioso entre os israe itas e tri5os circun"antes3 -a$e& 0oi a princ!pio apenas u# "eus tri5a 6 protector "os 0i &os "e Israe 6 #as no se ne,a$a# outros "euses e o seu cu to era &a5itua 3 O pri#eiro #an"a#entoK LNo ter<s outros "euses ;a %# "e #i#N era u#a ino$a2o no te#po i#e"iata#ente anterior ao cati$eiro6 o 9ue % 5e# c aro pe os textos "os pri#eiros pro0etas3 Fora# os "e esse te#po 9ue pri#eiro ensinara# ser peca"o o cu to "e "euses ,entios e a in"ispensa5i i"a"e "o 0a$or "e -a$e& para 0icar $ence"or nas constantes ,uerras "e esse te#po3 -a$e& retiraria a protec2o se 0osse# &onra"os outros "euses3 ]ere#ias e E=e9uie 6 e# especia 6 parece tere# in$enta"o a i"eia "e s u#a re i,io ser $er"a"eira e "e 9ue o Sen&or pune a i"o atria3 A ,u#as cita2@es esc arecero a sua "outrina e o pre"o#!nio "e pr<ticas ,enti icas contra as 9uais protesta$a#3 LNo $Hs o 9ue 0a=e# nas ci"a"es "e ]u"< e nas ruas "e ]erusa %#J As crian2as apan&an"o a en&a e os pais aacen"en"o o 0o,o e as #u &eres preparan"o a #assa para 0a=ere# 5o os Y rain&a "o c%u BIs&tarC e 0a=ere# i5a2@es a outros "euses6 pro$ocan"o a #in&a c eraN BEC3 O Sen&or est< enco eri=a"o co# isto3 LE e"i0icara# os a tos "e To0et6 9ue % no $a e "o 0i &o "e Enno#6 para 9uei#are# no 0o,o a seus 0i &os e suas 0i &as> o 9ue eu no #an"ei ne# entrou no #eu cora2oN H< u# passo interessante e# ]ere#ias e# 9ue ataca a i"o atria "os 'u"eus "o E,ipto3 (i$eu entre e es a ,u# te#po3 O pro0eta "i= aos 'u"eus re0u,ia"os no E,ipto 9ue Deus os "estruir< por9ue suas #u &eres 9uei#ara# incenso a outros "euses3 4as e es no &e "o ou$i"os6 "i=en"oK LSe# 0a ta pore#os e# o5ra to"a a pa a$ra 9ue saiu "a nossa 5oca6 "e 9uei#ar#os incenso Y rain&a "o c%u e o0erecer#os; &e i5a2@es6 co#o te#os 0eito6 ns e nossos pais6 nossos reis e nossos pr!ncipes6 nas ci"a"es BEC ]ereinias6 (II6 Ed;E_6 BV;VC I5i"3 (EE6 UE3 UF\ HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAI6 "e ]u"< e nas ruas "e ]erusa %#3 E est<$a#os 0artos "e po e nos ia 5e#> e no $i#os #a a ,u#3N 4as ]ere#ias a0ir#a; &es 9ue -a$e& con&ece essas pr<ticas i" atras e 9ue

a "es,ra2a $ir< por causa "e e as3 LEis 9ue 'urei pe o #eu ,ran"e no#eN6 "isse o Sen&or6 Lno ser< pronuncia"o #ais o #eu no#e por 5oca "e nen&u# &o#e# "e ]u"< e# to"a a terra "o E,ipto333 Eis6 a9ui estou eu para $e ar so5re e es para #a e no para 5e# e sero consu#i"os to"os os &o#ens "e ]u"< 9ue esto na terra "o E,ipto6 pe a espa"a e pe a 0o#e at% 9ue se aca5e#N BEC3 E=e9uie ta#5%# se in"i,na co# a i"o atria "os 'u"eus3 O Sen&or6 e# u#a $iso6 #ostra; &e #u &eres na porta norte "o Te#p o6 i#p oran"o Ta##u= B"i$in"a"e 5a5i nicaC> "epois #ostra; &e L#aiores a5o#ina2@esN6 $inte cinco &o#ens Y porta "o Te#p o6 a a"orar o So 3 O Sen&or "ec araK L*ortanto eu #e en0urecerei> os #eus o &os no per"oaro6 ne# terei pie"a"e> e e#5ora ,rite# aos #eus ou$i"os e# a ta $o=6 eu no os ou$ireiN BIC 3 A i"eia "e 9ue s u#a re i,io % 'usta e o Sen&or pune a i"o atria parece ter si"o in$enta"a por esses pro0etas6 9ue e# con'unto era# pro0un"a#ente naciona istas e espera$a# o "ia e# 9ue o Sen&or "estruiria os ,entios3 Consi"erou;se o cati$eiro 'usti0ica2o "as pro0ecias3 Se -a$e& era to"o;po"eroso os so0ri#entos s po"ia# exp icar;se pe os peca"os "e e es3 A psico o,ia era a "e correc2o paterna K os 'u"eus "e$ia# puri0icar;se pe o casti,o3 Esta cren2a "esen$o $eu entre e es no ex! io u#a orto"oxia #uito #ais r!,i"a e naciona #ente exc usi$a "o 9ue a "o te#po "a in"epen"Hncia3 Os 'u"eus no transp anta"os para Ba5i nia no se "esen$o $era# "o #es#o #o"o na #es#a extenso3 Muan"o E=ra e Nee#ias [re,ressara# a ]erusa %# "epois "o cati$eiro6 in"i,nara#;se co# os casa#entos #istos torna"os co#uns e "isso $era#;nos BKVC3 Os 'u"eus "istin,uia#;se "e to"as as na2@es "a anti,ui"a"e pe o or,u &o naciona 3 To"as as outras6 9uan"o con9uista"as6 a9uiescia# interior e exterior#ente> s os 'u"eus #antin&a# a cren2a na sua pree#inHncia e a con$ic2o "e 9ue os seus in0ort:nios se "e$ia# Y c era "e Deus por no tere# conser$a"o a pure=a "a 0 % e "o ritua 3 Os i$ros &istricos "o (e &o Testa#ento6 na #aior parte co#pi a"os "epois "o cati$eiro6 "o u#a i#presso erra"a6 su,erin"o 9ue as pr<ticas i" atras contra 9ue os pro0etas protesta$a# era# u# a0asta#ento "e re,ras pri; BEC I5i"3 GLI(6 II3 E=e9uie 6 (II6 II3 E=ra6 IG;G6R3 FILOSOFIA CATOLICA UFd

#iti$as6 9uan"o "e 0acto e as no tin&a# existi"o3 Os pro0etas era# ino$a"ores e# #uito ;#aior extenso "o 9ue parece6 se a B!5 ia 0or i"a extra;&istrica#ente3 A ,u#as caracter!sticas u teriores "a re i,io 'u"aica "esen$o $e; ra#;se "epois "o cati$eiro6 e#5ora e# parte "e 0ontes preexistentes3 *e a "estrui2o "o Te#p o6 :nico oca "e sacri0!cios6 o rito te$e "e "eixar "e ser sacri0icia 3 Co#e2ara# ento as sina,o,as co# eitura "e por2@es "as Escrituras '< existentes3 A i#portAncia "o Sa55at& 0oi re0or2a"a e a circunciso 0oi o "istinti$o "o 'u"eu3 Co#o $i#os s "urante o ex! io se proi5iu o casa#ento co# ,entios3 Desen$o $era#;se to"as as 0or#as "e exc usi$i"a"e6 LEu sou o Sen&or $osso Deus6 9ue $os separei "e outro po$oN BEC3 LSereis santos6 por9ue eu6 o Sen&or $osso Deus6 sou santoN BIC 3 A Lei % pro"uto "e este per!o"o3 Foi u#a "as 0or2as principais na conser$a2o "a uni"a"e naciona 3 O Li$ro "e Isaias % "e "ois pro0etas "i0erentes u# anterior6 outro u terior ao ex! io3 O se,un"o6 c&a#a"o pe os estu"iosos "a B!5 ia Deutero;Isaias % o #ais not<$e "os pro0etas6 e o pri#eiro 9ue atri5ui ao Sen&or ter "itoK LNo &< Deus seno Eu3N CrH na ressurrei2o "o corpo6 ta $e= por in0 uHncia persa3 As suas pro0ecias "o 4essias 0ora#

"epois o texto principa "o (e &o Testa#ento para #ostrar 9ue os pro0etas tin&a# anuncia"o Cristo3 Esses textos 0ora# partes i#portante nas "iscuss@es "e cristos co# ,entios e 'u"eus> por isso re0erirei os #ais not<$eis3 To"as as na2oes se con$ertero no 0i#K LDas espa"as 0or'aro enxa"as e "as an2as 0oices> n o e$antar< a espa"a u#a na2o contra outra6 ne# apren"ero #ais a ,uerra UC3 LEis u#a $ir,e# conce5er< e parir< u# 0i &o> e c&a#ar; &e;< I##anue N BEC3 BSo5re este texto "iscutira# 'u"eus e cristos3 Os 'u"eus "i=ia# 9ue a tra"u2o correcta % Lu#a 'o$e# conce5er<N6 #as os cristos pensa# 9ue os 'u"eus #entia#C LO po$o 9ue an"a$a nas tre$as $iu u#a ,ran"e u=3 Aos 9ue esta$a# "e assento na terra "a so#5ra "a #orte6 resp an"eceu a u= so5re e es333 *or9ue u#a crian2a nasceu para ns6 u# 0i &o nos 0oi "a"o> e 0oi posto o principa"o so5re o seu o#5ro> e c&a#ou;se o seu no#e 4ara$i &eso6 Conse &eiro6 Deus *o"eroso6 *ai "a Eterni"a"e6 *r!ncipe "a *a=N B;C3 O passo #ais aparen; BEC Le$!tico6 GG6 IT3 I5i"3 GIG6 I3 sa!as6 EE6 T3 E5i"3; (II6 ET I5i"3 IG6 I6 \3 UF_ RIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

te#ente pro0%tico % o cap!tu o cin9uenta e trHs6 9ue cont%# os con&eci"os textosK L*6 "espre=a"o e "esa#para"o "e &o#ens6 &o#e# "e "ores e con&eci"o "e en0er#i"a"e333 Certa#ente e e to#ou so5re si ;as nossas en0er#i"a"es6 e as nossas "ores e e as e$ou333 Foi atra$essa"o pe as nossas trans,ress@es6 es#iu2a"o pe as nossas ini9ui"a"es> o casti,o 9ue nos tra= a pa= caiu so5re e e e pe as suas pisa"uras nos "eu a sa:"e333 Foi opri#i"o e a0 i,i"o e no a5riu a 5oca> 0oi e$a"o co#o o cor"eiro ao #ata"or6 e6 co#o a o$e &a se ca a "iante "os tos9uia"ores6 no a5riu a 5oca3N A inc uso "os ,entios na sa $a2o % exp !citaK pE $iro os ,entios Y tua u=6 e os reis ao resp en"or "o teu nasci#ento BEC3 Depois "e E=ra e Nee#ias os 'u"eus "esaparece# "a &istria por a ,u# te#po3 O Esta"o 'u"aico so5re$i$eu co#o teocracia6 #as o seu territrio era apenas "e "e= a 9uin=e #i &as e# $o ta "e ]erusa %#6 se,un"o E3 Be$an BIC 3 Depois "e A exan"re 0oi u# territrio "isputa"o entre *to o#eus e Se Huci"as> #as os co#5ates raro se tra$ara# "entro "o territrio e os 'u"eus #anti$era# por #uito te#po o exerc!cio "a sua re i,io3 As suas #<xi#as #orais nesse te#po era# "o Ece esiasticus6 escrito pro$Y$e #ente e# IFF a3 C33 At% %poca recente s se con&ecia a $er<`F ,re,a e por isso 0oi inc u!"o nos apcri0os3 4ais tar"e "esco5riu;se u# #anuscrito &e5reu co# a ,u#as "i0eren2as "o texto ,re,o6 tra"u=i"o na nossa $erso "os apcri0os3 A #ora i"a"e ensina"a % #uito #un"ana3 D<;se a to $a or Y reputa2o entre os $i=in&os3 A &onesti"a"e % a #e &or po !tica6 por9ue % :ti ter -a$e& "o nosso a"o3 Reco#en"a;se a es#o a3 O :nico sina "e in0 uHncia ,re,a % o apre2o "a #e"icina3 Os escra$os no "e$e# ser trata"os co# excessi$a "e ica"e=a3 LRa2o6 $ara e car,a so para o 5urro> po6 correc2o e tra5a &o6 para o ser$o333 D<; &e o tra5a &o 9ue &e % prprio> se no o5e"ecer6 p@e; &e ca"eias #ais pesa"asN BGGHI6 IT6 I_C3 Ao #es#o te#po e#5ra;te "e 9ue o pa,aste e se te 0o,e per"er<s o teu "in&eiro> isto p@e i#ites Y se$eri"a"e :ti Bi5i"3 UF6 UEC3 As 0i &as "o ,ra$es preocupa2@es> pro$Y$e #ente no te#po "o escritor era# #uito "a"as Y i#ora i"a"e BGLII6 Q6 EEC3 Te# 0raca opinio "as #u &eresK LDo $estu<rio $e# a tra2a e "as #u &eres #a "a"eN Bh336 EUC3 I erro acarin&ar os 0i &os> o #e &or % cur$ar; &es a cer$i= "es"e a 'u$entu"e B(II6 IU6 ITC3

Co#o Cato;o;Anti,o6 e e representa so5 u= #uito "es0a$or<$e a #ora i"a"e "o &o#e# "e ne,cios $irtuoso3 I5i"3 LG6 U3 ]erusa e# un"er t&e Hi,& *riests6 p3 EI3 FILOSOFIA CAT@LICA UFQ Esta existHncia tran9ui a "e &onra"e= con0ort<$e 0oi ru"e#ente interro#pi"a pe o rei se Huci"a Antioco6 I(6 "eci"i"o a &e eni=ar to"os os seus "o#!nios3 E# EdR a3 C3 0un"ou u# ,in<sio e# ]erusa %# e ensinou os rapa=es a usar 5arretes ,re,os e a praticar at etis#o3 Auxi iou;o no intento u# 'u"eu &e eni=ante6 "e no#e ]aso6 a 9ue# no#eou su#o sacer"ote3 A aristocracia c erica a0rouxara e sentia;se atra!"a pe a ci$i i=a2o ,re,a> #as opun&a;se; &e o parti"o Hasi"i# BE3 %6 sa,ra"oC 0orte entre a popu a2o rura BVC3 Muan"o6 e# dF a3C36 Ant!oco se en$o $eu e# ,uerra co# o E,ipto6 os 'u"eus re5e ara#;se3 Antioco retirou "o Te#p o os $asos sa,ra"os e co ocou ne e a i#a,e# "o Deus3 I"enti0ico 6 -a$e& co# )eus6 se,un"o u#a pr<tica '< "e 5o# resu ta"o e# outras partes B^oC3 Reso $eu extirpar a re i,io 'u"aica6 a5o ir a circunciso e a o5ser$Ancia "as eis so5re a i#enta2o3 ]erusa %# su5#eteu;se6 #as os 'u"eus 0ora "e ]erusa %# resistira# o5stina"a#ente3 A &istria "e este per!o"o $e# no *ri#eiro Li$ro "os 4aca5eus3 O pri#eiro capitu o "i= 9ue Antioco "ecretou a uni"a"e "os po$os "o reino e o a5an"ono "e eis separa"as3 To"os os ,entios o5e"ecera#6 e a ,uns israe itas6 e#5ora o rei or"enasse a pro0ana2o "o s<5a"o6 o sacri0!cio "e carne "e porco e a ineircunciso "as crian2as3 Mue# "eso5e"ecesse #orreria3 No entanto #uitos resistira#3 L4atara# #u &eres 9ue tin&a# circunci"a"o os 0i &os3 En0orcara# crian2as6 "estru!ra# casas e assassinara# os 9ue as tin&a# circunci"a"o3N Se'a co#o 0or6 #uitos e# Israe reso $era# 0ir#e#ente no co#er a i#ento i#puro3 *re0erira# #orrer a ser corro#pi"os co# o a i#ento6 pro0anan"o a sa,ra"a a ian2aK assi# #orrera# BUC 3 *or esse te#po a astrou entre os 'u"eus a "outrina "a i#orta i"a"e3 *ensara;se no prH#io "a $irtu"e so5re a terra> #as a perse,ui2o "os #ais $irtuosos #ostra$a 9ue no era assi#3 *ara sa $a,uar"ar a 'usti2a "i$ina era preciso crer e# prH#io e puni2o u teriores3 A "outrina no 0oi uni$ersa #ente aceita> no te#po "e Cristo ain"a os sa"uc%us a re'eita$a#3 4as nesse te#po era u# pe9ueno ,rupo e na : ti#a 0ase to"os os 'u"eus acre"ita$a# na i#orta i"a"e3 BVC De e es "eri$a ta $e= a seita "os ess%nios6 9ue In0 uenciara# a Cristan"a"e pri#iti$a3 (3 Oester e1 e Ro5inson6 Histor1 o0 Israe 6 II6 p3 UIU3 Os 0ariseus ta#5%# "escen"e# "e e es3 BEC A ,uns 'u"eus a exan"rinos no se opusera# Y i"enti0ica2o3 (3 Letter o0 Ar!steas6 ER6 E\3 BEC T&e Apoer1p&a an" *seu" epi,rap&a o0 t&e O " Testa#ent in En, i_&3 E"3 por R3 H3 C&ar es6 $o 3 II6 p6 \RQ3 UEF HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL A re$o ta contra Ant!oco 0oi con"u=i"a por ]u"as 4aca5eu6 &<5i c&e0e #i itar 9ue recon9uistou ]erusa %# BE\T a3 C3C e "epois iniciou a a,resso3 *or $e=es #atou to"os os &o#ens6 outras circunci"ou;os Y 0or2a3 Seu ir#o ]\natas 0oi 0eito su#o sacer"ote6 0oi; &e per#iti"o ocupar ]erusa %# co# u#a ,uarni2o e ocupar parte "e Sa#<ria6 a"9uirin"o ]opp% e Acre3 Ne,ociou co# Ro#a e conse,uiu autono#ia co#p eta3 At% Hero"es6 suce"era#;se os su#os sacer"otes "a 0a#! ia6 con&eci"os pe a "inastia &as#oneana3 Na resistHncia Y perse,ui2o #ostrara# os 'u"eus i#enso &erois#o e#5ora e# "e0esa "e coisas 9ue parece# pouco i#portantes6 co#o a circunciso e o cri#e "e co#er carne "e porco3

O te#po "a perse,ui2o por Antioco I( 0oi crucia na &istria 'u"aica3 Os 'u"eus "a "isperso ia#;se ento &e eni=an"o> os "a ]u"eia era# poucos6 e #es#o entre esses os ricos e po"erosos inc ina$a#;se para as ino$a2@es ,re,as3 Se# a &erica resistHncia "os Hasi"i#6 a re i,io 'u"aica po"eria ter #orri"o3 Se assi# 0osse ne# o Cristianis#o ne# o Is a#e po"eria ter existi"o na sua 0or#a actua 3 To/nsen"6 no pre0<cio Y tra"u2o "o I( Li$ro "os 4aca5eus6 "i=K L]< se o5ser$ou #uito 5e# 9ue se o 'u"a!s#o co#o re i,io ti$esse pereci"o no te#po "e Ant!oco6 o ,er#e "o Cristianis#o seria per"i"oe assi# o san,ue "os #<rtires #aca5eus6 sa $an"o o 'u"a!s#o6 0oi o sH#en "a I,re'a3 *ortanto co#o no s a Cristan"a"e #as ta#5%# o Is a#e "eri$a# o #onoteis#o "e 0onte 'u"aica6 ta $e= o #un"o "e$a o #onote!s#o actua 6 tanto a Leste co#o a Oeste6 aos 4aca5eus BEC3 N Os 4aca5eus #es#os no 0ora# a"#ira"os pe os 'u"eus u teriores6 por9ue a 0a#! ia co#o su#os sacer"otos6 a"optou u#a po !tica #un"ana e conte#pari=a"ora3 A a"#ira2o 0oi para os #<rtires3 O I( Li$ro "os 4aca5eus6 escrito pro$Y$e #ente e# A exan"ria no te#po "e Cristo6 #ostra isso e outros pontos interessantes3 Apesar "o t!tu o6 e# parte a ,u#a #enciona os 4aca5eus6 #as narra a 0or2a pro"i,iosa pri#eiro "o $e &o6 "epois "os sete 'o$ens ir#os6 tortura"os e "epois 9uei#a"os por Antioco6 en9uanto a #e os exorta$a a #antere#;se 0ir#es3 O rei a princ!pio tratou;os co# a#i=a"e6 "i=en"o; &es 9ue se 9uisesse# co#er porco os 0a$oreceria e &es a5riria carreiras3 Muan"o recusara# #ostrou; &es os instru#entos "e tortura3 Ficara# ina5a <$eis6 "i=en"o; &e 9ue so0reria tor#ento eterno "epois "a #orte6 ao passo 9ue e es3 teria# , ria perp%tua3 U# a u#6 na presen2a "os outros e "a #e6 0 ora# exorta"os a BEC 4aca5eus6 E6 \F;U3 FILOSOFIA CATOLICA UEE co#er porco6 e "epois "a recusa6 tortura"os e #ortos3 *or 0i# o rei "isse aos so "a"os 9ue espera$a apro$eitasse# "e este exe#p o "e cora,e#3 Se# ":$i"a a en"a e#5e e=ou a narrati$a6 #as a perse,ui2o 0oi se$era e &erica#ente suporta"a> os pontos principais era# a circunciso e o co#er porco3 O i$ro te# ain"a outros aspectos interessantes3 Escrito e$i"ente#ente por u# 'u"eu orto"oxo6 o autor usa a in,ua,e# "a 0i oso0ia estica6 e 9uer pro$ar 9ue os 'u"eus $i$e# no #ais co#p eto acor"o co# os preceitos3 O i$ro co#e2a por "i=erK LI 0i os0ica no #ais a to ,rau a 9uesto 9ue $ou "iscutir6 isto %6 se a ra=o inspira"a re,e supre#a#ente as paix@es> e para esta 0i oso0ia c&a#o a $ossa cui"a"osa aten2o3N Os 'u"eus a exan"rinos "ese'a$a# e# 0i oso0ia apren"er co# os ,re,os6 #as 0ora# tena=es na o5ser$Ancia "a Lei6 e# especia na circunciso6 respeito "o s<5a"o6 a5stinHncia "e carne "e porco e outros a i#entos i#puros3 Des"e o te#po "e Ne&ernias at% Y 9ue"a "e ]erusa %ni BdF a3 C3C au#entou se#pre a i#portAncia "a"a Y Lei3 Deixara# "e to erar pro0etas 9ue "issesse# coisas no$as3 Os 9ue "ese'a$a# escre$er e# esti o pro0%tico preten"ia# ter "esco5erto u# $e &o i$ro "e Danie ou Sa o#o6 ou 9ua 9uer outro "e respeit<$e autori"a"e3 As pecu iari"a"es rituais conser$ara#;nos co#o na2o6 #as o peso "a Lei "estruiu ,ra"ua #ente a ori,ina i"a"e e 0H; os intensa#ente conser$a"ores3 Esta ri,i"e= tornou #uito not<$e a re$o ta "e S3 *au o contra a ri,i"e= "a Lei3 4as o no$o Testa#ento no % co#e2o to no$o co#o sup@e# os 9ue "escon&ece# a iteratura 'u"aica antecrist3 O 0er$or pro0%tico #ante$e;se $i$o e#5ora so5 pseu"ni#o para o5ter au"iHncia3 *6 "o #aior interesse a este respeito o Li$ro "e Enoc&6 o5ra "e $<rios autores6 sen"o o pri#eiro pouco anterior aos 4aca5eus e "atan"o o : ti#o "e cerca "e \T a3 C33 A #aior parte "e e e 0a a "e $is@es apoca !pticas3 "o

patriarca Enoc&36 oR #uito i#portante para a parte 'u"aica con$erti"a ao Cristianis#o3 Os escritores "o No$o Testa#ento con&ece#;no 5e#> S3 ]u"as consi"era;o rea #ente "e Enoc&3 Os pri#eiros *a"res cristos6 co#o C e#ente "e A exan"ria e Tertu iano6 trata#;no co#o cannico6 #as ]erni#o e A,ostin&o re'eita#;no3 Caiu assi# no es9ueci#ento e per"eu;se6 at% 9ue no co#e2o "o s%cu o xix se ac&ara# trHs cpias #anuscritas e# etiope na A5iss!nia3 Depois encontrara#;se $ers@es parciais e# ,re,o e e# ati#3 *arece 9ue o ori,ina 0oi escrito parte e# &e5reu6 parte e# ara#eu3 Os autores era# #e#5ros "o Hasi"i# e seus sucessores os 0ariseus3 Acusa reis e pr!ncipes re0erin"o;se Y "inastia &as#oneana e aos sa"uceus3 In0 uen; UEI HIST@RIA6 DA FILOSOFIA OCIDENTAL ciou a "outrina "o No$o Testa#ento e# especia 9uanto ao 4essias6 ao S&eo BIn0ernoC e Y "e#ono o,ia3 O i$ro consta "e Lpar<5o asN #ais uni$ersais "o 9ue as "o No$o Testa#ento3 So $is@es "e C%u e In0erno6 ]ui=o Fina 6 etc3> e#5ra# os "ois pri#eiros i$ros "o *ara"ise Lost6 on"e a 9ua i"a"e iter<ria % 5oa6 e os i$ros pro0%ticos "e B a`e6 on"e % in0erior3 H< u# "esen$o $i#ento "o +%nesis (I6 I6 T6 curioso e pro#eteico3 Os an'os ensina# #eta ur,ia aos &o#ens e so puni"os por tere# re$e a"o Lse,re"os eternosN3 Era# ta#5%# cani5ais6 Os an'os peca"ores tornara#;se "euses pa,os e suas #u &eres sereias> #as por 0i# 0ora# puni"os co# tor#entos perp%tuos3 H< "escri2@es "o C%u e "o In0erno "e ,ran"e #%rito iter<rio3 O ]ui=o Fina % "a"o pe o LFi &o "o Ho#e#N 9ue te# 'usti2a e est< no trono "a sua , ria3 A ,uns ,entios por 0i# arrepen"e#;se e so per"oa"os> #as a #aior parte e os 'u"eus &e eni=antes so0rero pena eterna6 por9ue a $onta"e recta pe"e $in,an2a e a sua prece ser< ou$i"a3 H< u#a sec2o astron#ica6 on"e apren"e#os 9ue o So e a Lua tH# carros e$a"os pe o $ento> 9ue o ano te# tre=entos e sessenta e 9uatro "ias> 9ue o peca"o &u#ano "es$ia os corpos ce estes "o seu curso6 e 9ue s os $irtuosos po"e# sa5er astrono#ia3 Estre as ca"entes e an'os ca "os to"os so casti,a"os por sete arcan'os3 Depois $e# a &istria sa,ra"a3 At% os 4aca5eus6 se,ue a B!5 ia nas pri#eiras partes e a &istria nas : ti#as3 Depois o autor pre$H o 0uturoK a no$a ]erusa %#6 a con$erso "o resto "os ,entios6 a ressurrei2o "o 'usto e o 4essias3 Muanto ao casti,o "os peca"ores e ao respeito pe o 'usto6 a sua atitu"e no % a "o per"o cristo3 LMue 0areis $s6 peca"ores6 e para on"e 0u,ireis no "ia "e 'ui=o6 ao ou$ir a $o= "o 9ue pe"e 'usti2aJN3 LO peca"o n o 0oi en$ia"o Y Terra> o &o#e# o criou3 Os peca"os so e#5ra"os no C%uN3 L(s6 peca"ores6 sereis per"i"os para se#pre e no tereis pa=N3 LOs peca"ores po"e# ser 0e i=es na $i"a e at% na #orte6 #as as suas a #as $o ao S&eo 6 on"e so0re# tre$a6 ca"eias e 0o,o ar"enteN3 4as6 9uanto aos 'ustos6 LEu e #eu Fi &o estare#os co# e es para se#preN3 As : ti#as pa a$ras "o i$ro soK LAo 0ie e e "ar< 0i"e i"a"e na &a5ita2o "e ca#in&os rectos> e e es $ero os 9ue nascera# na tre$a 'a=er na tre$a6 ao passo 9ue os 'ustos resp an"ecero> e os peca"ores &o;"e ,ritar e $H; os resp en"entes6 e iro aon"e &es esto prescritos "ias e esta2@esN3 Os 'u"eus6 co#o os cristos6 pensa# #uito no peca"o6 #as poucos pensa# "e si hshs co#o peca"ores3 Foi esta u#a ino$a2o crist6

FILOSOFIA CATOLICA UEU intro"u=i"a pe a par<5o a "o 0ariseu e "o pu5 icano6 e ensina"a co#o $irtu"e nas censuras "e Cristo aos escri5as e 0ariseus3 Os cristos tentara# praticar a &u#i "a"e crist3 Os 'u"eus no3 H< no entanto excep2@es i#portantes entre 'u"eus orto"oxos6 pouco antes "e Cristo3 *or exe#p o6 LOs Testa#entos "os Do=e *atriarcasN6 escritos entre EFQ e EFd a3C3 por u# 0 ariseu a"#ira"or "e ]oo Hircanus6 su#o sacer"ote "a "inastia &as#oneana6 cont%# interpo a2@es crists6 to"as re0erentes ;ao "o,#a> #as supri#i"as estas6 a "outrina %tica % se#e &ante Y "os E$an,e &os3 Co#o "i= o Re$3 Dr3 R3 H3 C&ar es6 LO Ser#o "a 4ontan&a re0 ecte e# $<rios passos o esp!rito e at% repro"u= 0rases "o nosso texto> #uitos passos "os E$an,e &os re$e a# i,uais tra2os e S3 *au o parece ter usa"o o i$ro co#o $a"e n/cu#N Bop3 cit6 pp3 IQE;IC3 Ac&a#;se nesse i$ro preceitos co#o estesK LA#ai;$os uns aos outros "e to"o o cora2o> se u# &o#e# peca contra ti6 0a a; &e co# 5ran"ura e no ten&as ar"i na tua a #a> e se e e se arrepen"er e con0essar6 per"oa; &e3 4as se ne,ar no te irrites co# e e6 para 9ue6 rece5en"o "e ti o $eneno e e no 'ure e pe9ue "up a#ente333 E se e e per#anecer se# pu"or no #au proce"er6 per"oa; &e ain"a "e to"o o cora2o e "eixa a Deus o casti,oN3 Na opinio "o Dr3 C&ar es6 Cristo "e$e ter con&eci"o este passo3 Ac&a#os ain"aK LA#a o Sen&or e o teu prxi#oN3 LA#ai o Sen&or "urante to"a a $i"a e uns aos outros co# 5o# cora2oN3 LA#o o Sen&or> i,ua #ente to"os os &o#ens6 "e to"o o #eu cora2oN3 Isto "e$e co#parar;se co# 4ateus6 GGII6 Ud;UQ3 O "io % repro$a"o e# LOs Testa#entos "os Do=e *atriarcasN3 *or exe#p oK LA c era % ce,ueira e no "eixa $er a 0ace "e 9ua 9uer &o#e# co# $er"a"eN3 LO "io portanto % o #a > por9ue constante#ente se i,a co# a #entiraN3 O autor "e este i$ro6 co#o era "e esperar6 a0ir#a 9ue no s os 'u"eus #as os ,entios &o;"e sa $ar;se3 Os cristos apren"era# nos E$an,e &os a pensar #a "os 0ariseus6 #as o autor "e este i$ro6 e#5ora 0ariseu6 ensinou #<xi#as "as #ais caracter!sticas "a pr%"ica "e Cristo> no entanto e e "e$e ter si"o no seu te#po u# 0ariseu excepciona 3 Se# ":$i"a a "outrina #ais $u ,ar era a "o Li$ro "e Enoc&3 A %# "e isso to"os os #o$i#entos ten"e# a ossi0icar;se> 9ue# conc uiria os princ!pios "e ]e00erson "os "as 0i &as "a Re$o u2o A#ericanaJ E# terceiro u,ar6 9uanto aos 0ariseus e# especia 6 sa5e#os 9ue a "e$o2o Y Lei6 co#o $er"a"e 0ina e a5so uta6 UET HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 5re$e aca5ou co# o senti#ento e pensa#ento $i$os entre e es3 Co#o "i= o Dr3 C&ariesK LMuan"o o 0arise!s#o6 "eixan"o os anti,os i"eais "o seu parti"o6 se entre,ou a #o$i#entos e interesses po !ticos e se su5#eteu ca"a $e= #ais ao estu"o "a etra "a Lei6 e# 5re$e "eixou "e o0erecer ca#po ao "esen$o $i#ento "e u# siste#a superior "e %tica co#o o "os Testa#entos B"os *atriarcasC e assi# os $er"a"eiros sucessores "os pri#iti$os H<si"as e sua "outrina6 "eixara# o 'u"a!s#o e encontrara# ar natura no seio "o Cristianis#o pri#iti$oN3 Depois "e u# per!o"o "e ,o$erno "os su#os sacer"otes6 4arco Antnio 0e= rei "os 'u"eus o seu a#i,o Hero"es6 a$entureiro a e,re6 se#pre en"i$i"a"o6 &a5itua"o Y socie"a"e ro#ana6 e #uito on,e "a pie"a"e 'u"aica3 A #u &er era "a 0a#! ia "os su#os sacer"otes6 #as era i"u#eia6 o 9ue 5asta$a para torn<; a suspeita aos 'u"eus3 Oportunista6 "eixou Antnio o,o 9ue $iu c aro 9ue Oet<$io ia $encer3 Contu"o 0e= s%rias tentati$as para atrair os 'u"eus ao seu ,o$erno3 Reconstruiu o Te#p o6 e#5ora e# esti o 5e %nico6 co# co unas cor!ntias> #as co ocou ;so5re a porta principa u#a ,ran"e

<,uia "e ouro6 co# in0rac2o "o se,un"o #an"a#ento3 Muan"o correu 9ue e e esta$a a #orrer6 os 'u"eus "erru5ara# a <,uia6 #as e e e# "es0orra con"enou a ,uns Y #orte3 4orreu e# T a3C3 e pouco "epois os ro#anos a5o ira# a rea e=a e pusera# na ]u"eia u# procura"or3 *?ncio *i atos6 procura"or e# I\ "3 C36 no tin&a tacto e e# 5re$e 0oi retira"o3 E# \\6 os 'u"eus6 con"u=i"os pe o parti"o "os =e osos6 re$o tara#;se contra Ro#a3 Fora# "errota"os e ]erusa %# to#a"a e# dF3 O Te#p o 0oi "estrui"o e poucos 'u"eus 0icara# na ]u"eia3 Os 'u"eus "a Disperso tin&a#;se torna"o i#portantes s%cu os antes "e esse te#po3 Ori,inYria#ente os 'u"eus tin&a# si"o 9uase inteira#ente po$o a,r!co a6 #as apren"era# a co#erciar co# os 5a5i nios "urante o cati$eiro3 4uitos 0icara# a i "epois "o te#po "e E=ra e Ne&ernias6 e entre e es a ,uns era# #uito ricos3 Depois "a 0un"a2o "e A exan"ria ,ran"e n:#ero "e 'u"eus se insta ou na9ue a ci"a"e e# 5airro especia 6 no co#o ,&etto #as para e$itar peri,o "e po ui2o por contacto co# os ,entios3 Os 'u"eus a exan"rinos &e eni=ara#;se #uito[ #ais "o 9ue os "a ]u"eia e es9uecera# o &e5reu3 *or isso &ou$e 9ue tra"u=ir o (e &o Testa#ento e# ,re,o> o resu ta"o 0oi o "os Setenta3 O *entateuco 0oi tra"u=i"o no #ea"o "o s%cu o iii a3 C3> as outras partes u# pouco #ais tar"e3 H< en"as so5re a tra"u2o "os Setenta3 Di=;se 9ue tra5a &ara# separa"a#ente6 e 9ue 9uan"o co#para"as as tra"u2@es se ac&ara# i"Hn; FILOSOFIA CAT@LICA UER ticas e# por#enor por inspira2o "i$ina3 No entanto a eru"i2o u terior #ostrou 9ue a o5ra era "e0eituosa3 Os 'u"eus6 "epois "o Cristianis#o6 pouco se ser$ira# "e e a e $o tara# ao texto &e5raico3 *e o contr<rio os cristos pri#iti$os6 poucos "os 9uais sa5ia# &e5reu6 "epen"ia# "os Setenta ou "e $ers@es atinas "e e es3 O #e &or texto 0oi o "e Ori,enes6 no s%cu o iii6 #as os 9ue s sa5ia# ati# ti$era# $ers@es #uito "e0eituosas at% Y re"ac2o "a (u ,ata por ]erni#o no s%cu o $3 Rece5i"c co# #uita reser$a6 por ter si"o a'u"a"o por 'u"eus6 suspeitos "e 0a si0ica2o "os pro0etas6 para "ar a enten"er 9ue e es no tin&a# anuncia"c o Cristo6 o texto "e S3 ]erni#o 0oi ten"o aceita2o e &o'e te# autori3 "a"e na I,re'a cat ica3 O 0i so0o F! on6 conte#porAneo "e Cristo6 %6 o #e &or exe#p o "E in0 uHncia ,re,a no pensa#ento 'u"aico6 Orto"oxo e# re i,io6 e# 0i o3 so0ia % pri#Yria#ente p atonista> outras in0 uHncias i#portantes so / "e estoicos e neopita,ricos3 Ao passo 9ue a sua in0 uHncia nos 'u"e/ ter#inou "epois "a 9ue"a "e ]erusa %#6 os *a"res cristos ac&ara# 9uB e e #ostrara o ca#in&o para conci iar a 0i oso0ia ,re,a co# a aceita2B "as Escrituras3 E# to"as as ci"a"es i#portantes "a anti,ui"a"e &ou$e consi"er<$e g co nias "e 'u"eus 9ue co#parti &ara# co# representantes "e outras re i ,i@es "e Leste a in0 uHncia so5re os "escontentes co# o cepticis#o oi co# a re i,io o0icia "e +r%cia e Ro#a3 No s no inip%rio co#o no3Su "a R:ssia &ou$e #uitas con$ers@es ao ]u"a!s#o6 *ro$Y$e #ente 0oi parK 'u"eus e se#i'u"eus 9ue os cristos pri#eiro ape ara#3 O 'u"a!s#o orto "oxo no entanto tornou;se #ais orto"oxo e estreito "epois "a 9ue"a " ]erusa %#6 exacta#ente co#o acontecera "epois "a pri#eira 9ue"a6 "e$i"6 a Ne5u`a"re=ar3 Depois "o s%cu o i o Cristianis#o tai;n5%i; i crista i=ou as re a2@es entre 'u"eus e cristos 0ora# tota #ente &ostis> co#o $erE #os6 o Cristianis#o estir iti FEE po"erosa#ente o anti;se#itis#o3 *or to" a I"a"e 4%"ia os 'u"eus no ti$era# parte na cu tura "e paVses cristo e 0ora# perse,ui"os co# "e#asia"a se$eri"a"e para po"ere# contri5ui para a ci$i i=a2o6 a %# "e 0ornecer

capita para constru2o "e cate"rai e se#e &antes e#presas3 S entre os #ao#etaiios 0ora# os 'u"eus ness te#po trata"os &u#ana#ente e pu"era# "ar;se Y 0i oso0ia e Y espB cu a2o3 Durante a I"a"e 4%"ia os iiiao#etaiios 0ora# in9!s ci$i i=a"os &u#anos "o 9ue os cristos6 9ue perse,uirarn os 'u"eus especia #ent e# %pocas "e exa ta2o re i,iosa> as cru=a"as esto i,a"as co# iorr!$t #ortic!nios3 Nos pa!ses rnao#etanos6 pe o contr<rio6 os 'u"eus na inc parte "o te#po no 0ora# #a trata"os3 Especia #ente na Espan&a #our UE\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL contri5u!ra# para a cu tura> 4ai#ni"es BEEUR;EIFTC natura "e Cr"o$a6 % ti"o co#o 0onte "e #uito "a 0i oso0ia "e Spino=a3 Muan"o os cristos recon9uistara# Espan&a 0ora# e# ,ran"e parte os 'u"eus 9ue &es trans#itira# a cu tura "os #ouros3 ]u"eus cu tos 9ue sa5ia# &e5reu6 ,re,o e <ra5e e con&ecia# a 0i oso0ia "e Aristte es repartira# o seu sa5er co# esco <sticos #enos sa5e"ores3 Trans#itira# ta#5%# coisas #enos "ese'<$eis co#o a a 9ui#ia e a astro o,ia3 Depois "a I"a"e 4%"ia os 'u"eus ain"a contri5u!ra# para a ci$i i=a2o6 #as in"i$i"ua #ente6 no coxno ra2a3 CA*ITULO II CRISTIANIS4O NOS *RI4EIROS MUATRO SZCULOS O Cristianis#o 0oi pri#eiro pre,a"o por 'u"eus a 'u"eus6 co#o ]u"a!s#o re0or#a"o3 S3 Tia,o e6 e# #enor propor2o6 S3 *e"ro assi# o "ese'a$a# e tH; o;iara conse,ui"o se S3 *au o no esti$esse reso $i"o a a"#itir os ,entios se# circunciso ou su5#isso Y ei #osaica3 A uta entre as "uas 0ac2@es consta "os Actos "os Apsto os no ponto "e $ista pau ino3 As co#uni"a"es crists esta5e eci"as e# #uitos u,ares por S3 *au o "ecerto se co#pun&a# e# parte "e con$erti"os 'u"eus6 e# parte "e ,entios e# 5usca "e no$a re i,io3 As certe=as "o ]u"a!s#o "a$a#; &e atrac2o nessa i"a"e "e 0% e# "isso u2o6 #as a circunciso era o5st<cu o Y con$erso "os &o#ens3 As eis rituais so5re a a i#enta2o era# ta#5%# incon$enientes3 Estes "ois o5st<cu os #es#o s por si teria# torna"o 9uase i#poss!$e a uni$ersa i=a2o "a re i,io &e5raica3 O Cristianis#o "e$i"o a S3 *au o #ante$e o 9ue atraia na "outrina "os 'u"eus se# as 0ei2@es 9ue os ,entios "i0ici #ente assi#i aria#3 A i"eia "e sere# os 'u"eus po$o esco &i"o per#aneceu no entanto o0ensi$a Y a ti$e= ,re,a3 Os ,nsticos repe ia# 0or#a #ente a i"eia3 Estes ou pe o #enos a ,uns "e e es pensara# 9ue o #un"o sens!$e 0ora cria2o "e u#a "i$in"a"e in0erior c&a#a"a Ia "a5aot&6 0i &o re5e "e "e Sop&ia Bsa5e"oria ce esteC3 Era esse o -a$e& "o (e &o Testa#ento6 ao passo 9ue a Serpente6 on,e "e ser #<6 pre$enira E$a contra os seus en,anos3 Durante #uito te#po a supre#a "i$in"a"e "eixara Ea "a5aot& i$re> por 0i# en$iou seu 0i &o a &a5itar te#porYria#ente o corpo "e ]esus para i5ertar o #un"o "a 0a sa "outrina "e 4ois%s3 Os "e0ensores "e esta concep2o ou "e outra se#e &ante co#5ina$a#;na eni re,ra co# a 0i oso0ia UE_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL p atnica> * otino6 co#o $i#os6 te$e "i0icu "a"e e# re0ut<; a3 O ,nosticis#o situa;se a #eio ca#in&o entre o Cristianis#o e o pa,anis#o 0i os0ico6 por9ue &onra Cristo #as pensa #a "os 'u"eus3 O #es#o se "eu #ais tar"e co# o #ani9ue!s#o6 pe o 9ua Santo A,ostin&o $eio para a 0% cat ica3 O #ani9ue!s#o co#5inou e e#entos cristos e =oro<stricos6 ensinan"o 9ue o #a % princ!pio positi$o6 incorpora"o na #at%ria6 ao passo 9ue o 5o# principio est< incorpora"o no esp!rito3 Con"enou o carni$oris#o e to"a re a2o sexua 6 #es#o no casa#ento3 Estas "outrinas inter#%"ias a'u"ara# #uito a

con$erso ,ra"ua "e &o#ens cu tos "e 0a a ,re,a> #as o No$o Testa#ento pre$ine os 0i%is contra e esK L@ Ti#teo6 ,uar"a o "epsito6 e$itan"o as pro0anas no$i"a"es "e pa a$ras e as contra"i2@es "e u#a ciHncia "e 0a so no#e B+nsisC "a 9ua 0a=en"o a ,uns pro0isso "escaira# "e 0%N CC3 +nsticos e #ani9ueus continuara# a 0 orescer at% o ,o$erno ser cristo3 Depois ti$era# "e ocu tar a cren2a6 #as ain"a conser$ara# in0 uHncia su5terrAnea3 U#a "as "outrinas "e certa seita "e ,nsticos 0oi a"opta"a por 4ao#%3 *ensa$a# 9ue ]esus era u# si#p es &o#e# e o Fi &o "e Deus "escera so5re e e no 5aptis#o6 a5an"onan"o;o no te#po "a *aixo3 Exp ica$a# assi# as pa a$as "o textoK L4eu Deus6 #eu Deus6 por9ue #e a5an"onasteJN BDC6 texto 9ue a i<s se#pre 0oi "i0ici para os cristos3 Os ,nsticos consi"era$a# i#prprio "o Fi &o "e Deus nascer6 ser crian2a6 e aci#a "e tu"o #orrer na cru=3 Di=ia# 9ue assi# suce"era co# ]esus6 #as no co# o Fi &o "e Deus3 4ao#%6 9ue recon&ecia e# ]esus u# pro0eta6 e#5ora no "i$ino6 tin&a 0orte senti#ento "e 9ue os pro0etas no "e$e# aca5ar #a 3 A"optou portanto a i"eia "os "ocetas Bseita ,nsticaC "e 9ue o cruci0ica"o 0ora u# 0antas#a so5re 9ue#6 i#potentes e i,norantes6 'u"eus e ro#anos exercia# i us ria $in,an2a3 De este #o"o passou a ,o "o ,nosticis#o para a "outrina "o Is a#e3 A atitu"e "os cristos para co# os 'u"eus conte#porAneos ce"o se tornou &osti 3 *ensa$a;se 9ue Deus tin&a 0a a"o a patriarcas e pro0etas6 &o#ens santos anuncia"ores "o 4essias> #as 9uan"o e e $eio6 os 'u"eus no o recon&ecera#6 e portanto 0ora# cu pa"os3 A %# "e isso Cristo re$o,ara a Lei #osaica6 su5stituin"o;a pe o a#or a Deus e ao prxi#o> ta#5%# isso no 0oi recon&eci"o pe os 'u"eus3 Lo,o 9ue o Esta"o se tornou cristo6 o anti;se#itis#o na 0or#a #e"ie$a co#e2u no#ina ; E6 A Ti#teu6 (I6 IF6 IE3 4arB;os6 Gx(6 UT3 FILOSOFIA CAT@LICA UEQ

#ente co#o #ani0esta2o "e =e o3 No % poss!$e a0ir#ar at% on"e os #oti$os econ#icos 9ue o in0 a#ara# nos : ti#os te#pos actuara# no i#p%rio cristo3 Na propor2o e# 9ue se &e eni=ou6 o Cristianis#o tornou;se teo ,ico3 A teo o,ia 'u"aica 0oi se#pre si#p es6 -a$e& resu tou "e u#a "i$in"a"e tri5a e# Deus o#nipotente cria"or "o C%u e "a Terra3 (en"o;se 9ue a 'usti2a "i$ina no con0eria prosperi"a"e terrestre Y $irtu"e6 trans0eriu;se para o C%u6 o 9ue i#p ica$a cren2a na i#orta i"a"e3 4as nesta e$o u2o na"a &a$ia co#p ica"o e #eta0isico> no &a$ia #ist%rios e ca"a 'u"eu po"ia co#preen"er o seu cre"o3 A si#p ici"a"e 'u"aica ain"a caracteri=a e# con'unto os E$an,e &os sinpticos B4ateus6 4arcos e LucasC #as '< "esaparece e# S3 ]oo6 on"e Cristo % i"enti0ica"o co# o Lo,os p atnico;estico3 I6 #enos Cristo;&o#e# 9ue interessa ao 9uarto e$an,e ista "o 9ue Cristo 0i,ura teo ,ica3 Isto % ain"a #ais $er"a"eiro nos *a"res6 on"e &< #uitas #ais a us@es a S3 ]oo "o 9ue aos outros trHs 'untos3 As Ep!sto as pau inas contH# #uita teo o,ia especia #ente so5re a sa $a2o> ao #es#o te#po #ostra# ,ran"e con&eci#ento "a cu tura ,re,a ; u#a cita2o "e 4enan"ro6 u#a a uso a Epi#%ni"es "e Creta6 9ue "i=ia sere# os cretenses #entirosos6 etc3 No entanto S3 *au o "i= BEC K LAcaute a;te6 no te rou5e a ,u%# por #eio "e 0i oso0ia e 0rau"e $N3 A s!ntese "e 0i oso0ia ,re,a e escrituras &e5raicas 0icou #ais ou #enos casua e 0ra,#ent<ria at% Ori,enes BE_R;IRTC3 Co#o F! on6 Or!,enes $i$eu e# A exan"ria6 9ue6 "e$i"o ao co#%rcio e Y Uni$ersi"a"e6 0oi6 "es"e a 0un"a2o Y 9ue"a6 centro "o sincretis#o cu to3 Co#o o seu

conte#porAneo * otino 0oi "isc!pu o "e A##onius Saccas6 9ue #uitos consi"era# 0un"a"or "o neop atonis#o3 As suas "outrinas6 co#o consta# "o De *rincipiis6 so #uito a0ins "as "e * otino;"e 0acto #ais "o 9ue % co#pat!$e co# a orto"oxia3 Na"a % incorpreo;"i= Or!,enes;seno Deus6 *a"re6 Fi &o e Esp!rito Santo3 As estre as so seres $i$os racionais a 9ue# Deus "eu a #as '< existentes3 O So 6 pensa e e6 po"e pecar3 As a #as "os &o#ens co#o * ato ensina $H# para e es "es"e o nasci#ento ten"o existi"o se#pre "es"e a Cria2o3 Nous e a #a "istin,ue#;se aproxi#a"a#ente co#o e# * otino3 Muan"o o nh "ecai6 torna;se a #a> a a #a 9uan"o $irtuosa torna;se h *or 0i# to"os os esp!ritos se su5#ete# a Cristo e se torna# incorpreos3 At% o Dia5o aca5ar< por sa $ar;se3 BEC Ou "o autor "a Ep!sto a atri5u!"a a S3 *au o;Aos co ossenses EE6 _3 UIF HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Or!,enes6 apesar "e recon&eci"o co#o u# "os *a"res6 0oi nos : ti#os te#pos con"ena"o por ter #anti"o 9uatro &eresiasK E3 A preexistHncia "as a #as6 co#o ensina$a * ato> I3 Mue a nature=a &u#ana "e Cristo6 e no apenas a "i$ina6 existia antes "a encarna2o> U3 Mue na ressurrei2o os nossos corpos se trans0or#aro e# corpos a5so uta#ente et%reos> T3 Mue to"os os &o#ens e at% os "e#nios se sa $aro por 0i#3 S3 ]erni#o6 ,ran"e a"#ira"or "e Or!,enes pe a sua o5ra "e esta5e ecer o texto "o (e &o Testa#ento6 ac&ou "epois pru"ente ,astar te#po e tra5a &o e# repu"iar os seus erros teo ,icos3 As a5erra2@es "e Or!,enes no 0ora# s teo ,icas> na 'u$entu"e caira e# erro irrepar<$e interpretan"o Y etra o textoK LH< eunucos 9ue a si #es#o se 0i=era# por a#or "o reino "os c%usN BEC3 Este #%to"o "e 0u,ir a tenta2@es "a carne 0ora con"ena"o pe a I,re'a> e a %# "e isso tornou;o ine e,i$e para or"ens sacras6 e#5ora a ,uns ec esi<sticos pare2a tere# pensa"o "e outro #o"o "an"o ori,e# a contro$%rsias pouco e"i0icantes3 A o5ra #ais extensa "e Or!,enes % u# i$ro Contra C%Isus3 CeIsus era autor "e u# i$ro6 &o'e per"i"o6 contra o Cristianis#o6 e Or!,enes prop@e;se respon"er ponto por ponto3 CeIsus co#e2a por acusar os cristos "e pertencere# a associa2@es i e,ais3 Ori,enes no ne,a #as "i= 9ue % u#a $irtu"e co#o o tiranici"io3 Depois $e# a 5ase rea para a repu sa pe o Cristianis#o3 Se,un"o CeIsus6 e e $e# "os 'u"eus6 9ue so 5<r5aros6 e s os ,re,os po"e# extrair senti"o "e "outrinas "e 5<r5aros3 Ori,enes rep ica 9ue 9ue# $ier "a 0i oso0ia ,re,a para os E$an,e &os conc uir< 9ue e es so $er"a"eiros e 0ornece# "e#onstra2o 9ue satis0a= a inte i,Hncia ,re,a3 4ais a"ianteK LO E$an,e &o te# a "e#onstra2o e# si #es#o6 #ais "i$ina "o 9ue a esta5e eci"a por "ia ectas ,re,os> e o apsto o c&a#a a este #%to"o #ais "i$ino L#ani0esta2o "e Espirito e "o po"erN> "o Espirito6 9uanto Y s pro0ecias6 9ue 5asta# para "ar 0% ao eitor6 e# especia no 9ue se re0ere ao Cristo> e "e po"er6 pe os sinais e #i a,res e# 9ue "e$e#os crer6 e a %# "e isso pe as #e#rias "e e es conser$a"as entre os 9ue re,u ara# a sua $i"a pe os preceitos "o E$an,e &oN BIC 3 4ateus6 GIG6 EI3 Or!,enes3 Contra CeIsu#6 Li$3 L6 cap3 II3 FILOSOFIA CAT@LICA UIE Este passo interessa por #ostrar '< o "up o ar,u#ento caracter!stico "a 0i oso0ia crist3 *or u# a"o a ra=o pura 5b# exerci"a 5asta para esta5e ecer o essencia "a 0% crist>

e# especia Deus6 a i#orta i"a"e e o i$re ar5!trio3 *or outro a"o as Escrituras pro$a# no s o essencia #as #uito #ais> e a inspira2o "i$ina "as Escrituras pro$a;se pe as pro0ecias "a $in"a "e Cristo6 pe os #i a,res e pe o e0eito 5en%0ico "a cren2a na $i"a "o crente3 A ,uns "e estes ar,u#entos parece# '< 0ora "e te#po6 #as o : ti#o ain"a 0oi e#pre,a"o por .! ia# ]a#es3 To"os6 at% o Renasci#ento6 0ora# aceitos por to"os os 0i so0os cristos3 A ,uns ar,u#entos "e Ori,enes3 so curiosos3 Di= 9ue os #a,os in$oca# o LDeus "e A5raoN se# sa5er 9ue# %> #as parece 9ue a in$oca2o % especia #ente po"erosa3 H< no#es essenciais na #a,ia> no % in"i0erente c&a#ar Deus pe o seu no#e 'u"eu6 e,!pcio6 5a5i nio6 ,re,o ou 5ra#Anico3 As 0r#u as per"e# e0ic<cia 9uan"o tra"u=i"as3 Sup@e;se 9ue os #a,os "o te#po usa$a# 0r#u as "e to"as as re i,i@es con&eci"as6 #as as "e ori,e# &e5raica era# as #ais se,uras6 se Or!,enes te# ra=o3 O ar,u#ento % tanto #ais curioso 9uanto conta 9ue 4ois%s proi5iu a 0eiti2aria BEC3 Disse#os 9ue os cristos no to#aria# parte no ,o$erno "o Esta"o #as s no "a Lna2o "i$inaN6 isto % "a I,re'a BIC 3 A "outrina so0reu certa #o"i0ica2o "epois "e Constantino6 #as a ,u#a coisa so5re$i$eu e est< i#p !cita na Ci"a"e "e DeD6 "e Santo A,ostin&o3 U$a os &o#ens "a I,re'a ao te#po "a 9ue"a "o i#p%rio oci"enta a $H;Ia passi$a#ente co#o "esastre secu ar6 ao passo 9ue exerce o seu ,ran"e ta ento na "iscip ina "a I,re'a6 na contro$%rsia teo ,ica6 na expanso "o #ona9uis#o6 Ain"a &< rasto "e issoK a #aior parte "as pessoas consi"era L#un"anaN a po !tica e se# $a or para 9ua 9uer &o#e# santo3 O ,o$erno "a I,re'a "esen$o $eu;se enta#ente "urante os pri#eiroE trHs s%cu os e rYpi"a#ente "epois "a con$erso "e Constantino3 Os 5ispos era# e eitos pe o po$o> ,ra"ua #ente a"9uirira# ,ran"e po"er nEU suas "ioceses6 #as antes "e Constantino seria "i0ici 0or#ar u# ,o$ernc centra "e to"a a I,re'a3 O po"er "os 5ispos nas ,ran"es ci"a"es er0i intensi0ica"o pe a pr<tica "a es#o a> as o0ertas "o crente era# a"#i3 nistra"as pe o 5ispo6 9ue po"ia "ar ou retirar cari"a"e ao po5re3 (eic assi# a 0or#ar;se u# corpo "e in"i,entes prontos a 0a=er a $onta"B "o 5ispo3 Muan"o o Esta"o se tornou cristo6 os 5ispos ti$era# 0un2@eE I5i"3 Li$3 E6 cap3 GG(I3 I5i"3 Li$3 (III6 cap3 LGG(3 IE UII HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDI6r6VNTAL

'u"iciais e a"#inistrati$as3 Hou$e ento ,o$erno centra 6 pe o #enos eni #at%ria "e "outrina3 Constantino a5orrecia;se co# a 9uesto entre cat icos e arianos> apoia"o nos cristos6 "ese'a$a 9ue 0osse# u# s parti"o3 *ara e$itar "issens@es con$ocou o Conc! io "e Niceia6 ecu#%nico6 9ue re"i,iu o Cre"o niceno BEC e6 pe o 9ue respeita Y contro$%rsia ariana6 0ixou o pa"ro orto"oxo3 Contro$%rsias u teriores 0ora# "eci"i"as por conc! ios ecu#%nicos6 at% 9ue a "i$iso entre Leste e Oeste e a recusa "e Leste "e aceitar a autori"a"e "o papa os tornou i#poss!$eis3 O papa6 e#5ora o0icia #ente o in"i$!"uo #ais i#portante "a I,re'a6 no te$e autori"a"e so5re e a co#o to"o6 at% #uito #ais tar"e3 O au#ento "o po"er papa % assunto #uito interessante 9ue tratarei e# cap!tu os u teriores3 O pro,resso "o Cristianis#o antes "e Constantino6 co#o os #oti$os "a sua con$erso6 0ora# "i$ersa#ente exp ica"os por $<rios autores3 +i55on BIC aponta cinco causasK E3 O in0 ex!$e e6 se po"e#os usar a expresso6 into erante =e o "os enstos6 "eri$a"o6 % certo6 "a re i,io 'u"aica6 #as puri0ica"o "o estreito esp!rito insocia 9ue e# $e= "e atrair6 a0asta$a os ,entios "a re i,io "e 4ois%s>

II3 A "outrina "e u#a $i"a 0utura6 $a ori=a"a por ca"a circunstAncia 9ue po"ia "ar peso e e0ic<cia a essa i#portante $er"a"e> III3 Os po"eres #iracu osos atri5u!"os Y I,re'a pri#iti$a> I(3 A pura e austera #ora "os cristos> (3 A unio e "iscip ina "a rep:5 ica crist6 9ue 0or#ou ,ra"ua #ente u# esta"o in"epen"ente e pro,ressi$o no cora2o "o i#p%rio ro#ano3 Na ,enera i"a"e a an< ise % aceit<$e co# a ,uns co#ent<rios3 A pri#eira causa po"e aceitar;se inteira#ente3 Te#os $isto e# nossos "ias a $anta,e# "a into erAncia na propa,an"a3 Os cristos6 pe a #aior parte6 acre"ita$a# 9ue s e es iria# ao C%u e 9ue os #<xi#os casti,os cairia# no outro #un"o so5re os ,entios3 As re i,i@ es 9ue "isputa$a# o prest!,io no s%cu o iii no tin&a# este car<cter a#ea2a"or3 Os a"ora"ores "a +ran"e 4 e6 por exe#p o6 e#5ora ti$esse# u#a ceri#nia ; o Tauro5o iu# ; an< o,a ao 5aptis#o6 no ensina$a# 9ue se# e a iria# para o In0erno3 Note;se ain"a 9ue o Tauro5o iu# 0ica$a caro> #ata$a;se u# 5oi e o san,ue corria so5re o con$erti"o3 U# rito "e esta esp%cie % aris; No na 0or#a actua 9ue % "e U\I3 T&e Dec ine an" Fa o0 t&e Ro#an E#pire6 cap3 G(3 FILOSOFIA CATLICA UIU tocr<tico e no po"e ser 5ase "e u#a re i,io para a #assa popu aciona 6 rico e po5re6 i$re e escra$o3 Nestes aspectos o Cristianis#o tin&a $an3 ta,e# so5re to"os os seus ri$ais3 Muanto Y $i"a 0utura 0oi ensina"a pri#eiro pe os r0icos e "epogE a"opta"a pe os 0i so0os ,re,os3 A ,uns pro0etas &e5reus ensinara# a ressurrei2o "o corpo6 #as parece ter si"o "os ,re,os 9ue os &e5re# apren"era# a crer na ressurrei2o "o espirito BEC3 A i#orta i"a"e na +r%cia te$e 0or#a popu ar no or0is#o e cu ta no p atonis#o3 A : ti#a 5asea"a e# ar,u#entos "i0iceis6 no po"ia ser popu ar> a r0ica te$p pro$Y$e #ente ,ran"e in0 uHncia na opinio ,era "a 5aixa anti,ui"a"e no s entre pa,os co#o entre cristos e 'u"eus3 Na teo o,ia eristi penetrara# #uitos e e#entos "e re i,i@es "e #ist%rios6 tanto r0icoi co#o asi<ticos ; e# to"os o #ito centra % o "o "eus #orto e rescus cita"o BIC 3*or isso creio 9ue a "outrina "a i#orta i"a"e "e$e ter #enoi 9ue $er co# o Cristianis#o "o 9ue +i55on pensou3 Os #i a,res ti$era# certa#ente ar,a parte na propa,an"a> #ai na 5aixa anti,ui"a"e era# #uito $u ,ares e no pri$ati$os "e 9ua 9uei re i,io3 No % 0<ci $er por9ue nesta co#peti2o os #i a,res cristoi $iera o# a ser #ais cri"os "o 9ue os "e outras seitas3 Creio 9ue +i55oi o#ite u# assunto #uito i#portanteK a posse "o Li$ro Sa,ra"o3 Os #i a ,res cristos tin&a# co#e2a"o e# anti,ui"a"e re#ota entre u#a niWE 9ue os anti,os 'u ,a$a# #isteriosa> era u#a &istria conse9uente "esA a Cria2o6 se,un"o a 9ua a *ro$i"Hncia se#pre o5rara #i a,res6 pri #eiro para 'u"eus "epois para cristos3 *ara u# &istoria"or #o"erni % 5$io 9ue a &istria pri#iti$a "os !srae itas % en"<ria no #ais i#por tante6 #as no assi# para os anti,os3 Acre"ita$a# na narrati$a &orn% rica "o cerco "e Tria6 e# R#u o e Re#o6 etc3 L*or 9ue aceitari per,unta Or!,enes6 Lestas tra"i2@es e re'eitar as "os 'u"eusJN A est ar,u#ento no &a$ia resposta ,ica3 Era pois natura aceitar os #i a ,res "o (e &o Testa#ento6 e6 9uan"o a"#iti"os esses6 os #ais recente era# cri$eis6 especia #ente pe a interpreta2o crist "os pro0etas3 A #ora "oq cristos antes "e Constantino era #uito superior "os pa,os3 Os cristos 0ora# perse,ui"os Ys6 $e=es e 9uase se#pr tin&a# "es$anta,e# na co#peti2o co# os pa,os3 Acre"ita$a# 0ir#B #ente no prH#io "a $irtu"e no C%u e na pena "o peca"or no In0er# A sua %tica sexua tin&a ri,or raro na anti,ui"a"e3 * inio6 9ue tin&a (6 Oester e1 an" Ro5inson6 Rei>,iB#3 (3 An,us6 T&e 4istcr1 Re i,ions an" C&istiaitit13

UIT HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 0un2o o0icia "e perse,ui; os6 atesta o seu a to car<cter #ora 3 Depois "a con$erso "e Constantino &ou$e "ecerto oportunistas entre os cristos> #as #uitos ec esi<sticos6 co# a ,u#as excep2@es6 continuara# a ser &o#ens "e in0 ex!$eis princ!pios #orais3 *enso 9ue +i55on te# ra=o "e consi"erar o n!$e #ora u#a "as causas i#portantes "a "i0uso "o Cristianis#o3 +i55on cita por 0i# La unio e "iscip ina "a rep:5 ica cristN3 Creio 9ue po itica#ente % a #ais i#portante "as cinco causas3 No #un"o #o"erno esta#os &a5itua"os Y or,ani=a2o po !tica> ca"a po !tico te# "e contar co# o $oto cat ico #as % contra5a an2a"o pe o $oto "e outros ,rupos or,ani=a"os3 U# cat ico can"i"ato Y presi"Hncia a#ericana est< e# "es$anta,e# por causa "o preconceito protestante3 4as se# esse preconceito estaria e# #e &or posi2o 9ue 9ua 9uer outro3 *arece ter si"o este o c< cu o "e Constantino3 O ap+io "os cristos6 :nico 5 oco or,ani=a"o6 o5tin&a;se 0a$orecen"o; os3 A oposi2o contra os cristos esta$a "esor,ani=a"a e era po itica#ente se# e0eito3 *ro$Y$e #ente Rosto$tse00 te# ra=o e# "i=er 9ue a #aior parte "o ex%rcito era cristo e isso in0 uenciou Constantino3 Se'a co#o 0or6 os cristos6 ao te#po ain"a #inoria6 tin&a# u#a or,ani=a2o6 no$a6 &o'e co#u#6 9ue &es "eu a in0 uHncia "e presso po !tica "e ,rupo a 9ue nen&u# outro se opun&a3 Era a natura conse9uHncia "o seu $irtua #onop io "e =e o6 e o =e o era u#a &eran2a "os 'u"eus3 In0e i=#ente6 o,o 9ue a"9uirira# po"er po !tico $o tara# o =e o uns contra os outros3 Tin&a &a$i"o &eresias e no poucas antes "e Constantino6 #as os orto"oxos no po"ia# puniTas3 Co# o Esta"o cristo6 ri9ue=a e po"er a"$iera# aos ec esi<sticos> &ou$e e ei2@es "isputa"as e 9uest@es teo ,icas 9ue era# ta#5%# por $anta,ens #un"anas3 Constantino conser$ou certa neutra i"a"e nas "isputas "os te o,os6 #as "epois "a sua #orte BUUdC os sucessores6 excepto ]u iano Apstata6 0a$orecera# e# #aior ou #enor ,rau6 os arianos6 at% aacesso "e Teo"sio6 e# UdQ3 O &eri "e este per!o"o % Atan<sio BIQd;UdU ap3C 9ue 0oi to"a a $i"a ca#peo "a orto"oxia niceana3 O per!o"o "es"e Constantino ao Conci io "e Ca ce"nia BTREC % pecu iar "e$i"o6 Y i#portAncia po !tica "a teo o,ia3 Duas 9uest@es a,ita$a# o #un"o cristoK a "outrina "a Trin"a"e e a "a encarna2o3 S a pri#eira se "iscutia no te#po "e Atan<sio3 Ario6 sacer"ote a exan"rino cu to6 a0ir#a$a 9ue o Fi &o no % i,ua ao *ai6 #as cria"o por e e3 Anterior#ente esta i"eia no teria pro$oca"o ,ran"e anta,onis#o6 #as no scu o i$ a #aior parte "os te o,os re'eitou;a3 *re$a eceu por 0i# a FILOSOFIA CATOLICA UIR i,ua "a"e "o *ai e "o Fi &o e a sua consu5stancia i"a"e3 Era# contu"o pessoas "istintas3 A &eresia sa5e iana consistia e# consi"er<; os apenas "ois aspectos "e u# Ser6 co#o Sa5e ius a0ir#ara3 A orto"oxia te$e "e se,uir u#a in&a estreita> os 9ue &ipertro0ia$a# a "istin2o "e *ai e Fi &o corria# peri,o "e arianis#o> os 9ue acentua$a# a uni"a"e esta$a# e# peri,o "e sa5e ianis#o3 *or enor#e #aioria o Conci io "e Niceia BUIRC con"enou a "outrina "e Ario3 4as $<rias #o"i0ica2@es 0ora# su,eri"as por a ,uns te o,os e 0a$oreci"as pe os i#pera"ores3 Atan<sio6 5ispo "e A exan"ria "es"e UI_ at% Y #orte6 este$e se#pre exi a"o por causa "o seu =e o pe a orto"oxia niceana3 I#ensa#ente popu ar no E,ipto6 9ue o se,uia 0ir#e#ente6 % curioso 9ue no "ecurso "a contro$%rsia teo ,ica o senti#ento naciona Bou pe o #enos re,iona C 9ue parecia

extinto "es"e a con9uista ro#ana re$i$eu3 Constantinop a e a 8sia3 inc ina(a#;se para o arianis#o> o E,ipto era 0 anYtica#ente atanasiano> o Oci"ente a"eriu co# 0ir#e=a aos "ecretos "o Conci io "e Niccia3 Fin"a a contro$%rsia ariana outras #ais ou #enos a0ins sur,ira#6 e# 9ue o E,ipto e a S!ria 0ora# &er%ticos e# "irec2@es "i0erentes3 Estas &eresias6 perse,ui"as pe a orto"oxia6 "i$i"ira# o i#p%rio orienta e 0aci itara# a con9uista #ao#etana3 E# si #es#os os #o$i#entos separatistas no surpreen"e#6 #as % curioso estare# i,a"os a 9uest@es teo ,icas #uito su5tis e a5strusas3 Os i#pera"ores6 "e UUR a Ud_6 0a$orecera# #ais ou #enos as opini@es arianas ;at% on"e ousa$a#6 excepto ]u iano Apstata BU\E;U\UC6 9ue6 co#o pa,o6 era neutra nas "isputas crists3 *or 0i#6 e# UdQ6 Teo"sio6 apoiou os cristos6 9ue $encera# por to;"o o i#p%rio3 Santo A#5rsio6 S3 ]erni#o e Santo A,ostin&o6 "e 9ue 0a are#os no cap!tu o se,uinte6 $i$era# a #aior parte "e $i"a no per!o"o "o triun0o cat ico3 Se,uiu; se no Oci"ente outro "o#!nio ariano6 o "os ,o"os e $An"a os6 9ue entre si con9uistara# a #aior parte "o i#p%rio oci"enta 3 O seu po"er "urou u# s%cu o e 0oi "estrui"o por ]ustiniano6 pe os 0rancos e pe os o#5ar"os3 ]ustiniano e os 0rancos6 e #ais tar"e os o#5ar"os6 era# orto"oxos3 A 0% cat ica o5ti$era Hxito co#p eto BEC3 BEC *ara o con'unto "a Fi oso0ia 4e"ie$a 6 co#p ete;se a eitura co# a "os tra5a &os "e E3 +i sonK La *che au 4o1cn;A,e B*a1ot6 *arisC e LVEsprit "e Ia *&i osop&ie A u"i%$a e B(rin6 *arisC3 BR3 F3C CA*!TULO III TRtS DOUTORES DA I+RE]A Muatro &o#ens 0ora# c&a#a"os "outores "a I,re'a Oci"enta K Santo A#5rsio6 S3 ]erni#o6 Santo A,ostin&o e o papa +er,rio 4a,no3 Direi a ,u#a coisa "a $i"a e %poca "os pri#eiros trHs6 9ue 0ora# conte#porAneos ; o 9uarto % u terior ; reser$an"o para outro capitu o tratar "as "outrinas "e Santo A,ostin&o6 para ns o #ais i#portante "os trHs3 (i$era# e es no per!o"o 5re$e entre a $itria "o Cristianis#o no i#p%rio e a in$aso 5<r5ara3 Era# no$os no reina"o "e ]u iano Apstata> ]erni#o $i$eu "e= anos "epois "o sa9ue "e Ro#a pe os ,o"os "e A arico> A,ostin&o $i$eu at% a irrup2o "os $An"a os na X0rica e #orreu 9uan"o e es cerca$a# Hipona6 on"e era 5ispo3 Lo,o aps esse te#po os sen&ores "e It< ia6 Espan&a e X0rica era# no s 5<r5aros #as arianos &er%ticos3 A ci$i i=a2o "ec inou "urante s%cu os e s cerca "e #i anos "epois a Cristan"a"e pro"u=iu &o#ens 9ue os i,ua a$a# e# sa5er e cu tura3 Durante a I"a"e O5scura e no per!o"o #e"ie$a 6 a sua autori"a"e 0oi respeita"a> #ais "o 9ue 9uais9uer outros #o"e ara# a I,re'a3 Na ,enera i"a"e6 Santo A#5rsio "eter#inou as re a2@es entre a I,re'a e o Esta"o> S3 ]erni#o "eu Y I,re'a Oci"enta a sua B!5 ia atina e ,ran"e parte "o i#pu so #on<stico> Santo A,ostin&o 0ixou a teo o,ia "a I,re'a at% a Re0or#a6 e u terior#ente ,ran"e parte "as "outrinas "e Lutero e Ca $ino3 *oucos &o#ens ti$era# to ,ran"e in0 uHncia no curso "a &istria3 A in"epen"Hncia "a I,re'a re ati$a#ente ao Esta"o secu ar era "outrina no$a e re$o ucion<ria6 9ue pre$a eceu at% a Re0or#a> 9uan"o Ho55es a co#5ateu6 no s%cu o x$ii6 ar,u#entou principa #ente contra Santo A#5rsio3 Santo A,ostin&o esta$a na pri#eira in&a "a contro; FILOSOFIA CAT@LICA UId $%rsia teo ,ica nos s%cu os x$i e x$ii3 *rotestantes e 'ansenistas por e e> cat icos orto"oxos contra3

A capita "o i#p%rio oci"enta no 0i# "o s%cu o i$ era 4i o6 "e 9ue A#5rsi: era 5ispo3 E# re a2@es constantes co# os i#pera"ores 0a a$a; &es &a5itua #ente co#o i,ua 6 Ys $e=es co#o superior3 Os seus ne,cios co# a corte i#peria apresenta# u# contraste caracter!stico "o te#poK en9uanto o Esta"o era 0raco6 inco#petente6 ,o$erna"o por e,o!stas se# princ!pios6 co# u#a po !tica "e expe"ientes ocasionais6 a I,re'a era $i,orosa6 capa=6 ,uia"a por &o#ens prepara"os para o sacri0icio "o interesse prprio6 e co# u#a a#p a $iso po !tica6 9ue &es "eu a $itria no #i %nio se,uinte3 sz $er"a"e 9ue esses #%ritoe era# contra5a an2a"os por 0anatis#o e supersti2o6 #as se# e es nen&u# #o$i#ento re0or#a"or po"ia nesse te#po ter ti"o Hxito3 Santo A#5rsio te$e to"a a oportuni"a"e "e Hxito no ser$i2o "o Esta"o3 Seu pai6 ta#5%# "e no#e A#5rsio6 era pre0eito "a +< ia3 O santo nasceu pro$Y$e #ente e# Trb$es6 ci"a"e 0ronteiri2a6 on"e estaciona$a# ,uarni2@es ro#anas para "eter os ,er#anos3 Aos tre=e anos $eio a Ro#a6 on"e rece5eu 5oa e"uca2o co# s i"a 5ase "e ,re,o3 Mun"o cresceu estu"ou Direito co# 5o# resu ta"o6 e aos trinta anos 0oi ,o$erna"or "a Li,:ria e "a E#i ia3 4as 9uatro anos6"epois "eixou o ,o$erno secu ar e 0oi ac a#a"o pe o po$o 5ispo "e 4i o6 contra o can"i"ato ariano3 Deu tu"o aos po5res e "e"icou o resto "a $i"a ao ser$i2o "a I,re'a6 Ys $e=es co# risco pessoa 3 A esco &a no 0oi "ita"a por #oti$os #un"anos6 #as se ti$esse si"o6 teria si"o acerta"a3 No Esta"o6 #es#o se 0osse i#pera"or6 no teria ac&a"o ca#po "e ac2o po !tica co#o o 9ue te$e no exerc!cio "o seu car,o episcopa 3 Nos pri#eiros no$e anos "o seu episcopa"o o i#pera"or oci"enta era +raciano6 cat ico6 $irtuoso e "escui"a"o3 Apaixona"o "a ca2a6 "escura$a o ,o$erno e por 0i# 0oi assassina"o3 Suce"eu; &e na #aior parte "o i#p%rio oci"enta u# usurpa"or6 4<xi#o> na It< ia suce"eu; &e (a entiniano H6 ir#o #ais no$o "e +raciano6 ain"a rapa=3 O po"er i#peria 0oi pri#eiro exerci"o por ]ustina6 $i:$a "e (a entiniano> #as co#o era ariana6 o con0 ito co# A#5rsio era ine$it<$e 33 Das in:#eras cartas "e estes trHs Santos #uitas se conser$ara#> por isso sa5e#os #ais a respeito "e e es "o 9ue "e 9ua 9uer 0i so0o pa,o ou "e to"os os outros6 excepto "e poucos ec esi<sticos "a I"a"e 4%"ia3 Santo A,ostin&o escre$eu #uitas cartas6 a #aior parte so5re "iscip ina "a I,re'a> as "e S3 ]erni#o "iri,e#;se principa #ente a #u &eres6 incitan"o;as a conser$ar a $ir,in"a"e> #as as #ais i#portantes e interessantes "e Santo A#5rsio so aos i#pera"ores6 apontan; UI_ HISTORIA DA *ILOSO*IA OCIDENTAL "o; &es a9ui o e# 9ue 0a tara# ao "e$er6 ou con,ratu an"o;se por e es o tere# cu#pri"o3 A pri#eira 9uesto p:5 ica "e A#5rsio 0oi a "o a tar e est<tua "a (itria e# Ro#a3 O pa,anis#o "urou #ais nas 0a#! ias senatoriais "e Ro#a "o 9ue e# outra parte> a re i,io o0icia esta$a na #o "e u#a aristocracia sacer"ota 6 i,a"a ao or,u &o i#peria "os con9uista"ores "o #un"o3 A est<tua "a (itria na Casa Senatoria 0ora re#o$i"a por ConstAncio6 0i &o "e Constantino6 restaura"a por ]u iano Apstata6 no$a#ente re#o$i"a por +raciano6 at% 9ue u#a "eputa2o "o Sena"o6 presi"i"a por Si#aco6 pre0eito "a ci"a"e6 pe"iu a sua restaura2o3 Si#aco 9ue ta#5%# te$e parte na $i"a "e A,ostin&o6 era #e#5ro "istinto "e 0a#! ia "istinta6 rica6 aristocr<tica6 cu ta e pa,3 Foi 5ani"o "e Ro#a por +raciano e# U_I pe o seu protesto contra a re#o2o "a est<tua "a (itria6 #as no por #uito te#po> e# U_T era pre0eito "a ci"a"e3 Era a$? "e Si#aco6 pa"rasto "e Bo%cio e pree#inente no reina"o "e Teo"orico3 Os sena"ores cristos opusera#;se6 e co# ;a a'u"a "e A#5rsio e "o papa DA#aso6 pre$a ecera# perante o i#pera"or3 Depois "a #orte "e +raciano6 Si#aco e os sena"ores

pa,os reno$ara# o pe"i"o ao no$o i#pera"or6 (a entiniano II3 A#5rsio escre$eu ento ao i#pera"or6 esta5e ecen"o a tese "e 9ue assi# co#o to"os os ro#anos "e$ia# ser$ir #i itar#ente o so5erano6 assi# o i#pera"or "e$ia ser$ir a Deus to"o po"eroso BEC3 LNo "eixeisN6 "i=ia6 L9ue tire# $anta,e# "a $ossa 'u$entu"e> se % u# pa,o 9ue pe"e6 no te# "ireito "e pren"er a $ossa a #a no a2o "a sua supersti2o> #as o seu =e o "e$e ensinar;$os e a"$ertir3 ;$os a ser =e oso pe a $er"a"eira 0%6 por9ue e e "e0en"e coisas $s co# to"a a paixo "a $er"a"e3 *ara u# crist oN6 continua6 Lser co#pe i"o [ 'urar no a tar "e u# 4o o % perse,ui2o3 E# causa ci$i 6 reser$ar;se;ia [ "ireito "e r%p ica Y parte contr<ria> a causa % re i,iosa6 e eu6 5ispo6 rec a#o333 Se a ,u#a coisa "i0erente 0or "ecreta"a6 ns6 os 5ispos6 no po"e#os so0rH; o e i,nor<; o> na $er"a"e $ir<s Y i,re'a6 #as ou no ac&ar<s pa"re ou ac&ar<s 9ue# te resistaN BIC3 A ep!sto a se,uinte acentua 9ue os r%"itos "a I,re'a ser$e# propsitos nunca ser$i"os pe a ri9ue=a "os te#p os pa,os3 LOs 5ens "a I,re'a so #anten2a "o po5re3 Conter;se 9uantos cati$os os te#p os res,atara#6 A tese parece antecipar o 0eu"a is#o3 Ep!sto a G(ET3 FILOSOFIA CATOLICA UIQ 9ue a i#ento "istri5uira# aos po5res6 a 9uantos exi a"os "era# #eios "e $i"aN3 O ar,u#ento era 5o# e 'usti0ica$a;o a pr<tica crist3 Santo A#5rsio $enceu6 #as u# usurpa"or su5se9uente6 Eu,Hnio6 9ue 0a$orecia os pa,os6 restaurou o a tar e a est<tua3 S "epois "a "errota "e Eu,Hnio por Teo"sio6 e# UQT6 o caso se "eci"iu 0ina #ente a 0a$or "os cristos3 Fora# "e co#e2o a#i,<$eis as re a2@es entre o 5ispo e a corte6 9ue o en$iou e# #isso "ip o#<tica ao usurpa"or 4<xi#o6 9ue se recea$a in$a"isse a It< ia3 4as 5re$e sur,iu contro$%rsia ,ra$e3 A i#peratri= ]ustina6 co#o ariana6 #an"ou ce"er u#a i,re'a e# 4i o aos arianos3 A#5rsio recusou3 O po$o apo ou;o e in$a"iu a 5as! ica e# ,ritaria3 So "a"os ,o"os6 9ue era# arianos6 en$ia"os a to#ar posse6 0raterni=ara# co# o po$o3 LOs con"es e tri5unosN "i= e e e# espirituosa carta Y ir# BEC6 Linsistira# na entre,a r<pi"a "a 5as! ica6 "i=en"o 9ue o i#pera"or esta$a exercen"o os seus "ireitos6 pois tu"o esta$a no seu po"er3 Respon"i 9ue se #e pe"isse6 o 9ue era #eu6 a #in&a terra6 o #eu "in&eiro ou 9ua 9uer coisa #in&a6 no o recusaria6 e#5ora o 9ue ten&o perten2a aos po5res> #as o 9ue % "e Deus no est< su'eito ao po"er i#peria 3 Se 9uere# o #eu patri#nio6 "ou;o> se o #eu corpo6 ta#5%#3 Muere# pren"er;#e ou #atar;#eJ Ser< u# pra=er para #i#3 No #e "e0en"erei co# #u ti"@es popu ares6 ne# #e re0u,iarei nos a tares pe"in"o a $i"a> antes #orrerei a e,re#ente 'unto "os a tares3 Horrori=ou;#e sa5er 9ue &o#ens ar#a"os tin&a# $in"o to#;ar posse "a 5asi ica6 receoso "e 9ue en9uanto o po$o a "e0en"ia pu"esse &a$er u#a carni0icina 9ue atin,isse to"a a ci"a"e3 Orei para 9ue #e 0osse "a"o no so5re$i$er Y "estrui2o "e to ,ran"e ci"a"e ou ta $e= "e to"a a It< iaN3 Este receio no era exa,era"o6 por9ue a so "a"esca "os ,o"os era "a"a Y se $a'aria6 co#o se $iu $inte cinco anos #ais tar"e no sa9ue "e Ro#a3 A 0or2a "e A#5rsio era o apoio popu ar3 Foi acusa"o "e incitar o po$o6 #as e e respon"euK LNo esta$a no #eu po"er excit<; os #as nas #os "e Deus a9uiet<; osN3 Nen&u# ariano ; "i= e e ; ousou a$an2ar> e entre os ci"a"os no &a$ia u# s ariano3 E e or"enara 0or#a #ente a ren"i2o "a 5asi ica6 e os so "a"os tin&a# or"e# "e usar "e $io Hncia se 0osse necess<rio> #as por 0 i# recusara#;se a 0 a=H; o6 e o i#pera"or te$e "e ce"er3 +an&ara;se u#a ,ran"e 5ata &a pe a in"epen"Hncia ec e; B;C I5i"36 GG3 UUF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

si<stica> A#5rsio #ostrara 9ue e# certos assuntos o Esta"o "e$ia ce"er Y I,re'a6 esta5e ecen"o u# principio ain"a &o'e i#portante3 O con0 ito se,uinte 0oi co# o i#pera"or Teo"sio3 Fora 9uei#a"a u#a sina,o,a e o con"e "o Leste acusa$a o 5ispo "e insti,a"or3 O i#pera"or or"enou 9ue 0osse# puni"os os incen"i<rios e o 5ispo reconstru!sse a sina,o,a3 A#5rsio no a"#ite ne# contesta a cu#p ici"a"e "o 5ispo6 #as in"i,na;o 9ue o i#pera"or pare2a 5an"ear;se co# 'u"eus contra cristos3 Se o 5ispo recusar o5e"ecer6 ser< #<rtir se persistir e apstata se ce"er3 Supon&a;se 9ue o con"e reconstri a sina,o,a Y custa "os cristos3 Ento o i#pera"or ter< u# con"e apstata e o "in&eiro cristo ter< ser$i"o aos "escrentes3 LHa$er< ento u,ar nos "espo'os "a I,re'a para a "escren2a "os 'u"eus6 e o patri#nio ,an&o por cristos co# o 0a$or "e Cristo trans0erir;se;< para o tesouro "os "escrentesJN E e continuaK LTa $e= te #o$a6 I#pera"or6 ;a causa "a "iscip ina> #as 9ua i#porta #ais6 a pro$a "a "iscip ina ou a causa "a re i,ioJ Z ;necess<rio 9ue o 'ui=o ce"a Y re i,io3 Nunca ou$iste6 I#pera"or6 9ue 9uan"o ]u io #an; "ou restaurar o Te#p o "e ]erusa %# os 9ue re#o$ia# o entu &o 0ora# consu#i"os pe o 0o,oJN Ic aro 9ue6 na opinio "o santo6 a "estrui2o "a sina,o,a no po"ia ser puni"a3 EQ^ u# exe#p o "o #o"o co#o a I,re'a6 o,o 9ue a"9uiriu po"er6 esti#u ou o anti;se#itis#o3 O tercieiro con0 ito co# o i#pera"or 0oi #ais &onroso para o 5ispo3 E# UQF6 9uan"o Teo"sio esta$a e# 4i o6 o co#an"ante "a ,uarni2o "e Tessa nica 0oi assassina"o e# u# #oti#3 Teo"sio6 e# 0:ria6 or"enou u#a $in,an2a a5o#in<$e 3 Muan"o o po$o esta$a no circo6 os so "a"os ca!ra# so5re e e e 0i=era# u# #orticinio "e sete #i 3 A#5r<sio6 9ue tentara e# $o aca #ar o i#pera"or6 escre$e; &e u#a carta esp Hn"i"a#ente cora'osa e "e pura #ora 6 se# inc uir "e essa $e= 9uest@es "e teo o,ia ou "o po"er "a I,re'aK LNo &< #e#ria "e u# acto co#o o "e Tessa nica6 9ue eu no pu"e e$itar> eu '< tin&a "ito 9ue seria a #aior "as atroci"a"es6 9uan"o #e pronunciei contra e eN3 Da$i" pecou #uitas $e=es e con0essou;o co# penitHncia BEC3 Teo"sio 0ar< o #es#oJ A#5rsio "ec ara 9ue no ousar< o0erecer o sacri0!cio se o i#pera"or esti$er presente6 Se no era icito "epois "e "erra#ar o BEC Esta a uso aos i$ros "e Sa#ue inicia u#a s%rie "e ar,u#entos contra os reis ao on,o "a I"a"e 4%"ia6 e ain"a se $H no con0 ito "e puritanos e Stuarts3 Encontra;se por exe#p o e# 4! ton3 FILOSOFIA CAT@LICA UUE san,ue "e u#a pessoa6 co#o o seria "epois "e "erra#a"o o san,ue "e tantasJ O i#pera"or6 arrepen"i"o e "es$esti"o "a p:rpura penitenciou;se p:5 ica#ente na cate"ra "e 4i o3 At% a sua #orte6 e# UQR6 no &ou$e atritos co# A#5rsio3 E#inente co#o esta"ista6 A#5rsio 0oi e# outros aspectos apenas &o#e# "o seu te#po3 Escre$eu co#o outros autores ec esi<sticos u# trata"o e# ou$or "a $ir,in"a"e6 e outro "esapro$an"o o casa#ento "as $i:$as3 Muan"o "eci"iu o oca "a cate"ra no$a6 encontrara#;se a i B"i=;se 9ue re$e a"os por u#a $isoC "ois es9ue etos 9ue 0i=era# #i a,res6 e 9ue e e "ec arou sere# "e "ois #<rtires3 Nas suas cartas conta outros #i a,res co# a cre"u i"a"e caracter!stica "o te#po3 In0erior a ]erni#o6 co#o eru"ito e a A,ostin&o co#o 0i so0o6 0oi esta"ista &<5i e conso i"ou cora'osa#ente o po"er "a I,re'a6 no 9ue 0oi &o#e# "e pri#eira cate,oria3 ]erni#o6 0oi principa #ente not<$e na tra"u2o "a B!5 ia6 at% &o'e $erso o0icia cat ica3 At% ento a I,re'a6 9uanto ao (e &o Testa#ento6 s conta$a co# tra"u2@es "a

"os Setenta6 "i0erentes e# pontos i#portantes "o ori,ina &e5reu3 Os cristos6 co#o $i#os6 era# "a"os a crer 9ue os 'u"eus tin&a# 0a si0ica"o os textos on"e se anuncia$a o 4essias3 U#a eru"i2o s i"a #ostrou 9ue ta opinio era insustent<$e 6 e ]erni#o re'eitou;a3 Aceitou o auxi io "e ra5is6 "a"o e# se,re"o por te#or "os 'u"eus3 De0en"en"o;se "a critica crist6 "isseK LDeixai per,untar aos 'u"eus a9ue e 9ue po"eria "iscutir a ,u#a coisa na sua tra"u2oN3 *or esse 0acto e a 0oi &osti #ente rece5i"a #as se,uiu o seu curso6 e# parte pe o apoio "e Santo A,ostin&o3 Foi u#a ,ran"e rea i=a2o 9ue exi,iu consi"er<$e cr!tica "e textos3 ]erni#o6 nasceu e# UTR;cinco6 anos "epois "e A#5rsio;no on,e "e A9ui eia6 na ci"a"e "e Stri"on6 "estrui"a pe os ,3C"os e# Udd3 Fa#! ia a5asta"a6 #as no rica3 E# U\U $eio a Ro#a6 on"e estu"ou Retrica6 e 0oi peca"or3 Depois "e $ia'ar na +< ia $i$eu e# A9ui eia e tornou;se asceta> nos cinco anos se,uintes 0oi ere#ita e# u# "eserto sirio3 LA sua $i"a no "eserto 0oi "e ri,orosa penitHncia6 "e <,ri#as e so u2os a terna"os co# Hxtase espiritua e "e tenta2@es co# a #e#ria "a $i"a ro#ana> $i$eu e# u#a ce a ou ca$erna> ,an&a$a o seu po "i<rio e $estia;se "e serapi &eiraN BEC3 Depois $ia'ou a Constantinop a6 BEC Se ect Li5rar1 o0 Nicene an" *ost;Nicene Fat&ers6 (o 3 (I6 p3 Ed3 UUI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL $i$eu trHs anos e# Ro#a6 on"e 0oi a#i,o "o papa DA#aso 9ue o ani#ou a tra"u=ir a B!5 ia3 S3 ]erni#o6 era "a"o Y "iscusso3 Discutiu co# Santo A,ostin&o so5re o con0 ito entre *e"ro e *au o6 "a Ep!sto a aos +< atas6 I> co# o seu a#i,o Ru0ino so5re Ori,enes> e to $ee#ente 0oi contra *e <,io 9ue u# #oti# pe a,iano assa tou o seu con$ento3 Depois "a #orte "e DA#aso6 parece ter ti"o con0 ito co# o no$o papa3 E# Ro#a con$i$eu co# $<rias "a#as aristocr<ticas e pie"osas e con$erteu a ,u#as Y $i"a asc%tica3 O no$o papa6 e #uitas pessoas e# Ro#a no apro$a$a# isto3 *or esse #oti$o entre outros ]erni#o6 "eixou Ro#a por Be %#6 on"e 0icou6 "e U_\ at% a #orte6 e# TIF3 Entre as con$erti"as "istintas &ou$e "uas especia #ente not<$eisK a $i:$a *au a e sua 0i &a Eustoc&iu#3 A#5as o aco#pan&ara# a Be %#3 Era# "a #ais a ta no5re=a6 e no se po"e "eixar "e sentir certa pretensiosi"a"e no santo na sua atitu"e para co# e as3 Muan"o *au a #orreu e 0oi sepu ta"a e# Be %#6 ]erni#o co#p?s; &e u# epit<0ioK Ncste t:nJ3u o u#a crion2a "e Cipio 'a=6 Fi &a "a 0uniosa eBtsa *au inBi6 *ro,%ni00i "os +racos6 "a in&u,uni6 Do prprio A^ Bi^CiB{6^>inon6 i5istr$K A9ui6 repousa a sen&ora 4in a6 De a#5os os scus pais6 con= Ei0stoc iiJiiCi *or 0i ui> c&i6 a pri#eira "us "anius roniunBt;6^ Mue esco &era# a pri /Wo e Bc %# por Cristo3 So curiosas a ,u#as cartas "e ]erni#o a Eustoc&iu#3 Incita;a a preser$ar a $ir,in"a"e co# 0ranco por#enor> exp ica o si,ni0ica"o ana; t#ico "e certos eu0e#is#os "o (e &o Testa#ento6 e usa u# co#o #isticis#o ertico6 #ostran"o as a e,rias "a $i"a con$entua 3 U#a 0reira % esposa "e Cristo> o casa#ento est< ce e5ra"o no CAntico "e Sa o#o3 U#a on,a carta escrita na ocasio "os $otos cont%# esta not<$e #ensa,e# para a #eK LCusta;te 9ue e a esco &a ser #u &er "e u# rei BCristoC e no "e u# so "a"oJ E a "eu;te u# a to pri$i %,ioK %s a,ora so,ra "e DeusN 3 A Eustoc&iu# na #es#a carta "i=K p6+uar"a para se#pre o recato "a tua cA#ara3 Se#pre o Esposo a! estar< conti,o3 OrasJ Fa as co# o Esposo3 LHsJ Fa a E e conti,o3 Muan"o o sono te $encer6 E e $ir<6 por< a #o no 0ec&o "a porta e o teu cora2o

FILOSOFIA CATOLICA UUU se #o$er< para E e> e &<s;"e acor"ar6 er,uer;te e "i=erK oEstou "oente "e a#orV3 E E e respon"er<K o4in&a ir#6 #in&a esposa % u# 'ar"i# 0ec&a"o> #anancia 0ec&a"o6 0onte se a"aVN33 Na #es#a carta conta co#o "epois "e separar;se "os a#i,os Leo 9ue % pior ;"o a i#ento a 9ue esta$a &a5itua"oN6 no se separara "a sua i$raria e a e$ara para o "eserto3 LE assi#6 #iser<$e co#o era6 'e'uaria "es"e 9ue "epois pu"esse er CiceroN3 Depois "e "ias e noites "e re#orso6 recaiu e eu * auto3 Depois "e essa in"u ,Hncia6 o esti o "os pro0etas pareceu; &e Lru"e e repu si$oN3 *or 0i#6 "urante u#a 0e5re6 son&ou 9ue no ]ui=o Fina Cristo &e per,untou 9ue# era e e e respon"eu 9ue era cristo3 E a resposta 0oiK L4entes6 %s se9ua= "e C!cero e no "e CristoN3 E #an"ou 9ue 0osse a2oita"o3 *or 0i# ]erni#o e# son&o ,ritouK LSen&or6 se a ,u#a $e= eu ain"a possuir i$ros pro0anos ou tornar a H; os6 % 9ue te rene,ueiN3 Isto6 acrescenta e e6 no 0oi sono ou son&o $oN3 Des"e ento as suas cartas contH# poucas cita2@es c <ssicas3 *assa"o te#po re0ere ain"a $ersos "e (ir,! io6 Hor<cio e at% O$!"io> #as parece 9ue cita "e #e#ria especia #ente 9uan"o os repete #uito3 As cartas "e ]erni#o expri#e# o senti#ento pro"u=i"o pe a 9ue"a "o i#p%rio ro#ano #ais $i$a#ente "o 9ue 9uais9uer outras "o #eu con&eci#ento3 E# UQ\ escre$eK LTre#o "e pensar nas cat<stro0es actuais3 *or #ais "e $inte anos correu san,ue ro#ano entre Constantinop a e os A pes ]u ianos3 C!tia6 Tr<cia6 4ace"nia6 Tess< ia6 Acaia6 Epiro6 Da #<cia6 as *annias6 to"as 0ora# sa9uea"as e "e$asta"as por ,o"os e s<r#atas6 9ua"os e a anos6 &unos6 $An"a os e 0ronteiri2os333 O #un"o ro#ano "es0a=;se> ns er,ue#os a ca5e2a e# $e= "e cur$<;Ta3 Mue cora,e# pensas tere# a,ora os cor!ntios ou os atenienses ou os ace"e#nios ou os <rca"es ou 9uais9uer ,re,os a 9ue# os 5<r5aros "o#ina#J Fa ei apenas "e poucas ci"a"es6 #as 0ora# capitais "e Esta"os 0ortesN3 Conta as "e$asta2@es "os &unos a Leste e ter#inaK L*ara tratar estes te#as co#o #erece#6 Tuci"i"es e Sa00istio teria# "e 0icar ca a"osN3 De=assete anos "epois6 trHs aps o sa9ue "e Ro#a6 escre$eK LO #un"o cai e# ruinasg (er,on&osa#ente os nossos peca"os 0 oresce#3 A c% e5re ci"a"e6 capita "o i#p%rio ro#ano6 % "e$ora"a por u# 0o,o tre#en"o> e no &< terra e# 9ue os ro#anos no este'a# exi a"os3 I,re'as 9ue 0ora# sa,ra"as so a,ora #ontes "e poeira e cin=as> e ain"a o nosso espirito an"a e# 5usca "e ucro3 (i$e#os co#o se 0?sse#os #orrer a#an&> #as construi#os co#o se ti$%sse#os "e $i$er se#pre neste #un"o3 As nossas pare"es 0u ,e# "e ouro6 co#o os nossos tectos e os UUT HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL capit%is "as nossas co unas> #as Cristo #orre Ys nossas portas6 nu e 0a#into na pessoa "os seus po5resN3 Este passo $e# inci"enta #ente e# carta a u# a#i,o 9ue "eci"ira consa,rar u#a 0i &a a $ir,in"a"e perp%tua6 e a #aior parte trata "e re,ras a o5ser$ar na e"uca2o "e essas rapari,as3 S^ sin,u ar 9ue o pro0un"o senti#ento "e ]erni#o acerca "a 9ue"a "o #un"o anti,o no o i#pe"e "e consi"erar #ais i#portante a preser$a2o "a $ir,in"a"e "o 9ue a $itria so5re os &unos6 os $An"a os ou os ,o"os3 Nunca pensa e# #e"i"as poss!$eis "e po !tica pr<tica> nunca aponta erros "e siste#a 0isca ou "o peri,o "e u# ex%rcito co#posto "e 5<r5aros3 O #es#o se "< co# A#5rsio e A,ostin&o> A#5rsio6 % certo era esta"ista #as s e# "e0esa "a I,re'a3 No % "e estran&ar a ru!na "o i#p%rio 9uan"o os #e &ores e #ais 0ortes esp!ritos "o te#po esta$a# a0asta"os "e 9uanto era

secu ar3 *or outro a"o6 se a ruina era ine$it<$e 6 a concep2o crist era a"#ir<$e #ente prpria para "ar 0or2a aos &o#ens e per#itir; &es conser$are# as esperan2as re i,iosas 9uan"o as terrestres parecia# $s3 A expresso "e este ponto "e $ista e# A Ci"a"e "e Deus 0oi o #%rito supre#o "e Santo A,ostin&o6 a 9ue# #e re0iro neste capitu o co#o &o#e#> "o te o,o e "o 0i so0o tratarei no cap!tu o se,uinte3 Nasceu e# URT6 no$e anos "epois "e ]erni#o e cator=e "epois "e A#5rsio> nati$o "e X0rica6 a i passou a #aior parte "a $i"a3 A #e era crist6 o pai no3 Con$erteu;se "e #ani9ueu a cristo e 0oi 5apti=a"o por A#5rsio e# 4i o3 Bispo "e Hipona6 no on,e "e Carta,o6 cerca "e UQ\6 < per#aneceu at% #orrer6 e# TUF3 Sa5e#os #ais "a sua $i"a anterior "o 9ue "a "e outros ec esi<sticos por9ue a re atou nas Can0iss@es3 O i$ro te$e i#ita"ores c% e5res6 co#o Rousseau e ToIstoi6 #as no creio 9ue ten&a ti"o pre"ecessores co#par<$eis3 Santo A,ostin&o te# certa se#e &an2a co# ToIstoi6 #as % superior na inte i,Hncia3 Era &o#e# apaixona"o6 on,e "e ser pa"ro "e $irtu"e na #oci"a"e6 #as e$a"o por !nti#o i#pu so a procurar a $er"a"e e a 'usti2a3 Co#o ToIstoi6 te$e nos : ti#os anos a o5sesso "o peca"o6 9ue &e tornou a $i"a austera e a 0i oso0ia "esti#a/i3 Co#5ateu $i,orosa#ente &eresias6 #as a ,u#as teses suas6 9uan"o repeti"as por ]ansenius no s%cu o x$ii6 0ora# 'u ,a"as &er%t!cas3 4as at% os protestantes aceitara# as suas opini@es6 e a I,re'a cat ica nunca &es i#pu,nou a orto"oxia3 U# "os pri#eiros inci"entes re ata"os nas Co/0iss@es "ata "a sua in0Ancia e no o "istin,ue "os outros rapa=es3 *arece 9ue co# outros rou5ou peras a u# $i=in&o6 e#5ora se# ter 0o#e6 e ten"o;as #e &ores e# casa "os pais3 To"a a $i"a 'u ,ou este acto u#a 9uase incr!$e #a "a"e> no seria to #au se ti$esse 0o#e ou no ti$esse #eio "e o5ter FILOSOFIA CATLICA UUR peras> #as o acto 0ora pre'u!=o puro6 inspira"o por a#or "a #a "a"e exc usi$a# ente3 Isso o torna ine0Y$e #ente #aKu3 I#p ora a Deus 9ue &e per"oeK p^(H o #eu cora2o6 Deus6 $H o #eu cora2o6 con"i;te "e e e no 0un"o "o a5is#o3 Deixa o #eu cora2o "i=er;te 9ue ento 0ui ,ratuita#ente #au6 no &a$en"o tenta2 o para o #a 0eito6 seno o prprio #a 3 Esta$a i#puro e a#a$a;o> a#a$a #orrer6 a#a$a a #in&a cu pa6 no por tH; a co#eti"o6 #as a#a$a a cu pa #es#a3 A #a i#pura6 ca!a "o 0ir#a#ento na expu so "a Tua presen2a3 No procura$a a ,u#a coisa atra$%s "a $er,on&a6 #as a $er,on&a #es#agN BEC Continua por sete cap!tu os tu"o por u#a pera rou5a"a "e u#a <r$ore e# tra$essura "e rapa=es3 *ara u# esp!rito actua 6 isto parece #r5i"o B^VC #as nesse te#po parecia 'usto e pro$a "e santi"a"e3 O senti"o "o peca"o6 ento #uito 0orte6 $eio aos 'u"eus co#o #eio "e conci iar a !#portAncia6 prpria co# a "errota exterior3 -a$e& era o#nipotente6 e especia #ente interessa"o nos 'u"eus> por 9ue no prospera$a# e es entoJ *or9ue peca$a#K era# i" atras6 casa$a# co# ,entios6 no o5ser$a$a# a Lei3 Os 0ins "e Deus conecntra$a#;se nos 'u"eus #as co#o a 'usti2a % o #aior 5e# e se rea i=a atra$%s "e tri5u a2o6 tin&a# pri#eiro "e ser casti,a"os e "e recon&ecer nesse casti,o o paterna a#or "e Deus3 Os cristos pusera# a I,re'a no u,ar "o po$o esco &i"o6 #as co# excep2o "e u# aspecto &< pe9uena "i0eren2a na psico o,ia "o peca"o3 A I,re'a6 co#o os 'u"eus6 so0reu tri5u a2o> 0oi pertur5a"a por &eresias> os cristos in"i$i"ua #ente apostatara# so5 o peso "a perse,ui2o3 4as &ou$e u# "esen$o $i#ento i#portante '< e# ,ran"e parte rea i=a"o pe os 'u"eus> e 0oi a su5stitui2o "o peca"o co#u# pe o in"i$i"ua 3 Ori,in<ria#ente era a na2o 'u"aica 9ue peca$a e era puni"a co ecti$a#ente> "epois o peca"o in"i$i"ua i=ou;se6 per"en"o o car<cter po !tico3 Muan"o a na2o 'u"aica 0oi su5stitu!"a pe a I,re'a6 a #u"an2a tornou;se essencia 6 pois a

I,re'a6 enti"a"e espiritua 6 no po"ia pecar e o peca"or in"i$i"ua po"ia "eixar "e estar e# co#un&o co# a I,re'a3 O peca"o6 co#o "isse#os6 i,a;se co# a i#portAncia prpria6 9ue ori,inYria#ente 0oi "a na2o 'u"aica e "epois "o6 in"i$!"uo> no "a I,re'a6 9ue no po"ia pecar3 Assi# a teo o,ia crist $eio a ter "uas partes6 u#a 9uanto Y I,re'a6 outra )D BEC Con0iss@cs6 Li$3 EE6 cap3 i$3 BEC De$o exceptuar 4a iat#a +&an"i6 cu'a auto5io,ra0ia cont%# passos senit; &antes a este3 UU\ HIST@RIA DA FILOSO*I8 OCIDENTAL

9uanto Y a #a in"i$i"ua 3 Nos : ti#os te#pos a pri#eira 0oi #ais posta e# re e$o pe os cat icos6 a se,un"a pe os protestantes> #as e# Santo A,ostin&o existe# ani5as6 se# 9ua 9uer senti"o "e "esar#onia3 Os 9ue se sa $a# so os pre"estina"os por Deus para a sa $a2o> #as nin,u%# se sa $ar< se# ser 5apti=a"o e portanto #e#5ro "a I,re'a3 Isto 0a= "a I,re'a inter#e"i<ria entre a a #a e Deus3 O peca"o % essencia Y re a2o "irecta6 por exp icar co#o po"e u#a "i$in"a"e 5en%0ica 0a=er so0rer os &o#ens6 e co#o apesar "e isso a a #a in"i$i"ua % o 9ue &< #ais i#portante no #un"o cria"o6 No surpreen"e pois 9ue a teo o,ia e# 9ue assenta a Re0or#a se "e$a a u# &o#e# 9ue tin&a o senti"o anor#a "o peca"o3 E 5asta 9uanto a peras3 (a#os $er a,ora o 9ue as Con0iss@es tH# para "i=er;nos e# outros assuntos3 Conta A,ostin&o co#o apren"eu ati# 0Yci #ente ao co o "a #e6 #as "etestou o ,re,o6 9ue tentara# ensinar; &e na esco a6 Lpor9ue o aperta$a# co# cru%is a#ea2as e casti,osN3 O seu con&eci#ento "o ,re,o 0icou se#pre 0raco3 *o"eria supor;se 9ue por contraste e e seria 0a$or<$e a #%to"os sua$es "e e"uca2o3 4as o 9ue e e "i= %K LSQ^ c aro 9ue a i$re curiosi"a"e te# #aior po"er para nos ensinar as coisas "o 9ue u#a o5ri,a2o assusta"ora3 S essa o5ri,a2o restrin,e as &esita2@es "e a9ue a i5er"a"e pe as Tuas eis6 \ #eu Deus6 Tuas eis6 "es"e a panca"a "o #estre ao sup !cio "o #<rtir6 por9ue as Tuas eis tH# o e0eito "e #isturar para ns certa a#ar,ura sau"<$e 6 9ue nos atrai para Ti6 "es"e a a e,ria perniciosa 9ue "e Ti nos a0astaN3 As panca"as "o #estre6 e#5ora no &e ti$esse# ensina"o ,re,o6 curara#;no "e ser perniciosa#ente a e,re6 e 0ora# assi# parte "ese'<$e "a e"uca2o3 z ,ico para 9ue# consi"era o peca"o o #ais i#portante "a $i"a &u#ana3 (ai ao ponto "e "i=er 9ue pecou no s 9uan"o rapa=6 #entin"o e rou5an"o co#est!$eis6 #as6 antes6 "e"ica u# cap!tu o BLi$3 E6 Cap3 $iiC a pro$ar 9ue at% as crian2as "e peito peca#6 por ,u o"ice6 in$e'a e outros $!cios &orr!$eis3 Na a"o escHncia "o#inou;o a sensua i"a"e3 LOn"e esta$a eu6 e 9uanto exi a"o "as "e !cias "a Tua casa6 aos "e=asseis anos "a i"a"e "a carne6 9uan"o o "es$ario "os senti"os6 so to pe o $icio "o &o#e#6 e#5ora proi5i"o pe as Tuas eis6 #e "o#ina$a e eu #e entre,uei inteira#enteJN BEC O pai no se preocupou co# esse rna 6 i#itan"o;se a auxi i<; o nos estu"os3 A #e6 S3 4nica6 e# $o o exortou Y casti"a"e3 Ne# su,eriu BEC Li$3 EE6 cap3 0i3 FILOSOFIA CAT@LICA UUd nessa a tura o casa#ento Lrecean"o 9ue o encar,o "e u#a #u &er e#5a3 ra2asse o #eu 0uturoN3

Aos "e=asseis anos 0oi para Carta,o Lon"e #e cercou u# tur5i &o "e a#ores "esor"ena"os3 No a#a$a ain"a6 e#5ora a#asse o a#or3 *rocura$a o 9ue "e$ia a#ar6 a#a$a o a#or e "etesta$a a sa $a2o333 Era;#e "oce a#ar e ser a#a"o> #as #ais ain"a a e,rar a pessoa a#a"a3 Corro#pia a pri#a$era "a 'u$entu"e co# a concupiscHncia6 e e#5acia$a; &e o 5ri &o co# o "e#nio "a ux:riaN BEC6 Estas pa a$ras ap ica#;se a u#a a#ante 9ue te$e #uitos anos BIC e &e "eu u# 0i &o6 9ue e e ta#5%# a#ou e a 9ue# "epois "a con$erso e"ucou re i,iosa#ente3 C&e,ou o te#po "e a #e pensar no casa#ento6 e e e a'ustou;o co# u#a rapari,a "e acor"o co# a #e> #as era necess<rio separar;se "a a#ante3 LMuan"o a #in&a a#anteN6 "i= e e6 Lse a0astou para no ser estor$o ao #eu casa#ento6 o #eu cora2o 0icou 0eri"o e san,ran"o3 E a $o tou a j0rica BA,ostin&o esta$a nessa a tura e# 4i oC 0a=en"o $oto perante Ti "e nunca con&ecer outro &o#e# e "eixan"o co#i,o o #eu 0i &oN BUC3 4as co#o o casa#ento no po"ia rea i=ar;se antes "e "ois anos6 pe a i"a"e "a rapari,a6 to#ou outra a#ante6 #enos o0icia e #enos recon&eci"a3 A consciHncia pertur5a$a;o e costu#a$a orarK LD<;#e casti"a"e e continHncia6 #as no por en9uantoN BTC3 *or 0i#6 antes "o casa#ento6 a re i,io $enceu "e0initi$a#ente e e e "e"icou o resto "a $i"a ao ce i5ato3 (o tan"o ao te#po anteriorK aos "e=ano$e anos6 ten"o conc u!"o a retrica6 Cicero atraiu;o Y 0i oso0ia3 Tentou er a B!5 ia6 #as no a ac&ou "i,na#ente ciceroniana3 Fe=;se por esse te#po #ani9ueu6 o 9ue o0en"eu a #e3 Co#o pro0isso6 era pro0essor "e Retrica3 De"ica$a;se Y astro o,ia6 9ue "epois "etestou6 por9ue e a ensina 9ue La $er"a"eira causa "o peca"o est< no 0ir#a#entoN BRC3 Leu 0i oso0ia at% on"e po"ia er e# ati#> cita e# especia as De= CateDias "e Ar!stte es6 9ue "i= ter co#preen"i"o se# aux! io "e #estre3 LE 9ue apro$eitei eu6 $i escra$o "e #<s paix@es6 e# er i$ros "as c&a#a"as artes i5erais e co#preen"er o 9ue iaJ333 (o tara as costas Y u= e a 0ace para as coisas i u#ina"as> "e #o"o 9ue BVC I5i"3 I(6 EE3 BIC I5i"3 (III6 $i 3 I5i"3 EEE6 E3 I5i"3 (I6 x$3 I5i"3 I(6 iii3 UU_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

a #in&a 0ace no esta$a i u#ina"aN BEC3 Nesse te#po acre"ita$a 9ue Deus era u# $asto e 5ri &ante corpo6 e e e #es#o parte "e esse corpo3 Seria para "ese'ar 9ue e e 0a asse e# por#enor "as teses "os #an!9ueus6 e# $e= "e s "i=er 9ue esta$a# e# erro3 *6 interessante 9ue as pri#eiras ra=@es "e Santo A,ostin&o contra a "outrina "os #ani9ueus 0ora# cient!0icas3 Recor"ou ; "i= e e ; BEC o 9ue apren"era "e astrono#ia nos escritos "os #e &ores astrno#os Le co#parei;o co# o 9ue "i=ia 4ani9ueu6 9ue na sua espessa oucura escre$eu copiosa#ente so5re o assunto> #as nen&u# "os seus racioc!nios so5re so sticios6 e9uinxios6 ec ipses6 ou 9uest@es an< o,as6 9ue eu apren"era na 0i oso0ia secu ar #e satis0a=ia> #as eu "e$ia crer> e no entanto isso no correspon"ia aos racioc!nios o5ti"os por c< cu o ne# Ys #in&as prprias o5ser$a2@es> pe o contr<rioN3 Te# cui"a"o "e notar 9ue erros cient!0icos no so sina "e erro na 0%6 excepto 9uan"o se apresenta# co#o "e inspira2o "i$ina3 4ara$i &a;nos o 9ue e e6 teria pensa"o se ti$esse $i$i"o no te#po "e +a i eu3 *ara reso $er; &e as ":$i"as6 u# 5ispo #ani9ueu c&a#a"o Fausto6 consi"era"o o #ais cu to "a seita6 $eio "iscutir co# e e3 4as Lac&ei;o co#p eta#ente i,norante "as ciHncias i5erais6 excepto ,ra#<tica6 e essa #es#a apenas "e #o"o $u ,ar3 4as co#o tin&a i"o a ,u#as ora2@es "e Tu io6 poucos i$ros "e S%neca6 a ,o "os poetas e poucos $o u#es "a sua prpria seita6 escritos e# ati# e e# or"e# ,ica6 e "iYria#ente

pratica$a o "iscurso6 a"9uiriu certa e o9uHncia a,ra"<$e e se"utora6 por ser re,u a"a pe o seu 5o# senso e certa ,ra2a natura N BUC3 Fausto 0oi incapa= "e reso $er as "i0icu "a"es astron#icas3 LOs i$ros "os #ani9ueusN6 "i= e e Lesto c&eios "e on,as 0<5u as so5re o c%u6 as estre as6 o So e a LuaN6 e# "esacor"o co# o 9ue "esco5rira# os astrno#os3 4as 9uan"o interro,ou Fausto6 e e con0essou a sua i,norAncia3 L*or isso #es#o ,ostei #ais "e e e3 *or9ue a #o"%stia "e u# esp!rito si#p es % #ais atraente "o 9ue o con&eci#ento "as coisas 9ue eu "ese'a$a sa5er> e assi# o ac&ei e# to"as as 9uest@es #ais "i0!ceis e su5tisN BTC3 Este senti#ento % surpreen"ente#ente ; i5era > no se esperaria na9ue e te#po e no se &ar#oni=a co# a atitu"e u terior "e Santo A,ostin&o para co# os &ere'es3 Con0iss@es6 Li$3 I(6 x$i3 I5i"3 (6 EEE3 I5i"3 (6 $i3 I5i"3 II6 s3 FILOSOFIA CAT@LICA UUQ Nesse te#po "eci"iu ir para Ro#a6 e "i=;nos 9ue no 0oi por ser #aior a pa,a "o pro0essor "o 9ue e# Carta,o6 #as por ter ou$i"o 9ue as c asses era# #ais or"eiras3 E# Carta,o as "esor"ens pro$oca"as por estu"antes torna$a# o ensino 9uase i#poss!$e 3 E# Ro#a6 on"e a "esor"e# era #enor6 os estu"antes 0rau"u enta#ente 0u,ia# ao pa,a#ento3 E# Ro#a i,ou;se co# os #ani9ueus6 #as '< co# #enor con$ic2o3 Co#e2ou a pensar 9ue os aca"%#icos tin&a# ra=o e# a0ir#ar 9ue os &o#ens "e$e# "u$i"ar "e tu"o BEC3 Ain"a concor"a$a co# os #ani9ueus e# 9ue Lno so#os ns 9ue# peca6 #as a ,u#a outra nature=a Bno sei 9ua C peca e# nsN6 e acre"ita$a no #a co#o u#a esp%cie "e su5stAncia3 Isto #ostra 9ue antes co#o "epois "a con$erso a 9uesto "o peca"o o preocupou3 Depois "e cerca "e u# ano e# Ro#a6 o pre0eito Si#aco #an"ou;o a 4i o6 9ue pe"ira u# pro0essor "e Retrica3 E# 4i o con&eceu A#5rsio6 Lti"o e# to"o o #un"o por u# "os #e &ores &ornensN3 (eio a esti#ar A#5rsio pe a sua "e ica"e=a6 e a pre0erir a "outrina cat ica Y "os #ani9ueus> entretanto recuara "o cepticis#o apren"i"o nos Aca"%#icos La 9ue#6 apesar "e 0i so0os6 eu no con0iaria o cui"a"o "e #in&a a #a "oente6 por9ue no con&ecia# o sa $a"or no#e "e CristoN BIC6 E# 4i o encontrou;se co# a #e 9ue in0 uiu po"erosa#ente para apressar a sua con$erso3 Era u#a $er"a"eira cat ica 0er$orosa6 e e` escre$e se#pre a respeito "e e a co# re$erHncia3 E a 0oi tanto #aiE i#portante nesse te#po 9uanto A#5rsio esta$a #uito ocupa"o parE po"er aten"H; o e# particu ar6 H< u# capitu o interessante BKEC e# 9ue e e co#para a 0i oso0ia p a6 tnica e a "outrina crist3 O Sen&or ; "i= e e ;6 0acu tou; &e LCerto^ i$ros "os p atonistas tra"u=i"os e# ati#3 E ento eu i6 no por est/ pa a$ras6 #as co# o #es#o 0i# re0or2a"o por #uitas e "i$ersas ra=@es 9ue Lno princ!pio era o (er5o6 e o (er5o era co# Deus e o (er5o eri Deus> to"as as coisas 0ora# 0eitas por E e6 e se# E e na"a 0oi 0eito o 9ue 0oi 0eito por E e % $i"a6 e a $i"a 0oi a u= "os &o#ens6 e a uK 5ri &a na escuri"o e a escuri"o no a co#preen"e3 E 9ue a a #a "T &o#e#6 e#5ora o"H teste#un&o "a u=6 no % essa u=V #as Deus6 i (er5o "e Deus o% a $er"a"eira u=6 9ue i u#ina to"o &o#e# 9ue $e# ^ este #un"oV3 E 9ue oE e esta$a no #un"o6 e o #un"o 0oi 0eito por E 6 BEC CoCI0iss@es6 Li$3 (6 cap3 x3 I5i"3 (6 GI(3 I5i"3 (II6 ix; UTF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

e no O con&eceuV3 4as 9ue oE e $eio at% os seus e os seus no o rece5era#> #as Y9ue es 9ue O rece5era# "eu E e po"er "e sere# 0i &os "e Deus6 at% aos 9ue acre"itara# no Seu no#eV3 4as isto no i eu a iN3 Ta#5% # no eu 9ue Lo (er5o se 0e= carne e &a5itou entre nsN ne# 9ue LE e se &u#i &ou at% a #orte na cru=N ne# 9ue Lao no#e "e ]esus to"os os 'oe &os sie cur$aria#N3 E# ,era ac&ou nos p atonistas a "outrina #eta0isica "o Lo,os6 #as no a "a encarna2o ne# a conse9uente "a sa $a2o &u#ana3 A ,o se#e &ante existia no or0is#o e e# outras re i,i@es "e #ist%rio> #as A,ostin&o parece no as ter con&eci"o3 E# 9ua 9uer caso6 nen&u#a "e e as se i,a$a co# u# 0acto &istrico re ati$a#ente recente6 co#o a crist3 Contra os #ani9ueus6 9ue era# "ua istas6 A,ostin&o aca5ou por crer 9ue o #a no se ori,ina "e u#a su5stA ncia #as "a per$erso "a $onta"e3 Ac&ou especia con0orto nos escritos "e S3 *au o *or 0i#6 "epois "e apaixona"as utas !nti#as con$erteu;se BU_\C3 Deixou o pro0essora"o6 a a#ante6 a noi$a6 e "epois "e 5re$e #e"ita2o e# retiro6 0oi 5apti=a"o por Santo A#5rsio3 A #e te$e ,ran"e a e,ria #as #orreu pouco "epois3 E# U__ $o tou Y X0rica6 on"e 0icou6 ocupan"o o resto "a $i"a nos "e$eres episcopais e na contro$%rsia contra $<rias &eresias6 "onatista6 #ani9ueia e pe a,iana3 BVC Con0is_\es6 Li$3 (II6 cap3 xxL CA*!TULO I( FILOSOFIA E TEOLO+IA DE SANTO A+OSTINHO A o5ra "e Santo A,ostin&o % $o u#osa6 especia #ente e# assuntos teo ,icos3 A ,u#as "as contro$%rsias so tpicas e per"era# interesse6 apesar "o Hxito> #as outras6 especia #ente contra os pe a,ianos6 in0 u!ra# prYtica#ente at% &o'e3 No $ou tratar "a o5ra exausti$a#ente #as apenas "o 9ue #e parece i#portante6 intr!nseca ou &istrica#enteK *ri#eiroK a sua 0i oso0ia pura6 particu ar#ente a teoria "o te#po> Se,un"oK a 0i oso0ia "a &istria "esen$o $i"a na Ci"a"e cte Deus> TerceiroK a teoria "a sa $a2o6 proposta contra os pe a,ianos3 I3 FILOSOFIA *URA Santo A,ostin&o raro se ocupa "e 0i oso0ia pura6 #as 9uan"o o 0a= re$e a ,ran"e penetra2o3 EI o pri#eiro "e u#a on,a s%rie "e pensa"ores especu ati$os6 so5 a necessi"a"e "e acor"o co# a Escritura3 Isto no % exacto "os prece"entes 0i so0os cristos6 co#o Ori,enes6 e# cu'a o5ra cristianis#o e p atonis#o esto a"o a a"o se# se interpenetrare#3 E# Santo A,ostin&o6 o pensa#ento ori,ina e# 0i oso0ia pura % esti#u a"o ECe o 0acto "e o p atonis#o e# certos aspectos no se &ar#oni=ar co# o +%nesis3 A o5ra #ais pura#ente 0i os0ica "e Santo A,ostin&o % o Li$ro GI "as Con0iss@es3 As e"i2@es popu ares ter#ina# no Li$ro G6 por no ter UTI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL interesse o 9ue se,ue> no te# interesse por9ue % 5oa 0i oso0ia e no 5io,ra0ia3 O Li$ro GI trata "a Cria2o se,un"o o Capitu o I "o +%nesis6 e6 co#o A,ostin&o #ant%# contra os #ani9ueus6 "e$ia ter ocorri"o o #ais ce"o poss!$e 3 Assi# i#a,ina u# contra"itor3 O pri#eiro ponto a notar6 para corripreen"er a resposta6 % 9ue a cria2o "o na"a6 se,un"o o (e &o Testa#ento6 era i"eia estran&a Y 0i oso0ia ,re,a3 Muan"o * ato 0a a "e

cria2o i#a,ina u#a #at%ria;pri#a a 9ue Deus "< 0or#a> e o #es#o 0a= Aristte es3 O Deus % art!0ice ou ar9uitecto6 #ais "o 9ue Cria"or3 A su5stAncia % eterna e incria"a> s a 0or#a se "e$e Y $onta"e "e Deus3 Co#o $er"a"eiro cristo orto"oxo6 Santo A,ostin&o #ant%# a cria2o "o na"a3 Deus criou a su5stAncia6 3nio apenas a or"e# e "isposi2o3 *ara os ,re,os a cria2o a partir "o na"a % i#poss!$e e esta concep2o apareceu a inter$a os nos te#pos cristos e con"u=iu ao panteis#o6 9ue no "istin,ue Deus e o #un"o e consi"era to"as as coisas "o #un"o parte "e Deus3 Esta concep2o 0oi "esen$o $i"a p ena#ente por Spino=a6 #as to"os os #!sticos so atra!"os para e a3 *or isso6 atra$%s "e s%cu os cristos6 os #!sticos ti$era# "i0icu "a"e e# per#anecer orto"oxos6 por &es custar crer 9ue o #un"o existe 0ora "e Deus3 A,ostin&o no sente essa "i0icu "a"e3 A sua concep2o neste ponto % essencia Y sua teoria "o te#po3 *or 9ue no 0oi o #un"o cria"o #ais ce"oJ *or9ue no &a$ia L#ais ce"oN3 O te#po 0oi cria"o co# o #un"o3 Deus % eterno6 isto %6 inte#pora 6 se# antes ne# "epois #as apenas co# eterno presente3 Deus est< isento "e re a2o te#pora 6 e para E e to"o te#po % presente3 No prece"eu a Cria2o no te#po6 por9ue i#p icaria a sua esta"a no te#po6 ao passo 9ue E e est< eterna#ente 0ora "a corrente "o te#po3 Isto e$a A,ostin&o a u#a a"#ir<$e teoria re ati$ista "o te#po3 LMue % ento o te#poJN6 per,unta e e3 LSe nin,u%# #e per,unta6 sei6 Se 9uero exp icar6 no seiN3 (<rias "i0icu "a"es se &e anto &a#6 Ne# o passa"o6 "i= e e6 ne# o 0uturo6 #as s o presente $er"a"eira#ente %> o presente % u# #o#ento e o te#po s po"e ser #e"i"o en9uanto passa3 No entanto &< rea #ente passa"o e 0uturo3 *arece cair#os e# contra"i2o3 O ca#in&o :nico "e A,ostin&o para e$it<; a % "i=er 9ue passa"o e 0uturo s po"e# ser pensa"os co#o presenteK o Lpassa"oN "e$e i"enti0icar;se co# a #e#ria6 o L0uturoN co# a expectati$a> e u#a e outra so 0actos presentes3 LH<N6 "i= e e6 LtrHs te#posK u# presente "e coisas passa"as6 u# presente "e coisas presentes e u# presente "e coisas 0uturasN3 O pri#eiro % a #e#ria> o se,un"o6 a $ista> o terceiro6 a FILOSOFIA CAT@LICA UTU expectati$a BEC3 Di=er 9ue &< passa"o6 presente e 0uturo % u# $a,o #o"o "e 0a ar3 E e co#preen"e 9ue a sua teoria no reso $eu to"as as "i0icu "a"es3 LA #in&a a #a anseia por so $er este co#p ica"o eni,#aN6 "i= e e6 e pe"e a Deus 9ue o i u#ine asse,uran"o 9ue o seu interesse no % "e $ curiosi"a"e3 LCon0esso;Te6 Sen&or6 9ue ain"a i,noro o 9ue % o te#poN3 4as o essencia "a so u2o 9ue su,ere % 9ue o te#po % su5'ecti$oK existe no esp!rito &u#ano6 9ue espera6 consi"era e recor"a BIC3 Se,ue;se 9ue no &< te#po se# u# ser cria"o CIC e 9ue 0a ar "o te#po antes "a Cria2o no te# senti"o3 No concor"o co# esta teoria6 9ue 0a= "o te#po a ,u#a coisa #enta > #as % "ecerto u#a teoria &<5i e "i,na "e aten2o s%ria3 Direi #aisK % u# ,ran"e a$an2o so5re o 9ue e# ta assunto se encontra na 0i oso0ia ,re,a3 *6 #e &or e #ais c ara "o 9ue a teoria `anteana su5'ecti$a "o te#po6 teoria 9ue "es"e aant te$e ,ran"e aceita2o entre os 0i so0os3 A teoria "e 9ue o te#po % apenas aspecto "o nosso pensa#ento % 0or#a extre#a "e a9ue e su5'ecti$is#o 9ue $i#os "esen$o $er;se na anti,ui"a"e6 "es"e *rot<,oras e Scrates3 O aspecto e#ociona % a o5sesso "o peca"o6 9ue $eio #ais tar"e "o 9ue os aspectos inte ectuais3 E# Santo A,ostin&o &< as "uas esp%cies "e su5'ecti$is#o3 O su5'ecti$is#o e$a;o a antecipar no s a teoria `anteana "o te#po6 #as o co,ito "e Descartes3 Nos So i o9uia "i=K LTu6 9ue "ese'as sa5er6 sa5es 9ue# \UJ Sei3 De on"e $ensJ No sei3 Sentes;te si#p es ou #: tip oJ Sentes 9ue te #o$esJ No sei3 Sa5es 9ue pensasJ SeiN3 Isto cont%# no s o co,ito "e Descartes co#o a sua resposta ao a#5u o6 er,o iu# "e +assen"i3 Co#o 0i so0o #erece A,ostin&o e e$a"o u,ar3

II3

A CIDADE DE DEUS

Muan"o os ,o"os sa9ueara# Ro#a6 e# TEF6 os pa,os co# a ,u# #oti$o atri5u!ra# o "esastre ao a5an"ono "os anti,os "euses3 En9uanto ]:piter 0ora $enera"o6 "i=ia#6 Ro#a 0oi po"erosa3 Os i#pera"ores "es"en&ara#;no6 e e e "eixou "e prote,er os ro#anos3 Este ar,u#ento BEC Con0iss@es6 Li$3 GI6 cap3 xx3 I5i"3 cap3 xx$iii3 I5i"3 cap3 xxx3 UTT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

pa,o pe"ia resposta3 A Ch "e Dh6 escrita entre TEI e TId6 0 oi a resposta "e Santo A,ostin&o> #as "esen$o $eu ne a u# es9ue#a cristo co#p eto "a &istria6 passa"o6 presente e 0uturo3 O i$ro te$e i#ensa in0 uHncia na I"a"e 4%"ia6 e# especia nas utas "a I,re'a co# os principes secu ares3 Co#o outros ,ran"es i$ros6 na #e#ria "e 9ue# o eu estrutura;se e# a ,o #e &or "o 9ue o 9ue pri#eiro aparece a u#a no$a eitura3 Cont%# #uito 9ue &o'e seria "i0!ci aceitar e a tese centra % o5scureci"a por exerecHncias prprias "o te#po3 4as o contraste entre a ci"a"e "o #un"o e a "e Deus inspirou #uitos e po"e ain"a ser reposta e# ter#os no;teo ,icos3 O#itin"o por#enores e i#itan"o a re0erHncia Y i"eia centra 6 o re ato seria in"e$i"a#ente 0a$or<$e > por outro a"o6 aten"er s a por#enores seria o#itir o #e &or e #ais i#portante3 Tentarei pri#eiro "ar a ,u#a i"eia "e por#enores e passar "epois Y i"eia ,era 6 co#o aparece no "esen$o $i#ento &istrico3 Co#e2a o i$ro por consi"era2@es so5re o sa9ue "e Ro#a e nota 9ue &ou$e coisas piores antes "o Cristianis#o3 Entre os pa,os 9ue &e atri5ue# o "esastre6 #uitos6 "i= o Santo6 se re0u,iara# nas i,re'as6 9ue os ,o"os6 co#o cristos6 respeitara#3 No sa9ue "e Tria o te#p o "e ]uno no "eu protec2o6 ne# os "euses e$itara# 9ue a ci"a"e 0osse "estru!"a3 Os ro#anos nunca poupara# te#p os nas ci"a"es con9uista"as3 Nesse aspecto o sa9ue "e Ro#a 0oi o #ais sua$e poss!$e 6 o 9ue 0oi resu ta"o "o Cristianis#o3 O6Q cristos no tin&a# ra=o "e 9ueixa3 A ,uns ,o"os tin&a# prospera"o Y sua custa6 #as &a$ia# "e $ir a so0rer a pena> se to"o peca"o 0osse puni"o na Terra no era preciso o ]ui=o Fina 3 O so0ri#ento "os cristos6 se 0osse# $irtuosos6 ser; &es;ia e"i0ica2o6 por9ue os Santos6 per"en"o 5ens te#porais6 no per"e# coisa "e $a or3 No i#porta 9ue os corpos 0i9ue# insepu tos6 por9ue ani#ais 0a#intos no inter0ere# na ressurrei2o "o corpo3 (e# "epois a 9uesto "as $ir,ens $io a"as "urante o sa9ue3 O Santo respon"eK LNo6 ux:ria a &eia no po"e po uir;teN3 Casti"a"e % $irtu"e "o esp!rito6 no se per"e por $io a2o6 #as por inten2o "e peca"o6 ain"a 9ue no e0ecti$a"a3 Deus ta $e= per#ite $io a2@es por &a$er $iti#as or,u &osas "a sua continHncia> % per$erso suici"ar;se e# conse9uencia "e u#a $io a2o3 Isto e$a a "iscutir o caso "e Lucr%cia6 9ue no "e$ia ter;se suici"a"o por9ue o suic!"io % se#pre peca"o3 H< no entanto u#a con"i2o para po"ere# ser "escu pa"as essas #u &eres6 No "e$e# ter ti"o pra=er3 Se assi# no 0or6 pecara#3 FILOSOFIA CATOLICA UTR (e# a se,uir a per$ersi"a"e "os "euses ,entios3 *or exe#p oK LOs $ossos espect<cu os6 esses espect<cu o "e i#pure=a6 no $iera# a Ro#a por corrup2o "os &o#ens #as por or"e# "irecta "os "eusesN BEC3 4ais $a eria $enerar u# &o#e# $irtuoso co#o Cipio

"o 9ue esses "euses i#orais3 4as ta 9ua o sa9ue6 isso no pertur5a os cristos6 9ue tH# na Lpere,rina6 ci"a"e "e Deus u# santu<rioN3 Neste #un"o esto #istura"as as "uas ci"a"es ; terrestre e ce este> #as "epois os pre"estina"os e os r%pro5os separar;se;o3 Nesta $i"a no sa5e#os 9ue#6 at% entre os 9ue parece# nossos ini#i,os6 se encontrar< entre os e eitos3 A parte #ais "i0!ci "a o5ra consiste na re0uta2o "e 0i so0os6 co# os #e &ores "os 9uais os cristos e# ,ran"e parte concor"a# ; por exe#p o so5re a i#orta i"a"e e a cria2o "o #un"o por Deus BIC 3 Os 0i so0os no a5an"onara# o cu to "os "euses ,entios6 e as suas instru2@es #orais era# 0racas por9ue os "euses era# per$ersos3 Santo A,ostin&o no os consi"era 0a5u osos6 #as "e#nios3 +osta# "e 0i,urar e# &istrias i,n5eis por9ue "ese'a# pre'u"icar os &o#ens3 Os 0eitos "e ]:piter i#porta# #ais Y #aior parte "os pa,os "o 9ue as "outrinas p atnicas ou as opini@es "e Cato3 L* ato6 9ue no a"#itia poetas e# u#a ci"a"e 5e# ,o$erna"a6 #ostrou $a er #ais "o 9ue esses "euses 9ue "ese'a# ser &onra"os co# cenas "e teatroN BUC3 Ro#a 0oi se#pre corrupta6 "es"e o rapto "as Sa5inas3 4uitos cap!tu os so "e"ica"os aos peca"os "o i#p%rio ro#ano3 Ta#5%# no % $er"a"e no ter Ro#a so0ri"o antes "e o Esta"o ser cristo3 Co# os ,au eses e a ,uerra ci$i so0reu tanto ou #ais "o 9ue co# os ,o"os3 A astro o,ia no % s #<> % 0a sa6 co#o se $H "a 0ortuna "i0erente "e ,H#eos 9ue tH# o #es#o &orscopo BEC3 A concep2o estica "o Fa"o B i,a"a co# a astro o,iaC % erra"a6 $isto an'os e &o#ens tere# i$re ar5!trio3 *6 $er"a"e 9ue Deus pre$iu os nossos peca"os6 #as ns no peca#os por oausa "e essa pre$iso3 *6 erro supor 9ue a $irtu"e tra= in0e ici"a"e #es#o neste #un"oK os i#pera"ores cristos 9uan"o $irtuosos6 0ora# 0e i=es seno a0ortuna"os6 e Constantino e Teo"sio 0ora# ta#5%# a0ortuna"os> e o reino 'u"aico per#aneceu en9uanto os 'u"eus se #anti$era# 0i%is Y $er"a"e "a re i,io3 Ci"a"e "e Deus6 E6 UE3 I5i"3 E6 UR3 I5i"3 EE6 ET3 Este ar,u#ento "e$e;se ao c%ptico Carn%a"es3 C03 Cu##ont6 OrientaJ Re i,ions in Ro#an *a,anis#6 p3 E\\3 UT\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Co# $er"a"eira si#patia por * ato6 co oca;o aci#a "e to"os os outrosK LDeixe#os a Ta es a sua <,ua6 a Anaxi#enes o seu ar6 aos esticos o seu 0o,o6 a Epicuro os seus <to#osN BEC3 To"os e es era# #ateria istas3 * ato6 no3 (iu 9ue Deus no % corpreo6 #as 9ue to"as as coisas "e E e e "e a ,u#a coisa6 i#ut<$e rece5e# o ser3 Ta#5%# te# ra=o e# "i=er 9ue a percep2o no % 0onte "e $er"a"e3 Os p atnicos so os #e &ores e# ,ica e %tica e os #ais prxi#os "o Cristianis#o3 LDi=;se 9ue * otino6 $in"o #uito #ais tar"e6 0oi 9ue# #e &or co#preen"eu * atoN3 Muanto a Aristte es6 0oi in0erior a * ato6 e#5ora superior a to"os os outros3 A#5os "i=e# no entanto 9ue os "euses so 5ons e "e$e# ser a"ora"os3 Contra os esticos6 9ue con"ena# to"as as paix@es6 Santo A,ostin&o pensa 9ue as paix@es "es cristos po"e# ser causa "e $irtu"e> a c era ou a pie"a"e no so con"en<$eis per se6 #as "e$e procurar;se; &es a causa3 Os p atnicos acerta# 9uanto a Deus6 erra# 9uanto aos "euses6 e erra# ta#5%# no recon&ecen"o a encarna2o3 Discute "e#ora"a#ente an'os e "e#nios e# re a2o co# os neop atnicos3 Os an'os po"e# ser 5ons ou #aus6 os "e#nios so se#pre #aus3 *ara os an'os o con&eci#ento "e coisas te#porais Be#5ora o ten&a#C % se# $a or3 Santo A,ostin&o concor"a co# * ato 9ue o #un"o sens!$e % in0erior ao eterno3 No Li$ro GI co#e2a a "escri2o "a Ci"a"e "e Deus6 9ue % a socie"a"e "os e eitos3 O con&eci#ento "e Deus s se a can2a por inter#%"io "e Cristo3 A ra=o "esco5re

a ,u#as coisas Bco#o nos 0i so0osC #as para o u terior con&eci#ento re i,ioso te#os "e apoiar;nos nas Escrituras3 No "e$e tentar;se co#preen"er o te#po e o espaco antes "a Cria2o por9ue s "epois existe# te#po e u,ar3 Tu"o 9ue % a5en2oa"o % eterno6 #as ne# tu"o 9ue % eterno % a5en2oa"o ; exe#p o6 o In0erno e Sat3 Deus pre$iu o peca"o "os "e#nios6 #as ta#5%# o seu uso no uni$erso co#o to"o6 anY o,a#ente Y ant!tese na retrica3 Erra Or!,enes e# pensar 9ue Ys a #as se "era# corpos co#o casti,o3 Se assi# 0osse6 as #<s a #as teria# #aus corpos> #as os "ia5os6 #es#o os piores6 tH# corpos 5e os6 superiores aos nossos3 A ra=o "e ser o #un"o cria"o e# seis "ias % esse n:#ero ser per0eito Bi,ua Y so#a "os seus 0actoresC3 BVC Ci"o"BV p;S6K D6us6 (III6 R3 FILOSOFIA CAT@LICA UTd

H< an'os #aus e 5ons> #as ne# os #aus tH# essHncia contr<ria a Deus3 Os ini#i,os "e Deus no o so por nature=a #as por $onta"e3 A $onta"e $iciosa no te# causa e0icDte6 #as s "e0iciente> no % e0eitpc #as "e0eito3 O #un"o te# #enos "e seis #i anos3 A &istria no % cic ica6 co#o o 0i so0o sup?sK Cristo #orreu u#a $e= pe os nossos peca"os BEC3 Se nossos pais no ti$esse# peca"o no teria# #orri"o6 #as6 pecan"o6 to"a a sua posteri"a"e #orre> co#en"o a #a2 no s pro$ocara# a #orte natura #as a eterna6 isto %6 a con"ena2o3 *or0irio erra recusan"o corpo aos santos no c%u3 Tero corpos #e &ores "o 9ue o "e A"o antes "a 9ue"a> corpos espirituais e i#pon"er<$eis #as no espiritos> corpos #ascu inos e 0e#ininos> e os 9ue #orrera# na in0Ancia renascero co# corpos a"u tos3 O peca"o "e A"o con"enou to"a a &u#ani"a"e Y #orte eterna> #as a ,ra2a "e Deus i5ertou #uitos3 O peca"o $e# "a a #a6 no "a carne3 Tanto p atnicos co#o #ani9ueus se en,ana#6 atri5uin"o o peca"o Y nature=a "a carne6 e#5ora os p atnicos no se'a# to #aus co#o os #ani9ueus3 A pena "a &u#ani"a"e pe o peca"o "e A"o 0oi 'usta6 por9ue6 por e e6 o &o#e# 9ue po"ia ser espiritua no corpo se tornou carna e# espirito BIC 3 De a9ui u#a #inuciosa "iscusso "o "ese'o sexua 6 resu tante "o peca"o "e A"o6 "iscusso #uito i#portante6 por9ue re$e a a psico o,ia "o ascetis#o3 Entrare#os por isso no te#a6 e#5ora o Santo con0esse 9ue e e % esca5roso3 A re a2o sexua no casa#ento no % peca#inosa "es"e 9ue a inten2o se'a a "e ter "escen"Hncia3 4es#o no casa#ento6 o &o#e# $irtuoso "ese'ar< proce"er se# sensua i"a"e3 E at% no casa#ento66; co#o #ostra o "ese'o "e recato6 as pessoas en$er,on&a#;se "a re a2o sexua 6 por9ue este Lacto e,iti#o "a nature=a % aco#pan&a"o B"es"e os nossos pri#eiros paisC "e $er,on&a puni"oraN3 Os cinicos pensara# po"er rea g=<; o se# $er,on&a6 e Di,enes no a tin&a6 "ese'an"o ser e# tu"o co#o u# co> #as at% e e6 "epois "e u#a tentati$a6 p?s "e parte na pr<tica esse extre#o "e i#pu"or3 O 9ue % $er,on&oso na sensua i"a"e % a sua in"epen"Hncia "a $onta"e3 Antes "a 9ue"a6 A"o e E$a po"ia# ter re a2@es sexuais se# "ese'o6 e#5ora "e 0acto o no 0i=esse#3 Os #ecA; BEC Ro#anos6 $i6 EF> He5reus6 $i 6 Id3 BVC Ci"a"e "e Deus6 GI(6 ER3 3 UT_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL nicos na continua2o "o tra5a &o #o$e# as #os se# pra=er> ta#5%# A"o6 se no ti$esse co#i"o a #a26 po"eria rea i=ar o acto sexua se# a e#o2o 9ue exi,e a,ora3 Os

#e#5ros sexuais6 co#o o resto "o corpo6 teria# o5e"eci"o Y $onta"e3 A necessi"a"e "a asc!$ia na re a2o sexua % casti,o "o peca"o "e A"o6 e por e e o sexo se "i$orciou "o pra=er3 O#itin"o por#enores 0isio ,icos 9ue o tra"utor "eixou na "ecente o5scuri"a"e "o ori,ina atino6 ta % a teoria "e Santo A,ostin&o 9uanto ao sexo3 (H;se 9ue esta a$erso asc%tica ao sexo resu ta "a sua in"epen"Hncia "a $onta"e3 Enten"e;se 9ue a $irtu"e exi,e "o#!nio co#p eto "a $onta"e so5re o corpo6 #as isso no 5asta para tornar poss!$e o acto sexua 6 9ue % por isso inconsistente co# u#a $i"a per0eita#ente $irtuosa3 Des"e a 9ue"a o #un"o est< "i$i"i"o e# "uas ci"a"es6 u#a 9ue reinar< eterna#ente co# Deus6 outra e# eterno tor#ento co# Sat3 Cai# pertence Y "o Dia5o6 A5e Y "e Deus3 A5e 6 pe a ,ra2a e pre"estina2o6 0oi pere,rino na terra e ci"a"o no c%u3 Os patriarcas pertence# Y ci"a"e "e Deus3 A "iscusso "a #orte "e 4at&use a& e$a Santo A,ostin&o Y "iscuti"a 9uesto "e co#parar os Setenta co# a (u ,ata3 Se,un"o os Setenta conc ui;se 9ue 4et&use a& so5re$i$eu 9uarenta anos ao Di :$io6 o 9ue % i#poss!$e 6 por9ue no esta$a na arca3 A (u ,ata6 "e acor"o co# os #anuscritos &e5reus6 e$a a conc uir 9ue e e #orreu no ano "o Di :$io3 Neste ponto Santo A,ostin&o "< ra=o a S3 ]erni#o e aos #anuscritos &e5reus e re'eita a opinio "os 9ue sup@e# tere# os &e5reus 0a si0ica"o #a "osa#ente os #anuscritos3 *or outro a"o os Setenta "e$e# ter si"o inspira"os "i$ina#ente3 A conc uso :nica % a "e erros "os copistas pto o#aicos3 Fa an"o "as tra"u2@es "o (e &o Testa#ento6 "i=K LA I,re'a rece5eu a "os Setenta co#o se no &ou$esse outra6 co#o #uitos cristos ,re,os6 usan"o;a exc usi$a#ente6 no sa5e# se &< ou no3 A nossa tra"u2o atina % ta#5%# "e esta3 No entanto ]erni#o6 pa"re cu to e ,ran"e in,uista6 tra"u=iu as #es#as escrituras "e &e5reu para ati#3 4as e#5ora os 'u"eus a0ir#e# 9ue o seu eru"ito a5or est< certo e "enuncie# a ,uns erros "os Setenta6 a I,re'a "e Cristo no ousou pre0erir u# &o#e# a tantos6 especia #ente esco &i"os pe o su#o sacer"ote para esta o5raN3 Aceita a pro$a "a inspira2o "i$ina "os Setenta pe a #iracu osa concor"Ancia "as tra"u2@es in"epen"entes3 4as os &e5reus so i,ua #ente inspira"os3 A 9uesto "a autori"a"e "e ]erni#o no 0ica "eci"i"a3 Ta $e= o ti$esse si"o a 0a$or "e S3 ]erni#o se os "ois santos FILOSOFIA CATLICA UTQ no ti$esse# ti"o "iscusso so5re as inc ina2@es conte#pori=a"oras "e S3 *e"ro BEC3 D< u# sincronis#o "a &istria sa,ra"a e "a pro0ana3 Sa5e#os 9ue Eneias $eio Y It< ia 9uan"o A5"on era 'ui= e# Israe B^oC e 9ue a : ti#a perse,ui2o ser< so5 o Anti;cristo6 #as e# "ata "escon&eci"a3 Depois "e u# capitu o a"#ir<$e so5re a tortura 'u"ici<ria6 co#5ate os no$os Aca"%#icos6 para 9ue# tu"o % "u$i"oso3 LA I,re'a "e Cristo "etesta essas ":$i"as co#o oucura6 por ter con&eci#ento exacto "as coisas 9ue a0ir#aN3 De$e#os crer nas Escrituras> e exp ica no &a$er $er"a"eira $irtu"e 0ora "a $er"a"eira re i,io3 A $irtu"e pa, L% prostitui"a pe a in0 uHncia "e "e#nios o5scenos e o"iososN3 o 9ue seria $irtu"e e# u# cristo % $icio e# u# pa,o3 LCoisas 9ue e a Ba a #aC parece 'u ,ar $irtu"es e por isso a#<; as6 se no 0ore# re0eri"as a Deus antes so $icio 9ue $irtu"eN3 Os 9ue no pertence# a esta socie"a"e Ba I,re'aC so0rero eterna #is%ria3 LNos nossos con0 itos terrestres6 ou $ence a "or e a #orte a expe e6 ou $ence a nature=a e expe e a "or3 4as < a "or % eterna e a nature=a so0rer< eterna#ente6 a#5as so0ren"o a continua2o "o casti,o in0 i,i"oN3

H< "uas ressurrei2@es6 a "a a #a pe a #orte e a "o corpo pe o ]ui=o Fina 3 Depois "e "iscutir $<rias "i0icu "a"es so5re o #i %nio6 e os actos su5se9uentes "e +o, e 4a,o,6 cita o texto "a EE aos Tessa onicences BEE6 EE6 EICK L*or isso &es en$iar< Deus a opera2o "o erro6 para 9ue creia# a #entira6 para 9ue se'a# con"ena"os to"os os 9ue no "era# cr%"ito Y $er"a"e6 antes assentira# Y ini9u!"a"eN3 A ,uns ac&a# in'usto 9ue o O#nipotente pri#eiro os i u"a e "epois os casti,ue por sere# i u"i"os> #as para Santo A,ostin&o6 isto est< certo3 LSen"o con"ena"os6 0ora# i u"i"os6 e sen"o i u"i"os 0ora# con"ena"os3 4as essa i uso 0oi 'ui=o secreto "e Deus6 'usta#ente secreto e secretA#ente 'usto3 Assi# 'u ,ou continua#ente "es"e o co#e2o "o #un"oN3 Se,un"o Santo A,ostin&o Deus "i$i"iu a &u#ani"a"e e# e eitos e r%pro5os6 no por #%rito ou "e#%rito #as ar5itrYria#ente3 To"os #erece# con"ena2o6 portanto os repro$a"os no tH# ra=o "e 9ueixa3 Do re0eri"o passo "e S3 *au o6 parece 9ue no so repro$a"os por peca"ores6 #as peca"ores por sere# repro$a"os3 Aos +< atas6 ii6 EE;ET3 De A5"on s se sa5e 9ue tin&a 9uarenta 0i &os e trinta netos e 9ue os setenta an"a$a# #onta"os e# 5urros B]ui=es6 xii6 ETC3 URF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Depois "a ressurrei2o "o corpo6 os con"ena"os ar"ero eterna#ente se# consu#ir;se3 No &< 9ue estran&ar3 Suce"e co# a sa a#an"ra e o #onte Etria3 Os "e#nios6 apesar "e incorpreos6 po"e# ar"er e# 0o,o corp<reo3 Os tor#entos "o In0erno no puri0ica# ne# "i#inue# por intercesso "os santos3 Or!,enes errou pensan"o 9ue o In0erno no % eterno3 Here'es e cat icos peca"ores sero con"ena"os3 O i$ro ter#ina por "escre$er a $iso 5eat!0ica ce este e a 0e ici"a"e eterna na Ci"a"e "e Deus3 De este su#<rio no se $H c aro a i#portAncia "a o5ra3 A sua i#portAncia 0oi a separa2o "e Esta"o e I,re'a6 co# n!ti"a i#p ica2o "e 9ue o Esta"o s po"e ser parte "a Ci"a"e "e Deus su5#eten"o;se Y I,re'a e# #at%ria re i,iosa3 Des"e ento 0oi esta a "outrina "a I,re'a3 Durante a I"a"e 4%"ia e no "esen$o $i#ento "o po"er papa 6 co#o no con0 ito entre o papa"o e o i#p%rio6 a I,re'a oci"enta te$e e# Santo A,ostin&o a 'usti0ica2o terica "a sua po !tica3 O Esta"o 'u"aico6 na %poca en"<ria "os 'ui=es e "epois "o cati$eiro "e Ba5i nia6 tin&a si"o u#a teocracia> o Esta"o cristo i#it<; o;ia nesse aspecto3 A 0ra9ue=a "os i#pera"ores e "a #aior parte "os #onarcas #e"ie$ais "o Oci"ente per#itiu Y I,re'a rea i=ar e# ,ran"e parte o i"ea "a Ci"a"e "e Deus3 No Leste6 on"e o i#pera"or era 0orte6 a I,re'a per#aneceu #uito #ais su'eita ao Esta"o3 A Re0or#a6 9ue resta5e eceu a "outrina "a sa $a2o "e Santo A,ostin&o6 a0astou;se "a sua "outrina teocr<tica e tornou;se erastiana BEC e# $irtu"e6 ar,a#ente6 "as exi,Hncias pr<ticas "a uta co# o cato icis#o3 4as o erastianis#o protestante era in"i0erente e a #aior parte "os protestantes era ain"a in0 uencia"a por Santo A,ostin&o3 Ana5aptistas6 &o#ens "a Muinta 4onar9uia6 e 9ua`ers to#ara# conta "e u#a parte "a sua "outrina6 #as pesara# #enos so5re a I,re'a3 De0en"era# a pre"estina2o e ta#5%# a necessi"a"e "o 5aptis#o para a sa $a2o> estas "uas "outrinas no se &ar#oni=a# 5e# e os protestantes estre#es pusera# "e parte a : ti#a3 4as a sua escato o,ia per#aneceu a,ostiniana3 A Ci"a"e "e Deus pouco te# "e ori,ina 3 A escato o,ia % 'u"aica "e ori,e# e $eio ao Cristianis#o principa #ente atra$%s "o Li$ro "a Re$e a2o6 A "outrina "a pre"estina2o e e ei2o % pau ina6 e#5ora Santo A,ostin&o &e ten&a "a"o "esen$o $i#ento #aior e #ais ,ico "o 9ue o "as Episto as6 A "istin2o entre &istria sa,ra"a e pro0ana est< 5e# c ara no (e &o Testa#ento3 Santo A,ostin&o i,ou esses e e#entos e re0e; BVC ICoutiina "e 9uT6 a I,n]a "e$e estar su'eita ao Esta"o3

FILOSOFIA CAT@LICA URE riu;os Y &istria "o seu prprio te#po6 "e #o"o 9ue a 9ue"a "o i#p%rio oci"enta e a con0uso resu tante pu"era# ser assi#i a"as pe os cristos se# pro$a2o se$era "a sua 0%3 O pa"ro 'u"aico "a &istria6 passa"a e 0utura6 % co#o po"eroso ape o aos opri#i"os e in0e i=es e# to"os os te#pos3 Santo A,ostin&o a"aptou esse pa"ro ao Cristianis#o6 4arx ao socia is#o3 *ara enten"er 4arx psico ,ica#ente po"eria usar;se o "icion<rio se,uinteK -a$e& m 4ateria is#o "ia %ctico O 4essias m 4arx Os e eitos m O pro etaria"o A I,re'a m O *arti"o Co#unista A Se,un"a (in"a m A Re$o u2o In0ernom Casti,o "os capita istas O 4i %nio m A co#uni"a"e co#unista Os ter#os "a es9uer"a "o o conte:"o e#ociona "os "a "ireita6 e esse % 0a#i iar aos 9ue ti$era# 0or#a2o crist ou 'u"aica 9ue torna cri$e a escato o,ia "e 4arx3 Dicion<rio se#e &ante po"ia 0a=er;se para os na=is6 #as as suas concep2@es so #ais (e &o Testa#ento e #enos crists 9ue as "e 4arx e o seu 4essias #ais an< o,o aos #aca5eus "o 9ue a Cristo BEC3 III3 A CONTRO(ZRSIA *ELA+IANA 4uito "a parte #ais in0 uente "a teo o,ia "e Santo A,ostin&o respeita ao co#5ate "a &eresia pe a,iana3 *e <,io era u# ,a Hs c&a#a"o 4or,an B&o#e# "o #arC6 L*e <,ioN Be# ,re,oC3 Ho#e# cu to e a0<$e 6 #enos 0an<tico "o 9ue #uitos conte#porAneos seus6 cria no i$re ar5itrio6 "iscutia a "outrina "o peca"o ori,ina e pensa$a 9ue se os &o#ens proce"e# $irtuosa#ente % e# $irtu"e "o seu es0or2o #ora 3 Se so 'ustos e orto"oxos $o ao C%u e# prH#io "as $irtu"es6 BEC As ana o,ias entre Cristianis#o e Socia is#o6 a9ui esta5e eci"as por Bertran" Russe 6 #enospre=a# o teor pro0un"o "as "uas "outrinas con0ronta"as3 A"iante co#entare#os #ais "eti"a#ente este ponto3 BR3 *3C URI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Isto 9ue nos parece to si#p es6 e$antou ce eu#a6 e e# ,ran"e parte por es0or2o "e Santo A,ostin&o 0oi "ec ara"o &er%tico3 4as te$e ,ran"e Hxito te#por<rio3 A,ostin&o escre$eu ao patriarca "e ]erusa %# a pre$eni; o contra o terr!$e &eresiarca 9ue persua"ira #uitos te o,os orientais a aceitar essa "outrina3 BDepois "a sua con"ena2o os c&a#a"os se#ipe a,ianos "e0en"ia# 0or#as atenua"as "a sua "outrinaC3 4uito te#po "ecorreu antes "a $itria "a #ais pura "outrina "o Santo6 especia #ente e# Fran2a6 on"e a con"ena2o 0ina "a "outrina se#ipe a,iana se e0ectuou no Conci io "e Oran,e6 e# RIQ3 Santo A,ostin&o ensinou 9ue A"o antes "a 9ue"a ti$era i$re ar5!trio e po"ia a5ster;se "e pecar3 Depois a corrup2o entrou ne e e e# E$a e a sua posteri"a"e no po"e6 s por si6 "eixar "e pecar3 S a ,ra2a "e Deus po"e 0a=er $irtuoso o &o#e#3 To"os ns #erece#os con"ena2o eternaK os no;5apti=a"os6 #es#o crian2as6 $o ao In0erno e so0re# tor#entos se# 0i#3 No te#os 9ue 9ueixar;nos6 to"os so#os peca"ores3 BNas Con0!ss@es o Santo enu#era os cri#es "e 9ue 0oi r%u no 5er2oC3 4as por i$re ,ra2a "e Deus6 entre os 5apti=a"os a ,uns $o para o C%u> so os e eitos3 No por sere# 5ons> to"os so#os "epra$a"os6 e s a ,ra2a "e Deus conce"i"a aos e eitos nos per#ite ser "e outro #o"o3 Nen&u#a ra=o para a ,uns sere# sa $os e o resto con"ena"o> % esco &a

i$re "e Deus3 A con"ena2o "e#onstra a 'usti2a "e Deus> a sa $a2o6 a sua #isericr"ia3 A#5as #ostra# i,ua #ente a sua 5on"a"e3 Os ar,u#entos e# 0a$or "e esta "outrina 0ero= ; re$i$i"os por Ca $ino e "es"e ento no #anti"os pe a I,re'a cat ica ; ac&a#;se nos escritos "e S3 *au o6 especia #ente na Ep!sto a aos Ro#anos3 A,ostin&o trata;os co#o u# 'urista trata a ei> a intepreta2o % &<5i e os textos "o to"o o senti"o poss!$e 3 Con$ence#o;nos no 0i# no "e 9ue S3 *au o pensasse o 9ue Santo A,ostin&o "e"u=6 #as 9ue to#a"os iso a"a#ente i#p ica# 'usta#ente o 9ue e e "i=3 *o"e parecer sin,u ar 9ue a con"ena2o "e crian2as no 5apti=a"as no parecesse a#ent<$e 6 #as no o atri5uir;se a u# Deus 5o#3 Contu"o a con$ic2o "o peca"o "o#ina$a;o a ponto "e crer $er"a"eira#ente 9ue crian2as rec%#; nasci"as era# #e#5ros "e Sat3 U#a ,ran"e parte "o 9ue &< #ais 0ero= na i,re'a #e"ie$a resu ta "o tene5roso senti"o "a cu pa uni$ersa 3 U#a s "i0icu "a"e pertur5a Santo A,ostin&o3 No % a "es,ra2a "e criar o &o#e# "es"e 9ue a i#ensa #aioria se "estina ao tor#ento eterno3 O 9ue o pertur5a % 9ue se o peca"o ori,ina 6 se,un"o S3 *au o6 se propa,a "e pais a 0i &os6 a a #a co#o o corpo "e$e ser trans#iti"a6 por9ue o peca"o % "a a #a6 no "o corpo3 4as co#o a Escritura na"a "i=6 no % necess<rio Y sa $a2o reso $er a "i0icu "a"e> e "eixa;a se# so u2o3 FILOSOFIA CAT@LICA URU n para estran&ar 9ue os : ti#os &o#ens "e e e$a"a cate,oria inte ectua 6 anteriores Y I"a"e O5scura6 se preocupasse# no co# sa $ar a ci$i i=a2o ou repe ir os 5<r5aros ou re0or#ar a5usos "e a"#inistra2o6 #as e# pre,ar o #%rito "a $ir,in"a"e e a con"ena2o "e crian2as por 5apti=ar3 (en"o 9ue a I,re'a antepun&a tais preocupa2@es Y con$erso "os 5<r5aros6 no % "e estran&ar 9ue a %poca se,uinte ti$esse exce"i"o 9uase to"os os outros perio"os &istricos e# crue "a"e e supersti2o3 CA*ITULO ( OS S.ULOS ( E (I O s%cu o $ % o "a in$aso 5<r5ara e "a 9ue"a "o i#p%rio oci"enta 3 4orto A,ostin&o6 e# TUF6 a 0i oso0ia "ecaiu> o s%cu o era "e ac2o "estruti$a6 #as "eter#inou as in&as "e "esen$o $i#ento "a Europa3 Foi ento 9ue os an, os in$a"ira# a Bretan&a6 9ue passou a ser In, aterra> 9ue a in$aso 0ranca #u"ou a +< ia e# Fran2a6 e3 os $An"a os in$a"ira# a Espan&a6 "an"o no#e Y An"a u=ia3 S3 *atr!cio6 no #ea"o "o s%cu o6 con$erteu os ir an"eses ao Cristianis#o3 No #un"o oci"enta 6 ru"es reinos ,er#Anicos suce"era# Y 5urocracia centra i=a"a "o i#p%rio3 Cessou o correio i#peria 6 as ,ran"es estra"as "eca!ra#6 a ,uerra p?s 0i# e# ,ran"e parte ao co#%rcio e a $i"a tornou;se oca tanto po !tica co#o econ#ica#ente3 S a I,re'a conser$ou autori"a"e centra i=a"a6 e ain"a co# ,ran"e "i0icu "a"e3 A tri5o ,er#Anica in$asora #ais i#portante era a "os ,o"os3 Os &unos3 i#pe ia#;nos6 atacan"o;os "e Leste3 Tentara# pri#eiro con9uistar o i#p%rio orienta #as 0ora# "errota"os> $o tara#;se ento para a It< ia3 Des"e Dioc eciano era# #ercen<rios "e Ro#a> apren"era# assi# #ais "a arte "a ,uerra "o 9ue po"eria# apren"er por outro #o"o3 A arico6 rei "os ,o"os6 sa9ueou Ro#a e# TEF6 #as #orreu nesse ano3 O"oacro6 rei "os ostro,o"os6 aca5ou co# o i#p%rio oci"enta e# Td\ e reinou at% TQU6 ano e# 9ue 0oi trai2oeira#ente assassina"o por outro ostro,o"o6 Teo"orico6 rei "a It< ia at% RI\3 De e e "irei 9ue 0oi i#portante tanto na &istria co#o na en"a> aparece nos Nie5e un,os co#o Dietric& $on Bern BLBernN % (eronaC3 Entretanto os $An"a os esta5e ecia#;se na X0rica6 os $isi,o"os no Su "a Fran2a e os 0rancos ao Norte3

FILOSOFIA CAT@LICA URR No #eio "a in$aso ,er#Anica "era#;se as incurs@es "os &unos co# Xti a> era# "e ra2a #on,o e #uitas $e=es se a iara# co# os ,o"os> #as no #o#ento crucia "a in$aso "a +< ia esta$a# e# con0 ito3 +o"os e ro#anos e# con'unto "errotara#;nos e# C&A ons3 Xti a passou Y It< ia e pensou #arc&ar so5re Ro#a6 #as o papa Uo "issua"iu;o6 "i=en"o; &e 9ue A arico #orrera aps o sa9ue3 A c e#Hncia no &e ser$iu6 por9ue #orreu no ano se,uinte3 Depois "a ;sua #orte o po"er "os &unos "ecaiu3 Neste con0uso per!o"o e$antou;se na I,re'a co#p ica"a contro$%rsia so5re a encarna2o6 entre "ois ec esi< sticos6 Ciri o6 patriarca "e A exan"ria6 "es"e cerca "e TEI at% a sua #orte6 e# TTT6 e Nestrio6 patriarca "e Constantinop a3 4ais ou #enos por aci"ente6 o pri#eiro 0oi proc a#a"o santo e o se,un"o &er%tico3 Trata$a;se "a "i$in"a"e e &u#ani"a"e "e Cristo3 Ha$ia "uas pessoas6 u#a &u#ana e outra "i$inaJ Assi# pensa$a Nestrio3 Se no6 &a$ia apenas u#a nature=a ou "uas nature=as e# u#a pessoa6 u#a nature=a &u#ana e outra "i$inaJ Estas 9uest@es atin,ira# no s%cu o $ ,rau 9uase incr!$e "e paixo e 0:ria3 LSecreta e incur<$e "iscr"ia separou os #ais receosos "e con0un"ir e os #ais #e"rosos "e separar a "i$in"a"e e a &u#ani"a"e "e CristoN BEC3 S3 Ciri o6 a"$o,a"o "a uni"a"e6 era 0anYtica#ente =e oso3 Usou a sua posi2o "e patriarca para incitar #orticinios na nu#erosa co nia 'u"aica "e A exan"ria3 O seu #aior "ireito Y ce e5ri"a"e % o inc&a#ento "e Hip<cia6 #u &er "istinta6 9ue e# %poca "e 0anatis#o a"eriu Y 0i oso0ia neop atnica e se "e"icou Y #ate#<tica3 Foi L arranca"a "o carro6 "espi"a6 arrasta"a Y i,re'a6 5ruta #ente assassina"a por *e"ro;o;Uitor e u# ,rupo "e 0an<ticos se $a,ens e se# pie"a"eK separara#; &e a carne "os ossos co# cascas "e ostras6 e os #e#5ros pa pitantes 0ora# 9uei#a"os3 O pro,resso "o 'usto in9u%rito e casti,o 0oi tra$a"o por "<"i$as oportunasN Des"e ento6 A exan"ria no tornou a ser pertur5a"a por 0 i so0os3 S3 Ciri o a#enta$a o erro "e Constantinop a6 "e$i"o ao patriarca Nestrio6 9ue a0ir#a$a &a$er e# Cristo "uas pessoas6 a &u#ana e a "i$ina6 e contesta$a a no$a pr<tica "e c&a#ar Y (ir,e# L4e "e DeusN3 E a era apenas #e "a pessoa &u#ana6 #as a "i$ina 9ue era Deus6 no te# #e3 Nisto a I,re'a esta$a "i$i"i"a> e# ,era 6 os 5ispos a este "e Sue= aco#pan&a$a# Nestrio6 e os a oci"ente S3 Ciri o3 Con$ocou;se u# conci io para n0eso e# TUE6 para "eci"ir a 9uesto3 Os 5ispos oci"entais BEC +00i5on6 op3 cit36 cap3 xI$ii3 BEC E"36 i5i"3

UR\ HIST@RIA6 DA FILOSOFIA OCIDENTAL c&e,ara# pri#eiro6 0ec&ara# as portas aos retar"<rios e "eci"ira# Y pressa por S3 Ciri o6 9ue presi"ia3 LEste tu#u to episcopa 6 Y "istAncia "e tre=e s%cu os6 assu#e o $ener<$e aspecto "e terceiro conci io ecu#%nicoN BEC3 E# resu ta"o "e este conci io Nestrio 0oi con"ena"o corno &er%tico3 No se retratou6 0un"ou a seita nestoriana6 co# ar,o Hxito na Siria e atra$%s "o Leste3 S%cu os "epois era tXo 0orte na C&ina 9ue te$e pro5a5i i"a"e "e ser re i,io esta5e eci"a3 4ission<rios espan&is e portu,ueses encontrara# nestorianos na In"ia no s%cu o x$i3 A perse,ui2o "o nestorianis#o pe o ,o$erno cat ico "e Constantinop a causou "esa,re,a2o 9ue 0oi auxi io aos #ao#etanos na con9uista "a S!ria3 Di=;se 9ue a in,ua "e Nestrio6 9ue a tantos se"u=ira pe a sua e o9uHncia6 0oi ro "a pe os $er#es3 *60eso tin&a ensina"o a su5stituir Arte#is pe a (ir,e#6 #as tin&a ain"a o #es#o =e o #o"era"o pe a sua "i$in"a"e3 Disse;se 9ue a (ir,e# 0ora a i sepu ta"a3 E# TTQ6 "epois

"a #orte "e S3 Ciri o6 u# sino"o "e Z0eso 9uis e$ar o triun0o #ais on,e e caiu na6 &eresia oposta Y "e Nestrio6 a &eresia #ono0isita6 9ue e# Cristo s a"#ite u#a nature=a3 Se S3 Ciri o esti$esse $i$o6 certa#ente concor"aria e seria &er%tico3 O i#pera"or apoiou o sino"o6 #as o papa repu"iou;o3 *or 0i# o papa Leo ; o #es#o 9ue e$itou o sa9ue "e Ro#a por 4i a ; no ano "a 5ata &a "e C&A ons anunciou a con$oca2o "e u# conci io ecu#%nico e# Ca ce"nia6 e# TRE6 9ue con"enou os #ono0 isitas e "eci"iu a "outrina orto"oxa "a encarna2o3 O Conci io "e Ueso tin&a "eci"i"o 9ue e# Cristo &< u#a s pessoa6 #as o "e Ca ce"nia "eci"iu 9ue E e existe e# "uas nature=as6 a &u#ana e a "i$ina3 A in0 uHncia "o papa 0oi capita nesta "eciso3 Os #ono0isitas6 co#o os nestorianos6 recusara# su5#eter;se3 O E,ipto6 9uase unAni#e#ente6 a"optou essa &eresia6 9ue se esten"eu at% a A5issinia3 4usso ini "eu a &eresia "os a5exins co#o u#a "as ra=@es "a con9uista3 A &eresia "o E,ipto6 co#o a contr<ria "a Siria6 0aci itou a con9uista <ra5e3 Durante o s%cu o $i &ou$e 9uatro &o#ens "e ,ran"e i#portAncia na &istria "a cu turaK Bo%cio6 ]ustiniano6 Bento e +re,rio 4a,no3 De e es #e ocupo no se,uinte capitu o e no resto "e este3 A con9uista ,tica "a It< ia no "eu 0i# Y ci$i i=a2o ro#ana3 So5 Teo"orico6 rei ,o"o "e It< ia6 a a"#inistra2o 0oi inteira#ente ro#ana> BEC "36 i5i"3 FILOSOFIA CAT@LICA URd &ou$e pa= e to erAncia re i,iosa Bat% 9uase ao 0i#C > o rei era pru"ente e $i,oroso3 No#eou c?nsu es6 conser$ou o "ireito ro#ano6 #ante$e o Sena"o e6 9uan"o e# Ro#a6 a sua pri#eira $isita 0oi Y Casa "o Sena"o3 At% os : ti#os anos as suas re a2@es co# a I,re'a 0ora# 5oas6 apesar "e ariano3 E# RIU o i#pera"or ]ustino proscre$eu o arianis#o6 o 9ue contrariou Teo"orico3 Tin&a ra=o para te#er 9ue por si#patia teo ,ica a It< ia cat ica se pusesse ao a"o "o i#pera"or3 Co# ou se# ra=o6 creu 9ue &o#ens "o seu prprio ,o$erno esta$a# en$o $i"os e# u# p ano3 Isso e$ou;o a pren"er e executar o seu #inistro6 o sena"or Bo%cio6 9ue escre$eu na priso as Co#a a2@es "a Fi h0ia3 Bo%c!o % 0i,ura sin,u ar3 To"a a I"a"e 4%"ia o eu6 a"#irou co#o cristo "e$oto6 9uase co#o se ti$esse si"o u# "os *a"res3 As Coh a2@es "Ia FiDo0!a6 escritas e# RIT6 en9uanto espera$a a execu2o6 so pura#ente p atnicas> isto no pro$a 9ue no 0osse cristo6 #as re$e a 9ue a 0i oso0ia pa, tin&a ne e #ais 0or2a "o 9ue a teo o,ia crist3 Certas o5ras teo ,icas6 especia #ente u#a so5re a Trin"a"e6 9ue &e 0ora# atri5u!"as so ti"as co#o apcri0as por a ,u#as autori"a"es3 4as ta $e= "e$i"o a e as p?"e a I"a"e 4%"ia consi"er<; o orto"oxo e rece5er "e e e #uito p aton!s#o 9ue "e outro #o"o seria suspeito3 Na o5ra a terna# $erso e prosa3 E# seu no#e6 Bo%cio 0a a e# prosa6 cn9uanto a Fi oso0ia respon"e e# $erso3 H< certa se#e &an2a co# Dante6 in"u5itY$e #ente in0 uencia"o por e e na (ita Nuo$a3 As ConsoEa2@e66^6 a 9ue +!55on 'usta#ente c&a#a L$o u#e "e ouroN6 co#e2a# por "i=er 9ue Scrates6 * ato e Aristte es so os $er"a"eiros 0i so0os> esticos6 epicuristas e outros so usurpa"ores3 9ue a #u ti" o pro0ana to#a por a#i,os "a 0i oso0ia3 Bo%cio "ec ara o5e"ecer Y or"e# pita,rica "e Lse,uir DeusN Bno a or"e# cristC3 A 0e ici"a"e6 9ue % o #es#o 9ue 5e#;a$enturan2a6 % o 5e#6 no o pra=er3 A a#i=a"e % a Lcoisa #ais sa,ra"aN3 H< #uita #ora i"a"e "e acor"o co# a "outrina estica6 e rea #ente e# ,ran"e parte rece5i"a "e S%neca3 H< u# su#<rio e# $erso6 "o co#e2o "o Ti#eu6 se,ui"o "e u# ,ran"e trec&o "e #eta0!sica pura#ente p atnica3 Di=;nos 9ue a

i#per0ei2o % u#a 0a ta 9ue i#p ica a existHncia "e u# pa"ro per0eito3 A"opta a teoria pri$ati$a "o #a 3 *assa "epois a u# pante!s#o 9ue teria o0en"i"o os cristos6 #as por a ,u#a ra=o isso no se "eu3 Be#;a$enturan2a e Deus6 "i= e e6 so os 5ens #<xi#os6 e portanto so i"Hnticos3 LOs &o#ens so 0e i=es por o5ten2o "a "i$in"a"eN3 LOs 9ue a o5tH# so "euses3 *ortanto 9ue# % 0e i= % u# "eus> #as co#o por nature=a s &< u#6 po"e &a$er #uitos por participa2oN3 LA su#a6 ori,e# e causa "e tu"o 9ue se procura6 'usta#ente se pensa ser a 5on"a"eN3 LA su5stAncia "e Deus e# na"a #ais UR_ HISTwRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL consiste "o 9ue na 5on"a"eN3 L*o"e Deus 0a=er o #a J No3 *ortanto o #a na"a %6 pois 9ue Deus po"e 0a=er tu"o3 Os &o#ens $irtuosos so se#pre 0ortes e os #aus se#pre 0racos> por9ue uns e outros "ese'a# o 5e# #as s os $irtuosos o a can2a#3 Os peca"ores so #ais in0e i=es se escapa# ao casti,o "o 9ue se o so0re#N3 LNo s<5io no &< u,ar para o "io N3 O to# "o i$ro % #ais p atnico "o 9ue p otiniano3 No te# rasto "e supersti2o ou #or5i"e= "a i"a"e ne# o5sesso "o peca"o6 ne# excessi$o es0or2o aps o inatin,i$e 3 *er0eita#ente ca #o6 se ti$esse si"o escrito na prosperi"a"e po"eria parecer pe"ante> escrito na priso co# senten2a "e #orte % to a"#ir<$e co#o os : ti#os #o#entos "o Scrates p atnico3 Na"a &< se#e &ante at% "epois "e Ne/ton3 Citarei in exteh u# poe#a "o i$ro 9ue pe a 0i oso0ia no % "i0erente "o Essa1 o0 4an6 "e *ope3 Se 9uiseres $er As eis "e Deus6 co# esp!rito pur!ssi#o A tua $ista no c%u se "e$e 0ixar6 Cu'o curso i#ut<$e as estre as e# pa= "eter#inain3 O 0o,o resp an"ecente "o So No "et%# o ,rupo "a sua ir#@6 Ne# a ursa "o norte "ese'a Escon"er o seu raio "e u= na on"a "o oceano3 E#5ora e a o5ser$e As outras estre as a i raste'an"o6 Contu"o ,ira incessante#ente *e as a turas "o c%u6 nunca tocan"o o oceano3 A u= "a tar"in&a 4ostra co# certo curso A $in"a "a noite so#5ria E "e Luci0er antes "o "ia partir3 Este a#or #:tuo T#;na os cursos eternos E "as es0eras estre a"as < e# ci#a Extin,ue to"a a causa "e ,uerra e peri,osa "iscr"ia3 Este "oce consenti#ento E# partes i,uais i,a FILOSOFIA CAT@LICA URQ A $ature)a "e ca"a c eniento *ura 9i66B6 as coisas &:iJii"# 5ene0icie# as secas3 O 0r!o cortante CB>C>i as c&ai>ias CJ=anE%^n a3Cni=e"e3 O 0o,o ^;%CJi6J! o conscrra3 o u,ar #ais a to6 E $ terra 5ru4 a0itn"^t;se no a5is#o3 O ano 0 ori"o ExBt&i o"/;es na *riCL$era6 O trri"o (ero pro"u= cereais6 O Oiitono tra= 0ruta "as <r$ores carre,a"as3 A c&ura ca"ente D< a &ioni"a"e "o In$erno3 Esta66> ru,ras L i^Jienta$i6 e JCiantH# assi# To"as as cria&iras 9ue $eNios na Terra a $i$er3 *6 9uan"o c&is $iorreiu6 E6Oas pc^ii; &c ter#o6 En9/into no C%u est< scitta"o o seu Cria"or6 Cit'a $iio puxa as r%"eas "o $iun"o inteiro3 E e cBNCio seu rei6 +oi6critu;as cotii #a6icstoso po"er3 DVE e $asec#6 0 oresce# e pro$H#> co^^io scit iiii= e scit&or6 "eci"e o seu "ireito3 A9JtB[u^ coisas cii'o curso Des i=a3 N#ito rApi"a#ente6 O Scii po"er Bis 0a= recuar E suster o seu ino$i#ento errante3 A C>tenos 9ue a Sua 0orca Do>Cii#6 a6 $io Hncia "e as6 Muc "outro ^Cbo"o corrcria# 0ina #ente6 E as iiiiite a iinut circun0erHnc`t6 Essc 0ir#e "ecreto6 Mue tu"o Bi"orna a,oro6 (io a"o c "estru!"o e# 5re$e seria36 Sen"o as coisas e$a"as on,e "o seu princ!pio3 Estt6 B#ior po"eroso Z co#u# a tu"o

U\F HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Mue por "ese'o "o 5c# rccua At% Ys 0ontes "on"e pri#eiro 5rotou3 Nen&u#a coisa "este niun"o *o"e tei; continua2o A #enos 9ue o a#or a e$e "e no$o At% a causa 9ue pri#eiro "eu a essHncia3 Bo%cio 0oi at% o 0i# a#i,o "e Teo"orico3 O pai era c?nsu 6 e e era c?nsu 6 assi# co#o os seus "ois 0i &os3 Si#aco seu pa"rasto Bpro$Y$e #ente neto "o 9ue te$e a contro$%rsia co# A#5rsio so5re a est<tua "a (itriaC tin&a ,ran"e i#portAncia na corte "o rei ,o"o6 Teo"orico e#pre,ou Bo%cio para re0or#ar a #oe"a e surpreen"er os reis 5<r5aros #enos re9uinta"os co# &e iotropos e c epsi"ras3 Ta $e= o estar i5erto "e supersti2o no 0osse to excepciona nas 0a#i ias aristocr<ticas "e Ro#a co#o e# outra parte> #as a sua co#5ina2o co# a cu tura e =e o "o 5e# p:5 ico era# :nicos nesse te#po3 Dois s%cu os antes e "e= s%cu os "epois no con&e2o europeu a ,u# to isento "e supersti2o e 0anatis#o3 E no te# s #%ritos ne,ati$os3 A sua $iso % no5re6 "esinteressa"a e su5 i#e3 Seria not<$e e# 9ua 9uer %poca> na sua % "e to"o asso#5rosa3 A reputa2o #e"ie$a "e Bo%cio "e$eu;se e# parte a ser consi"era"o #<rtir "e perse,ui2o ariana6 opinio 9ue co#e2ou "ois ou trHs s%cu os "epois "a sua #orte3 E# *a$ia consi"era$a#;no santo6 #as no 0oi canoni=a"o3 Ciri o 0oi3 Teo"orico #orreu "ois anos "epois "a execu2o "e Bo%cio3 No ano se,uinte suce"eu; &e ]ustiniano6 9ue reinou at% R\R6 e nesse on,o te#po 0e= #uito #a e a ,u# 5e#3 *6 principa #ente 0a#oso pe o Di,esto6 #as no #e a$enturo nisso6 9ue % co# os 'uristas3 Ho#e# "e pro0un"a pie"a"e6 #ostrou;a "ois anos "epois "a acesso 0ec&an"o as esco as "e 0i oso0ia "e Atenas6 on"e ain"a reina$a o pa,anis#o3 Os "espe"i"os 0i so0os "iri,ira#;se Y *%rsia6 on"e 0ora# 5e# rece5i"os6 #as i#pressionou;os ; #ais6 "i= +i55son6 "o 9ue con$in&a a 0i so0os ; a pr<tica persa "e po i,a#ia e incesto> "e #o"o 9ue re,ressara# e su#ira#;se na o5scuri"a"e3 TrHs anos "epois "e esta a$entura BRUIC ]ustiniano e#5arcou e# outra #ais cara ;a constru2o "e Santa So0ia3 Nunca $i Santa So0ia #as $i os 5e os #osaicos conte#porAneos "e Ra$ena6 inc uin"o os retratos "e ]ustiniano e "a i#peratri= Teo"ora3 A#5os era# #uito pie"osos6 con9uanto Teo"ora 0osse "a#a "e $irtu"e 0<ci 6 9ue e e apan&ara no circo3 E6 o 9ue era pior6 tin&a ten"Hncia para #ono0isita3 4as 5asta "e escAn"a o3 Fo ,o "e "i=er 9ue a orto"oxia "o i#pera"or FILOSOFIA CAT@LICA U\E era i#pec<$e at% na 9uesto "os LTrHs Cap!tu osN3 Foi u#a $i$a contro$%rsia3 O Conci io "e Ca ce"nia "ec arara orto"oxos trHs *a"res suspeitos "e nestorianis#o3 Teo"ora6 co#o #uitos outros6 aceitou to"os os "ecretos "o Conci io #enos esse3 A I,re'a oci"enta aceitou as "ecis@es "o Conci io e a i#peratri= 0oi e$a"a a perse,uir o papa6 ]ustiniano a"ora$a;a e "epois "a sua #orte6 e# RT_6 e a 0icou sen"o para e e o 9ue o #orto pr!ncipe consorte 0oi para a rain&a (itria3 No 0i# caiu e# &eresia6 a "o a0tarto"ocetis#o3 U# &istoria"or conte#porAneo BE$ra,iusC escre$eK LTen"o "es"e o 0i# "a $i"a rece5i"o o sa <rio "e suas cu pas6 0oi procurar a 'usti2a6 9ue era seu "e$er6 ante a ca"eira "e 'ui= "o In0ernoN3 ]ustiniano aspira$a a con9uistar o #ais poss!$e "o i#p%rio oci"enta 3 E# RUR in$a"iu a It< ia6 e a princ!pio te$e Hxito contra os ,o"os6 A popu a2o cat ica aco &eu;o e e e $eio co#o representante "e Ro#a contra os 5<r5aros3 4as os ,o"os unira#;se6 e a ,uerra "urou "e=oito anos6 e# 9ue Ro#a e a It< ia e# ,era so0rera# #uito #ais "o 9ue co# a in$aso 5<r5ara3 Ro#a 0oi con9uista"a cinco $e=es6 trHs pe os 5i=antinos6 "uas pe os ,o"os6 e 0icou re"u=i"a a u#a pe9uena ci"a"e3 O #es#o aconteceu na X0rica6 recon9uista"a #ais ou #enos por ]ustiniano3 A princ!pio o seu ex%rcito 0oi 5e# rece5i"o> #as $iu;se 9ue a

a"#inistra2o era corrupta e os i#postos ruinosos3 *or 0i#6 #uitos "ese'a$a# o re,resso "e ,o"os e $An"a os3 A I,re'a at% os : ti#os anos conser$ou;se ao a"o "o i#pera"or6 por ser orto"oxo6 No tentou recon9uistar a +< ia6 e# parte pe a "istAncia6 e# parte por9ue os 0rancos era# orto"oxos3 E# R\_ a It< ia 0oi in$a"i"a por u#a no$a tri5o ,er#Anica6 os o#5ar"os3 Entre e es e os 5i=antinos &ou$e ,uerras inter#itentes por "u=entos anos6 at% 9uase ao te#po "e Car os 4a,no3 Os 5i=antinos 0ora# per"en"o pro,ressi$a#ente a It< ia> no Su "e0ronta$a# os sarracenos3 Ro#a esta$a; &es no#ina #ente su'eita6 e os papas trata$a# co# "e0erHncia os i#pera"ores "e Leste3 4as na #aior parte "a It< ia epois "a in$aso o#5ar"a os i#pera"ores tin&a# pouca ou nen&u#a autori"a"e3 Este per!o"o arruinou a ci$i i=a2o ita iana3 Os 0un"a"ores "e (ene=a 0ora# re0u,ia"os "os o#5ar"os6 e no co#o "i= a tra"i2o6 0u,iti$os "e Xti a3 CA*ITULO (I S3 BENTO E +RE+@RIO 4A+NO No co apso "a ci$i i=a2o6 "urante as ,ucrras "os s%cu os $i e se,uintes6 0oi a I,re'a 9ue preser$ou o 9ue so5re$i$eu "a cu tura ro#ana3 FH; o i#per0eita#ente6 por9ue 0anatis#o e supersti2o "o#ina$a# at% os ,ran"es ec esi<sticos "o te#po6 e a cu tura secu ar era ti"a co#o per$ersa3 No entanto as institui2@es ec esi<sticas criara# u#a s i"a estrutura 9ue tornou poss!$e #ais tar"e o reno$o "as artes cu tas e ci$i i=a"as3 Neste per!o"o trHs acti$i"a"es "a I,re'a #erece# re0erHnciaK o #o$i#ento #on<stico> a in0 uHncia "o papa"o6 e# especia so5 +re,rio 4a,no> con$erso "e ,entios 5<r5aros por #eio "e #iss@es3 De e as 0a arei sucessi$a#ente3 O #o$i#ento #on<stico co#e2ou si#u tAnca#ente no E,ipto e na S!ria6 cerca "o co#e2o "o s%cu o i$6 co# a "up a 0or#aK ere#itica e con; $entua 6 Santo Ant?nio6 o pri#eiro ere#ita6 nasceu no E,ipto cerca "e IRF e retirou;se "o #un"o cerca "e IdF3 (i$eu 9uin=e anos e# u#a ca5ana prxi#a "e sua casa e "epois $inte na re#ota so i"o "o "eserto3 A sua 0a#a e$ou #u ti"@es a ou$i; o pre,ar3 E# UFR apareceu a encora'ar a $i"a ere#!tica3 Extre#a#ente austero6 re"u=iu a co#i"a6 a 5e5i"a e o sono ao #!ni#o suport<$e 3 O Dia5o perse,uia;o co# $is@es asci$as6 #as e e $encia a #a !cia "e Sat3 No 0i# "a sua $i"a6 a Te5ai"a BEC esta$a c&eia "e ere#itas inspira"os no seu exe#p o e preceitos3 *oucos anos "epois6 cerca "e UER ou UIF6 *aco#ius6 outro e,!pcio6 0un"ou o pri#eiro #osteiro3 Os #on,es no tin&a# proprie"a"e pri$a"a BEC DB;soito prOxi#o "a e,ipeia3 FILOSOFIA CAT@LICA U\U

e tin&a# e# co#u# $i"a6 re0ei2@es e o5ser$Ancia re i,iosa3 Nesta 0or#a6 #ais "o 9ue na "e Santo Antnio6 o #onasticis#o con9uistou o #un"o cristo3 Nos con$entos "eri$a"os "o "e *aco#ius rea i=ara# #uito tra5a &o especia #ente a,r!co a6 e# $e= "e ,astar to"o o te#po a resistir Ys tenta2@es "a carne3 *e o #es#o te#po sur,iu o #onasticis#o na Siria e na 4esopotA#ia3 AI o ascetis#o 0oi #ais on,e 9ue no E,ipto3 S3 Si#eo e outros esti istas era# sirios3 De Uste6 o #onasticis#o esten"eu;se aos pa!ses &e enos;, ssicos6 "e$i"o principa #ente a S3 Bas! io Bcerca "e U\FC3 Os seus #osteiros era# #enos asc%ticos> tin&a# or0anatos e esco as para rapa=es Bno apenas para os 9ue "e$ia# $ir a ser #on,esC3 A princ!pio o #ona9uis#o 0oi espontAneo e exterior Y I,re'a3 Foi Santo Atan<sio 9ue# conci iou co# e e os ec esi<sticos3 E# parte por in0 uHncia sua6 $eio a ser re,ra 9ue os #on,es 0osse# pa"res3 Ta#5%# intro"u=iu o #o$i#ento no Oci"ente 9uan"o este$e

e# Ro#a6 e# UUQ3 S3 ]erni#o i#pu sionou;o e Santo A,ostin&o intro"u=iu;o na A00ica3 S3 4artin&o "e Tours intro"u=iu;o na +< ia e S3 *atr!cio na Ir an"a3 O #osteiro "e Iona 0oi 0un"a"o por S3 Co u#5a e# R\\3 Nos pri#eiros te#pos6 antes "e sere# os #on,es a5ran,i"os na or,ani=a2o ec esi<stica6 0ora# 0onte "e "esor"e#3 *ara co#e2ar6 no &a$ia #eio "e "istin,uir ascetas ,enu!nos "e &o#ens "esa#para"os para 9ue# os esta5e eci#entos #on<sticos era# 9uase uxuosos3 Ha$ia ain"a o 0acto "e oe #on,es "are# apoio tur5u ento ao seu 5ispo 0a$orito6 e$an"o s!no"oE Be at% conc! iosC a cair e# &eresia3 O sino"o Bno o conc! ioC "e E0eso6 9ue "eci"iu a 9uesto "os #ono0isitas6 este$e so5 presso "e terror #on<s3 tico3 Se# a resistHncia "o papa6 a $itria "os #ono0isitas po"eria ter si"C per#anente3 trIti#a#ente tais "esor"ens "eixara# "e ocorrer3 *arece ter &a$i"o #on'as antes "e &a$er #on,es ; pe o #ea"o "c s%cu o III3 A i#pe=a era "etesta"a3 Os pio &os6 Lp%ro as "e DeusN6 era# in"!ciB "e santi"a"e3 Santos e santas , oria$a#;se "e nunca a <,ua &es ter toca"B os p%s6 excepto ao atra$essar a ,u# ri5eiro3 Nos : ti#os s%cu os os #on ,es 0i=era# tra5a &o :ti K 0ora# a,ricu tores e conser$ara# ou re$i$e ra# a cu tura3 4as "e co#e2o6 e# especia na sec2o ere#itica6 no 0o assi#3 A #aior parte no tra5a &a$a ne# ia6 e conce5ia a $irtu"e "i #o"o inteira#ente ne,ati$o6 co#o a5sten2o "o peca"o6 principa #ent6 "o "a carne3 EQ^ certo 9ue S3 ]erni#o e$ou os seus i$ros para o "esertc #as $eio a 'u ,ar 9ue 0ora peca"o3 No #ona9uis#o oci"enta o no#e #ais i#portante % o "e S3 Bentc 0un"a"or "a Or"e# Bene"itina3 Nasceu cerca "e T_F6 prxi#o "e Spc U\T HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

eto6 "e u#a no5re 0a#! ia "a O#5ria> aos $inte anos trocou o uxo e os pra=eres "e Ro#a pe a so i"o "e u#a ca$erna6 on"e $i$eu trHs anos3 Des"e ento a sua $i"a 0oi #enos so it<ria6 e cerca "e RIF 0un"ou o #osteiro "e 4onte Cassino6 re"i,in"o para e e a Lre,ra 5ene"itinaN3 A"apta$a;se ao c i#a oci"enta e era #enos austera "o 9ue era co#u# entre #on,es s!rios e e,!pcios3 Tin&a &a$i"o u#a pouco e"!0icante co#peti2 o "e extra$a,Ancia asc%tica6 sen"o ti"o por #ais santo o #ais ri,oroso3 S3 Bento aca5ou co# isto6 "ecretan"o 9ue austeri"a"es a %# "a re,ra s seria# per#iti"as co# icen2a "o superior6 a 9ue# se "a$a ,ran"e po"er3 E eito $ita icia#ente6 tin&a6 nos i#ites "a re,ra e "a orto"oxia6 po"er 9uase a5so uto so5re os #on,es6 a 9ue# no era per#iti"o6 co#o antes6 #u"ar "e #osteiro se o "ese'asse#6 Nos : ti#os te#pos os 5ene"it!nos 0ora# not<$eis pe a cu tura6 #as a princ!pio to"a a sua eitura era "e$ociona 3 A $i"a "as or,ani=a2@es no "epen"e "a inten2o "os 0un"a"ores3 O #e &or exe#p o % a I,re'a Cat ica 9ue teria surpreen"i"o ]esus e at% *au o3 A Or"e# 5ene"itina % exe#p o #ais recente3 Os #on,es 0a=ia# $oto "e po5re=a6 o5e"iHncia e casti"a"e3 A isto o5ser$a +i55onK LOu$! ou i a ,ures a con0isso 0ranca "e u# a5a"e 5ene"itinoK oO #eu $oto "e po5re=a "eu;#e ce# #i coroas por ano> o #eu $oto "e o5e"iHncia "eu;#e a cate,oria "e so5erano pr!ncipeV3 Es9ue2o as conse9uHncias "o seu $oto "e cast!"a"eN BEC3 4as o a0asta#ento "as inten2@es "o 0un"a"or "e #o"o nen&u# 0oi "e to"o a#ent<$e 3 A 5i5 ioteca "o 4onte Cassino era 0a#osa e "e $<rios #o"os o #un"o "e$e #uito ao a#or "o estu"o "os : ti#os 5ene"itinos3 S3 Bento $i$eu no 4onte Cassino "es"e a sua 0un"a2o at% a #orte6 e# RTU3 O #osteiro 0oi sa9uea"o pe os o#5ar"os pouco antes "e ser papa +re,rio 4a,no6 ta#5%# 5ene"itino3 Os #on,es 0u,ira# para Ro#a6 #as6 9uan"o a 0:ria "os o#5ar"os a0rouxou6 re,ressara# ao #onte Cassino3

*e os "i< o,os "o papa +re,rio 4a,no6 escritos e# RQU6 sa5e#os #uito "e S3 Bento3 LFora e"uca"o e# Ro#a no estu"o "e Hu#ani"a"es> #as o,o 9ue $iu essa "outrina e$ar #uitos a u#a $i"a "isso uta6 recuou "a #arc&a 9ue '< 0i=era no #un"o6 recean"o 9ue a aproxi#a2o "e#asia"a ta#5%# o 0i=esse cair no peri,oso a5is#o ateu3 *or isso6 "eixan"o o i$ro e "esertan"o o ar paterno6 "eci"i"o a ser$ir apenas Deus6 pro; EVC FEC3 rit36 xxx$ii6 nota Rd3 FILOSOFIA CATOLICA U\R

curou u,ar on"e atin,isse o seu santo propsito> e assi# partiu instru!"o co# "outa i,norAncia e preca$i"o co# in"outa sa5e"oriaN3 Lo,o a"9uiriu o po"er "e o5rar #i a,res3 O pri#eiro 0oi o "e co#por u#a peneira por #eio "e preces3 Os &a5itantes "a ci"a"e pen"urara#;na so5re a porta "a i,re'a6 Le a i este$e #uitos anos at% o tu#u to "os o#5ar"osN3 Deixan"o a peneira6 retirou;se Y ca$erna6 s con&eci"a por u# a#i,o 9ue secreta#ente &e "a$a o a i#ento por u#a cor"a6 i,a"a a u#a ca#pain&a6 para a$isar o santo 9uan"o o 'antar c&e,a$a3 4as Sat atirou u#a pe"ra Y cor"a e 9ue5rou;a6 assi# co#o a ca#pain&a3 No entanto o ini#i,o "a &u#ani"a"e en,anou;se na esperan2a "e i#pe"ir a a i#enta2o "o Santo3 Ten"o esta"o na ca$erna o te#po 9ue Deus "eter#inara6 Nosso Sen&or apareceu Do#in,o "e *<scoa a certo pa"re6 re$e ou; &e o oca e or"enou; &e 9ue 0este'asse a sua *<scoa co# o Santo3 Ao #es#o te#po encontrara#;no uns pastores3 LA principio6 espreitan"o atra$%s "os ar5ustos e $en"o; &e o $estu<rio 0eito "e cascas6 pensara# 9ue era a ,u# ani#a > #as "epois "e se encontrare# co# o ser$o "e Deus6 #uitos "e e es se con$ertera# "a sua $i"a 5estia Y ,ra2a6 pie"a"e e "e$o2oN3 Co#o outros ere#itas6 Bento so0reu as tenta2@es "a carne3 LU#a #u &er 9ue $ira e "e 9ue se e#5ra$a in0 a#ou "e ta #o"o a concupiscHncia "o ser$o "e Deus 9ue6 9uase "o#ina"o "e pra=er6 pensou e# "esertar "a so i"o3 4as "e repente6 assisti"o pe a ,ra2a "i$ina6 entrou e# si> e $en"o #uita sar,as e #oitas "e urti,as a i perto6 "espiu;se6 "eitou;se entre e as por tanto te#po 9ue ao e$antar;se esta$a asti#osa#ente 0eri"o> e assi# co# as 0eri"as "o corpo curou as 0eri"as "a a #aN3 Espa &a"a a sua 0a#a6 os #on,es "e certo #osteiro on"e o a5a"e #orrera con$i"ara#; no a suce"er; &e6 Aceitou e insistiu pe a o5ser$Ancia estrita "a $irtu"e6 "e #o"o 9ue os #on,es6 0uriosos6 9uisera# en$enen<; o e# u# copo "e $in&o3 E e 0e= o sina "a cru= so5re o copo6 9ue se "espe"a2ou3 E $o tou ao seu "eserto3 O #i a,re "a peneira no 0oi o :nico :ti rea i=a"o por S3 Bento3 U# "ia u# ,o"o $irtuoso esta$a a cortar sar,as co# u# po"o 9uan"o o 0erro se "esenca5ou e caiu na <,ua pro0un"a> in0or#a" o Santo6 an2ou o ca5o na <,ua e o 0erro su5in"o6 'untou;se; &e por si3 U# pa"re "a $i=in&an2a6 in$e'oso "a reputa2o "o Santo6 #an"ou; &e u# po en$enena"o3 Costu#a$a e e "ar po a certo cor$o6 e 9uan"o e e $eio nesse "ia6 o Santo "isse; &eK LE# no#e "e Cristo Nosso Sen&or6 to#a este po e "eixa;o on"e nen&u# &o#e# o encontreN3 O cor$o o5e"eceu e ao $o tar te$e o 'antar &a5itua 3 No po"en"o #atar; &e o corpo6 o pa"re reso $eu "estruir; &e a a #a e en$iou ao #osteiro sete rapari,as U\\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL nuas3 Receou o Santo 9ue os #on,es #ais no$os pecasse# e *or isso a0astou;se para 9ue o pa"re no ti$esse #oti$o para tais actos3 4as o pa"re 0ora #orto pe o "es#orona#ento "o tecto "o seu aposento3 U# #on,e 0oi "ar co# a e,ria a not!cia a

Bento6 pe"in"o; &e 9ue $o tasse3 Bento a#entou a #orte "o peca"or e casti,ou o #on,e pe a sua satis0a2o3 +re,rio no conta s #i a,res6 #as "i,na;se narrar a9ui e "epois 0actos "a carreira "e S3 Bento3 Depois "e 0un"ar "o=e #osteiros $eio ao #onte Cassino6 on"e &a$ia u#a Lcape aN "e Apo o6 ain"a usa"a pe os ca#poneses para cu to ,enti ico3 At% nesse te#po a9ue a #u ti"o ouca "e in0i%is o0erecia o #ais peca#inoso sacri0!cio3 Bento "estruiu o a iar6 construiu u#a i,re'a e con$erteu os pa,os eircun$i=in&os3 Sat esta$a arre ia"oK LO $e &o ini#i,o "a &u#ani"a"e6 irrita"o6 no proce"eu pri$a"a#ente ou e# son&o6 #as apresentou;se c ara#ente aos o &os "o Santo6 e co# ,ran"es ,ritos se 9ueixou "a $io Hncia3 Os #on,es ou$ira# o 5aru &o #as no o $ira# a e e3 4as o $ener<$e pa"re "isse; &es 9ue e e &e aparecera $isi$e #ente co# a #aior 0eroci"a"e e crue "a"e6 co#o se 9uisesse "espe"a2<; o6 co# 5oca ar"ente e o &os 0 a#e'antes> to"os os #on,es ou$ira# o 9ue o Dia5o &e "isse> por9ue pri#eiro c&a#ou;o pe o no#e6 e por9ue o &o#e# "e Deus no con"escen"eu e# "ar; &e 9ua 9uer resposta6 atacou;o e insu tou;o> por9ue 9uan"o ,ritou LA5en2oa"o BentoN e continuou a no ter resposta6 #u"ou "e to# e "isseK LCon"ena"o Bento6 e no a5en2oa"oK 9ue tens 9ue $er co#i,o e por 9ue #e perse,ues assi#JN A9ui ter#ina a &istria3 Conc ui;se 9ue Sat se retirou "esespera"o3 Citei "e#ora"a#ente estesV"i< o,os pe a sua tr!p ice i#portAnciaK pri#eiro6 so a 0onte principa para con&eci#ento "e S3 Bento6 cu'a re,ra 0oi #o"e o "os #osteiros oci"entais6 excepto os "a Ir an"a ou 0un"a"os por ir an"eses> se,un"o6 pinta# a at#os0era "os po$os #ais ci$i i=a"os no 0i# "o s%cu o $i> terceiro6 0ora# escritos pe o papa +re,rio 4a,no6 9uarto e : ti#o "os "outores "a I,re'a Oci"enta 6 po itica#ente u# "os #ais e#inentes3 (a#os a,ora 0a ar "e e e3 O $ener<$e .3 H3 Hutton6 ar9ui"i<cono "e Nort&a#pton BEC consi"era +re,rio o #aior &o#e# "o s%cu o $i e 9ue os seus :nicos ri$ais s po"eria# ser ]ustiniano e S3 Bento3 Os trHs6 "e 0acto6 in0 uenciara# pro0un"a#ente as i"a"es 0uturasK ]ustiniano pe as suas eis Bno pe as con9uistas6 9ue 0ora# e0%#erasC > Bento pe a or"e# #on<stica> e +re; BVC Ca#5ri",e 4e"ie$a I istor16 II6 cap3 $iii3 FILOSOFIA CAT@LICA U\d ,rio pe o au#ento "o po"er papa 3 Nos "i< o,os cita"os e e parece in0anti e cr%"u o6 #as co#o esta"ista % astuto6 "o#ina"or e consciente "o 9ue % poss!$e no #un"o incerto e co#p exo e# 9ue opera3 O contraste % surpreen"ente> #as os #ais not<$eis &o#ens "e ac2o #uitas $e=es so inte ectua #ente in0eriores3 +re,rio 4a,no6 pri#eiro papa "e este no#e6 nasceu e# Ro#a6 cerca "e RTF6 "e rica e no5re 0a#! ia3 *arece 9ue o a$? tin&a si"o papa "epois "e $i:$o3 E e #es#o e# no$o te$e u# pa <cio e ,ran"e ri9ue=a3 Ti$era u#a e"uca2o consi"era"a 5oa6 e#5ora se# inc uir o ,re,6 9ue nunca apren"eu6 apesar "e $i$er seis anos e# Constantinop a3 E# RdU era pre0eito "e Ro#a3 4as a re i,io atraia;o> resi,nou o car,o6 "eu a ri9ue=a para 0un"o "e #osteiros e para cari"a"e6 0e= "o pa <cio casa para #on,es6 e e e #es#o se 0e= 5ene"itino3 De"icou;se Y #e"ita2o e a austeri"a"es6 9ue se#pre &e pre'u"icara# a sa:"e3 4as o papa *e <,io II "era conta "a sua &a5i i"a"e po !tica e en$iou;o a Constantinop a6 a 9ue Ro#a esta$a no#ina #ente su'eita "es"e o te#po "e ]ustiniano3 +re,rio $i$eu a i "es"e RdQ a R_R6 representan"o os interesses "o papa na corte i#peria e a teo o,ia papa nas "iscuss@es co# os ec esi<sticos "e Leste6 se#pre #ais inc ina"os Y &eresia "o 9ue os oci"entais3 O patriarca "e Constantinop a tin&a6 nesse te#po6 a opinio errnea "e 9ue os nossos corpos ressur,i"os seria# i#pa p<$eis6 #as +re,rio sa $ou o i#pera"or "e cair nesse "es$io "a $er"a"eira 0%3 4as no p?"e

con$encH; o a iniciar u#a ca#pan&a contra *s o#5ar"os6 9ue era o $er"a"eiro o5'ecto "a sua #isso3 Cinco anos BR_R;RQFC passou +re,rio no seu #osteiro3 4orreu o papa6 e +re,rio suce"eu; &e3 Era# te#pos "i0!ceis #as a con0uso "a$a possi5i i"a"es a u# esta"ista &<5i 3 Os o#5ar"os "e$asta$a# a It< ia> a Espan&a e 80rica esta$ oa# e# anar9uia6 pe a 0ra9ue=a "os 5i=antinos6 pe a "eca"Hncia "os $isi,o"os e pe a "epre"a2o "os #ouros3 E# Fran2a6 Norte e Su esta$a# e# ,uerra3 A Bretan&a6 9ue 0ora crist co# os ro#anos6 $o tara ao pa,anis#o co# a in$aso saxnica3 ;Ha$ia ain"a restos "e arianis#o3 e a &eresia "os TrHs Cap!tu os esta$a on,e "e ser extinta3 A tur5u Hncia "o te#po in0ecta$a at% os 5ispos6 #uitos "e e es co# $i"a pouco exe#p ar3 A si#onia era corrente6 e 0oi u# #a terr!$e at% a se,un"a #eta"e "o s%cu o xi3 +re,rio co#5ateu to"os estes #a es co# ener,ia e sa,aci"a"e3 Antes "o seu ponti0ica"o6 o 5ispo "e Ro#a6 e#5ora recon&eci"o co#o o #aior "a &ierar9uia6 no tin&a 'uris"i2o 0ora "a sua "iocese3 Santo A#5rsio6 por exe#p o6 e# pti#as re a2@es co# o papa "o seu te#po6 nunca se consi"erou su'eito Y autori"a"e "e e e3 +re,rio6 e# parte por suas 9ua; U\_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL i"a"es pessoais e e# parte para "o#inar a anar9uia6 conse,uiu u#a autori"a"e recon&eci"a pe os ec esi<sticos oci"entais6 e at%6 e# #enor ,rau6 no Leste3 Exerceu autori"a"e principa #ente por #eio "e cartas aos 5ispos e ,o$ernantes secu ares e# to"o o #un"o ro#ano6 #as ta#5%# por outros #eios3 O seu Li$ro "e Re,ra *astara 6 co# "ita#es aos 5ispos6 exerceu ,ran"e in0 uHncia atra$%s "a pri#eira I"a"e 4%"ia3 Foi aceito co#o ,uia "e 5ispos3 Escre$eu;o pri#eiro para o 5ispo "e Ra$ena e en$iou;o ta#5%# ao 5ispo "e Se$i &a3 So5 Car os 4a,no "a$a;se aos 5ispos na consa,ra2o3 A 0re"o6 o +ran"e tra"u=iu;o e# an, o;saxo3 No Leste circu ou e# ,re,o3 Deu pro0un"os se no surpreen"entes a$isos aos 5ispos6 co#o o "e no "escurare# a tare0a3 Di= ta#5%# 9ue os ,o$ernantes no "e$e# ser critica"os6 #as "e$e# ser conser$a"os $i$os para o peri,o "o 0o,o in0erna se "eixare# "e se,uir o parecer "a I,re'a3 As cartas "e +re,rio tH# extraor"in<rio interesse6 por9ue no so pinta# o seu car<cter6 co#o "o u#a i#a,e# "o seu te#po3 O to# ; excepto para o i#pera"or e "a#as "a cortek% o "e u# "irector Ys $e=es reco#en"an"o6 outras repro$an"o6 e se#pre se# a #enor &esita2o 9uanto ao seu "ireito "e "ar or"ens3 To#e#os corno a#ostra as suas cartas "urante u# ano BRQQC3 A pri#eira % ao 5ispo "e Ca, iari6 na Sar"en&a6 9ue6 e#5ora $e &o6 era #au3 E e "i= e# parteK LContara#;#e 9ue no "ia "o Sen&or6 antes "a ce e5ra2o "as so eni"a"es "a #issa6 sa!ste a 0a=er a co &eita "o porta"or "os presentes333 Ta#5%# "epois "as so eni"a"es "a #issa no receaste arrancar as 5a i=as "e a9ue a proprie"a"e333 (en"o 9ue ain"a respeita#os os teus ca5e os 5rancos6 pensa "ernora"a#ente6 $e &o6 e e$ita e$ian"a"es "e atitu"e e per$ersi"a"e "e ac2@esN3 Escre$e ao #es#o te#po a autori"a"es secu ares "a Sar"en&a so5re o #es#o assunto3 O 5ispo #erece censura por9ue se 0a= pa,ar para con"u=ir 0unerais> e ain"a por9ue co# san2o sua6 u# 'u"eu con$erti"o co ocou a cru= e unia i#a,e# "a (ir,ern e# u#a sina,o,a3 A %# "e isso6 e e e outros 5ispos sar"os 0i=era# $ia,ens se# icen2a "o seu #etropo itano> isso "e$e aca5ar3 Se,ue;se u#a carta se$era ao proc?nsu "a Da #<cia6 9ue "i=6 entre outras coisasK 6No $e#os "e 9ue esp%cie % a $ossa satis0a2o para Deus ou para os &orriens6> e ain"aK Muanto ao $osso "ese'o "e estar e# 0a$or connosco % 'usto 9ue "e to"o o cora2o e a ina6 e co# <,ri#as6 co#o $os con$%#6 satis0a2ais o $osso Re"entor6 por coisas B;orno estas^663 I,noro o 9ue o "es,ra2a"o tin&a 0eito3

(e# "epoi_ urna carta a Ca !nico6 exarca "e It< ia6 0e icitan"o;o pe a $itria so5re os B^sEa$os6 e "i=en"o; &e conio proce"ei6 co# os &ere'es "a Istria6 9ue B;rra$ani B i'anto aos TrHs Cap!tu os3 Esere$e ta#5%# so5re *ILOSOFIA CAT@LICA U\Q

esse assunto ao 5ispo "e Ra$ena3 U#a $e=6 por excep2o6 &< u#a carta ao 5ispo "e Siracusa e# 9ue +re,rio se "e0en"e e# $e= "e atacar3 A 9uesto era "i0ici K se a LA e uiaN "e$e "i=er;se e# certo ponto "a #issa3 +re,rio "i= 9ue no a"optou o seu uso por su5ser$iHncia para co# os 5i=antinos6 co#o sup@e o 5ispo "e Siracusa6 #as o "eri$ou "e S3 Tia,o6 por $ia "o 5eato ]erni#o3 Erra# os 9ue o supoe# su5ser$iente ao uso ,re,o3 BMuesto se#e &ante 0oi u#a "as causa "o cis#a "os (e &os Crentes "a R:ssiaC3 H< cartas a so5eranos 5<r5aros6 &o#ens e #u &eres3 Bruni "e6 rain&a "os 0rancos6 "ese'a$a con0erir o p< io a certo 5ispo 0ranco6 e +re,rio "ese'aria ace"er> in0e i=#ente o e#iss<rio era c!s#<tico3 A A,i u 0o6 rei o#5ar"o6 escre$e a con,ratu ar;se por e e ter 0eito a pa=> Lpor9ue6 se in0e i=#ente a pa= no se 0i=esse6 9ue po"eria se,uir;se seno co# peca"o e peri,o "e a#5os os a"os "erra#a#ento "e san,ue "e ca#poneses "es,ra2a"os cu'o a5or apro$eita a uns e outrosJN Ao #es#o te#po escre$e Y rain&a Teo in"a6 #u &er "e A,i u 0o6 para 9ue in0 ua no #ari"o a persistir no 5o# ca#in&o3 Escre$e ain"a a Bruni "e para apontar "ois erros "o seu reinoK sere# os ei,os pro#o$i"os 5ispos se# passare# por pa"res or"in<rios> e tere# os 'u"eus escra$os cristos3 A Teo"orico e Teo"e5erto6 reis "os 0rancos6 escre$e 9ue "e$i"o Y pie"a"e "os 0rancos ,ostaria "e ser; &es se#pre a,ra"<$e 6 #as no po"e "eixar "e apontar; &es o "esen$o $i#ento "a si#onia no seu reino3 Escre$e ta#5%# ao 5ispo "e Turi# so5re u# acto erra"o3 H< u#a carta "e 0e icita2o ao rei Ricar"o "os $isi,o"os6 con$erti"o "o arianis#o ao Cato icis#o e# R_d3 A,ra"ece; &e en$ian"o u#a Lpe9uena c&a$e6 $in"a "o sacrat!ssi#o corpo "o apsto o *e"ro6 para 9ue o a5en2oe3 Cont%# 0erro "as ca"eias 9ue &e i,ara# o pesco2o e po"e i$rar;te "e to"os os peca"osN3 Espero 9ue Sua 4a'esta"e ten&a ,osta"o "o presente3 O 5ispo "e Antio9uia % instrui"o "o sino"o &er%tico "e E0eso e in0or#a"o "e 9ue L$eio aos nossos ou$i"os 9ue nas i,re'as "e Leste nin,u%# rece5e as sa,ra"as or"ens se no "er peitaN6 #at%ria 9ue o 5ispo "e$e corri,ir e# to"a a parte on"e possa3 O 5ispo "e 4arse &a % a"#oesta"o por "estruir certas i#a,ens 9ue era# a"ora"as3 ^ certo 9ue a"orar i#a,ens % erro> no entanto so :teis e "e$e# respeitar;se3 Censura "ois 5ispos ,au eses por ser o5ri,a"a a casar u#a #u &er 9ue 0ora 0reira3 LSe assi# 0oi333 ten"es o o0icio "e #ercen< rios6 no o #%rito "e pastoresN3 O 9ue 0ica "ito % apenas pe9uena parte "as cartas "e u# s ano3 No a"#ira 9ue &e 0a tasse te#po para a conte#p a2o6 con0or#e a#enta e# u#a "as cartas "e esse ano BCGGIC 3 I;E UdF HIST\RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

+re,rio era "es0a$or<$e Y cu tura secu ar3 Escre$e a Desi"%rio6 5ispo "e (iena e# Fran2aK

LC&e,ou aos nossos ou$i"os 9ue Tua Fraterni"a"e te# Bi3 %6 tu tensC o &<5ito "e expor ,ra#<tica a certas pessoas3 Consi"era#o; o u# erro e 0orte#ente "esapro$a#os 9ue o 9ue 0oi "ito antes se torne e# ,e#i"o e triste=a "es"e 9ue as preces "e Cristo no po"e# ter u,ar e# u#a 5oca co# as preces "e ]:piter333 Na propor2o e# 9ue % execr<$e 9ue isto se "i,a "e u# pa"re6 "e$e a0ir#ar;se por e$i"Hncia estrita se assi# % ou noN3 Esta &osti i"a"e Y cu tura pa, so5re$i$eu pe o #enos 9uatro s%cu os6 at% +er5erto BSi $estre IIC3 S "es"e o s%cu o xi a I,re'a apreciou a cu tura3 A atitu"e "e +re,rio para co# o i#pera"or % #uito #ais "e0erente "o 9ue para co# os reis 5<r5aros3 A u# correspon"ente e# Constantinop a "i=K LO 9ue a,ra"a ao pie"os!ssi#o i#pera"or6 9ua 9uer or"e# sua6 est< no seu po"er3 Cu#pra;se o 9ue e e "eter#inar3 4as no "e$e i#iscuir;nos na "eposi2o B"e u# 5ispo orto"oxoC3 Aceitare#os o 9ue e e 0i=er se 0or cannico3 Se no 0or6 suport<; o;e#os at% on"e 0or poss!$e se# peca"o nossoN3 Muan"o o i#pera"or 4aur!cio 0oi "estrona"o por u#a re$o ta c&e0ia"a por u# o5scuro centurio c&a#a"o *&ocas6 este i#e"iata#ente ocupou o trono e assassinou os cinco 0i &os "e 4aur!cio e# presen2a "o pai6 e "epois o i#pera"or #es#o3 *&ocas 0oi coroa"o pe o patriarca "e Constantinop a6 9ue s tin&a co#o a ternati$a a #orte3 4as surpreen"e 9ue +re,rio6 "e Ro#a6 a u#a "istAncia tran9ui i=a"ora6 escre$esse cartas a"u a"oras ao usurpa"or e sua #u &er3 LH<N6 escre$e e e6 Lesta "i0eren2a entre reis "e na2@ es e i#pera"ores "e rep:5 icaK os pri#eiros so sen&ores "e escra$os6 #as os i#pera"ores "a rep:5 ica sen&ores "e &o#ens i$res333 Mueira o O#nipotente e# to"os os actos e pensa#entos conser$ar o cora2o "e (ossa *ie"a"e Bi3 %6 "e $sC na #o "a sua ,ra2a> e 9ueira o Esp!rito Santo 9ue #ora no $osso peito "iri,ir to"as as coisas 0eitas co# 'usti2a6 to"as as coisas 0eitas co# c e#HnciaN3 E Y #u &er "e *&ocas6 i#peratri= Le?ncia6 escre$eK LMue po"e a !n,ua "i=er e o esp!rito pensar6 9uantas ,ra2as "e$e#os ao O#nipotente Deus pe a sereni"a"e "o $osso i#p%rio e# 9ue se re#o$era# pesa"as opress@es "ura"ouras e $o tou o 'u,o a#<$e "a supre#acia i#peria N3 Dir;se;ia 9ue 4auricio era u# #onstro> "e 0acto era u# 5o# $e &o3 Os apo o,istas "e +re,rio a e,a# 9ue e e "escon&ecia as atroci"a"es "e *&ocas> #as certa#ente sa5ia o costu#e "os usurpa"ores 5i=antinos e no esperou por sa5er se *&ocas era u#a excep2o3 A con$erso "os ,entios 0oi parte i#portante no au#ento "a in0 uHn; FILOSOFIA CATLICA a cia "a I,re'a3 Os ,o"os con$ertera#;se antes "o 0i# "o s%cu o i$6 in0i i=#ente ao arianis#o6 9ue era ta#5%# o cre"o "os $An"a os6 por intei #%"io "e U p&i as ou U 0i a3 4as "epois "a #orte "e Teo"orico 0ora#;0 con$erten"o ao Cato icis#oK o rei "os $isi,o"os6 co#o $i#os6 a"optou 0% orto"oxa no te#po "e +re,rio3 Os 0rancos6 "es"e C o$is3 Os irIa "eses 0ora# con$erti"os por S3 *atricio6 no5re rura "e So#ersets&ire BE 9ue $i$eu entre e es "es"e TUI at% a #orte6 e# T\E3 Os ir an"eses por au $e= 0i=era# #uito para e$an,e i=ar a Esccia e In, aterra norte3 Ne# o5ra o #aior #ission<rio 0oi S3 Co u#5a> outro6 S3 Co u#5ano6 9ue esen $eu #uitas cartas a +re,rio so5re a "ata "a *<scoa e outras 9uest@p i#portantes3 A con$erso "a In, aterra6 Y parte a Nort&u#5ria6 0oi espi cia cui"a"o "e +re,rio3 To"os sa5e# 9ue antes "e ser papa $iu rapa=B ouros e "e o &os a=uis no #erca"o "e escra$os e# Ro#a> e in0or#a" "e 9ue era# an, os6 rep icouK LNo6 an'osN3 Muan"o papa6 en$iou Sant A,ostin&o "e aent a con$erter os an, os3 H< #uitas cartas na sua coi respon"Hncia a Santo A,ostin&o6 a E"i 5erto6 rei "os an, os6 e a outro> acerca "a #isso3 +re,rio "ecreta 9ue os te#p os pa,os no "e$e# / "estrui"os6 #as si# os g"o os> e os te#p os consa,ra"os3 Santo A,ostin5 0a= $<rias per,untas ao ;papa6 co#oK se pri#os po"e# casar6 se as espp ss

9ue ti$era# i,a2o na noite anterior po"e# $ir Y i,re'a Bsi#6 ` esti$ere# a$a"as6 "i= +re,rioC e assi# por "iante3 A #isso prosperoi e por isso to"os &o'e so#os cristos3 I not<$e 9ue sen"o os ,ran"es &o#ens "e este per!o"o in0eriorB aos "e #uitas outras %pocas ti$era# #aior in0 uHncia no 0uturo3 O "irei ro#ano6 o #ona9uis#o e o papa"o "e$e# a sua in0 uHncia on,a e prp 0un"a e# ,ran"e parte a ]ustiniano6 Bento e +re,rio3 Os &o#ens " s%cu o $i6 e#5ora #enos ci$i i=a"os "o 9ue^ os pre"ecessor<6 era#;in #uito #ais "o 9ue os "os se,uintes 9uatro s%cu os e 0or#ara# institu 2@es 9ue "o#esticara# os 5<r5aros3 De notar 9ue "e estes trHs &o#en6 "ois era# aristocratas ro#anos e o terceiro i#pera"or ro#ano3 +re,ri 0oi $er"a"eira#ente o : ti#o ro#ano3 O seu to# "e co#an"o6 'usti0ica" pe o car,o6 5asea$a;se "e instinto no or,u &o aristocr<tico ro#ano3 DepoV3 "e e e6 por #uito te#po6 Ro#a no pro"u=iu ,ran"es &o#ens3 4as na su ru!na conse,uiu pren"er as a #as "os seus con9uista"ores3 A re$erHnci 9ue sentia# pe a ca"eira "e *e"ro era 0ruto "o te#or senti"o pe o trori "e C%sar3 A Leste6 o curso "a &istria 0oi "i0erente3 4ao#% n.cera 9uan" +re,rio tin&a trinta anos "e i"a"e3 BEC Assini pe o nienos "i= Bur1 na sua (i"a "o Santo3 *ARTE SE+UNDA OS ESCOL8STICOS CA*!TULO (II O *A*ADO NA IDADE OBSCURA Nos 9uatro s%cu os "es"e +re,rio a Si $estre II so0reu o papa"o ,ran"es $icissitu"es3 Su'eito u#as $e=es ao i#pera"or ,re,o6 outras ao oci"enta 6 outras Y aristocracia ro#ana6 pu"era# no entanto papas $i,orosos "os s%cu os $iii e ix6 apro$eitan"o #o#entos 0a$or<$eis6 er,uer a tra"i2o "o po"er papa 3 O perio"o "e \FF a EFFF % "e $ita i#portAncia para co#preen"er as re a2@es entre a I,re'a #e"ie$a e o Esta"o3 Os papas i5ertara#;se "a "epen"Hncia "os i#pera"ores ,re,os no tanto por es0or2o prprio co#o pe as ar#as "os o#5ar"os6 a 9ue# a i<s no a,ra"ecera#3 A I,re'a ,re,a 0icou se#pre e# ,ran"e parte su'eita ao i#pera"or6 9ue se 'u ,a$a co#petente para "eci"ir e# #at%ria "e 0%6 assi# co#o para no#ear e "epor 5ispos e at% patriarcas3 Os #on,es preten"ia# ser in"epen"entes "o i#pera"or6 e por isso Ys $e=es esta$a# ao a"o "o papa6 4as os patriarcas "e Constantinop a6 "ese'an"o su5#eter;se ao i#pera"or6 recusa$a# consi"erar;se "e 9ua 9uer #o"o su'eitos Y autori"a"e papa 3 Muan"o o i#pera"or precisa$a "o auxi io "o papa contra os 5<r5aros "e It< ia6 suce"ia ser #ais a#i,o "o papa "o 9ue o patriarca "e Constantinop a3 A causa principa "a separa2o 0ina "as "uas I,re'as6 a "e Leste e a "e Oeste6 0oi a recusa "a pri#eira "e su5#eter;se Y 'uris"i2 o papa 3 Derrota"os os 5i=antinos pe os o#5ar"os6 os papas co# ra=o te#ia# outro tanto3 Sa $ara#;se pe a a ian2a co# Car os 4a,no6 9ue con9uistou a It< ia e a +er#Ania3 A a ian2a pro"u=iu o sacro i#p%rio Ro#ano6 co# u#a constitui2o 9ue &ar#oni=ou o papa e o i#pera"or3 4as o po"er "a "inastia caro ina "ecaiu rYpi"a#ente3 A principio o papa tirou $anta,e# Ud\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e esta "eca"Hncia6 e na pri#eira #eta"e "o s%cu o ix6 Nico au I e e$ou o po"er papa a u#a a tura se# para e o> #as a anar9uia ,era e$ou Y in"epen"Hncia pr<tica "a aristocracia ro#ana 9ue no s%cu o x se i#p?s ao papa"o co# resu ta"os "esastrosos3 A

re0or#a 9ue i5ertou o papa"o e a I,re'a "a su5or"ina2o Y aristocracia 0eu"a ser< assunto "o prxi#o cap!tu o3 No s%cu o $ii Ro#a esta$a ain"a su'eita ao po"er #i itar "os i#pera"ores e os papas tin&a# "e o5e"ecer ou suportar3 A ,uns6 co#o Honrio6 o5e"ecera# at% Y &eresia> outros6 co#o 4artin&o I6 resistira# e 0ora# presos pe o i#pera"or3 De \_R a dRI6 a #aioria "os papas era# s!rios ou ,re,os3 Co# o pro,resso "os o#5ar"os na It< ia "ec inou o po"er 5i=antino3 O i#pera"or Leo Is<urio6 e# dI\6 pro#u ,ou o seu "ecreto iconoc asta6 consi"era"o &er%tico no Oci"ente e e# ,ran"e parte "o Leste3 Os papas resistira# co# $i,or e Hxito> por 0i#6 e# d_d6 co# a i#peratri= Irene Bpri#eiro co#o re,enteC o Leste a5an"onou a &eresia iconoc asta3 4as os aconteci#entos "o Oci"ente tin&a# aca5a"o co# o "o#!nio "e Bi=Ancio so5re o papa"o3 Cerca "e dRE6 os o#5ar"os to#ara# Ra$ena6 capita "a It< ia 5i=antina3 Apesar "o peri,o o#5ar"o6 os papas 0ica$a# i$res "e 9ua 9uer "epen"Hncia "os i#pera"ores ,re,os3 Os papas tin&a# pre0eri"o os ,re,os aos o#5ar"os por $<rias ra=@esK pri#eiro6 a autori"a"e "os i#pera"ores era e,iti#a6 ao passo 9ue os reis 5<r5aros6 excepto se recon&eci"os pe o i#pera"or6 era# ti"os co#o usurpa"ores3 Se,un"o6 os ,re,os era# ci$i i=a"os3 Terceiro6 os o#5ar"os era# naciona istas6 ao passo 9ue a I,re'a conser$a$a o internaciona is#o ro#ano3 Muarto6 os o#5ar"os tin&a# si"o arianos6 e a ,u# "io per#anecia "epois "a con$erso3 O rei o#5ar"o Luitpran"o tentou con9uistar Ro#a e# dUQ6 #as o papa +re,rio III pe"iu aux! io aos 0rancos3 Os reis #ero$!n,ios6 "escen"entes "e C $is6 tin&a# per"i"o o po"er no reino 9ue era ,o$erna"o pe os Linten"entes "o pa <cioN3 Nesse te#po o inten"ente6 excepciona #ente $i,oroso e &<5i era Car os 4arte 6 5astar"o co#o +ui &er#e;o;Con9uista"or3 E# dUI tin&a ,an&o a "ecisi$a 5ata &a "e Tours contra os #ouros6 sa $an"o a Fran2a para a Cristan"a"e3 De$ia ter a can2a"o a ,rati"o "a I,re'a6 #as a necessi"a"e 0inanceira e$ou;o a apropriar;se ^e a ,u#as terras "a I,re'a6 o 9ue #uito "i#inuiu a aprecia2o ec esi<stica "e seus #%ritos3 4as e e e +re,rio6 III #orrera# e# dTE6 e o seu sucessor6 *epino6 satis0e= inteira#ente a I,re'a3 O papa EstH$o III6 e# dRT6 para 0u,ir aos o#5ar"os6 atra$essou os A pes e $isitou *epino3 Fe=;se ento u# a'uste #uito $anta'oso para as "uas partes3 O papa FILOSOFIA CAT@LICA Udd necessita$a "e protec2o #i itar> *epino6 "e a ,u#a coisa 9ue s o papa po"ia "ar; &eK a e,iti#a2o "o titu o "e rei no u,ar "os #ero$!n,ios3 E# troca6 *epino conce"eu ao papa Ra$ena e to"o o territrio "o anti,o exarca"o "e It< ia3 Co#o Constantinop a no po"ia recon&ecer a "<"i$a6 isto en$o $ia a separa2o "o i#p%rio orienta 3 Se os papas ti$esse# 0ica"o su'eitos aos i#pera"ores ,re,os6 o "esen$o $i#ento "a I,re'a Cat ica teria si"o #uito "i0erente3 Na I,re'a orienta o patriarca nunca 0oi in"epen"ente "a autori"a"e secu ar6 ne# te$e so5re os outros ec esi<sticos a superiori"a"e conse,ui"a pe o papa3 Ori,ina #ente to"os os 5ispos era# consi"era"os i,uais6 e e# ,ran"e extenso assi# 0oi no Leste3 A %# "e isso &a$ia outros patriarcas orientais e# A exan"ria6 Antio9uia e ]erusa %#6 ao passo 9ue o papa era o :nico patriarca no Oci"ente3 BEste 0acto no entanto per"eu i#portAncia "epois "a con9uista #ao#etanaC3 No Oci"ente6 #as no no Leste6 os ei,os 0ora# pe a #aior parte i etra"os "urante s%cu os6 o 9ue "eu Y I,re'a no Oci"ente $anta,ens 9ue no tin&a a orienta 3 O prest!,io "e Ro#a exce"eu o "e 9ua 9uer ci"a"e orienta 6 por9ue co#5inou a tra"i2o i#peria co# as en"as "o #art!rio "e *e"ro e *au o6 e "e *e"ro co#o pri#eiro papa3 O prest!,io "o i#pera"or po"ia contrapor;se ao "o papa6 #as no o "e 9ua 9uer #onarca

oci"enta 3 Os i#pera"ores "o Sacro I#p%rio Ro#ano era# #uitas $e=es "estitu!"os "e po"er rea > a %# "e isso s% era# i#pera"ores 9uan"o o papa os coroa$a3 *or isso a e#ancipa2o "e papa no "o#!nio 5i=antino era essencia tanto para a in"epen"Hncia "a I,re'a na re a2o co# os #onarcas secu ares6 co#o para 0ina esta5e eci#ento "a #onar9uia papa no ,o$erno "a I,re'a3 Certos "ocu#entos "e ,ran"e i#portAncia6 a Doa2o "e Constantino e as Fa sas Decretais pertence# a este per!o"o3 As Fa sas Decretais no nos interessa# #as "e$e "i=er;se a ,u#a coisa "a Doa2o "e Constantino3 *ara e,a i=ar a "<"i$a "e *epino6 os c %ri,os 0or'ara# u# "ecretc "e Constantino pe o 9ua 9uan"o 0un"ou a No$^ Ro#a6 conce"eu ao papa a anti,a e to"os os seus territrios oci"entais3 Este e,a"o6 5ase "o po"er te#pora "o papa6 0oi aceito co#o autHntico e# to"a a I"a"e 4%"ia6 E s no Renasci#ento 0oi "enuncia"a a 0rau"e por Louren2o (a ia6 e# ETUQ6 Tin&a e e escrito u# i$ro so5re Las e e,Ancias "a !n,ua atinaN6 9UE natura #ente no esta$a# presentes no s%cu o $iii3 Sin,u ar#ente6 "epoi^M "e pu5 ica"o esse i$ro assi# co#o u# trata"o e# ou$or "e Epicuro6 o papa Nico au (6 #ais cui"oso "e atin!"a"e "o 9ue "a I,re'a6 0H; e secret<rio apost ico6 #as no pensou e# per"er os Esta"os "a I,re'a6 e#5ora o seu titu o "e posse apenas se 5aseasse na suposta "oa2o3 Ud_ HIST@RIA6 DA FILOSOFIA OCIDENTAL C3 De is e Burns su#ariou "e este #o"o o conte:"o "o not<$e "ocu#entoK BEC Depois "o resu#o "o cre"o "e Niceia6 "a 9ue"a "e A"o e "o nasci#ento "e Cristo6 Constantino "i= 9ue era eproso6 os #%"icos na"a 0a=ia#6 e se "iri,ira por isso Laos sacer"otes "o Capit ioN3 *ropusera#; &e e es #atar a ,u#as crian2as e a$ar;se no san,ue6 #as "e$i"o Ys <,ri#as "as #es6 restituiu;as3 Nessa noite aparecera#; &e *e"ro e *au o e "issera#; &e 9ue o papa Si $estre esta$a escon"i"o nu#a ca$erna e# Soracte e o curaria3 A i 0oi e o Lpapa uni$ersa N "isse; &e 9ue *e"ro e *au o era# apsto os6 no "euses6 #ostrou; &e retratos 9ue recon&eceu sere# os "a sua $iso e a"#itiu;o perante os seus Ls<trapasN3 O papa Si $estre #areou; &e u# per!o"o "e penitHncia e# 5 usa "e pH o> "epois 5apti=ou;o 9uan"o $iu 9ue o toca$a u#a #o "o C%u3 Esta$a cura"o "a epra e proscre$eu o cu to "os .o os3 Ento6 Lco# to"os os seus s<trapas6 o Sena"o6 os no5res e o po$o ro#ano6 9uis asse,urar o po"er supre#o Y S% "e *e"ro6 so5re Antio9uia6 A exan"ria6 ]erusa %# e Constantinop a3 Construiu u#a i,re'a no seu pa <cio "e Latro3 Con0eriu ao papa a sua coroa6 tiara e tra'es i#periais3 Co ocou a tiara na ca5e2a "o papa e se,urou; &e as r%"eas "o ca$a o3 Deixou La Si $estre e seus sucessores Ro#a e to"as as pro$!ncias6 "istritos e ci"a"es6 e o Oci"ente6 para estar su'eito perpbtua#ente Y I,re'a Ro#anaN> "epois 0oi para o Oriente Lpor9ue on"e o principa"o "os 5ispos e a ca5e2a "a re i,io crist tin&a# si"o esta5e eci"as pe o i#pera"or ce este no seria 'usto ter po"er u# i#pera"or terrestre3N Os o#5ar"os no se su5#etera# 0Yci #ente a *epino e ao papa6 #as 0ora# $enci"os pe os 0rancos e# $<rias ,uerras3 *or 0i#6 e# ddT6 Car os 4a,no6 0i &o "e *epino6 0oi Y It< ia6 "errotou co#p eta#ente os o#5ar"os6 recon&eceu;se seu rei e ocupou Ro#a6 on"e con0ir#ou a "oa2o "e *epino3 Os papas "e ento6 A"riano e Leo III6 $ira# a $anta,e# "e aceitar; &e os p anos3 E e con9uistou a #aior parte "e +er#Ania6 con$erteu os sax@es por u#a perse,ui2o $i,orosa6 e 0ina #ente restaurou e# si #es#o o i#p%rio oci"enta 6 sen"o coroa"o i#pera"or pe o papa e# Ro#a6 no "ia "e Nata "o ano _FF3 A 0un"a2o;"o Sacro I#p%rio Ro#ano #arca %poca na teoria #e"ie$a 6 e#5ora #uito #enos na pr<tica3 A I"a"e 4%"ia era #uito "a"a a 0ic2@es e,ais e persistia a 0ic2o "e 9ue as pro$!ncias oci"entais "o anterior i#p% rio pertencia# "e 'ure ao i#pera"or "e Constantinop a6 :nica BVC Cito "B; u# i$ro in%"ito T&e First Europe3

FILOSOFIA CAT@LICA UdQ 0onte "e autori"a"e e,a 3 Car os 4a,no6 a"epto "as 0ic2@es e,ais6 #antin&a 9ue o trono i#peria esta$a $a,o6 por9ue a so5erana orienta Irene B9ue se "i=ia i#pera"or e no i#peratri=C era usurpa"ora6 pois 9ue nen&u#a #u &er po"ia ser i#pera"or3 Car os "eri$ou "o papa a sua e,iti#i"a"e3 Co#e2a$a assi# u#a curiosa inter"epen"Hncia "e papa e i#pera"or3 Nin,u%# po"ia ser i#pera"or se# ser coroa"o pe o papa e# Ro#a> #as "urante s%cu os ca"a i#pera"or 0orte exi,iu o "ireito "e "esi,nar e "epor papas3 A teoria #e"ie$a "o po"er e,iti#o "epen"ia "e a#5os> a "epen"Hncia #:tua era irritante para u# e outro6 #as por s%cu os 0oi ine$it<$e 3 Hou$e atrito constante co# $anta,e# ora para u# ora para outro3 *or 0i#6 no s%cu o xiii6 o con0 ito tornou;se irreconci i<$e 3 O papa $enceu #as per"eu a autori"a"e #ora pouco "epois3 O papa e o Sacro I#p%rio so5re$i$era#> o papa at% &o'e6 o i#pera"or at% Napo eo3 4as a teoria #e"ie$a so5re os respecti$os po"eres cessou no s%cu o x$3 A uni"a"e "a Cristan"a"e 9ue e a a0ir#a$a 0oi "estrui"a pe o po"er "as #onar9uias 0rancesa6 espan&o a e in, esa6 na es0era secu ar6 e pe a Re0or#a6 na es0era re i,iosa3 O car<cter "e Car os 4a,no e "a sua corte in"ica;o o Dr3 +er&ar" See i,erK BEC LNa corte "e Car os &a$ia $i"a exu5erante3 4a,ni0icHncia e ,%nio6 #as ta#5%# i#ora i"a"e6 por9ue Car os no era escrupu oso a respeito "os 9ue o cerca$a#3 E e #es#o no era #o"e o6 e suporta$a a #aior icen2a na9ue es a 9ue# esti#a$a e ac&a$a :teis3 Foi trata"o co#o Sacro I#pera"or6 e#5ora a sua $i"a 0osse 5e# pouco sacra3 Foi ta#5%# "iri,i"o por A cuino6 9ue aprecia$a Rotru"e6 5e a 0i &a "o i#pera"or6 pe as suas $irtu"es6 apesar "e ter ti"o u# 0i &o "o con"e Ro"ri,o "e 4aine6 9ue no era seu #ari"o3 Car os no 9ueria separar;se "as 0i &as ne# per#itir; &es casare#;se e portanto tin&a "e aceitar as conse9uHncias3 A outra 0i &a6 Berta6 tin&a ta#5%# "ois 0i &os "o pie"oso a5a"e An,i 5erto "e St3 Ri9uierN3 De 0acto a corte "e Car os era u# centro "e $i"a 5astante ar,a3 Car os 4a,no era u# 5<r5aro $i,oroso6 po itica#ente a ia"o "a I,re'a6 #as no so5recarre,a"o "e pie"a"e pessoa 3 No sa5ia er ne# escre$er #as inau,urou u# renasci#ento6 iter<rio3 Disso uto e i icita#ente a#i,o "as 0i &as6 0e= 9uanto p?"e6 para pro#o$er a $i"a "e$ota entre os s:5"itos3 Co#o seu pai6 *epino6 ser$iu;se &Y5i #ente "o =e o "os #ission<rios para au#entar a sua in0 uHncia na +er#Ania6 #as $iu BEC Ca#5ri",e 4e"ie$a Hi_tor16 EE6 \\U3 U_F HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9ue os papas o5e"ecia# Ys suas or"ens3 FH; o "e 5oa $onta"e6 por9ue Ro#a tornara;se ci"a"e 5<r5ara6 e# 9ue a pessoa "o papa no "ispensa$a protec2o externa6 e as e ei2@es papais tin&a# "e,enera"o e# tur5u entas utas "e 0ac2o3 E# ddQ6 ini#i,os ocais pren"era# o papa e a#ea2ara# ce,<; o3 Durante a $i"a "e Car os pareceu inau,urar;se u#a no$a or"e#> #<s "epois "a sua #orte pouco so5re$i$eu excepto u#a teoria3 O ucro "a I,re'a e #ais particu ar#ente "o papa"o6 era #ais s i"o 9ue o "o i#p%rio oci"enta 3 A In, aterra 0ora con$erti"a por u#a #isso #on<stica Ys or"ens "e +re,rio 4a,no e per#aneceu #uito #ais su'eita a Ro#a "o 9ue os paises co# 5ispos &a5itua"os a autono#ia oca 3 A con$erso "a +er#Ania 0oi e# ,ran"e parte o5ra "e S3 Boni0<cio B\_F;dRTC6 #ission<rio in, Hs6 a#i,o "e Car os 4arte e *epino e co#p eta#ente 0ie ao papa3 Boni0<cio 0un"ou #uitos #osteiros na +er#Ania3 O seu a#i,o S3 +a 0un"ou o #osteiro su co 9ue te# o seu no#e3 Se,un"o a ,u#as autori"a"es6 Boni0<cio un,iu *epino co# u# ritua tira"o "o *ri#eiro Li$ro "os Reis3 S3 Boni0<cio era "o De$ons&ire6 e"uca"o e# Exeter e .inc&ester3 Foi Y Frisia e# dE\6 #as $o tou 5re$e3 E# dEd 0oi a Ro#a6 e e# dEQ o papa +re,rio II en$iou;o Y

+er#Ania 0a=er con$ers@es e co#5ater a in0 uHncia "os #ission<rios ir an"eses B9ue erra$a# na "ata "a *<scoa e na 0or#a "a tonsura6 co#o "isse#osC3 Depois "e ,ran"es Hxitos $o tou a Ro#a e# dII6 on"e +re,rio II o 0e= 5ispo e &e rece5eu 'ura#ento "e o5e"iHncia3 O papa "eu; &e u#a carta para Car os 4arte 6 e encarre,ou;o "e supri#ir a &eresia6 a %# "e con$erter os pa,os3 E# dUI era arce5ispo> e# dU_ $isitou Ro#a pe a terceira $e=3 E# dTE o papa )aca; rias 0H; o e,a"o e encarre,ou;o "a re0or#a "a i,re'a 0ranca3 Fun"ou a a5a"ia "e Fu "a6 co# re,ra rnais aperta"a "o 9ue a 5ene"itina3 Te$e ento u#a contro$%rsia co# o 5ispo ir an"Hs "e Sa =5ur,o6 c&a#a"o (er,i io6 9ue a0ir#a$a &a$er #ais #un"os a %# "o nosso6 e no entanto 0oi canoni=a"o3 E# dRT6 "epois "e $o tar "a Fr!sia6 Boni0<cio e seus co#; pan&eiros 0ora# #ortos pe os pa,os3 De$e;se; &e ter si"o a Cristan"a"e ,er#Anica papa 6 no ir an"esa3 Os #osteiros in, eses6 e# especia os "e -or`s&ire6 tin&a# ento ,ran"e i#portAncia3 A ci$i i=a2o "a Bretan&a ro#ana "esaparecera e a "os #ission<rios cristos centra$a;se e# $o ta "as a5a"ias 5ene"itinas6 9ue "epen"ia# "irecta#ente "e Ro#a3 O $ener<$e Be"a 0oi #on,e e# ]arro/3 O seu "isc!pu o Ec,5erto6 pri#eiro arce5ispo "e -or`6 0un"ou u#a esco a cate"ra 6 on"e A cuino 0oi e"uca"o3 FILOSOFIA CAT@LICA U_E A cuino % 0i,ura i#portante "a cu tura "o te#po3 Foi a Ro#a e# d_F6 e na $ia,e# encontrou e# *ar#a Car os 4a,no6 9ue o e#pre,ou a ensinar Lati# aos 0rancos e a ensinar a 0a#! ia rea 3 *assou nessa corte ,ran"e parte "a $i"a a ensinar e a 0un"ar esco as3 No 0i# 0oi a5a"e "e S3 4artin&o "e Tours3 Escre$eu #uitos i$ros inc uin"o u#a &istria $ersi0ica"a "a i,re'a "e -or`3 O i#pera"or6 apesar "e incu to6 acre"ita$a no $a or "a cu tura6 e por 5re$e per!o"o "i#inuiu a o5scuri"a"e "a I"a"e O5scura3 A o5ra 0oi e0%#era3 A cu tura "o -or`s&ire 0oi "estru!"a pe os "ina#ar9ueses6 a "e Fran2a pre'u"ica"a pe os nor#an"os3 Os sarracenos "e$astara# o Su "a It< ia6 con9uistara# a Sici ia6 e e# _T\ at% atacara# Ro#a3 E# con'unto o s%cu o x 0oi na Cristan"a"e Oci"enta a %poca #ais o5scura> o ix % re#i"o pe os ec esi<sticos in, eses e pe a extraor"in<ria 0i,ura "e ]oo Scoto6 "e 9ue# 0a arei a"iante3 A "eca"Hncia "o po"er caro ino e a "i$iso "o i#p%rio "e Car os 4a,no 0ora# a principio $anta'osas ao papa"o3 Nico au6 E B_R_;\dC e e$ou o po"er papa a a tura nunca atin,i"a3 Disputou co# os i#per"ores "e Leste e Oeste6 co# Car os;o;Ca $o6 "e Fran2a6 co# o rei Lot<rio H6 "a Lorena6 e co# o episcopa"o "e 9uase to"os os pa!ses cristos> e e# 9uase to"os os con0 itos te$e Hxito3 O c ero e# #uitas re,i@es tornara;se "epen"ente "e pr!ncipes ocais6 e e e procurou re#e"iar esse esta"o "e coisas3 As #aiores "iscuss@es 0ora# so5re o "i$rcio "e Lot<rio H e a "eposi2o anticannica "e I,natius6 patriarca "e Constantinop a3 O po"er "a I,re'a ria I"a"e 4%"ia te$e 9ue 0a=er co# os "i$rcios reais3 Os reis era# &o#ens "e paix@es 0ortes6 crentes "e 9ue o casa#ento in"isso :$e era "outrina s para $assa os3 4as s a I,re'a po"ia so eni=ar o casa#ento6 e se o "ec arasse in$< i"o "e ai resu taria u#a sucesso "isputa"a e u#a ,uerra "in<stica3 A I,re'a portanto esta$a e# posi2o 0orte opon"o;se a "i$rcios reais e a casa#entos irre,u ares3 Na In, aterra per"eu esta posi2o co# Henri9ue (IIII6 #as reco5rou;a co# E"uar"o (IU3 Muan"o Lot<rio6 II pe"iu o "i$rcio6 o c ero ;"o ,eu rein, concor"ou3 4as o papa Nico au "ep@s os 5ispos con3;eor"antes e recusou a"#itir o pe"i"o3 O ir#o "e Lot<rio6 o i#pera"or Luis II6 #arc&ou ento so5re Ro#a para inti#i"ar o papa6 #as o terror supersticioso pre$a eceu e

retirou;se3 No 0 i# o papa $enceu3 O caso "o patriarca I,natius #ostra 9ue o papa po"ia a0ir#ar;se ain"a no Leste3 I,natius6 #a $isto pe o re,ente Bar"as6 0oi "eposto6 e *&otius6 u# ei,o6 e e$a"o Y9ue e posto3 o ,o$erno 5i=antino pe"iu a san2o "o papa6 9ue en$iou "ois e,a"os para a$eri,uare# "a 9uesto3 C&e,a"os a Constantinop a ti$era# #e"o e assentira#3 *or a ,u# te#po ocu tara#;se os 0actos ao papa> #as 0 i'an"o o sou5e proce"eu co# ener; U_I HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ,ia3 Reuniu u# conci io e# Ro#a para exa#inar o caso> "ep?s u# "os e,a"os "o seu 5ispa"o6 5e# co#o o arce5ispo "e Siracusa6 9ue tin&a consa,ra"o *&otius> anate#ati=ou *&otius6 "ep?s to"os os or"ena"os por e e e resta5e eceu to"os 9ue tin&a# si"o "epostos por se &e opore#3 4i,ue III6 0urioso6 escre$eu ao papa u#a carta co %rica6 #as o papa respon"euK L*assou o te#po "os reis;pa"res e "os i#pera"ores; pont!0ices> e os i#pera"ores cristos necessita# "o papa e# $ista "a $i"a eterna6 ao passo 9ue os papas no necessita# "os i#pera"ores seno para as coisas te#poraisN3 *&otius e o i#pera"or rep icara# con$ocan"o u# conc! io 9ue exco#un,ou o papa e "ec arou &er%tica a I,re'a ro#ana3 4as pouco "epois 4i,ue III 0oi assassina"o6 e o sucessor6 Basi io6 reinte,rou I,natius6 recon&ecen"o exp icita#ente a 'uris"i2o papa na #at%ria3 O triun0o s $eio o,o aps a #orte "e Nico au e atr!5uiu;se 9uase inteira#ente a aci"entes "e re$o u2@es "e pa <cio3 Depois "a #orte "e I,natius6 *&otius tornou a ser patriarca e o ro#pi#ento entre as I,re'as Leste e Oeste acentuou;se3 No po"e pois "i=er;se 9ue a po !tica "e Nico au 0osse $itoriosa por #uito te#po3 Nico au tin&a 9uase #aior "i0icu "a"e e# i#por a sua $onta"e aos 5ispos "o 9ue aos reis3 Os arce5ispos consi"era$a#;se ,ran"es &o#ens e repu,na$a; &es su5#eter;se a u# #onarca ec esi<stico3 4as e e a0ir#a$a 9ue os 5ispos "e$e# a existHncia ao papa6 e en9uanto $i$o a sua opinio pre$a eceu3 Hou$e nesses s%cu os ,ran"e ":$i"a so5re a no#ea2o "os 5ispos3 Ori,inYria#ente era# e eito| por ac a#a2o "os 0i%is na cate"ra > "epois6 0re9uente#ente6 por u# s!no"o "e 5ispos $i=in&os> "epois6 u#as $e=es pe o rei6 outras pe o papa3 Os 5ispos po"ia# ser "epostos por causas ,ra$es6 #as no era c aro se "e$ia# ser 'u ,a"os pe o papa ou por u# sino"o pro$incia 3 Tu"o isto torna$a "epen"entes os po"eres "e u# car,o "a ener,ia e ast:cia "os no#ea"os3 Nico au e e$ou o po"er papa ao i#ite #<xi#o3 Co# os seus sucessores $o tou;se a u# 5aixo n!$e 3 No s%cu o x o papa esta$a so5 cpcntr? e "a aristocracia ro#ana oca 3 No &a$ia ain"a re,ra 0ixa para a e ei2 o "o papa3 8s $e=es "e$ia# a ascenso a ac a#a2o popu ar6 outras $e=es a i#pera"ores ou reis6 e ain"a outras6 co#o no s%cu o x6 aos "etentores "o po"er oca e# Ro#a3 Ro#a no era ento u#a ci"a"e ci$i i=a"a co#o no te#po "e +re,rio 4a,no3 Ha$ia Ys $e=es utas parti"<rias> outras $e=es u#a 0a#! ia a"9uiria "o#inio6 co#5inan"o ;a $io Hncia e a corrup2o3 A "esor"e# e a 0ra9ue=a "o Oeste europeu era ta 9ue a Cristan"a"e correu peri,o "e "estrui2o3 O i#pera"or e o rei "e Fran2a no po"ia# "o#inar a anar9uia FILOSOFIA CAT@LICA U "os sen&ores 0eu"ais6 no#ina #ente seus $assa os3 Os &:n,aros 0a=ia# correrias no Norte "a It< ia3 Os nor#an"os in$a"ia# a costa 0rancesa at% 9ue e# QEE a Nor#an"ia &es 0oi "a"a e e# troca se 0i=era# cristoQ 4as o #aior peri,o para a It< ia e Su "a Fran2a $eio "os sarracenoa incon$erti$eis e irre$erentes para a I,re'a3 Con9uistara# a Sic! ia ni 0i# "o s%cu o ix> esta5e ecera#;se no rio +ari, iano6 perto "e N<po es "estru!ra# o #onte Cassino e outros ,ran"es #osteiros> tin&a# u#i co nia na costa "a *ro$en2a "e on"e 0a=ia# incurs@es na It< ia e $a e^ a pinos6 interro#pen"o o tr<0e,o entre Ro#a e o Norte3

A con9uista "a It< ia pe os sarracenos 0oi e$ita"a pe o i#p%rio orien ta 6 9ue $enceu os sarracenos "e +ari, iano e# QER3 4as no te$e 0or2^ para ,o$ernar Ro#a6 co#o 0i=era "epois "a con9uista "e ]ustiniano> i o papa"o tornou;se por cerca "e ce# anos u# o,ra"ouro "a aristocraci ro#ana ou "os con"es "e Tuscu u#3 Os ro#anos #ais po"erosos i s%cu o x era# o Lsena"orN Teo0i acto e sua 0i &a 4aro=ia6 0a#! ia e# 9ue o papa"o 9uase se tornou &ere"it<rio3 4aro=ia te$e u#a s%rie "6 #ari"os e u# n:#ero "escon&eci"o "e a#antes3 E e$ou ao papa"o u# "e estes : ti#os6 co# o no#e "e S%r,io EE BQFT;QEEC3 O 0i &o "os "oi 0oi o papa ]oo GI BQUE;U\C > o neto "e e a 0oi ]oo GII BQRR;\TC6 pap^ aos "e=asseis anos6 9ue Lco#p etou a "e,ra"a2 o "o papa"o pe a sua $i"^ icenciosa e as or,ias no pa <cio "e LatroN BEC3 4aro=ia % ta $e= a ori ,e# "a en"a "a Lpapi=a ]oanaN3 Os papas "e este per!o"o per"era# natura #ente 9ua 9uer in0 uHnciK 9ue os seus pre"ecessores tin&a# conser$a"o no Leste6 5e# co#o o po"e exerci"o por Nico au I so5re os 5ispos "o Norte "os A pes3 Conc! ios prc $inciais "ec arara# a sua in"epen"Hncia "o papa6 #as no a #anti$erar perante os so5eranos e sen&ores 0eu"ais6 co# 9ue# pouco a pouco s parecera#3 LA I,re'a #es#a % assi# $iti#a "a #es#a anar9uia " socie"a"e aica> os #aus apetites era# se# o5st<cu o e #ais "o 9u nunca &a$ia no c ero 9ue#6 "e"ica"o Y re i,io e Y sa $a2o "as a #a a seu6 car,o6 c&orasse a "eca"Hncia uni$ersa e an2asse os o &os "a 0 para o espectro "o 0i# "o #un"o e "o ]ui=o Fina N B^VC3 in erro supor 9ue o #e"o "o 0i# "o #un"o pre$a eceu especia #ent no ano EFFF3 Cristos "es"e S3 *au o o 'u ,ara# prxi#o6 #as ne# po isso "eixara# "e tratar "a sua $i"a3 (C Ca#5ri",e 4e"ie$a Histor16 EEE6 TRR3 BEC I5i"3 U_T HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

O ano EFFF % o ponto "e #ais 5aixo n!$e na ci$i i=a2o europeia oci"enta 3 Des"e ento co#e2ou o #o$i#ento ascensiona at% EQET3 No co#e2o o pro,resso "e$eu;se principa #ente Y re0or#a #on<stica3 Fora "as Or"ens6 o c ero tornara;se pe a #aior parte $io ento6 i#ora e #un"ano3 Tin&a#;no corro#pi"o a ri9ue=a e po"eres "e$i"os a 5ene0!cios pios> o #es#o suce"eu pro,ressi$a#ente at% nas or"ens #on<sticas> #as os re0or#a"ores6 co# no$o =e o6 re$i$era#; &es a 0or2a #ora se#pre 9ue e a "ecaiu3 Outra ra=o para o ano EFFF ser u#a $ira,e# 0oi a cessa2o6 por esse te#po6 "a con9uista pe os #ao#etanos e pe os 5<r5aros "o Norte6 no 9ue respeita Y Europa3 +o"os6 o#5ar"os6 &:n,aros e nor#an"os $iera# e# $a,as sucessi$as> ia# sen"o cristiani=a"os #as en0ra9uecia# a tra"i2o ci$i i=a"a3 O i#p%rio oci"enta "i$i"!u;se e# reinos 5<r5aros> os reis per"era# autori"a"e so5re os $assa os> a anar9uia 0oi uni$ersa 6 co# $io Hncia perp%tua e# #aior ou #enor esca a3 *or 0i# to"as as ra2as "e $i,orosos con9uista"ores nr"icos se tin&a# con$erti"o ao Cristianis#o e a"9uiri"o &a5ita2o 0ixa3 Os nor#an"os6 : ti#os a c&e,ar6 #ostrara#;se especia #ente capa=es "e ci$i i=a2o3 Recon9uistara# a Sici ia aos sarracenos e sa $ara# "os #ao#etanos a It< ia3 Restitu!ra# a In, aterra ao #un"o ro#ano6 "e 9ue os "ina#ar9ueses a tin&a# a0asta"o3 Insta a"os na Nor#an"ia6 per#itira# Y Fran2a re$i$er6 e auxi iara# #ateria #ente o processo3 O uso "a expresso LI"a"e O5scuraN para o per!o"o "e \FF a EFFF6 #ostra u#a in"e$i"a concentra2o no Oci"ente europeu3 Na C&ina % o per!o"o "a "inastia Tan,6 a i"a"e #e &or "a poesia c&inesa6 e e# outros ca#pos u#a %poca #uito not<$e 3 Da in"ia Y Espan&a 0 oresceu a 5ri &ante ci$i i=a2o is A#ica3 O 9ue ento se per"eu para a

Cristan"a"e no se per"eu para a ci$i i=a2o> pe o contr<rio3 Nin,u%# pensaria 9ue o Oci"ente europeu seria #ais tar"e "o#inante e# po"er e cu tura3 A ns parece;nos 9ue a ci$i i=a2o oeste;europeia % a ci$i i=a2o6 #as isto % u#a $iso estreita3 A #aior parte "o nosso conte:"o cu tura $e#;nos "o 4e"iterrAneo este6 "e ,re,os e 'u"eus3 Muanto ao po"er6 a Europa oeste "o#inou "es"e as ,uerras p:nicas Y 9ue"a "e Ro#a6 uns seis s%cu os6 "e IFF a3 C3 a TFF "3 C33 Nen&ii# Esta"o oci"enta p?"e "epois "e esse te#po6 co#parar; se e# po"erio co# a C iina6 o ]apo ou o Ca i0a"o3 A nossa superiori"a"e "es"e o Renasci#ento "e$e;se e# parte Y ciHncia e t%cnica cienti0ica6 e# parte a institui2@es po !ticas6 enta#ente construi"as na I"a"e 4%"ia3 Na"a pro$a 9ue essa superiori"a"e continue3 Na presente ,uerra6 a R:ssia6 C&ina e ]apo #ostrara# ,ran"e po"er FILOSOFIA CAT@LICA U)

#i itar To"os co#5inara# a t%cnica oci"enta co# a i"eo o,ia orienta [ 5i=antina6 con0ueiana ou xinto3 A In"ia6 se i5erta"a6 ser< outro e e3 #ento orienta 3 No % i#pro$<$e 9ue nos prxi#os s%cu os a ci$i i=a2o6 se per"urar6 ten&a #uito #aior "i$ersi"a"e "o 9ue no Renasci#ento3 H< u# i#peria is#o "e cu tura #ais "i0ici "e "o#inar "o 9ue o "o po"er6 4uito te#po "epois "a 9ue"a "o i#p%rio oci"enta ; at% a Re0or#a ; a cu tura europeia re0 ectiu o i#peria is#o ro#ano3 *ara ns a,ora terE sa5or i#peria ista oeste;europeu3 *enso 9ue se "e$e#os sentir;nos ins3 ta a"os no #un"o aps a presente ,uerra tere#os "e a"#itir a 8sia eir p% "e i,ua "a"e no s po itica #as cu tura 3 No sei o 9ue traro esm #u"an2as6 #as creio 9ue sero pro0un"as e "a #aior i#portAncia3 BEC Bertran" Russe re0ere;se6 5$ia#ente6 Y I3E +uerra 4un"ia 3 BR3*3C CA*ITULO (III ]OXO ESCOTO ]o&n t&e Scot ou ]o&annes Scotus6 a 9ue se 'unta Ys $e=es Eri:,ena ou Eri,ena BEC % a 0i,ura #ais surpreen"ente "o s%cu o ix> seria #enos surpreen"ente se $i$esse no s%cu o $ ou no x$3 Era ir an"Hs6 neop atnico6 &e enista s i"o6 pe a,iano6 pante!sta3 *assou ,ran"e parte "a $i"a so5 o patroc!nio "o rei Car os;o;Ca $o6 "e Fran2a6 e e#5ora on,e "e ser orto"oxo6 no 0oi perse,ui"o6 9ue se sai5a3 *?s a ra=o aci#a "a 0%6 e no 9uis sa5er "a autori"a"e "e ec esi<sticos6 e#5ora a sua autori"a"e 0osse in$oca"a e# contro$%rsias entre e es3 *ara co#preen"er ta &o#e# "e$e#os aten"er pri#eiro Y cu tura ir an"esa nos s%cu os u teriores a S3 *atricio3 X parte o penos!ssi#o 0acto "e S3 *atricio ser in, Hs6 &a$ia outros "ois pouco #enos penososK pri#eiro6 &a$er cristos na Ir an"a antes "e e e < ir> se,un"o6 9ua 9uer 9ue 0osse a sua ac2o pe o Cristianis#o ir an"H s6 no se &e "e$ia a cu tura ir an"esa3 No te#po "a in$aso "a +< ia B"i= u# autor ,au HsC pri#eiro por 4i a6 "epois por ,o"os6 $An"a os e A arico6 to"os os &o#ens cu tos 0u,ira# para pa!ses a %# "o #ar6 principa #ente Ir an"a6 e para on"e 9uer 9ue 0osse# e$a$a# aos &a5itantes "e essas re,i@es enor#e a$an2o "e cu turaN BIC3 Se a ,uns "e esses &o#ens procurasse# re0:,io na In, aterra6 an, os6 sax@es e 'utos tH; os;ia# corri"o> #as os 9ue 0ora# Y Ir an"a conse,uira#6 e# co#5ina2o co# os #ission<rios6 trans; BEC A a"i2o % re"un"ante> si,ni0ica LO Ir an"Hs ]oo "e Ir an"aN3 No s%cu o IG LScotusN si,ni0ica LIr an"%sN3 BEC Ca#5di",e 4e"ie$a Histor16 EEE6 RFE3

FILOSOFIA CAT@LICA U_d p antar ,ran"e parte "o con&eci#ento e ci$i i=a2o 9ue "esaparecia "o continente3 H< 5oas ra=@es para supor 9ue nos s%cu os $i6 $ii e $iii so5re$i$era entre os ir an"eses o con&eci#ento "o ,re,o e not<$e 0a#i iari"a"e co# os c <ssicos atinos BEC3 O ,re,o era con&eci"o na In, aterra "es"e o te#po "e Teo"oro6 arce5ispo "e Cantu<ria B\\Q;QFC6 9ue era ,re,o6 e"uca"o e# Atenas> "e$e ta#5%# ter si"o con&eci"o no Norte6 atra$%s "e #ission<rios ir an"eses3 LNa : ti#a parte "o s%cu o $iiN6 "i= 4onta,ue ]a#es6 Lera na rerIan"a 9ue se encontra$a a #ais $i$a se"e "e con&eci#ento e a Riaior acti$i"a"e no ensino3 O ati# Be e# #enor ,rau o ,re,oC estu"a$a#;se eru"ita#ente333 Foi ento 9ue6 i#pe i"os e# pri#eiro u,ar pe o =e o #ission<rio e #ais tar"e pe as pertur5a"as con"i2@es "a p<tria6 e es passara# e# ,ran"e n:#ero ao continente e ti$era# a uti i"a"e "e sa $ar 0ra,#entos "a iteratura 9ue '< tin&a# apren"i"o a a$a iar BIC3N Heirie "e Auxerre6 cerca "e _d\6 "escre$e a ac2o "os eru"itos ir an"esesK La Ir an"a apesar "os peri,os "o #ar6 e#i,rou e# n/sa co# o seu ,rupo "e 0i so0os para as nossas costas e os #ais "outos con"enara#;se a ex! io $o unt<rio6 Y espera "o con$ite "e Sa o#o;o;S<5ioN;i3 %6 o rei Car os;o;Ca $o3 4uitas $e=es &o#ens cu tos ti$era# "e $i$er $i"a n#a"a3 4uitos 0i so0os ,re,os "o co#e2o era# re0u,ia"os "os persas> no 0i#6 no te#po "e ]ustiniano6 re0u,ia$a#;se entre os persas3 No s%cu o $6 co#o $i#os6 os &o#ens cu tos 0u,ia# aos ,er#anos6 "a +! ia para as i &as oci"entais3 No s%cu o ix 0u,ia# "a In, aterra e "a Ir an"a para escapar aos escan"ina$os3 Ho'e os 0i so0os a e#es tH# "e 0u,ir #ais para Oci"ente para escapar aos seus co#patriotas3 A"#ira;#e 9ue $en&a a passar;se i,ua te#po para o $oo "e re,resso3 *ouco se sa5e "os ir an"eses no te#po e# 9ue conser$ara# para a Europa a cu tura c <ssica3 Essa cu tura esta$a i,a"a co# os #osteiros6 e era c&eia "e pie"a"e6 co#o #ostra# as suas penitHncias> #as nc parece ter ti"o #uito 9ue $er co# su5ti e=as teo ,icas3 4on<stico #aiE "o 9ue episcopa 6 no tin&a a $iso a"#inistrati$a6 caracter!stica "oE ec esi<sticos continentais "es"e +re,rio 4a,no3 E ten"o no essencia corta"o contacto co# Ro#a6 ain"a consi"era$a o papa co#o no te#pc "e Santo A#5rsio6 e no co#o 0oi consi"era"o #ais tar"e3 A ,uns 'u ,ara# *e <,io ir an"Hs6 e#5ora pro$Y$e #ente 0osse 5reto3 *6 pro$<$e BEC Na Ca#5ri",e 4e"icua Histor1 "iscute;se a 9uesto cui"a"osa#ente e con3 c ui;se a 0a$or "o con&eci#ento Ir an"Hs "o ,re,o3 BV;VC L3 cit36 RFd;_3 U__ IIIhRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9ue a sua &eresia so5re$i$esse na Ir an"a6 on"e a autori"a"e no po"ia es#a,<; a co#o 0e= co# "i0icu "a"e na +< ia3 Estas circunstAncias exp ica# e# parte a i5er"a"e e $i$aci"a"e "as especu a2@es "e ]oo Escoto3 O princ!pio e 0i# "a sua $i"a so "escon&eci"os> s con&ece#os o per!o"o #%"io6 e# 9ue este$e ao ser$i2o "o rei "e Fran2a3 De$e ter nasci"o por _FF e #orri"o cerca "e _dd6 #as as "atas so con'ecturais3 Esta$a e# Fran2a "urante o papa"o "e Nico au E6 e na sua $i"a encontra#os caracteres 9ue parece# e# re a2o co# este papa6 co#o Car os;o;Ca $o6 ao i#pera"or 4i,ue 6 e o papa #es#o3 ]oo 0oi con$i"a"o por Car os;o;Ca $o6 e# _TU6 a "iri,ir a esco a "a corte3 Sur,iu u#a "iscusso so5re pre"estina2o e i$re ar5!trio entre o #on,e +ottsc&a ` e Hine#ar6 arce5ispo "e Rei#s3 O #on,e era pre"estinat<rio6 o arce5ispo i$re;ar5itrista3 ]oo apoiou o arce5ispo no trata"o Da Ditci# *re"/tina2o #as o apoio 0oi on,e "e #ais3 O assunto era peri,oso3 A,ostin&o tratara;o nos escritos contra *e <,io #as era arrisca"o concor"ar co# e e e #ais ain"a "iscor"ar exp icita#ente3 ]oo "e0en"eu o

i$re ar5!trio e isso po"ia passar se# censura> #as pro$ocou in"i,na2o o car<cter pura#ente 0i os0ico "o ar,u#ento3 No 9ue ti$esse ne,a"o a ,o aceito e# teo o,ia6 #as por ac&ar i,ua ou at% superior a autori"a"e "e u#a 0i oso0ia in"epen"ente "a re$e a2o3 Ne,a$a o con0 ito entre ra=o e re$e a2o6 a#5as 0ontes "e $er"a"e> #as 9uan"o parhe# e# con0 ito6 a ra=o "e$e pre0erir;se3 (er"a"eira re i,io6 "i= e e6 % $er"a"eira 0i oso0ia> reciproca#ente6 $er"a"eira 0i oso0ia % $er"a"eira re i,io3 A sua o5ra 0oi con"ena"a por "ois conc! ios6 e# _RR e _RQ> o pri#eiro "escre$e;a co#o Lpapas "e EscotoN3 4as no 0oi puni"o "e$i"o Y protec2o "o rei6 co# 9ue# parece ter esta"o e# re a2@es a#i,<$eis3 Conta .i ia# "e 4a #es5ur1 9ue u# "ia Y #esa o rei &e per,untaraK LMue % 9ue separa u# Scot "e u# to oJN ]oo respon"euK LS a #esa "e 'antarN3 O rei #orreu e# _dd e "es"e ento na"a se sa5e "e Escoto3 H< 9ue# pense 9ue #orreu nesse ano3 H< en"as so5re u# con$ite "e A 0re"o;o;+ran"e6 "e In, aterra6 ou "e ter si"o a5a"e "e 4a #es5ur1 ou At&eIne16 e assassina"o pe os #on,es3 4as isso parece ter aconteci"o a outro ]oo3 A o5ra se,uinte "e Escoto % ;a tra"u2o "o ,re,o "o texto "o pseu"o;Dion!sio6 0a#oso na a ta I"a"e 4%"ia3 Muan"o S3 *au o pre,a$a e# Atenas La ,uns &o#ens 'untara#;se; &e e crera#> entre e es esta$a Dion!sio;o; Aeropa,itaN BActos6 G(II6 UTC3 Na"a #ais sa5e#os &o'e "e este &o#e#6 #as na I"a"e 4%"ia sa5ia;se #uito #ais3 Tin&a $ia'a"o e# Fran2a e 0un"ara a a5a"ia "e S3 Dinis> assi# "isse pe o #enos Hi "u!no a5a"e6 pouco antes "a c&e,a"a "e Escoto Y Fran2a3 Era o reputa"o autor FILOSOFIA CAT@LICA U_Q "e u#a o5ra i#portante "e conci ia2o entre o neop atonis#o e o Cristianis#o3 Descon&ece;se a "ata "e esta o5ra> #as % anterior a RFF e u terior a * otino3 Con&eci"a e a"#ira"a no Uste6 0oi "escon&eci"a no Oci"ente at% 9ue o i#pera"or ,re,o 4i,ue 6 e# _Id6 en$iou u#a cpia a Lu!s;or ;*io6 9ue a "eu ao re0eri"o a5a"e Hi "u!no3 Este6 con$icto "e 9ue o autor era o "isc!pu o "e *au o6 0un"a"or "a sua a5a"ia6 9uereria H; o6 #as nin,u%# sa5ia ,re,o at% 9ue Escoto apareceu> tra"u=iu a o5ra e "ecerto co# pra=er por9ue concor"a$a co# as suas opini@es6 e "es"e ento e a te$e ,ran"e in0 uHncia na 0i oso0ia cat ica oci"enta 3 A tra"u2o 0oi en$ia"a ao papa e# _\F3 O papa Nico au o0en"eu;se por no &e ter si"o pe"i"a icen2a antes "a pu5 ica2o e or"enou a Car os 9ue #an"asse Escoto a Ro#a6 or"e# 9ue 0oi i,nora"a3 4as 9uanto Y #at%ria e especia #ente ao $a or "a tra"u2o6 no encontrou erro3 O seu i$reiro Anastasius6 ,re,o exce ente a 9ue# pe"iu opinio6 a"#irou;se "e 9ue u# &o#e# "e pa!s to re#oto e 5<r5aro pu"esse con&ecer to pro0un"a#ente o ,re,o3 A #aior o5ra "e Escoto c&a#a;se Be# ,re,oC Da Di$iso "a Nature=a3 No te#po "os esco <sticos esta o5ra seria consi"era"a Lrea istaN6 9uer "i=er6 #antin&a co# * ato 9ue os uni$ersais prece"e# os particu ares3 Inc ui na Nature=a no s o 9ue % #as o 9ue no %3 Di$i"e a Nature=a e# 9uatro c assesK EC O 9ue cria e % incria"o> IC O 9ue cria e % cria"o> UC O 9ue % cria"o #as no cria> TC O 9ue no cria ne# % cria"o3 A pri#eira % e$i"ente#ente Deus3 A se,un"a as i"eias Bp atnicasC su5sistentes e# Deus3 A terceira6 as coisas espacio;te#porais3 A 9uarta6 sin,u ar#ente6 % ain"a Deus6 no co#o Cria"or #as co#o 0i# e "estino "e to"as as coisas3 Tu"o 9ue e#ana "e Deus tenta $o tar a E e> assi# o 0i# "e tu"o i,ua a o co#e2o3 A ponte stre o Uno e o #: tip o % o Lo,os3 No "o#!nio "o no;ser inc ui $<rias coisas6 por exe#p o6 os o5'ectos 0!sicos6 9ue no pertence# ao #un"o inte i,!$e 6 e o peca"o6 por9ue si,ni0ica a per"a "o #o"e o "i$ino3 S o cria"o incria"o te# su5sistHncia essencia > % a essHncia "e to"as as coisas3 Deus %

principio6 #eio e 0i#3 A essHncia "e Deus % inco,nosci$e aos &o#ens e at% aos an'os> e# certo senti"o inco,nosci$e a si #es#o3 LDeus no se con&ece a si6 por9ue no % u# 9ui"> e# certo senti"o % inco#preens!$e a si #es#o e a 9ua 9uer inte ectoN BEC3 No ser "as coisas po"e $er;se o ser "e Deus> na sua or"e#6 BEC C03 Bra" e1 so5re ina"e9ua2o "o con&eci#ento3 Nen&u#a $er"a"e % Inteira#ente $er"a"eira6 #as a $er"a"e #ais :ti no % inte ectua #ente corri,!$e 3 UQF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL a sua sa5e"oria> no seu #o$i#ento6 a sua $i"a3 O seu ser % o *a"re6 a Sua sa5e"oria o Fi &o6 a Sua $i"a o Esp!rito Santo3 4as Dion!sio te# ra=o e# "i=er 9ue nen&u# no#e % a"e9ua"o a Deus3 H< u#a teo o,ia a0ir#ati$a e# 9ue se "i= ser E e $er"a"e6 5on"a"e6 essHncia6 etc36 #as tais a0ir#a2@es so apenas si#5 ica#ente $er"a"eiras6 por9ue to"os os pre"ica"os tH# u# contr<rio e e# Deus no &< contr<rios3 A c asse "as coisas cria"oras e cria"as a5ran,e as pri#eiras causas ou prottipos6 ou i"eias p atnicas3 O tota "as pri#eiras causas % o Lo,os3 O #un"o "as i"eias % eterno e cria"o3 So5 in0 uHncia "o Esp!rito Santo6 as pri#eiras causas "o ori,e# ao #un"o "as coisas particu ares6 cu'a #ateria i"a"e % i usria3 Muan"o se "i= 9ue Deus criou as coisas "o Lna"aN6 este Lna"aN "e$e enten"er;se co#o o #es#o Deus6 no senti"o e# 9ue E e transcenTe to"o con&eci#ento3 A Cria2o % u# processo eternoK a su5stAncia "e to"as as coisas 0initas % Deus3 A criatura no % u# ser "istinto "e Deus> su5siste e# Deus6 9ue se #ani0esta na criatura "e #o"o ine0<$e 3 LA Santa Trin"a"e a#a;se a si #es#a e# ns e e# si BEC3 (H;se e #o$e;se a si #es#a3N O peca"o te# por ori,e# a i5er"a"e> resu ta "e o &o#e# se $o tar para si e# $e= "e $o tar;se para Deus3 O #a no te# a 5ase e# Deus6 por9ue e# Deus no &< i"eia "o #a 3 O #a % no;ser e no te# 5ase6 por9ue se a ti$esse seria necess<rio3 O #a % a pri$a2o "o 5e#3 O Lo,os % o princ!pio "e retorno "o #: tip o ao uno e "o &o#e# a Deus3 EQ assi# o sa $a"or "o #un"o3 *e a unio co# Deus a parte "o &o#e# 9ue se uni0ica torna;se "i$ina3 Escoto "iscor"a "os aristot% icos ne,an"o su5stancia i"a"e Ys coisas particu ares3 C&a#a a * ato o #<xi#o "os 0i so0os3 4as as pri#eiras trHs c asses "e seres "eri$a# in"irecta#ente "os #otor;no #o$i"o6 #otor;#o$i"o e #o$i"o;no;#otor> a 9uarta c asse "eri$a "a "outrina "e Dion!sio6 "e 9ue to"as as coisas re,ressa# a Deus3 De este su#<rio % e$i"ente a &etero"oxia "e Escoto3 O seu panteis#o6 9ue recusa rea i"a"e Ys criaturas6 % contr<rio Y "outrina crist> a sua interpreta2o "a cria2o "o Lna"aN nen&u# te o,o pru"ente a aceitaria3 A sua Trin"a"e6 to se#e &ante Y "e * otino6 no conser$a a i,ua "a"e "as TrHs *essoas6 e#5ora tente# "e0en"er;se nesse ponto3 A sua in"epen"Hncia re$e a;se nestas &eresias6 e % extraor"in<ria no s%cu o Ex3 Ta $e= a sua concep2o neop atnica 0osse co#u# na Ir an"a6 co#o entre os *a"res ,re,os "os s%cu os i$ e $3 Se sou5%sse#os #ais so5re o Cristia; BIC C03 Spino=a3 FILOSOFIA CAT@LICA UQ nis#o ir an"Hs "e estes s%cu os ta $e= e e nos surpreen"esse #enos> poK outro a"o po"e ser 9ue o 9ue ne e % #ais &er%tico "e$a atri5uir;se i in0 uHncia "o pseu"o;Dionisio6 9ue pe a suposta re a2o co# S3 *au o si to#ou erra"a#ente por orto"oxo3 A i"eia "a Cria2o co#o inte#pora % ta#5%# &er%tica6 e e$a;cc consi"erar o +%nesis a e,rica#ente3 *araiso e 9ue"a no "e$e# tornar;s Y etra3 Corno to"os os panteistas6 te# "i0icu a"es 9uanto ao peca"c A0ir#a 9ue o &o#e# ori,inYria#ente era se# peca"o e se# "istin2 "e sexo3 Isto contra"i= a proposi2o Lcriou;os #ac&o e 0H#eaN3 Se,un"

Escoto6 "o peca"o resu tou a "i$iso "o ser &u#ano e# #ac&o e 0H#ee A #u &er corpori=a a nature=a sensua e "eca "a "o &o#e#3 No 0i# "istin2o "e sexo "esaparecer< e tere#os apenas corpo espiritua BEC O peca"o consiste e# erro "e $onta"e6 supon"o 5o# o 9ue no o %3 O ca6ti,o % natura > consiste e# "esco5rir a $ai"a"e "e "ese'os peca#inom 4as o casti,o no % eterno3 Co#o Ori,enes6 Escoto opina 9ue os "e#^ nios sero sa $os e#5ora #ais tar"e3 A tra"u2o "o pseu"o;Dionisio te$e ,ran"e in0 uHncia no pensa#ent #e"ie$a 6 #as o seu n/,nu# opus so5re a "i$iso "a Nature=a te$ #uito pouca3 Foi repeti"a#ente con"ena"o co#o &er%tico6 e e# EII o papa Honrio III #an"ou 9uei#ar to"os os exe#p ares3 Fe i=#ente or"e# no 0oi e0iciente#ente cu#pri"a3 BEC Cp3 Santo A,ostin&o3 CA*ITULO IG REFOR4A ECLESI8STICA NO SnCULO GI Des"e a 9ue"a "o i#p%rio oci"enta 6 pe a pri#eira $e= no s%cu o xi a Europa 0e= pro,ressos "ura"ouros3 O renasci#ento caro !n,io no tin&a si"o s i"o3 No s%cu o xi o pro,resso 0oi per#anente e #: tip o3 Co#e2ou pe a re0or#a #on<stica> a ar,ou;se ao papa"o e ,o$erno "a I,re'a> no 0i# "o s%cu o pro"u=iu os pri#eiros 0i so0os esco <sticos3 Os sarracenos 0ora# expu sos "a Sic! ia pe os nor#an"os> os &:n,aros6 cristiani=a"os6 "eixara# "e ser sa tea"ores> as con9uistas nor#an"as e# Fran2a e na In, aterra sa $ara# os "ois pa!ses "e no$as incurs@es escan"ina$as3 A ar9uitectura6 9ue 0ora 5<r5ara6 excepto 9uan"o pre$a ecia a in0 uHncia 5i=antina6 atin,iu a su5 i#i"a"e3 O n!$e "e e"uca2o su5iu enor#e#ente no c ero e consi"erY$e #ente na aristocracia aica3 O #o$i#ento re0or#a"or a principio tin&a exc usi$a#ente para os seus pro#otores #oti$os #orais3 O c ero secu ar e re,u ar se,uia tri &o erra"o e os &o#ens =e osos es0or2a$a#;se por tra=H; o a u#a $i"a #ais "e acor"o co# os princ!pios3 4as &a$ia outro #oti$o ta $e= inconsciente6 a separa2o entre c ero e aicato6 au#entan"o assi# o po"er "o pri#eiro6 co#o se 0oi $en"o ca"a $e= #ais c aro3 Era pois natura 9ue a re0or#a "a I,re'a e$asse a $io ento con0 ito entre i#pera"or e papa3 Os pa"res tin&a# si"o casta separa"a e po"erosa no E,ipto6 Ba5i nia e *%rsia6 #as no e# +r%cia e Ro#a3 Na pri#iti$a i,re'a crist a "istin2o entre c ero e ei,os 0oi ,ra"ua 3 Muan"o o No$o Testa#ento 0a a "e L5isposN a pa a$ra no te# o #es#o si,ni0ica"o "o 9ue para ns3 A separa2o "o c ero "o resto "a popu a2o te$e aspecto "outrina e po itico6 este "epen"ente "e a9ue e3 O c ero possu!a po"eres #iracu osos e# FILOSOFIA CAT@LICA UQU

especia 9uanto aos sacra#entos ; excepto o 5aptis#o6 9ue po"ia ser a"#inistra"o por ei,os3 Se# o c ero seria# i#poss!$eis casa#entos6 a5so $i2o e extre#a;un2o3 4ais i#portante ain"a na I"a"e 4%"ia era a trans;su5stancia2o3 S u# pa"re po"ia rea i=ar o #i a,re "a #issa3 S e# EFdQ a "outrina "a trans;su5stancia2o 0oi arti,o "e 0%6 e#5ora ,era #ente cria"a #uito te#po antes3 De$i"o aos seus po"eres #iracu osos os pa"res po"ia# "eter#inar se espera$a o &o#e# urna eterni"a"e no C%u ou no In0erno3 Se exco#un,a"o6 ia ao In0erno> se #orria "epois "e cu#pri"as to"as as ceri#?nias6 ia 0ina #ente para o C%u6 contanto 9ue "e$i"a#ente arrepen"i"o e con0essa"o3 4as antes "o c%u tin&a "e passar a ,u# te#po; Ys $e=es #uito ; nas penas "o pur,atrio3 Os pa"res po"ia# encurtar esse te#po por #eio "e #issas por sua a #a6 #e"iante o con$eniente pa,a#ento3

De$e co#preen"er;se 9ue pa"res e ei,os cria# 0ir#e#ente e# tu"o isto> no era apenas u# cre"o o0icia 3 Ca"a $e= #ais os #i a,rosos po"eres "o c ero $encera# pr!ncipes po"erosos Y 0rente "e seus ex%rcitos3 Duas con"i2@es6 no entanto6 i#ita$a# este po"erK re$o tas apaixona"as "e 0uriosos ei,os e "i$is@es internas "o c ero3 Os &a5itantes "e Ro#a6 at% +re,rio (II6 pouco respeito tin&a# pe o papa3 Muisera# rapt<; o6 aprision<; o6 en$enen<; o se#pre 9ue a uta parti"<ria os incita$a3 Co#o era isso co#pat!$e co# a sua cren2aJ Se# ":$i"a e# parte por 0a ta "e auto"o#!nio> #as e# parte por9ue pensa$a# 9ue po"ia# arrepen"er;se ao #orrer3 Outra ra=o6 #enos 0orte e# Ro#a "o 9ue e# outra 9ua 9uer parte6 era po"ere# os reis su5#eter Y sua $onta"e os 5ispos "o seu reino6 asse,uran"o assi# a #a,ia sacer"ota para se sa $are# "a con"ena2o3 A "iscip ina "a I,re'a e u# ,o$erno ec esi<stico uni0ica"o era portanto essencia ao po"er "o c ero3 Tais 0ins se o5ti$era# no s%cu o xi6 co#o parte e parce a "a re0or#a #ora "o c ero3 O po"er "o c ero e# con'unto exi,ia ,ran"es sacri0!cirs "os ec esi<sticos in"i$i"uais3 *ara os re0or#a"ores6 os ,ran"es #a es era# a si#onia e a concu5ina,e#3 Fa e#os u# pouco "e e es3 A I,re'a enri9uecera co# as "<"i$as pias3 4uitos 5ispos tin&a# enor#es ren"as e at% &u#i "es pa"res tin&a# e# ,era o 9ue para o te#po era $i"a con0ort<$e 3 Na pr<tica6 a no#ea2o "e 5ispos ca5ia ao rei e Ys $e=es a a ,u# no5re 0eu"a > o rei costu#a$a $en"er 5ispa"os o 9ue era parte i#portante "o seu ren"i#ento3 *or sua $e= o 5ispo $en"ia pro#o2@es6 co#o era "a sua a 2a"a3 Ne# isto era se,re"o3 +er5erto BSi $estre HC 0a a "os 5ispos "i=en"oK LDei ouro e rece5i o episcopa"o> #as no receio reco5r<; o se proce"er co#o "e$eria3 Or"eno u# pa"re6 rece5o ouro> 0a2o u# "i<cono e rece5o u# #onte "e prata3 O ouro 9ue "ei no UQT HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDEGTAL "i#inuiu na #in&a 5o saN BEC *e"ro Da#io6 e# 4i o6 e# EFRQ6 ac&ou 9ue to"os os c %ri,os6 "es"e o arce5ispo6 era# cu pa"os "e si#onia3 E o caso no era "e #o"o a ,u# excepciona 3 A si#onia "ecerto era peca"o #as no s isso3 Causou a pro#o2o ec esi<stica pe a ri9ue=a6 no pe o #%rito> con0ir#ou a autori"a"e aica na esco &a "e 5ispos e a su5ser$iHncia episcopa aos ,o$ernantes secu ares> ten"eu a 0a=er "o episcopa"o parte "o siste#a 0eu"a 3 A %# "e isso u# &o#e# 9ue procura$a #e &oria esta$a natura #ente ansioso por in"e#ni=ar;se6 e #ais o preocupa$a o #un"ano "o 9ue o espiritua 3 *or isso a ca#pan&a contra a si#onia era parte necess<ria "a uta ec esi<stica pe o po"er3 O #es#o se ap ica ao ce i5ato ec esi<stico3 Os re0or#a"ores "o s%cu o xi 0a a# "e Lconcu5ina,e#N #as seria #ais exacto 0a ar "e Lcasa#entoN3 Os #on,es6 % certo6 0a=ia# $oto "e casti"a"e6 #as no &a$ia proi5i2o c ara "e casa#ento para o c ero secu ar3 Ho'e6 na I,re'a orienta os si#p es pa"res po"e# casar3 No Oci"ente6 no s%cu o xi a #aioria "os si#p es pa"res era# casa"os3 Os 5ispos e#5ra$a# a 0 rase "e S3 *au oK LU# 5ispo "e$e ser irrepreensi$e 6 esposo "e u#a s #u &erN No &a$ia a #es#a c ara #ora na 9uesto "a si#onia6 #as &a$ia na insistHncia 9uanto ao ce i5ato ec esi<stico #oti$os po !ticos6 #uito se#e &antes aos "a ca#pan&a contra a si#oni^^ BKVC3 Se os pa"res era# casa"os6 tenta$a# natura #ente passar a i,re'a e# proprie"a"e aos 0i &os6 o 9ue po"ia ser e,ar se os 0i &os era# pa"res*ortanto u# "os pri#eiros passos "o parti"o re0or#a"or 0oi proi5ir a or"ena2o "os 0i &os "e pa"re BEC3 4as ain"a &a$ia o peri,o6 se os pa"res ti$esse# 0i &os6 "e a ienare#6 i e,a #ente6 parte "as terras "a I,re'a3 A %# "e esta ra=o econ#ica6 se o pa"re tin&a 0a#! ia co#o os seus $i=in&os6 parecer; &es;ia #enos a0asta"o3 *e o #enos "es"e o s%cu o $

[ ce i5ato era intensa#ente a"#ira"o6 e para a re$erHncia "e 9ue "epen"ia [ po"er "o c ero con$in&a separ<; o "os outros &o#ens pe a a5stinHncia "o casa#ento3 4es#o os re0or#a"ores sincera#ente cria# 9ue o esta"o "e casa"o6 no sen"o rea #ente peca"o6 % in0erior ao ce i5ato e apenas conce"i"o Y 0ra9ue=a "a carne3 S3 *au o "i=K LSe no tH# "o# "e conti; BEC CanL5ri",e 4e"iy666ua I istor16 (6 cap3 EF3 BEC A T: itB;o6 I6 iii6 I3

(3 i3 C3 LB6a6 T&e Histor1 o0 Suecr"ota Ce i5ac16 E# EFE\ ";;;cretou;3se 9ue tira 0i &o "e pa"re no po"ia ser &ispo> e #ais tari /6iii or"B6ni"o3 FILOSOFIA CATOLICA UQR nHncia6 case#;seN BEC3 4as u# &o#e# $er"a"eira#ente puro "e$e Lter "o# "e continHnciaN3 *ortanto o ce i5ato c erica % necess<rio Y autori"a"e #ora "a I,re'a3 Depois "e estes pre i#inares trate#os "a &istria rea "o #o$i#ento re0or#a"or na I,re'a "o s%cu o xi3 O co#e2o $ai at% a 0un"a2o "a a5a"ia "e C un16 e# QEF6 por +ui &er#e;o;*io6 "u9ue3 "a A9uitAnia3 Esta a5a"ia "es"e co#e2o 0oi in"epen"ente "e 9ua 9uer autori"a"e externa6 sa $o a "o papa6 e o a5a"e tin&a ain"a autori"a"e so5re outros #osteiros 9ue &e "e$ia# a ori,e#3 A #aior parte "os #osteiros "e ento era rica e 0rouxa> C un16 e#5ora se# ascetis#o extre#o6 conser$a$a "ecHncia e "ecoro3 O se,un"o a5a"e6 O"o6 0oi Y It< ia e 0oi; &e "a"o contr? e so5re $<rios #osteiros ro#anos3 Ne# se#pre te$e Hxito3 LFar0a6 "i$i"i"a por u# cis#a entre "ois a5a"es ri$ais6 9ue tin&a# assassina"o o pre"ecessor6 resistiu Y intro"u2o "e #on,es c uniacenses por O"o6 e tentou i5ertar;se pe o $eneno "o a5a"e insta a"o Y #o ar#a"a por A 5erico3N BA 5erico era o ,o$erna"or "e Ro#a 9ue con$i"ara O"oC3No s%cu o xii o =e o "e C un1 arre0eceu3 S3 Bernar"o 0e= reser$as Y sua 5e a ar9uitectura3 Co#o os #ais =e osos &o#ens "o te#po6 consi"era$a os esp Hn"i"os e"i0icios ec esi<sticos u#a $ai"a"e peca#inosa3 No s%cu o xii os re0or#a"ores 0un"ara# $<rias ot0tras or"ens3 Ro#ua "o6 ere#ita asc%tico6 0un"ou a Or"e# Ca#a "u ense6 e# EFEI> *e"ro Da#io6 "e;9ue# 0a arei 5re$e6 0oi se,ui"or seu3 Os Cartuxos6 9ue se#pre 0ora# austeros6 0ora# 0un"a"os por Bruno "e Co nia6 e# EF_T3 E# EFQ_ 0un"ou;se a Or"e# cisterciense6 e e# EEEU S3 Bernar"o anexou;a3 A"optou estrita#ente a re,ra 5ene"itina3 *roi5iu as 'ane as co ori"as3 *ara o tra5a &o e#pre,a$a cpcn$ersi6 ou ir#os ei,os3 Esses &o#ens 0a=ia# os $otos e era; &es proi5i"o apren"er a er e escre$er3 E#pre,a$a#;se principa #ente na a,ricu tura6 #as ta#5%# e# outras o5ras6 co#o ar9uitectura3 A a5a"ia "e Fotintains no -or`s&ire6 % cisterciense6 o5ra not<$e para &o#ens 9ue 'u ,a$a# "i^5i!ca a 5e e=a3 Co#o $ere#os "o caso "e Far0a6 9ue no % :nico6 os re0or#a"ores #on<sticos precisa$a# "e cora,e# e ener,ia3 On"e ti$era# Hxito 0ora# apoia"os pe a autori"a"e secu ar3 Esses &o#ens tornara# possi$e a re0or#a6 pri#eiro "o papa"o e "epois "a I,re'a co#o to"o3 Contu"o a "o papa"o 0oi principa #ente o5ra "o i#pera"or3 O : ti#o papa "in<stico 0oi Bento IG6 e eito e# EFUI6 e "i=;se 9ue tin&a ento "o=e BEC Aos Cor!nt!os6 I6 $i 6 Q3 UQ\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL anos3 Era 0i &o "e A 5erico "e Tuscu u#6 9ue '< $i#os e# re a2o co# o a5a"e O"o3 Crescen"o6 0oi ca"a $e= #ais "epra$a"o e escan"a i=ou at% os ro#anos3 *or 0i# a sua ini9ui"a"e c&e,ou a ponto "e resi,nar o papa"o para casar3 (en"eu;o ao pa"rasto6 9ue

0oi +re,rio (I6 e 9ue apesar "e ter a"9uiri"o o papa"o por si#onia6 0oi u# re0or#a"or> era a#i,o "e Hi "e5ran"o B+re,rio (IIC3 O #o"o "e o5ter o papa"o 0oi to escan"a oso 9ue o 'o$e# i#pera"or Henri9ue EEE BEFUQ;R\C6 pie"oso re0or#a"or6 9ue proscre$era a si#onia co# ,ran"e pre'u!=o seu6 e#5ora #anten"o o "ireito "e no#ear 5ispos6 0oi Y It< ia e# EFT\6 na i"a"e "e $inte "ois anos6 e "ep?s +re,rio (I por si#onia3 Henri9ue 4 conser$ou o po"er "e 0a=er e "es0a=er papas6 #as exerceu;o no interesse "a Re0or#a3 Depois "e "epor +re,rio (I6 no#eou u# 5ispo a e#o6 Sui",er "e Ba#5er,> os ro#anos resi,nara# os "ireitos "e e ei2o 9ue tin&a# rec a#a"o e exerci"o6 9uase se#pre #a 3 O no$o papa #orreu no ano se,uinte6 e o i#e"iato6 no#ea"o pe o i#pera"or6 ta#5%# #orreu 9uase a se,uir ; "e $eneno6 se,un"o se "i=3 Henri9ue III esco &eu ento u# parente seu6 Bruno "e Tou 6 9ue 0oi Leo IG BEFTQ;RTC3 Foi re0or#a"or 0er$oroso6 #uito $ia'a"o6 e reuniu #uitos conc! ios> 9uis co#5ater os nor#an"os no Su "a It< ia6 #as na"a conse,uiu3 Hi "e5ran"o era seu a#i,o e po"ia 9uase c&a#ar;se seu "isc!pu o3 X sua #orte6 o i#pera"or no#eou outro papa6 +e5&art "e Eic&sta"t B(ictor IIC e# EFRR3 O i#pera"or #orreu no ano se,uinte6 e o papa u# ano "epois3 Des"e ento as re a2@es entre i#pera"or e papa 0ora# #enos a#i,<$eis3 O papa6 9ue a"9uirira autori"a"e #ora pe a a'u"a "e Henri9ue III6 proc a#ou pri#eiro a sua in"epen"Hncia "o i#pera"or e "epois a sua superiori"a"e3 Assi# co#e2ou o ,ran"e con0 ito "e "u=entos anos6 9ue ter#inou pe a "errota "o i#pera"or3 A0ina 6 a po !tica "e Henri9ue III "e re0or#a "o papa"o 0oi ta $e= "e $iso curta3 O i#pera"or se,uinte6 Henri9ue I(6 reinou cin9uenta anos BEFR\;EEF\C3 *or ser #enor6 0oi re,ente a i#peratri= InHs3 EstH$o IG 0oi papa u# ano> 9uan"o #orreu6 os car"eais esco &era# u# papa6 e os ro#anos6 $o tan"o aos "ireitos 9ue tin&a# a iena"o6 esco &era# outro3 A i#peratri= apoiou os car"eais6 e o can"i"ato "e estes 0oi Nico au II3 O seu reina"o 0oi i#portante apesar "e s "urar trHs anos3 Fe= a pa= co# os nor#an"os6 tornan"o;se #enos "epen"ente "o i#pera"or3 No seu te#po a #aneira "e e e,er os papas 0oi "eter#ina"a por "ecreto6 "e$en"o a esco &a 0a=er;se pri#eiro pe os 5ispos car"eais6 "epois pe os outros car"eais6 e por 0i# pe o c ero e po$o "e Ro#a6 cu'a participa2o6 co#o se ca cu a6 era si#p es#ente 0or#a 3 De 0acto os car"eais 5ispos tin&a# "e esco &er o papa3 A e ei2o "e$ia ser e# Ro#a6 sen"o poss!$e 6 #as po"ia FILOSOFIA CAT@LICA UQd ser e# outra parte se e# Ro#a 0osse "i0!ci ou in"ese'<$e 3 O i#pera"or no to#a$a parte na e ei2o3 Este "ecreto6 aceito s "epois "e uta6 0oi u# passo essencia 6 para e#ancipar o papa"o "o contr? e aico3 Nico au II "ecretou 9ue "e 0uturo no seria# $< i"as as or"ena2@es por &o#ens cu pa"os "e si#onia3 O "ecreto no 0oi retroacti$o6 por9ue teria in$a i"a"o a ,ran"e #aioria "as or"ena2@es existentes3 No ponti0ica"o "e Nico au II co#e2ou e# 4i o u# con0 ito interes3 sante3 O arce5ispo6 se,un"o a tra"i2o a#5rosiana6 rec a#a$a certa in"epen"Hncia "o papa3 E e e o seu c ero6 a ia"os co# a aristocracia6 opun&a#;se 0orte#ente Y re0or#a3 A c asse 5aixa e #ercanti 9ueria 9ue o c ero 0osse pie"oso> &ou$e "esor"ens e# apoio "o ce i5ato ec esi<stico6 e u# po"eroso #o$i#ento re0or#a"or6 c&a#a"o L*atarinoN contra o 5ispo e seus "e0ensores3 E# EFRQ o papa6 e# apoio "a re0or#a6 en$iou a 4i o co#o e,a"o o e#inente S3 *e"ro Da#io3 Da#io era autor "e u# trata"o Da O#nipotHncia "i$ina6 9ue a0ir#a$a po"er Deus 0a=er coisas contr<rias Y ei "e contra"i2o e tornar inexistente o passa"o3 BIsto 0oi contesta"o por S3 To#<s6 e % "es"e ento anorto"oxo3C Op?s;se Y "ia %ctica e 0a ou "a 0i oso0ia co#o ser$a "a teo o,ia3 Foi6 co#o $i#os6 se9ua= "o

ere#ita Ro#ua "o e co# re utAncia aceitou encarre,ar;se "e 9uest@es3 4as a sua santi"a"e era "e ta $anta,e# para o papa"o 9ue persua"iu a uti i=<; o na ca#pan&a "e re0or#a6 e e e consentiu e# representar o papa3 E# EFRQ 0a ou e# 4i o a u#a asse#5 eia "e c %ri,os contra a si#onia3 *ri#eiro irritara#;se a ponto "e a sua $i"a correr peri,o6 #as a sua e o9uHncia $enceu6 e co# <,ri#as con0essara#;se cu pa"os e pro#etera# o5e"iHncia a Ro#a3 So5 o papa se,uinte6 &ou$e "isputa co# o i#pera"or acerca "a S% "e 4i o6 e# 9ue o papa $enceu co# o aux! io "os patarinos3 4orto Nico au H6 [e# EF\E6 &ou$e "isp:ta entre Henri9ue I(6 '< ento #aior6 e os car"eais6 9uanto Y sucess o3 O i#pera"or no aceitara o "ecreto e eitora e no esta$a "isposto a renunciar aos seus "ireitos na e ei2o3 A 9uesto "urou trHs anos6 #as pre$a eceu a esco &a "os car"eais6 se# pro$a "e0ini"a "e 0or2a entre o i#pera"or e a C:ria3 O 9ue "eci"iu a esco &a 0oi o #%rito e$i"ente "o papa "os car"eais6 &o#e# "e $irtu"e e experiHncia6 "isc!pu o "e Lan0rane B#ais tar"e arce5ispo "e Cantu<riaC3 *or #orte "e este papa6 A exan"re II6 e# EFdU6 0oi e eito Hi "e5ran"o B+re,\rio (IIC3 +re,rio (III % u# "os papas #ais e#inentes BEFdU;_RC> 0oi;o #uito te#po e te$e ,ran"e in0 uHncia na po !tica papa 3 De$i"o a e e6 o papa A exan"re H a5en2oou a e#presa "e +ui &er#e;o;Con9uista"or3 Fa$oreceu os nor#an"os na It< ia e no Norte3 Fora prote,i"o "e +re,rio (I6 UQ_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9ue co#prou o papa"o para co#5ater a si#onia> "epois "a sua "estitui2o Hi "e5ran"o passou "ois anos no ex! io3 A #aior parte "o resto "a $i"a passou;a e# Ro#a3 No era &o#e# cu to6 #as inspira$a;se ar,a#ente e# Santo A,ostin&o6 9ue con&ecia "e se,un"a #o pe o seu &eri +re,rio 4a,no3 E eito papa6 acre"itou ser int%rprete "e S3 *e"ro6 o 9ue &e "eu u#a auto;con0ian2a6 9ue na opinio #un"ana no era 'usti0ica"a3 A"#itia 9ue a autori"a"e "o i#pera"or era ta#5%# "e ori,e# "i$ina> a princ!pio co#para$a o papa e o i#pera"or co# os "ois o &os> #ais tar"e6 aps "esinte i,Hncias6 co# o So e a Lua;c aro 9ue o papa era o So 3 O papa te# supre#acia #ora e po"ia portanto "epor o i#pera"or 9uan"o e e 0osse i#ora 3 E na"a #ais i#ora "o 9ue resistir ao papa3 Isto acre"ita$a e e pro0un"a#ente3 +re,rio (II 0e= #ais "o 9ue 9ua 9uer outro papa pe o ce i5ato ec esi<stico3 Na +er#Ania o c ero protestou e por essa e outras ra=@es inc inou;se para a parte "o i#pera"or3 Os ei,os pre0eria# e# to"a a parte pa"res ce i5at<rios3 +re,rio excitou tu#u tos contra os pa"res casa"os e suas #u &eres6 e uns e outras 0ora# #uitas $e=es #a trata"os 5ruta #ente3 Reco#en"ou aos ei,os 9ue no ou$isse# #issa "ita por pa"res "eso5e"ientes3 Dec arou in$< i"os os casa#entos ce e5ra"os por pa"res casa"os e 9ue e es no "e$ia# entrar na i,re'a3 Tu"o isto pro$ocou reac2o c erica e apoio ei,o> at% e# Ro#a6 on"e os papas esta$a# or"inYria#ente e# peri,o "e $i"a6 e e 0oi popu ar3 No te#po "e +re,rio co#e2ou a c% e5re 9uesto "as Lin$esti"urasN3 Muan"o u# 5ispo era consa,ra"o rece5ia o ane e o 5<cu o6 s!#5o os "o seu car,o6 "a"os pe o i#pera"or ou pe o rei6 co#o sen&or 0eu"a "o 5ispo3 +re,rio insistiu e# 9ue "e$ia "<; os o papa3 A 9uesto 0a=ia parte "a o5ra "e separa2o "as &ierar9uias 0eu"a e ec esi<stica3 O con0 ito 0oi on,o6 #as por 0i# o papa 0icou co#p eta#ente $itorioso3 A 9uesto 9ue e$ou a Canossa co#e2ou co# o arce5ispa"o "e 4i o3 E# EFdR o i#pera"or6 co# acor"o "e a ,uns su0ra,Aneos6 no#eou u# arce5ispo3 O papa consi"erou isto in0rac2o "a sua prerro,ati$a e exco#un,ou e "ep?s o i#pera"or3 O

i#pera"or rep icou con$ocan"o e# .orins u# conci io "e 5ispos 9ue renunciara# Y o5e"iHncia ao papa3 Escre$era#; &e urna carta e# 9ue o acusa$a# "e a"u t%rio e per':rio e Bain"a piorC "e #au trata#ento "e 5ispos3 O i#pera"or ta#5%# &e escre$eu u#a carta6 proc a#an"o;se aci#a "e to"o 'u ,a#ento terrestre3 O i#pera"or e os seus 5ispos "ec arara# +re,rio "eposto> +re,rio exco#un,ou o i#pera"or e seus 5ispos "ec aran"o;os "epostos3 O pa co esta$a pronto3 FILOSOFIA CAT@LICA UQQ O pri#eiro acto "eu $itria ao papa3 Os sax@es6 antes re5e "es e nesse #o#ento e# pa= co# Henri9ue I(6 re5e ara#;se "e no$o> os 5ispos a e#es 0i=era# a pa= co# +re,rio3 O #un"o escan"a i=ara;se co# o #o"o co#o o i#pera"or tratara o papa3 Ento6 no ano se,uinte BEFddC6 Henri9ue6 e# p eno In$erno6 co# a #u &er e u# 0i &in&o e pe9ueno s%9uito6 atra$essou o passo "o #onte Cenis e apresentou;se sup icante no caste o "e Canossa6 on"e esta$a o papa6 9ue trHs "ias o 0e= esperar6 "esca 2o e e# tra'e "e penitente3 *or 0i# 0oi rece5i"o3 *enitente con0esso6 e 0eito 'ura#ento "e para o 0uturo se,uir as "irectri=es papais re ati$a#ente aos seus contr<rios "a +er#Ania6 0oi per"oa"o e rece5i"o na co#un&o3 4as a $itria "o papa era i usria3 Apan&ara;o a re,ra "a sua prpria teo o,ia6 9ue reco#en"a a a5so $i2o "os penitentes3 Z sin,u ar 9ue sup?s sincero o arrepen"i#ento "e Henri9ue> 5re$e "esco5riu o en,ano3 N o p?"e "es"e ento apoiar os ini#i,os "e Henri9ue6 9ue se 'u ,a$a# trai"os por e e3 Des"e esse #o#ento as coisas era#; &e contr<rias3 Os ini#i,os ,er#Anicos "e Henri9ue e e,era# u# i#pera"or ri$a 6 Ro"o 0o3 O papa a principio recusou to#ar u#a "eciso3 E# EF_F6 $en"o a insinceri"a"e "e Henri9ue6 pronunciou;se a 0a$or "e Ro"o 0o3 4as por esse te#po Henri9ue tin&a e$a"o a #e &or aos seus contr<rios na +er#Ania3 Tin&a u# antipapa6 e eito pe os seus parti"<rios ec esi<sticos6 e entrou co# e e e# Ro#a e# EF_T3 O seu antipapa coroou;o6 #as a#5os ti$era# "e retirar "epressa6 por9ue os nor#an"os a$an2ara# para repor +re,rio3 Sa9ueara# 5ruta #ente Ro#a e e$ara# consi,o +re,rio6 9ue 0oi $irtua #ente seu prisioneiro at% a sua #orte6 no ano se,uinte3 Assi# a sua po !ti ca parecia ter#inar por u# "esastre> #as os sucessores continuara#; na co# #aior #o"era2o3 To#ou;se u# co#pro#isso ocasiona 0a$ 3or<$e ao papa"o6 #as o con0 ito era inconci i<$e 3 (ere#os as 0ases se,uintes e# outros capitu os3 Fa ta "i=er a ,u#a coisa "o renasci#ento inte ectua "o s%cu o xi3 O s%cu o x no ti$era 0i so0os6 excepto +er5erto6 BSi $estre EE6 QQQ;EFFUC e esse #es#o #ais #ate#<tico "o 9ue 0i so0o> #as '< a"ianta"o o s%cu o xi co#e2ara# a aparecer 0i so0os e#inentes3 Os #ais i#portantes 0ora# Anse #o e Rosce ino6 #as outros #erece# #en2o3 To"os era# #on,es i,a"os ao #o$i#ento "a re0or#a3 *e"ro Da#io6 o #ais $e &o6 '< 0oi cita"o3 Beren,<rio "e Tours6 B#3 EF__C interessa pe o 9ue te# "e raciona ista3 Consi"era a ra=o superior Y autori"a"e6 citan"o e# seu apoio ]oo Escoto6 por isso pstu#a#ente con"ena"o3 Beren,<rio ne,a$a a trans; su5stancia2o e "uas $e=es te$e "e retratar;se3 As suas &eresias 0ora# co#5ati"as por Lan; TFF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

0rane no i$ro De corpore et san,uine Do#ini3 Lan0rane nasceu e# *a$ia6 estu"ou Direito e# Bo on&a6 e tornou;se "ia ecta "e pri#eira c asse6 4as a5an"onou a

"ia %ctica pe a teo o,ia6 e entrou no #osteiro nor#an"o "e Bec6 on"e "iri,iu u#a esco a3 +ui &er#e;o;Con9uista"or 0H; o arce5ispo "e Cantu<ria e# EFdF3 Santo Anse #o era ita iano co#o Lan0rane6 e 0oi #on,e "e Bee e arce5ispo "e Cantu<ria BEFQU;EEFQC6 se9ua= "os princ!pios "e +re,%rio (H6 e te$e "isputas co# o rei3 *6 principa #ente con&eci"o co#o in$entor "a Lpro$a onto ,icaN "a existHncia "e Deus3 Na 0or#a 9ue &e "eu6 o ar,u#ento % o se,uinteK De0ini#os LDeusN o #aior o5'ecto poss!$e "e pensa#ento3 Ora se u# o5'ecto "e pensa#ento no existe6 outro exacta#ente co#o e e 9ue exista % #aior3 *ortanto o #aior "os o5'ectos "o pensa#ento "e$e existir6 por9ue "e outro #o"o outro ain"a #aior seria poss!$e 3 *ortanto Deus existe3 O ar,u#ento nunca 0oi aceito pe as te o,os> 0oi critica"o no te#po e es9ueci"o at% a se,un"a #eta"e "o s%cu o xiii3 S3 To#<s re'eitou;o e a sua opinio pre$a eceu entre os te o,os3 4as entre os 0i so0os 0oi "i0erente3 Descartes re$i$eu;o co# outra 0or#a3 Lei5ni= pensou $a i"<; o6 'untan"o; &e u# sup e#ento para pro$ar 9ue Deus % 4s!$e 3 aant 'u ,ou tH; o "e#o i"o "e0initi$a#ente #as e# certo senti"o su5'a= no siste#a "e He,e e reaparece no princ!pio "e Bra" e1K LO 9ue po"e ser e "e$e ser6 %N3 (< i"o ou no6 ar,u#ento co# ta &istria "e$e tratar;se co# respeito3 A 9uesto rea %K existe a ,u#a coisa "e 9ue eu possa pensar 9ue pe o #ero 0acto "e pens<; a6 se #ostre existir 0ora "o pensa#entoJ To"o 0i so0o ,ostaria "e "i=er 9ue si#6 por9ue a tare0a "o 0i so0o % "esco5rir coisas acerca "o #un"o pensan"o #ais "o 9ue o5ser$an"o3 Se a resposta % a0ir#ati$a &< u#a ponte "o pensa#ento puro para as coisas> se no6 no3 Nesta 0or#a ,enera i=a"a usa * ato u#a esp%cie "e ar,u#ento onto ,ico para "e#onstrar a rea i"a"e o5'ecti$a "as i"eias3 4as antes "e Anse #o nin,u%# pusera o ar,u#ento e# sua pure=a ,ica e nua3 +an&an"o pure=a per"eu p ausi5i i"a"e> #as isto % ta#5%# a cr%"ito "e Anse #o3 No #ais6 a 0i oso0ia "e Anse #o "eri$a principa #ente "e Santo A,ostin&o6 "e 9ue# rece5e e e#entos p at nicos3 CrH nas i"eias p atnicas "e 9ue "eri$a outra pro$a "a existHncia "e Deus3 Enten"e pro$ar por ar,u#entos neop atnicos no s Deus #as a Trin"a"e3 BDe$e e#5rar;se 9ue * otino te# u#a Trin"a"e6 e#5ora no a crist orto"oxa3C Anse #o consi"era a ra=o su5or"ina"a Y 0%3 LCreio para co#preen"erN6 "i= e e> co#o A,ostin&o a0ir#a ser i#poss!$e co#preen"er se# crer3 FILOSOFIA CAT@LICA TFE Deus6 "i= e e6 no % 'uato> % a 'usti2a3 ]oo Escoto "i= coisas se#e &antes3 A ori,e# co#u# % * ato3 Santo Anse #o6 co#o os seus pre"ecessores na 0i oso0ia crist6 est< na tra"i2o p atnica #ais "o 9ue na aristot% ica3 *or isso no te# as caracter!sticas "a 0i oso0ia c&a#a"a Lesco <sticaN6 9ue cu #ina e# To#<s "e A9uino3 Esta esp%cie "e 0i oso0ia co#e2a $er"a"eira#ente co# Roace ino6 "e=assete anos #ais no$o 9ue Anse #o3 Rosce ino #arca no$o co#e2a e ser< trata"o e# cap!tu o u terior3 Muan"o se "i= 9ue a 0i oso0ia #e"ie$a at% o s%cu o Giii 0oi principa #ente p atnica "e$e e#5rar;se 9ue * ato6 excepto u# 0ra,#ento "o Tin/u6 s era con&eci"o e# se,un"a ou terceira #o3 ]oo Escoto6 por exe#p o6 s por * ato po"ia ter #anti"o as suas concep2@es #as a #aior parte "o 9ue ne e % p atnico $e# "o pseu"o;Dion!sio3 A "ata "e esse autor % incerta #as % pro$<$e ter si"o "isc!pu o "e *roc us6 o neop atnico3 S^ pro$<$e ta#5%# 9ue Escoto nunca ti$esse ou$i"o *roc us ou i"o u#a in&a "e * otino3 X parte o pseu"o;Dion!sio6 a outra 0onte "o p atonis#o #e"ie$a % Bo%cio3 Este p atonis#o "i0eria #uito "o 9ue u# estu"ioso #o"erno "eri$a "os escritos "o prprio * ato3 O#ite 9uase tu"o o 9ue te# i,a2o 5$ia co# a re i,o6 e na 0i so0ia re i,iosa

a#p ia e acentua certos aspectos Y custa "e outros3 * otino '< e0ectuara #u"an2a se#e &ante3 O con&eci#ento "e Aristte es era ta#5%# 0ra,#ent<rio #as e# "irec2o oposta3 O 9ue "e e e se con&ecia at% o s%cu o xii era apenas a tra"u2o "e Bo%cio6 "as Cate,h e De E#en"atione3 Assi# Aristte es era consi"era"o #ero "ia ecta e * ato apenas u# 0i so0o re i,ioso e autor "a teoria "as i"eias3 No "ecurso "a 5aixa I"a"e 4%"ia estas concep2@es parciais 0ora# ,ra"ua #ente corri,i"as> #as o processo6 9uanto a * ato6 s $eio a co#p etar;se no Renasci#ento3 CA*ITULO G CULTURA E FILOSOFIA 4AF4ETANAS Os ata9ues ao i#p%rio orienta 6 X0rica e Espan&a "i0erira# "os "os 5<r5aros "o Norte ao Oci"enteK pri#eiro6 o i#p%rio orienta so5re$i$eu at% ETRU6 cerca "e #i anos #ais "o 9ue o oci"enta > se,un"o6 os principais ata9ues 0ora# "e rnao#etanos6 9ue no se cristiani=ara# "epois "a con9uista e criara# i#portante ci$i i=a2o prpria3 A &e,ira B0u,a "e 4aorn% "e 4eca para 4e"inaC co#e2o "a era #aornetana6 0oi e# \II3 De= anos "epois #orreu 4ao#%3 Co#e2ara# i#e"iata#ente e co# extraor"in<ria rapi"e= as con9uistas <ra5es3 A Leste6 a Siria6 in$a"i"a e# \UT6 0oi su5#eti"a e# "ois anos3 A *%rsia6 in$a"i"a e# \Ud6 esta$a con9uista"a e# \RF> Constantinop a 0oi cerca"a e# \\Q Be "e no$o e# dE\;EdC3 *ara Oci"ente o pro,resso 0oi #enos r<pi"o3 O E,ipto 0oi con9uista"o e# \TI6 Carta,o s e# \Qd> a Espan&a6 excepto u# canto noroeste6 0oi con9uista"a e# dEE;EI3 A expanso para Oeste 0oi "eti"a Bexcepto na Sici ia e Su "a It< iaC pe a "errota "os #aornetanos na 5ata &a "e Tours6 e# dUI6 'usta#ente u# s%cu o "epois "a #orte "o *ro0eta3 BOs turcos otornanos6 con9uista"ores "e Constantinop a6 pertence# a u# perio"o u terior 9ue no interessa por ora3C (<rias circunstAncias 0aci itara# a expanso3 A *%rsia e o i#p%rio orienta esta$a# exaustos por on,as ,uerras> a S!ria6 nestoriana e# ,ran"e parte6 0ora perseiui"a pe os cat icos6 ao passo 9ue os #aornetanos to era$a# to"as as seitas crists6 "es"e 9ue pa,asse# tri5uto3 No E,ipto os #ono0isitas6 ,rosso "a popu a2o6 rece5era# 5e# os in$asores3 Na X0rica6 os <ra5es a iara#;se co# os 5er5eres6 9ue os ro#anos nunca tin&a# su5#eti"o inteira#ente3 8ra5es e 5er5eres in$a"ira# e# con'unto a Espan&a6 on"e os auxi iara# os 'u"eus6 a 9ue# os $isi,o"os tin&a# perse,ui"o se$era#ente3 FILOSOFIA CATOLICA TFU A re i,io "o *ro0eta era u# #onote!s#o si#p es6 se# co#p ica2@es teo ,icas so5re a Trin"a"e e a encarna2o3 O *ro0eta no preten"eu ser "i$ino6 ne# 9ue os seus se9ua=es o a e,asse# e# seu 0a$or3 Restaurou a proi5i2o 'u"aica "as i#a,ens e proi5iu o uso "o $in&o3 Era "e$er "a 0% con9uistar para o Is a#e to"o o #un"o possi$e 6 #as no &a$ia per3 se,ui2o a cristos6 'u"eus6 ou =oroastrianos ; Lpo$o "o Li$roN co#o &es c&a#a o Coro6 isto %6 os 9ue se,ue# a "outrina "e u#a Escritura6 A Ar<5ia era ar,a#ente "eserta e ca"a $e= #enos capa= "e #antei a sua popu a2o3 As pri#eiras con9uistas <ra5es 0ora# incurs@es "E rapina6 torna"as ocupa2o per#anente 9uan"o a experiHncia #ostrou a 0ra9ue=a "o ini#i,o3 Brusca#ente6 e# cerca "e $inte anos6 &o#ens a0ei3 tos Ys "i0icu "a"es "a or a "es%rtica "o#inara# a ,u#as "as #ais ricai re,i@es "o #un"o e 0ora# capa=es "o uxo e "os re9uintes "e u#a ci$i3 i=a2o anti,a3 Resistira# Ys tenta2@es "a sua trans0or#a2o #e &or "c 9ue a #aior parte "os 5<r5aros "o Norte3 Co#o a"9uirira# o seu i#p%riB se# co#5ate #uito "uro &ou$e pe9uena "estrui2o e a a"#inistra2c ci$i 9uase no #u"ou3 Na *%rsia co#o no i#p%rio 5i=antino6 o ,o$e#p ci$i esta$a superior#ente or,ani=a"o3 Os <ra5es "as tri5os a princ!pip na"a enten"era# "a sua co#p ica2o e ti$era# "e aceitar os ser$i2os

"oi &o#ens treina"os 9ue encontrara# e# 0un2@es3 Estes na #aior parte np repu,nara# ser$ir os no$os sen&ores3 Na rea i"a"e a #u"an2a 0aci itoi o tra5a &o "es"e 9ue o i#posto "i#inuiu consi"erY$e #ente3 A %# "e issi as popu a2@es6 para 0u,ir ao tri5uto6 a5an"onara# e# ,ran"e parte Cristianis#o pe o Is a#e3 O i#p%rio <ra5e era u#a #onar9uia a5so uta6 ,o$erna"a pe o ca i0a sucessor "o *ro0eta e &er"eiro "e #uito "a sua santi"a"e3 O ca i0a"o en no#ina #ente e ecti$o #as e# 5re$e se tornou &ere"it<rio3 A pri#eir^ "inastia6 a "os U#<ia"as6 9ue "urou at% dRF6 0oi 0un"a"a por &o#ens 9u aceita$a# 4ao#% por #oti$o pura#ente po itico e se#pre se opuserar ao 0anatis#o3 Os <ra5es6 e#5ora con9uistan"o ,ran"e parte "o #un" e# no#e "e no$a re i,io6 no era# u#a ra2a #uito re i,iosa> con9uiE ta$a# #ais pe a pi &a,e# e pe a ri9ue=a "o 9ue pe a re i,io3 Foi R e# $irtu"e "a sua 0a ta "e 0anatis#o 9ue u# pun&a"o "e ,uerreire p?"e ,o$ernar se# #uita "i0icu "a"e $astas popu a2@es "e ci$i i=a2 #ais a ta e re i,io "i0erente3 *e o contr<rio6 os persas se#pre tin&a# si"o pro0un"a#ente reI ,iosos e especu ati$os3 Depois "a con$ers o tirara# "o Is a#e a ,u# coisa #ais interessante6 #ais re i,iosa e #ais 0i os0ica "o 9ue tin&ai i#a,ina"o o *ro0eta e seus parentes3 Des"e a #orte "e A i6 ,enro " 4ao#%6 e# \\E6 os #ao#etanos esta$a# "i$i"i"os e# "uas seitas6 TFT HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Suiiiii e S&ia i3 A pri#eira era a #ais i#portante> a se,un"a era se,ui"ora "e A i e consi"era$a usurpa"ora a "inastia U#<ia"a3 Os persas tin&a# se#pre pertenci"o Y seita s&ia&3 E# ,ran"e parte por sua in0 uHncia6 os U#<ia"as 0ora# "estrona"os e su5stitu!"os pe os A5<ssi"as 9ue representa$a# os interesses persas3 E# conse9uencia a capita passou "e Da#asco para Ba,"a"3 *o itica#ente os A5<ssi"as %ra# #ais 0a$or<$eis aos 0an<ticos "o 9ue os U#<ia"as> #as no a"9uirira# to"o o i#p%rio3 U# #e#5ro "a 0a#! ia Uni00ia"a escapou ao #orticinio6 0u,iu para a Espan&a6 on"e 0oi recon&eci"o ,o$ernante e,!ti#o3 Des"e ento a Espan&a 0oi in"epen"ente "o resto "o #un"o #ao#etano3 Co# os pri#eiros a5<ssi"as atin,iu o ca i0a"o o #aior esp en"or3 O #ais con&eci"o % H<rune;a ;R<c&i"e B#3 _FQC6 conte#porAneo "e Car os 4a,no e "a i#peratri= Irene6 e 9ue to"os con&ece# e# 0or#a en"<ria pe as Noites <ra5es3 A sua corte 0oi centro "e uxo6 poesia e cu tura3 As suas ren"as era# enor#es> o i#p%rio esten"ia;se "e +i5ra tar ao In"o3 A sua $onta"e era a5so uta3 Aco#pan&a$a;o &a5itua #ente u# carrasco6 9ue a u# sina seu entra$a e# 0un2@es3 4as este esp en"or 0oi 5re$e3 O sucessor co#eteu o erro "e or,ani=ar o ex%rcito especia #ente co# turcos6 9ue era# insu5or"ina"os6 e e# 5re$e re"u=ira# o ca i0a a na"a6 para ser ce,a"o ou #orto se#pre 9ue a so "a"esca se cansa$a "e e e3 No entanto o ca i0a"o #ante$e;se> o : ti#o ca i0a a5<ssi"a 0oi #orto pe es #on,is e# EIR\6 'unta#ente co# _FF FFF "os &a5itantes "e Ba,"a"3 O siste#a po !tico e socia "os <ra5es tin&a "e0eitos se#e &antes aos "o i#p%rio ro#ano6 a %# "e a ,uns outros3 A #onar9uia a5so uta co#5ina"a co# a po i,a#ia e$a$a a ,uerras "in<sticas se#pre 9ue #orria u# ,o$ernante6 conc uin"o pe a $itria "e u# "os 0i &os e pe a #orte "e to"os os outros3 Ha$ia in:#eros escra$os6 e# ,ran"e parte resu ta"o "as sucessi$as ,uerras> e por $e=es peri,osas insurrei2@es ser$is3 O co#%rcio esta$a #uito "esen$o $i"o6 tanto #ais 9uanto o ca i0a"o ocupa$a u#a posi2o centra entre o Leste e o Oeste3 L No s a posse "e enor#e ri9ue=a criou a procura "e arti,os caros6 co#o se"as "a C&ina e pe es "o Norte "a Europa6 co#o o tr<0ico ain"a 0oi 0a$oreci"o por con"i2@es especiais6 tais co#o a $asta extenso "o i#p%rio #us i#e6 a expanso "o <ra5e co#o !n,ua #un"ia e a e e$a"a con"i2o "o co#erciante no

siste#a %tico #u2u #ano3 O *ro0eta 0ora #erca"or e tin&a reco#en"a"o o tr<0ico "urante a pere,rina2o a 4eca BEC3N O co#%rcio6 co#o a coeso BVC Ca#5d^",e 4e"ie$a Histor16 I(6 I_\3 FILOSOFIA CAT@LICA TF3E

#i itar6 "epen"ia# "as ,ran"es estra"as &er"a"as pe os <ra5es "os ro#a3 nos e persas6 e 9ue e es6 "i$ersa#ente "os con9uista"ors nr"icos6 nc tin&a# "eixa"o ao a5an"ono3 +ra"ua #ente o i#p%rio 0raccionou;seK Espan&a6 *%rsia6 X0rica norte e E,ipto a"9uirira# co#p eta ou 9uasE co#p eta in"epen"Hncia3 E#5ora inicia"a na S!ria6 a cu tura "o #un"o #us i#e 0 orescei' principa #ente nas extre#i"a"es este e oeste6 *%rsia e Espan&a3 OE sirios ao te#po "a con9uista era# a"#ira"ores "e Aristte es6 e os nestorianos pre0eria# * ato6 0i so0o 0a$orito "os cat icos3 Os <ra5es rece5era# "os s!rios o con&eci#ento "a 0i oso0ia ,re,a6 e assi#6 "es"e co#e2c consi"erara# Aristte es #ais i#portante "o 9ue * ato3 No entanto c seu Aristte es $estia;se "e neop atnico3 ain"i B#3 _dU ap3C 0oi o pri#eiro 9ue escre$eu 0i oso0ia e# <ra5e e o :nico "e nota 9ue era <ra5e> tra"u=iu parte "as Ennea"es "e * otino e pu5 icou;a co# o titu o "e Teo o,ia "e Arist te es3 De a9ui ,ran"e con0uso nas i"eias ar<5icaE so5re Aristte es6 9ue e$ara# s%cu os a corri,ir3 Entretanto na *%rsia os #us i#es to#ara# contacto co# a !n"ia3 No s%cu o $iii a"9uirira# "e escritores sanscriticos o pri#eiro con&eci#ento "e astrono#ia3 Cerca "e _\F6 4u&a#a" i5n 4usa;a a/aris#i tra"utor "e i$ros #ate#<ticos e astron#icos "o sAnscrito6 pu5 icou u# i$ro tra"u=i"o e# ati# no s%cu o xii6 co# o t!tu o "e A h#i "e nu#h In"?##3 Ne e apren"eu o Oci"ente os nu#erais c&a#a"os L<ra5esN6 9ue "e$eria# c&a#ar;se LIn"icosN3 Escre$eu ta#5%# u# i$ro "e < ,e5ra6 usa"o no Oci"ente co#o texto at% o s%cu o x$i3 A ci$i i=a2o persa per#aneceu a"#ir<$e 6 inte ectua e artistica#ente6 apesar "e pre'u"ica"a pe a in$aso #on, ica "o s%cu o xiii3 O#ar aa1a#6 "e #eu con&eci#ento o :nico poeta e #ate#<tico6 re0or#ou o ca en"<rio e# EFdQ3 O seu #e &or a#i,o6 5astante "i0erente6 0oi o 0un"a"or "a seita "os Assassinos6 LO (e &o "a 4ontan&aN6 "e 0a#a en"<ria3 Os persas era# ,ran"es poetasK Fir"usi BQTE6 ap3C autor "o S&a&na#a6 te# si"o co#para"o co# Ho#ero3 Fora# ta#5%# not<$eis co#o #!sticos6 9ue os outros #ao#etanos no 0ora#3 A seita su0i6 9ue ain"a existe6 a"#ite ,ran"e atitu"e na interpreta2o #!stica e a e,rica "o "o,#a orto"oxo> era #ais ou #enos neop atnica3 U#a "as #e &ores 0ei2@es "a econo#ia <ra5e 0oi a a,ricu tura6 especia #ente a per!cia na irri,a2o6 apren"i"a por $i$era# on"e a <,ua % escassa3 Ain"a &o'e a a,ricu tura espan&o a apro$eita o5ras <ra5es "e irri,a2o3 Os nestorianos6 "e 9ue# o #un"o #us i#e rece5eu as pri#eiras in0 uHncias ,re,as6 no era# "e #o"o a ,u# pura#ente ,re,os na sua TF\ HIqTORIA3 DA *ILOSOFIA OCIDENTAL aparHncia3 A sua esco a "e E"essa 0ora encerra"a pe o i#pera"or )eno6 e# T_E> os &o#ens cu tos e#i,rara# para a *%rsia6 on"e continuara# a sua o5ra6 no se# so0rere# in0 uHncia persa3 Os nestorianos a$a iara# Aristte es s pe a sua ,ica> e por e a ta#5%# os 0i so0os <ra5es 'u ,ara# o princ!pio pe a sua i#portAncia3 4ais tar"e estu"ara# ta#5%# a 4eta0ih e o De Ani#a3 E# ,era era# encic op%"icos> interessa$a#;se por a 9ui#ia6 astro o,ia6 astrono#ia e =oo o,ia tanto 9uanto pe o 9ue c&a#ar!a#os 0i oso0ia3 Era# suspeitos Y popu a2a 0an<tica e 5eata> "e$ia# a sa $a2o B9uan"o a "e$ia#C Y protec2o "e pr!ncipes re ati$a#ente i$res;pensa"ores3

Dois 0i so0os #ao#etanos6 u# persa6 outro espan&o 6 #erece# re0erHncia especia K A$icena e A$erris6 o pri#eiro #ais 0a#oso entre #ao#etanos6 o se,un"o entre cristos3 A$icena BI5n SinaC BQ_F;EFUdC passou a $i"a e# situa2@es 9ue se 'u ,a s existire# e# poesia3 Nasceu na pro$!ncia "e Bo`ara> aos $inte 9uatro anos 0oi a ai$a ; Lso it<ria ai$a no "esertoN ; "epois ao Corassan ; La so it<ria praia coras#ianaN3 Ensinou a ,u# te#po 4e"icina e Fi oso0ia e# Ispa&an> "epois $i$eu e# Teeran3 Foi #ais 0a#oso e# #e"icina "o 9ue e# 0i oso0ia6 e#5ora pouco ti$esse acrescenta"o a +a eno3 Do s%cu o xii ao x$ii 0oi ,uia "a 4e"icina na Europa3 No era u# santo> tin&a a paixo "o $in&o e "as #u &eres3 Suspeito aos orto"oxos6 era esti#a"o pe os pr!ncipes "e$i"o Y sua per!cia #%"ica3 A ,u#as $e=es 0oi inco#o"a"o pe a &osti i"a"e "e #ercen<rios turcos> a ,u#as $e=es este$e escon"i"o6 outras na priso3 Foi autor "e u#a encic op%"ia6 9uase "escon&eci"a a Leste pe a &osti i"a"e "os te o,os6 #as co# in0 uHncia no Oci"ente atra$%s "e tra"u2@es atinas3 A sua psico o,ia % "e ten"Hncia e#pirica3 A sua 0i oso0ia aproxi#a;se #ais "e Aristte es e % #enos neop atnica "o 9ue a "os seus pre"ecessores #us i#es3 Co#o #ais tar"e os esco <sticos cristos6 ocupou;se co# o pro5 e#a "os uni$ersais3 * ato consi"erara;os anteriores Ys coisas3 Aristte es te# "uas concep2@esK u#a 9uan"o pensa6 outra 9uan"o co#5ate * ato3 Isto 0a= "e e e #ateria pti#o para o co#enta"or3 A$icena in$entou u#a 0r#u a6 repeti"a por A$erris e A 5erto 4a,noK LO pensa#ento pro"u= a ,enera i"a"e nas 0or#as3N De a9ui conc uir;se;ia 9ue e e no crH nos uni$ersais 0ora "o pensa#ento> #as seria erra"o3 Os ,%neros ; isto %6 os uni$ersais ; so6 "i= e e6 si#u tAnea#ente antes "as coisas6 nas coisas6 e "epois "as coisas3 E exp icaK So antes "as coisas no pensa#ento "i$ino3 BDeus "eci"e6 por exe#p o6 criar os ,atos3 Isto exi,e a i"eia L,atoN6 9ue assi# % anterior aos ,atos FILOSOFIA CAT@LICA TFd particu ares3C So n/ coisas e# o5'ectos naturais3 BCria"os os ,atos6 a 0e ini"a"e existe e# ca"a u# "e e es3C So "epois "as coisas no nosso pensa#ento3 B(en"o #uitos ,atos e perce5en"o a sua se#e &an2a6 c&e,a#os Y i"eia ,era "e L,atoN3C Co#o se $H6 % u#a tentati$a "e conci iar as "i0erentes teorias3 A$erris M5n Roc&"C BEEI\;Q_C $i$eu no extre#o oposto "o #un"o #us i#e3 Nasceu e# Cr"o$a6 0i &o e neto "e c<"is6 e e e prprio o 0oi e# Se$i &a e "epois e# Cr"o$a3 Estu"ou pri#eiro Teo o,ia e ]urispru"Hncia6 "epois 4e"icina6 4ate#<tica e Fi oso0ia3 Foi reco#en"a"o ao ca i0a A5u -a`u5 -ussu0 corno &o#e# capa= "e ana isar as o5ras "e Aristte es3 B*arece no entanto 9ue e e no sa5ia ,re,o3C O ca i0a esco &eu;o co#o #%"ico e# EE_T6 #as in0e i=#ente #orreu "ois anos #ais tar"e3 O sucessor6 -a`u5 AI; 4ansur conser$ou;o on=e anos> #as6 i#pressiona"o pe a oposi2o "os orto"oxos6 "espe"iu;o e exi ou;o6 pri#eiro para u# pe9ueno u,ar perto "e Cr"o$a6 "epois para 4arrocos3 Acusa$a#;no "e cu ti$ar a 0i oso0ia anti,a Y custa "a $er"a"eira 0%3 AI; 4ansur pu5 icou u# %"ito e# 9ue a0ir#a$a 9ue Deus reser$a$a o 0o,o "o In0erno a 9ue# pensasse ser atin,!$e a $er"a"e s pe a ra=o3 To"os os i$ros "e ,ica e "e #eta0!sica 9ue se encontrara# 0ora# 9uei#a"os BEC3 *ouco "epois as con9uistas crists re"u=ira# #uito o territrio #ouro na Espan&a6 e a 0i oso0ia #us i#e 0in"a na Espan&a co# A$erris> e no resto "o #un"o #ao#etano a orto"oxia ri,i"a $e"ou a especu a2o3 Ue5er/e,6 ta $e= irnica#ente6 tenta "e0en"er A$erris "a acusa2o "e &etero"oxia6 coisa6 ao 9ue parece6 a "eci"ir pe os #u2u #anos3 Ue5en$e, "i= 9ue se,un"o os #!sticos ca"a texto "o Coro te# d ou dF ou dFF interpreta2@es6 sen"o a itera apenas

para o i,norante $u ,ar3 *arece 9ue no po"e ento &a$er con0 ito entre o ensino "o 0i so0o e o Coro> por9ue entre as dFF interpreta2@es &< "ecerto pe o #enos u#a co#pat!$e co# o 9ue "i= o 0i so0o3 4as no #un"o rnao#etario os i,norantes parece tere# recusa"o tu"o 9uanto 0osse a %# "o con&eci#ento "o Li$ro Sa,ra"o> isto era peri,oso6 ain"a 9uan"o no pu"esse "e#onstrar;se &eresia especi0ica3 A concep2o "os #!sticos6 "e 9ue s a popu a2a6 e no os "outos6 aceita$a# a intepreta2o itera 6 "i0ici #ente po"eria ter $asta aceita2o popu ar3 A$erris 0oi ti"o corno #e &ora"or "a interpreta2o <ra5e "e Aristte es6 9ue 0ora in"e$i"arnente in0 uencia"a pe o neop atonis#o3 4uite BEC Di=;se 9ue A$erris $o tara a estar e# 0a$or pouco antes "e #orrer3 TF_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ais "o 9ue A$icena6 "eu a Aristte es a esp%cie "e re$erHncia "e$i"a a u# 0un"a"or "e re i,io3 A0ir#ou 9ue a existHncia "e Deus po"ia pro$ar;se pe a ra=o6 in"epen"ente#ente "a re$e a2o6 9ue % a i"eia "e S3 To#<s "e A9uino3 Muanto Y i#orta i"a"e6 parece a"erir Y Aristte es6 #anten"o 9ue no a a #a6 #as s o inte ecto Bno/C % i#orta 6 o 9ue no asse,ura a i#orta i"a"e peh3 Natura #ente os 0i so0os cristos co#5atera# esta i"eia3 A$erris6 co#o a #aioria "os 0i so0os u teriores6 e#5ora crente6 no era ri,i"a#ente orto"oxo3 Hou$e u#a seita "e te o,os co#p eta#ente orto"oxos 9ue 'u ,ara# to"a a 0i oso0ia "e et%ria para a 0%3 U# "e e es6 A ,a=e 6 escre$eu u# i$ro c&a#a"o )ceStrui2o "os Fi so0s6 para #ostrar 9ue estan"o to"a a $er"a"e necess<ria no Coro era "esnecess<ria 9ua 9uer especu a2o6 in"epen"ente "a re$e a2o3 A$erris rep icou co# u# i$ro c&a#a"o Dhrui2"o "a Destrui2o3 Os "o,#as re i,iosos especia #ente "e0en"i"os por A ,a=e contra os 0i so0os era# a cria2o "o #un"o ex nh no te#po6 a rea i"a"e "os atri5utos "i$inos e a ressurrei2 o "o corpo3 A$erris consi"era 9ue a re i,io cont%# a $er"a"e 0i os0ica e# 0or#a a e,rica3 Isto ap ica;se e# particu ar Y Cria2o6 9ue e e interpreta Y #aneira "e Aristte es3 A$err\ia % #ais i#portante na 0i oso0ia crist "o 9ue na #ao#etana> na : ti#a % 0ina #orto6 na pri#eira u# co#e2o3 Foi pri#eiro tra"u=i"o e# ati#6 no s%cu o xni6 por 4i,ue Escoto6 o 9ue % surpreen"ente por9ue as suas o5ras so "a se,un"a #eta"e "o s%cu o xii3 Na Europa no s in0 uenciou os esco <sticos6 co#o ,ran"e n:#ero "e i$res;pensa"ores no;pro0issionais 9ue ne,ara# a i#orta i"a"e "a a #a e se c&a#ara# a$erro!stas3 Entre os 0i so0os pro0issionais os seus pri#eiros a"#ira"ores conta#;se entre os F-anciscanos6 e na Uni$ersi"a"e "e *aris3 De isso 0a are#os e# cap!tu o u terior3 A 0i oso0ia <ra5e no % i#portante pe a ori,ina i"a"e3 Ho#ens co#o A$icena e A$erris6 so essencia #ente co#enta"ores3 E# ,era 6 as concep2@es "os 0i so0os #ais cient!0icos $H# "e Aristte es e "os neop atnicos e# ,ica e #eta0 aica6 "e +a eno e# #e"icina6 "e 0ontes ,re,as e in"ianas e# #ate#<tica e astrono#ia6 e e# 0i oso0ia #!stica &< u#a #istura "e $e &as cren2as persas3 Os escritores <ra5es #ostrara# a ,u#a ori,ina i"a"e e# #ate#<tica e 9u!#ica ; nesta co#o resu ta"o inci"enta "e in$esti,ah a 9ui#!sticas3 A ci$i i=a2o #ao#etana 0oi a"#ir<$e na ;sua #e &or 0ase nas artes e e# #uitos aspectos t%cnicos6 #as no re$e ou capaci"a"e "e especu a2o in"epen"ente e# #at%ria terica3 A sua i#portAncia6 no su5esti#<$e 6 % a "e trans#issor3 Entre a ci$i i=a2o anti,a e a #o"erna "a Europa situa;se a I"a"e O5scura3 4ao#etanos e 5i=an; FILOSOFIA CAT@LICA TFQ

tinos6 se# a inte ectua ener,ia "e reno$a"ores6 conser$ara# o instru3 #ento "a ci$i i=a2o; e"uca2o6 i$ros e repouso cu to3 Uns e outroE esti#u ara# o Oci"ente i#erso "a 5ar5<rie;os #ae#etanos especia #ente no s%cu o xiii6 os 5i=antinos especia #ente no x$3 E# u# e outrc caso6 o no$o pensa#ento exce"eu o "os trans#issores6 por u# a"o c esco asticis#o6 por outro o Renasci#ento B9ue no entanto te$e ta#5%i# outras causasC3 Entre #ouros espan&is e cristos 0ora# os 'u"eus i,a2o :ti 6 4uitos 'u"eus 0icara# na Espan&a "epois "a recon9uista crist3 Con&ece"ores "o <ra5e e ten"o "e apren"er a in,ua "os cristos6 po"ia# 0a=ei tra"u2@es3 Outros #eios "e trans0uso resu tara# "a perse,ui2o #ao#etana aos aristot% icos no s%cu o xiii6 9ue e$ou 0i so0os #ouros E 5uscar re0:,io entre 'u"eus6 especia #ente na *ro$en2a3 Os 'u"eus espan&is ti$era# u# 0i so0o i#portante6 4ai#ni"es Nasceu e# Cr"o$a e# EEUR6 #as aos trinta anos 0oi ao Cairo e a i sB 0ixou3 Escre$eu e# <ra5e6 #as 0oi o,o tra"u=i"o e# &e5reu3 *oucaE "%ca"as ap s a #orte 0oi tra"u=i"o e# ati# pro$Y$e #ente a pe"i"o "c i#pera"or Fre"erico6 II3 Escre$eu u# i$ro ; +Oia "e (`'anh ; "iri3 ,i"o aos 0i so0os 9ue ti$esse# per"i"o a 0%3 *reten"e conci iar Aristte eE co# a teo o,ia 'u"aica3 Aristte es % autori"a"e no #un"o su5 unar6 ^ re$e a2o no ce este3 4as 0i oso0ia e re$e a2o con'u,a#;se no con&eci3 #ento "e Deus3 *rocurar a $er"a"e % tare0a re i,iosa3 Re'eita a astro3 o,ia3 O *entateuco6 9uan"o e# con0 ito itera co# a ra=o6 "e$e inter6 pretar;se a e,rica#ente3 4ant%# contra Aristte es 9ue Deus no criot apenas a 0or#a #as a #at%ria "o na"a3 Su#ari=a o Ti#eu B9ue con&ecei e# <ra5eC pre0erin"o;o e# certos pontos a Aristte es3 A essHncia "B Deus % inco,nosci$e por exce"er to"as as per0ei2@es pre"ica"as3 FE 'u"eus consi"erara#;no &er%tico e c&e,ara# a ape ar para autori"a"ei crists ec esi<sticas contra e e3 H< 9ue# pense 9ue in0 uenciou Spino=a #as % "iscuti$e 3 CA*!TULO GI O SnCULO GII ^Muatro aspectos "e este s%cu o nos interessa# principa #enteK EC Continua2o "o con0 ito "o i#p%rio e "o papa"o> IC A ascenso "as ci"a"es o#5ar"as> UC As cru=a"as> TC Desen$o $i#ento "o esco asticis#o3 Tu"o isto continuou no s%cu o se,uinte3 As cru=a"as $iera# a aca5ar #a > #<s 9uanto aos outros trHs #o$i#entos6 o s%cu o xiii % a cu #ina2o "o 9ue no xii 0ora transiciona 3 O papa triun0ou "e0initi$a#ente "o i#pera"or6 as ci"a"es o#5ar"as a"9uirira# in"epen"Hncia 0ir#e e a esco <stica atin,iu o #ais a to n!$e 3 4as tu"o isto 0ora prepara"o no s%cu o anterior3 To"os estes #o$i#entos6 no s o pri#eiro6 se i,a$a# inti#a#ente co# o au#ento "o po"er papa e ec esi<stico3 O papa a iou;se co# as ci"a"es o#5ar"as contra o i#pera"or3 Ur5ano II inau,urou a pri#eira cru=a"a e os sucessores 0ora# principais pro#otores "as se,uintes> os 0i so0os esco <sticos era# to"os c %ri,os6 e os conc! ios ti$era# cui"a"o "e #antH; os "entro "a orto"oxia6 ou "iscip in<; os se se aparta$a# "e e a3 Se# ":$i"a o seu senti"o "a $itria po !tica "a I,re'a6 "e 9ue se sentia# participantes6 esti#u a$a; &es a iniciati$a inte ectua 3 U#a "as curiosi"a"es "a I"a"e 4%"ia % 9ue e es 0ora# ori,inais se# sa5H; o3 To"os se "e0en"ia# por ar,u#entos anti,os e arca!sticos3 Na +er#Ania o i#pera"or ape a$a para princ!pios 0eu"ais "o te#po "e Car os 4a,no> na It< ia6 para o "ireito ro#ano e para o po"er "os anti,os

FILOSOFIA CAT@LICA TEE i#pera"ores> as ci"a"es o#5ar"as 0ora# ain"a #ais on,e6 a institui2@es "a Ro#a repu5 icana3 O parti"o papa 'usti0icou as suas pretens@es na 0a sa Doa2o "e Constantino e e# parte nas re a2@es entre Sau e Sa#ue 6 narra"as no (e &o Testa#ento3 Os esco <sticos ape ara# para as Escrituras ou pri#eiro para * ato e "epois para Aristte es3 Muan"o era# ori,inais tenta$a# ocu tar o 0acto3 As cru=a"as 0ora# u#a tentati$a para restaurar o esta"o "e coisas anteri"r ao surto "o Is a#e3 Este arca!s#o no "e$e i u"ir;nos3 S no caso "o i#pera"or correspon"e aos 0actos3 O 0eu"a is#o "ecaia especia #ente na It< ia> o i#p%rio ro#ano no passa$a "e recor"a2o3 Natura #ente6 o i#pera"or 0oi $enci"o3 As ci"a"es norte;ita ianas no seu "esen$o $i#ento u terior asse#e &ara#;se #uito Ys ci"a"es "a anti,a +r%cia6 repetin"o o #o"e o6 no por i#ita2o #as por se#e &an2a "e circunstAnciasK a "e pe9uenas6 ricas6 a ta#ente ci$i i=a"as co#uni"a"es co#erciais repu5 icanas6 cerca"as "e #onar9uias "e #ais 5aixo n!$e cu tura 3 Os esco <sticos6 e#5ora re$erentes para Aristte es6 #ostrara# #aior ori,ina i"a"e "o 9ue 9ua 9uer "os <ra5es ; #ais "ecerto "o 9ue a ,u%# "es"a * otino6 ou "e 9ua 9uer #o"o "es"e A,ostin&o3 No pensa#ento co#o na po !tica &ou$e a #es#a e$i"ente ori,ina i"a"e3 CONFLITO DO I4*BRIO E DO *A*ADO De +re,rio (II ao #ea"o "o s%cu o xiii6 a &istria "a Europa ,ira e# $o ta "a uta pe o po"er entre a I,re'a e os #onarcas ei,os6 pri#eirc o i#pera"or6 #as ta#5%# Ys $e=es os reis "e Fran2a e "e In, aterra6 O ponti0ica"o "e +re,rio parecia ter aca5a"o por "esastre6 #as Ur5ano IS BEF__;EFQQC se,uiu;o6 e#5ora #ais #o"era"a#ente6 reno$ou os "ecretoE contra a in$esti"ura aica e esta5e eceu 9ue as e ei2@es episcopais se 0i=es3 se# i$re#ente pe o c ero e pe o po$o B9ue tin&a certa#ente 0un2o pura3 #ente 0or#a C3 No entanto na pr<tica no &ou$e 9uesto so5re in"ica2@eI aicas6 se 0osse# 5oas3 A principio6 Ur5ano s esta$a se,uro no territrio nor#an"o> #ag e# EFQU6 Conra"o6 0i &o "e Henri9ue I(6 re5e ou;se contra o pai6 e6 a ia"B co# o papa6 con9uistou o Norte "a It< ia6 on"e a Li,a Lo#5ar"a "i ci"a"es6 co# 4i o Y 0rente6 0a$orecia o papa"o3 E# EFQT6 Ur5ano atra $essou triun0a #ente o Norte "a It< ia e a Fran2a3 Triun0ou "e Fi ipe rei "e Fran2a6 9ue preten"ia "i$orciar;se e 0ora exco#un,a"o #as a su5#eteu3 No conci io "e C er#ont BEFQRC Ur5ano proc a#ou a pri#eir> cru=a"a6 9ue pro$ocou u#a on"a "e entusias#o6 e e$ou o po"er papa TEI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL causou ta#5%# atro=es #atan2as "e 'u"eus3 Ur5ano passou o : ti#o ano "e $i"a a sa $o e# Ro#a6 on"e raro os papas esta$a# se,uros3 *asca II6 seu sucessor6 ta#5%# $eio "e C un13 Continuou a uta pe as in$esti"uras6 e te$e Hxito e# Fran2a e In, aterra> #as o sucessor "e Henri9ue I( B#3 EEF\C6 Henri9ue (6 e$ou a #e &or "o papa6 &o#e# anti#un"ano6 e per#itiu a sua santi"a"e $encer o seu senso po !tico3 O papa prop?s 9ue o i#pera"or renunciasse Ys in$esti"uras6 e e# troca a5a"es e 5ispos renunciaria# aos seus 5ens3 O i#pera"or concor"ou> #as 9uan"o o co#pro#isso 0oi con&eci"o6 os ec esi<sticos re$o tara#;se 0uriosa#ente contra o papa3 O i#pera"or6 ento e# Ro#a6 apro$eitou a oportuni"a"e "e "o#inar o papa6 9ue ce"eu Ys a#ea2as6 p?s "e parte as in$esti"uras e coroou Henri9ue (3 4as on=e anos #ais tar"e6 pe a Concor"ata "e .or#s BEEIIC o papa Ca isto II co#pe iu Henri9ue ( a renunciar Ys in$esti"uras e ao contr? e so5re e ei2@es episcopais na Bor,on&a e na It< ia3

O resu ta"o "a uta 0oi 9ue o papa6 anterior#ente $enci"o por Henri9ue III6 se tornara i,ua ao i#pera"or6 e ao #es#o te#po #ais co#p eta#ente so5erano na I,re'a6 9ue ,o$erna$a por #eio "e e,a"os3 O au#ento "o po"er papa "i#inu!ra a re ati$a i#portAncia "os 5ispos3 As e ei2@es papais 0ica$a# i$res "e contr? e aico e os ec esi<sticos e# ,era 0ora# #ais $irtuosos "o 9ue antes "o #o$i#ento re0or#a"or3 SURTO DAS CIDADES LO4BARDAS A 0ase se,uinte passa;se co# o i#pera"or Fre"erico Bar5a;Ru!$a BEERI;QFC &o#e# en%r,ico e &<5i 6 9ue teria Hxito e# 9ua 9uer e#presa "es"e 9ue e e 0osse poss!$e 3 E"uca"o6 ,osta$a "e er ati#6 e#5ora o 0a asse co# "i0icu "a"e3 De not<$eis con&eci#entos c <ssicos6 era a"#ira"or "o "ireito ro#ano e consi"era$a;se &er"eiro "os i#pera"ores "e Ro#a6 esperan"o a"9uirir po"er i,ua ao seu3 4as co#o a e#o6 era i#popu ar na It< ia3 As ci"a"es o#5ar"as6 e#5ora "ese'osas "e recon&ecer; &e a so5erania 0or#a 6 "iscor"ara# 9uan"o e e inter0eriu nos seus ne,cios ; excepto as 9ue recea$a# 4i o6 contra a 9ua tin&a# pe"i"o protec2o3 O #o$i#ento patarino e# 4i o continuou6 co# ten"Hncia #ais ou #enos "e#ocr<tica3 A #aior parte6 #as no to"as as ci"a"es norte;ita ianas6 si#pati=a$a# co# 4i o e 0i=era# causa co#u# contra o i#pera"or3 A"riano I(6 $i,oroso in, Hs 9ue 0ora #ission<rio na Norue,a6 0oi papa "ois anos "epois "a acesso "e Bar5a;Rui$a6 e este$e "e co#e2o FILOSOFIA CAT@LICA TEU e# 5oas re a2@es co# e e3 Tin&a;os aproxi#a"o u#a ini#i=a"e co#u#3 Ro#a 9ueria ser in"epen"ente "e a#5os6 e para auxi io na uta con$i"ara u# santo &ere,e6 Arno "o "e Brescia BEC3 A sua &eresia era ,ra$issi#aK "i=ia 9ue os Lc %ri,os co# 5ens6 5ispos co# 0eu"os6 #on,es co# proprie"a"es no po"e# sa $ar;seN3 *ensa$a 9ue o c ero "e$ia "e"icar;se inteira#ente a 9uest@es espirituais3 Nin,u%# "iscutia a sua austeri"a"e sincera e#5ora o 'u ,asse# cu pa"o por causa "a sua &eresia3 S3 Bernar"o6 9ue o co#5ateu co# $ee#Hncia6 "isseK LE e no co#e ne# 5e5e6 #as apenas6 co#o o Dia5o6 te# 0o#e e se"e "o san,ue "e a #asN3 O pre"ecessor "e A"riano no papa"o escre$era a Bar5a;Rui$a 9ueixan"o;se "e 9ue Arno "o apoia$a a 0ac2 o popu ar6 e#pen&a"a e# e e,er ce# sena"ores e "ois c?nsu es e e# ter i#pera"or seu3 Fre"erico6 ento a ca#in&o "a It< ia6 0icou natura #ente o0en"i"o3 A exi,Hncia ro#ana "e i5er"a"e co#una 6 ani#a"a por Arno "o6 pro$ocou u# tu#u to e# 9ue u# car"ea 0oi #orto3 O rec%#;e eito papa A"riano inter"itou Ro#a3 Era Se#ana Santa e a supersti2o $enceu os ro#anos3 Su5#etera#;se6 pro#etera# expu sar Arno "o6 9ue 0u,iu #as 0oi preso pe as tropas "o i#pera"or3 Foi 9uei#a"o e as cin=as an2a"as ao Ti5re6 co# receio "e 9ue as ,uar"asse# co#o re i9uias sa,ra"as3 Depois "e u#a "e#ora "e$i"a a no 9uerer Fre"erico6 se,urar a r%"ea e o estri5o para o papa "es#ontar6 o papa coroou o i#pera"or e# EERR6 no #eio "a resistHncia "o po$o6 repri#i"a co# ,ran"e #orticinio3 A0asta"o o &o#e# &onesto6 esta$a# Y $onta"e os po iticos pr<ticos para reco#e2ar o seu con0 ito3 Feita a pa= co# os nor#an"os6 a$enturou;se o papa6 e# EERd6 a ro#per co# o i#pera"or3 Durante $inte anos &ou$e ,uerra 9uase continua entre o i#pera"or p,r u# a"o e o papa co# as ci"a"es o#5ar"as por outro3 A #aior parte "os nor#an"os apoia$a o papa3 A principa uta contra o i#pera"or 0oi 0eita pe a Li,a Lo#5ar"a6 9ue 0a a$a "e L i5er"a"eN e se inspirou e# intenso senti#ento popu ar3 O i#pera"or cercou $<rias ci"a"es6 e e# EE\I con9uistou e arrasou tota #ente 4i o6 o5ri,an"o os ci"a"os a $i$er e# 9ua 9uer outra parte3 4as cinco anos "epois a Li,a reconstruiu 4i o e os

&a5itantes $o tara#3 No #es#o ano o i#pera"or6 5e# pre$eni"o co# u# antipapa BIC ^#arc&ou so5re Di=;se6 #as % "u$i"oso6 9ue 0oi "isc!pu o "e A5e ar"o3 Na #aior parte "e este te#po &ou$e u# antipapa3 4orto A"riano I(6 A exan"re III e (!tor I( Bo antipapaC utara# pe a posse "o #anto3 Este6 no po"en"o apan&; o conse,uiu "os parti"<rios outro '< prepara"o> #as co# a pressa p?; o "o a$esso3 TET HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Ro#a co# u# ,ran"e ex%rcito3 O papa 0u,iu e a sua causa parecia "esespera"a6 #a3Q a peste "estruiu o ex%rcito "o i#pera"or6 9ue $o tou s e co#o 0u,iti$o para a A e#an&a3 Apesar "e no s a Sici ia #as o i#pera"or ,re,o apoiare# a Li,a Lo#5ar"a6 Bar5a; Rui$a 0e= outra tentati$a6 9ue 0in"ou pe a sua "errota na 5ata &a "e Le,nano6 e# EEd\3 Te$e ento "e 0a=er a pa=6 "eixan"o Ys ci"a"es a i5er"a"e 0un"a#enta 3 No con0 ito entre o i#p%rio e o papa"o nen&u# "e e es te$e co#p eta $itria3 O 0i# "e Bar5a;Rui$a 0oi con$eniente3 E# EE_Q 0oi Y 9uarta cru=a"a e #orreu no ano se,uinte3 Nesta on,a uta o surto "as ci"a"es i$res 0oi "e #<xi#a i#portAncia3 O po"er "o i#pera"or esta$a i,a"o co# a "eca"Hncia "o siste#a 0eu"a > o po"er "o papa6 e#5ora ain"a crescente6 "epen"ia #uito "a necessi"a"e 9ue o #un"o tin&a "e e e co#o anta,onista "o i#pera"or6 e por isso "ecaiu 9uan"o o i#p%rio "eixou "e ser u#a a#ea2a> #as o po"er "as ci"a"es era no$o6 resu tante "e pro,resso econ#ico e 0onte "e no$as 0or#as po !ticas3 Con9uanto no s%cu o xii no parecesse6 "es"e #uito as ci"a"es ita ianas "esen$o $ia# u#a cu tura no;c erica "o #ais a to n!$e e# iteratura6 arte e ciHncia3 Tu"o isto 0ora poss!$e pe o Hxito "a sua resistHncia a Bar5a;Rui$a3 To"as as ,ran"es ci"a"es "a It< ia Norte $i$ia# "o co#%rcio6 e no s%cu o xii #e &ores con"i2@es 0i=era# prosperar os co#erciantes3 As ci"a"es #ar!ti#as6 (ene=a6 +Hno$a6 e *isa6 nunca tin&a# ti"o "e utar pe a i5er"a"e e era# por isso #enos &ostis ao i#pera"or "o 9ue as "o sop% "os A pes6 9ue tin&a# para e e a i#portA ncia "e entra"as para a It< ia3 *or isso 4i o era a #ais i#portante "e to"as3 At% o te#po "e Henri9ue III os #i aneses contenta$a#;se co# se,uir o seu arce5ispo3 4as co# o #o$i#ento patarino6 '< cita"o6 o arce5ispo i,ou;se co# a no5re=a e u# po"eroso #o$i#ento popu ar op?s;se a u# e outra3 De a! a"$iera# a ,uns co#e2os "e "e#ocracia e u#a constitui2o e# 9ue os ,o$ernantes era# e eitos pe os ci"a"os3 E# $<rias ci"a"es "o Norte6 especia #ente e# Bo on&a6 &ou$e u#a c asse cu ta "e 'uristas aicos $ersa"os e# "ireito ro#ano3 A %# "e isso os ei,os ricos6 "es"e o s%cu o xii tin&a# e"uca2o #uito superior Y "a no5re=a 0eu"a "o norte "os A pes3 E#5ora ao a"o "o papa contra o i#pera"or6 as ricas ci"a"es co#erciais no era# "e aspecto ec esi<stico3 Nos s%cu os xii e xiii #uitas "e e as a"optara# &eresias "e car<cter puritano6 co#o os #erca"ores "e In, aterra e Ho an"a "epois "a Re0or#a3 4ais tar"e tornara#;se i$res;pensa"ores6 aceitan"o super0icia #ente a I,re'a #as se# 9ua 9uer 0or#a "e pie"a"e rea 3 Dante % o : ti#o "o $e &o tipo> Boceacio o pri#eiro "o no$o3 FILOSOFIA CAT@LICA TER AS CRU)ADAS As cru=a"as no nos interessa# co#o ,uerras #as por tere# certa i#portAncia 9uanto Y cu tura3 Era natura 9ue o papa to#asse esta iniciati$a6 pois 9ue o o5'ecto pe o #enos ostensi$a#ente era re i,ioso> assi# o po"er "os papas au#enta$a pe a propa,an"a "a ,uerra e pe a exa ta2o "o senti#ento re i,ioso3 Outro e0eito i#portante 0oi o #ortic!nio "e ,ran"e n:#ero "e 'u"eus> os 9ue no era# assassina"os era# "espo'a"os "os seus 5ens e 5apti=a"os Y 0or2a3 Hou$e ,ran"es &ecato#5es "e 'u"eus na A e#an&a por ocasio "a pri#eira cru=a"a6 e na In, aterra6 no te#po "a terceira6 9uan"o "o acesso "e

Ricar"o Cora2o "e Leo3 -or`6 on"e co#e2ou a reinar o pri#eiro i#pera"or cristo6 $iu as #ais &orr!$eis atroci"a"as contra os 'u"eus3 Antes "as cru=a"as6 os 'u"eus tin&a# 9uase o #onop io "o tr<0ico "o Oriente ;atra$%s "a Europa> "epois6 e# $irtu"e "a perse,ui2o aos 'u"eus 0icou e# ,ran"e parte e# #os crists3 Outro e "i0erente e0eito "as cru=a"as 0oi o contacto iter<rio co# Constantinop a3 No s%cu o xii e co#e2o "o xiii 0i=era#;se por isso #uitas tra"u2@es "e ,re,o para ati#3 Se#pre tin&a &a$i"o tr<0ico co# Constantinop a6 especia #ente "e $ene=ianos> #as os co#erciantes ita ianos 9ueria# sa5er tanto "os c <ssicos ,re,os co#o os co#erciantes in, eses ou a#ericanos "e Gan,ai "os c <ssicos c&ineses3 BO con&eci#ento "e estes "e$e;se principa #ente a #ission<rios3C DESEN(OL(I4ENTO DA ESCOLXSTICA No senti"o #ais estrito6 a esco <stica te# in!cio nos co#e2os "c s%cu o xii3 Co#o esco a 0i os0ica te# caracter! sticas "e0ini"as3 *ri#eira6 % i#ita"a pe o 9ue o escritor consi"era orto"oxia> se u# conc! io con"enan6 sua concep2o6 or"iriYria#ente retrata66se3 No % $er"a"eira#ent0 co5ar"ia> % an< o,o Y su5#isso "e u# 'ui= Y "eciso "e u# tri5una i ape a2o3 Se,un"a6 nos i#ites "a orto"oxia6 Aristte es6 pro,ressi$a3 #ente #ais con&eci"o nos s%cu os xii e xiii6 0oi su5in"o a supre#a auto3 ri"a"e> * ato per"eu o pri#eiro u,ar3 Terceira6 &< ,ran"e cren2a na L"ia %cticaN e no racioc!nio si o,!stico> a !n"o e ,era "o6 esco <stico ^ #inuciosa e "iscuti"ora #ais "o 9ue #!stica3 Muarta6 a 9uesto "os uni3 $ersais % posta e# re e$o pe a "esco5erta "e 9ue Aristte es e * ato nc esto acor"es no ponto> seria no entanto erra"o supor 9ue os uni$ersai36 so o principa o5'ecto "os 0i so0os neste per!o"o3 TE\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Neste co#o e# outros aspectos6 o s%cu o xii prepara o ca#in&o "o xui6 a 9ue pertence# os #aiores no#es3 Os anteriores tH# contu"o o interesse "e pioneirD3 H< u#a no$a con0ian2a inte ectua 6 e6 apesar "o respeito por Aristte es6 u# exerc!cio "a ra=o6 $i,oroso e i$re se#pre 9ue na especu a2o o "o,#a no peri,a "e #ais3 Os "e0eitos "o #%to"o esco <stico resu ta# ine$itY$e #ente "a presso L"ia %cticaN3 So a in"i0eren2a aos 0actos e Y ciHncia6 a cren2a no racioc!nio on"e s a o5ser$a2o "eci"e e excessi$a Hn0ase e# "istin2@es e su5ti e=as $er5ais3 ]< #encion<#os estes "e0eitos re ati$a#ente a * ato6 #as nos esco <sticos so e# ,rau #uito #aior3 O pri#eiro 0i so0o estrita#ente esco <stico % Rosce ino3 *ouco se sa5e "e e e3 Nasceu e# Co#pib,ne6 cerca "e EFRF6 ensinou e# Loc&es6 na Bretan&a6 on"e 0oi #estre "e A5e ar"o3 Acusa"o "e &eresia no conci io "e Rei#a6 e# EFQI6 retratou;se para no ser api"a"o por ec esi<sticos co# ten"Hncia para o inc&a#ento3 Fu,iu para a In, aterra e a i te$e a ousa"ia "e atacar Santo Anse #o3 Depois 0u,iu para Ro#a6 on"e se reconci iou co# a I,re'a3 Desaparece "a &istria cerca "e EEIF> a "ata "a #orte % con'ectura 3 Dos seus escritos s resta u#a carta a A5e ar"o so5re a Trin"a"e3 Ne a "eprecia A5e ar"o e tro2a "a sua castra2o3 Ue5er/e,6 9ue raro #ostra co#o2o6 o5ser$a 9ue e e no po"e ter si"o &o#e# #uito "e ica"o3 O pensa#ento "e Rosce ino % principa #ente con&eci"o atra$%s "as contro$%rsias "e Anse #o e A5e ar"o3 Se,un"o Anse #o6 e e "isse 9ue os uni$ersais era# si#p es 0 atus h Bsopros "e $o=C3 To#a"o itera #ente6 isto si,ni0ica 9ue u# uni$ersa % u#a ocorrHncia 0!sica6 isto %6 o 9ue se passa ao pronunciar#os u#a pa a$ra3 No po"e crer;se 9ue e e pensasse coisa to insensata3 Di= Anse #o 9ue6 se,un"o Rosce ino6 &o#h no % u#a uni"a"e6 #as apenas u# no#e co#u#3 Anse #o6 co#o 5o# p atnico6 atri5ui a Rosce ino s conce"er rea i"a"e ao sens!$e 3 *arece ter a0ir#a"o e# ,era 9ue u# to"o co#posto "e partes no te# rea i"a"e 9ue s ca5e aos co#ponentes3 Isto po"ia e$<; o6 e ta $e= ten&a e$a"o6 a u#

ato#is#o estre#e3 De 9ua 9uer #o"o pertur5ou;o 9uanto Y Trin"a"e3 Consi"era$a 9ue trHs pessoas so trHs su5stAncias "i$inas e s o uso i#pe"e 0a e#os "e trHs "euses3 A a ternati$a6 9ue e e no6 aceita6 seria "i=er 9ue no s o Fi &o6 #as o *a"re e o Esp!rito Santo tin&a# encarna"o3 To"a esta especu a2o &er%tica 0oi retrata"a e# Reinis6 e# EFQI3 I#poss!$e sa5er exacta#ente o seu pensar so5re os uni$ersais6 #as se# ":$i"a era "e certo #o"o no#ina ista3 O seu "isc!pu o A5e ar"o Bou A5ai ar"C era #uito #ais &<5i e "istinto3 Nasceu perto "e Nantes6 e# EFdQ6 0oi "isc!pu o "e +ui &er#e "e FILOSOFIA FAT@LICA TEd C&a#peaux Bu# rea istaC e# *aris e "epois pro0essor na esco a cate"ra "e *aris6 on"e co#5ateu as i"eias "e +ui &er#e e o o5ri,ou a #o"i0ic<;Ias3 Depois "e estu"ar Teo o,ia co# Anse #o "e Laon Bno o arce5ispoC $o tou a *aris e# EEEU e te$e enor#e popu ari"a"e co#o pro0essor3 Nessa a tura apaixonou;se por He oisa6 0i &a "o cne,o Fu 5ert3 O c?ne,o castrara;o6 e e e e He o!sa ti$era# "e retirar;se "o #un"o6 e e para o con; $ento "e S3 Dinis6 e a para outro e# Ar,enteui 3 Sc&#ei" er6 eru"ito a e#o6 "i= 9ue a 0a#osa correspon"Hncia entre a#5os % inteira 0ic2c iter<ria "e A5e ar"o3 No ten&o co#petHncia para a0ir#<; o6 #as na"a no car<cter "e A5e ar"o i#pe"e 9ue se'a poss!$e 3 Era $o6 "isputa"or e a ti$o> "epois "o seu in0ort:nio 0icou co %rico e &u#i &a"o3 As cartaE "e He o!sa so #ais apaixona"as "o 9ue as suas e ta $e= as ti$esse co#posto co#o 5< sa#o para a sua 0eri"a3 4es#o no seu retiro te$e ,ran"e Hxito co#o pro0essor3 A #oci"a"e a"#ira$a; &e a inte i,Hncia6 a pericia "ia %ctica6 a sua irre$erHncia perante os seus pro0essores #ais $e &os3 Os &o#ens "e #ais i"a"e sentira# corre ati$a &osti i"a"e6 e e# EEIE e e 0oi con"ena"o e# Soissons6 por u# i$rc &etero"oxo so5re a Trin"a"e3 Ten"o;se su5#eti"o6 0oi 0eito a5a"e "E S3 +i "as6 na Bretan&a6 on"e ac&ou os #on,es ,rosseira#ente r:sticos Depois "e 9uatro tristes anos neste ex! io $o tou a u#a re ati$a ci$i i=a3 2o3 A sua &istria u terior % o5scura6 excepto e# 9ue o seu ,ran"e H xitc "e pro0essor continuou6 se,un"o ]oo "e Sa is5ur13 E# EETE6 a instAn3 cias "e S6 Bernar"o6 tornou a ser con"ena"o6 e# Sens3 Retirou;se parE C un1 e ni^^6r;eu no ano se,uinte3 O i$ro ^iais 0a#oso "e A5e ar"o6 co#posto e# EEIE;II6 % Sie et Non6 Si# e No3 Ne e "< ar,u#entos "ia %cticos pr e contra $<rias teses6 #ui3 tas $e=es se# conc uir3 (H;se 9ue a#a a "iscusso por si #es#a e poi ser : ti para a0inar o esp!rito3 O i$ro te$e enor#e e0eito co#o "esper3 ta"or "a sono Hncia "o,#<tica3 *ara A5e ar"o ; Escritura Y parte6 ; s^ a "ia %ctica e$a Y $er"a"e> nen&u# e#pirista concor"aria co# esta i"eia 9ue no te#po 0oi "isso $ente "e preconceitos^e esti#u o contra o receiB "e usar o inte ecto3 A %# "as Escrituras6 "i= e e6 na"a % in0a !$e > at% FE Apsto os e os *a"res erra#3 *ara u# #o"erno o $a or "a"o por e e Y ,ica % excessi$o3 Consi "era$a;a a ciHncia crist pree#inente6 e ar,u#entou co# a sua "eri$a2B "e LLo,os6c3 LNo co#e2o era o Lo,osN6 "i= o E$an,e &o "e S3 ]oo6 e istB pro$a; &e a "i,ni"a"e "a ,ica3 O seu #aior #%rito est< na ,ica e na teoria "o con&eci#ento A sua 0i oso0ia % ;n< ise cr!tica6 ar,a#ente in,u!stica3 Dos uni$ersais isto % "o 9E't^ /"c ser pre"ica"o "e #uitas coisas6 pensa 9ue no pre"i TE_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ca#6os u#a h #as u#a paEat^ra3 Neste senti"o % no#iria ista3 4as cont66ra Rosce ino "i= 9ue u# L0 at6D $ocisN % u#a coisa> no pre"ica#os a pa^ a$ra co#o ocorrHncia

0!sica #as a pa a$ra co#o si,ni0icti2o3 A9ui cita Aristte es3 As coisas6 "i= e e6 parece#;se u#as co# outras e essas se#oe &an2as ori,ina# os uni$ersais3 4as o ponto "e se#e &an2a entre "uare^ coisas se#e &antes no % u#a coisa> esse % u# erro "o rea is#o3 Di= certas coisas #ais &ostis ao rea is#o6 por exe#p o6 9ue os conceitos ,erOIs no se 5aseia# na nature=a "as coisas6 #as so i#a,ens con0usas "e rE^iuitas coisas3 No entanto no recusa u,ar Ys i"eias p atnicas> existe# no esp!rito "i$ino co#o #o"e os para a Cria2o> so "e 0acto conopitCs "e Deus3 Certo ou erra"o tu"o isto % &<5i 3 As "iscuss@es #ais #o"ernas "o pro5y e#a "os uni$ersais no $o #uito a %#3 S3 Bernar"o6 cu'a santi"a"e no 5astou para 0a=H; o inte i,ente no co#preen"eu A5e ar"o e acusou;o in'usta#ente3 A0ir#ou 9ue e e tratara a Trin"a"e co#o ariano6 a ,ra2a co#o pe a,iano e a pessoa "e Cristo co#p nestoriano> 9ue se re$e a pa,o no es0or2o "e pro$ar 9ue * ato era crEst^o> e a %# "e isso "estri o #%rito "a 0%6 a0ir#an"o a co#preenso co#p eta "e Deus pe a ra=o &u#ana3 De 0acto6 A5e ar"o se#pre reser$ou a#p o "o#!nio Y 0%6 e#5ora co#o Santo Anse #o6 pense 9ue a Trin"a.; po"e raciona #ente "e#onstrar;se6 se# recurso Y re$e a2o3 Z $er"a"% 9ue u#a $e= i"enti0icou o Esp!rito Santo co# a p atnica a #a "o #un"o6 #as a5an"onou esta i"eia "es"e 9ue &e 0oi #ostra"a a &eresia3 *ro6660Y$e #ente 0oi acusa"o "e &eresia #ais pe a co#5ati$i"a"e "o 9ue pe aO "outrinas6 por9ue o seu &<5ito6 "e criticar eru"itos inco#pati5i i=ou;* co# to"as as pessoas in0 uentes3 A #aior parte "os cu tos "o te#po era #enos "e$ota "a "ia %ctica "o 9h A5e ar"o3 Ha$ia u# #o$i#ento3 &u#anistico6 e# especia na esco a "e C&artres6 9ue a"#ira$a a anti,ui"a"e e se,uia * ato e Bo%cio3 Reno$ou Erpe o interesse pe a #ate#<ticaK A"e ar"o "e Bat& 0oi Y Espan&a no co#6o2o6 "o s%cu o xii e e# conse9uHncia tra"u=iu Euc i"es3 Oposto ao seco #%to"o esco <stico6 &ou$e u# 0orte #o$i#ento #!stico6 ten"o Y 0rente S3 Bernar"o3 O pai era u# ca$a eiro #orto na pri#eira cru=a"a> e e era #on,e cisterciense6 e e# EEER a5a"e "a recente a5ac ia "e C air$aux3 In0 uiu #uito na po !tica ec esi<stica6 utan"o6 contra O6Q a'^tipapas6 co#5aten"o a &eresia na It< ia "o Norte e no Su "a Fran2a6 BEC LA ,ran"e=a "e S3 Bernar"o no est< nas 9ua i"a"es "a sua inte i,Hncia #as "o seqV car<cterN3 ;Encic op%"ia BritAnica3 FILOSOFIA CAT@LICA LI ser$in"o;se "a orto"oxia contra 0i so0os au"aciosos6 e pre,an"o a se,un"E cru=a"a3 No ata9ue aos 0i so0os or"inYria#ente $encia> #as "epois "c co apso "a sua cru=a"a no conse,uiu con$encer +i 5ert "e *orr%e 9ue concor"a$a co# Bo%cio #ais "o 9ue parecia 'usto a u# santo ca2a"oi "e &eresias3 E#5ora po !tico e into erante6 tin&a ,enu!no te#pera#entB re i,ioso e os seus &inos atinos so "e ,ran"e 5e e=aBVC3 Entre os 9up e e in0 uenciou6 o #isticis#o 0oi se#pre "o#inan"o at% ter;se aproxi#a"B "a &eresia e# ]oa9ui# "e F ora B#3 EIFIC3 A in0 uHncia "e este &o#en % "e %poca u terior3 S3 Bernar"o e seus se9ua=es procura# a $er"a"e re i ,iosa no no racioc!nio #as na experiHncia su5'ecti$a e na conte#p a2o A5e ar"o e Bernar"o so ta $e= i,ua #ente uni aterais3 Bernar"o6 re i,ioso #!stico6 "ep ora 9ue o papa"o se a5sor$a en assuntos #un"anos6 e o po"er te#pora "esa,ra"a; &e3 E#5ora pre,an"B a cru=a"a no parece co#preen"er 9ue u#a ,uerra exi,e or,ani=a2o T no 5asta o entusias#o re i,ioso3 La#enta 9ue o L"ireito "e ]ustiniano63 e no a L ei "o Sen&orN ocupe a aten2o "os &o#ens3 Des,osta;o 9ue p papa "e0en"a Ys $e=es o seu "o#!nio #i itar#ente3 A 0un2o "o papi % espiritua e e e no "e$e tentar o ,o$erno rea 3 Tu"o isto se i,a ni entanto co# rc$erHncia i i#ita"a

ao papa6 a 9ue# c&a#a Lpr!ncipe i 5ispos6 &er"eiro "os apsto os6 "a supre#acia "e A5e 6 "o ,o$erno "6 No%6 "o patriarca"o "e A5rao6 "a or"e# "e 4e 9ui=e"ec6 "a "i,ni"aA "e Aaro6 "a autori"a"e "e 4ois%s6 Sa#ue no 'ui=o6 *e"ro no po"ei Cristo na un2YoN3 O resu ta"o "as acti$i"a"es "e S3 Bernar"o 0oi "ecerti o ,ran"e au#ento "o po"er "o papa nos ne,cios secu ares3 ]oo "e Sa is5ur16 se# ,ran"e i#portAncia co#o pensa"or6 te# a uti i"a"e "e "ar;nos conta #inuciosa "o seu te#po3 Foi secret<rio "e trH arce5ispos "e Cantu<ria6 u# "e e es Bec`et> 0oi a#i,o "e A"riano I( no 0i# "a $i"a era 5ispo "e C&artres6 on"e #orreu6 e# EE_F3 E# #at%ri^ estran&a Y 0% era u# te#pera#ento c%ptico> a si #es#o se c&a#a$a Laca "%#icoN no senti"o "o ter#o e# Santo A,ostin&o3 O seu respeito pe o reis era i#ita"oK Lrei i etra"o % asno coroa"oN3 (enera$a S3 Bernar"c #as esta$a con$enci"o "e 9ue a sua tentati$aSe reconci iar * ato e Aric tte es "e$ia ser u# erro3 A"#ira$a A5e ar"o6 #as ria;se "a sua teoria "o uni$ersais6 co#o "a "e Rosce ino3 Consi"era$a a ,ica 5oa intro"u2o " estu"o #as e# si #es#a exan,ue e est%ri 3 Aristte es6 "i= e e6 po"e se contesta"o at% e# ,ica> o respeito "os autores anti,os no "e$ia i#pe"i BEC Os &inos #e"ie$ais atinos6 ri#a"os e acentua"os6 "o expresso6 ori^ su5 i#6 ora no5re e pat%tica6 Y ine &or 0ei2o "o senti#ento re i,ioso "o te#po3 TIF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL o exerc!cio cr!tico "a ra=o3 * ato % ain"a para e e o Lpr!ncipe "os 0i so0osN3 Con&ece pessoa #ente a #aior parte "os &o#ens cu tos "a sua %poca e to#a parte a#i,<$e nos "e5ates esco <sticos3 Tornan"o a $isitar u#a esco a "e 0i oso0ia passa"os trinta anos6 sorri6 ou$in"o "iscutir os #es#os pro5 e#as3 A at#os0era "a socie"a"e 9ue 0re9uenta % #uito se#e &ante Y "as sa as "e Ox0or" &< trinta anos3 *ara o 0i# "a sua $i"a as uni$ersi"a"es su5stitu!ra# as esco as cate"rais6 e pe o #enos e# In, aterra6 ti$era# not<$e continui"a"e "es"e ento3 No s%cu o xii tra"utores au#entara# o n:#ero "e i$ros ,re,os :teis aos estu"antes oci"entais3 Das trHs 0ontes "e tra"u2o6 Constantinop a6 *a er#o e To e"o6 a : ti#a 0oi a #ais i#portante6 #as as tra"u2@es era# #uitas $e=es "o <ra5e6 no "irecta#ente "o ,re,o3 No se,un"o 9uarte "o s%cu o xii o arce5ispo Rai#un"o "e To e"o 0un"ou u# co %,io "e tra"utores 9ue "eu ,ran"e resu ta"o3 E# EEI_ ]ai#e "e (ene=a tra"u=iu os Ana !ticos6 os Tpicos6 e os E encos So0isticos6 "e Aristte es3 Os Se,un"os Ana !ticos 0ora# consi"era"os "i0!ceis por 0i so0os oci"entais3 Henri9ue Aristipo6 "e CatAnia6 B#3 EE\IC tra"u=iu o F%"on e o 4%non6 #as as suas tra"u2@es no ti$era# e0eito i#e"iato3 Os &o#ens cu tos co#preen"ia# 9ue o seu con&eci#ento parcia "a 0i oso0ia ,re,a "eixa$a #uito por "esco5rir6 e "e ai u#a ,ran"e a$i"e= "e con&ecer #e &or a anti,ui"a"e3 O 'u,o "a orto"oxia no era to se$ero co#o Ys $e=es se 'u ,a3 U# &o#e# po"ia se#pre escre$er o seu i$ro6 e "epois6 se necess<rio6 retirar as partes &er%ticas aps "iscusso p:5 ica3 A #aior parte "os 0i so0os "o te#po era 0rancesa e a Fran2a i#porta$a Y I,re'a co#o contrapeso "o i#p%rio3 Se &ou$esse 9uais9uer &eresias entre e es6 os c %ri,os eru"itos era# 9uase to"os po itica#ente orto"oxos> essa 0oi a i#pie"a"e "e Arno "o "e Brescia6 9ue a5riu excep2o Y re,ra3 A esco <stica pri#iti$a "e$e consi"erar;se6 po itica#ente6 0ruto "a uta "a I,re'a pe o po"er3 CA*!TULO GII O SZCULO GIII A I"a"e 4%"ia cu #ina no s%cu o #u3 A s!ntese ,ra"ua #ente er,ui"a "es"e a 9ue"a "e Ro#a co#p eta;se ento tanto 9uanto poss!$e 3 O s%cu o xi$ "isso $eu institui2@es e 0i oso0ias> o x$ iniciou o 9ue se consi"era ain"a #o"erno3 Os ,ran"es &o#ens "o s%cu o xiii 0ora# $er"a"eira#ente ,ran"es3 InocHncio

III6 S3 Francisco6 Fre"erico II e To#<s "e A9uino so supre#os representantes "os tipos respecti$os3 Hou$e a %# "e isso rea i=a2@es no "e0ini"a#ente i,a"as a ,ran"es no#esK as cate"rais ,ticas "e Fran2a6 a iteratura ro#Antica "e Car os 4a,no6 Artur6 e os Nie5e un,os6 os co#e2os "o ,o$erno constituciona na 4a,na Carta6 e a CA#ara "os Co#uns3 O 9ue nos interessa % a 0i oso0ia esco <stica6 especia #ente orienta"a por To#<s "e A9uino> #as "eix<; a;e#os para o cap!tu o se,uinte6 e tentare#os es5o2ar os aconteci#entos constituti$os "a at#os0era #enta "a %poca3 A 0i,ura centra no co#e2o "o s%cu o % o papa InocHncio EEE BEEQ_;EIE\C6 po !tico sa,a=6 $i,oros!ssi#o6 con$icto#ais a tas exi,Hncias "o papa"o6 #as no "ota"o "e &u#i "a"e crist3 Na sua consa,ra2o pre,ou se,un"o o textoK LHo'e te co o9uei aci#a "as na2@es e "os reinos6 para arrancar e "e#o ir6 para "estruir e "errotar6 para p antar e construir6c3 C&a#ou;se a si #es#o Lrei "os reis6 sen&or "os sen&ores6 sacer"ote para se#pre e se#pre se,un"o a or"e# "e 4e 9ui=e"e`N3 E# re0or2o "e esta sua concep2o apro$eitou to"as as circunstAncias 0a$or<$eis3 Na Sic! ia6 con9uista"a pe o i#pera"or Henri9ue (I B#3 EEQdC6 #ari"o "e Constan2a6 &er"eira "os reis nor#an"os6 o no$o rei Fre"erico tin&a trHs anos 9uan"o InocHncio ascen"eu ao papa"o3 Ha$ia a,ita2o e Constan2a pre; TII HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL cisou "o auxi io "o papa6 e6 recon&ecen"o; &e a superiori"a"e6 asse,urou os "ireitos "o 0i &o3 *ortu,a e Ara,o 0i=era# o #es#o3 Na In, aterra6 o rei ]oo6 "epois "e ,ran"e resistHncia6 te$e "e ce"er o seu reino a InocHncio e tornar a rece5H; o co#o 0eu"o papa 3 De certo #o"o os $ene=ianos e$ara# a #e &or no caso "a 9uarta cru=a"a3 Os so "a"os "a Cru= "e$ia# e#5arcar e# (ene=a> #as s os $ene=ianos tin&a# 5astantes na$ios6 e opina$a#6 por #oti$os pura#ente co#erciais6 9ue era #uito #e &or con9uistar Constantinop a "o 9ue ]erusa %#3 Seria "e 9ua 9uer #o"o u#a a pon"ra :ti 6 e o i#p%rio orienta nunca 0ora 0a$or<$e aos cru=a"os3 Ac&ou;se necess<rio a5rir ca#in&o a (ene=a> Constantinop a 0oi to#a"a e esta5e eci"o u# i#pera"or atino3 A principio InocHncio a5orreceu;se> #as re0 ectiu 9ue po"eria reunir as I,re'as orienta e oci"enta Besta esperan2a 0oi $C3 Excepto neste caso6 no sei "e 9ue a ,u%# ti$esse e$a"o a #e &or "e InocHncio III3 Or"enou a ,ran"e cru=a"a contra os aI5i,enses6 9ue arrancou a &eresia6 a 0e ici"a"e6 a prosperi"a"e e a cu tura "o Su "a Fran2a3 Dep?s Rai#un"o6 con"e "e To osa6 por ti5ie=a 9uanto Y cru=a"a e "eu a #aior parte "a re,io "os aI5i,enses ao con"utor "a cru=a"a6 Si#o "e 4on0ort6 pai "o pai "o par a#ento3 Te$e con0 ito co# o i#pera"or Otto6 e pe"iu aos a e#es 9ue o "epusesse#3 Assi# 0oi6 e por su,esto sua e e,era# Fre"erico II6 ento '< "e i"a"e su0iciente3 4as exi,iu por este apoio terr!$eis pro#essas ; 9ue Fre"erico pensa$a e# 9ue5rar o,o 9ue pu"esse3 InocHncio III 0oi o pri#eiro ,ra#i papa se# 9ua 9uer e e#ento "e santi"a"e3 A re0or#a "a I,re'a 0ir#ara o senti#ento "a &ierar9uia e o prest!,io #ora e assi# con$enceu 9ue era "esnecess<rio &a$er pertur5a2@es para ser sa,ra"o3 Des"e esse te#po6 o po"er era ca"a $e= #ais o o5'ecti$o "o papa"o e pro$ocou oposi2o "e &o#ens re i,iosos #es#o nesse te#po3 Co"i0icou o "ireito cannico6 para au#entar o po"er "a C:ria> .a t&er $on "er (o,e /ei"e "i= 9ue esse c"i,o L0oi o i$ro #ais ne,ro 9ue o In0erno pro"u=iuN3 E#5ora o papa"o ain"a $iesse a ter $itrias6 o seu "ec inio su5se9uente po"ia '< pre$er;se3 Fre"erico II6 9ue 0ora pupi o "e InocHncio6 0oi para a A e#an&a e# EIEI6 e 0oi e eito co# auxi io "o papa3 InocHncio no c&e,ou a $er o 0or#i"<$e anta,onista 9ue e$antara contra o papa"o3 Fre"erico;u# "os #ais not<$eis ,o$ernantes "a &istria;passara a in0Ancia e a 'u$entu"e e# circunstAncias "i0!ceis e a"$ersas3 Seu pai6 Henri9ue (I B0i &o "e Bar5a;Rui$aC

"errotara os nor#an"os "a Sic! ia e "esposara Constan2a6 &er"eira "o reino3 Esta5e eceu u#a ,uarni2o ,er#Anica6 o"ia"a pe os sici ianos> #as #orreu e# EEQd6 9uan"o Fre"erico tin&a "ois anos3 Constan2a $o tou;se contra os a e#es e ten; FILOSOFIA CATOLICA TIU tou ,o$ernar se# e es co# auxi io "o papa3 Os a e#es ressentira#;se e Otto tentou con9uistar a Sici ia6 o 9ue o p?s e# con0 ito co# o papa3 *a er#o6 on"e Fre"erico passou a in0Ancia6 esta$a su'eita a outras per3 tur5a2@es3 Ha$ia re$o tas #us !#es> p!sanos e ,eno$eses 5atia#;se pe a posse "a i &a> o po$o "a Sici ia #u"a$a constante#ente con0or#e o parti"o 9ue #e &or pa,a$a a trai2o3 4as cu tura #ente a Sici ia tin&a ,ran"es $anta,ens3 4istura$a#;se a i as ci$i i=a2@es #us i#e6 5i=antina6 ita iana e a e# co#o e# nen&u#a outra parte> e o ,re,o e o ati# erarn !n,uas $i$as na Sic! ia3 Fre"erico 0a a$a seis in,uas co# 0 uHncia e e# to"as era ar,uto3 Con&ecia 5e# a 0i oso0ia <ra5e e tin&a re a2@es "e a#i3 =a"e co# #ao#etanos6 escan"a i=an"o cristos pie"osos3 Era u# Ho&ens3 tau0en6 e na A e#an&a po"ia contar co#o a e#o> #as na cu tura e sen3 ti#ento era ita iano6 co# tinturas "e 5i= oantino e <ra5e3 FQ conte#porAneo36 o &a$a#;no co# a"#ira2o6 ,ra"ua #ente trans0or#a"a e# &orror> c&a3 #a$ain; &e L#ara$i &a "o #un"o e ino$a"or #ara$i &osoN3 Ain"a e# $i"a "eu ori,e# a #itos3 Dissera#;no autor "e u# i$ro De T^i5us I#posto3 ri5us6 9ue seria# 4ois%s6 Cristo e 4aorn%3 Este i$ro6 9ue nunca existiu 0oi sucessi$a#ente atri5u!"o a #uitos ini#i,os "a I,re'a6 o : ti#o "oi 9uais 0oi Spino=a3 Os ter#os L,ue 0oN e L,&i5e inoN co#e2ara# a usar;se no te#po "p con0 ito "e Fre"erico co# o i#pera"or Otto3 So corrup2@es "e L.e 0K e L.ai5 in,enN no#es "e 0a#! ia "os "ois ri$ais3 BO so5rin&o "e Ot& % antepassa"o "a 0a#! ia rea 5ritAnica3C InocHncio EEE #orreu e# EIE\> Otto6 a 9ue# Fre"erico "errotou6 en EIE_3 O no$o papa6 Honrio EEE6 te$e a princ!pio 5oas re a2@es co# Fre "erico6 e# 5re$e pertur5a"as3 *ri#eiro6 Fre"erico recusou ir Y cru=a"a "epois te$e con0 ito co# as ci"a"es o#5ar"as6 9ue e# EII\ tratarain u#a a ian2a o0ensi$a e "e0ensi$a por $inte cinco anos3 O"ia$a# os a E nies3 U# "os seus poetas escre$eu $ersos 0ero=es contra e esK LN arnes o po$o "a A enian&a3 Lon36 [ e6 on,e "e ti se'a# esses ces "oi"osc LTo parece expriiiiii6 o sentirnento ,era na #5ar"ia3 Fre"erico "ese'a$ Lo6 per#anecer na It< ia para tratar Ya"es6 #as e# EIId #orre Honrio e suce"eu; &e +re,rio IG6 "uro asceta6 9ue a#a$a S3 Francise e a 9ueni e e La#a$a6 BCanoni=ou S3 Francisco "ois anos "epois "a #orte3 +re,rio pun&a a cru=a"a aci#a "e tu"o e exco#un,ou Fre"erico pc no a rea i=ar3 Fre"erico6 casa"o co# a 0i &a e &er"eira "o reino "e ]ert sa %ni6 "ese'a$a ir 9uan"o pu"esse e c&a#ou;se a si #es#o rei "e ]erus^ %ni3 Eni EII_6 e#5ora ain"a exco#un,a"o6 0oi6 o 9ue irritou ain"a #aV +re,Orio3 Conio po"ia a &oste cru=a"a ter por ,uia u# &o#e# 5ani" pe o papaJ C&e,a"o Y *a estina6 Fre"erico enten"eu;se co# os #aorn6 TIT HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL tanos6 exp icou; &es 9ue os cristos "a$a# ,ran"e i#portAncia a ]erusa'%#6 apesar "o seu 0raco $a or estrat%,ico6 e conse,uiu paci0ica#ente con$encH; os a restaurar a ci"a"e para e e3 O papa en0ureceu;se #aisK "e$ia co#5ater;se o in0ie e no tratar co#e e3 4as Fre"erico 0oi coroa"o e# ]erusa %#3 e incontestY$e #ente ti$era Hxito3 E# EIUF restaurou;se a pa= entre o papa e o i#pera"or3 Nos poucos anos "e pa= se,uintes6 o i#pera"or "e"icou;se aos ne,cios "a Sic! ia3 Co# auxi io "o pri#eiro;#inistro6 *ietro "e a (i,na6 pro#u ,ou u# no$o c"i,o6 "eri$a"o

"o "ireito ro#ano e re$e a"or "e a to ni$e "e ci$i i=a2o nos seus "o#inios "o Su > 0oi tra"u=i"o e# ,re,o para os &a5itantes "e 0a a ,re,a3 Fun"ou u#a uni$ersi"a"e i#portante e# N<po es3 4an"ou cun&ar #oe"as "e ouro6 Lau,ustaisN6 pri#eiras #oe"as "e ouro no Oci"ente "urante s%cu os3 E e,eu representantes "as ci"a"es para o seu conse &o6 #as s co# po"er consu ti$o3 Este per!o"o "e pa= ter#inou co# o no$o con0 ito entre Fre"erico e a Li,a Lo#5ar"a6 e# EIUd> o papa inter$eio e tornou a exco#un,ar o i#pera"or3 Des"e ento at% Y #orte "e Fre"erico BEIRFC a uta 0oi prYtica#ente continua6 ,ra"ua #ente #ais crue 6 "ura e trai2oeira "e a#5os os a"os3 Co# sorte $<ria ain"a esta$a incerta Y #orte "o i#pera"or3 4as os 9ue tentara# ser seus sucessores no tin&a# o seu po"er6 0ora# ,ra"ua #ente 5ati"os6 "eixan"o a It< ia "i$i"i"a e o papa $itorioso3 A #orte "os papas era "e #enos interesse para a uta> ca"a sucessor se,uia prYtica#ente a po itica "o pre"ecessor3 +re,rio IG #orreu e# EITE> e# EITU 0oi e eito InocHncio I(6 0ero= ini#i,o "e Fre"erico3 Lu!s IG6 e#5ora i#pecY$e #ente orto"oxo6 tentou #o"erar a 0:ria "e +re,rio e InocHncio I(6 #as e# $o3 InocHncio e# especia re'eitou 9ua 9uer enten"i#ento co# o i#pera"or e usou contra e e os expe"ientes #ais i#orais3 Dec arou;o "eposto6 proc a#ou u#a cru=a"a contra e e e exco#un,ou 9ue# o apoiasse3 Os 0ra"es pre,ara# contra e e> os #us i#es e$antara#;se6 &ou$e con'uras entre pree#inentes parti"<rios no#inais3 Tu"o isto exacer5ou a crue "a"e "e Fre"erico> os conspira"ores era# 0ero=#ente puni"os e aos prisioneiros corta$a#;se a #o "ireita e ce,a$a;se o o &o "ireito3 Durante essa uta titAnica Fre"erico pensou 0un"ar u#a no$a re i,io "e 9ue e e seria o 4essias e *ietro "e a (i,na o S3 *e"ro BEC6 pro'ecto 9ue no 0oi p:5 ico #as a 9ue se re0eriu por escrito "iri,i"o a "e a (i,na3 4as "e s:5ito6 co# ou se# ra=o6 'u ,ou 9ue *ietro conspira$a3 BVC (er a $i"a "e Fre"erico II6 por Her#ann aantoro/ e=3 FILOSOFIA CATOLICA 4 Ce,ou;o e exp?; o p:5 ica#ente e# u#a 'au a3 *ietro e$itou #aior so0ri#ento suici"an"o;se3 E#5ora &<5i 6 Fre"erico no po"eria ter ti"o Hxito por9ue as 0or2as antipapais "o seu te#po era# pie"osas e "e#ocr<ticas6 ao passo 9ue e e 9ueria co#o u#a restaura2o "o i#p%rio ro#ano pa,o3 Esc areci"o e# cu tura6 era retr,a"o e# po !tica3 A sua corte era orienta 3 Tin&a u# &ar%# co# eu#icos3 4as a i co#e2ou a poesia ita iana> e e #es#o tin&a a ,u# #%rito co#o poeta3 No con0 ito co# o papa"o "iscutiu pontos "e contro$%rsia co#o os peri,os "o a5so utis#o ec esi<stico6 9ue teria# si"o ap au"i"os no s%cu o x$i6 #as 0ora# $os no seu te#po3 Os &ere,es6 9ue po"ia# ser seus a ia"os6 parecera#; &e apenas re5e "es e perse,uiu;os para a,ra"ar ao papa3 As ci"a"es i$res po"eria# ter;se oposto ao papa6 excepto a 0a$or "o i#pera"or3 Co#o Fre"erico &es exi,ia su5#isso6 rece5era# o papa co#o a ia"o3 Assi#6 e#5ora i$re "e supersti2@ es "o te#po e superior na cu tura aos outros ,o$ernantes6 a sua posi2o co#o i#pera"or e$ou;o a opor;se a tu"o 9ue era po itica#ente i5era 3 Fa &ou6 ine$itY$e #ente> #as "e to"os os 9ue errara# na &istria % e e u# "os #ais interessantes3 Os &ere,es6 a $o "a cru=a"a "e InocHncio IIII e "a perse,ui2o "e ,o$ernantes Binc uso Fre"ericoC #erece# estu"o 9uer e# si #es#os 9uer co#o $is u#5re "o senti#ento popu ar6 9ue "i0ici #ente se encontra nos escritos so5re o assunto3 A #ais interessante e a #ais $asta "as seitas &er%ticas 0oi a "os c<taros6 #ais con&eci"os no Su "a Fran2a por aI5i,enses3 A sua "outrina $iera "a 8sia pe os Ba es6 a astrara pe o Norte "a It< ia6 e no Su "a Fran2a era# ,ran"e #aioria6 inc uin"o no5res6 9ue ,osta$a# "e ter ra=o para se apo"erar "as terras "a I,re'a3 A "i0uso "a &eresia "e$eu;

se e# parte Y "esi uso "o resu ta"o "as cru=a"as6 #as principa #ente Y ri9ue=a e per$ersi"a"e "o c ero3 Nasceu u# senti#ento an< o,o ao u terior puritanis#o6 e# 0a$or "a santi"a"e pessoa 6 associa"a co# o cu to "a po5re=a3 A I,re'a era rica e #un"ana e #uitos6 #uitos pa"res ,rosseira#ente i#orais3 Os 0ra"es acusa$a# or"ens #ais anti,as e p<rocos "e a5uso "o con0ession<rio para se"u2o> e os ini#i,os "os 0ra"es "e$o $ia# a acusa2o3 Decerto as acusa2@es era# e# ,ran"e parte 0un"a"as3 Muanto #ais a I,re'a proc a#a$a a supre#acia e# 5ase re i,iosa #ais o po$o sentia o contraste entre pro0isso e rea i=a2o3 Os #es#os #oti$os 9ue #ais tar"e e$ara# Y Re0or#a operara# no s%cu o xiii> a "i0eren2a principa 0oi no se "ispore# os ,o$ernantes a co a5orar co# os &ere,es6 e# ,ran"e parte por no &a$er 0i oso0ia 9ue pu"esse conci iar a &eresia co# a a#5i2o "e "o#inio "os reis3 TI\ HISTORIA DA FILOSOFIA ir6 incerto o 9ue sa5e#os "os c<taros por9ue s tenios o teste#un&o "os seus ini#i,os3 A %# "e isso os ec esi<sticos #uito $ersa"os na &istria "a &eresia ten"e# a ap icar rtu o $u ,ar e atri5uir a seitas existentes to"as as opini@es "e seitas anteriores6 #uitas $e=es apenas so5re u#a se#e &an2a u# pouco $a,a3 No entanto &< unia parte 9ue parece 9uase 0ora "e "iscusso3 *arece 9ue os c<taros era# "ua istas e6 co#o os ,nsticos6 consi"era$a# o ]eo$< "o (e &o Testa#ento u# "eiiiiur,o per$erso6 e o $er"a"eiro Deus re$e a"o s#ente no No$o Testa#ento3 Tin&a# a #at%ria co#o essencia #ente #< e acre"ita$a# 9ue para FU $irtuosos no &< ressurrei2o "o corpo> #as os #aus trans#i,raria# e# corpos "e ani#ais3 *or isso era# $e,etarianos e a5stin&a#;se at% "e o$os6 9uei'o e eite3 Co#ia# peixe por supore# 9ue os peixes no se ,era$a# sexua #ente3 A5orrecia# o sexo e a ,uns "i=ia# ser o casa#ento pior "o 9ue o a"u t%rio6 por9ue % continuo e co#p acente3 *or outro a"o6 no $ia# o5'ec2o ao suic!"io3 Aceita$a# o No$o Testa#ento #ais itera #ente "o 9ue os orto"oxos> a5stin&a#;se "e 'urar e o0erecia# a outra 0ace3 Os perse,ui"ores recor"a# o caso "e u# &o#e#6 acusa"o "e &eresia6 9ue se "e0en"eu "i=en"o 9ue co#ia carne6 #entia6 'ura$a e era 5o# cat ico3 Os preceitos inais estritos "a seita s os o5ser$a$a# os c&a#a"os Lper0eitosN> os outros po"ia# co#er carne e at% casar;se3 rs interessante a ,enea o,ia "a "outrina3 (eio Y It< ia e Fran2a6 pe a $ia "as cru=a"as6 "a seita 5: ,ara "os 5o,o#i es> e# EE\d6 9uan"o os c<taros ti$era# conc! io perto "e To osa6 concorrera# "e e,a"os 5: ,aros3 *or sua $e= os 5o,o#i es resu ta$a# "a 0uso "e #ani9ueus e pau icianos6 seita ar#%nia 9ue re'eita$a o 5aptis#o in0anti 6 o pur,atrio6 a in$oca2o "os santos e a Trin"a"e> espa &ara#;se ,ra"ua #ente na Tr<cia e "epois na Bu ,<ria3 os p9u irianos era# se9ua=es "e 4arcion BERF "3 C3 ap3C 9ue se 'u ,a$a pros% ito "e S3 *au o re'eitan"o e e#entos 'u"aicos no Cristianis#o6 e tin&a a0ini"a"es co# os ,nsticos6 e#5ora no o 0osse3 A outra &eresia popu ar 9ue consi"erarei % a "os $a "enses3 Se,uia# *e"ro (a "o6 u# entusiasta 9ue e# EEdF an2ou u#a Lcru=a"aN para o5ser$AnB a "a ei "e Cristo3 Deu tu"o aos po5res e 0un"ou u#a socie"a"e6 Os *o5res "e Lio6 9ue pratica$a# a po5re=a e u#a $i"a estrita#ente $irtuosa3 A princ!pio ti$era# apro$a2o papa 6 #as6 ten"o ataca"o co# "e#asia"a ener,ia a i#or^t iB a"c "o c ero6 0ora# con"ena"os pe o Cop3 B^! 'o "e $B6roni e# EE_T3 DeB]B ira# ento 9ue to"o &o#e# 5o# %6 B;oni /tente6 para pre,^6ir e expor i6^ Escrituras> no#eara# #inistros prprins e os ser$i2os "o ^;66acer"cio cat ico3 A astrara# na

c^ n36 E6oB6#ia6 on"e i5riran;i ca#in&o aos iussitas c perse;

3 Na

FILOSOFIA CAT@LICA TT ,ui2o aI5i,ense6 9ue ta#5%# os atin,iu6 a ,uns 0u,ira# para o *ie#onte e 0oi a sua perse,ui2o a i6 no te#po "e 4i ton6 9ue "eu ori,e# ao sonetoK (in,a6 Sen&or6 teus santos tru"hsg Ain"a so5re$i$e# e# re#otos $a es a pinos e nos Esta"os Uni"os3 To"a esta &eresia a ar#ou a I,re'a6 9ue to#ou $i,orosas #e"i"a66) contra e a3 InocHncio III consi"era$a os &ere,es r%us "e #orte por trai2c a Cristo3 Ape ou para o rei "e Fran2a6 9ue e# EIFQ or"enou a cru=a"a contra os aI5i,enses6 con"u=i"a co# 0eroci"a"e incr!$e > especia #ente "epois "a to#a"a "e Carcassone &ou$e u# #ortic!nio &orr!$e 3 A in$esti,a2 o "a &eresia pertencera aos 5ispos6 #as sen"o #uito pesa"a para &o#ens 9ue tin&a# outras tare0as6 +re,rio IG 0un"ou a In9uisi2o BEIUUC para co a5orar co# o episcopa"o3 Depois "e EIRT no se conce"ia "e0esa aos acusa"os pe a In9uisi2o3 Se con"ena"os6 con0isca$a#; &es as proprie"a"es ; na Fran2a para a Coroa3 Muan"o a u# acusa"o era recon&eci"a cu pa6 era entre,ue ao 5ra2o secu ar6 co# u#a peti2o "e 9ue a sua $i"a 0osse poupa"a> #as se as autori"a"es secu ares o nie 9uei#a$a#6 po"ia# ser tra"u=i"as perante a In9uisi2o3 Isto enten"ia;se no s co# a &eresia no senti"o corrente #as co# a #a,ia e 0eiti2aria3 Na Espan&a isto atin,ia principa #ente os cripto'u"eus3 A tare0a cou5e especia #ente aos "o#inicanos e 0ranciscanos3 Nunca penetrou na Escan"in<$ia e na In, aterra6 #as os in, eses usara#;na contra ]oana "VAre3 No con'unto o Hxito 0oi co#p eto3 A &eresia a 5i,ense aca5ou3 A I,re'a6 no co#e2o "o s%cu o xiii6 correu peri,o "e re$o ta pouco #enos ,ra$e "o 9ue no x$i3 De este sa $ara#;se e# ,ran"e parte as or"ens #en"icantes6 S3 Francisco e S3 Do#in,os 0i=era# #uito #ais pe a orto"oxia "o 9ue os #ais $i,orosos paTCas3 S3 Francisco "e Assis BEE_E ou EE_I;EII\C 0oi u# "os &o#ens #ais a#<$eis "a &istria3 De 0a#! ia a5asta"a6 no 0oi a$esso 9uan"o no$o aos pra=eres $u ,ares3 4as u# "ia6 ao passar a ca$a o por u# eproso6 sentiu ta pie"a"e 9ue "es#ontou e 5ei'ou o &o#e#3 *ouco te#po "epois reso $eu renunciar a to"os os 5ens #un"anos e "e"icar;se Y pr%"ica e 5oas o5ras3 O pai6 respeit<$e &o#e# "e ne,cio6 0icou 0urioso #as no p?"e "etH;Io3 E# 5re$e e e 'untou u# ,rupo "e se9ua=es6 $ota"os Y po5re=a inte,ra 3 *ri#eiro a I,re'a "escon0iou "o #o$i#ento6 9ue se parecia co# o "os *o5res "e Lio3 Os pri#eiros #ission<rios en$ia"os TI_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL por S3 Francisco a u,ares "istantes era# consi"era"os &er%ticos6 por9ue pratica$a# a po5re=a e# $e= "e6 co#o os #on,es6 0a=ere# u# $oto 9ue nin,u%# to#a$a a s%rio3 4as InocHncio III aperce5era;se "o $a or "o #o$i#ento se pu"esse en9ua"r<; o na orto"oxia e e# EIFQ ou EIEF recon&eceu a no$a or"e#3 +re,rio IG6 a#i,o pessoa "e S3 Francisco6 continuou a 0a$orecH; o6 i#pon"o certas re,ras penosas ao entusias#o an<r9uico "o Santo3 Francisco preten"ia cu#prir estrita#ente o $oto "e po5re=a> no "ese'a$a i,re'as ne# casas para os seus se9ua=es6 De$ia# #en"i,ar o po e no ter outra casa seno a "e ocasiona &ospita i"a"e3 E# EIEQ 0oi ao Oriente e pre,ou perante o su to6 9ue o rece5eu cortHs#ente #as 0icou #ao#etano3 No re,resso $iu 9ue os 0ranciscanos tin&a# constru!"o u#a casa3 Te$e "es,osto #as o papa in"u=iu;o ou co#pe iu;o a continuar3 Depois "a #orte +re,rio canoni=ou;o #as a i$iou a re,ra no tocante Y po5re=a3 Muanto Y santi"a"e6 Francisco te$e i,uais> o 9ue o torna :nico % a sua 0e ici"a"e espontAnea6 o seu a#or uni$ersa 6 os seus "ons "e poeta3 A sua 5on"a"e se#pre se#

es0or2o parecia no ter i#pure=as 9ue "o#inar3 A#a$a to"as as coisas $i$as6 no apenas co#o cristo ou &o#e# 5ene$o ente6 #as co#o poeta3 O seu &ino ao So 6 escrito pouco antes "e #orrer6 po"ia 9uase ter si"o escrito por I`&naton6 a"ora"or "o So > #as no inteira#ente;o Cristianis#o in0or#a;o6 ain"a 9ue no #uito c ara#ente3 Sentiu u#a o5ri,a2o para co# os eprosos6 por e es6 no por si> "i$ersa#ente "a #aioria "os santos cristos tin&a #aior interesse na 0e ici"a"e "os outros "o 9ue na sa $a2o prpria3 Nunca #ostrou superiori"a"e6 ne# perante o #ais &u#i "e ou o #ais per$erso3 To#<s "e Ce ano "isse 9ue e e era #ais "o 9ue u# santo entre os santos> entre os peca"ores era u# "e e es3 CA*!TULO GIII S3 TO4XS DE AMUINO To#<s "e A9uino BEIIR ou I\;EIdTC % consi"era"o o #aior 0i so0e esco <stico3 E# to"as as institui2@es cat icas "e e"uca2o on"e se ensine 0i oso0ia o seu siste#a te# "e ensinar;se co#o o :nico $er"a"eiro6 "es"e u# rescrito "e Leo GIII BE_dQC3 *ortanto S3 To#<s no te# s interesse &istrico6 #as in0 uHncia $i$a6 co#o * ato6 Aristte es6 aant6 e He,e ;#ais "e 0acto "o 9ue os "ois : ti#os3 E# #uitos aspectos se,uiu to "e perto Aristte es 9ue entre os cat icos o Esta,irita te# 9uase a autori"a"e "e u# "os *a"res6 e critic<; o e# #at%ria "e pura 0i oso0ia $eio a ser 9uase !#pio BEC3 Ne# se#pre assi# 0oi3 No te#po "e S3 To#<s ain"a no se tra$ara o co#5ate pr;Aristte es co#o contra * ato3 A in0 uHncia "e S3 To#<s asse,urou a $itria at% o Renasci#ento> "epois * ato6 #ais 5e# con&eci"o "o 9ue na I"a"e 4%"ia a"9uiriu supre#acia na opinio "a #aioria "os 0i so0os3 No s%cu o x$ii 0oi possi$e ser orto"oxo e cartesiano> 4a e5ranc&e6 e#5ora pa"re6 nunca 0oi censura"o3 4as nos nossos "ias essa i5er"a"e pertence ao passa"o> os ec esi<sticos cat icos "e$e# aceitar S3 To#<s se se ocupare# "e 0i oso0ia3 O L"outor an,% icoN co#e2ou a sua e"uca2o no caste o "e seu pai6 con"e "e A9uino6 prxi#o "o #onte Cassino6 no reino "e N<po es3 Este$e seis anos na Uni$ersi"a"e "e Fre"erico II6 na #es#a ci"a"e3 Entrou para os "o#inicanos e 0oi a Co nia estu"ar co# A 5erto 4a,no6 o #aior aristot% ico6 "o te#po3 Depois "e u# perio"o e# Co nia e *aris6 $o tou Y It< ia e# EIRQ6 on"e $i$eu6 excepto nos trHs anos "e EI\Q;dI3 Nesses BEC Muan"o o 0i= na r<"io^ &ou$e #uitos protestos cat icos3 TUF HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL anos este$e e# *aris6 on"e os "o#inicanos6 "e$i"o ao seu aristote is#o6 esta$a# "esa$in"os co# as autori"a"es uni$ersit<rias6 co#o suspeitos "e si#patia &er%tica pe os a$erro!stas6 9ue tin&a# u# parti"o po"eroso na Uni$ersi"a"e3 Os a$erro!stas6 interpretan"o Aristte es6 a0ir#a$a# 9ue a a #a in"i$i"ua no % i#orta > a i#orta i"a"e pertence ao inte ecto6 9ue % i#pessoa e i"Hntico e# "i0erentes seres inte i,entes3 Muan"o sou5era# 9ue esta "outrina % contr<ria Y 0% cat ica a"optara# o su5ter0:,io "a L"up a $er"a"eNK u#a6 5asea"a na ra=o6 e# 0i oso0ia> outra na re$e a2o6 e# teo o,ia3 Tu"o isto torna$a Aristte es suspeito6 e S3 To#<s e# *aris tin&a "e "es0a=er o "ano causa"o por "e#asia"a aceita2o "e "outrinas <ra5es3 Te$e nisso Hxito sin,u ar3 Di$ersa#ente "os pre"ecessores6 tin&a 5o# con&eci#ento "e Aristte es3 O seu a#i,o +ui &er#e "e 4oer5e`e 0ornecera; &e tra"u2@es "o ,re,o6 e e e #es#o escre$eu co#ent<rios3 At% ento as no2@es "e Aristte es tin&a# si"o o5scureci"as por acrescentos neop atnicos3 4as e e se,uiu o ,enuino Aristte es e p?s "e parte o p atonis#o at% co#o e e aparece e# Santo A,ostin&o3 Conse,uiu persua"ir a I,re'a "e 9ue o siste#a "e Aristte es era pre0eri$e ao "e * ato co#o 5ase "a 0i oso0ia crist6 e

9ue #ao#etanos e a$erroistas tin&a# interpreta"o #a Aristte es3 Muanto a #i#6 eu "iria 9ue o De Ani#a e$a #ais natura #ente a A$erris "o 9ue a S3 To#<s> #as a I,re'a "es"e ento pensou "e outro #o"o3 Eu "iria ain"a 9ue o parecer "e Arist te es na #aior parte "as 9uest@es "e ,ica e 0i oso0ia se pro$ou ser ar,a#ente erra"a> esta opinio ta#5%# no po"e ser pro0essa"a por 0i so0o cat ico ou pro0essor cat ico "e Fi oso0ia3 A o5ra #ais i#portante "e S3 To#<s6 Su##a contra +enti es6 0oi escrita nos anos "e EIRQ;\T3 Trata "a $er"a"e "a re i,io crist6 por ar,u#entos "iri,i"os a u# eitor 9ue se sup@e no se'a cristo> $H;se 9ue o eitor i#a,in<rio % $ersa"o e# 0i oso0ia <ra5e3 Escre$eu outro i$ro6 Su##a T]/oEpC,^ae6 "e 9uase i,ua i#portAncia6 #as "e #enor interesse para ns6 por no tratar "e usar ar,u#entos 9ue prb$ia#ente no a"#ita# a $er"a"e "o Cristianis#o3 O 9ue se,ue % u# extracto "a Su##a6 contra +editi Hs3 Consi"ere#os o 9ue se enten"e por Lsa5e"oriaN3 *o"e existir co# aspecto particu ar6 co#o construir casas> isto %6 a ,u%# con&ecer os #eios para 0i# particu ar3 4as os 0ins particu ares su5or"ina#;se ao "o uni$erso6 e a sa5e"oria p^er se i,a;se co# o 0i# "o uni$erso6 9ue % o 5e# "o inte ecto6 isto %6 a $crBiaB e3 A prossecu2o "a sa5e"oria neste senti"o % a #ais per0eita6 su5 i#e6 pro$eitosa e "e eitosa "e to"as3 Tu"o isto se pro$a co# a autori"a"e "o LFi so0oN6 9uer "i=er6 "e Aristte es3 FILOSOFIA CATOLICA TUE O #eu 0ini B"i= e eC % "ec arar a $er"a"e pro0essa"a pe a re i,io cat ica3 4as a9ui "e$o ape ar para a ra=o6 $isto os ,entios no aceitare# a autori"a"e "a Escritura3 4as a ra=o natura % "e0iciente nas coisas "e Deus "e 9ue s po"e pro$ar u#a parte3 *o"e pro$ar a existHncia "e Deus e a i#orta i"a"e "a a #a6 #as no a Trin"a"e6 a encarna2o6 ou o ]ui=o Fina 3 Tu"o 9uanto % "e#onstr<$e concor"a co# a 0% crist e na re$e a2o na"a % contr<rio Y ra=o3 4as i#porta separar o raciona #ente "e#onstr<$e "o 9ue no o %3 *or isso6 "os 9uatro i$ros "a Su##a trHs no recorre# Y re$e a2o excepto para #ostrar o seu acor"o co# o raciona 3 S o 9uarto trata "e #at%rias co,nosci$eis apenas pe a re$e a2o3 O pri#eiro passo % pro$ar a existHncia "e Deus6 9ue a ,uns consi"era# e$i"ente3 Se con&ecHsse#os a essHncia "e Deus seria isso $er"a"e6 pois 9ue e# Deus Bco#o #ais a"iante se pro$aC essHncia e existHncia so i"Hnticas3 Os s<5ios con&ece# #e &or a sua essHncia "o 9ue os i,norantes6 e os an'os #ais "o 9ue to"os> #as nen&u#a criatura a con&ece 5astante para "e"u=ir a sua existHncia "a sua essHncia3 Re'eita portanto o ar,u#ento onto ,ico3 I#porta e#5rar 9ue as $er"a"es re i,iosas "e#onstr<$eis po"e# ta#5%# ser con&eci"as pe a 0%3 As pro$as so "i0!ceis e s acess!$eis aos cu tos> #as a 0% % necess<ria aos i,norantes6 aos #o2os e a to"os 9ue pe as preocupa2@es pr<ticas no tH# te#po "e estu"ar Fi oso0ia3 A esses 5asta a re$e a2o3 A ,uns "i=e# 9ue Deus s % con&eci"o pe a 0%> por9ue os princ!pios "a "e#onstra2o se nos "o na experiHncia "eri$a"a "os senti"os6 co#o se "i= nos Se,un"<s Ana !ticos e o 9ue transcen"e os senti"os no po"e pro$ar;se> #as isto % 0a so> e6 9uan"o 0osse $er"a"eiro6 Deus po"ia ser con&eci"o pe os e0eitos sens!$eis3 A existHncia "e Deus pro$a;se6 co#o e# Aristte es6 pe o ar,u#ento "o #otor i#$e BEC3 H< coisas #$eis6 coisas #o$entes e #$eis3 Tu"o 9uanto se #o$e % #o$i"o por a ,u#a coisa> isen"o i#poss!$e o re,resso in0inito6 a ,u#a coisa &< 9ue #o$e se# ser #o$i"o3 O #otor i#$e % Deus3 *o"e o5'ectar;se 9ue o ar,u#ento i#p ica a eterni"a"e "o #o$i#ente6 ne,a"a pe os cat icos3 Seria erro> % $< i"o na &iptese "a eterni"a"e "o

#o$i#ento6 #as % re0or2a"o pe a &iptese contr<ria6 9ue i#p ica u# co#e2o e portanto u#a causa pri#a6 BEC 4as e# Aristte es o ar,u#ento e$a a 9uarenta e sete ou cin9uenta e cinco "euses3 TUI HISTORIA DA *ILOSOFIA OCIDENTAL Na Su#J/ T&eo o,iae "< cinco pro$as "a existHncia "e Deus3 *ri#eira6 o ar,u#ento aci#a a u"i"o3 Se,un"a6 a "a causa pri#a6 "epen"ente "a i#possi5i i"a"e "o re,resso in0inito3 Terceira6 o "e$er existir u#a 0onte : ti#a "e to"a necessi"a"e> % an< o,o ao se,un"o ar,u#ento3 Muarta6 a "e 9ue ac&a#os $<rias per0ei2@es no #un"o e e as "e$e# "eri$ar "e a ,u#a coisa co#p eta#ente per0eita3 Muinta6 a "e 9ue ac&a#os coisas inani#a"as "estina"as a u# 0i#6 9ue "e$e $ir "e a ,u# ser exterior a e as6 pois 9ue s as coisas ani#a"as tH# 0i# interno3 (o tan"o Y Suh contra +enti es6 pro$a"a a existHncia "e Deus6 po"e#os "i=er #uitas cousas a respeito "e E e6 #as to"as ne,ati$as3 A nature=a "e Deus s nos % con&eci"a atra$%s "o 9ue no %3 Deus % eterno6 por9ue % i#$e > % i#ut<$e 6 por9ue no te# potencia i"a"e passi$a3 Da$i" "e Dinant Bpante!sta #ateria ista "o co#e2o "o s%cu o xiiiC L"es$airouN i"enti0ican"o Deus co# a #at%ria pri#a> a5sur"o por9ue a #at%ria pri#a % passi$i"a"e pura e Deus % pura acti$i"a"e3 E# Deus no &< co#posi2o6 portanto no &< corpo6 por9ue os corpos tH# partes3 Deus % a sua #es#a essHncia> "e contr<rio no seria si#p es #as co#posto "e essHncia e existHncia BEste ponto % i#portanteC3 E# Deus essHncia e existHncia so i"Hnticas3 No po"e especi0icar;se por 9ua 9uer "i0eren2a su5stancia > no est< e# 9ua 9uer ,Hnero> no po"e "e0inir;se> no precisa "a exce Hncia "e 9ua 9uer ,Hnero3 A ,u#as coisas so "e certo #o"o co#o Deus6 outras no3 n #ais prprio "i=er 9ue as coisas se asse#e &a# a Deus "o 9ue a rec!proca3 Deus % 5o# e % a sua i#ensa 5on"a"e3 Z inte i,ente e o seu acto "e inte i,Hncia % a sua essHncia3 E e co#preen"e pe a sua essHncia e co#; preen"e;se per0eita#ente a si #es#o3 B]oo Escoto6 co#o $i#os6 pensa$a "i$ersa#enteC3 E#5ora no &a'a co#posi2o no inte ecto "i$ino6 Deus co#preen"e #uitas coisas3 Isto po"ia o0erecer "i0icu "a"es6 #as as coisas 9ue E e co#preen"e no tH# ser "istinto "o Seu3 Ne# existe# per se co#o * ato pensou6 por9ue as 0or#as "e coisas naturais no po"e# existir ou ser enten"i"as separa"as "a #at%ria3 No entanto Deus "e$e enten"er 0or#as antes "e cria"as3 A so u2o % a se,uinteK LO conceito "o inte ecto "i$ino6 se,un"o E e se co#preen"e a Si #es#o6 conceito 9ue % a sua pa a$ra6 % a se#e &an2a no s "o 9ue Deus co#preen"eu6 #as "e to"as as coisas "e 9ue a "i$ina essHncia % se#e &an2a3 Assi#6 #uitas coisas po"e# ser co#preen"i"as por Deus6 por u#a esp%cie inte i,!$e 9ue % a essHncia "i$ina e por u#a inten2o co#preen"i"a 9ue % a "i$ina pa a; FILOSOFIA CATOLICA TUU $raN BEC3 To"a 0or#a6 en9uanto a ,o positi$a6 % u#a per0ei2o3 O inte ecto "e Deus inc ui na sua essHncia o pr prio "e ca"a coisa6 co#preen"en"o on"e % se#e &ante e on"e % "esse#e &ante a Si3 *or exe#p o6 a $i"a6 n o o con&eci#ento6 % esse ncia "a p anta> o con&eci#ento6 no a inte i,Hncia6 % essHncia "o ani#a 3 Assi# a p anta % se#e &ante a Deus e# ser $i$a6 #as "esse#e &ante e# no ter con&eci#ento> o ani#a % se#e &ante a Deus pe o con&eci#ento6 "esse#e &ante e# no ter inte ecto3 A criatura "i0ere "e Deus se#pre por u#a ne,a2o3

Deus co#preen"e to"as as coisas instantAnea#ente3 O seu con&eci#ento no % &<5ito ne# "iscurso6 ne# ar,u#ento3 Deus % a $er"a"e3 BIsto "e$e enten"er;se itera #enteC3 C&e,a#os assi# Y "i0icu "a"e 9ue '< pertur5ara * ato e Aristte es3 *o"e Deus con&ecer coisas particu ares ou s as uni$ersais e ,eraisJ U# cristo6 crente na *ro$i"Hncia6 te# "e a"#itir 9ue Deus con&ece coisas particu ares> #as &< s%rios ar,u#entos contra3 S3 To#<s enu#era sete6 9ue "epois re0uta3 SoK E3 Sen"o a sin,u ari"a"e #at%ria "e i#ita"a6 na"a i#ateria po"e con&ecH; a> I3 Os sin,u ares ne# se#pre existe# e no po"e# ser con&eci"os 9uan"o no existe#> portanto u# ser i#ut<$e no po"e con&ecH; os> U3 Os sin,u ares so contin,entes6 no necess<rios> o,o no po"e &a$er con&eci#ento certo "e e es seno 9uan"o existe#> T3 A ,uns sin,u ares resu ta# "e $o i2@es6 s co,nosci$eis "a pessoa $o ente> R3 Os sin,u ares so e# n:#ero in0inito6 e o in0inito co#o ta % "escon&eci"o> \3 Os sin,u ares so pe9uenos "e #ais para a aten2o "e Deus> d3 E# a ,uns sin,u ares &< o #a 6 e Deus no po"e con&ecer o #a 3 S3 To#<s respon"e 9ue Deus con&ece os sin,u ares co#o sua causa> as coisas 9ue ain"a no existe# co#o o a^tg0 ice con&ece o 9ue est< a 0a=er> os 0uturos contin,entes por9ue os $H no presente6 $isto estar 0ora "o te#po6 os nossos pensa#entos e $onta"es secretas6 por9ue con&ece u#a in0ini"a"e "e coisas6 e#5ora ns no possa#os 0a=H; o> as coisas $u ,ares6 por9ue na"a para E e % tota #e$te $u ,ar6 e tu"o te# a ,ha no5re=a> seno6 no se con&eceria a Si #es#o3 A %# "e isso a or"e# "o uni$erso % #uito no5re6 e no po"e con&ecer;se se# as suas partes $u ; BEC Su##a contra +enti eU6 Li$3 I6 Cap6 LIII3 TUT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ,ares3 Fina #ente6 Deus con&ece coisas #<s por9ue o con&eci#eri 6 o "e to"o o 5e# en$o $e o con&eci#ento "o #a oposto3 E# Deus &< $onta"e> a sua $onta"e % a sua essHncia e o seu principa o5'ecto a essHncia "i$ina3 Mueren"o;se a Si #es#o6 9uer to"as as coisas pois 9ue % o 0i# "e to"as3 Muer at% as 9ue ain"a no so3 Muer o seu prprio ser e 5on"a"e6 #as e#5ora 9ueira outras coisas no as 9uer necessYria#ente3 E# Deus &< i$re;ar5!trio> o seu 9uerer te# u#a ra=o6 no u#a cah> no po"e 9uerer coisas i#poss!$eis e# si> por exe#p o6 no po"e tornar $er"a"eira u#a contra"i2o3 O exe#p o "o Santo "e a ,o para a %# "o po"er "i$ino ne# se#pre % 0e i=> "i= 9ue Deus no po"e 0a=er 9ue u# &o#e# se'a u# 5urro3 E# Deus &< pra=er6 a e,ria e a#or> Deus no o"eia coisa a ,u#a e te# as $irtu"es conte#p ati$a e acti$a3 *6 0e i= e % a sua prpria 0e ici"a"e3 C&e,a#os a,ora Bno Li$3 IIC Y consi"era2o "as criaturas3 Z :ti para re0utar erros contra Deus3 Deus criou o #un"o "o na"a6 ao contr<rio "o 9ue pensara# os anti,os3 Re0ere#; se as coisas 9ue Deus no po"e 0a=erK no po"e ser u# corpo6 ou ter #u"an2a> no po"e errar> no po"e cansar;se6 es9uecer;se6 arrepen"er;se6 irritar;se ou entristecer> no po"e 0a=er 9ue u# &o#e# no ten&a a #a6 ou 9ue a so#a "os An,u os "e u# triAn,u o no se'a "ois rectos> no po"e "es0a=er o passa"o6 pecar6 0a=er outro Deus ou "eixar "e existir3 O Li$3 H trata principa #ente "a a #a "o &o#e#3 To"as as su5stAncias inte ectuais so i#ateriais e incorrupt!$eis> os an'os no te# corpo6 #as no &o#e# a a #a est< uni"a a u# corpo3 Z a 0or#a "o corpo6 co#o e# Aristte es3 No &o#e# no &< trHs a #as6 apenas u#a3 A a #a est< to"a presente e# to"as as partes "o corpo3 Di$ersa#ente "Vas "o &o#e# as "o ani#a no so i#ortais3 O inte ecto % parte "a a #a "e ca"a &o#e#> no &<6 contra o 9ue pensou A$erris6 apenas u# inte ecto "e 9ue participa# $<rios

&o#ens3 A a #a no se trans#ite co# o sH#en6 % cria"a "e no$o co# ca"a &o#e#3 S^ certo &a$er a9ui u#a "i0icu "a"eK 9uan"o u# &o#e# nasce 0ora "o casa#ento parece 9ue Deus % c:#p ice no a"u t%rio> #as a o5'ec2o % apenas especiosa3 BU#a ,ra$e o5'ec2o 9ue pertur5ou Santo A,ostin&o6re % a trans#isso "o peca"o ori,ina 3 S^ a a #a 9ue peca> e se e a no % trans#iti"a #as cria"a6 co#o se &er"a o peca"o "e A"oJ A 9uesto no % "iscuti"aC3 Discute;se a 9uesto "os uni$ersais e# re a2o co# o inte ecto3 A posi2o "e S3 To#<s % a "e Aristte es3 Os uni$ersais no su5siste# 0ora "a a #a6 #as o inte ecto6 co#preen"en"o;os6 co#preen"e coisas exteriores Y a #a3 FILOSOFIA CAT@LICA TUR O terceiro i$ro trata principa #ente "e 9uest@es %ticas3 O #a no % intenciona 6 no % u#a essHncia e te# u#a causa aci"enta 9ue % 5oa3 To"as as coisas ten"e# a ser se#e &antes a Deus6 9ue % o 0ira "e to"as3 A 0e ici"a"e &u#ana no consiste e# pra=eres carnais6 &onra6 , ria6 ri9ue=a6 po"er #un"ano ou 5ens "o corpo6 e no resi"e nos senti"os3 A 0e ici"a"e : ti#a "o &o#e# no consiste e# actos "e $irtu"e #ora 6 9ue apenas s o #eios6 #as na conte#p a2o "e Deus3 4as o con&eci#ento "e Deus possu!"o pe a #aioria no 5asta> ne# o o5ti"o por "e#onstra2o6 ne# o o5ti"o pe a 0%3 Nesta $i"a no po"e#os o$er a essHncia "e Deus ou ter a 0e ici"a"e : ti#a3 4as "epois $H; o;e#os 0ace a 0ace3 BNo itera #ente6 "i=;se;nos6 por9ue Deus no te# 0aceC3 Isto no por natura po"er nosso6 #as pe a u= "i$ina> e ain"a ento no $ere#os tu"o3 *or esta $iso parti &a#os "a $i"a eterna6 isto %6 0ora "o te#po3 A *ro$i"Hncia "i$ina no exc ui o #a 6 a contin,Hncia6 o i$re;ar5!trio6 o acaso ou a sorte3 O #a "eri$a "e causas se,un"as co#o no caso "e u# 5o# art!0ice co# #< 0erra#enta3 Os an'os no so i,uais> &< or"e# entre e es3 Ca"a uni % :nico esp%ci#e "a sua esp%cie6 pois 9ue sen"o incorpreos no po"e# ter "i0eren2a especi0ica ne# posi2o no espa2o3 Re'eita;se a astro o,ia6 pe as ra=@es usuais3 X per,untaK LExiste o "estinoJN6 S3 To#<s respon"e 9ue po"eh c&a#ar L"estinoN Y or"e# pro$i"encia 6 #as % #e &or no o 0a=er6 por9ue L"estinoN % ter#o pa,o3 Isto e$a a u# ar,u#ento "e 9ue a prece % :ti e#5ora a *ro$i"Hncia se'a i#ut<$e BNo conse,ui aco#pan&ar o ar,u#entoC3 Deus Ys $e=es 0a= #i a,res6 #as nin,u%# #ais3 A #a,ia % poss!$e co# auxi io "os "e#nios> #as no % $er"a"eira#ente #iracu osa6 ne# co# o auxi io "as estre as3 A ei "i$ina enca#in&a;nos para a#ar a Deus6 e e# #enor ,rau o nosso prxi#o3 *ro!5e a 0ornica2o6 a ,enesiscopia6 por contr<ria Y nature=a6 #as no o ce i5ato "e0initi$o3 O #atri#nio "e$e ser in"isso :$e 6 por9ue o pai % necess<rio Y e"uca2o "os 0i &os6 tanto por ser #ais raciona "o 9ue a #e6 co#o por ter #ais 0or2a 9uan"o se re9uer casti,o3 Ne# to"o o co#%rcio carna % peca#inoso6 $isto ser natura > #as pensar 9ue o esta"o "e casa"o % to 5o# co#o a continHncia % cair na &eresia "e ]o$iniano3 I#p@e;se estrita #ono,a#ia> a po i,a#ia % "es ea para as #u &eres6 e a po ian"ria 0a= incerta a paterni"a"e3 O incesto % proi5i"o por co#p icar a $i"a "a 0a#! ia3 Contra o incesto 0raterna o ar,u#ento %V curiosoK se o a#or "e #ari"o e #u &er se 'untasse co# o "e ir#o e ir#6 a atrac2o seria to 0orte 9ue causaria trato 0re9uente "e #ais3 TU\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL To"os estes ar,u#entos "e %tica sexua assenta# e# racioc!nios6 no e# #an"a#entos e proi5i2@es "i$inas3 A9ui co#o nos pri#eiros trHs i$ros6 S3 To#<s contenta;se co# citar no 0i# "e ca"a racioc!nio textos co#pro$ati$os "a &ar#onia "a ra=o co# as Escrituras6 #as no recorre Y autori"a"e se# ter c&e,a"o Y conc uso3

Discute co# o #ais $i$o interesse a po5re=a $o unt<ria6 conc uin"o6 co#o era "e esperar6 e# &ar#onia co# os princ!pios "as Or"ens #en"icantes6 #as apresenta as o5'ec2@es co# ta 0or2a e rea is#o 9ue #ostra sere# as 9ue ou$iu rea #ente ao c ero secu ar3 *assa "epois ao peca"o6 pre"estina2o e e ei2o6 e# ,ran"e parte "e acor"o co# A,ostin&o3 *e o peca"o #orta o &o#e# per"e;se por to"a a eterni"a"e e a pena eterna % #ereci"a3 S pe a ,ra2a o &o#e# po"e i$rar;se "o peca"o e o peca"or % repro$<$e se no se con$erte3 O &o#e# s pe a ,ra2a perse$era no 5e#6 #as nin,u%# #erece a assistHncia "i$ina3 Deus no % causa "o peca"o6 e# 9ue "eixa a ,uns6 i5ertan"o outros3 Muanto Y pre"estina2o6 S3 To#<s parece concor"ar co# Santo A,ostin&o e# 9ue no po"e "ar;se ra=o "e uns sere# e eitos e outros repro$a"os3 Sustenta 9ue nin,u%# po"e entrar no C%u se# ser 5apti=a"o6 $er"a"e 9ue a ra=o no po"e penetrar6 #as $e# re$e a"a e# ]oo6 EEE6 R BEC3 O 9uarto i$ro re0ere;se Y Trin"a"e6 encarna2o6 supre#acia "o papa6 sacra#entos6 ressurrei2o "o corpo3 Diri,e;se principa #ente aos te o,os6 #ais "o 9ue aos 0i so0os6 e por isso $ou ser 5re$e3 H< trHs ca#in&os para con&ecer DeusK ra=o6 re$e a2o e intui2o "e coisas prb$ia#ente con&eci"as s pe a re$e a2o3 Do terceiro #o"o no "i= 9uase na"a3 U# escritor #!stico teria "ito "e e e #ais "o 9ue "os outros6 #as o te#pera#ento "e S3 To#<s % #ais raciocina"or "o 9ue #!stico3 Censura a I,re'a ,re,a por ne,ar a "up a processo "o Esp!rito Santo e a supre#acia "o papa3 *re$ine;os "e 9ue6 e#5ora Cristo 0osse conce5i"o "o Esp!rito Santo6 no "e$e#os supor 9ue 0osse seu 0i &o se,un"o a carne3 Os sacra#entos so $< i"os ain"a 9uanto #inistra"os por sacer"otes in"i,nos3 Este ponto era i#portante3 4uitos pa"res $i$ia# e# peca"o #orta 6 e as pessoas pie"osas recea$a# 9ue e es no pu"esse# a"#inistrar os sacra#entos3 Isto era a#ent<$e 3 Nin,u%# po"ia sa5er se BEC ]esus respon"euK LE# $er"a"e e# $er"a"e $os "i,o6 se u# &o#e# no nascer "a <,ua e "o esp!rito6 no entrar< no Reino "o C%u3c FILOSOFIA CAT@LICA TUd esta$a rea #ente casa"o ou se tin&a rece5i"o a5so $i2o $< i"a3 O 9ue e$a$a Y &eresia e ao cis#a6 "es"e 9ue puritana#ente se esta5e ecesse a separa2o "o sacer"cio "e #ais i#pec<$e $irtu"e3 A I,re'a te$e pois "e acentuar 9ue o peca"o "o pa"re no o incapacita$a "e executar as suas 0un2@es3 U#a "as : ti#as 9uest@es trata"as % a ressurrei2o "o corpo3 Co#o "e costu#e6 S3 To#<s apresenta c ara#ente os ar,u#entos contr<rios Y posi2o orto"oxa3 U# "e e es % "e ,ran"e "i0icu "a"e3 Mue suce"e6 per,unta o Santo6 a u# &o#e# 9ue nunca ten&a co#i"o seno carne &u#ana6 e cu'os pais 0i=era# o #es#oJ *areceria "es ea 9ue as suas $iti#as 0osse# pri$a"as "os seus corpos no Dia "e ]ui=o> e se no6 9ue % 9ue &< "e constituir o seu corpoJ Co# pra=er "i,o 9ue esta "i0icu "a"e "e aparHncia insuper<$e te# resposta triun0ante3 A i"enti"a"e "o corpo6 "i= S3 To#<s6 no "epen"e "a persistHncia "e part!cu as #ateriais> "urante a $i"a pe os processos "e a i#enta2o e "i,esto6 a #at%ria corprea #u"a constante#ente3 O cani5a po"e portanto rece5er o #es#o corpo na ressurrei2o6 e#5ora no co#posto "a #at%ria 9ue tin&a 9uan"o #orreu3 Co# este pensa#ento ani#a"or po"e#os ter#inar o extracto "a Su##a contra +enti es3 Nas in&as ,erais a 0i oso0ia "e S3 To#<s concor"a co# a "e Aristte es e po"e ser aceita ou re'eita"a na #es#a propor2o3 A ori,ina i"a"e "e S3 To#<s est< na a"apta2o "e

Aristte es ao "o,#a cristo co# a tera2o #!ni#a3 No seu te#po 0oi consi"era"o ino$a"or au"acioso> #es#o "epois "a #orte #uitas "e suas "outrinas 0ora# con"ena"as pe as Uni$ersi"a"es "e *aris e "e Ox0or"3 Foi #ais not<$e pe a siste#ati=a2o "o 9ue pe a ori,ina i"a"e3 4es#o se ca"a u#a "e suas "outrinas 0osse erra"a6 a Suni#a per#aneceria u# i#ponente e"i0!cio inte ectua 3 Muan"o "ese'a re0utar a ,u#a "outrina6 apresenta;a pri#eiro #uitas $e=es co# ,ran"e 0or2a e 9uase se#pre co# e e,Ancia3 A 0inura e c are=a co# 9ue "istin,ue os ar,u#entos "eri$a"os "a ra=o e os "eri$a"os "a re$e a2o % a"#ir<$e 3 Con&ece 5e# Aristte es e enten"e;o per0eita#ente6 o 9ue no po"e "i=er;se "e 9ua 9uer 0i so0o cat ico anterior3 4as tais #%ritos no 5asta# para 'usti0icar a sua i#ensa reputa2o3 O ape o Y ra=o % "e certo #o"o insincero6 pois 9ue a conc uso 0oi prb$ia#ente o5ti"a3 Se'a6 por exe#p o6 a in"isso u5i i"a"e "o casa#ento3 *6 "e0en"i"a pe a uti i"a"e "o pai na e"uca2o "os 0i &osK aC por Ser #ais raciona "o 9ue a #e> 5C por9ue6 sen"o #ais 0orte6 po"e #e &or in0 i,ir casti,o 0!sico3 U# e"uca"or #o"erno po"eria retor9uirK aC no &a$er ra=o "e supor os &o#ens #ais racionais 9ue as #u &eres> 5C no ser "ese'<$e na e"uca2o o casti,o 9ue exi,e 0or2a 0!sica3 *o"ia ain"a TU_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL acrescentar 9ue os pais no #un"o #o"erno tH# pe9uena parte na e"uca2o3 4as nen&u# se,ui"or "e S3 To#<s "eixaria por isso "e crer na #ono,a#ia6 por9ue a 5ase rea "a cren2a no % a a e,a"a3 Se'a# ain"a os ar,u#entos pr;existHncia "e Deus3 Excep2o 0eita "o ;tira"o "a te eo o,ia e# [Coisas inani#a"as6 to"os sup@e# a i#possi5i i"a"e "e u#a s%rie se# pri#eiro ter#o3 To"o #ate#<tico sa5e 9ue no &< ta i#possi5i i"a"e3 A s%rie "os inteiros ne,ati$os 9ue ter#ina e# #enos u# % exe#p o "o contr<rio3 4as ain"a a9ui nen&u# cat ico a5an"ona a cren2aK e# Deus por se con$encer "e 9ue tais ar,u#entos so #aus> in$entar< outros ou re0u,iar;se;< na re$e a2o3 A "iscusso "e 9ue a essHncia e a existHncia "e Deus so o #es#o6 "e 9ue Deus % o seu po"er6 a sua 5on"a"e6 etc36 su,ere u#a con0uso 9ue se encontra e# * ato #as suposta#ente e$ita"a e# Aristte es entre a #aneira "e ser "os particu ares e a "os uni$ersais3 De$e supor;se 9ue a essHncia "e Deus % "a nature=a "os uni$ersais6 e a existHncia no3 n "i0!ci esc arecer 5e# esta "i0icu "a"e por9ue ocorre e# u#a ,ica &o'e inaceit<$e 3 4as re$e a c ara#ente u#a esp%cie "e con0uso sint<ctica6 se# a 9ua #uito "a ar,u#enta2o so5re Deus per"eria a p ausi5i; i"a"e3 *ouco &< "e esp!rito $er"a"eira#ente 0i os0ico e# S3 To#<s3 E e no se,ue6 co#o o Scrates p atnico6 at% on"e o ar,u#ento po"e e$ar3 No 0a= u#a in9uiri2o "e resu ta"o i#pre$isi$e 3 Antes "e co#e2ar a 0i oso0ar '< sa5e a $er"a"e> est< "ec ara"a na 0% cat ica3 Se encontra ar,u#entos racionais para a ,u#as partes "a 0% 6 tanto #e &or> se no6 5asta; &e re,ressar Y re$e a2o3 Ac&ar ar,u#entos para u#a conc uso pr%$ia no % 0i oso0ia #as "e0esa especia 3 No posso por isso concor"ar 9ue e e #ere2a ser co oca"o ao n!$e "os #e &ores 0i so0os ,re,os ou #o"ernos BEC3 BEC De ,ran"e Interesse a eitura "o i$ro "e E3 +i son6 Le T&o#is#e3 Intro"uction Y Ia p&i o_op&ie "e _aint T&oh "A9uin3 BLi5rairie (rin6 *arisC BR3 *3C CAATULO GI( ESCOLXSTICOS FRANCISCANOS E# con'unto6 os 0ranciscanos so #enos i#pecY$e #ente orto"oxoE "o 9ue os "o#inicanos3 Hou$e 0orte ri$a i"a"e entre as "uas Or"ens E os 0ranciscanos no se inc ina$a# a aceitar a autori"a"e "e S3 To#<s3 Os #ais i#portantes 0i so0os

0ranciscanos so Ro,er Bacon6 Duiu Scotus e +ui &er#e "e Ocea#3 S3 Boa$entura e 4ateus "e A9uasparte #erece# ta#5%# re0erHncia3 Ro,er Bacon Bap3 EIET;ap3 EIQTC no 0oi #uito a"#ira"o na suI %poca6 #as nos te#pos #o"ernos 0oi aprecia"o #uito a %# "o seu #%rito No era tanto u# 0i so0o no senti"o estrito6 co#o u# &o#e# "e cu turE uni$ersa co# a paixo "a #ate#<tica e "a ciHncia3 A ciHncia "o te#'x esta$a #istura"a co# a a 9ui#ia e o pensa#ento co#6a #a,ia ne,ra Bacon te$e constante#ente "issa5ores6 por suspeito "e &eresia e #<,ica E# EIRd6 S3 Boa$entura6 ,era "os 0ranciscanos6 p?; o so5 $i,i Ancia enK *aris e proi5iu;o "e pu5 icar3 No entanto6 estan"o a proi5i2o e# $i,or o e,a"o "o papa6 +u1 "e Fou 9ues6 enco#en"ou; &e6 apesar "as or"eni e# contr<rio6 a re"ac2o "a sua 0i oso0ia6 e# 5ene0icio "o papa3 En curto pra=o e e escre$eu trHs i$ros6 Opus6 n/'D6 OpD #ih e Op/ tertiu#3 *arece tere# pro"u=i"o 5oa i#presso6 e e# EI\_ 0oi; &e per #iti"o $o tar a Ox0or"6 "a sua esp%cie "e priso e# *aris3 4as no si acaute ou3 Criticou "epreciati$a#ente os conte#porAneos #ais cu tos e# especia a0ir#ou a ,rosseira inco#petHncia "os tra"utores "o ,re,p e "o <ra5e3 E# EIdE escre$eu o Co#peniu# Stu"ii *&i osop&iae6 oni ataca a i,norAncia "o c ero3 Isto na"a 'untou Y sua popu ari"a"e entn os co e,as6 e e# EId_ os seus i$ros 0ora# con"ena"os pe o ,era "6 Or"e#6 e e e preso cator=e anos3 E# EIQI 0oi i5erta"o #as #orreu pouo "epois3 TTF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Encic op%"ico no con&eci#ento6 no era siste#<tico3 Ao in$%s "a #aioria "os 0i so0os "o te#po6 pre=a$a #uito a experiHncia e i ustrou a sua i#portAncia pe a teoria "o arco; !ris3 Escre$eu 5e# so5re ,eo,ra0ia> Co o#5o eu parte "a sua o5ra e 0oi in0 uencia"o por e a3 Era 5o# #ate#<tico> cita o sexto e o nono i$ros "e Euc i"es3 Ocupou;se "e perspecti$a6 se,un"o as 0ontes <ra5es3 ]u ,ou a ,ica in:ti > #as a a 9ui#ia 'u ,ou;a "i,na "e escre$er a respeito "e e a3 *ara "ar i"eia "o seu o5'ecti$o e #%to"o6 resu#irei a ,u#as partes "o OpD n/'us3 H<6 "i= e e6 9uatro causas "e i,noranciaK pri#eira6 o exe#p o "e u#a autori"a"e 0r<,i e incon,ruente BCo#o a o5ra se "iri,e ao papa6 e e te# o cui"a"o "e exc uir a I,re'aC3 Se,un"a6 a in0 uHncia "o costu#e3 Terceira6 a opinio "a #u ti"o incu ta BIsto "e$e inc uir os conte#porAneos excepto e eC3 Muarta6 o "is0arce "a i,norAncia "e a ,u%# na aparHncia "a sa5e"oria3 De estas 9uatro pra,as6 "e 9ue a pior % a : ti#a6 $H# to"os os #a es &u#anos3 No esteio "e u#a opinio % u# erro ir 5uscar a sa5e"oria "os anti,os6 ou o costu#e ou a cren2a co#u#3 E# apoio "e este parecer cita S%neca6 C!cero6 A"e ar"o "e Bat&6 S3 ]erni#o e S3 Crissto#o3 *arece pensar 9ue estas autori"a"es 5asta# para pro$ar 9ue no "e$e respeitar;se a autori"a"e3 O seu respeito por Aristte es % ,ran"e #as no i i#ita"o3 LS Aristte es6 co# os seus se9ua=es 0oi c&a#a"o 0i so0o6 no 'u!=o "e to"os os &o#ens s<5iosN3 Co#o 9uase to"os os seus conte#porAneos e e c&a#a a Aristte es Lo Fi so0oN6 #as #es#o o Esta,irita no c&e,ou ao i#ite "a sa5e"oria &u#ana3 Depois "e e e6 A$icena 0oi Lprincipe e con"utor "a 0i oso0iaN e#5ora no ti$esse co#preen"i"o p ena#ente o arco;!ris por no &e ter recon&eci"o a causa 0ina 6 9ue6 se,un"o o +%nesis6 % a "issipa2o "o $apor a9uoso3 BNo entanto6 9uan"o c&e,a a tratar "o arco;!ris6 cita A$icena co# ,ran"e a"#ira2o3C A ca"a passo "i= a ,u#a coisa co# sa5or orto"oxo6 ta co#o estar nas Escrituras o :nico con&eci#ento per0eito6 exp ica"o pe o "ireito cannico e pe a 0i oso0ia> #as parece #ais sincero 9uan"o "i= no &a$er 9ue o5'ectar contra o con&eci#ento pro$in"o "e pa,os3 A %# "e A$icena e A$erris6 cita A 0ara5i BEC #uitas $e=es6 e A 5u#a=ar BEC e outros "e 9uan"o e# 9uan"o3 A 5u#a=ar % cita"o para pro$ar 9ue a #ate#<tica era con&eci"a antes

Se9ua= "e ain"i> #3 QRF3 Astrno#o6 _FR;__R3 FILOSOFIA CAT@LICA TTE

"o Di :$io e por No% e seus 0i &os3 Supon&o ser isto u# exe#p o "o 9ue po"e#os apren"er co# os in0i%is3 *re=a a #ate#<tica co#o :nica 0onte "e certe=a no re$e a"a6 e co#o necess<ria e# astrono#ia e astro o,ia3 Se,ue A$erris e# 9ue o inte ecto acti$o % su5stAncia separa"a "a a #a na essHncia3 Cita $<rios te o,os e#inentes6 entre e es +rosseteste6 5ispo "e Linco n6 e# apoio "e esta opinio6 contr<ria Y "e S3 To#<s3 Di= 9ue passos aparente#ente contr<rios "e Aristte es se "e$e# a #< tra"u2o3 * ato no % cita"o "e pri#eira #o #as e# se,un"a6 atra$%s "e Cicero6 ou e# terceira6 atra$%s "os <ra5es so5re *or0irio3 No 9ue respeite #uito *or0irio> c&a#a Lpueri N a sua "outrina "os uni$ersais3 4o"erna#ente6 Bacon te# si"o aprecia"o por $er na experiHncia 0onte "e con&eci#ento #ais "o 9ue ar,u#ento3 Certa#ente os seus interesses e ca#in&o e# ta assunto "i0ere# #uito "os "os esco <sticos t!picos3 As suas ten"Hncias encic op%"icas se#e &a# as "os escritores <ra5es6 9ue o in0 uenciara# #ais pro0un"a#ente "o 9ue Y #aior parte "e outros 0i so0os cristos3 Co#o e e interessa$a#;se pe a ciHncia e acre"ita$a# na #a,ia e na astro o,ia6 en9uanto para os cristos a #a,ia era per$ersa e a astro o,ia i usria3 E e surpreen"e pe a enor#e "i0eren2a "os 0i so0os cristos #e"ie$ais6 #as pouco in0 uiu no seu te#po6 e no creio 0osse tanto &o#e# "e ciHncia co#o Ys $e=es se 'u ,a3 Escritores in, eses costu#a$a# "i=er 9ue e e in$entara a p $ora6 #as se# ":$i"a isso % 0a so3 S3 Boa$entura BEIIE;EIdTC6 9ue6 co#o ,era "i= 0ranciscanos6 proi5iu Bacon "e pu5 icar6 era &o#e# tota #ente "i0erente3 *ertencia Y tra"i2o "e Santo Anse #o e reno$ou o seu ar,u#ento onto ,ico3 (iu no neo;aristote is#o u#a oposi2o 0un"a#enta ao Cristianis#o3 Acre"itou nas i"eias p atnicas6 9ue no entanto s Deus con&ece per0eita#ente3 Nos seus escritos cita constante#ente A,ostin&o6 #as nunca os <ra5es e poucos pa,os anti,os3 4ateus "e A9uasparta Bap3 EIUR;EUFIC 0oi se9ua= "e Boa$entura6 #as #enos insens!$e Y no$a 0i oso0ia3 Era 0ranciscano e $eio a ser car"ea > op?s;se a S3 To#<s "o ponto "e $ista a,ostiniano> #as para e e Aristte es era Lo Fi so0oN e cita;o constante#ente3 A$icena % #enciona"o co# 0re9uHncia> Santo Anse #o cita"o co# respeito assi# co#o o pseu"o;Dionisio> #as a autori"a"e principa % Santo A,ostin&o3 De$e#os6 "i= e e6 ac&ar ter#o #%"io entre * ato e Aristte es> as i"eias "e * ato so Ltota #ente errneasN> e$a# Y sa5e"oria6 no ao con&eci#ento3 E# Aristte es $ai;se ao con&eci#ento6 no Y sa5e"oria3 O nosso con&eci#ento6 conc ui e e6 % causa"o tanto pe as coisas #ais 5aixas co#o pe as #ais a tas6 o5'ectos externos e ra=@es i"eais3 TTI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDEI*IdTAL Duns Scotus Bap3 EIdF;EUF_C prosse,uiu a contro$%rsia 0ranciscana co# S3 To#<s3 Nascera na Esccia6 no UIster6 0i=era;se 0ranciscano e# Ox0or" e passou os : ti#os anos e# *aris3 Contra S3 To#<s "e0en"eu a I#acu a"a Concei2o6 e nisto a Uni$ersi"a"e "e *aris e por 0i# a I,re'a cat ica concor"ara# co# e e3 n a,ostiniano6 #enos "o 9ue Boa$entura ou A9uasparta> as suas "i$er,Hncias6 corno as "e e es6 $H# "e ,ran"e #istura "e p atonis#o B$ia A,ostin&oC na sua 0i oso0ia3 Discute6 por exe#p o6 Lse a ,u#a $er"a"e pura e 0ir#e po"e con&ecer;se se# a i u#ina2o especia "a u= incria"aN3 Contesta;o apenas so5re cita2@es "e Santo A,ostin&o3 A :nica "i0icu "a"e 9ue $H3 % e# A" Ro#an/6 E6 IFK LAs coisas in$is!$eis

"e Deus6 co#preen"i"as por #eio "as 9ue 0ora# 0eitas6 co#preen"e#;se c ara#ente "es"e a cria2o "o #un"oN3 Duns Scotus era rea ista #o"era"o3 Cria no i$re;ar5!trio e tin&a inc ina2@es para o pe a,ianis#o3 A0ir#ou 9ue o ser no "i0ere "a essHncia3 Interessa$a;se principa #ente pe a e$i"Hncia6 isto %6 pe as coisas co,nosci$eis se# pro$a3 De essas &< trHs esp%ciesK EC princ!pios con&eci"os por si #es#os> IC coisas con&eci"as por experiHncia> UC as nossas prpria ac2@es3 4as se# a u= "i$ina na"a po"e con&ecer;se3 A #aior parte "os 0ranciscanos se,uiu Scotus e no S3 To#<s3 Se,un"o Scotus6 no &a$en"o "i0eren2a entre ser e essHncia6 o Lprincipio "e in"i$i"uacoN6 i3 %6 o 9ue 0a= u#a coisa no ser i"Hntica a outra;"e$e ser 0or#a6 no #at%ria3 O Lprinc!pio "e in"i$i"ua2oN 0oi u# "os pro5 e#as #ais i#portantes "a esco <stica6 e e# $< ria 0or#a per#aneceu at% &o'e3 Se# re0erHncia a 9ua 9uer autor6 po"e#os esta5e ecer o pro5 e#a co#o se,ueK Entre as proprie"a"es "as coisas in"i$i"uais6 u#as so essenciais outras aci"entais> estas so as 9ue a coisa po"e per"er se# per"er i"enti"a"e;co#o usar c&ap%u6 se se trata "e u# &o#e#3 Sur,e ento a ":$i"aK "a"as "uas coisas in"i$i"uais "a #es#a espHcie6 "i0ere# se#pre na essHncia ou po"e a essHncia ser a #es#a e# a#5asJ S3 To#<s a"opta o se,un"o parecer 9uanto Ys coisas #ateriais6 o pri#eiro 9uanto Ys i#ateriais3 Scotus opina 9ue &< ie#pre "i0eren2a "e essHncia entre "uas coisas in"i$i"uais3 O parecer "e S3 To#<s "epen"e "a teoria "e 9ue a #at%ria pura consiste e# partes in"i0erencia"as s "istin,ui$eis pe a posi2o no espa2o3 Assi# u#a pessoa constitu!"a por a #a e corpo6 po"e "i0erir 0!sica#ente s pe a sua posi2o espacia BIsto po"e ocorrer co# pares i"Hnticos terica#ente3C Duns Scotus6 por outro a"o6 #ant%# 9ue se "uas coisas so "istintas "e$e &a$er entre e as a ,u#a "i0eren2a 9ua itati$a3 Opinio c ara#ente r#ais prxi#a "o p atonis#o "o 9ue a "e S3 To#<s3 FILOSOFIA CAT@LICA TTU

H< 9ue atra$essar $<rias 0ases para por o pro5 e#a e# ter#os #o"ernos3 O pri#eiro passo6 "a"o por Lei5nit=6 0oi supri#ir a "istin2o entre proprie"a"es essenciais e aci"entais6 9ue co#o #uitas 9ue os esco <sticos rece5era# "e Aristte es6 se #ostra irrea "es"e 9ue cui"a"osa#ente esta5e eci"a3 Te#os assi# e# $e= "e L essHnciaN Lto"as as proposi2@es $er"a"eiras "a coisa e# 9uestoN3 B4as e# ,era a posi2o espacia e te#pora seria# ain"a exc u!"as3C Lei5nit= enten"e 9ue % i#poss!$e "uas coisas sere# exacta#ente i,uais neste senti"o> % o seu principio "a Li"ent!"a"e "os in"escerni$eis6N3 Os 0!sicos criticara# este principio enten"en"o 9ue "uas part!cu as "e #at%ria s "i0ere# pe a posi2o espacio;te#pora ; opinio torna"a #ais "i0!ci pe a re ati$i"a"e 9ue re"u= o espa2o e o te#po a re a2@es3 Se,un"o passo na #o"erni=a2o "o pro5 e#a % supri#ir a concep2o "e Lsu5stAnciaN3 Fa=en"o;o6 u#a LcoisaN passa a ser u# 0eixe "e 9ua i"a"es6 pois no &< 9ua 9uer #e"u a "e Lcousi"a"eN3 *arece 9ue assi# estar!a#os #ais perto "e Scotus "o 9ue "e To#<s3 4as &< ,ran"e "i0icu "a"e 9uanto 6ao espa2o e te#po3 Tratei esta 9uesto con0or#e a $e'o co# o t!tu o L*roper na#esN no #eu Inc 3tuir1 into 4eanin, an" Trut&3 +ui &er#e "e Occa# % o esco <stico #ais i#portante "epois "e S3 To#<s3 A sua $i"a % #a con&eci"a3 Nasceu pro$Y$e #ente entre EIQF e EUFF> #orre u e# EF "e A5ri 6 e# EUTQ ou EURF6 ta $e= no pri#eiro6 por ter si"o o "e peste ne,ra3 A #aioria 'u ,ou;o natura "e Oc`&a#6 e# Surre16 #as De is e Burns6 pre0ere Oc`&a#6 no -or`s&ire3 Este$e e# Ox0or" e "epois e# *aris6 on"e 0oi "isc!pu o e "epois ri$a "e Duns Scouts3 Foi en$o $i"o na 9uesto "a Or"e# 0ranciscana

co# o papa ]oo GGII6 so5reV o assunto "a po5re=a3 O papa tin&a perse,ui"o os espirituais6 co# apoio "e 4ic&ae "e Cesena6 ,era "a Or"e#3 4as tin&a &a$i"o u#a aco#o"a2oK a proprie"a"e "eixa"a aos 0ra"es era "a"a ao papa6 9ue &es per#itia o 5ene0icio se# o peca"o "a posse3 Isto aca5ou co# ]oo GGII6 9ue "isse "e$ere#;e es aceitar inte,ra #ente a proprie"a"e3 Contra isto re$o tou;se a #aioria6 c&e0ia"a por 4ic&ae 3 "e Cesena3 Occa#6 cita"o pe o papa para A$in&o6 para respon"er a acusa2@es6 "e &eresia so5re a tranDu5stanei2o6 i,ou;se co# 4ic&ae "e Cesena6 e o #es#o 0e= outro &o#e# i#portante6 4arsi, io "e *a"ua3 Fora# to"os exco#un,a"os e# EUI_ #as 0u,ira# "e A$in&o e re0u,iara#;se 'unto "o i#pera"or Luis6 u# "os preten"entes ao i#p%rio3 Era o 0a$orito "a A e#an&a6 #as o outro era 0a$orito "o papa3 O papa exco#un,ou Luis6 9ue ape ou contra e e para u# conci io ,era 3 O prprio papa 0oi acusa"o "e &eresia3 TTT HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Di=;se 9ue Occa#6 ao encontrar;se co# o i#pera"or6 "isseK LDe0en"e;#e co# a espa"a6 "e0en"er;te;ei co# a penaN3 De 9ua 9uer #o"o e e e 4arsi, io "e *a"ua insta ara#;se e# 4unic&6 prote,i"os pe o i#pera"or6 e a i escre$era# trata"os po !ticos "e i#portAncia consi"er<$e 3 No se sa5e o 9ue suce"eu a Occa#6 "epois "a #orte "o i#pera"or6 e# EUU_3 Hou$e 9ue# "issesse 9ue se reconci iara co# a I,re'a6 #as parece 9ue no % $er"a"e3 O i#p%rio '< no era o 9ue 0ora no te#po "os Ho&enstau0en> e o papa"o6 apesar "o au#ento cont!nuo "as suas pretens@es6 '< no ,o=a$a "a re$erHncia anterior6 C e#ente ( 0ora para A$in&o no co#e2o "o s%cu o xi$6 e o papa 0icou sen"o su5or"ina"o "o rei "e Fran2a3 O i#p%rio6 ca"a $e= #ais a0un"a"o6 no po"ia ter a #ais e$e so#5ra "e "o#!nio uni$ersa 6 "a"a a 0or2a "a Fran2a e "a In, aterra3 *or outro a"o o papa6 por su5ser$iHncia ao rei "e Fran2a6 no insistia e# rec a#ar a uni$ersa i"a"e e# #at%ria te#pora 3 De #o"o 9ue o con0 ito entre o papa e o i#pera"or era a0ina entre a Fran2a e a A e#an&a3 A In, aterra "e E"uar"o III esta$a e# ,uerra co# a Fran2a6 e portanto a ia"a "a A e#an&a6 pe o 9ue era antipapa 3 Os ini#i,os "o papa pe"ia# u# conci io ,era 6 :nica autori"a"e ec esi<stica 9ue po"ia consi"erar;se superior ao papa3 4as o car<cter "e esta oposi2o #u"ouK e# $e= "e #era a"eso ao i#pera"or6 a"9uiriu to# "e#ocr<tico6 especia #ente 9uanto ao ,o$erno "a I,re'a6 o 9ue &e "eu no$a 0orca e pre u"iou a Re0or#a3 Dante BEI\R;EUIEC e#5ora co#o poeta ,ran"e ino$a"or6 esta$a a9u%# "o seu te#po co#o pensa"or3 O seu i$ro D66J A onarc&ia % "e aspecto ,&i5e ino e seria niais a te#po uni s%cu o /ites3 Consi"era in"epen"entes o i#pera"or e o papa6 e a#5os "es>,na"os por Deus3 Na Di$ina Co##e"ia Sat te# trHs 5ocas on"e cterna#ente #asti,a ]u"as Iscariote6 Bruto e Cassio co#o trai"ores6 o pri#eiro a Cristo6 os outros a C%sar3 O pensa#ento "e Dante no interessa e# sikpenas6 #as co#o o "e u# ei,o> #as no te$e in0 uHncia e esta$a "es oca"o no te#po BEC3 *e o contr<rio6 4arsi, io "e *<"ua BEIdF;EUTIC inau,urou no$a 0ornia "e oposi2o ao papa6 e# 9ue o i#pera"or te# principa #ente pape "e "i,ni"a"e "ecorati$a6 Foi a#i,o "e +ui &er#e "e Occa# e in0 uenciou as suas opini@es po !ticas3 *o itica#ente % #ais i#portante "o 9ue Occa#3 4antin&a 9ue o e,is a"or % a niaioria "o po$o e 9ue a #aioria te# o "ireito "e punir os pr!ncipe;63 Ap ica a so5erania popu ar Y I,re'a6 BEC So5re6 Dante parece;nos pro$eitosa a eitura "e #ais u#a o5ra "e E3 +iIsonK Dante et Ia p&iEosop&ii^63 BLi5rairie (rin6 *arisC BR3 F3C FILOSOFIA CATLICA TTR

inc uin"o os ei,os6 9ue "e$e# to#ar parte e# conc! ios ocais6 on"e se e e'a# representantes aos conc! ios ,erais3 S o conci io ,era te# po"er "e exco#un,ar e autori"a"e para interpretar a Escritura3 Assi# to"os os crentes tero $oto na "eciso "a "outrina3 A I,re'a no "e$e ter autori"a"e secu ar> no "e$e &a$er exco#un&o se# concorrHncia ci$i > e o papa no te# po"eres especiais3 Ocea# no 0oi to on,e co#o 4arsi, io6 #as e a5orou u# #%to"o co#p eta#ente "e#ocr<tico "e e e,er o conc! io ,era 3 O #o$i#ento conci iar cu #inou nos co#e2os "o s%cu o x$6 9uan"o 0oi necess<rio "ar re#%"io ao +ran"e Cis#a3 4as6 cu#pri"a a tare0a6 aca #ou3 O seu ponto "e $ista co#o po"e $er;se '< e# 4arsi, io6 "i0eria "o a"opta"o "epois terica#ente pe os protestantes3 Os protestantes rec a#a$a# o "ireito "e 0oro pri$a"o e no 9ueria# su5#eter;se a u# conci io ,era 3 A e,a$a# 9ue a cren2a re i,iosa no % #at%ria a "eci"ir por #a9uinis#o ,o$erna#enta 3 4arsi, io6 pe o contr<rio6 ain"a 9uer preser$ar a uni"a"e "a 0% cat ica6 #as por #eios "e#ocr<ticos e no por a5so utis#o papa 3 Na pr<tica6 a #aior parte "os protestantes6 9uan"o a"9uirira# o ,o$erno apenas su5stitu!ra# o papa pe o rei6 e ne# asse,urara# a i5er"a"e "e 0oro pri$a"o ne# u# #%to"o "e#ocr<tico "e "eci"ir 9uest@es "outrinais3 4as na oposi2o ao papa apoiara#;se e# "outrinas "e #o$i#ento conci iar3 Entre to"os os esco <sticos6 Lutero pre0eriu Ocea#3 De$e "i=er;se 9ue u#a sec2o consi"er<$e "e protestantes "e0en"eu e 0oro pri$a"o6 #es#o 9uan"o o Esta"o era protestante3 Foi essa a "i0eren2 a entre in"epen"entes e pres5iterianos na ,uerra ci$i in, esa3 As o5ras po !ticas "e Occa#3 BEC esto escritas no esti o "e "iscuss@ec 0i os0icas6 co# ar,u#entos pr e contra $<rias teses6 a ,u#as se# conc uso3 Esta#os &a5itua"os a u#a 0or#a "e propa,an"a po !tica #aic "irecta6 #as na9ue e te#po a 0or#a esco &i"a era pro$Y$e #ente e0ica= A ,uns exe#p os "aro i"eia "o #%to"o3 H< u# on,o trata"o ; LOito Muest@es so5re o *o"er "o *apaN A pri#eira % a "e sa5er se u# &o#e# po"e;ser 'usta#ente supre#o tantB na I,re'a co#o no Esta"o3 A se,un"a a "e sa5er se a autori"a"e secu ai "eri$a ou no "e Deus i#e"iata#ente3 Terceira6 se o papa te# o "ireitB "e con0erir 'uris"i2o secu ar ao i#pera"or e aos outros pr!ncipes3 Muarta se ;a esco &a pe os e eitores "< p enos po"eres ao rei a e#o3 Muinta p sexta6 9ue "ireitos a"9uire a I,re'a pe o "ireito "e os 5ispos un,iren os reis3 S%ti#a6 se a coroa2o % $< i"a 9uan"o rea i=a"a por arce5ispp i e,!ti#o3 Oita$a6 se a esco &a pe os e eitores "< ao rei a e#o o t!tu i BEC (3 +ui e #i "e Oc`&a# Opera *o itica6 4anc&ester Uni$ersit1 *res96 EQTB TT\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e i#pera"or3 Estas era# no te#po6 9uest@es can"entes "e po !tica pr<tica3 Outro trata"o % so5re se o pr!ncipe po"e o5ter os 5ens "a I,re'a se# per#isso "o papa3 Z para 'usti0icar E"uar"o HI ao an2ar i#postos ao c ero para a ,uerra co# a Fran2a3 Recor"e;se 9ue E"uar"o era a ia"o "o i#pera"or3 (e# "epois a LConsu ta so5re u#a 9uesto #atri#onia N so5re se o i#pera"or po"ia casar co# u#a pri#a3 (H;se 9ue Occa# 0e= 9uanto p?"e para #erecer a protec2o "a espa"a i#peria 3 n te#po "e $o tar Y pura 0i oso0ia "e Ocea#3 H< u# pti#o i$ro "e Ernest E3 4oo"16 T&e Lo,ic o0 .! ia# o0 Occa#6 5ase "e #uito "o 9ue $ou "i=er6 9ue a"opta u# ponto "e $ista in$u ,ar6 #as a #eu $er correcto3 Ten"e# os &istoria"ores "a 0i oso0ia a in oterpretar os &o#ens Y u= "os sucessores6 #as isto % ,era #ente erra"o3 Occa#6 te# si"o consi"era"o causa"or "o co apso "a Esco <stica6 precursor "e Descartes ou aant6 ou "e 9ue# 9uer 9ue se'a o pre0eri"o "o co#enta"or entre os 0i so0os #o"ernos3 Concor"o co# 4oo"1 9ue isto % u# erro3 Occa#6 pensa e e6 tentou principa #ente

restaurar o puro Aristte es6 i5erto "e in0 uHncias <ra5es e a,ostiniana3 Ta 0oi e# ,ran"e parte o 0i# "e S3 To#<s> #as os 0ranciscanos6 ;co#o $i#os6 tin&a# continua"o a se,uir Santo A,ostin&o #uito #ais "e perto "o 9ue e e3 Se,un"o 4oo"16 a interpreta2o "e Ocea# pe os &istoria"ores #o"ernos 0oi $icia"a pe o "ese'o "e ac&ar transi2o ,ra"ua "a Esco <stica para a 0i oso0ia #o"erna> "e on"e o encontrare# ne e "outrinas #o"ernas6 9uan"o e e est< apenas a interpretar Aristte es3 Ocea# % #ais con&eci"o por u#a #<xi#a inexistente nas suas o5ras #as 9ue te$e o no#e "e Lna$a &a "e 5ar5a "e Occa#N3 n estaK LOs entes no "e$e# #u tip icar;se se# necessi"a"eN3 E#5ora no "issesse isto6 "isse a ,u#a coisa co# o #es#o e0eitoK LS^ $o 0a=er co# #ais o 9ue po"e 0a=er;se co# #enosN3 Muer "i=er6 se e# 9ua 9uer ciHncia po"e exp icar;se a ,u#a coisa se# a"#itir esta ou a9ue a enti"a"e &ipot%tica6 n o &< ra=o para a"#iti;Ia3 Eu #es#o ac&ei 0rut!0ero este princ!pio na an< ise ,ica3 E# ,ica6 #as no e# #eta0isica6 Ocea# era no#ina ista> os no#ina istas "o s%cu o x$ BEC tin&a#;no co#o 0un"a"or "a sua esco a3 E e pensou 9ue os escotistas tin&a# interpreta"o #a Aristte es6 e# parte BEC E6 ,3 S/Ines&ea"6 He1tes5ur16 +eroon e "VAi 13 FILOSOFIA CATOLICA TTd por in0 uHncia "e A,ostin&o6 e# parte "e A$icena e e# parte pe o trata"o "e *or0irio so5re as Cate,h "e Aristte es3 *or0irio6 nesse trata"o e$anta trHs 9uest@esK EC So su5stAncias os ,%neros e esp%ciesJ IC Sio6 corp reos ou incorpreosJ UC No : ti#o caso so coisas sens!$eis ou separa"os "e3e asJ *@e estas 9uest@es co#o i#portantes para as Cate,orias6 e assi# e$ou a I"a"e 4%"ia a interpretar o Or,anon "e #o"o excessi$a#ente #eta0isico3 S3 To#<s tentara6 e$itar esse erro6 #as Duns Scotua reintro"u=iu;o3 O resu ta"o 0oi 0icare# a ,ica e a teoria "o3 con&eci#ento "epen"entes "a #eta0!sica e "a teo o,ia3 Oeca# es0or2ou;se por separ<; as "e no$o3 *ara Occa#6 a ,ica % instru#ento "a 0i oso0ia "a nature=a6 9ue po"e ser in"epen"ente "a #eta0isica3 A ,ica % a an< ise "a ciHncia "iscursi$a> a ciHncia % "e coisas6 #as a ,ica no3 As coisas so in"i$i"uais6 #as entre os ter#os &< uni$ersais> ;a ,ica trata "e uni$ersais6 ao passo 9ue a ciHncia se ser$e "e e es se# "iscuti; os3 A ,ica respeita a ter#os ou conceitos6 no a esta"os ps!9uicos6 excepto co#o capa=es "e senti"o3 LO &o#e# % u#a esp%cieN6 no % u#a proposi2o "e ,ica6 por9ue exi,e o con&eci#ento "o &o#e#3A ,ica trata "e coisas cria"as pe o esp!rito e# si #es#o6 e 9ue no po"e# ter seno u#a existHncia "e ra=o3 U# conceito % u# sina natura 6 u#a pa a$ra u# sina con$h chE3 De$e#os "istin,uir 9uan"o 0a a#os "e u#a pa a$ra co#o "e u#a coisa6 e 9uan"o a usa#os co#o capa= "e senti"o6 seno caire#os e# 0a <cias co#o estaK LHo#e# % u#a esp%cie6 Scrates %6 &o#e#6 o,o Scrates % u#a esp%cie3N Ter#os re0ere0ites a coisas c&a#a#;se Lter#os "e pri#eira inten2oN> ter#os re0erentes a ter#os c&a#a#;se Lter#os "e se,un"a inten2oN3 Os ter#os e# ciHncia so "e pri#eira inten2o> e# ,ica6 "e se,un"a3 Os ter#os #eta0isih tH# a pecu iari"a"e "e si,ni0icar tanto as coisas si,ni0ica"as e# pa a$ras "e pri#eira co#o "e se,un"a inten2o3 H< exacta#ente seis ter#os #eta0isicosK ser6 coisa6 a ,u#a coisa6 u#6 $er"a"eiro6 5e# BEC3 Estes ter#os so pecu iares e# 9ue ca"a u# po"e pre"icar os outros> #as a ,ica po"e ser in"epen"ente "e e es3 A co#preenso % "e coisas6 no "e 0or#as pro"u=i"as pe o esp!rito> estas no so o 9ue se co#preen"e6 #as a9ui o pe o 9ua as coisas se co#preen"e#3 Uni$ersais6 e# ,ica6 so apenas ter#os ou conceitos pre"ic<$eis "e #uitos outros ter#os ou conceitos3 Uni$ersa 6 ,%nero6 hcie6 so ter#os "e se,un"a inten2o e portanto no po"e# si,ni0icar

BEC

No #e "eten&o a criticar o uso 9ue Occa# 0a= "e estes ter#os3

TT_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL coisas3 4as "es"e 9ue u# e ser6 so con$erti$eis6 se existisse u# uni$ersa seria uno e in"i$i"ua 3 U# uni$ersa % apenas u# sina "e #uitas coisas3 Nisto Occa# concor"a co# S3 To#<s e "iscor"a "e A$err!s6 A$icena e "os a,ostinianos3 A#5os a0ir#a# 9ue &< apenas coisas in"i$i"uais6 a #as in"i$i"uais e actos "e con&eci#ento3 Tanto u# co#o outro a"#ite#6 % certo6 o uni$ersie ante re#6 #as s para exp icar o acto "a cria2o> te# "e existir anterior#ente no espirito "e Deus3 4as isto pertence Y teo o,ia6 no Y exp ica2o "o con&eci#ento &u#a/6 s e# re a2o co# o uni$ersa e post re#3 Exp ican"o o con&eci#ento &u#ano6 Occa# nunca a"#ite 9ue os uni$ersais se'a# has3 Scrates % se#e &ante a * ato6 "i= e e6 #as no por $irtu"e "e u#a terceira coisa6 c&a#a"a si#i ari"a"e3 Si#i ari"a"e % ter#o "e se,un"a inten2o e est< no espirito3 BTu"o isto est< 5e#3C *roposi2@es so5re 0uturo contin,ente6 se,un"o Occa#6 no so $er; "a"eiras ne# 0a sas3 No tenta conci iar esta opinio co# a o#n!scHncia "i$ina3 Ta#5%# a9ui conser$a a ,ica i$re "a #eta0!sica e "a teo o,ia3 *o"e# ser :teis a ,uns exe#p os "as "iscuss@es "e Occa#3 *er,unta e eK LSe o 9ue o enten"i#ento con&ece se,un"o a pri#a=ia "a ,era2o % o in"i$i"ua 3N *e o contr<rioK O uni$ersa % pri#eiro e prprio o5'ecto "o enten"i#ento3 *or9ueK O o5'ecto "os senti"os e o o5'ecto "o enten"i#ento so o #es#o6 #as o in"i$i"ua % o pri#eiro o5'ecto "os senti"os3 *ortanto o si,ni0ica"o "a 9uesto "e$e ser esta5e eci"o Bpresu#i$e #ente a#5os os ar,u#entos parece# 0ortes3C Continua e eK LA coisa exterior Y a #a6 e 9ue no se'a sina 6 co#; preen"e;se pri#eiro por esse con&eci#ento Bi3 %6 por con&eci#ento 9ue % in"i$i"ua C> portanto o in"i$i"ua % con&eci"o antes6 pois 9ue to"as as coisas exteriores Y a #a so in"i$i"uais3N *rosse,ue "i=en"o 9ue o con&eci#ento a5stracto pressup@e o Lintuiti$oN Bi3 %6 a percep2oC e isso % causa"o por coisas in"i$i"uais3 Depois passa a reso $er 9uatro ":$i"as 9ue enu#era3 Conc ui co# resposta a0ir#ati$a Y 9uesto ori,ina 6 #as acrescenta 9ue Lo uni$ersa % pri#eiro pe a pri#a=ia "a a"e9ua2o6 no pe a pri#a=ia "a ,era2o3N A 9uesto i#p ica a "e sa5er se e at% on"e a percep2o % 0onte "o con&ecer3 * ato6 no T&eaetetus re'eita a "e0ini2o "o con&eci#ento co#o percep2o3 Occa# certa#ente no con&eceu o T&eaetetus6 #as se o ti$esse con&eci"o teria "iscor"a"o3 FILOSOFIA CAT@LICA TTQ X per,unta Lse a a #a sensiti$a e a inte ecti$a so "istintas no &o#e#N respon"e 9ue so #as 9ue % "i0ici pro$<; o3 U# "os ar,u#entos % po"er#os "ese'ar co# os nossos apetites a ,u#a coisa 9ue a inte i,Hncia repe e> portanto6 apetite e inte ecto pertence# a "o#inios "i0erentes3 Outro ar,u#ento % 9ue as sensa2@es esto su5'ecti$a#ente na a #a sensiti$a6 #as no su5'ecti$a#ente na inte ecti$a3 4aisK a a #a sensiti$a % extensa e #ateria 6 ao passo 9ue a inte ecti$a no % ne# u#a ne# outra3 *o"e# consi"erar;se 9uatro o5'ec2@es to"as teo ,icas6 #as tH# resposta BEC3 A concep2o "e Occa# neste caso no % ta $e= a 9ue se esperaria> #as concor"a co# S3 To#<s e "iscor"a "e A$erris e# pensar 9ue o inte ecto "e ca"a &o#e# % seu prprio e no a ,u#a coisa i#pessoa 3 as coisas ininte i,!$eis e os &o#ens ininte i,entes e 'untan"o "epois u#a secu ar3 Insistin"o na possi5i i"a"e "e estu"ar ,ica e ciHncia &u#ana se# re0erHncia Y #eta0!sica e Y teo o,ia6 a o5ra "e Ocea# ani#ou a in$esti,a2o cienti0ica3 Os

a,ostinianos6 "isse e e6 errara# pri#eiro e# supor as coisas ininte i,!$eis e os &o#ens ininte i,entes e 'untan"o "epois u#a u= "o in0inito6 9ue torna o con&eci#ento possi$e 3 Concor"a nisto co# S3 To#<s6 #as "i0ere na Hn0ase6 por9ue S3 To#<s %6 antes "e #ais6 te o,o6 e Occa#6 at% on"e se trata "e ,ica 0oi antes "e tu"o 0i so0o secu ar3 Esta atitu"e ani#ou estu"iosos "e pro5 e#as particu ares6 por exe#p o6 o seu sucessor i#e"iato6 Nico au "e Ores#e B#3 EU_IC6 9ue se ocupou "a teoria p anet<ria3 Este &o#e# 0oi at% certo ponto precursor "e Cop%rnico> exp?s as teorias ,eocHntrica e &e iocHntrica e "isse 9ue a#5as exp icaria# to"os os 0actos con&eci"os no seu te#po6 "e #o"o 9ue no &a$ia processo "e "eci"ir entre e as3 Depois "e +ui &er#e "e Occa# no &ou$e ,ran"es esco <sticos3 A %poca se,uinte "e ,ran"es 0i so0os co#e2ou no Baixo Renasc!#ento3 BEC *or ex3 entre Sexta;Feira Santa e Do#in,o6 a a #a "e Cristo "esceu ao In0erno6 0ican"o o corpo no t:#u o "e ]os% "e Ari#ateia3 Se a a #a sensiti$a e a Inte ecti$a so "istintas6 a sensiti$a "e Cristo esta$a no In0erno ou no t:#u oJ CA*ITULO G( ECLI*SE DO *A*ADO O s%cu o xni rea i=ara u#a ,ran"e s!ntese6 0i os0ica6 teo ,ica6 po !tica e socia 6 por enta co#5ina2o "e #uitos e e#entos3 O pri#eiro 0oi a 0i oso0ia ,re,a6 especia #ente "e *it<,oras6 *ar#%ni"es6 * ato e Aristte es3 Depois6 co# as con9uistas "e A exan"re6 u# ,ran"e in0 uxo "e cren2as orientais BEC3 Estas6 tiran"o pro$eito "o or0is#o e "os #ist%rios6 trans0or#ara# o aspecto "o #un"o "e !n,ua ,re,a e "epois "o "e !n,ua atina3 O "eus #orto e ressuscita"o6 a co#un&o sacra#enta no 9ue representa a carne "o "eus6 o se,un"o nasci#ento por a ,u#a ceri#nia se#e &ante ao 5aptis#o6 $iera# inte,rar;se na teo o,ia "e $<rias sec2@es "o niun"o ro#ano pa,o3 Co# estas se associa$a u#a %tica "e i5erta2o "a carne6 9ue pe o #enos terica#ente era asc%tica3 Da S!ria6 E,ipto6 Ba5i nia e *%rsia $eio a institui2o "o c ero separa"o "a popu a2o ei,a6 co# po"eres #ais ou #enos #<,icos e capa= "e exercer consi"er<$e in0 uHncia po !tica3 Rituais i#pressionantes #uito i,a"os co# a cren2a na $i"a 0utura $iera# "a #es#a 0onte3 Da *%rsia $eio e# particu ar o "ua is#o "o #un"o co#o ca#po "e 5ata &a entre o 5e#6 con"u=i"o por A&ura 4a="a6 e o #a 6 con"u=i"o por A&ri#an3 A #a,ia ne,ra 0oi a esp%cie prepara"a co# a'u"a "e A&ri#an e seus se9ua=es no #un"o "os esp!ritos3 Sat % u# "esen$o $i#ento "e A&ri#an3 Este in0 uxo "e i"eias e pr<ticas 5<r5aras sinteti=ou;se co# certos e e#entos &e %nicos na 0i oso0ia neop at\nica3 No or0is#o6 pita,oris#o BEC (3 Cu#ont6 OrientaT Re i,ion_ in Ro#an *a,anis#3 FILOSO*IA CATOLICA TR e a ,u#as partes "e * ato6 os ,re,os "esen$o $era# pontos "e $isti 0<ceis "e co#5inar co# os "o Oriente6 ta $e= por tere#;nos rece5i"i "e < #uito anterior#ente3 Co# * otino e *or0irio6 ter#ina o "esen$o $i #ento "a 0i oso0ia pa,3 4as o pensa#ento;"e estes &o#ens6 e#5ora pro0un"a#ente re i,ioa# no po"ia se# ,ran"e trans0or#a2o inspirar u#a re i,io popu ar $ito riosa3 A sua 0i oso0ia era "i0!ci 6 ,era #ente inco#preen"i"a6 e o sei ca#in&o "e sa $a2o "e#asia"o inte ectua para as #u ti"@es3 O seu con ser$antis#o e$ou;os a #anter a re i,io tra"iciona "a +r%cia6 #as inter preta"a a e,rica#ente para a i$i<; a "e e e#entos i#orais e conci i<; i co# o seu #onoteis#o 0i os0ico3 A re i,io ,re,a "eca!ra6 incapa= "i utar co# rituais e teo o,ias "o Oriente3 Ca ara#;se os or<cu os e oi sacer"otes '< no 0or#a$a# u#a casta po"erosa e "istinta3 A tentati$E "e re$i$er a re i,io ,re,a tin&a por isso car<cter

arcaistico6 9ue &e "a$E certa 0ra9ue=a e pe"antis#o6 especia #ente $is!$e no i#pera"or ]u iano ]< no iii s%cu o era pre$is!$e a con9uista "o #un"o ro#ano por a ,u#i re i,io asi<tica6 e#5ora a esse te#po $<rios co#peti"ores ti$esse# pos si5i i"a"e "e $itria3 O Cristianis#o co#5inou e e#entos 0ortes "e ori,e# $<ria3 Doi 'u"eus rece5eu u# Li$ro Sa,ra"o e a "outrina "e 9ue to"as as re i,iD excepto u#a so 0a sas e #<s> #as re'eitou a exc usi$i"a"e 'u"aica e oi incon$enientes "a ei "e 4ois%s3 O 'u"a!s#o tar"io '< acre"ita$a na $i"E 0utura6 #as os cristos "e0inira# "e no$o o C%u e o In0erno e os ca#in&o "e atin,ir u# e e$itar o outro3 A *<scoa co#5inou o *asso$er 'u"aicc co# as ce e5ra2@es pa,s "o "eus ressuscita"o3 Foi a5sor$i"o o "ua is#B persa6 #as co# #aior 0ir#e=a na o#nipotHncia "o 5o# princ!pio e E a"'un2o "e 9ue os "euses pa,os era# se9ua=es "e Sat3 A princ!piB os cristos n o i,ua a$a# os a"$ers<rios e# 0i oso0ia ne# no ritua 6 #ai as "e0iciHncias 0ora#;se atenuan"o3 A 0i oso0ia esta$a "e co$ae2o #ai a"ianta"a entre os se#icristos ,nsticos "o 9ue entre os orto"oxos #as a partir "e Ori,enes6 os cristos "esen$o $era# u#a 0i oso0ia a"e9ua"a6 por #o"i0ica2o "o neop atonis#o3 O ritua "os pri#iti$os cristoE era u# tanto o5scuro6 #as no te#po "e Santo A#5rsio tornara;se #uitc i#pressionante3 O po"er e a se,re,a2o "o sacer"cio $iera "o Oriente #as 0oi ,ra"ua #ente re0or2a"o por #%to"os "e ,o$erno6 9ue a I,re'E "e$eu Y pr<tica "o i#p%rio ro#ano3 O (e &o Testa#ento6 as re i,i@ei "os #ist%rios6 a 0i oso0ia ,re,a e os #%to"os ro#anos "e a"#inistraWB 0un"ira#;se na I,re'a Cat ica e "era#; &e u#a 0or2a no i,ua a"a poi 9ua 9uer or,ani=a2o socia anterior3 TRI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL A I,re'a oci"enta 6 co#o a anti,a Ro#a6 "esen$o $eu;se6 e#5ora #ais enta#ente6 "e rep:5 ica e# #onar9uia3 (i#os as 0ases "e cresci#ento "o po"er papa 6 "es"e +re,rio 4a,no6 por Nico au I6 +re,rio (II e InocHncio III at% Y "errota "os Ho&enstau0en nas ,uerras "e ,ue 0os e ,&i5e inos3 Ao #es#o te#po a 0i oso0ia crist6 at% ento a,ostiniana6 e portanto ar,a#ente p atnica6 enri9ueceu;se pe o contacto co# os #ao#etanos e Constantinop a3 Aristte es6 no s%cu o xiii6 $eio a ser 5e# con&eci"o no Oci"ente6 e por in0 uHncia "e A 5erto 4a,no e S3 To#<s recon&eci"o pe os cu tos co#o autori"a"e supre#a "epois "a Escritura e "a I,re'a3 Des"e ento at% &o'e #ante$e essa posi2o entre os 0i so0os cat icos3 No posso "eixar "e pensar 9ue a su5stitui2o "e * ato e Santo A,ostin&o por Aristte es 0oi u# erro "o ponto "e $ista cristo3 O te#pera#ento "e * ato era #ais re i,ioso "o 9ue o "e Aristte es6 e a teo o,ia crist "es"e co#e2o se a"aptara ao p atonis#o3 * ato ensinou 9ue o con&eci#ento no % percep2o #as u#a esp%cie "e $iso re#iniscente> Aristte es te$e #uito #ais "e e#pir!sta3 S3 To#<s6 e#5ora se# inten2o6 preparou o ca#in&o "o re,resso "o son&o p atnico Y o5ser$a2o cient!0ica3 Factos exteriores concorrera# #ais "o 9ue a 0i oso0ia para a "esinte,ra2o "a s!ntese cat ica6 inicia"a no s%cu o xi$3 O i#p%rio 5i=antino 0oi con9uista"o pe os atinos e# EIFT e per#aneceu nas suas #os at% E;I\E3 Durante esse te#po a re i,io "o seu ,o$erno era cat ica6 no ,re,a> #as "epois "e EI\E Constantinop a 0oi per"i"a para o papa6 e nunca recupera"a6 a "espeito "a unio no#ina e# Ferrara6 e# ETU_3 A "errota "o i#p%rio oci"enta no con0 ito co# o papa"o #ostrou;se in:ti para a I,re'a6 "e$i"o ao surto "as #onar9uias nacionais "e Fran2a e "e In, aterra> "urante a #aior parte "o s%cu o xi$6 o papa 0oi po itica#ente u# instru#ento na #o "o rei "e Fran2a3 4ais i#portante 0oi ain"a a ascenso "e u#a c asse co#ercia rica e o au#ento "o con&eci#ento entre os ei,os3 U# e outro co#e2ara# na It< ia6 9ue nisso se conser$ou a"ianta"a Ys outras partes "o Oci"ente at% #ea"os "o s%cu o x$i3 As ci"a"es norte;ita ianas era# #uito #ais ricas no

s%cu o xi$ "o 9ue 9ua 9uer ci"a"e "o Norte> e os ei,os cu tos especia #ente e# "ireito e #e"icina au#enta$a# "e n:#ero3 As ci"a"es tin&a# u# esp!rito "e in"epen"Hncia 9ue6 $isto o i#pera"or '< no ser u#a a#ea2a6 po"ia $o tar;se contra o papa3 E#5ora e# #enor ,rau6 #o$i#entos an< o,os existia# e# outra parte3 F an"res e as ci"a"es "a Hansa prospera$a#3 Na In, aterra o co#%rcio "e era 0onte "e ri9ue=a3 As ten"Hncias "e#ocr<ticas "a %poca era# 0ortes e as naciona istas ain"a #ais 0ortes3 O papa"o6 tornan"o;se #un"ia 6 to#a$a aspecto "e a,Hncia "e i#postos6 atrain"o $astos r%"itos FILOSOFIA CATLICA TRK 9ue a #aior parte "os paises pre0eriria conser$ar para si3 Os papas 00 no tin&a# ne# #erecia# a autori"a"e #ora 9ue &es "era o po"er S3 Francisco 0ora capa= "e tra5a &ar e# &ar#onia co# InocHncio ISP e +re,rio IG6 #as os &o#ens #ais =e osos "o s%cu o xi$ 0ora# e$a"oi a con0 itos co# o papa3 No co#e2o "o s%cu o no era# $isi$eis as causas "e "ec inio "i papa"o3 Boni0<cio (III6 na 5u a Una# Saneta# 0e= o #aior ape o 9ui a ,u#a $e= se 0i=era3 Instituiu o ano "o 'u5i eu BEUFFC co# in"u ,Hncii p en<ria aos cat icos 9ue $isitasse# Ro#a e a i rea i=asse# certas ceri #nias6 o 9ue "eu so#as enor#es aos co0res "a C:ria e Y 5o sa "o po$B "e Ro#a3 Ha$eria u# 'u5i eu "e ce# e# ce# anos6 #as o ucro 0oi ta 9ue o inter$a o passou a cin9uenta e "epois a $inte e cinco6 e# 9ue per #aneceu at% a,ora6 O pri#eiro6 "e EUFF6 trouxe ao papa o #<xi#o Hxi5 e 5e# po"e consi"erar;se a "ata "o co#e2o "o "ec !nio3 Boni0<cio era ita iano6 "e A,nani3 Tin&a si"o encerra"o na Torr "e Lon"res6 9uan"o na In, aterra6 por or"e# "o papa6 ia apoiar Henri 9ue III contra os 5ar@es re5e "es6 #as 0ora i5erta"o e# EI\d pe o 0i &^ "o rei6 0uturo E"uar"o I3 ]< ento &a$ia u# po"eroso parti"o 0rancH na I,re'a6 e os car"eais 0ranceses opusera#;se Y sua e ei2o3 Entrou er con0 ito $io ento co# o rei Fi ipe I( "e Fran2a so5re o "ireito rea " an2ar i#postos ao c ero3 Boni0<cio era "a"o ao nepotis#o e Y a$are=a por isso 9ueria ter na #o o #aior n:#ero possi$e "e 0ontes "e ren"i #ento3 Foi acusa"o "e &eresia6 pro$Y$e #ente co# ra=o> parece 9ue er a$erroista e no acre"ita$a na i#orta i"a"e3 A 9uesto co# o rei 0oi t <spera 9ue o rei o #an"ou pren"er co# o 0i# "e o5ter a sua "eposi2 por u# conci io ,era 3 Foi apan&a"o e# A,nani6 #as 0u,iu para Ro#E on"e #orreu3 Des"e ento6 por #uito te#po6 nen&u# papa ousou opor;s ao rei "e Fran2a3 Depois "e 5re$e interre,no6 os car"e;,is e e,era# BEUFRC o arce5isp "e Bor"%us6 9ue tornou o no#e "e C e#ente (3 Era ,asco e portant representa$a o parti"o 0rancHs "a I,re'a3 No seu ponti0ica"o nunca $ei Y It< ia3 Foi coroa"o e# L1on6 e e# EUFQ insta ou; se e# A$in&o6 on" os papas se conser$ara# setenta anos3 C e#ente ( e o rei "e Fran2 i,ara#;se contra os te#p <rios3 A#5os precisa$a# "e "in&eiro6 o pap^ por ser "a"o ao 0a$oritis#o e nepotis#o6 o rei para a ,uerra in, esi a re$o ta 0 a#en,a e a "espesa ca"a $e= #aior "e u# ,o$erno en%r,icB Depois "e "espo'ar os 5an9ueiros "a Lo#5ar"ia6 perse,uir os 'u"eus at o i#ite L9ue o tr<0ico po"e a,uentarN6 e#5rou;se "e 9ue os te#p <rioi a %# "e 5an9ueiros6 tin&a# ,ran"es terras e# Fran2a6 9ue e e po"eri a"9uirir co# auxi io " papa3 Assentou;se portanto e# 9ue a I,rei TRT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "esco5riria 9ue os te#p <rios era# r%us "e &eresia6 e o rei e o papa parti &aria# os "espo'os3 E# certo "ia "e EUFd 0ora# presos to"os os c&e0es te#p <rios "e Fran2a> apresentou;/;3 &es u#a ista "e per,untas pr%$ia#ente prepara"a> na tortura con0essara# ter presta"o &o#ena,e# a Sat e co#eti"o outras a5o#ina2@es> por 0i# e# EUEU o papa supri#iu a Or"e# e to"a a sua proprie"a"e 0oi con0isca"a3 A #e &or narrati$a "o processo encontra;se na Hiitor1 o0 Inhtion6 "e Henr1 C3 Ua6 on"e6 aps

cui"a"a in$esti,a2o6 se conc ui 9ue as acusa2@es aos te#p <rios era# tota #ente in0un"a"as3 No caso "os te#p <rios coinci"ia# os interesses "o papa e "o rei> #as na #aior parte "a Cristan"a"e opun&a#;se6 No te#po "e Boni0<cio (III6 Fi ipe I( o5ti$era o apoio "os Esta"os B#es#o o "a I,re'aC nas 9uest@es co# o papa so5re o i#posto3 Muan"o os papas se tornara# su5ser$ientes Y Fran2a6 os so5eranos &ostis Y Fran2a era# necess<ria#ente &ostis ao papa3 *or isso o i#pera"or prote,eu +ui &er#e "e Occa# e 4arsi, io "e *<"ua6 e #ais tar"e ]oo "e +aunt prote,eu .1c i00e3 Os 5ispos e# ,era esta$a# ento co#p eta#ente su'eitos ao papa> e# propor2o ca"a $e= #aior era# rea #ente pa,os por e e3 As Or"ens #on<sticas e os "o#inicanos era# i,ua #ente o5e"ientes6 #as os 0ranciscanos ain"a conser$a$a# certa in"epen"Hncia3 De a9ui o con0 ito co# ]oo GGEE6 '< consi"era"o re ati$a#ente a +ui &er#e "e Occa#3 Durante o con0 ito6 4arsi, io con$enceu o i#pera"or a #arc&ar so5re Ro#a6 on"e a coroa i#peria &e 0oi con0eri"a pe a popu a2a6 9ue e e,eu u# antipapa 0ranciscano "epois "e "ec arar "eposto ]oo GGII3 4as "e tu"o isto na"a resu tou a A# "a "i#inui2o "o respeito pe o papa"o3 A re$o ta contra o "o#!nio papa te$e 0or#as $<rias e# "i0erentes u,ares3 8s $e=es associa$a;se co# o naciona is#o #on<r9uico6 outras $e=es co# &orror puritano "a corrup2o e #un"ani"a"e "a corte papa 3 Na #es#a Ro#a associou;se co# u#a "e#ocracia arcaistica3 No te#po "e C e#ente (I BEUTI;RIC Ro#a6 por a ,u# te#po6 tentou i5ertar;se "o papa ausente so5 a c&e0ia "e u# &o#e# not<$e 6 Co a "i Rien=i3 Ro#a so0reu no s o ,o$erno "os papas co#o o "a aristocracia oca 6 continua"ora "a tur5u Hncia 9ue "e,ra"ara o papa"o no s%cu o x3 *ri#eiro6 Rien=i6 0i &o "e u# ta5erneiro6 re$o tou;se apenas contra os no5res6 no 9ue tin&a apoio "o papa3 O entusias#o popu ar 0oi ta 9ue os no5res 0u,ira# BEUTdC3 *etrarca6 seu a"#ira"or6 9ue &e "e"icou u#a o"e6 incita;o a prosse,uir na ,ran"e e no5re e#presa3 To#ou o titu o "e tri5uno e proc a#ou a so5erania "o po$o ro#ano so5re o i#p%rio3 *arece ter conce5i"o "e#oerYtica#ente essa so5erania6 por9ue con$ocou representantes "as ci"a"es ita ianas para u#a esp%cie "e par a#ento3 4as o Hxito "eu; &e i us@es FILOSOFIA CATOLICA TRR "e ,ran"e=a3 Ento6 co#o e# #uitas outras %pocas6 &a$ia ri$ais e# "isputa "o i#p%rio3 Rien=i inti#ou;os6 e aos e eitores6 a co#parecere# para "eci"ir a 9uesto3 Isto natura #ente $o tou contra e e os can"i"atos e o papa6 9ue se 'u ,a$a 'ui= e# ta assunto3 O papa pren"eu;o BEURIC e este$e preso "ois anos at% Y #orte "e C e#ente (I3 So to6 $o tou a Ro#a6 on"e conse,uiu po"er por a ,uns #eses> #as a sua popu ari"a"e 0oi curta e 0oi assassina"o pe a popu a2a3 B1ron6 co#o *etrarca6 escre$eu u# poe#a e# seu ou$or3 Era e$i"ente 9ue se o papa "e$ia ser ca5e2a "a I,re'a Cat ica6 "e$ia i5ertar;se "a "epen"Hncia 0rancesa $o tan"o a Ro#a3 A %# "e isso a ,uerra an, o;0rancesa6 co# tantos re$eses "a Fran2a6 pun&a a Fran2a e# peri,o3 Ur5ano ( portanto 0oi para Ro#a e# EU\d6 #as a po !tica ita iana era #uito co#p ica"a para e e6 e $o tou para A$in&o pouco antes "e #orrer3 O sucessor6 +re,rio GI6 0oi #ais "eci"i"o3 A &osti i"a"e Y C:ria 0rancesa tornara a#ar,a#ente antipapais #uitas ci"a"es ita ianas6 especia #ente F oren2a6 #as pe o re,resso a Ro#a e pe a oposi2o aos car"eais 0ranceses6 +re,rio 0e= a ,u#a coisa para sa $ar a situa2o3 4as Y sua #orte os parti"os ro#ano e 0rancHs "o co %,io "e car"eais era# irreconci i<$eis3 Se,un"o os "ese'os "o parti"o ro#ano6 0 oi e eito Barto o#eu *ri,nano BUr5ano (IC6 #as a ,uns car"eais "ec arara# a e ei2o no;

cannica e e e,era# Ro5erto "e +Hno$a6 pertencente ao parti"o 0rancHs3 To#ou o no#e "e C e#ente (II e $i$eu e# A$in&o3 Assi# co#e2ou o ,ran"e cis#a "e 9uarenta anos3 A Fran2a recon&eceu o papa "e A$in&o e os ini#i,os "a Fran2a recon&ecera# o ro#ano3 Esccia era ini#i,a "a In, aterra6 e a In, aterra "a Fran2a> portanto a Esccia recon&eceu o "e A$in&o3 Ca"a papa esco &eu car"eais entre os seus parti"<rios6 e 9uan"o ca"a u# "e e es #orreu os seus car"eais esco &era# rYpi"a#ente outro3 Assi#6 s u# po"er superior po"eria aca5ar co# o cis#a3 U# "e e es tin&a "e;66,er e,iti#a"o> &a$ia pois 9ue procurar u# po"er superior para e,iti#ar u# papa3 S u# conc! io3 A Uni$ersi"a"e "e *aris6 ten"o Y 0rente +erson6 exp?s u#a teoria 9ue autori=a$a a iniciati$a "e u# conci io3 Os so5eranos aicos6 "esa0ectos ao cis#a6 "era# o seu apoio3 E# ETFQ con$ocou;se en0i# u# conci io e# *isa3 Fa &ou ri"icu a#ente6 Dec arou &er%ticos e cis#<ticos a#5os os papas e e e,eu terceiro6 9ue #orreu e# 5re$e> #as os seus car"eais e e,era# co#o sucessor Ba "assare Cossa6 anti,o pirata6 9ue to#ou o no#e "e ]oo GGIII3 Ficara# assi# trHs papas e# $e= "e "ois6 sen"o o conci iar ru0io not<rio6 A situa2o parecia niti"a#ente "esespera"a3 4as os "e0ensores "o #o$i#ento conci iar no recuara#3 No$o conc! io 0oi co$oca"o e# ETET para Constan2a6 e te$e ac2o "eci"i"a3 Decretou TR\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9ue os papas no po"e# "isso $er os conc! ios e "e$e# su5#eter;se; &es e# certos aspectos> "eci"iu 9ue os 0uturos papas "e$ia# cono$ear u# conc! io ,era e# ca"a set%nio3 Dep?s ]oo GGIII e in"u=iu o papa ro#ano a resi,nar3 O papa "e A$in&o recusou;se a resi,nar6 e Y sua #orte6 o rei "e Ara,o apresentou u# sucessor Y e ei2o3 4as a Fran2a6 ento Y #ercH "a In, aterra6 recusou recon&ecH; o e o seu parti"o 0oi en0ra9uecen"o at% "eixar "e existir3 *or 0i# '< no &ou$e oposi2o ao papa esco &i"o pe o conci io6 e eito e# ETEd co# o no#e "e 4artin&o (3 Estes processos seria# aceit<$eis6 #as no o trata#ento "e Huss6 o "isc!pu o 5o%#io "e .1c i00e3 Foi a Constan2a co# pro#essa "e sa $o;con"uto6 #as 9uan"o a i c&e,ou 0oi con"ena"o e 9uei#a"o3 .1c i00e '< tin&a #orri"o6 #as o conci io #an"ou "esenterrar e 9uei#ar os ossos3 Os "e0ensores "o #o$i#ento conci iar ansia$a# por i5ertar;se "a suspeita "e &etero"oxia3 O conci io "e Constan2a re#e"iara o cis#a6 #as esperara #aisK su5stituir o a5so utis#o papa por u#a #onar9uia constituciona 3 Antes "a e ei2o 4artin&o ( 0e= #uitas pro#essas #as #ante$e u#as6 9ue5rou outras3 O5e"eceu ao "ecreto6 9ue aceitara6 "e con$ocar u# conc! io e# ca"a set%nio3 Disso $i"o o "e ConstAncia e# ETEd6 outro6 9ue no te$e ,ran"e i#portAncia6 0oi con$oca"o para ETIT> "epois6 e# ETUE6 outro para Basi eia3 4artin&o ( #orreu nessa a tura6 e o sucessor6 Eu,Hnio I(6 este$e se#pre e# con0 ito co# os re0or#a"ores 9ue "iri,ia# o conc! io3 Disso $eu;o6 #as este recusou consi"erar;se "isso $i"o> e# ETUU consentiu;o por a ,u# te#po6 #as e# ETUd tornou ;a "isso $H; o3 No entanto e e per#aneceu e# sesso at% ETT_6 te#po e# 9ue 0oi e$i"ente o triun0o co#p eto "o papa3 E# ETUQ o conc! io a ienou as si#patias "epon"o o papa e e e,en"o u# antipapa Bo : ti#o "a &istriaC6 9ue resi,nou 9uase i#e"iata#ente3 No #es#o ano Eu,Hnio I( a can2ou prest!,io con$ocan"o u# conci io e# Ferrara6 on"e a I,re'a +re,a6 apa$ora"a co# os turcos6 se su5#eteu no#ina #ente a Ro#a6 O papa"o triun0a$a po itica#ente6 #as #uito "i#inu!"o na re$erHncia inspira"a3

.1c i00e BEUIF;_T ap3C exe#p i0ica pe a $i"a e "outrina essa "i#inui2o "e autori"a"e "o papa"o no s%cu o xi$3 No era #on,e ou 0ra"e co#o os pri#eiros esco <sticos3 Tin&a ,ran"e reputa2o e# Ox0or"6 on"e se "outorara e# Teo o,ia BEUdIC3 Foi por pouco te#po #estre "e Ba io e % o : ti#o esco <stico i#portante "e Ox0or"> co#o 0i so0o6 no 0oi pro,ressi$o> era rea ista #ais p atnico "o 9ue aristot% ico3 A0ir#ou 9ue os "ecretos "e Deus no so ar5itr<rios co#o a ,uns pensa#> 9ue o #un"o rea no % u# entre os poss!$eis6 #as o :nico poss!$e por Deus ter "e esco &er o #e &or3 No % isto 9ue #ais interessa6 ne# parece ser FILOSOFIA CAT@LICA TRd o 9ue #ais &e interessa$a6 por9ue se retirou "e Ox0or" para $i$er co#c c %ri,o ca#ponHs3 Nos : ti#os "e= anos "e $i"a 0oi p<roco "e Lutten$ort&6 por no#ea2o "a Coroa3 4as continuou a pre eccionar e# Ox0or"3 A enti"o "o seu "esen$o $i#ento % not<$e 3 Co# cin9uenta anos6 pe o #enos BEUdIC6 era ain"a orto"oxo3 *arece 9ue s "epois se 0eI &er%tico6 inteira#ente por #oti$os #orais ; a sua si#patia pe os ec esi<sticos po5res e o &orror "os ricos ec esi<sticos #un"anos3 O seu ata9UE inicia ao papa"o 0oi s po !tico e #ora 6 no "outrin<rio> s ,ra"ua #entE c&e,ou a re$o ta a5erta3 A separa2o co#e2ou e# EUd\ co# u#a s%rie "e i2@es e# Ox0orb LSo5re o "o#!nio ci$i N3 Sustentou 9ue s a 'usti2a "< t!tu o "e "o#!nioK e proprie"a"e> 9ue o c ero in'usto no o te#6 e 9ue a "eciso so5re se urr ec esi<stico "e$e conser$ar a sua proprie"a"e ca5e ao po"er ci$i 3 Ensinoi ta#5%# 9ue a proprie"a"e resu ta "o peca"o> Cristo e os apsto os noK a ti$era# e o c ero no "e$ia tH; a3 Estas "outrinas 0eria# to"o o c ero excepto os 0ra"es> #as o ,o$erno in, Hs era; &es 0a$or<$e 6 por9ue o papE co5ra$a ,ran"e tri5uto "a In, aterra6 e a "outrina "e 9ue o "in&eiro noK "e$eria sair "o pa!s era :ti 6 tanto #ais 9uanto o papa era ento su5ser3 $iente Y Fran2a6 co# a 9ua a In, aterra esta$a e# ,uerra3 ]oo "e +aunt re,ente na #enori"a"e "e Ricar"o II6 0a$oreceu .1c i00e 9uanto p?"e +re,rio GI con"enou "e=oito teses "e .1c i00e6 9ue "i=ia "eri$are# "o 4arsi, io "e *<"ua3 .1c i00e 0oi cita"o perante u# tri5una "e 5ispos #as a rain&a e o po$o prote,era#;no6 en9uanto a Uni$ersi"a"e "e Ox0oroK recusa$a a"#itir a 'uris"i2o "o papa so5re os seus pro0essores3 BAtT na9ue e te#po as Uni$ersi"a"es in, esas acre"ita$a# na i5er"a"e aca "%#ica3C Entretanto .1c i00e continuou e# EUd_ e EUdQ a escre$er trata"oi eru"itos sustentan"o 9ue o rei % $i,<rio "e Deus e os 5ispos &e esto su'eitos3 C&e,a"o o L,ran"e cis#aN atacou o papa co#o Anticristo "ec a ran"o 9ue a aceita2o "a "oa2o "e Constantino tornara apstatas to"o os papas su5se9uentes3 Tra"u=iu a (u ,ata para in, Hs e instituiu Lpa"re po5resN 9ue era# secu ares Be assi# ta#5%# o0en"eu os 0ra"es3C E#pre ,ou os Lpa"res po5resN co#o pre,a"ores itinerantes6 #isso especia #ent "estina"a aos po5res3 *or 0i#6 atacan"o o po"er sacer"ota 6 $eio a ne,a a trans;su5stancia2o6 9ue "ec arou i#postura e oucura 5 as0e#a3 Nesa a tura ]oo "e +aunt #an"ou;o ca ar3 A re$o ta "os ca#poneses BEU_EC6 "iri,i"a por .at T1 er6 trouxe;E& "i0icu "a"es3 No parece tH; a ani#a"o6 #as6 "i0erente "e Lutero er circunstAncias an< o,as6 a5ste$e;se "e con"en<; a3 ]oo Ba 6 socia ist^ "espa"ra"o 9ue era u# "os c&e0es6 a"#ira$a .1c i00e6 o 9ue era e#5a TR_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ra2oso> #as co#o 0ora exco#un,a"o e# EU\\6 9uan"o .1c i00e era ain"a orto"oxo6 as suas opini@es "e$ia# ser in"epen"entes3 As opini@es co#unistas "e .1c i00e6 e#5ora "isse#ina"as pe os Lpa"res po5resN6 tin&a;as e e escrito e# ati# e portanto era# inacess!$eis aos ca#poneses3

Surpreen"e 9ue .1c i00e no ti$esse so0ri"o #ais pe as suas opini@es e acti$i"a"es "e#ocr<ticas3 Ox0or" "e0en"eu;o 9uanto p?"e contra os 5ispos3 Muan"o a CA#ara "os Lor"s con"enou os pre,a"ores itinerantes os Co#uns recusara#;se a concorrer3 Se ti$esse $i$i"o #ais6 certa#ente teria si"o perse,ui"o6 #as ao #orrer6 e# EU_T6 no tin&a si"o 0or#a #ente con"ena"o3 Foi sepu ta"o e# Lutter/ort&6 e os seus ossos "eixa"os e# pa= at% 9ue o conci io "e ConstAncia os #an"ou "esenterrar e 9uei#ar3 Os seus se9ua=es na In, aterra6 os o ar"os6 0ora# se$era#ente perse,ui"os e prYtica#enteexter#ina"os6 #as co#o a #u &er "e Ricar"o II era "a Bo%#ia6 a i 0ora# con&eci"as as suas "outrinas6 e Huss 0oi seu "isc!pu o3 E a i so5re$i$era# at% Y Re0or#a3 Na In, aterra e#5ora su5terrAnea#ente6 per#aneceu a re$o ta contra o papa"o e preparou o ca#in&o ao protestantis#o3 No s%cu o x$ outras causas po !ticas e cu turais concorrera# para o "ec !nio "o papa"o3 A p $ora re0or2ou o ,o$erno centra contra ;a no5re=a 0eu"a 3 E# Fran2a e na In, aterra6 Lu!s GI e E"uar"o I(6 a ia"os co# a c asse #%"ia rica6 "o#inara# a anar9uia aristocr<tica3 A It< ia6 at% os 0ins "o s%cu o i5ertou;se "os ex%rcitos "o Norte e a$an2ou rYpi"a#ente e# ri9ue=a e cu tura3 A no$a cu tura era essencia #ente pa,6 a"#ira"ora "e +r%cia e Ro#a e "espre=a"ora "a I"a"e 4%"ia3 A ar9uitectura e o esti o iter<rio a"aptara#;se a #o"e os anti,os3 Muan"o Constantinop a6 so5re$i$Hncia : ti#a "a anti,ui"a"e6 0oi con9uista"a pe os turcos6 os re0u,ia"os ,re,os na It< ia 0ora# 5e# rece5i"os por &u#anistas3 (asco "a +a#a e Co o#5o a#p iara# o #un"o e Cop%rnico a#p iou os c%us3 A "oa2o "e Constantino 0oi re'eita"a co#o 0<5u a e eru"ita#ente ri"icu ari=a"a3 Co# aux! io "os 5i=antinos con&eceu;se * ato6 no apenas pe as $ers@es neop at?nica e a,ostiniana6 #as "e pri#eira #o3 A es0era su5 unar "eixou "e ser u# $a e "e <,ri#as6 penosa pere,rina2o para o outro #un"o6 #as u#a oportuni"a"e "e pra=eres pa,os6 "e 0a#a6 5e e=a e a$entura3 S%cu os "e ;ascetis#os 0icara# es9ueci"os e# t:#u o "e arte6 poesia e p^a=er3 n certo 9ue #es#o na It< ia a I"a"e 4%"ia no #orreu se# uta> Sa$onaro a e Leonar"o nascera# no #es#o ano3 4as no essencia os $e &os terrores "eixara# "e ser terri0icantes e a no$a i5er"a"e "e esp!rito 0oi e#5ria,a"ora3 A e#5ria,ue= no per"urou6 #as por ento o #e"o cessou3 Nesse #o#ento "e a e,re i5erta2o nasceu o #un"o #o"erno3 LI(RO TERCEIRO FILOSOFIA 4ODERNA *ARTE *RI4EIRA DO RENASCI4ENTO A HU4E CA*ITULO I CARACTERISTICAS +ERAIS O per!o"o &istrico ,era #ente c&a#a"o L#o"ernoN "i0ere #: tip a#ente "o #e"ie$a 3 Os "ois caracteres #ais i#portantes soK a "ecrescente autori"a"e "a I,re'a e a pro,ressi$a ;autori"a"e i a3 ciHncia3 A estes se i,a# outros3 A cu tura #o"erna % #ais aica "o 9ue c erica 3 O Esta"o contro a ca"a $e= #ais a cu tura6 su5stituin"o a I,re'a3 O ,o$erno "as na2@es est< pri#eiro na #o "e reis> "epois6 co#o na +r\cia3 anti,a6 os reis s o su5stitu!"os por "e#ocracias ou tiranos3 O po"er e <s 0un2@es "o Esta"o naciona au#enta# "urante to"o o per!o"o6 Y parte a ,u#as 0 utua2f #enores> #as ao #es#o te#po o Esta"o in0 ui #enos nas opini@es "os 0i so0os "o 9ue a I,re'a na I"a"e 4%"ia3 A aristocracia 0eu"a 6 9ue pu"era6 at% o s%cu o x$6 ao Norte "os A pes6 opor;se ao ,o$erna centra 6 per"e pri#eiro i#portAncia po !tica e "epois econ#ica3 Su5stitui;a o rei6 a ia"o co# os #erca"ores r; eos> e# propor2o "i0erente e es parti &a# o po"er e#

$<rios pa!ses3 H< u#a ten"Hncia para os #erca"ore0i ricos sere# a5sor$i"os na aristocracia3 Des"e as re$o u2@es 0rancesa e a#ericana6 a "e#ocracia6 no senti"o #o"erno torna;se i#portante 0or2a po !tica3 O socia is#o6 co#o oposto Y "e#ocracia 5asea"a na proprie"a"e pri$a"a6 a"9uire po"er ,o$erna#enta e# EQEd3 Contu"o esta 0or#a "e ,o$erno se se "esen$o $er6 e$ar< a u#a no$a 0or#a "e cu tura> a3 cu tura "e 9ue trata#os % principa #ente LIYi5era N isto %6 "a esp%cie #ais natura #ente associa"a co# o co#%rcio3 H< excep2@es i#portantes especia 3 #ente na A e#an&a> Fic&te e He,e para citar "ois exe#p os6 ti$era# u#a concep2o tota #ente "es i,a"a "o co#%rcio6 #as tais excep2@es no sc t!picas "o seu te#po3 T\T HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL A re'ei2o "a autori"a"e ec esi<stica6 caracter!stica ne,ati$a "a I"a"e 4o"erna6 parte "a caracter!stica positi$aK aceita2o "a autori"a"e cient!0ica3 No Renasci#ento ita iano % #uito pe9uena a parte "a ciHncia3 A oposi2 o Y I,re'a no pensa#ento "os &o#ens i,a; se co# a anti,;ui"a"e6 #as para u# passa"o #ais on,!n9uo "o 9ue a pri#iti$a I,re'a e a I"a"e 4%"ia3 A pri#eira irrup2o cient!0ica 0oi a teoria "e Cop%rnico6 e# ERTU> #as a sua in0 uHncia s se exerceu "epois "e reto#a"a por aep er e +a i eu6 no s%cu o x$ii3 Co#e2ou ento o on,o co#5ate entre ciHncia e "o,#a6 e# 9ue os tra"iciona istas 0erira# a 5ata &a per"i"a contra o con&eci#ento no$o3 A autori"a"e "a ciHncia recon&eci"a pe a #aioria "os 0i so0os #o"ernos % #uito "i0erente "a "a I,re'a6 por9ue % inte ectua e no ,o$erna#enta 3 No &< casti,o para 9ue# a re'eita> &< ar,u#entos "e pru"Hncia para 9ue# a aceita3 S pre$a ece por intr!nseco ape o Y ra=o3 A %# "e isso % 0ra,#ent<ria e parcia 3 No tra=6 co#o o "o,#a u# siste#a co#p eto 9ue a5ran,e a #ora i"a"e &u#ana6 as esperan2as "o &o#e#6 o passa"o e o 0uturo "o uni$erso3 S se pronuncia so5re tu"o 9ue parece ter si"o cienti0ica#ente esta5e eci"o6 e % u#a pe9uena i &a e# oceano "e i,norAncia3 H< ain"a outra "i0eren2aK a autori"a"e ec esi<stica "ec ara;se a5so uta#ente certa e eterna#ente ina ter<$e > as a0ir#a2@es "a ciHncia so tentati$as e# 5ase "e pro5a5i i"a"e6 e consi"era#;se su'eitas a #o"i0ica2o> isto e$a a uni esta"o "e esp!rito #uito "i0erente "o "o "o,#<tic #e"ie$a 3 At% a,ora 0a ei "e ciHncia terica6 9ue % tentati$a "e cor66=preen"er o #un"o3 A ciHncia pr<tica6 9ue % a tentati$a "e trans0or#<; o6 0oi se#pre i#portante6 e a sua i#portAncia 0oi se#pre au#entan"o6 at% 9uase expu sar a ciHncia terica "o pensa#ento "os &o#ens3 A i#portAncia pr<tica "a ciHncia 0oi recon&eci"a pri#eiro no "o#! nio "a ,uerra3 +a i eu e Leonar"o 0ora# e#pre,a"os pe o ,o$erno para aper0ei2oar a arti &aria e a arte "a 0orti0ica2o3 Des"e ento a parte "os &o#ens "e ciHncia na ,uerra au#entou constante#ente3 A sua participa2o no 0a5rico "e #<9uinas6 na &a5itua2o "os po$os ao uso "o $apor6 "epois ao "a e ectrici"a"e6 $eio #ais tar"e e s co#e2ou a ter e0eitos po !ticos cerca "o 0i# "o s%cu o xix3 O Hxito "a ciHncia "e$eu;se principa #ente Y sua uti i"a"e pr<tica6 e te#;se tenta"o "i$orciar este aspecto "o "a teoria6 0a=en"o "a ciHncia ca"a $e= #ais u#a t%cnica e ca"a $e= #enos u#a teoria so5re a nature=a "o #un"o3 A penetra2o "e esta i"eia entre os 0i so0os %6 #uito recente3 A e#ancipa2o "a autori"a"e "a I,re'a "esen$o $eu o in"i$i"ua is#o at% a anar9uia3 A "iscip ina inte ectua 6 #ora e po !tica associa$a;se nos &o#ens "o Renasci#ento co# a 0i oso0ia esco <stica e o ,o$erno ec esi<s; FILOSOFIA 4ODERNA T\R tico3 A ,ica aristot% ica "os esco <sticos era estreita6 #as per#itia a"9uirir certa esp%cie "e a,u"e=a3 Muan"o caiu e# "esuso no &e suce"eu coisa ine &or6 #as s u#a

i#ita2o ec %ctica "e #o"e os anti,os3 At% o s%cu o x$ii na"a &ou$e i#portante e# 0i oso0ia3 A anar9uia po !tica e #ora 9uatrocentista na It< ia 0oi aterra"ora e "eu ori,e# Ys "outrinas "e 4ac&ia$e i3 Ao #es#o te#po a i5erta2o "e ca"eias #entais pro"u=iu a"#ir<$e ra"ica2o "e ,%nio e# arte e iteratura3 4as ta socie"a"e % inst<$e 3 A Re0or#a e a Contra;Re0or#a6 co#5ina"as co# a su'ei2o "a It< ia Y Espan&a6 aca5ara# co# o 5o# e o #au "o Renasci#ento ita iano3 Muan"o esse #o$i#ento u trapassou os A pes no tin&a o #es#o car<cter an<r9uico3 4as a 0i oso0ia pe a #aior parte conser$ou a ten"Hncia in"i$i"ua ista e su5'ecti$a6 5e# acentua"a e# Descartes6 9ue e"i0ica to"o o con&eci#ento so5re a certe=a "a existHncia prpria e aceita a c are=a e "istin2o Ba#5as su5'ecti$asC co#o crit%rio "e $er"a"e3 No 0un"p#enta e# Spino=a6 a i"eia reaparece nas #na"as se# 'ane as "e Lei5nit=3 Loc`e6 "e te#pera#ento inteira#ente o5'ecti$o6 $H;se 0or2a"o a conc uir 9ue o con&eci#ento % "e acor"o ou "esacor"o "e i"eias6 $iso su5'ecti$a to repu si$a para e e 9ue I ie 0o,e por inconse9uHncias $io entas3 Ber`e e16 "epois "e a5o ir a #at%ria6 S se sa $a "o su5'ecti$is#o co#p eto por u# uso "e Deus 9ue a #aior parte "os 0i so0os su5se9uentes consi"erou i e,!ti#o3 E# Hu#e a 0i oso0ia e#pirista cu #inou e# cepticis#o ta 9ue %6 irre0ut<$e e inaceit<$e 3 aant e Fic&te eora# su5'ecti$os tanto "e te#pera#ento co#o "e "outrina3 He,e sa $ou;se por #eio "a in0 uHncia "e Spino=a3 Rousseau e o #o$i#ento ro#Antico ,enera i=ara# a su5'ecti$i"a"e "es"e a teoria "o con&eci#ento i %tica e Y po !tica e ter#inara# ,ica#ente e# anar9uia co#p eta co#o a"e Ba`iinin3 Este extre#o "e su5'ecti$is#o % u#a 0or#a "e oucura3 Entretanto a ciHncia co#o t%cnica 0or#ou entre os &o#ens pr<ticos u#a concep2o #uito "i0erente "a "os 0i so0os tericos3 A t%cnica con0eriu u# senti"o "e po"er6 o &o#e# est<^;#uito #enos Y #ercH "o a#5iente "o 9ue antes3 4as o po"er con0eri"o pe a t%cnica % socia 6 no in"i$i"ua 3 Uni n<u0ra,o nu#a i &a "eserta po"ia rea i=ar #ais no s%cu o x$ii "o 9ue &o'e3 A t%cnica cienti0ica exi,e coopera2o "e #uitos e "irec2o una> % pois contr<ria ao anar9uis#o e at% ao in"i$i"ua is#o e exi,e 5e# tra$a"a estrutura socia 3 Di$ersa#ente "a re i,io % neutra btica#ente3 Di= ac &o#e# 9ue po"e 0a=er #ara$i &as6 #as no "i= 9uais> neste senti"o % inco#pIcta3 Na pr<tica6 os 0ins "a per!cia cient!0ica "epen"e# ar,a#entB^ "o acaso3 O &o#e#6 Y 0rente "as $astas or,ani=a2@es "e 9ue precisa6 po"E "entro "e i#ites6 esco &er o ca#in&o 9ue &e apra=a3 O po"er te# assirin u# a cance 9u6J; nunca tin&a ti"o3 As 0i oso0ias inspira"as pe a t%cnica cient!0ica so 0i oso0ias "o po"er e ten"e# a o &ar tu"o 9ue no % &u#ano co#c T\\ I IST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ateria 5ruto3 No se consi"era# os 0ins> s se a$a ia a per!cia "o processo3 Z outra 0or#a "e oucura e &o'e a #ais peri,osa> contra e a "e$e procurar ant!"oto u#a 0i oso0ia s3 O #un"o anti,o p?s 0i# Y anar9uia co# o i#p%rio ro#ano6 9ue era u# 0acto6 no u#a i"eia> o #un"o cat ico p?s 0i# Y anar9uia co# a I,re'a6 9ue era u#a i"eia #as nunca se incorporou e# 0acto3 Nen&u#a "e estas so u2@es 0oi satis0atria6 a pri#eira por no i"ea i=<$e 6 a se,un"a por irrea i=<$e 3 O #un"o #o"erno parece #o$er;se para u#a so u2o co#o a "a anti,ui"a"eK or"e# socia pe a 0or2a6 representati$a "a $onta"e "o po"eroso #ais "o 9ue "as esperan2as "o &o#e# co#u#3 O pro5 e#a "e u#a "ura"oura e 5oa or"e# socia s po"ia reso $er;se co#5inan"o a so i"e= "o i#p%rio ro#ano co# o i"ea is#o "a Ci"a"e "e Deus6 "e Santo A,ostin&o3 *ara isso seria necess<ria u#a no$a 0i oso0ia3

CA*!TULO I O RENASCI4ENTO ITALIANO A concep2o #o"erna co#o oposta Y #e"ie$a co#e2ou no Renasci#ento ita iano3 *ri#eiro s e# a ,uns in"i$!"uos6 especia #ente *etrarca6 a ar,a"a "epois Y #aioria "os ita ianos cu tos6 ei,os ou c %ri,os6 no "ecurso "o s%cu o x$3 De certo #o"o os ita ianos renascentistas ; co# excep2o "e Leonar"o e poucos #ais ; no ti$era# pe a ciHncia o respeito "os ino$a"ores "es"e o s%cu o x$ii> co# esta 0a ta se i,a a sua #uito parcia e#ancipa2o "e supersti2@es e# especia "a astro ,ica3 4uitos re$erencia$a# a autori"a"e ain"a Y #aneira "os 0i so0os #e"ie$ais6 #as tin&a# su5stitui"o a "a I,re'a pe a "os anti,os3 Era u# passo e#ancipa"or6 por9ue os anti,os no era# concor"es e o 'ui=o in"i$i"ua teria "e esco &er3 4as poucos ita ianos "o s%cu o x$ ousaria# ter u#a opinio se# apoio a ,u# "e u#a autori"a"e6 ou "a anti,ui"a"e ou "a I,re'a3 *ara enten"er o Renasci#ento % necess<rio $er pri#eiro rYpi"a#ente as con"i2@es po !ticas "a It< ia3 4orto Fre"erico EE BEIRFC6 a It< ia 0icou i$re no essencia "e inter0erHncia estran,eira6 at% a in$aso por Car os (III6 e# ETQT3 Ha$ia na It< ia cinco Esta"os i#portantesK 4i o6 (ene=a6 F oren2a6 Do#!nio *apa e N<po es6 e certo n:#ero "e pe9uenos principa"os6 ora a ia"os ora su'eitos a a ,u# "os #ais $astos3 At% EUd_6 +Hno$a 0oi ri$a "e (ene=a no co#%rcio e no po"er na$a 6 #as "epois 0icou so5 a suserania #i anesa3 4i o6 c&e0e "a resistHncia ao 0eu"a is#o nos s%cu os xii e xiii6 caiu6 "epois "a "errota "os Ho&enstau0en6 so5 o "o#!nio "os (isconti6 0a#! ia "e po"er p utocr<tico6 no 0eu"a 6 9ue ,o$ernou cento e setenta anos BEIdd;ETTdC3 TrHs anos "epois "e restaura"o o ,o$erno repu5 icano6 u#a no$a 0a#! ia6 os S0or=a6 i,a"os co# os (isconti6 to#ou posse "o ,o$erno6 co# o titu o "e "u9ues "e 4i o3 De ETQT a ERUR6 4i o 0oi ca#po "e 5ata &a T\_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL entre 0ranceses e espan&is> os S0or=a ora se a iara# co# uns ora co# outros3 Durante esse per!o"o esti$era# a ,u#as $e=es exi a"os6 outras $e=es so5re contr? e no#ina 3 *or 0i#6 e# ERUR6 Car os ( anexou 4i o3 A rep:5 ica $ene=iana este$e u# pouco 0ora "a po !tica "e It< ia6 e# especia nos pri#eiros s%cu os "a sua ,ran"e=a3 Nunca os 5<r5aros a tin&a# con9uista"o6 e a principio consi"era$a;se $assa a "os i#pera"Bcres "e Leste3 Essa tra"i2o6 'unta ao seu co#%rcio co# o Oriente6 "eu; &e u#a in"epen"Hncia "e Ro#a6 continua"a at% o te#po "o Conc! io "e Trento BERTRC "e 9ue o $ene=iano *ao o Sarpi escre$eu u#a &istria $er"a"eira#ente antipapa 3 ]< $i#os 9ue ao te#po "a 9uarta cru=a"a6 (ene=a insistiu pe a con9uista "e Constantinop a3 Isto #e &orou o tr<0e,o $ene; =iano6 9ue6 pe o contr<rio6 0oi pre'u"ica"o co# a con9uista turca "e Constantinop a6 e# ETRU3 *or $<rias ra=@ es6 i,a"as co# a a i#enta2o6 os $ene=ianos ac&ara# necess<rio6 nos s%cu os xi$ e x$6 a"9uirir territrio $asto no continente ita iano> criara# assi# ini#i=a"es 9ue e$ara# Y 0or#a2o "a Li,a "e Ca#5rai entre Esta"os po"erosos 9ue "errotara# (ene=a3 Teria si"o poss!$e reco5rar;se "a in0e ici"a"e se no 0osse o "esco5ri#ento "o +a#a "o ca#in&o para a in"ia BETQd;Q_C3 Este 0acto e o po"er "os turcos arruinara# (ene=a6 9ue no entanto se #ante$e at% per"er a in"epen"Hncia6 no te#po "e Napo eo3 A constitui2o "e (ene=a6 ori,inYria#ente "e#ocr<tica6 trans0or#ou;se ,ra"ua #ente at% 0icar6 "epois "e EIQd6 p ena#ente o i,<r9uica3 A 5ase "o po"er po !tico6 o +ran"e Conse &o6 "epois "e essa "ata 0oi &ere"it<rio nas 0a#! ias "iri,entes3 O po"er executi$o6

pertencia ao Conse &o "os De=6 e eito pe o +ran"e Conse &o3 O "o,e6 c&e0e "o Esta"o6 e eito $ita icia#ente6 tin&a po"eres restritos6 #as na pr<tica a sua in0 uHncia era "ecisi$a3 A "ip o#acia $ene=iana era consi"era"a #uito astuta e os re atrios "os seus e#5aixa"ores re$e a$a# ,ran"e penetra2o3 Des"e Ran`e6 os &istoria"ores uti i=a#;nos co#o pti#as 0ontes "os aconteci#entos a 9ue se re0ere#3 F oren2a 0oi a ci"a"e #ais ci$i i=a"a "o #un"o e 0onte principa "o Renasci#ento3 Muase to"os os ,ran"es no#es "a iteratura e os pri#eiros6 assi# co#o a ,uns "os u teriores "os ,ran"es no#es "a arte6 esto i,a"os a F oren2a3 4as a9ui te#os #ais 9ue $er co# a po !tica "o 9ue co# a cu tura3 No s%cu o xiii trHs c asses con0 itua$a# e# F oren2aK no5res6 #erca"ores ricos e p e5e3 Os no5res era# ,i5e inos6 os outros6 ,ue 0os3 Os ,i5e inos 0ora# 0ina #ente "errota"os e# EI\\6 e no s%cu o xi$ a p e5e e$ou a #e &or aos #erca"ores ricos3 4as e# $e= "e "e#ocracia est<$e 6 o con0 ito e$ou ao 9ue os ,re,os c&a#aria# LtiraniaN3 A 0a#! ia 4%"icis6 torna"os ,o$erna"ores "e F oren2a6 co#e2ara# co#o c&e0es po !ticos "o FILOSOFIA 4ODER-A T\Q a"o "e#ocr<tico6 Cosi#o "ei 4e"iei6 BEU_Q;ET\TC pri#eiro "a 0a#! ia a conse,uir pree#inHncia6 ain"a no tin&a posi2o o0icia > o seu po"er "epen"ia "a sua &a5i i"a"e para #ane'ar e ei2@es3 Era astuto6 conci ia"or 9uan"o poss!$e 6 $io ento6 9uan"o necess<rio3 Suce"eu; &e6 co# 5re$e inter$a o6 seu neto Louren2o;o;4a,n!0ico6 9ue ,o$ernou "es"e ET\Q at% a sua #orte6 e# ETQI3 A#5os "e$era# a posi2o Ys ri9ue=as6 a"9uiri"as principa #ente no co#%rcio6 #as ta#5%# nas #inas e outras in":strias3 Co#preen"era# co#o enri9uecer F oren2a e a si #es#os e no seu te#po a ci"a"e prosperou3 *e"ro6 0i &o "e Louren2o6 se# os #%ritos "o pai6 0oi expu so e# ETQT3 Se,uira#;se os 9uatro anos "a in0 uHncia "e Sa$onaro a6 9uan"o u#a esp%cie "e re$i$escHncia puritana $o tou os &o#ens contra a a e,ria e o uxo6 on,e "o pensa#ento i$re e para u#a pie"a"e consi"era"a caracter!stica "e u#a i"a"e #ais si#p es3 4as por 0i#6 especia #ente por #oti$os po iticos6 triun0ara# os ini#i,os "e Sa$onaro a6 9ue 0oi executa"o e 9uei#a"o BETQ_C3 A Rep:5 ica6 "e#ocr<tica "e inten2o #as p utoer<tica "e 0acto6 $i$eu at% EREI6 ano "a restaura2o "os 4%"icis3 U# 0i &o "e Louren2o6 car"ea aos 9uin=e anos6 0oi e eito papa e# EREU e a"optou o no#e "e Leo G3 Os 4%"ieis6 co# o t!tu o "e ,ro;"u9ues "a Toscana6 ,o$ernara# F oren2a at% EdUd> #as entretanto F oren2a6 co#o o resto "a It< ia6 e#po5recera e "es$a ori=ara;se3 O po"er te#pora "o papa6 9ue to#a$a a ori,e# e# *epino e na 0or'a"a Doa2o "e Constantino6 au#entou #uito no Renasci#ento> #as os #%to"os e#pre,a"os pe os papas rou5ara# autori"a"e espiritua ao papa"o3 O #o$i#ento conci iar 9ue 0a &ou no con0 ito entre o Conci io "e Basi eia e o papa Eu,Hnio I( BETUE;TdC6 representa$a os #e &ores e e#entos "a I,re'a6 e6 inais6 i#portante ain"a6 a opinio ec esi<stica a Norte "os A pes3 A $itria "os papas 0oi a $itria "a It< ia6 e e# #enor ,rau6 "a Espan&a3 A ci$i i=a2o ita iana6 na se,un"a #eta"e "o s%cu o x$6 "i0eria tota #ente "a "os pa!ses "o Norte6 9ue per#anecia #e"ie$a 3 Os ita ianos esta$a# #ais a"ianta"os e# cu tura6 #as no e# #ora e re i,io> at% no esp!rito "os ec esi<sticos a atini"a"e e e,ante co5ria #uitos peca"os3 Nico au ( BETTd;RRC6 o pri#eiro papa &u#anista6 "eu car,os papais a eru"itos cu'a cu tura respeita$a6 se# o &ar a 9ua 9uer outra consi"era2o> Louren2o (a a6 o epicurista 9ue "e#onstrara a 0a si"a"e "a Doa2o "e Constantino6 ri"icu i=ara o esti o "a (u ,ata e acusara "e &eresia Santo A,ostin&o6 0oi

no#ea"o secret<rio apost ico3 Esta po !tica "e encora'ar #ais o &u#anis#o "o 9ue a pie"a"e ou a orto"oxia continuou at% o sa9ue "e Ro#a6 e# ERId3 Fa$orecer o &u#anis#o6 e#5ora escan"a i=asse o Norte6 po"ia ser TdF HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL $irtu"e e# outro ponto "e $ista> #as a $i"a i#ora e a po !tica 5% ica "e a ,uns papas s po"e "e0en"er;se co#o po !tica pura3 A exan"re (I BETQI;ERFUC "e"icou;se co#o papa a en,ran"ecer;se e Y 0a#! ia3 Tin&a "ois 0i &os6 o "u9ue "e +An"ia e C%sar Br,ia6 e pre0eria #uito o pri#eiro> #as o "u9ue 0oi assassina"o6 ta $e= pe o ir#o6 e a a#5i2o "in<stica "o papa concentrou;se e# C%sar3 Con9uistara# a#5os a Roina,na e Ancona6 "estina"as a principa"o "e C%sar> #as Y #orte "o papa C%sar esta$a "oente e no p?"e a,ir co# rapi"e=3 As con9uistas re$ertera# para o patri#nio "e S3 *e"ro3 A per$ersi"a"e "e estes "ois &o#ens e# 5re$e 0oi en"<ria e % "i0!ci separar o $er"a"eiro "o 0a so 9uanto aos in:#eros assass!nios "e 9ue os acusa#3 4as no &< ":$i"a "e 9ue exce"era# e# per0!"ia tu"o 9uanto se 0i=era at% ento3 ]: io EE BERFU;EUC6 sucessor "e A exan"re (I6 no 0oi "e not<$e pie"a"e #as "eu #enor escAn"a o 9ue o pre"ecessor3 Continuou a a#p iar o "o#!nio papa > te$e #%rito co#o so "a"o #as no co#o c&e0e "a I,re'a Crist3 A Re0or#a6 9ue co#e2ou no te#po "o seu sucessor Leo G BEREU;IEC6 0oi natura conse9uHncia "a po !tica pa, "os papas renascentistas3 A extre#i"a"e su "a It< ia 0oi ocupa"a pe o reino "e N<po es a 9ue na #aior parte "o te#po se uniu a Sici ia3 N<po es e a Sic! ia tin&a# si"o o reino pessoa "o i#pera"or Fre"erico II6 9ue criara u#a #onar9uia a5so uta "e #o"e o #ao#etano6 i u#ina"a #as "esptica se# "ar po"er a ,u# Y no5re=a 0eu"a 3 X sua #orte BEIRFC o reino 0icou a seu 0i &o natura 6 4an0re"o6 9ue &er"ou a &osti i"a"e i#p ac<$e Y I,re'a e 0oi "estitu!"o pe os 0ranceses BEI\\C6 #as estes tornara#;se i#popu ares e 0ora# #assacra"os nas (%speras Sici ianas BEI_IC6 "epois "o 9ue o reino pertenceu a *e"ro HI "e Ara,o e seus &er"eiros3 Depois "e $<rias co#p ica2@es e "a separa2o te#por<ria "e N<po es e "a Sic! ia6 reunira#;se "e no$o e# ETTU so5 A0onso;ci;4a,nAni#o6 ,ran"e protector "as etras3 Des"e ETQR os reis 0ranceses tentara# con9uistar N<po es6 9ue aca5ou por ser a"9uiri"a por Fernan"o "e Ara,o BERFIC6 Car os (III6 Luis GII e Francisco I6 reis "e Fran2a6 rec a#ara# se# ,ran"e "ireito 4i o e N<po es> to"os e es in$a"ira# a It< ia co# Hxito te#por<rio6 #as to"os aca5ara# por ser "errota"os pe os espan&is3 A $itria "e Espan&a e a Contra;Re0or#a "era# 0i# ao Renasci#ento ita iano3 Co#o o papa C e#ente (II era o5st<cu o Y Contra;Re0or#a6 e co#o 4%"icis6 a#i,o "a Fran2a6 Car os ( e# ERId 0e= sa9uear Ro#a por u# ex%rcito e# ,ran"e parte protestante3 Des"e ento os papas tornara#;se re i,iosos e o Renasci#ento ita iano 0in"ou3 O 'o,o po !tico ita iano era incri$e #ente co#p exo3 Os pr!ncipes #enores6 na #aior parte auto;e e$a"os a tiranos6 a ia$a#;se ora co# u# FILOSOFIA 4ODERNA TdK ora co# outro "os esta"os;#aiores> se 'o,a$a# #a era# exter#ina"o!s &ou$e ,uerras constantes6 #as at% a $in"a "os 0ranceses6 e# ETQT6 eranK 9uase incruentasK os so "a"os era# #ercen<rios6 ansiosos "e re"u=ir B peri,o ao #!ni#o3 Essas ,uerras pura#ente ita ianas no pertur5aranK #uito o tr<0ico ne# "eti$era# o au#ento "a ri9ue=a> &ou$e #uita po !3 tica #as pouca &a5i i"a"e> Y c&e,a"a "os 0ranceses6 o pais esta$a prYti3 ca#ente in"e0eso3 As tropas 0rancesas escan"a i=ara# os ita ianos por9uB e# 5ata &a #ata$a# $er"a"eira#ente as pessoas3 As ,uerras su5se9uen6 tes entre 0ranceses e espan&is era# s%rias6 tra=ia# so0ri#ento e #is%ria #as os Esta"os ita ianos intri,a$a#

entre si6 pe"in"o auxi io ora Y Fran2= ora Y Espan&a nas 9uest@es internas se# 9ua 9uer senti#ento "e uni"a"^ naciona 3 *or 0i# esta$a# to"os arruina"os3 n certo 9ue a ruina era 0ata "e$i"o ao "esco5ri#ento "a A#%rica e "a rota "o Ca5o para Leste> #a o co apso po"ia ter si"o #enos catastr0ico e "estrui"or "a ci$i i=a2T ita iana3 O Renasci#ento no 0oi per!o"o "e ,ran"es rea i=a2@es 0i os0ica0i #as "eu pre i#inares essenciais Y ,ran"e=a "o s%cu o x$ii3 *ri#eiro 9ue 5rou o ri,i"o esparti &o #enta "o siste#a esco <stico3 Re$i$eu o estu"i "e * ato6 "an"o assi# #aior in"epen"Hncia ao pensa#ento para esco &eK entre e e e Aristte es3 *ro#o$eu assi# o con&eci#ento "e a#5os e# pri #eira #o6 i5erto "e , osas "e neop atnicos e co#enta"ores <ra5es3 E66 9ue #ais i#porta6 criou o &<5ito "e consi"erar a acti$i"a"e inte ectua co#o ,rata a$entura socia 6 no co#o #e"ita2o 0ec&a"a para preser$a 9ua 9uer orto"oxia "eter#ina"a3 A su5stitui2o "o esco <stico Aristte es por * ato 0oi apressa" pe o contacto co# a eru"i2o 5i=antina3 ]< no conci io "e Ferrara6 9u reuniu no#ina #ente as i,re'as Leste e Oeste6 os 5i=antinos "iscutirar e #anti$era# a superiori"a"e "e * ato so5re Aristte es3 +e#istus * B t&o6 ar"ente p aton;Ista ,re,o "e orto"oxia "u$i"osa6 0e= #uito pe o *IE tonis#o na It< ia6 assi# co#o Bessarion6 ,re,o 9ue6 $eio a ser car"ea Csi#o e Louren2o "e 4%"icis era# "a"os ao estu"o "e * atoK Csi# 0un"ou e Louren2o continuou a Aca"e#ia 0 orentina "e"ica"a ar,a#ent ao estu"o "e * ato3 Csi#o #orreu a ou$ir u# "os Di< o,os p atnicoi 4as os &u#anistas "o te#po era# por "e #ais ocupa"os e# a"9u!6^ con&eci#entos "a anti,ui"a"e para po"ere# pro"u=ir a ,o ori,ina ei 0 i oso0 ia3 O Renasci#ento no 0oi u# #o$i#ento popu ar6 #as "e escaic n:#ero "e eru"itos e artistas6 ani#a"os por #ecenas i5erais6 especia #ente oU 4%"icis e os pap ;s &u#anistas3 4as para estes po"ia ter ti" Hxito #uito #enor3 *etrarca e Boc<cio6 no s%cu o xi$6 pertence# #enta TdI EEIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #ente ao Renasci#ento6 #as por "i0erentes con"i2@es po !ticas "o te#po a sua in0 uHncia 0oi #enor "o 9ue a "os &u#anistas "o s%cu o x$3 No % 0<ci caracteri=ar a atitu"e "os eru"itos renascentistas para co# a I,re'a3 A ,uns 0ora# i$res;pensa"ores6 e#5ora at% esses ti$esse# rece5i"o a extre#a;un2o6 reconci ian"o;se Y &ora "a #orte3 A #aior parte i#pressionara;se co# a per$ersi"a"e "e papas conte#porAneos6 #as ,osta$a "e ser e#pre,a"a por e es3 O &istoria"or +uiciar"i5i escre$eu e# ERIQK LNin,u%# "espre=a #ais "o 9ue eu a a#5i2o6 a a$are=a e a i5ertina,e# "os pa"res6 no s co#o $!cios o"iosos e# si #es#os6 #as por ca"a u# "e e es ser i#prprio "e &o#ens 9ue se "ec ara# e# re a2@es especiais co# Deus6 e ain"a por sere# to opostos entre si 9ue s po"e# coexistir e# nature=as $er"a"eira#ente sin,u ares3 No entanto a #in&a situa2o na corte "e $<rios papas o5ri,ou;#e a "ese'ar a sua ,ran"e=a por interesse prprio3 4as se assi# no 0osse6 a#aria 4artin&o Lutero co#o a #i# #es#o6 no para #e i5ertar "as eis "o Cristianis#o6 co#o ,era #ente as enten"e# e exp ica#6 #as para $er esse enxa#e "e pati0es recuar para a "e$i"a posi2o6 o5ri,an"o;os a $i$er ou se6n $!cios ou se# po"er3 N BVC

Esta "e iciosa 0ran9ue=a #ostra 9ue os &u#anistas no po"ia# inau,urar a Re0or#a3 A %# "e isso a #aior parte "e e es no $ia #eio ca#in&o entre orto"oxia e i$re; pensa#ento> a posi2o "e Lutero era para e es i#poss!$e 6 por9ue no tin&a# '< o senti#ento #e"ie$a para su5ti e=as "e teo o,ia3 4asuccio6 "epois "e "escre$er a per$ersi"a"e "e #on,es6 0reiras e 0ra"es6 "i=K LO seu #e &or casti,o seria Deus a5o ir o pur,atrio> "eixaria# "e rece5er es#o as e teria# "e re,ressar Ys enxa"as3N B;VC 4as no &e ocorre6 co#o a Lutero6 ne,ar o pur,atrio #anten"o a #aior parte "a 0% cat ica3 A ri9ue=a "e Ro#a s e# pe9uena parte "epen"ia "os r%"itos "e "o#!nios papais> no principa era u# tri5uto "e to"o o #un"o cat ico por #eio "e u# siste#a teo ,ico 9ue atri5u a aos papas a posse "as c&a$es "o C%u3 U# ita iano 9ue i#pu,nasse o siste#a arrisca$a o e#po5reci#ento "a It< ia e a sua posi2o no #un"o oci"enta 3 *or isso a &etero"oxia ita iana no pro"u=iu cis#a ne# criou #o$i#ento popu ar 0ora "a I,re'a3 A :nica excep2o6 e #uito parcia 6 0oi Sa$onaro a6 9ue #enta #ente pertencia Y I"a"e 4%"ia3 A #aioria "os &u#anistas conser$ou supersti2@es apoia"as na anti; BEC CIt3 "e Burc`&ar"t6 Renai_sance in Ita 16 I(6 II3 BIC I5i"3

FILOSOFIA 4ODERNA TdU ,ui"a"e3 4a,ia e 5ruxe"o po"ia# ser peca"o #as no era# i#poss!$eis3 InocHncio (III6 e# ET_T6 pu5 icou unia 5u a contra a 5ruxaria6 9ue pro$ocou &orr!$e perse,ui2o "e 5ruxas na A e#an&a e outros pa!ses3 E# especia oU E i$res;pens a"ores pre=a$a# a astro o,ia6 e "e ai u#a $o,a co#o nunca ti$era "es"e a anti,ui"a"e3 O pri#eiro e0eito "a e#ancipa2o re ati$a#ente Y I,re'a no e$ou os &o#ens a pensar raciona #ente6 #as a5riu; &es o esp!rito a to"a esp%cie "e insensate= anti,a3 4ora #ente o e0eito pri#eiro 0oi i,ua #ente "esastroso3 As $e &as re,ras #orais "eixara# "e ser respeita"as> a #aioria "os ,o$ernantes tin&a a"9uiri"o a posi2o por per0!"ia e conser$a$a;a por crue "a"e 5ruta 3 Muan"o os car"eais era# con$i"a"os a 'antar6 na coroa2o "o papa6 e$a$a# o seu $in&o e o seu copeiro6 co# #e"o "o $eneno BEC3 Excepto Sa$onaro a6 "i0ici #ente u# ita iano "a %poca arriscaria a ,u#a coisa por u#a 9uesto p:5 ica3 Os #a es "a corrup2o papa era# 5$ios6 #as no se &es "a$a re#%"io a ,u#3 O "ese'o "e uni"a"e ita iana era e$i"ente6 #as os ,o$ernantes era# incapa=es "e enten"er;se3 O peri,o "e "o#ina2o estran,eira era i#inente6 #as to"o ,o$ernante ita iano ape aria para po"er estran,eiro6 #es#o o "o turco6 no con0 ito co# outro ,o$ernante ita iano3 No &< cri#e6 excepto a "estruico "e $e &os #anuscritos6 "e 9ue os &o#ens "o Renasci#ento no ten&a# si"o 0re9uente#ente cu pa"os3 Fora "a es0era #ora 6 te$e o Renasci#ento ,ran"es #%ritos3 Ficou c% e5re e# ar9uitectura6 pintura e poesia3 *ro"u=iu &o#ens co#o 4i,ue An,e o6 Leonar"o e 4ac&ia$e i3 Li5ertou &o#ens cu tos "a estreite=a "a cu tura #e"ie$a > e6 #es#o 9uan"o escra$o "o cu to "a anti,ui"a"e6 "eu aos eru"itos consciHncia "a $arie"a"e "e opini@es "e autori"a"es e# 9uase to"os os assuntos3 Re$i$en"o o con&eci#ento ,re,o6 criou u#a at#os0era #enta 9ue tornou poss!$e ri$a i=ar co# as o5ras ,re,as6 e e# 9ue o ,Hnio in"i$i"ua p?"e 0 orescer co# i5er"a"e "escon&eci"a "es"e o te#po "e A exan"re3 As con"i2@es po !ticas "o Renasci#ento 0a$orecera# o "esen$o $i#ento in"i$i"ua 6 #as era# inst<$eis> insta5i i"a"e e in"i$i"ua is#o i,ara#;se6 corno na +r%cia anti,a3 Z necess<rio u# siste#a socia est<$e 6 #as at% &o'e to"os e es 0ora#

o5st<cu o ao "esen$o $i#ento "o #%rito inte ectua e art!stico3 At% 9ue ponto po"ere#os suportar assass!nio e anar9uia tais co#o os "o Renasci#entoJ No passa"o6 #uito> no nosso te#po6 #uito #enos3 No se encontrou ain"a so u2o para este pro5 e#a6 e#5ora o au#ento "a or,ani=a2o socia o torne ca"a $e= #ais i#portante3 BEC I"36 (I6 E3 CA*!TULO III 4ACHIA(ELLI E#5ora o Renasci#ento no ten&a pro"u=i"o u# 0i so0o terico i#portante6 pro"u=iu u# &o#e# "a #ais a ta e#inHncia e# 0i oso0ia po !ticaK Nicco o 4ac&ia$e i3 n costu#e escan"a i=ar#o;nos co# e e e "ecerto Ys $e=es co# ra=o3 4as isso aconteceria co# #uitos outros se 0osse# i,ua #ente isentos "e c&ar atanis#o3 A sua 0i oso0ia % cienti0ica e e#p!rica6 5asea"a na sua experiHncia "os ne,cios6 preocupa"a co# os #eios para atin,ir os 0ins propostos se# exa#inar se os 0ins so 5ons ou #aus3 Muan"o #enciona os 0ins 9ue e e #es#o "ese'a6 so tais 9ue to"os ns po"e#os ap au"ir3 4uito "a #a e"icHncia con$enciona i,a"a ao seu no#e pro$%# "a in"i,na2o "e &ipcritas 9ue o"eia# a con0isso 0ranca "a #a 0eitoria3 *6 certo 9ue #uito "a o5ra exi,e cr!tica6 #as nisso e e % expresso "o seu te#po3 A sua &onesti"a"e inte ectua 6 re ati$a Y "esonesti"a"e po !tica no seria poss!$e e# outro te#po e outro pais6 excepto ta $e= na +r%c!a entre &o#ens e"uca"os pe os so0istas e co# a pr<tica "as ,uerras "e pe9uenos Esta"os6 9ue na +r%cia c <ssica corno na It< ia renascentista 0ora# o aco#pan&a#ento po !tico "o ,Hnio in"!$i"ua 3 4ac&ia$e i BET\d;ERIdC era 0 orentino e 0i &o "e u# a"$o,a"o ne# rico ne# po5re> 9uan"o tin&a $inte anos "o#ina$a e# F oren2a Sa$onaro a> o Ieu 0i# #iser<$e i#pressionou 0orte#ente 4ac&ia$e i6 por9ue o5ser$a 9ue Lto"os os pro0etas ar#a"os $encera# e os "esar#a"os 0ora# $enci"osN6 e exe#p i0ica co# Sa$onaro a entre os se,un"os> "os outros #enciona 4o!s%s6 C!ro6 Teseu e R#u o3 EI t!pico "o Renasci#ento6 no #encionar CriEto3 Lo,o aps a execu2o "e Sa$onaro a6 o5te$e 4ac&ia$e i u# car,o #enor no ,o$erno 0 orentino BETQ_C Ys $e=es e# #iss@es "ip o#<ticas i#portantes6 at% a restaura2o "os 4%"icis6 e# EREI> "epois6 ten"o;se; FILOSOFIA 4ODERNA TdQE [ &es oposto se#pre6 0oi preso6 #as "epois so to6 e autori=a"o a $i$er nB ca#po6 perto "e F oren2a3 (eio a ser autor por 0a ta "e outra ocupa2o A sua o5ra #ais c% e5re6 O *r!ncipe6 0oi escrita e# EREU e "e"ica"a i Louren2o II6 9uan"o espera$a6 #as e# $o6 o5ter o 0a$or "os 4%"icia O to# % ta $e= "e$i"o e# parte a esse 0i# pr<tico> a sua o5ra #aii extensa6 os Discursos6 escrita ao #es#o te#po6 % niti"a#ente #ais repu 5 icana e i5era 3 No co#e2o "e O *r!ncipe "i= 9ue no 0a ar< "e rep: 5 icas por '< ter trata"o "e e as e# outra parte3 Os 9ue no He# oi Discursos tH# pro$Y$e #ente u#a $iso uni atera "a sua "outrina3 No ten"o conci ia"o os 4%"icis te$e "e continuar a escre$er3 (i$ei retira"o at% o ano "a sua #orte6 9ue 0oi o "o sa9ue "e Ro#a pe as tropa> "e Car os (6 e 9ue 0oi ta#5%# o "a #orte "o Renasci#ento ita iano3 O *r!ncipe tenta "esco5rir pe a &istria e pe os 0actos conte#porA neos co#o os principa"os se a"9uire#6 #antH# e per"e#3 A It< ia 9ua trocentista "< #uitos exe#p os6 tanto ,ran"es co#o pe9uenos3 *ouco ,o$ernantes 0ora# e,!ti#os> at% #uitos papas asse,urara# a e ei2o po #eios corruptos6 As re,ras "o Hxito no era# as

#es#as 9ue $i,orarar e# te#pos #ais est<$eis6 por9ue nin,u%# se escan"a i=a$a co# crue "a "es e trai2@es 9ue teria# "es9ua i0ica"o u# &o#e# nos s%cu os x$iii e xiU Ta $e= o nosso te#po possa apreciar #e &or 4ac&ia$e i6 por9ue a ,un "os sucessos #ais not<$eis se 0i=era# por #%to"os e#pre,a"os no Rena36 ci#ento ita iano3 E e po"ia ter ap au"i"o6 co#o perito art!stico e# po i tica6 o incHn"io "o Reic&sta, por Hit er6 a sua "epura2o "o *arti"o ei EQUT e a 0a ta Y pa a$ra "a"a e# 4unic&3 Te# ,ran"e apre2o por C%sar Br,ia6 0i &o "e A exan"re (I3 O se pro5 e#a era "i0!ci K pri#eiro6 pe a #orte "o ir#o6 0icar :nico 5ene0 ci<rio "a a#5i2o "in<stica paterna> se,un"o6 con9uistar e# no#e " papa territrios 9ue Y #orte "e A exan"re &e pertenceria# e no ac Esta"os papais> terceiro6 #ano5rar o co %,io "os car"eais "e #o"o 9Eu o papa se,uinte 0osse seu a#i,o3 Foi peritissi#o na "i0!ci tare0a6 e 9ua 9uer no$o pr!ncipe6 "i= 4ac&ia$e i6 "e$eria apren"er co# e e3 C%sar 0a &oi % certo6 #as s por Lextraor"in<ria #a i,ni"a"e "a 0ortunaN3 Muan"o o p^ #orreu6 e e #es#o esta$a ,ra$e#ente "oente e entretanto os seus ini#i,B reunira#;se e o seu #aior opositor 0oi e eito papa3 Nesse "ia C%sar "isi a 4ac&ia$e i 9ue tu"o pre$ira6 Lexcepto 9ue Y #orte "o pai ta#5%# e estaria 9uase a #orrer3N 4ac&ia$e i6 #uito a0eito a estas $i anias6 conc uiK LLe#5ran"o i ac2@es "o "u9ue BC%sarC na"a $e'o censur<$e > pe o contr<rio6 contini a consi"er<; o exe#p o a to"os 9ue por 0ortuna e co# as ar#as "e outrB atin,ira# o po"er3N Td\ HISTRIA DA FILOSOFIA FCIDFAVTAL H< u# cap!tu o interessante LDos principa"os ec esi<sticosN6 9ue pe o 9ue se H nos Descursos ocu ta "ecerto parte "o pensa#ento "e 4ac&ia$e i3 A ra=o % por9ue O *r!ncipe 0oi escrito para a,ra"ar aos 4%"icis6 e nesse #o#ento 0ora e eito papa u# 4%"icis BLeo GC3 Muanto aos principa"os ec esi<sticos "i= e# O *r!3;/ipe 9ue a :nica "i0icu "a"e % a"9uiri; os6 por9ue "epois so "e0en"i"os por anti,o costu#e re i,ioso6 9ue conser$a os pr!ncipes no po"er se# a$eri,uar co#o se con"u=e#3 Os seus pr!ncipes ;"i= e e ;no precisa# "e ex%rcitos6 Lpor9ue so #anti"os por causas #ais a tas6 inatin,!$eis pe o esp!rito iu#ano3N So Lexa ta"os e nianti"os por DeusN e Lseria ouca presun2o &u#ana "iscuti; osN3 No entanto ; continua ;% !cito a$eri,uar por 9ue #eios A exan"re (I atinientou tanto o po"er te#pora "o papa3 A "iscusso "os po"eres "o papa nos Discio;sos % #ais on,a e sincera3 Co#e2a por esta5e ecer &ierar9uia % tica entre os &o#ens e#inentes3 Os #e &ores so os 0un"a"ores "e re i,i@es> "epois os 0un"a"ores "e #onar9uias e rep:5 icas> "epois os &o#ens "e etras3 Estes so 5ons> #as os "estrui"ores "e re i,i@es6 su5$ersores "e rep:5 icas ou reinos6 e ini#i,os "a $irtu"e ou "as etras so #aus3 Os 9ue esta5e ece# tiranias so per$ersos6 inc uso ]: io C%sar> por outro a"o6 Bruto 0oi 5o# BO contraste "e esta concep2o co# a "e Dante inostra o e0eito "a iteratura c <ssicaC3 *ensa 9ue a re i,io "e$e ter parte pree#inente no Esta"o6 no pe a sua $er"a"e #as co#o ci#ento socia K os ro#anos ti$era# ra=o e# crer nos au,:rios e punir 9uern os "espre=asse3 Fa= B uas cr!ticas Y I,re'a "o seu te#poK o #au proee"iincrito 9ue soca$a a cren2a e o po"er te#pora "os papas 9ue pe a sua po !tica inipe"e a uni0ica2o BIa It< ia3 Expri#e esta cr!tica co# ,rapi e $i,or3 LMuanto niais perto esto as pessoas "a I,re'a "e Ro#a6 ca5e2a BIa nossa re i,io6 tanto sph66o nienos re i,iosas333 A ri !np3 e o casti,o esto perto333 Ns6 ita ianos6 "e$ms Y I,re'a "e Ro#a e aos

seus sacer"otes ser#os irre i,iosos e iiiaii^6> inas; ain"a I ies "e$e#os #ais6 o $ire# a ser ca isa3 BIa nossa ru!na6 por9ue a I,re'a #ante$e e #ant%# o nosso pais B i$iB iB o36 BEC *or estes passo^^ % "e ^Ktgpor BItie a a"#ira2o "e 4ac&ia$e i por C%sar Bor,ia se "iri,ia oi sua pericia e no aos seus 0ins3 A"#ira2o "a per!cia e BSe ac2@es ,gori/as p6ra3 #uito ;ran"e no RcgiasB^inicnto3 Este #o"o "e sentir certa#ente existiu se#pre6 #uitos ini#i,os "p Napo eih# o a"#irara# entiisiYstiB3;6^nientB6 B;orno esti;ate,a3 4as na It< ia "e 4ac&ia$e i essa a"#ira2o 9uase;art!stica era rni ito #aior "o 9ue nos s%cu os anteriores BIC O 9ue ;0oi /r"aB56 at% E_dF3 FILOSOFIA 4ODERNA Tdd ou u teriores3 Seria erro tentar conci i<; o co# 0ins po !ticos #ais a#p os 9ue 4ac&ia$e i consi"era i#portantes> a#or "a per!cia e "ese'o patritico "a uni"a"e ita iana coexiste# no seu esp!rito #as "e #o"o nen&u# sinteti=a"os3 *o"e assi# apreciar C%sar Br,ia pe a sua ast:cia e censur<; o por conser$ar "esuni"a a It< ia3 *o"e supor;se 9ue para e e o car<cter per0eito 0osse o "e u# &o#e# to &<5i e se# escr:pu os co#o C%sar Br,ia 9uanto aos #eios6 #as co# 0i# "i0erente3 O *r!ncipe ter#ina por u# ape o e o9uente aos 4%"icis para 9ue i5erte# a It< ia "e L5<r5arosN Biste %6 0ranceses e espan&isC "o#ina"ores L0%ti"osN3 E e no esperaria ta o5ra e#preen"i"a por #oti$os "esinteressa"os6 #as por a#or "o po"er e #ais ain"a "a 0 a#a3 O *r!ncipe repu"ia exp icita#ente a #ora i"a"e isua no proce"er "o3M ,o$ernantes3 U# ,o$ernante #orre se 0or se#pre 5o#> "e$e ter ora e ar"i "a raposa ora a 0eroci"a"e "o eo3 No cap!tu o x$iii6 intitu a"c LCo#o "e$e# os pr!ncipes #anter a 0%N 6 ensina 9ue "e$e# 0a=H; o 9uan"e % :ti 6 no "e outro #o"o3 U# pr!ncipe "e$e6 9uan"o % preciso6 0a tar Y pa a$ra3 L4as i#porta "i0ar2ar 5e# esse car<cter6 ser ,ran"e 0in,i"or e "is3 si#u a"or> os &o#ens so to si#p rios e prontos a o5e"ecer a necessi3 "a"es presentes 9ue 9ue# en,ana se#pre ac&ar< 9ue# este'a "isposto I ser en,ana"o3 Citarei apenas u# exe#p o #o"erno3 A exan"re (I na"I #ais 0e= "o 9ue en,anar os &o#ens6 na"a #ais pensou e ac&ou ocasic para isso> nin,u%# 0oi #ais &<5i e# 0a=er pro#essas6 a0ir#ar coisas con;;; 'ura#entos #ais 0ortes> e nin,u%# os cu#priu #enos> #as se#pre te$E Hxito nos seus en,anos por con&ecer 5e# esse aspecto "as coisas3 U# prin3 cipe no precisa "e ter to"as as 9ua i"a"es re0eri"as Bas $irtu"es con$en6 cionaisC #as % #uito necess<rio 9ue pare2a tH; as3N E acrescenta 9ue aci#a "e tu"o u# pr!ncipe "e$e parecer re i,ioso O to#6"os Discursos66 no#ina #ente co#ent<rios so5re Li$io6 % #u tB "i0erente3 Cap!tu os inteiros "ir;se;ia# escritos por 4ontes9uieu> u# i5e6 ra "o s%cu o x$iii apro$aria3 A "outrina "e c&e9ue e e9ui !5rio % exp iei ta#ente exposta3 L*r!ncipes6 no5res e po$o "e$e# ter parte na Constitui 2o> "epois os trHs po"eres e9ui i5rar;se;o entre si3N A constitui2o "B Esparta6 "e$i"a a Licur,o6 0oi a #e &or6 por ser a "e #ais per0eito e9ui i5rio> a "e S on era "e#ocr<tica "e #ais e e$ou Y tirania "e *is!strato A constitui2o "a rep:5 ica ro#ana 0oi 5oa6 "e$i"o ao con0 ito entre Sena"B e po$o3 A pa a$ra L i5er"a"eN usa;se para "esi,nar a ,u#a coisa #uito pre ciosa #as no #uito c ara3 Isto '< $e# "es"e a anti,ui"a"e e conser$ou;s^ at% os s%cu os x$iii e xix3 A Toscana conser$ou as suas i5er"a"es por9/ Td_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

no te# caste os ne# 0i"a ,os3 BFi"a ,os ; ,ent e#an ; % "ecerto #< tra"u2o6 #as pitorescaC *arece; estar recon&eci"o 9ue a i5er"a"e po !tica exi,e certa esp%cie "e $irtu"e socia nos ci"a"os3 Di=;nos 9ue s na A e#an&a pro5i"a"e e re i,io so ain"a co#uns e por isso a i &< #uitas rep:5 icas3 E# ,era o po$o % #ais a$isa"o e constante "o 9ue os pr!ncipes6 e#5ora Li$io e a #aior parte "os escritores "i,a o contr<rio3 No se# ra=o se "i= 9ue L$o= "o po$o % $o= "e Deus3N n interessante o5ser$ar 9ue o pensa#ento po !tico "e ,re,os e ro#anos6 nos "ias "a rep:5 ica6 a"9uiriu no s%cu o x$ u#a actua i"a"e 9ue no ti$era na +r%cia "es"e A exan"re ou e# Ro#a "es"e Au,usto3 Neop at nicos6 <ra5es6 e esco <sticos apaixonara#;se pe a #eta0isica "e * ato e Aristte es #as na"a pe os seus escritos po !ticos6 por9ue o siste#a "a era "as ci"a"es;esta"os na It< ia sincroni=ou;se co# a re$i$escHncia "a cu tura e tornou poss!$e aos &u#anistas apro$eitare#;se "as teorias "e repu5 icanos6 ,re,os e ro#anos3 O a#or "a L i5er"a"eN e a teoria "e c&e9ue e e9ui !5rio $eio ao Renasci#ento "a anti,ui"a"e e aos te#pos #o"ernos "o Renasci#ento e#5ora e# parte "irecta#ente "a anti,ui"a"e3 Este aspecto "e 4ac&ia$e i % pe o #enos to i#portante co#o as #ais 0a#osas "outrinas i#orais "e O *r!ncipe3 Note;se 9ue 4ac&ia$e i nunca a"optou e# ar,u#entos po !ticos 5ase crist ou 5!5 ica3 Os escritores #e"ie$ais tin&a# u#a concep2o "o po"er L e,!ti#oN 9ue era o "o papa ou "o i#pera"or ou "e e es "eri$a"o3 Os escritores "o Norte6 na"a #enos 9ue at% Loc`e6 ar,u#enta# co# o 9ue ocorreu no E"en e pensa# "e ai tirar pro$as "e L e,iti#i"a"eN "o po"er3 *ara 4ac&ia$e i6 o po"er pertence Y9ue es 9ue ti$era# a &a5i i"a"e "e con9uist<; o e# co#peti2o i$re3 A sua pre0erHncia pe o ,o$erno popu ar no "eri$a "e 9ua 9uer i"eia "e L"ireitosN6 #as "a o5ser$a2o "e 9ue os ,o$ernos popu ares so #enos cru%is6 #ais escrupu osos e #enos inconstantes "o 9ue as tiranias3 Fa2a#os unia s!ntese B9ue 4ac&ia$e i no 0e=C "as partes L#oraisN e Li#oraisN "a sua "outrina3 No $ou expri#ir a #in&a opinio6 #as opini@es exp !cita ou i#p icita#ente suas3 Entre os 5ens po !ticos &< trHs especia #ente i#portantesK a in"epen"Hncia naciona 6 se,uran2a e constitui2o 5e# or"ena"a3 A #e &or constitui2o % a 9ue esta5e ece "ireitos e,ais entre o pr!ncipe6 no5res e po$o6 e# propor2o co# o seu rea po"er6 por9ue ta constitui2o "i0icu ta as re$o u2@es e possi5i ita portanto a ,e,uran2a #as por isso #es#o seria pru"ente "ar ri aior po"er ao po$o3 FILOSOFIA 4ODERNA TdQ 4as &< ta#5%# e# po !tica a 9uesto "os #eios3 Z 0:ti e#pre,ar #eios "estina"os a 0a &ar3 Se o 0i# % 5o#6 "e$e# esco &er;se #eios a"e9ua"os3 A 9uesto po"e ser trata"a cienti0ica#ente se# o &ar Y 5on"a"e ou #a "a"e "os 0ins3 LtxitoN si,ni0ica a rea i=a2o "o propsito6 se'a 9ua 0or3 Se &< u#a ciHncia "o Hxito6 "e$e estu"ar;se tanto "o #a co#o no "o 5e# ; na $er"a"e ain"a #e &or6 '^or9ue so #ais nu#erosos os Hxitos "e peca"ores "o 9ue os "e santos> esta5e eci"o esse6 con&eci#ento ser$e para uns e outros6 por9ue osanto6 se se ocupar "e po !tica6 "e$e "ese'ar o Hxito6 tanto co#o o peca"or3 A 9uesto : ti#a % a "o po"er6 necess<rio e# 9ua 9uer caso para atin,ir u# 0i# po !tico3 Este 0acto niascara;se e# 0rases 0eitas co#o Lo "ireito pre$a ecer<N ou La $itria "o #a % curtaN3 Se pre$a ece a so u2o ti"a por 'usta % por9ue te$e 0or2a superior3 Z certo 9ue o po"er "epen"e #uitas $e=es "a opinio6 e a opinio "a propa,an"a> e ta#5%# 9ue % $anta'oso na propa,an"a parecer #ais $irtuoso "o 9ue o a"$ers<rio e 9ue u# ca#in&o "e parecer $irtuoso % sH; o3 *or isso po"e acontecer 9ue a $itria cai5a a 9ue# #ais te# "e a9ui o 9ue o p:5 ico 'u ,a ser $irtu"e3 De$e#os conce"er a 4ac&ia$e i 9ue 0oi esse

u# e e#ento i#portante "o au#ento "o po"er "a I,re'a nos s%cu os xi6 xii e xiii6 5e# co#o no Hxito "a Re0or#a no x$i3 4as &< i#ita2@es i#portantesK e# pri#eiro u,ar6 os 9ue se apo"era# "o6po"er ,o$erna# a propa,an"a6 0a=en"o parecer $irtuoso o seu parti"o> nin,u%#6 por exe#p o6 po"e re0erir os peca"os "e A exan"re (I e# u#a esco a p:5 ica "e Ne/ -or` ou Boston3 E# se,un"o u,ar &< per!o"os caticos ; co#o o "e 4ac&ia$e i ; e# 9ue a $e &acaria triun0 a co# 0re9uHncia3 E# tais %pocas pro,ri"e rYpi"a#ente u# cinis#o 9ue tu"o es9uece contanto 9ue "H resu ta"o3 oE^ es#o ento6 se,un"o 4ac&ia$e i6 "e$e procurar;se a aparHncia "e $irtu"e perante o p:5 ico i,norante3 *o"e "ar;se #ais u# passo3 4ac&ia$e i consi"era 9ue o &o#e# ci$i i=a"o % 9uase se#pre e,o!sta se# escr: pu os3 Se a ,u%# 9uisesse ; "i= e e ; 0un"ar &o'e u#a rep:5 ica6 #e &or seria recorrer a #ontan&eses "o 9ue a &o#ens "e u#a ,ran"e ci"a"e6 por9ue estes '< estaria# corro#pi"os BEC3 Se u# &o#e# 0or e,o!sta se# escr:pu os6 o seu #%to"o "epen"er< "a popu a2o co# 9ue te# "e a$ir;se3 A I,re'a renascentista in"i,nou to"a a ,ente #as s a Norte "os A pes p?"e pro"u=ir a Re0or#a3 Muan"o Lutero se re$o tou a ren"a "o papa"o era pro$Y$e #ente #aior "o 9ue BEC n curiosa esta antecipa2o "e Rousseau3 Seria curioso e no "e to"o 0a so6 Interpretar 4ac&ia$e i co#o ro#<ntico #a o,ra"o3 T_F HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL teria si"o se A exan"re (I e ]: io EE ti$esse# si"o #ais $irtuosos6 e isso "e$e;se ao cinis#o "a It< ia renascentista3 Se,ue;se 9ue os po !ticos proce"ero #e &or 9uan"o "epen"a# "e u#a popu a2o $irtuosa "o 9ue "e u#a in"i0erente a consi"era2@es #orais6 assi# co#o sero #e &ores e# u#a co#uni"a"e on"e os seus cri#es possa# ser $astaniente con&eci"os "o 9ue e# outra on"e contro e# u#a censura estrita3 *o"e se#pre &a$er u#a parte "e &ipocrisia6 #as ser< #uito "i#inu!"a por institui2@es a"e9ua"as3 O pensa#ento po !tico "e 4ac&ia$e i6 co#o "a #aior parte "os anti,os6 % "e certo #o"o u# tanto super0icia 3 Ocupa;se "e ,ran"es e,is a"ores co#o Licur,o e S on6 co#o se e es ti$esse# cria"o u#a socie"a"e "e u#a $e=6 se# o &ar ao 9ue 0ora antes3 A concep2o "o "esen$o $i#ento or,Anico "e u#a co#uni"a"e on"e o esta"ista s po"e ter ac2o i#ita"a % #o"erna e 0oi #uito re0or2a"a pe a teoria "a e$o u2o3 No se encontra #ais e# 4ac&ia$e i "o 9ue e# * ato3 *o"e entretanto a0ir#ar;se 9ue a concep2o e$o ucionista "a socie"a"e6 e#5ora $er"a"eira no passa"o6 '< no %6 ap ic<$e e "e$e su5stituir;se6 9uanto ao presente e ao 0uturo6 por outra #uito #ais #ecanista3 A R:ssia e a A e#an&a criara# no$as socie"a"es6 #uito ao #o"o por 9ue se sup@e ter o #!tico Licur,o cria"o a po !tiB^a csp66^rtana3 O e,is a"or anti,o 0oi u# #ito 5en%$o o> o #o"etno u#a terr!$e rea i"a"e3 O #un"o aproxi#ou;se #ais "o 9ue era o "e 4ac&ia$e i6 e o &o#e# nic"erno 9ue espera re0utar a sua 0i oso0ia te# "e pensar co# pro0un"e=a #aior "o 9ue parecia necess<rio no s%B;u o xix3 CA*EE;ULO I( ERAS4US E 4ORE No Norte o Renasci#ento 0oi #ais tar"io "o 9ue e# It< ia6 e e# 5re$E se #isturou co# a Re0or#a3 4as por u# 5re$e per!o"o6 no co#e2o "c s%cu o x$i6 a no$a "outrina "isse#inou;se ar,a#ente e# Fran2a6 In, a3 terra e A e#an&a6 se# entrar e# contro$%rsia teo ,ica3 O Renasci#entB no Norte "i0eriu e# #uitos aspectos "o ita iano3 No an<r9uico ne# i#okra > pe o contr<rio6 i,a"o co# a pie"a"e e a $irtu"e p:5 ica3 Interessou;sp pe o estu"o "a B!5 ia e pe a o5ten2o "e u# texto #ais cui"a"o "o 9ue

B "a (u ,ata3 Foi #enos 5ri &ante e #ais s i"o "o 9ue o seu pro,enitor ita3 iano6 #enos preocupa"o co# a exi5i2o "e cu tura pessoa e #ais ansiosc "e espa &ar a "outrina tanto 9uanto poss!$e 3 Eras#us e T&o#as 4ore so exe#p os "o Renasci#ento "o Norte 4uito a#i,os6 #uitas coisas tin&a# e# co#u#3 A#5os cu tos6 e#5orE 4ore #enos "o 9ue Eras#us> a#5os "es"en&a$a# "a 0i oso0ia esco <s3 tica> a#5os "ese'a$a# u#a re0or#a ec esi<stica interna6 #as a#enta6 ra# a $in"a "o protestantis#o> a#5os era# escritores ar,utos6 ,raciosoi e &<5eis3 Antes "a re$o ta "e Lutero era# ,uias "e pensa#ento6 #as "epoii o #un"o 0icou por "e #ais $io ento para &o#ens "o seu tipo3 4ore so0rei o #art!rio6 Eras#us #er,u &ou na ine0ic<cia3 Nen&u# "e e es era 0i so0o no senti"o estrito3 Cito;os para #ostraS o car<cter "e u#a i"a"e pr%;re$o ucion<ria6 9uan"o por to"a a parte si pe"e# re0or#as e os &o#ens t!#i"os ain"a no 0ora# e$a"os Y reac2B por #e"o "os extre#istas333 E es exe#p i0ica# ta#5%# o "esa,ra"o "B siste#<tico e# teo o,ia ou 0i oso0ia6 caracter!stico "as reac2@es contra esco asticis#o3 T_I HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Eras#us BET\\;ERU\C nasceu e# Rotter"a# BEC3 Era i e,!ti#o e in$entou ro#Anticas circunstAncias "o seu nasci#ento6 O pai era pa"re6 &o#e# "e a ,u#a cu tura co# con&eci#ento "o ,re,o3 Os pais #orrera# #uito ce"o e os tutores Bparece 9ue por tere#;se; &e apo"era"o "o "in&eiroC con$encera#;no a ser 0ra"e no #osteiro "e Ste1r6 0acto 9ue a#entou to"a a $i"a3 U# "os tutores era pro0essor6 #as sa5ia #enos ati# "o 9ue Eras#us 9uan"o ain"a "isc!pu o3 E# resposta a u#a ep!sto a atina sua6 o pro0essor escre$euK LSe tornares a escre$er to e e,ante#ente6 acrescenta6 por 0a$or6 u# co#ent<rio3N E# ETQU 0oi no#ea"o secret<rio "o 5ispo "e Ca#5rai6 9ue era c&ance er "a Or"e# "o Toso "e Ouro3 *?"e ento "eixar o #osteiro e $ia'ar6 #as no para a It< ia6 co#o esperara3 Ain"a no "o#ina$a o ,re,o #as era atinista co#p eto> a"#ira$a especia #ente Loren=o (a a6 pe a e e,Ancia "o seu esti o atino3 Consi"era$a a atin!"a"e co#pat!$e co# a $er"a"eira "e$o2o6 exe#p i0ican"o co# A,ostin&o e ]erni#o6 #as es9uecen"o ; parece ; o son&o e# 9ue Nosso Sen&or censura$a o se,un"o por er Cicero3 *or a ,u# te#po na Uni$ersi"a"e "e *aris na"a ac&ou a i 9ue &e "esse pro$eito3 A Uni$ersi"a"e ti$era os #e &ores "ias o"es"e o co#e2o "a esco <stica at% +erson e o #o$i#ento conci iar6 #as as $e &as "iscuss@es tin&a#;se torna"o <ri"as3 To#istas e scotistas6 9ue e# con'unto se c&a#a$a# os Anti,os6 "iscutia# co# os occa#istas6 c&a#a"os Ter#inistas ou 4o"ernos3 *or 0i#6 e# ET_I6 i,ara#;se contra os &u#anistas6 9ue pro,re"ia# e# *aris 0ora "os c!rcu os uni$ersit<rios3 Eras#us o"ia$a os esco <sticos6 9ue tin&a por incapa=es e anti9ua"os3 E# u#a carta conta 9ue "ese'an"o o5ter o ,rau "e "outor6 tentou na"a "i=er ,racioso ou #or"a=3 Rea #ente no apreciou 0i oso0ia a ,u#a6 ne# se9uer * ato e Aristte es6 e#5ora e es6 por anti,os6 tere# "e ser cita"os co# respeito3 E# ETQQ $isitou pe a pri#eira $e= a In, aterra6 on"e ,ostou "o uso "e 5ei'ar rapari,as3 Na In, aterra i,ou;se "e a#i=a"e co# 4ore e Co et6 9ue o incitara# a e#preen"er o5ra s%ria e# $e= "e 5a,ate as iter<rias3 Co et 0a=ia con0erHncias so5re a B!5 ia se# sa5er ,re,o3 Eras#us6 9ue ,ostaria "e ocupar;se "a B!5 ia6 ac&a$a essencia con&ecer o ,re,o3 Depois "e "eixar a In, aterra6 no co#e2o "e ERFF6 procurou apren"er ,re,o

e#5ora 0osse #uito po5re para contratar u# pro0essor3 No Outono "e ERFI era pro0iciente6 e 9uan"o6 e# ERF\6 0oi Y It< ia6 ac&ou 9ue os ita ianos na"a BEC So5re a $i"a "e Eras#us se,ui principa #ente a exce ente 5io,ra0ia "e Hui=in,a3 FILOSOFIA 4ODERNA T_U po"ia# ensinar; &e6 Reso $eu e"itar S3 ]erni#o6 e tra"u=ir "e no$o e# ati# u# Testa#ento ,re,o> e# ERE\ conc u!ra estas o5ras3 A "esco5erta "e inexacti"@es na (u ,ata 0oi "epois usa"a na contro$%rsia pe os protestantes3 Tentou apren"er &e5reu #as "esistiu6 O :nico i$ro "e Eras#us 9ue ain"a se H % o E o,io "a Loucura6 con3 ce5i"o e# ERFQ ao atra$essar os A pes no ca#in&o "e It< ia para a In, aterra3 Escre$eu;o rYpi"a#ente e# casa "e Sir T&o#as 4ore6 a 9ue# % "e"ica"o6 co# u#a "i$erti"a su,esto "e proprie"a"e6 por9ue L#orosN si,ni0ica L"oi"oN3 No i$ro % a Loucura 9ue 0a a e ou$a o #%rito prprio co# ,ran"e pra=er> o texto % ain"a ani#a"o por i ustra2@es "e Ho 5ein3 E a "o#ina to"as as partes "a $i"a &u#ana6 to"as as c asses6 to"as as pro0iss@es3 Se# e a6 #orreria a ra2a &u#ana> por9ue 9ue# se casaria se# oucuraJ E a aconse &a co#o ant!"oto "a sa5e"oria6 Lto#ar por #u &er u#a to ino0ensi$a e est:pi"a e ta#5%# to :ti e con$eniente 9ue #o i0i9ue e #o"ere a "ure=a e &u#or ra5u,ento "os &o#ens3N Mue# po"e ser 0e i= se# ison'a ou a#or;prprioJ 4as ta 0e ici"a"e % ain"a oucura3 Os &o#ens #ais 0e i=es so os 9ue #ais perto esto "os 5rutos e se "espe# "a ra=o3 A #e &or 0e ici"a"e % a 5asea"a na i uso6 por9ue custo #enos> % #ais 0<ci ser rei na i#a,ina2o "o 9ue na rea i"a"e3 Eras#uE ri"icu i=a a $ai"a"e naciona e a presun2o pro0issiona K 9uase to"os / pro0essores "e artes e ciHncias so e,rb,ia#ente $ai"osos6 e a sua 0e ici3 "a"e "eri$a "a sua $ai"a"e3 H< passos on"e a s<tira ce"e u,ar Y in$ecti$a6 e a Loucura exp@e p pensa#ento s%rio "e Eras#usK re0ere#;se aos a5usos ec esi<sticos3 *er "@es e in"u ,Hncias6 co# 9ue os pa"res Lca cu a# o te#po "e resi"Hnc& "a a #a no *ur,atrioN> o cu to "os santos e at% o "a (ir,e#6 cu'oi "e$otos ce,os antep@e# a #e ao Fi &oN> "isputas "e te o,os co#o a "a Trin"a"e e "a encarna2o> "outrina "a trans;su5stancia2o> seit/ esco <sticas> papas6 car"eais e 5ispos;to"os so Yspera#ente ri"icu g =a"os3 Ataca e# especia as or"ens #on<sticasK so L c%re5ros "oentesN co# 0raca re i,iosi"a"e6 #as La ta#ente a#orosos "e si #es#os e ,ran "es a"#ira"ores "a sua prpria 0e ici"a"e3N *roce"e# co#o se to"a ^ re i,io consistisse e# nin&ariasK Ln:#ero6 preciso "e ns para atar a san"< ias6 cores e teci"os "os &<5itos respecti$os6 ar,ura e co#pri#ent "os cintos6 etc3 Ser< 5onito ou$ir a sua "e0esa no ,ran"e tri5una K ur a e,ar< 9ue #orti0icou o apetite carna co#en"o apenas peixe> outro6 9u passou a #aior parte "o te#po na terra a cantar sa #os333 outro6 9ue ex sessenta anos nunca tocou e# "in&eiro6 a no ser co# u$as ,rossas3N 4^V Cristo interro#per<K LAi "e $s6 escri5as e 0ariseus333 S $os "ei u# prB ceito6 o "e $os a#ar"es uns aos outros6 e no $e'o 9ue a ,u%# a e,ue tH;S T_T HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL cu#pri"o3N Na Terra estes &o#ens so te#i"os por9ue con&ece# pe o con0ession<rio #uitos se,re"os6 e #uitas $e=es os re$e a# 9uan"o esto 5H5e"os3 No poupa os papas3 De$ia# i#itar o 4estre na &u#i "a"e e na po5re=aK LAs suas ar#as s "e$ia# ser as "o espirito> e na $er"a"e so i5era !ssi#os "e essas6 co#o inter"itos6 suspens@es6 "en:ncias6 a,ra$a#entos6 exco#un&@es #aiores e #enores6 o ru,ir tro$e'ante "as suas 5u as> e estes santos pa"res nunca as expe"e# #ais 0re9uente#ente "o 9ue contra a9ue es 9ue se# te#or "e Deus e por insti,a2o "o Dia5o6 trai2oeira e #a "osa#ente tenta# "i#inuir o patri#nio "e S3 *e"ro3N

*o"eria supor;se por estes passos 9ue Eras#us ap au"isse a Re0or#a> #as no 0oi assi#3 O i$ro ter#ina co# a su,esto s%ria "e 9ue a $er"a"eira re i,io % u#a 0or#a "e oucura> #as &< "uas 0or#as "e oucura6 u#a ou$a"a irnica#ente6 outra a s%rio> esta re$e a;se na si#p ici"a"e crist3 Este ou$or % "o #es#o ,Hnero "a antipatia "e Eras#us pe a 0i oso0ia esco <stica e pe os "outores cu'o ati# no % c <ssico3 4as te# aspecto #ais pro0un"o3 Mue eu sai5a % o pri#eiro exe#p o e# iteratura "as i"eias "e Rousseau e# Le (icaire Sa$o1ar"6 para 9ue# a re i,io $e# "o cora2o e no "a ca5e2a e to"a e a5ora2o teo ,ica % sup%r0 ua3 Este ponto "e $ista ,enera i=ou;se #uito e % a,ora co#u##ente aceito pe os protestantes3 Z essencia #ente a re'ei2o "o inte ectua is#o &e %nico pe o senti#enta is#o "o Norte3 Na se,un"a $isita Y In, aterra Eras#us per#aneceu cinco anos BERFQ;ERETC6 parte e# Lon"res6 parte e# Ca#5ri",e3 In0 uenciou consi"erY$e #ente e esti#u ou o &u#anis#o in, Hs3 A e"uca2o in, esa nas esco as p:5 icas 0oi at% #uito recente#ente o 9ue e e teria "ese'a"oK 5asea"a no ,re,o e no ati#6 e a5ran,en"o no s tra"u2o #as co#posi2o e# prosa e $erso3 A ciHncia6 e#5ora inte ectua #ente "o#inante "es"e o s%cu o x$ii6 no #erecia a aten2o "o no5re ou "o te o,o> * ato "e$ia estu"ar;se6 #as no os assuntos 9ue * ato 'u ,a$a "i,nos "e estu"o3 Tu"o6 isto $ai "e concerto co# a in0 uHncia "e Eras#us3 Os &o#ens "o Renasci#ento tin&a# u#a curiosi"a"e i#ensa> Lo seu esp!r!itoN6 "i= Hui=in,a6 Lnunca tin&a a 9uanti"a"e "ese'a"a "e inci"entes not<$eis6 por#enores curiosos6 rari"a"es e ano#a ias3N 4as procura$a# tu"o isto no no #un"o #as nos $e &os i$ros3 Eras#us interessa$a;se pe o #un"o #as no po"ia "i,eri; o cru> s o assi#i a$a ser$i"o e# ,re,o e ati#3 *un&a e# ":$i"a narrati$as "e $ia'antes6 #as acre"ita$a 9ua 9uer #ara$i &a "e * !nio3 4as ,ra"ua #ente a curiosi"a"e trans0eriu;se "os i$ros para o #un"o3 Os &o#ens interessara#;se pe os se $a,ens e FILOSOFIA 4ODERNA T_R pe os ani#ais sin,u ares rec%#;"esco5ertos6 #ais "o 9ue pe os "escritos nos autores c <ssicos3 Ca i5an $eio "e 4ontai,ne e os cani5ais "e 4ontai,ne $iera# "os $ia'antes3 LOs antrop0a,os e os &o#ens "e ca5e2as 9ue cresce# a5aixo "os o#5rosN tin&a# si"o $istos por Ote o6 no pro$in&a# "a anti,ui"a"e3 Assi# se tornou cienti0ica6 "e iter<ria 9ue 0ora6 a curiosi"a"e "o Renasci#ento3 A a u$io "e 0actos no$os s per#itiu aos &o#ens sere# e$a"os na corrente6 Os $e &os siste#as esta$a# e$i"ente#ente erra"os> a 0!sica "e Aristte es6 a astrono#ia "e *to o#eu6 a #e"icina "e +a eno no po"ia# a5ran,er as "esco5ertas 0eitas3 4ontai,ne e S&a`espeare a e,ra$a#;se co# a con0uso3 Desco5rir % "e icioso e o siste#a o seu ini#i,o3 S no s%cu o x$ii a 0acu "a"e "e siste#ati=a2o atin,iu o no$o con&eci#ento "e #at%rias "e 0acto3 4as tu"o isto nos e$ou on,e "e Eras#us a 9ue# Co o#5o interessa$a #enos "o 9ue os Ar,onautas3 Eras#us era incurY$e #ente e i#pu"ica#ente iter<rio3 Escre$eu u# i$ro6 E/Uii"ion J ni itis c&hiani6 "e conse &o a so "a"os 0ietra"osK "e$ia# er a B!5 ia6 #as ta#5%# * ato6 A#5rsio6 ]erni#o6 e A,ostin&o3 Fe= u#a co ec2o $asta "e pro$%r5ios atinos6 a 9ue 'untou e# e"i2@es u teriores outros e# ,re,o> o seu 0i# era &a5i itar as pessoas a escre$er ati# i"io#<tico3 Escre$eu u# i$ro "e Co 9uios6 9ue te$e i#enso Hxito6 para ensinar ati# e# #at%rias correntes> co#o u# 'o,o "e 5o as3 Isto era ta $e= #ais :ti "o 9ue parece a,ora3 * ati# era a !n,ua internaciona 6 e os estu"antes "a Uni$ersi"a"e "e *aris $in&a# "e to"a a Europa Oci"enta 3 F-e9uente#ente6 "e$e ter aconteci"o ser o ati# a :nica in,ua e# 9ue "ois estu"antes po"ia# con$ersar3

Depois "a Re0or#a Eras#us $i$eu pri#eiro e# Lo$aina6 9ue se #ante$e cat ica orto"oxa6 "epois e# Basi eia6 9ue se 0i=era protestante3 A#5os os a"os o so icitara#6 #as e# $o3 Co#o $i#os6 e e acentuara os a5uso5 ec esi<sticos e a ini9ui"a"e "os papas> e# ERE_6 ano "a re$o ta "e Lutero6 pu5 icou u#a s<tira ; ]u iN exc uh ; e# 9ue "escre$e a i#possi5i i"a"e "e ]: io H entrar no C%u3 4as a $io Hncia "e Lutero repe ia; o6 e e e o"ia$a a ,uerra3 *or 0i# inc inou;se para o a"o cat ico3 E# ERIT escre$eu u# i$ro e# "e0esa "o i$re ar5!trio6 9ue Lutero6 se,uin"o e exa,eran"o A,ostin&o6 atacou 5ruta #ente6 e$an"o Eras#us a u#a reac2o #aior3 Des"e ento at% Y #orte "i#inuiu a sua i#portAncia3 Se#pre 0ora t!#i"o e a %poca no ia para t!#i"os3 *ara os &o#ens &onestos s &a$ia co#o a ternati$a o #art!rio ou a $itria3 O seu a#i,o T&o#as 4ore te$e "e esco &er o #art!rio6 e Eras#us co#entouK LLNunca se ti$esse 4ore i#iscu!"o e# 9uest@es peri,osas e "eixasse a causa teo ,ica aos te o; T_\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ,os3N Eras#us $i$eu on,a $i"a e# u#a i"a"e "e no$as $irtu"es e no$os $!cios ; &erois#o e into erAncia ; e no p?"e a"9uirir 9ua 9uer "e e es3 Sir T&o#as 4ore BETd_;ERURC era co#o &o#e# #uito #ais a"#ir<$e "o 9ue Eras#us6 #as #uito #enos in0 uente3 Hu#anista6 era ta#5%# &o#e# "e pro0un"a pie"a"e3 E# Ox0or" 9uis apren"er +re,o6 ento pouco e# uso6 e suspeito "e re$e ar si#patia pe os ita ianos in0i%is3 As autori"a"es e seu pai opusera#;se e e e 0oi a0asta"o "a Uni$ersi"a"e3 Depois sen; tiu;se atra!"o pe os cartuxos6 praticou extre#a austeri"a"e6 pensou e# entrar na Or"e#3 *arece 9ue no o 0e= por in0 uHncia "e Eras#us6 co# 9ue# se encontrou ento pe a pri#eira $e=3 Deci"iu ser ;a"$o,a"o6 co#o o pai3 E# ERFT era #e#5ro "o *ar a#ento e "iri,iu a oposi2o ao pe"i"o "e no$os i#postos por Henri9ue (II3 Conse,uiu;o #as o rei 0icou 0urioso3 4an"ou o pai "e 4ore para a Torre6 #as i5ertou;o #e"iante o pa,a#ento "e ce# i5ras3 *or #orte "o rei6 e# ERFQ6 4ore $o tou Y pro0isso "e 'urista6 e a can2ou o 0a$or "e Henri9ue (III3 Foi eno5reci"o e# ERET e e#pre,a"o e# $<rias e#5aixa"as3 O rei con$i"ou;o para a corte #as e e no $eio> por 0i# o rei $eio6 se# ser con$i"a"o6 'antar co# e e Y sua casa "e C&e sea3 4ore no tin&a i us@es 9uanto a Henri9ue (III3 Muan"o cu#pri#enta"o pe a 0a$or<$e "isposi2o "o rei6 respon"euK LSe a #in&a ca5e2a &e "esse u# caste o e# Fran2a6 per"H; a;ia3N Muan"o .o se1 caiu6 o rei 0H; o c&ance er3 Contra o costu#e6 e e recusou to"as as "<"i$as "e iti,antes3 Bre$e caiu e# "es0a$or6 por ina terY$e #ente contr<rio ao "i$rcio> e o rei preten"ia "i$orciar;se "e Catarina "e Ara,o para casar co# Ana Bo ena3 Resi,nou o car,o e# ERUI3 A sua incorrupti5i i"a"e re$e a;se no 0acto "e no #o#ento "a resi,na2o apenas tin&a ce# i5ras por ano3 Apesar "as suas opini@es6 o rei con$i"ou;o para o casa#ento co# Ana Bo ena6 #as e e no aceitou3 E# ERUT 3o rei exi,iu "o *ar a#ento a apro$a2o "o Acto "e supre#acia6 9ue "ec ara$a ser e e6 e no o papa6 o c&e0e "a I,re'a "e In, aterra3 Este acto exi,ia u# 'ura#ento "e supre#acia 9ue 4ore no 9uis prestar> era apenas u#a suspeita "e trai2o6 9ue no en$o $ia pena "e #orte> #as pro$ou;se por teste#un&o "u$i"oso ter e e "ito 9ue o *ar a#ento no po"ia 0a=er "e Henri9ue c&e0e "a I,re'a> por esta pro$a 0oi con$icto "e a ta trai2o e "ecapita"o3 A sua proprie"a"e 0oi "a"a Y princesa E i=a5et&6 9ue a con; ser$ou at% #orrer3 De 4ore 9uase s se recor"a a sua Utopia BERE_C3 Utopia % u#a i &a "o &e#is0%rio su on"e tu"o corre o #e &or poss!$e 3 (isita;a aci"enta #ente u# #arin&eiro c&a#a"o Ra0ae H1t&Io"a16 9ue passa a i cinco anos e s $o ta Y Europa para "ar a con&ecer as suas s<5ias institui2@es3

FILOSOFIA 4ODERNA T_d Na Utopia co#o na Rep:5 ica6 "e * ato6 tu"o % co#u#6 por9ue e 5e# p:5 ico % inco#pat!$e co# a proprie"a"e pri$a"a6 e se# co#unis#e no &< i,ua "a"e3 4ore no "i< o,o o5'ecta 9ue o co#unis#o po"e tornar os &o#ens in"o entes e "estruir o respeito pe os #a,istra"os> Ra0ae respon"e 9ue nin,u%#6 "epois "e $i$er na Utopia6 po"eria "i=er ta coisa3 H< na Utopia cin9uenta e 9uatro ci"a"es co# o #es#o p ano6 #ae u#a % a capita 3 To"as as ruas tH# $inte p%s "e ar,o e as casas parti3 cu ares so3 i,uais6 co# u#a porta para a rua e outra para o 'ar"i#3 Nc &< 0ec&os nas portas e to"os po"e# entrar e# 9ua 9uer casa3 Os tectoE so "e terra2o3 De "e= e# "e= anos #u"a;se "e casa6 pro$Y$e #ente parE e$itar o senti#ento "e proprie"a"e3 No ca#po &< 9uintas6 ca"a u#a corr6 no #enos "e 9uarenta pessoas6 inc usos "ois escra$os3 Ca"a 9uinta % "iri3 ,i"a por u# a#o e sua #u &er6 $e &os e pru"entes3 Os o$os no so c&o3 ca"os pe as ,a in&as6 os pintos nasce# e# incu5a"oras B9ue no existiarr no te#po "e 4oreC3 O $estu<rio % i,ua para to"os> s &< "i0eren2a entrp o "e &o#ens e #u &eres e entre casa"os e so teiros3 A #o"a nunca E/ a tera6 apenas &< "i0eren2a entre a "e In$erno e a "e (ero3 No tra5a6 &o usa;se couro ou pe e6 9ue "ura sete anos3 Fin"o o tra5a &o6 $estenK so5re esse tra'e u# co ete "e 3 To"os esses co etes so se#e &antes p "a cor natura "a 3 Ca"a 0a#! ia 0a= o seu $estu<rio3 To"os;&o#ens e #u &eres ;tra5a &a# seis &oras por "ia6 trHi antes e trHs "epois "e 'antar3 Deita#;se Ys oito e "or#e# oito &oras To"as as #an&s &< con0erHncias #uito concorri"as apesar "e no o5ri ,atrias3 Depois "a ceia &< u#a &ora "e "i$erti#ento3 O tra5a &o i seis &oras % su0iciente por9ue no &< pre,ui2osos ne# tra5a &o6 in:ti entre ns ; "i= e e ; #u &eres6 pa"res6 ricos6 ser$os e #en"i,os peL #aior parte na"a 0a=e# :ti 6 e "e$i"o Y existHncia "e ricos per"e;se #ui5 tra5a &o a pro"u=ir arti,os "e uxo "esnecess<rios> no &< ta na Utopia 8s $e=es &< superpro"u2o> ento os #a,istra"os re"u=e# o "ia "e tra 5a &o por a ,u# te#po3 So esco &i"os a ,uns &o#ens para $ire# a ser "outos6 e so isen tos "e 9ua 9uer outro tra5a &o en9uanto "ere# satis0a2o> entre e es s esco &ern os 9ue tH# 0un2@es "e ,o$erno3 O ,o$erno % u#a "e#ocraci representati$a6 co# siste#a "e e ei2o in"irecta> co#o c&e0e &< u# pr!r cipe e eito $ita icia#ente6 #as 9ue po"e ser "eposto por tirania3 A $i"a 0a#i iar % patriarca > 0i &os casa"os $i$e# na casa "o paK 9ue % 9ue# ,o$erna6 excepto se caiu na se,un"a in0Ancia6 Se u#a 0a#! i au#enta "e #ais6 os 0i &os e# excesso $o para outra 0a#! ia3 Se u# ci"a"e cresce "e#asia"a#ente6 a ,uns &a5itantes $o para outra3 Se to"a cresce#6 constri;se outra e# terreno 5a "io3 No se "i= o 9ue se 0ar T__ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9uan"o o 5a "io se es,otar3 A #atan2a "os ani#ais para a i#ento % 0eita por escra$os6 para 9ue os ci"a"os i$res no apren"a# a ser cru%is3 Os &ospitais so to exce entes 9ue os "oentes os pre0ere#3 Z per#iti"o co#er e# casa6 #as a #aioria "as pessoas co#e e# sa as co#uns3 O Ltra5a &o $i N % 0eito por escra$os6 #as a co=in&a % 0eita por #u &eres e o ser$i2o pe os 0i &os #ais $e &os3 Os &o#ens ocupa# u# 5anco6 as #u &eres outro> #u &eres 9ue a#a#enta#6 co# 0i &os "e #enos "e cinco anos6 esto e# sa a Y parte3 To"as as #u &eres a#a00ienta#3 seus 0i &os3 Fi &os co# #ais "e cinco anos6 se no$os "e #ais para o ser$i2o Lconser$a#;se "e p% e# #ara$i &oso si HncioN en9uanto os #ais $e &os co#e#> no tH# repasto separa"o e contenta#;se co# as so5ras 9ue &es "o "a #esa3

Muanto ao casa#ento6 tanto &o#ens co#o #u &eres so se$era#ente puni"os se no se casare# $ir,ens> e o c&e0e "a casa 0ica in0a#a"o por esta ne, i,Hncia3 Antes "o casa#ento e e e e a $He#;se nus u# ao outro3 Nin,u%# co#praria u# ca$a o se# pri#eiro &e tirar arreios e se a6 e essas consi"era2@es $a e# para o casa#ento3 H< "i$rcio por a"u t%rio ou p#au &u#or into er<$e N "e u#a "as partes6 #as a parte cu pa"a no po"e tornar a casar3 E# certos casos 5asta para o "i$rcio o "ese'o "e a#5as as partes3 Os per'uros ao #atri# nio so re"u=i"os Y escra$i"o3 H< co#%rcio co# o estran,eiro para o5ter 0erro6 9ue 0a ta na i &a> e esse co#%rcio re aciona;se co# a ,uerra3 Insens!$eis Y , ria #arcia 6 os utopianos to"os6 &o#ens e #u &eres6 apren"e# a co#5ater6 co# trHs6 0insK "e0en"er o prprio territrio in$a"i"o> i5ertar "e in$asores o territrio "e u# a ia"o6 e i5ertar "a tirania u#a na2o opri#i"a> #as se#pre 9ue po"e# #an"a# #ercen<rios co#5ater e# seu u,ar3 +osta# "e 9ue as outras na2@es &es se'a# "e$e"oras e possa# sa "ar ;a "!$i"a 0ornecen"o; &es #ercen<rios3 TH# para a ,uerra pro$iso "e ouro e prata6 9ue ser$e para pa,ar aos #ercen<rios3 *ara si #es#os no tH# "in&eiro e ensina# a "espre=ar o ouro e#pre,an"o;o e# $asos "e noite e ca"eias "e escra$os3 *%ro as e "ia#antes so a"orno "e crian2as #as no "e a"u tos3 Na ,uerra o0erece# ,ran"e prH#io a 9ue# #ate o pr!ncipe ini#i,o e ain"a #aior a 9ue# o tra,a $i$o6 ou a e e #es#o se e e se entre,ar3 La#enta# o po$o ini#i,o L9ue sa5e# ser arrasta"o Y ,uerra pe a oucura 0uriosa "os seus pr!ncipes e c&e0esN3 As #u &eres co#5ate# co#o os &o#ens #as no so o5ri,a"as a isso3 LIn$enta#3 #ara$i &osa#ente #<9uinas "e ,uerra3N (H;se 9ue a sua atitu"e na ,uerra % #ais sens!$e "o 9ue &erica6 e#5ora #ostre# ,ran"e cora,e# 9uan"o % necess<rio3 Muanto Y %tica6 so inc ina"os a pensar 9ue a 0e ici"a"e consiste no pra=er6 #as isso no te# conse9uHncias #<s por9ue crHe# no prH#io e casti,o na $i"a 0utura3 No so asc%ticos e consi"era# i#5eci o 'e'u#3 FILOSOFIA 4ODERNA T_Q H< #uitas re i,i@es6 to"as to era"as3 Muase to"os acre"ita# e# Deus e na i#orta i"a"e6 e os raros "escrentes no so consi"era"os ci"a"os ne# to#a# parte na $i"a po !tica6 #as no so #o esta"os3 A ,uns santos e$ita# a carne e o #atri#nio> so ti"os por santos #as no por sensatos3 As #u &eres po"e# ser sacer"otes se 0ore# $e &as e $i:$as3 *a"res poucos3 TH# &onra #as no po"er3 Os escra$os so os con"ena"os por cri#es o"iosos6 ou estran,eiros con"ena"os Y #orte no seu pais e rece5i"os nessa 9ua i"a"e pe os utopianos3 Ra0ae H1t&Io"a1 "i= ter pre,a"o o Cristianis#o aos utopianose 9ue a ,uns se con$ertera# ao sa5er 9ue Cristo era contr<rio Y proprie"a"e pri$a"a3 A i#portAncia "o co#unis#o % constante#ente acentua"a3 Muase no 0i# "i=;nos 9ue e# to"as as na2@es Lna"a6 #ais se $H "o 9ue u#a conspira2o "e ricos e# 5usca "a sua con$eniHncia so5 no#e e t!tu o "e ri9ue=a co#u#3N A Utopia "e 4ore % e# $<rios aspectos extraor"inYria#ente i5era 3 No penso na pr%"ica "o co#unis#o6 tra"iciona e# $<rios #o$i#entos re i,iosos> #as no 9ue "i= "a ,uerra6 "a re i,io6 "a to erAncia re i,iosa6 contra o "esen0rea"o #orticinio "e ani#ais B&< u# passo e o9uent!ssi#o contra a ca2aC e e# 0a$or "e u# "ireito cri#ina sua$e BO i$ro co#e2a por u# ar,u#ento contra a pena "e #orte por 0urto3C 4as te# "e a"#itir; se 9ue na Utopia "e 4ore6 co#o na #aioria "as outras6 a $i"a % into erY$e #ente ins!pi"a3 A "i$ersi"a"e % essencia Y 0e ici"a"e e na Utopia no existe a ,u#a3 Z o "e0eito "e to"os os siste#as sociais p anea"os6 tanto reais co#o i#a,in<rios3 CA*!TULO (

REFOR4A E CONTRA;REFOR4A Re0or#a e Contra;Re0or#a representa# a re5e io "e na2@es #enos ci$i i=a"as contra o "o#!nio inte ectua "e It< ia6 Na Re0or#a6 a re$o ta era ta#5%# po !tica e teo ,icaK re'eita$a;se a autori"a"e "o papa e ces; sa$a o tri5uto 9ue e e o5ti$era pe o po"er "as c&a$es3 Na Contra;Re0or#a a re$o ta era apenas contra a i5er"a"e inte ectua e #ora "o Renasci#ento ita iano> o po"er "o papa no "i#inuiu6 au#entou6 e ao #es#o te#po $ia;se 9ue a sua autori"a"e era inco#pat!$e co# o re axa#ento "os Br,ias e 4%"icis3 Na ,enera i"a"e6 a Re0or#a era a e#6 a Contra;Re0or#a espan&o a3 As ,uerras "e re i,io era# ta#5%# entre a Espan&a e os seus ini#i,os6 e coinci"ia# na "ata co# o per!o"o "o #aior po"erio espan&o 3 A atitu"e "a opinio p:5 ica "as na2@es "o Norte so5re o Renasci#ento ita iano6 $H;se e# u# "ito in, Hs "o te#poK U# in, Hs ita iani=a"5 Z u# "ia5o incarna"o6 Note;se 9ue #uitos "os #a $a"os "e S&a`espeare so ita ianos3 a,o % ta $e= o #ais aca5a"o exe#p o6 #as ain"a % #ais representati$o ac&i#o6 "a C1#5e !ne6 9ue "esenca#in&a o $irtuoso Briton e# $ia,e# na It< ia e $e# a In, aterra praticar as suas $i e=as so5re nati$os con0iantes3 A in"i,na2o #ora contra os ita ianos $in&a #uito "a Re0or#a3 In0e i=#ente a5ran,eu o rep:"io inte ectua "o 9ue a It< ia 0i=era pe a ci$i i=a2o3 FILOSOFIA 4ODERNA TQE Os trHs ,ran"es &o#ens "a Re0or#a e Contra;Re0or#a so Lutero6 Ca $ino e 'o1o a3 To"os era# inte ectua #ente #e"ie$ais se# 0i oso0ia6 co#para"os co# os ita ianos 9ue os prece"era# ou co# &o#ens co#o Eras#us e 4ore3 Fi os0ica#ente6 o s%cu o u terior ao co#e2o "a Re0or#a % est%ri 3 Lutero e Ca $ino re$ertera# a Santo A,ostin&o6 #as s Y "outrina "a re a2o "a a #a co# Deus e no no 9ue respeita Y I,re'a6 cu'o po"er era "i#inu!"o pe a sua teo o,ia3 A5o ia# o pur,atrio "e on"e as a #as po"e# ser i5erta"as por #issas3 Re'eita$a# a "outrina "as in"u ,Hncias6 "e 9ue "epen"ia ,ran"e parte "a ren"a papa 3 *e a pre"estina2o6 o "estino "as a #as era in"epen"ente "a ;ac2o "os pa"res3 Estas ino$a2@es6 :teis na uta contra o papa6 i#pe"ia# as i,re'as protestantes "e ser to po"erosas nos pa!ses protestantes co#o a cat ica e# pa!ses cat icos3 Os te o,os protestantes Bpe o #enos a principioC era# to 0an<ticos co#o os cat icos6 #as ti$era# #enos po"er e por isso no pu"era#6 0a=er tanto #a 3 Muase "es"e o,o se "i$i"ira# os protestantes 9uanto ao po"er "o Esta"o e# #at%ria "e re i,io3 Lutero preten"ia 9ue on"e o pr!ncipe 0osse protestante "e$ia ser recon&eci"o c&e0e "a I,re'a no seu pa!s3 Na In, aterra6 Henri9ue (III e Isa5e p ena#ente o aceitara#6 5e# co#o os pr!ncipes protestantes "a A e#an&a6 "a Escan"in<$ia e a Ho an"a "epois "a re$o ta contra a Espan&a3 O 9ue apressou a ten"Hncia para o au#ento "o po"er rea 3 4as os protestantes 9ue to#ara# a s%rio os aspectos in"i$i"ua istas "a Re0or#a no 9ueria# su5#eter;se ne# ao rei ne# ao papa3 Os an5aptistas 0ora# supri#i"os na A e#an&a6 #as a sua "outrina espa &ou;se pe a Ho an"a e pe a In, aterra3 O con0 ito entre Cro#/e e o Lon,o *ar a#ento te# $<rios aspectos> no teo ,ico era e# parte entre os 9ue aceita$a# e os 9ue re'eita$a# "ecis@es "o Esta"o e# #at%ria re i,iosa3 O ,ra"ua cansa2o "as ,uerras "e re i,io "esen$o $eu a cren2a na to erAncia u#a "as 0ontes "o i5era is#o "os s%cu os x$iii e xix3

A cria2o "a or"e# "os 'esu!tas por Lo1o a "ete$e o Hxito protes3 tante6 a princ!pio #uito r<pi"o3 Co#o so "a"o6 Lo1o a 0un"ou u#a or"eir "e tipo #i itarK o5e"iHncia tota ao ,era "a Or"e#> ca"a 'esu!ta "e$e con3 si"erar;se an2a"o na uta contra a &eresia3 Lo,o no Conc! io "e TrentB os 'esu!tas co#e2ara# a ter in0 uHncia3 Era# "iscip ina"os6 &<5eis6 co#6 p eta#ente "e"ica"os Y causa e propa,an"istas peritos3 A sua teo o,i` opun&a;se Y "os protestantes> re'eita$a# os e e#entos "e Santo A,ostin&B postos e# re e$o pe os protestantes3 Opun&a# o i$re ar5itrio Y pre"es tina2o3 A sa $a2o no "epen"e s "a 0%6 #as "a 0% e "as o5ras3 A"9ui rira# prest!,io pe o seu =e o #ission<rio6 e# especia no Extre#o Oriente TQI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Tornara#;se popu ares co#o con0essores6 por9ue Bse "er#os cr%"ito a *asca C era# #ais co#preensi$os "o 9ue outros pa"res6 excepto contra a &eresia3 Entre,ues Y e"uca2o6 a"9uirira# apoio no esp00ito "a 'u$entu"e3 On"e no inter$in&a a teo o,ia6 a e"uca2o era a #e &or 9ue po"ia ser> $ere#os 9ue ensinara# a Descartes #ais #ate#<tica "o 9ue e e apren"eria e# 9ua 9uer outra parte3 *o itica#ente era# u# corpo uni"o se# receio "e peri,os ou tra5a &os6 9ue excita$a os pr!ncipes cat icos a u#a perse,ui2o se# tr%,ua6 e6 se,uin"o na esteira "os ex%rcitos espan&is con9uista"ores6 resta5e eceu o terror "a In9uisi2o at% na It< ia6 9ue ti$era 9uase u# s%cu o "e i$re;pensa#ento3 Os resu ta"os "a Re0or#a e "a Contra;Re0or#a6 na es0era inte ectua 6 0ora# a princ!pio inteira#ente #aus6 #as por 0i# 5en%0icos3 A +uerra "os Trinta Anos persua"iu to"os6 protestantes e cat icos6 "a i#possi5i i"a"e "a $itria co#p eta> 0oi necess<rio p?r "e parte a esperan2a #e"ie$a "a uni"a"e "outrin<ria6 o 9ue au#entou a i5er"a"e "o pensa#ento in"i$i"ua 6 at% e# pontos 0un"a#entais3 A "i0eren2a "e cre"os e# paises "i$ersos per#itiu o re0:,io no exterior3 O a5orreci#ento "a uta teo ,ica 0e= $o tare#; se os &o#ens "e $a or para estu"os secu ares6 especia #ente #ate#<tica e ciHncias3 Eis u#a "as ra=@es por 9ue sen"o o s%cu o x$i6 "epois "e Lutero6 0i os0ica#ente est%ri 6 o x$ii cont%# ,ran"es no#es e rea i=ou o #ais not<$e pro,resso "es"e os te#pos ,re,os3 Esse pro,resso co#e2ou na ciHncia e "e e e $ou 0a ar a,ora3 CA*ITULO (I O SURTO DA CItNCIA Muase tu"o 9ue "istin,ue o #un"o #o"erno nos s%cu os anteriores se "e$e Y ciHncia 9ue te$e no s%cu o x$ii os triun0os #ais espectacu ares3 O Renasci#ento ita iano6 e#5ora no #e"ie$a 6 no % #o"erno> aparenta;se co# a #e &or i"a"e "a +r%cia3 O s%cu o x$i6 a5sor$i"o na teo o,ia6 % #ais #e"ie$a "o 9ue o #un"o "e 4ac&ia$e i3 *e a #enta i"a"e o #un"o #o"erno co#e2a no s%cu o x$ii3 Nen&u# ita iano renascentista seria ininte i,i$e a * ato e Aristte es> Lutero teria &orrori=a"o S3 To#<s6 #as este no teria "i0icu "a"e e# co#preen"H; o3 Co# o s%cu o x$ii % "i0erente3 * ato e Aristte es6 A9uino e Occa# na"a tin&a# 9ue $er co# Ne/ton3 As no$as concep2@es cienti0icas in0 uenciara# pro0un"a#ente a 0i oso0ia3 Descartes6 e# certo senti"o 0un"a"or "a 0i oso0ia #o"erna6 0oi ta#5%# u# "os cria"ores "a ciHncia seiscentista3 A ,o "e$e "i=er;se "e #%to"os e resu ta"os "a astrono#ia e "a 0isica antes "a at#os0era #enta "o te#po e# 9ue co#e2ou a co#preen"er;se a 0i oso0ia #o"erna3

Muatro ,ran"es &o#ens ; Cop%rnico6 aep er6 +a i eu e Ne/ton ; so pree#inentes na cria2o "a ciHncia3 Cop%rnico pertence ao s%cu o x$i6 #as pouca in0 uHncia te$e no seu te#po3 Cop%rnico BETdU;ERTUC6 ec esi<stico po aco6 irrepreensi$e #ente orto"oxo6 $ia'ou 9uan"o #o2o na It< ia e respirou a at#os0era "o Renasci#ento3 E# ERFF 0oi pre ector ou pro0essor "e 4ate#<tica e# Ro#a> #as e# ERFU $o tou ao seu pais6 on"e 0oi cne,o "e Frauen5ur,o3 *arece ter ,asto #uito te#po e# co#5ater os a e#es e re0or#ar o siste#a #onet<rio6 #as to"o o seu te#po i$re era "a"o Y astrono#ia3 Bre$e se con$enceu "e 9ue o So % o centro "o uni$erso e "e 9ue ;a Terra te# #o$i#ento EQT HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "up o6 "e rota2o "iurna e re$o u2o anua 6 e# $o ta "o So 3 O receio "a censura ec esi<stica 0H; o "i atar a pu5 ica2o "e estes resu ta"os e#5ora os "esse a con&ecer3 A sua o5ra principa 6 De Re$o utioni5us Or5iu# Cae estiu#6 pu5 icou;se no ano "a sua #orte6 co# pre0<cio "o seu a#i,o Osian"er6 9ue "i=ia ser a teoria &e iocHntrica apresenta"a apenas co#o &iptese3 No i#porta sa5er at% on"e Cop%rnico estaria "e acor"o6 pois 9ue e e #es#o "i= coisas se#e &antes no corpo "a o5ra BVC3 [ i$ro % "e"ica"o ao papa6 e escapou Y con"ena2o at% o te#po "e +a i eu3 [ I,re'a era #ais i5era no te#po "e Cop%rnico "o 9ue "epois "o Conci io "e Trento6 por ac2o "os 'esu!tas e "a In9uisi2o restaura"a3 O a#5iente "a o5ra "e Cop%rnico no % #o"erno> antes "e$eria "i=er;se pita,rico3 Consi"era axio#<tico sere# os #o$i#entos ce estes circu ares e uni0or#es6 e6 co#o os ,re,os6 % e$a"o a isso por #oti$os est%ticos3 No seu siste#a ain"a &< epicie os6 e#5ora os centros este'a# no So 6 ou antes6 perto "o So 3 O 0acto "e o So no estar no centro $icia$a a si#p ici"a"e "a sua teoria3 E#5ora con&ece"or "as "outrinas pita,ricas6 n o parece ter con&eci"o a teoria &e iocHntrica "e Aristarco6 #as na"a &< nas suas especu a2@es 9ue no pu"esse ocorrer a u# astrno#o ,re,o3 O i#portante na sua o5ra 0oi "estronar a Terra "a sua pree#inHncia ,eo#%trica3 Co# o te#po isto $eio a "i0icu tar a atri5ui2o ao &o#e# "a i#portAncia cs#ica "a"a pe a teo o,ia crist6 #as Cop%rnico6 sincera#ente orto"oxo6 teria protesta"o contra a i"eia "e 9ue a sua teoria contra"ita$a a B!5 ia3 Entre as ,ran"es "i0icu "a"es "a teoria copernicana6 a #aior 0oi a "a ausHncia "a para axe este ar3 Se a Terra e# 9ua 9uer ponto "a r5ita est< a E_\ FFF FFF "e #i &as "o ponto e# 9ue estar< seis #eses "epois6 "e$ia &a$er #u"an2a na posi2o aparente "as estre as6 exacta#ente co#o u# na$io no #ar6 exacta#ente ao norte6 $isto "e u# ponto "a costa6 #as no "e outro3 No se o5ser$a$a para axe a ,u#a e Cop%rnico in0eriu 'usta#ente 9ue as estre as 0 ixas esta$a# #uito #ais a0asta"as "o 9ue o So 3 S no s%cu o xix a #e"i2o 0oi su0iciente#ente precisa para se o5ser$ar a para axe este ar e s6 re ati$a#ente a a ,u#as "as estre as #ais prxi#as3 Outra "i0icu "a"e era a "a 9ue"a "os corpos3 Co# a rota2o cont!nua oeste; este6 u# corpo no "e$eria cair ri,orosa#ente na $ertica 6 #as u# pouco a oeste6 "a"o o #o$i#ento "a Terra3 A esta "i0icu "a"e respon"eu a ei "a in%rcia "e +a i eu6 #as no te#po "e Cop%rnico no &a$ia resposta3 BEC (3 TrHs Trata"os Copernicanos6 tra"3 por E"/ar" Rosen6 C&ica,o6 EQUQ; FILOSOFIA 4ODERNA TQR U# interessante i$ro "e E3 A3 Burtt ; Bases 4eta0isicas "a 4ha CiHncia F!sica BEQIRC acentua as insustent<$eis suposi2@es "os 0un"a"ores "a ciHncia #o"erna3 4ostra co# ra=o 9ue no te#po "e Cop%rnico no &a$ia 0actos 9ue e$asse# Y a"op2o "o seu siste#a e #uitos 9ue #i ita$a# contra3 LOs6 e#piristas conte#porAneos6 se $i$esse#

no s%cu o x$i teria# si"o os pri#eiros a repe ir a no$a 0i oso0ia "o uni$ersoN3 O 0i# ,era "o i$ro % "esacre"itar a ciHncia #o"erna6 su,erin"o 9ue as suas "esco5ertas so aci"entes 0e i=es casua #ente resu tantes "e supersti2@es to ,rosseiras co#o as "a I"a"e 4%"ia3 *arece;#e concep2o erra"a "a atitu"e cient!0icaK o 9ue "istin,ue o &o#e# "a ciHncia no % o 9ue e e crH6 #as co#o e por9ue o crH3 As suas cren2as so tentati$as6 no "o,#as> apoia#;se na e$i"Hncia6 no na autori"a"e ou na intui2o3 Cop%rnico6 tin&a ra=o e# c&a#ar Y sua teoria u#a &iptese> os seus a"$ers<rios no a tin&a#6 'u ,an"o in"ese'<$eis no$as &ipteses3 Os 0un"a"ores "a ciHncia #o"erna tin&a# "ois #%ritos 9ue no se 'unta# "e necessi"a"eK i#ensa paciHncia na o5ser$a2o e ,ran"e au"<cia e# construir &ipteses3 O se,un"o encontra;se nos pri#iti$os 0i so0os ,re,os> o pri#eiro6 e# ,rau consi"er<$e 6 nos : ti#os astrno#os "a anti,ui"a"e> #as exceptua"o ta $e= Aristarco6 nen&u# "os anti,os te$e os "ois #%ritos6 e nen&u#6 na I"a"e 4%"ia6 te$e 9ua 9uer "e e es3 Copernico6 co#o os seus ,ran"es sucessores tin&a u# e outro3 Con&eceu tu"o o 9ue po"ia con&ecer co# os instru#entos "o seu te#po6 so5re #o$i#entos aparentes "os corpos ce estes e perce5eu 9ue a rota2o "iurna era &iptese #ais econ#ica "o 9ue a re$o u2o "e to"as as es0eras ce estes3 Se,un"o as i"eias #o"ernas "a re ati$i"a"e "e to"os os #o$i#entos6 a si#p ici"a"e era o :nico ucro "a &iptese6 #as ne# e e ne# os seus conte#porAneos assi# pensa$a#3 Muanto Y re$o u2o anua ain"a &a$ia si#p i0ica2o6 #as no to ,ran"e co#o a outra3 Cop%rnico ain"a precisou "e epicie os6 e#5ora #enos "o 9ue no siste#a "e *to o#eu3 S as eis "e aep er $iera# si#p i0icar a teoria3 A %# "o e0eito re$o ucion<rio so5re a i#a,ina2o cs#ica6 a no$a astrono#ia te$e "ois ,ran"es #%ritosK pri#eiro6 recon&ecer 9ue urna cren2a "e anti,os te#pos po"e ser 0a sa> se,un"o6 9ue o teste "a in$est!,a2o cient!0ica % co eccionar paciente#ente 0 actos co#5ina"os co# au"a=es con'ecturas "e eis 9ue os i,ue# uns aos outros3 Nen&u# #%rito est< to "esen$o $i"o e# Cap%rnico co#o nos seus sucessores6 #as a#5os se encontra# e# a to ,rau na sua o5ra3 A ,uns &o#ens a 9ue# Cop%rnico "eu not!cia "a sua teoria era# uteranos a e#es #as 9uan"o Lutero o sou5e6 in"i,nou;se3 LH< 9ue# "H ou$!"osN6 "isse e e6 La u# astr o,o a"$ent!cio6 9ue preten"e #ostrar TQ\ HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9ue a Terra se #o$e6 no o 0ir#a#ento6 o So e a Lua3 Mue# 9uer parecer s<5io te# "e in$entar a ,u# siste#a no$o6 #e &or "o 9ue to"os os outros3 Este ouco preten"e p?r "o a$esso to"a a ciHncia "a astrono#ia> #as a sa,ra"a Escritura "i= 9ue ]osu% #an"ou parar o So e no a TerraN3 Ca $ino ta#5%# "e#o iu Cop%rnico co# o textoK LO #un"o ta#5%# se esta5e ece6 "e #o"o 9ue no ser< a5a a"oN BSa #os6 GCIII6 EC e exc a#aK LMue#6 se atre$er< a p?r a autori"a"e "e Cop%rnico aci#a "a "o Esp!rito SantoJN O c ero protestante era to 0an<tico co#o o cat ico> no entanto6 5re$e se a can2ou #aior i5er"a"e "e especu a2o nos pa!ses protestantes "o 9ue nos cat icos6 por9ue na9ue es o c ero tin&a #enos 0or2a3 O aspecto i#portante "o protestantis#o era o cis#a6 e no a &eresia6 por9ue o cis#a e$a a i,re'as nacionais6 9ue no tH# 0or2a 5astante para contro ar o ,o$erno aico3 Ha$ia ucro6 por9ue to"as as i,re'as se opusera# se#pre 9ue &es 0oi poss!$e a 9uais9uer ino$a2@es 0eitas para au#entar a 0e ici"a"e ou o con&eci#ento a9ui na Terra3 Cop%rnico no po"ia "e#onstrar a sua &iptese6 re'eita"a #uito te#po pe os astrno#os3 O se,un"o astrno#o e# i#portAncia 0oi T1c&o Bra&e BERT\;E\FEC6 9ue a"optou posi2o inter#%"iaK o So e a Lua e# $o ta "a Terra6 #as os p anetas e# $o ta

"o So 3 A teoria no era #uito ori,ina > #as e e "eu "uas 5oas ra=@es contra a concep2o aristot% ica "e 9ue o #un"o supra unar % i#$e 3 U#a 0oi o apareci#ento "e u#a no$a estre a6 e# ERdI6 9ue no tin&a para axe "i<ria e "e$ia portanto estar #ais a0asta"a 9ue a Lua3 Outra 0oi a "a o5ser$a2o "os co#etas6 9ue ta#5%# se $eri0icou sere# "istantes3 O eitor recor"ar< 9ue na "outrina "e Aristte es6 #u"an2a e "eca"Hncia se con0ina$a# na es0era su5 i#ar> isto co#o 9uase tu"o 9ue Aristte es "isse e# #at%ria "e ciHncia6 0oi o5st<cu o ao pro,resso3 A i#portAncia "e T1c&o Bra&e no 0oi a "e terico #as a "e o5ser$a"or6 pri#eiro so5 o patroc!nio "o rei "a Dina#arca6 "epois so5 o "o i#pera"or Ro"o 0o II3 Fe= u# cat< o,o "e estre as6 e notou posi2@es "os p anetas "urante #uitos anos3 No 0i# "a $i"a te$e co#o assistente o 'o$e# aep er6 para 9ue# as suas o5ser$a2@es 0ora# inapreci<$eis3 aep er BERdE;E\UFC % "os #ais not<$eis exe#p os "o 9ue po"e a paciHncia se# ,ran"e aux! io "o ,Hnio3 Foi o pri#eiro astrno#o i#portante "epois "e Cop%rnico a a"optar a teoria &e iocHntrica #as os "a"os "e T1c&o Bra&e #ostrara#; &e 9ue no po"ia ser na 0or#a "a"a por Cop%rnico3 Foi in0 uencia"o pe o pita,oris#o e #ais ou #enos inc ina"o ao cu to so ar6 apesar "e 5o# protestante3 Esses #oti$os se# ":$i"a o "ispusera# a 0a$or "a &iptese &e iocHntrica3 O seu pita,oris#o ta#5%# o "isp?s a se,uir * ato no Ti#eu6 atri5uin"o si,ni0ica"o cs#ico aos FILOSOFIA 4ODERNA TQd cinco s i"os re,u ares3 Ser$ira#; &e co#o &iptese> por 0i# e 0e i=#ente u# "e es "eu resu ta"o3 A ,ran"e o5ra "e aep er so as trHs eis "o #o$i#ento p anet<rio6 "uas pu5 ica"as e# E\FQ6 a terceira e# E\EQ3 Di= a pri#eiraK os p anetas "escre$e# r5itas e ipticas "e 9ue o So ocupa u# 0oco3 A se,un"a "i=K A in&a 9ue i,a u# p aneta ao So "escre$e <reas i,uais e# te#pos i,uais3 A terceira "i=K O 9ua"ra"o "e u# per!o"o "e re$o u2o p anet<ria % proporciona ao cu5o "a sua "istAncia #%"ia ao So 3 Con$%# "i=er a ,u#a coisa "a i#portAncia "e estas eis3 A pri#eira e se,un"a s po"ia# ser pro$a"as no te#po "e aep er6 no caso "e 4arte> nos outros casos as o5ser$a2@es6 e#5ora co#pat!$eis co# e as6 no as esta5e ecia# "e0initi$a#ente> #as no tar"ou a con0ir#a2o3 A "esco5erta "a pri#eira ei exi,iu u# es0or2o "e e#ancipa2o "e u#a tra"i2o #aior "o 9ue po"e supor 0Yci #ente u# &o#e# #o"erno3 To"os os astrno#os se# excep2o tin&a# concor"a"o e# 9ue o #o$i#ento ce este era circu ar ou co#posto "e #o$i#entos circu ares6 Muan"e os c!rcu os no se presta$a# Y exp ica2o6 usa$a#;se os epicie os3 U# epicic o % a cur$a tra2a"a por u# ponto "e u# c!rcu o 9ue ,ira so5re outrc c!rcu o3 *or exe#p oK 0ixe;se no c&o u#a ro"a ,ran"e e 0a2a;se ,irar u#a ro"a pe9uena posta na #es#a posi2o6 e# $o ta "a ,ran"e6 #as atra$essa"a por u# pre,o 9ue toca o c&o3 O rasto "o pre,o ser< u# epicie o A r5ita unar e# re a2o ao So % ,rosso #o"o "e esta esp%cie3 Aproxi3 #a"a#ente a Terra "escre$e u# c!rcu o e# $o ta "o So 6 e a Lua e# $o tE "a Terra> #as % apenas aproxi#a2o3 O5ser$a2o #ais exacta #ostrot 9ue o siste#a "e epicie os no exp ica$a os 0actos3 A &iptese "e aep eS esta$a #uito #ais "e acor"o co# as posi2@es "e 4arte "o 9ue a "e *to o#eu6 e at% "o 9ue a "e Cop%rnico3 A su5stitui2o "e c!rcu os por e ipses aca5a$a co# a ra=o est%ticE 9ue "o#inara a astrono#ia "es"e *it<,oras3 O circu o era u#a 0i,ur^ per0eita e os or5es ce estes era# corpos per0eitos ; or!,inYria#ente "eu ses6 e at% e# * ato e Aristte es i,a"os co# os "euses3 *arecia 5$io 9/ u# corpo per0eito se #o$esse e# 0i,ura per0eita3 A %# "e isso "es"e 9ui os corpos ce estes se #o$e# i$re#ente6 se# i#pu so ne# trac2o6 o sei #o$i#ento "e$e ser Lnatura N3 Ora era 0<ci supor a ,o "e Lnatura N en u# circu o6 #as

no e# u#a e ipse3 Assi# #uitos preconceitos enrai=a"oK ti$era# "e ser a0asta"os ;antes "e aceitar a pri#eira ei "e aep er3 Nen&un anti,o6 ne# #es#o Aristarco "e Sa#os6 tin&a a$an2a"o ta &iptese3 A se,un"a ei respeita Y $e oci"a"e "o p aneta e# "i0erentes ponto "a r5ita3 Sen"o S o So e *i6 *66 *U6 *I6 *I6 posi2@es sucessi$as "o p a TQ_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL neta e# inter$a os i,uais "e te#po ; por exe#p o6 u# #Hs ; a ei "e aep er "i= 9ue as <reas *6 S*66 *63 S*366 *66 S*66 *6 S*6 so i,uais3 *ortanto o p anea #o$e;se #ais "epressa 9uan"o #ais prxi#o "o So e #ais ento 9uan"o #ais a0asta"o "e e e3 Tu"o isto era ta#5%# "e estran&ar> u# p aneta "e$e ser coisa "e#asia"o no5re para po"er a"iantar;se ou atrasar;se3 A terceira ei co#para$a o #o$i#ento "os p anetas6 ao passo 9ue a pri#eira e se,un"a se re0eria# a ca"a u# "e e esK Se r % a "istAncia #%"ia "e u# p aneta ao So e T a "ura2o "o seu ano6 ento rU "i$i"i"o por TI % o #es#o para os "i0erentes p anetas3 Esta ei pro$a B9uanto ao 6siste#a so arC a ei "e Ne/ton6 "o 9ua"ra"o in$erso para a ,ra$ita2o3 4as "e isso 0a arei a"iante3 +a i eu BER\T;E\TIC % o #aior 0un"a"or "a ciHncia #o"erna6 co# a possi$e excep2o "e Ne/ton3 Nasceu no "ia "a #orte "e 4i,ue Xn,e o e #orreu no ano "o nasci#ento "e Ne/ton3 Aponto os 0actos Y9ue es 9ue por$entura ain"a creia# na #ete#psicose3 A sua i#portAncia co#o 0un"a"or "a "inA#ica % ta $e= #aior "o 9ue a "e astrno#o3 +a i eu "esco5riu a i#portAncia "a ace era2o e# "inA#ica3 LAce era2oN 9uer "i=er #u"an2a "e $e oci"a"e e# ,ran"e=a ou e# "irec2o3 U# corpo e# #o$i#ento circu ar uni0or#e te# u#a ace era2o constante para o centro "o circu o3 Na in,ua,e# &a5itua anterior ao seu te#po6 po"e#os "i=er 9ue e e tratou o #o$i#ento uni0or#e e# in&a recta co#o o :nico Lnatura N na terra ou no c%u3 Tin&a;se 'u ,a"o Lnatura N #o$ere#;se os corpos ce estes e# c!rcu os e os terrestres e# rectas> #as "e estes pensou;se 9ue6 a5an"ona"os a si #es#os6 "eixaria# ,ra"ua #ente "e #o$er;se3 +a i eu a0ir#ou 9ue nesse caso continuaria# e# #o$i#ento uni0or#e e# in&a recta> 9ua 9uer a tera2o na $e oci"a"e ou na "irec2o s po"e exp icar;se pe a ac2o "e u#a L0or2aN3 Este principio 0oi enuncia"o por Ne/ton co#o Lpri#eira ei "o #o$i#entoN6 ta#5%# c&a#a"a L ei "a in%rciaN3 (o tarei a este ponto #as antes "arei a ,uns por#enores "as "esco5ertas "e +a i eu3 Foi e e 9ue# pri#eiro esta5e eceu a ei "a 9ue"a "os ,ra$es> "a"o o conceito "e Lace era2oN e a % "a #<xi#a si#p ici"a"eK Nu# corpo e# 9ue"a i$re ;a ace era2o % constante6 exceptua"a a resistHncia "o ar> a ace era2o % a #es#a para to"os os corpos6 ,ran"es ou pe9uenos6 e$es ou pesa"os3 A pro$a "a ei s 0oi poss!$e pe a in$en2o "a 5o#5a pneu#<t!ca6 cerca "e6 E\RT3 Foi ento poss!$e o5ser$ar 9ue cain"o prYtica#ente no $<cuo6 penas e c&u#5o ca a# co# rapi"e= i,ua 3 O 9ue +a i eu pro$ou 0oi 9ue no &< "i0eren2a #ensur<$e entre ,ran"es e pe9uenas por2Rf "a #es#a su5stAncia3 At% ento supun&a;se o contr<rio3 A #e"i"a FILOSOFIA 4ODERNA TQQ no seu te#po no tin&a o ri,or 9ue $eio a ter> #as e e 0or#u ou a ei $er"a"eira "a 9ue"a "os ,ra$es3 Se u# corpo cai no $<cuo6 a $e oci"a"e au#enta e# re a2o constante3 No 0i# "o pri#eiro se,un"o a $e oci"a"e % "e UI p%s por se,un"o> no 0i# "o se,uinte6 \T p%s> no 0i# "o terceiro

Q\ p%s por se,un"o> etc3 A ace era2o6 isto %6 o au#ento "a $e oci"a"e6 % constanteK UI p%s Baproxi#a"a#enteC por se,un"o3 +a i eu ta#5%# estu"ou os pro'%cteis6 por incu#5Hncia "o "u9ue "a Toscana3 *ensa$a; se 9ue u# pro'%cti se #o$e &ori=onta #ente e "epois cai "e s:5ito $ertica #ente3 +a i eu #ostrou 9ue6 a5strain"o "a resistHncia "o ar6 a $e oci"a"e &ori=onta seria constante6 "e acor"o co# a ei "a in%rcia6 #as &a$ia 9ue contar co# u#a $e oci"a"e $ertica 6 e# au#ento constante6 "e acor"o co# a ei "a 9ue"a "os ,ra$es3 *ara sa5er co#o o pro'%cti se #o$er< "urante 5re$H te#po ; se'a u# se,un"o ; "epois "e #o$er; se a ,u# te#po6 proce"ere#os assi#K pri#eiro6 se no ca!sse6 percorreria certa "istA0icia &ori=onta i,ua Y percorri"a no pri#eiro se,un"o> se no se #o$esse &ori=onta #ente #as apenas ca!sse6 cairia $ertica #ente co# $e oci"a"e proporciona ao te#po e# 9ue este$e e# #o$i#ento3 U# c< cu o si#p es #ostra 9ue a tra'ectria % u#a par<5o a6 o 9ue a o5ser$a2o con0ir#a6 a5strain"o "a resistHncia "o ar3 Este % u# exe#p o si#p es "o princ!pio 0ecun"o e# "inA#ica6 "e 9ue 9uan"o actua# $<rias 0or2as o e0eito % co#o se ca"a u#a actuasse por sua $e=3 Fa= parte "e u# princ!pio #ais ,era K o "a ei "o para e o,ra#o3 Supon&a#os6 por exe#p o6 9ue $a#os rio "ec` "e u# na$io e# #arc&a e passea#os trans$ersa #ente3 E# re a2o co# a <,ua #o$e#o;nos on,itu"ina e tran$ersa #ente Y #arc&a "o na$io3 Mtieren"o sa5er on"e esta#os re ati$aniente Y <,ua6 po"e#os supor 9ue pri#eiro esti$e#os para"os en9uanto o na$io a$an2a$a6 e "epois6 e# te#po i,ua 6 9ue o na$io para$a en9u^Lnto o atra$ess<$a#os3 O #es#o princ!pio se ap ica Ys 0or2as3 Isto per#ite o5ter o e0eito tota "e certo n0i#ero "e 0or2as e ana isar 0en?#enos 0!sicos6 "esco5rin"o eis separa"as "e $<rias 0or2as a 9ue o #$e este'a su'eito3 Foi +a i eu 9ue# intro"u=iu este #%to"o i#ensa#ente 0ecun"o3 No 9ue ten&o "ito procurei ser$ir;#e 9uanto poss!$e "a in,ua,e# "o s%cti o x$ii3 A #o"erna % "i0erente e# aspectos i#portantes6 #as para Bxp icar o s%cu o x$ii % :ti a"optar os seus #o"os "e expresso3 A ei "i in%rcia exp ica$a uni eni,#a 9ue antes "e +a i eu era inexp ic<$e pe o siste#a "e Cop%rnico3 Co#o '< $i#os6 se u#a pe"ra cai "e unia torre6 cair< 'unto Y 5ase "e e a6 se# "es$io a ,u# para oeste> #as se a Terra ,ira "e$eria ter percorri"o certa "istAncia "urante a 9ue"a BIa pe"ra3 A ra=o % BItic a pe"ra #ant%# a $e oci"a"e "e rota2o 9ue tin&a co#o to"as as coisas na super0!cie "a Terra3 Se a torre 0osse 5astante a ta RFF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL o e0eito "e$eria ser contr<rioK estan"o o ci#o "a torre #ais on,e "o centro "a Terra "o 9ue a 5ase6 #o$e;se #ais "epressa6 e portanto a pe"ra "e$eria cair e$e#ente a este "a 5ase "a torre> #as este e0eito seria 0raco "e #ais para po"er #e"ir;se3 +a i eu a"optou a5erta#ente o siste#a &e iocHntrico> correspon"eu;se co# aep er e aceitou as suas "esco5ertas3 Sa5en"o 9ue u# &o an"Hs in$entara u# te escpio6 construiu ta#5%# u# e e# 5re$e 0e= "esco5ertas i#portantes3 (iu 9ue a (ia L<ctea consiste e# u#a #u ti"o "e estre as3 O5ser$ou as 0ases "e (%nus6 9ue Cop%rnico sa5ia estar i#p !cita na sua teoria6 #as 9ue era# ino5ser$<$eis a o &o nu3 Desco5riu os sat% ites "e ]:piter6 9ue e# &onra "o seu patrono c&a#ou Lsi"era #e"iceaN3 (eri0icou 9ue o5e"ecia# Ys eis "e aep er3 4as &a$ia u#a "i0icu "a"e3 Se#pre &ou$era sete corpos ce estesK cinco p anetas6 So e Lua> ora sete % n:#ero sa,ra"o3 No % o s<5a"o o s%ti#o "iaJ No &a$ia os can"e a5ros septi u#!neos e as sete i,re'as "a 8siaJ *ortanto6 9ue po"ia &a$er #ais a"e9ua"o "o 9ue existire# sete corpos ce estesJ 4as co# as 9uatro uas "e ]:piter era# on=e6 n:#ero se# proprie"a"es #!sticas3 *or isso os tra"iciona istas recusara# o &ar pe o te escpio6 tei#an"o 9ue e e s re$e a$a i us@es3

+a i eu escre$eu a aep er6 para rire# os "ois Y $onta"e "a estupi"e= "a Lc&us#aN> e $H; se "a carta 9ue a Lc&us#aN era# os pro0essores "e Fi oso0ia6 9ue tenta$a# escon'urar as uas "e ]:piter6 usan"o Lar,u#entos ,icos Y #aneira "e encanta#entos #<,icos3N Co#o se sa5e6 +a i eu 0oi con"ena"o pe a In9uisi2o6 pri#eiro e# E\E\6 pri$a"a#ente6 "epois p:5 ica#ente6 e# E\UU6 ten"o ento "e pro#eter 9ue no #ais a0ir#aria 9ue a Terra ,ira3 A In9uisi2o6 conse,uiu aca5ar na It< ia co# a ciHncia 9ue s $eio a renascer a i s%cu os "epois> #as no conse,uiu 9ue &o#ens "e ciHncia pusesse# "e parte a teoria &e iocHntrica e pre'u"icou consi"er<$e #ente a I,re'a co# a sua estupi"e=3 Fe i=#ente &ou$e pa!ses protestantes on"e o c ero6 e#5ora ansioso "e p?r o5st<cu o Y ciHncia6 no tin&a 0or2a para contro ar o Esta"o3 Ne/ton BE\TI;EdIdC p?s re#ate ao triun0o prepara"o por Cop%rnico6 aep er e +a i eu3 *artin"o "as trHs eis "o #o$i#ento ; as "uas pri#eiras "e$e#;se a +a i eu ; pro$ou 9ue as trHs eis "e aep er correspon"ia# Y proposi2o "e 9ue ca"a p aneta e# ca"a #o#ento te# u#a ace era2o para o So $ari<$e in$ersa#ente ao 9ua"ra"o "a "istAncia3 4ostrou 9ue as ace era2@es para a Terra e So 6 usan"o a #es#a 0r#u a6 exp ica# o #o$i#ento "a Lua e 9ue a ace era2o "os ,ra$es na Terra est< co#o a "a Lua na re a2o "a ei "o 9ua"ra"o in$erso3 De0iniu L0or2aN co#o causa "a #u"an2a "e #o$i#ento6 isto %6 "e ace era2o3 *?"e assi# enunciar a ei "a ,ra$ita2o uni$ersa K LTo"os6 os corpos se atrae# co# u#a 0or2a FILOSOFIA 4ODERNA RFE "irecta#ente proporciona ao pro"uto "as suas #assas e in$ersa#ente proporciona ao 9ua"ra"o "as "istAncias3N De a9ui pw"e "e"u=ir tu"o na teoria p anet<riaK #o$i#ento "e p anetas e seus sat% ites6 r5itas "e co#etas6 #ar%s3 4ais tar"e $iu;se 9ue at% pe9uenos "es$ios "a r5ita e !ptica "os p anetas se "e"u=ia# "a ei "e Ne/ton3 Foi to co#p eto o triun0o 9ue Ne/ton este$e e# risco "e ser outro Aristte es e i#por 5arreira ao pro,resso3 E# In, aterra6 s u# s%cu o "epois "a sua #orte os &o#ens se i5ertara# "a sua autori"a"e para po"ere# 0a=er o5ra ori,ina nos assuntos trata"os por e e3 O s%cu o x$ii 0oi not<$e no s e# astrono#ia e "inA#ica6 #as e# #uitos outros te#as i,a"os co# a ciHncia3 (e'a#;se pri#eiro os instru#entos cient!0icos BEC3 O #icroscpio co#posto 0oi in$enta"o pouco antes6 e# ERQF3 O te escpio6 e# E\F_6 pe o &o an"Hs Lippers&e16 e#5ora +a i eu 0osse o pri#eiro a us<; o co# 0ins cient!0 icos3 +a i eu in$entou o ter##etro ; pe o #enos parece #uito pro$<$e 3 O seu "isc!pu o Torrice i in$entou o 5ar#etro3 +ueric`e BE\FI;_\C in$entou a 5o#5a pneu#<tica3 Os re ,ios 0ora# #uito aper0ei2oa"os no s%cu o x$ii6 e# ,ran"e parte por o5ra "e +a i eu3 De$i"o ;a estas in$en2@es a o5ser$a2o cient!0ica tornou;se #uito #ais extensa e exacta "o 9ue 0ora3 A %# "e isso &ou$e tra5a &os i#portantes e# outras ciHncias3 +i 5ert BERTF;E\FUC pu5 icou o seu ,ran"e i$ro so5re o #a,nete e# E\FF3 Har$e1 BERd_;E\RdC "esco5riu a circu a2o "o san,ue e pu5 icou a "esco5erta e# E\I_3 Leeu/en&oe` BE\UI;EdIUC "esco5riu os esper#ato=i"es6 e#5ora6 ao 9ue parece6 Step ien A## os ti$esse "esco5erto #eses antes3 Leeu/en&oe` "esco5riu ta#5%# os proto=o<rios6 ou or,anis#os unice u ares6 e as 5act%rias3 Ro5erto Bo1 e BE\Id;QEC 0oi6 co#o se "i=ia Ys crian2as 9uan"o eu o era6 Lpai "a 9u!#ica e 0i &o "o con"e "e Cor`N> ain"a % recor"a"o pe a L ei "e Bo1 eN "e 9ue e# u# ,<s6 e# "a"a te#peratura6 a presso % in$ersa#ente proporciona ao $o u#e3 Ain"a no 0a ei "os pro,ressos "a #ate#<tica pura6 ,ran"es e in"ispens<$eis a #uito "o pro,resso 0!sico3 Napier pu5 icou a sua in$en2o "os o,arit#os e# E\ET3 A ,eo#etria ana !tica resu tou "a o5ra "e $<rios #ate#<ticos "o s%cu o x$ii6 sen"o "e Descartes a

#aior contri5ui2o3 O c< cu o "i0erencia inte,ra 0oi in$enta"o in"epen"ente#ente por Ne/ton e Lei5nit=> % o instru#ento para 9uase to"a a #ate#<tica superior3 Estas so BEC (3 o cap3 LInstruinentos cienti0icosN e# Hist3 o0 Science6 Tec&no o,16 *&i osop&1 in t&e Sixtecnt& an" Se$enteent& Centuries6 "e A3 .o 03 RFI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL as rea i=a2@es #ais not<$eis e# #ate#<tica pura> &< #uitas outras "e ,ran"e i#portAncia3 O resu ta"o "a o5ra cient!0ica trans0or#ou "e to"o a concep2o "o &o#e# cu to3 No co#e2o "o s%cu o6 Sir T&o#as Broune to#ou parte e# 'u ,a#entos "e 0eiti2aria> no 0i#6 o 0acto seria i#poss!$e 3 No te#po "e S&a`espeare os co#etas era# asso#5ros> pu5 ica"os os *rineipia6 "e Ne/ton6 e# E\_d6 sou5e;se 9ue e e e Ha e1 tin&a# ca cu a"o a r5ita "e a ,uns co#etas to su'eitos co#o os p anetas Y ei "a ,ra$ita2o3 A ei "o#inou a i#a,ina2o "os &o#ens6 tornan"o incr!$eis #a,ia e 5ruxaria3 E# EdFF a $iso "o &o#e# cu to era inteira#ente #o"erna> e# E\FF6 co# excep2@es raras6 era ain"a ar,a#ente #e"ie$a 3 (ou a,ora #ostrar sucinta#ente as cren2as 0i os0icas 9ue parece# pro$in"as "a ciHncia seiscentista e a ,uns aspectos e# 9ue a ciHncia #o"erna "i0ere "a "e Ne/ton3 A pri#eira "i0eren2a a notar % o "esapareci#ento 9uase tota "o ani#is#o nas eis "a 0!sica3 Os ,re,os6 e#5ora no exp icita#ente6 tin&a# a capaci"a"e "e #o$i#ento co#o sina "e $i"a3 *ara o senso co#u# os ani#ais #o$e#;se por si6 e a #at%ria #orta s por u#a 0or2a exterior3 *ara Aristte es6 a a #a "o ani#a te# $<rias 0un2@es6 e u#a "e as % #o$er o corpo3 No pensa#ento ,re,o6 o So e os p anetas po"e# ser "euses6 ou pe o #enos so re,u a"os e #o$i"os por "euses3 Anax<,oras pensou "e outro #o"o6 #as era i#pio3 De#crito pensou "e outro #o"o #as 0oi "espre=a"o6 excepto pe os epicuristas6 e# 0a$or "e * ato e Aristte es3 Os 9uarenta e sete ou cin9uenta e cinco #otores no #o$i"os6 se,un"o Aristte es6 so esp!ritos "i$inos e !nti#a 0onte "e #o$i#ento "o c%u3 A5an"ona"o a si #es#o6 9ua 9uer corpo inani#a"o e# 5re$e 0icaria i#$e > assi#6 a opera2o "a a #a na #at%ria te# "e ser continua6 se o #o$i#ento no cessa3 Tu"o isto #u"ou co# a pri#eira ei "o #o$i#ento3 A #at%ria se# $i"a 9uan"o posta e# #o$i#ento continua in"e0ini"a#ente se u#a causa externa a no i#pe"e3 A %# "e isso essas causas era# ta#5%# #ateriais6 at% on"e po"e# a0ir#ar;se "e0ini"a#ente3 De 9ua 9uer #o"o o siste#a so ar #antin&a;se pe o seu #o#ento e ei prprias6 se# 9uais9uer inter0erHncias3 *o"ia ain"a parecer necess<rio 9ue Deus ti$esse pro"u=i"o o #ecanis#o> se,un"o Ne/ton6 os p anetas tin&a# si"o an2a"os pe a #o "e Deus6 #as cria"a a ei "a ,ra$ita2o tu"o se passa$a se# inter$en2o "i$ina3 Muan"o Lap ace su,eriu 9ue3 as #es#as 0or2as tin&a# opera"o a separa2o "os p anetas "o So 6 a ac2o "e Deus na nature=a recuou ain"a #ais3 Ficou co#o Cria"or6 #as ain"a assi# "u$i"oso6 por no ser c aro 9ue o #un"o ti$esse co#e2a"o no te#po3 E#5ora a #aior parte "os FILOSOFIA 4ODERNA RFU &o#ens "e ciHncia 0osse# #o"e os "e pie"a"e6 as suas o5ras pertur5a$a# a orto"oxia e os te o,os tin&a# ra=o e# consi"er<; os inc#o"os3 Outro resu ta"o 0oi a #o"i0ica2o pro0un"a "a concep2o "o u,ar "o &o#e# no uni$erso3 No #un"o #e"ie$a a Terra % o centro "os c%us e tu"o se re0ere ao &o#e#3 No #un"o ne/toniano a Terra % u# p aneta #enor "e u#a estre a na"a especia 3 As "istAncias ;astron#icas era# to $astas 9ue a Terra6 e# co#para2o6 era u#a ponta "e a 0inete3 A %# "e isso o 0i#6 9ue "es"e Aristte es 0a=ia parte "a concep2o "e ciHncia6 era

a,ora posto "e parte no processo cient!0ico3 Ain"a po"ia crer;se 9ue os C%us existe# para , ria "e Deus6 #as nin,u%# po"ia intro"u=ir essa i"eia no c< cu o astron#ico3 *o"e o #un"o ter u# 0i#6 #as '< no entra na exp ica2o cient!0ica3 A teoria "e Cop%rnico po"eria &u#i &ar o or,u &o &u#ano6 #as pro"u=iu o e0eito contr<rio6 por9ue o triun0o o5ti"o pe a ciHncia au#entou o $a or &u#ano3 U# senti"o "e peca"o o5se"iara o anti,o #un"o #orto e opri#ira a I"a"e 4%"ia3 Ser &u#i "e perante Deus era to 'usto co#o pru"ente por9ue Deus po"e punir3 *estes6 inun"a2@es6 tre#ores "e terra6 turcos6 t<rtaros e co#etas pertur5ara# os s%cu os o5scuros e sentia;se 9ue s u#a &u#i "a"e ca"a $e= #aior po"eria a0astar essas ca a#i"a"es reais ou a#ea2a"oras3 4as 0oi i#poss!$e per#anecer &u#i "e "epois "e os &o#ens o5tere# ta HxitoK A Nature=a e as eis "a Nature=a ocu ta$a#;Ue na noite3 Deus "isseK LMue Ne/ton existaN> e tu"o 0oi u=3 Muanto Y con"ena2o6 "ecerto o Cria"or "e to $asto uni$erso tin&a #ais e# 9ue pensar "o 9ue e# #an"ar &o#ens para o In0erno por #i:"os erros teo ,icos3 ]u"as Iscariote po"ia ser con"ena"o #as no Ne/ton6 apesar "e ser ariano3 t certo ter &a$i"o outros #oti$os "e satis0a2o3 Os t<rtaros 0ora# con0ina"os na 8sia e os turcos "eixara# "e constituir a#ea2a6 Ha e1 3su5#eteu os co#etas6 e 9uanto a terra#otos6 e#5ora 0or#i"<$eis6 tin&a# tanto interesse para &o#ens "e ciHncia 9ue "i0ici #ente os a#enta$a#3 OS europeus "e Oeste ia# enri9uecen"o rYpi"a#ente e "o#inan"o o #un"oK tin&a# con9uista"o a A#%rica Norte e Su 6 era# po"erosos na X0rica e na in"ia6 respeita"os na C&ina e te#i"os no ]apo3 ]unte#;se a isto os Hxitos "a ciHncia e no a"#ira 9ue os &o#ens "o s%cu o x$ii se 'u ,asse# 5oa ,ente e no os #iser<$eis peca"ores 9ue ain"a se "i=ia# aos "o#in,os3 A ,uns conceitos "a 0!sica terica #o"erna "i0ere# "os "e Ne/ton3 *ara co#e2ar6 a concep2o "e L0or2aN6 proe#inente no s%cu o x$ii6 re$e; RFT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ou;se sup%r0 ua3 LFor2aN6 e# Ne/ton % a causa "o #o$i#ento6 e# ,ran"e=a ou "irec2o3 A no2o "e causa % ti"a co#o i#portante6 e a 0or2a conce5i"a i#a,inati$a#ente6 co#o a9ui o 9ue experiencia#os puxan"o ou e#purran"o3 *or isso se o5'ectou Y ,ra$ita2o ser u#a ac2o a "istAncia6 e o #es#o Ne/ton conce"eu 9ue "e$ia &a$er a ,u# #eio trans#issor3 +ra"ua #ente $iu;se 9ue to"as as e9ua2@es po"ia# escre$er;se se# intro"u=ir 0or2as3 O o5ser$<$e era certa re a2o entre ace era2o e con0i,ura2o> "i=er 9ue a re a2o se "e$ia Y ac2o "e u#a L0or2aN na"a 'unta$a ao con&eci#ento3 A o5ser$a2o #ostra 9ue os p anetas tH# u#a ace era2o per#anente para o So 6 $ari<$e in$ersa#ente ao 9ua"ra"o "a "istAncia a 9ue se encontra# "e e e3 Di=er 9ue % o resu ta"o "a L0or2aN "a ,ra$ita2o % pura#ente $er5a 6 co#o "i=er 9ue o pio 0a= "or#ir por ter tcirtus "or#iti$a3 *or isso o 0isico #o"erno s esta5e ece as 0r#u as "e ace era2o e p@e "e a"o a pa a$ra L0or2aN3 LFor2aN era o i usrio 0antas#a "a concep2o $ita ista6 co#o para causa "o #o$i#ento e ,ra"ua #ente o 0antas#a 0oi exorcisa"o3 At% o a"$ento "a #ecAnica 9uAntica na"a essencia se #o"i0icara nas "uas pri#eiras eis "o #o$i#ento6 isto %6 9ue as eis "a "inA#ica "e$e# esta5e ecer;se e# ter#os "e ace era2o3 Neste ponto6 Cop%rnico e aep er pertence# ain"a aos anti,os> pensara# eis re ati$as Y 0or#a "as r5itas "os corpos ce estes3 Ne/ton esta5e eceu c ara#ente 9ue eis "e essa 0or#a s po"ia# ser aproxi#a"as3 Os p anetas no "escre$e# e ipses exactas6 "e$i"o a pertur5a2@es resu tantes "a atrac2o "e outros p anetas6 ne# u#a r5ita se repete exacta#ente6 pe a #es#a ra=o3 4as a ei "a ,ra$ita2o6 re ati$a a

ace era2@es6 era #uito si#p es e 0oi consi"era"a exacta "urante "u=entos anos "epois "e Ne/ton3 Muan"o Einstein a corri,iu continuou a ser re ati$a a ace era2@es3 n certo 9ue a ei "a conser$a2o "a ener,ia se re0ere a $e oci"a"es6 no a ace era2@es> #as nos c< cu os e# 9ue se uti i=a so ain"a as ace era2@es 9ue se e#pre,a#3 Muanto Ys a tera2@es intro"u=i"as pe a #ecAnica 9uAntica6 so #uito pro0un"as6 #as ain"a e# certo #o"o #at%ria contro$erti"a e incerta3 De$e #encionar;se a,ora u#a #u"an2a pro$in"a "a 0i oso0ia "e Ne/ton ; o a5an"ono "e espa2o e te#po a5so utos3 O eitor recor"ar< o 9ue "isse#os ao tratar "e De#crito3 Ne/ton acre"ita$a e# u# espa2o co#posto "e pontos e u# te#po co#posto "e instantes6 co# existHncia in"epen"ente "os corpos e e$entos 9ue o ocupa$a#3 Muanto ao espa2o tin&a u# ar,u#ento e#pirico6 o "e 9ue os 0en?#enos 0isicos nos per#itia# "istin,uir a rota2o a5so uta3 Fa=en"o ,irar a <,ua e# u# 5a "e6 e a e e$a;se "os a"os e "epri#e;se no centro3 4as 0a=en"o ,irar o 5a "e e FILOSOFIA 4ODERNA RFR no a <,ua6 o e0eito no se "<3 Des"e ento 0oi i"ea"a a experiHncia "e Foucau t6 ti"a co#o pro$a "a rota2o terrestre3 4es#o para concep2@es #o"ernas6 a 9uesto "a rota2o a5so uta apresenta "i0icu "a"es3 Se to"o #o$i#ento Y re ati$o6 a "i0eren2a entre a &iptese "a rota2o terrestre e a ce este % apenas $er5a 6 co#o entre L]oo % pai "e ]ai#eN e L]ai#e % 0i &o "e ]ooN3 4as se &< rota2o ce este6 as estre as tH# $e oci"a"e superior Y "a u=6 o 9ue se consi"era i#possi$e 3 No po"e# "i=er;se p ena#ente satis0atrias as respostas #o"ernas ;a esta "i0icu "a"e6 #as so 5astantes para 9ue 9uase to"os os 0isicos aceite# a re ati$i"a"e pura "o #o$i#ento e "o espa2o3 Isto6 co#o a#< ,a#a "o espa2o e "o te#po e# espa2o;te#po6 a terou consi"erY$e #ente a nossa concep2o "o uni$erso6 resu tante "a o5ra "e +a i eu e Ne/ton3 4as "e isso e "a teoria 9uAntica no "irei #ais por en9uanto3 CA*ITULO (II FRANCIS BACON Francis Bacon BER\E;E\I\C6 e#5ora a sua 0i oso0ia e# #uitos aspectos no se'a satis0atria6 te# i#portAncia co#o 0un"a"or "o #%to"o in"uti$o #o"erno e pioneiro "a siste#ati=a2o ,ica "o processo cient!0ico3 Era 0i &o "e Sir Nico au Bacon6;,uar"a "o Se o +ran"e6 e sua tia era casa"a co# Sir .i ia# Ceci 6 #ais tar"e Lor" Bur,& e1> assi# cresceu no a#5iente "os ne,cios "e Esta"o3 Entrou no *ar a#ento aos $inte e trH s anos e 0oi conse &eiro "e Essex> #as 9uan"o Essex caiu e# "es0a$or e e auxi iou a prossecu2o3 Foi por isso #uito censura"o3 L1tton Strac&e16 por exe#p o6 no seu E iia5et& an" Essex6 apresenta Bacon co#o u# #onstro "e per0!"ia e in,rati"o3 Z "e to"o in'usto3 Tra5a &ou co# Essex en9uanto Essex 0oi ea 6 #as a5an"onou;o3 9uan"o a ea "a"e para co# e e seria trai2o3 Ne# o #ais r!,i"o #ora ista "o te#po po"eria con"en<h o3 A "espeito "o seu a5an"ono "e Essex6 nunca este$e e# p eno 0a$or no te#po "a rain&a Isa5e 6 Co# o a"$ento "e ]ai#e6 a sua perspecti$a #e &orou3 E# E\Ed a"9uiriu a 0un2o paterna "e ,uar"a "o Se o +ran"e e e# E\E_ 0oi 0eito Lor" C&ance er3 4as o,o "ois anos "epois 0oi acusa"o "e aceitar peitas "os iti,antes3 Recon&eceu a $er"a"e "a acusa2o #as "e0en"eu;se "i=en"o 9ue a sua "eciso nunca ora in0 uencia"a pe os presentes3 C aro 9ue no po"e &a$er pro$a "o 9ue seria# as "ecis@es e# outras circunstAncias3 Foi con"ena"o e# TF FFF i5ras "e #u ta6 priso6 na Torre ao ar5!trio "o rei6 5ani#ento "a corte e proi5i2o "e exercer 9ua 9uer car,o3 A senten2a s se executou e# parte3 No pa,ou a #u ta e este$e s 9uatro t ias na Torre3 4as te$e "e "eixar a $i"a p:5 ica e

passar o resto "a $i"a escre$en"o i$ros i#portantes3 FILOSOFIA 4ODERNA RFd A %tica "a pro0isso era nesse te#po 5astante 0rouxa3 Muase to"os os 'ui=es aceita$a# presentes6 e# ,era "e a#5as as partes3 *ara ns &o'e % &orr!$e u# 'ui= rece5er presentes6 #as ain"a pior rece5H; os e "ar senten2a contra 9ue# os "eu3 Nesse te#po era #at%ria corrente e u# 'ui= #ostra$a a sua L$irtu"eN no se "eixan"o in0 uenciar por e es3 Bacon 0oi con"ena"o por inci"ente e# u#a "isputa6 no por excepciona #ente cu pa"o3 No era excepciona #ente #ora 6 co#o o seu precursor T&o#as 4ore6 #as ta#5%# no era excepciona #ente per$erso3 4ora #ente #%"io6 ne# #e &or ne# pior "o 9ue a 9uase tota i"a"e "os seus conte#porAneos3 Depois "e cinco anos "e $i"a retira"a #orreu "e res0ria#ento6 experi#entan"o a re0ri,e`a2o ao rec&ear u# 0ran,o "e ne$e3 O i$ro #ais i#portante "e Bacon6 T&e A"rancen/nt o0 Learnin,6 % e# #uitos aspectos notY$e #ente #o"erno3 Z consi"era"o ori,e# "o "ito LCon&ecer % po"erN6 e e#5ora antes "e e e outros o ti$esse# pensa"o6 "isse;o co# Hn0ase no$a3 To"a a sua 0i oso08a era pr<ticaK o5ter o "o#!nio "as 0or2as "a nature=a pe as "esco5ertas e in$en2@es cient!0icas3 4ante$e 9ue a 0i oso0ia "e$ia estar separa"a "a teo o,ia e no enca"ea"a por e a6 co#o na Esco <stica6 Aceitou a re i,io orto"oxa> no era &o#e# para 9uestionar co# o ,o$erno e# ta assunto3 4as e#5ora pensasse 9ue a ra=o #ostra a existHncia "e Deus6 recon&eceu na teo o,ia coisas 9ue s% pe a re$e a2o se con&ece#6 e 9ue a $itria "a 0%6 % #aior 9uan"o o "o,#a parece #ais a5sur"o Y ra=o3 Foi assi# "e0ensor "a "outrina "a L"up a $er"a"eN6 a raciona e a re$e a"a6 '< "e0en"i"a por certos a$erroistas "c s%cu o xiii6 con"ena"os pe a I,re'a3 A L$itria "a 0%N era para o orto"oxB e#a peri,oso6 Ba1 e6 no s%cu o x$ii usou;o irnica#ente6 expon"o corr "esen$o $i#ento tu"o 9ue a ra=o po"e "i=er contra certa cren2a orto3 "oxa6 e conc uin"oK LA $itria "a 0% % #aior cren"o apesar "e tu"o3C *6 i#poss!$e sa5er se a orto"oxia "e Bacon era sincera3 Bacon 0oi o pri#eiro "a on,a in&a,e# "e 0i so0os "e esp!rito cien t!0ico 9ue acentuou a i#portAncia "a in"u2o co#o oposta a "e"u2o Co#o a #aioria "os sucessores6 tentou ac&ar u#a 0or#a "e in"u2o supe rior Y 9ue se c&a#a Lin"u2o por si#p es enu#era2oN6 9ueV po"e seK exe#p i0ica"a por u#a par<5o aK era u#a $e= u# 0uncion<rio "o censi 9ue tin&a "e inscre$er os no#es "e to"os os c&e0es "e 0a#! ia e# certK a "eia "e +a es3 O pri#eiro c&a#a$a;se .i ia# .i ia#s> e ta#5%n o se,un"o6 terceiro6 9uarto333 *or 0i# e e "isse consi,oK LIsto % m 6na2a"a> e$i"ente#ente to"os se c&a#a# assi#6 $ou inscre$H; os e ten&^ u# 0eria"o3N 4as6^en,ana$a;se3 Ha$ia 'usta#ente u# 9ue se c&a#a$^ ]o&n ]ones o3 Isto #ostra o erro "e a"#itir i#p icita#ente a in"u2o po si#p es enu#era2o3 RF_ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Bacon acre"ita$a 9ue o #%to"o in"uti$o "e$ia ser coisa #e &or3 Dese'ou6 por exe#p o6 "esco5rir a nature=a "o ca or6 9ue supun&a Bco# ra=oC consistir e# r<pi"os #o$i#entos irre,u ares "e pe9uenas partes "os cor; pos3 O seu #%to"o era 0a=er istas "e corpos 9uentes6 "e corpos 0rios e "e corpos co# $<rios ,raus "e ca or3 Espera$a assi# ac&ar caracter!sticas se#pre presentes nos corpos 9uentes e ausentes nos 0rios6 e presentes e# $<rios ,raus nos corpos "e "i0erentes ,raus "e ca or3 *or este #%to"o espera$a o5ter eis ,erais6 na pri#eira 0ase co# o #ais 5aixo ,rau "e6 ,enera i"a"eK "e certo n:#ero "essas eis c&e,aria a outras "e se,un"o ,rau "e ,enera i"a"e e assi# por "iante3 U#a ei su,eri"a seria $eri0ica"a ap ican"o;a a circunstAncias no$as> no caso 0a$or<$e 0icaria

con0ir#a"a nesse "o#!nio3 A ,u#as 0ases tin&a# $a or especia 6 por nos per#itire# "eci"ir entre "uas teorias poss!$eis6 se,un"o o5ser$a2@es pr%$ias> tais exe#p os c&a#a$a#;se exe#p os Lprerro,ati$osN3 Bacon no s "espre=ou o si o,is#o co#o su5esti#ou a #ate#<tica6 ta $e= por insu0iciente#ente experi#enta 3 (io enta#ente &osti a Aristte es6 tin&a De#crito e# ,ran"e apre2o3 E#5ora se# ne,ar u# propsito "i$ino nas coisas6 contesta$a a #istura "e exp ica2o te eo ,ica co# a in$esti,a2o rea "os 0en?#enos6 9ue s "e$ia# exp icar;se pe as causas e0icientes3 A$a iou o seu #%to"o #ostran"o co#o or,ani=ar os "a"os "e o5ser$a2o co#o 5ase "a ciHncia3 No "e$e#os ser co#o as aran&as6 9ue tece# coisas sa "as "e si #es#as6 ne# co#o 0or#i,as63 9ue apenas 'unta#6 #as co#o a5e &as 9ue 'unta# e co#5ina#3 n u# tanto in'usto para as 0or#i,as6 #as esc arece o pensa#ento "e Bacon3 U#a "as partes #ais 0a#osas "a 0i oso0ia "e Bacon % a "os LI"o osN6 no#e 9ue e e "< a #aus &<5itos "e esp!ritos con"ucentes ao erro3 Enu#era 9uatro esp%ciesK LI"o os "a tri5oN6 inerentes Y nature=a &u#ana6 e# especia o "e esperar #aior or"e# nos 0en?#enos naturais "o 9ue a 9ue rea #ente tH#> L!"o os "a ca$ernaN6 os pessoais6 caracter!sticos "o in$esti,a"or particu ar> L!"o os "a pra2aN6 os re0erentes Y tirania "as pa a$ras e Y "i0icu "a"e "e e$itar a sua in0 uHncia no nosso esp!rito> LI"o os "o teatroN6 os "a aceita2o "e siste#as "e pensn#ento> "e esses natura #ente Aristte es e os esco <sticos 0ornece#; &e os #ais not<$eis exe#p os3 Esses so erros "e &o#ens "outos6 consistentes e# pensar 9ue u#a re,ra ce,a Bco#o o si o,is#oC po"e su5stituir o ]u!=o na in$esti,a2o3 E#5ora a ciHncia 0osse o 9ue interessa$a a Bacon e a sua concep2o ,era 0osse cient!0ica6 no aten"eu ao 9ue se 0i=era na ciHncia "o seu te#po3 Re'eitou a teoria "e Cop%rnico6 o 9ue % "escu p<$e por e e no ter a"u=i"o ar,tinientos s i"os> #as "e$ia ter;se con$enci"o co# aep er6 9ue pu5 icou FILOSOFIA 4ODERNA RFQ a No$a Astrono#ia e# E\FQ3 No parece ter con&eci"o a o5ra "e (esa ius6 pioneiro "a anato#ia #o"erna6 e#5ora a"#irasse +i 5ert6 cu'a o5ra so5re o #a,netis#o i ustra$a 5ri &ante#ente o #%to"o in"uti$o3 I #uito sin,u ar 9ue #ostre "escon&ecer a o5ra "e Har$e16 9ue era seu #%"ico assistente3 n certo 9ue e e s pu5 icou a sua "esco5erta "a circu a2o "o san,ue "epois "a #orte "e Bacon6 #as seria "e supor 9ue esti$esse a par "as suas in$esti,a2@es3 Har$e1 no tin&a Bacon e# ,ran"e consi"era2o> "i=iaK Lescre$e 0i oso0ia co#o u# or" c&ance er3N Bacon "e 0acto6 po"ia ter 0eito #e &or se pensasse #enos e# Hxitos #un"anos3 O #%to"o in"uti$o "e Bacon 0ra9ue'a por insu0iciente 0ir#e=a nas &ipteses3 E e espera$a 9ue a #era or"ena2o "e "a"os tornaria 5$ia a &iptese 'usta6 #as isso % raro3 E# ,era a 0or#u a2o "e &ipteses % a parte #ais "i0!ci "a o5ra cient!0ica6 e on"e % in"ispens<$e a #aior per!cia3 Nen&u# #%to"o possi5i ita a in$en2o "e &ipteses se,un"o re,ra3 Usua #ente a ,u#a &iptese % pre i#inar necess<rio a u#a co ec2o "e 0actos6 se a se ec2o "e 0actos exi,e #%to"o "e re e$Ancia "eter#ina"a3 Se# a ,u#a coisa "e este ,Hnero6 a #era #u tip ici"a"e "e 0actos "e na"a ser$e3 A parte "e "e"u2o e# ciHncia % #aior "o 9ue sup?s Bacon3 4u tas $e=es 9uan"o % preciso $eri0icar u#a &iptese6 u#a on,a tra'ectria "e"uti$a $ai "a &iptese a a ,u#a conse9uHncia $eri0ic<$e por o5ser$a2o3 Or"inYria#ente a "e"u2o % #ate#<tica e neste aspecto Bacon su5esti#ou a i#portAncia "a #ate#<tica na in$esti,a2o cient!0ica3 O pro5 e#a "a in"u2o por enu#era2o si#p es continua inso :$e 3 Bacon tin&a to"a a ra=o "e re'eit<; a no 9ue respeita a por#enores "e in$esti,a2o cient!0ica6 por9ue ao i"ar co# por#enores a"#iti#os eis ,erais co#o 5ase so5re 9ue po"e# construir;se6

en9uanto as ti$er#os por $< i"as6 #%to"os #ais ou #enos con$incentes3 ]o&n Stuart 4i 0or#u ou 9uatro cAnones "e #%to"o in"uti$o6 9ue po"e# ser :teis se aceitar#os a ei "a causa i"a"e> #as esta #es#a ei6 co#o e e con0essa6 ten;6 co#o 5asE a in"u2o por enu#era2o si#p es3 O 9ue a or,ani=a2o terica "a ciHnci_ conse,ue % a co ec2o "e to"as as in"u2@es su5or"ina"as e# poucas #uitc co#preensi$as ;ta $e= apenas u#a3 Essas con0ir#a#;se co# tantos exe#p os 9ue se te# por e,iti#o aceit<; as por in"u2o "e enu#era2o si#p es Esta situa2o % pro0un"a#ente insatis0atria6 #as ne# Bacon ne# 9ua 9uer sucessor conse,uiu re#e"i<; a3 CA*iTULO (III O LE(IATHAN DE HOBBES Z "i0!ci c assi0icar o 0i so0o Ho55es BER__;E\dQC3 E#pirista co#o Loc`e6 Ber`e e1 e Hu#e6 "i0eria "e e es e# a"#irar o #%to"o #ate#<tico6 no s na #ate#<tica pura #as nas suas ap ica2@es3 A sua concep2o ,era inspira;se #ais e# +a i eu "o 9ue e# Bacon3 De Descartes at% aant a 0i oso0ia continenta "eri$ou #uito "a sua concep2o "a nature=a "o con&eci#ento &u#ano "a #ate#<tica6 #as consi"erou;a con&eci#ento in"epen"ente "a experiHncia3 Foi assi# e$a"a co#o o p atonis#o a #ini#i=ar a parte "a percep2o e a so5resti#ar a "o pensa#ento puro6 *or outro a"o o e#piris#o in, Hs 0oi pouco in0 uencia"o pe a #ate#<tica e ten"eu a u#a concep2o erra"a "o #%to"o cient!0ico3 Ho55es no te# 9ua 9uer "e estes "e0eitos3 S no nosso te#po po"e#os ac&ar 0i so0os e#piristas6 9ue ap icara# "e$i"a#ente a #ate#<tica3 Z ,ran"e o #%rito "e Ho55es a este respeito3 4as te# ,ra$es "e0eitos6 9ue no per#ite# ICw;Io na pri#eira 0i a3 No suporta su5ti e=as e te# ,ran"e ten"Hncia para cortar o n ,r"io3 As suas so u2@es so ,icas #as peca# por o#isso "e 0actos no en9ua"r<$eis3 *6 $i,oroso i;nas cru> pre0ere a ac&a "e ar#as ao 0 orete3 No entanto a sua teoria "o Esia"o #erece aten2o6 tanto #ais 9uanto ^6 #ais #o"erna "o 9ue 9ua 9uer outra6 at% "o 9ue a "e 4iB6;Iiia$e i3 O pai "e Ho55es era $i,<rio6 &o#e# irrit<$e e se# e"uca2o3 *er"eu o B6ar,o por u#a 9uesto B;oni u# co e,a Y porta BIa i,re'a3 Depois "e isso I o55es 0oi e"uca"o por u# tio3 A"9uiriu s i"o con&eci#ento "os c <s;iBKOV>^V e aos B;6Itor=e Inos tra"u=iu e# ia#5os Iatinos a 4c"cia6 "e Eur!pi"es3 B4>ii^6 tar"B; $an, oriou;;;>c B;oni ra=o "e 9ue e#5ora se a5sti$esse "i6 B^IKtar iCB6p t>i^6 e ora"orprs B;E66Ve^^siB;os6 e es &e cra# 0a#i iares3C Aos 9uin=e FILOSOFIA 4ODERNA REE anos 0oi para Ox0or"6 on"e apren"eu L,ica Esco <stica e a Fi oso0ia "e Aristte es> #as a0ir#ou "epois 9ue pouco apro$eitara nos seus anos "e Uni$ersi"a"e> as Uni$ersi"a"es e# ,era so constante#ente critica"as nos seus escritos3 Aos $inte e "ois anos BE\EFC 0oi preceptor "e Lor" Har"/ic` B"epois I3O con"e "e De$ons&ireC co# 9ue# 0e= a ,ran"e $ia,e#3 Con&eceu ento a o5ra "e +a i eu e aep er6 9ue pro0un"a#ente o in0 uenciou3 O "isc!pu o tornara;se seu patrono e assi# per#aneceu at% a sua #orte6 e# E\I_3 *or e e Ho55es con&eceu Ben ]onson6 Lor" Her5ert "e C&er5ur1 e #uitos outros &o#ens i#portantes3 4orto o con"e "e De$ons&ire6 9ue "eixou u# 0i &o #uito no$o6 Ho55es $i$eu a ,u# te#po e# *aris6 on"e co#e2ou a estu"ar Euc i"es> "epois 0oi preceptor "o 0i &o "o seu anti,o "isc!pu oV Co# e e $ia'ou na It< ia6 on"e $isitou +a i eu6 e# E\U\3 No ano se,uinte re,ressou a In, aterra3 As opini@es po !ticas no Le$iat&an6 rea istas e# extre#o6 0ora# on,a#ente #anti"as por Ho55es3 Muan"o o *ar a#ento6 e# E\I_6 re"i,iu a *eti2o "e Direitos6 e e pu5 icou u#a tra"u2o "e Tuc!"i"es6 expressa#ente para #ostrar os #a es "a "e#ocracia3

Muan"o o Lon,o *ar a#ento se reuniu6 e# E\TF6 e Lau" e Stra00or" 0ora# presos na Torre6 Ho55es aterra"o6 0u,iu para Fran2a3 O seu i$ro De Ci$e6 escrito e# E\TE #as s pu5 ica"o e# E\Td6 exp@e essencia #ente a #es#a teoria "o Letciat&an> as suas opini@es no resu tara# "a ,uerra ci$i #as "as suas perspecti$as> #as6 co#o % natura 6 a rea i=a2o "os seus receios re0or2a$a; &e as con$ic2@es3 E# *ar^s 0oi 5e#;$in"o entre #uitos not<$eis #ate#<ticos e &o#ens "e ciHncia3 Foi "os 9ue $ira# as 4e"ita2@es "e Descartes antes "e pu5 ica"as6 e escre$eu a ,u#as o5'ec2@es 9ue Descartes i#pri#iu co# a sua resposta3 E# 5re$e con&eceu rea istas e#i,ra"os3 De E\T\ a E\T_ ensinou 4ate#<tica ao 0uturo Car os II3 Muan"o pu5 icou o Le$iat&an BE\REC a nin,u%# a,ra"ou3 O seu raciona is#o o0en"eu a #aioria "os re0u,ia"os6 e os "uros ata9ues Y I,re'a Cat ica o0en"era# o ,o$erno 0rancHs3 Ho55es 0u,iu secreta#ente para Lon"res6 on"e se su5#eteu a Cro#/e e a5ste$e;se "e 9ua 9uer acti$i"a"e po !tica3 4as no6 este$e ocioso ne# ento ne# "urante a sua on,a $i"a3 R!,i"o "eter#inista6 te$e u#a "iscusso co# o 5ispo Bra#&a so5re i$re;ar5itrio3 So5resti#an"o a sua capaci"a"e "e ,e#etra6 'u ,ou ter "esco5erto a 9ua"ratura "o circu o> tra$ou so5re isso u#a "iscusso insensata co# .a is6 pro0essor "e +eo#etria e# Ox0or"6 9ue natura #ente o "eixou na situa2o "e i,norante3 3Co# a restaura2o6 Ho55es 0oi exa ta"o pe os #enos =e osos a#i,os "o rei e pe o rei #es#o6 9ue no s tin&a na pare"e o seu retrato6 co#o REI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL &e conce"eu u#a penso "e ce# i5ras anuais ; 9ue no entanto Sua 4a'esta"e se es9ueceu "e pa,ar3 C aren"on6 or" c&ance er6 assi# co#o o *ar a#ento6 "es,osta$a#; se co# o 0a$or conce"i"o a u# &o#e# suspeito "e ateis#o3 Depois "a peste e "o +ran"e Fo,o6 excita"a a supersti2o6 a CA#ara "os Co#uns no#eou u#a co#isso "e in9u%rito Ys o5ras ateisticas6 #encionan"o especia #ente as "e Ho55es3 Des"e ento e e n o p?"e i#pri#ir contro$%rsias na In, aterra3 *ara ocupar os cios escre$eu aos oitenta e 9uatro anos u#a auto5io,ra0ia e# $erso atino e aos oitenta e sete u#a tra"u2o "e Ho#ero3 No sei 9ue escre$esse a ,u# i$ro $o u#oso "epois "e essa i"a"e3 (e'a#os a,ora as "outrinas "o Le$iat&an6 principa 5ase "a 0a#a "e Ho55es3 Lo,o "e co#e2o a0ir#a o seu "eci"i"o #ateria is#o3 A $i"a ; "i= e e ; % apenas #o$i#ento "e #e#5ros e portanto os aut#atos tH# $i"a arti0icia 3 A co#uni"a"e6 9ue e e c&a#a Le$iat&an6 % cria2o "a arte e "e 0acto u# &o#e# arti0icia 3 Isto no % apenas ana o,ia e $e# exposto co# por#enor3 A so5erania % u#a a #a arti0icia 3 Os pactos e acor"os para cria2o "o LLe$iat&anN6 representa# o 0iat "i$ino6 9uan"o Deus "isse LFa2a#os6 o &o#e#N3 A pri#eira parte trata "o in"i$i"uo6 co# a 0i oso0ia 9ue 'u ,a necess<ria3 Sensa2@es so causa"as por presso "os o5'ectos> cores6 sons6 etc36 no esto nos o5'ectos> as suas 9ua i"a"es correspon"e# Ys nossas sensa2@es ou #o$i#entos3 Esta5e eci"a a pri#eira ei "o #o$i#ento6 i#e"iata#ente se ap ica Y psico o,ia> a i#a,ina2 o % u# senti"^ "e,enera"o pois a#5os so #o$i#entos3 A i#a,ina2o "urante o sono % son&o> as re i,i@es ,ent! icas pro$H# "e no "istin,uire# os son&os "a $i"a "esperta3 BO eitor te#er<rio po"e ap icar o ar,u#ento Y re i,io crist6 #as Ho55es % por "e #ais caute oso para 0a=H; o3C BEC Crer 9ue os son&os so pro0%ticos % u#a i uso6 co#o a cren2a e# 5ruxas e 0antas#as3 A sucesso "os nossos pensa#entos no % ar5itr<ria6 #as ,o$erna"a por eis ; Ys $e=es "e associa2o6 outras $e=es "e o5'ecti$os "o nosso pensa#ento3 BIsto % i#portante co#o ap ica2o "o "eter#inis#o Y psico o,ia3C

Ho55es6 co#o % "e supor6 % "ec ara"o no#ina ista3 Na"a ; "i= e e ; % uni$ersa seno os no#es6 e se# pa a$ras no se conce5e# i"eias ,erais3 Se# a in,ua,e# no &< $er"a"e ne# 0a si"a"e6 por9ue L$er"a"eiroN e L0a soN so atri5utos "o "iscurso3 BEC U# outro passo "i= 9ue os "euses pa,os 0ora# cria"os peIo #e"o6 #as o nosso % o *ri#eiro 4otor3 FILOSOFIA 4ODERNA REU

Consi"era a ,eo#etria a :nica ciHncia ,enu!na at% ento cria"a6 O racioc!nio % "a nature=a "o c< cu o e po"ia partir "e "e0ini2@es6 on"e no entanto % necess<rio e$itar no2@es autocontra"itrias6 $u ,ares e# 0i o3 so0ia3 LSu5stAncia incorpreaN6 por exe#p o6 no te# senti"o3 Se a ,u%# o5'ecta 9ue Deus % su5stAncia incorprea6 Ho55es te# "uas respostasK pri#eiro6 Deus no % o5'ecto "a 0i oso0ia> se,un"o6 #uitos 0i so0os pensara# Deus co#o corpreo3 Mua 9uer erro e# proposi2@es ,erai/ ; "i= e e ;resu ta "o a5sur"o Bisto %6 "e autocontra"i2oC > "< co#o exe#p os "e a5sur"o a i"eia "e i$re;ar5itrio e "e 9uei'o co# os aci"entes "e po3 BTo"o0 sa5e# 9ue se,un"o a 0% cat ica os aci"entes "o po po"e# inerir e# su5s3 tAncia 9ue no % po3C Neste passo Ho55es #ostra u# raciona is#o anti9ua"o3 aep er c&e,ara Y proposi2o ,era K LOs p anetas ,ira# e# $o ta "o So e# e ipsesN> #as outras i"eias6 co#o as "e *to o#eu6 no so ,ica#ente a5sur"as3 Ho55es no apreciou o uso "a in"u2o para esta5e ecer eis ,erais apesar "a sua a"#ira2o por aep er e +a i eu3 E# contr<rio "e * ato6 Ho55es no aceita a ra=o inata6 #as "esen$o $i"a pe a ap ica2o3 Depois passa Ys paix@es3 A Linten2oN po"e "e0inir;se co#o pe9uene co#e2o "e #o$i#ento> "iri,i"a a a ,u#a coisa6 % "ese'o> contr<ria a a ,u#a coisa6 % a$erso> o a#or % o #es#o 9ue o "ese'o6 o "io o #es#c 9ue a a$erso3 C&a#a#os Loo#N o o5'ecto "e "ese'o6 L#auN6 o o5'ecto "e a$erso3 BDe$e o5ser$ar;se 9ue estas "e0ini2@es no o5'ecti$a# o L5o#6N e o L#auN> se os &o#ens "i0ere# e# "ese'os no &< #%to"o terico "E ie,u ar as "i0eren2as3C H< "e0ini2@es "e paix@es $<rias6 pe a #aior parte 5asea"as e# u#Ei $iso co#petiti$a "a $i"a> por exe#p o6 o riso % s:5ita , ria3 4e"o "E po"er in$is!$e 6 se p:5 ica#ente a"#iti"o6 % re i,io> e# caso contr<rio6 supersti2o3 A "i0eren2a entre u#a e outra "epen"e "o e,is a"or3 A 0e ici"a"e i#p ica pro,resso continuo> consiste e# prosperar6 n e# ter prospeK a"o> no &< 0e ici"a"e est<tica ; excepto6 c aro6 a a e,ria ce este 9uB est< 0ora "a nossa co#preenso3 A $onta"e % apenas a$erso ou apetite no esta"o "e "e i5era2o> nc "i0ere B^e 9ua 9uer "e e es6 #as % apenas a #ais 0orte e# caso "e con0 ito Isto i,a;se e$i"ente#ente co# a ne,a2o "o i$re;ar5itrio3 DILIerente "a #aioria "os "e0ensores "o ,o$erno "esptico6 Ho55e` consi"era to"os os7&o#ens natura #ente i,uais3 No esta"o "e nature=I anterior a 9ua 9uer ,o$erno6 ca"a u# "ese'a preser$ar a i5er"a"e pr3 pria6 #as a"9uirir "o#!nio so5re os outros> a#5os estes "ese'os resu ta 1 "o i#pu so "a autoprc36^cr$a2 o> "e a9ui a ,uerra "e to"os contra to"os RET HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

9ue L5ruta i=a6 in9uieta e encurta a $i"aN3 No esta"o "e nature=a no &< ne# proprie"a"e ne# 'usti2a ne# in'usti2a> s#ente ,uerra> e L0or2a e 0rau"e so na ,uerra "uas $irtu"es capitaisN3 A se,un"a parte "i=;nos co#o os &o#ens e$ita# estes #a es 0un"an"o co#uni"a"es6 ca"a u#a su'eita a u#a autori"a"e centra 3 Isto % apresenta"o no contrato socia 3 A"#ite;se 9ue u# con'unto "e pessoas concor"a e# esco &er u# so5erano6 ou u# corpo so5erano6 co# autori"a"e so5re to"os e 9ue pon&a ter#o Y ,uerra uni$ersa 3 No creio 9ue este Lacor"oN Lpco$enantN &e c&a#a or"inria#ente Ho55esC se'a pensa"o co#o 0acto &istrico "e0ini"o6 e na"a i#porta ao caso pens<; o assi#3 E u# #ito exp icati$o "o #o"o co#o os &o#ens se su5#ete# e "e$e# su5#eter;se Ys i#ita2@es "a i5er"a"e pessoa i#p !citas na su5#isso Y autori"a"e3 O 0i# "e esta restri2o ; "i= Ho55es ; % e$itar a ,uerra uni$ersa resu tante "o nosso a#or "a i5er"a"e prpria e "o "o#!nio so5re os outros3 Ho55es consi"era a 9uesto "e no po"ere# os &o#ens cooperar co#o 0or#i,as e a5e &as3 As a5e &as "a #es#a co #eia ; "i= e e ; no tH# con0 ito> no tH# "ese'o "e &onras> e no usa# "e ra=o para criticar o ,o$erno3 O seu acor"o % natura 6 ao passo 9ue o "os &o#ens % arti0icia 3 O acor"o "e$e con0erir po"er a u# &o#e# ou asse#5 eia6 "es"e 9ue "e outro #o"o no teria 0or2a3 LTrata"os6 se# espa"a no passa# "e pa a$ras3N BO presi"ente .i son in0e i=#ente es9ueceu isto3C O acor"o no % 6 co#o #ais tar"e e# sc`e e Rousseau6 entre os ci"a"os e o po"er> % entre os ci"a"os uns co# os outros para o5e"ecer ao po"er esco &i"o pe a #aioria3 Feita a esco &a6 os ci"a"os per"e# to"os os "ireitos6 excepto os 9ue o ,o$erno 'u ,a :ti asse,urar3 No &< "ireito "e re$o ta6 por9ue o ,o$erno no est< i,a"o por contrato6 ao passo 9ue os ci"a"os esto3 Urna #u ti"o assi# uni"a c&a#a;se Esta"o3 Este LLe$iat&anN % u# "eus #orta 3 Ho55es pre0ere a #onar9uia6 #as to"os os seus ar,u#eiLos a5stractos se ap ica# a 9ua 9uer 0or#a "e ,o$erno on"e a autori"a"e supre#a no % i#ita"a por "ireitos e,ais "e outros corpos3 *o"ia ain"a a"#itir o par a#ento6 #as no u# siste#a e# 9ue o po"er ,o$ernati$o se reparta entre rei e par a#ento3 n a ant!tese "e Loc`e e 4ontes9uieu3 A ,uerra ci$i in, esa ; "i= Ho55es ; resu tou "a "i$iso "o po"er entre rei6 or"s e co#uns3 O po"er supre#o6 "e &o#e# ou "e asse#5 eia c&a#a;se o Lso5eranoN6 e no siste#a "e Ho55es esse ;po"er % i i#ita"o3 Te# "ireito "e censura so5re to"a expresso "e opinio3 A"#ite;se 9ue o seu principa interesse % preser$ar a pa= interna6 e portanto no usar< o po"er "e censura para FILOSOFIA 4+ DERNA RER supri#ir a $er"a"e6 por9ue "outrina 9ue repu,ne Y pa= no po"e ser $er"a"eira3 BI"eia sin,u ar#ente pra,#atistagC As eis "e proprie"a"e esto inteira#ente "epen"entes "o so5erano6 por9ue e# ta Esta"o no &< proprie"a"e6 9ue s o ,o$erno cria e po"e contro ar co#o &e aprou$er3 A"#ite;se 9ue o so5erano po"e ser "esptico6 #as at% o pior "espotis#o % #e &or "o 9ue a anar9uia3 A %# "e isso e# #uitos pontos coinci"e# o interesse "o so5erano e o "os s:5"itos3 E e % #ais rico se e es 0ore# #ais ricos6 est< #ais se,uro se e es 0ore# o5e"ientes Y ei6 etc3 A re5e io % #< tanto por9ue e# ,era 0a &a6 co#o no caso contr<rio6 por "ar #au exe#p o e ensinar outros a re5e are#;se3 Re'eita a "istin2o aristot% ica entre #onar9uia e tirania> LtiraniaN6 se,un"o Ho55es6 % s#ente urna #onar9uia "e 9ue o autor no ,osta3 D< $<rias ra=@es "eVpre0erir u# #onarca a u#a asse#5 eia3 Concor"a 9ue6 e# caso "e con0 ito6 o #onarca antepor< o seu interesse pri$a"o ao interesse p:5 ico6 #as o #es#o

suce"e co# u#a asse#5 eia3 U# #onarca po"e ter 0a$oritos6 #as ta#5%# po"e tH; os 9ua 9uer #e#5ro "a asse#5 eia> portanto o n:#ero tota "e 0a$oritos % #enor e# u#a #onar9uia3 U# #onarca po"e ou$ir secreta#ente pareceres "e 9ue# 9uer> u#a asse#5 eia s po"e ou$ir os seus #e#5ros e e# p:5 ico3 E# u#a asse#5 eia6 a ausHncia casua "e a ,uns po"e e$ar u# parti"o "i0erente a o5ter #aioria6 pro"u=in"o u#a #u"an2a po itica6 E se a asse#5 eia esti$er "i$i"i"a po"e &a$er ,uerra ci$i 3 *or tu"o isto Ho55es pre0ere a #onar9uia3 Ho55es6 nunca exa#ina o e0eito possi$e "e e ei2@es peri"icas para corri,ir a ten"Hncia "as asse#5 eias a sacri0icar o interesse p:5 ico ao "os seus #e#5ros3 *arece ter pensa"o no e# par a#entos "e#oerYtica#ente e eitos6 #as e# corpos co#o o +ran"e Conse &o "e (ene=< ou a CA#ara "os Lor"s na In, aterra3 Conce5e a "e#ocracia Y #aneira anti,a co#o participa2o "irecta "e to"os os ci"a"os na e,is a2o e na a"#inistra2o> pe o #enos6 assi# parece3 A parte "o po$o no siste#a "e Ho55es 0in"a co# a esco &a "o so5erano6 9ue "e$e re,u ar a sucesso6 co#o no i#p%rio ro#ano6 9uan"o no &a$ia se"i2@es3 Or"inYria#ente o so5erano esco &e u# 0i &o ou u# parente prxi#o6 #as nen&u#a ei "e$e i#pe"ir 9ua 9uer outra esco &a3 H< u# capitu o so5re i5er"a"e "e s:5"itos6 9ue co#e2a por u#a "e0ini2o a"#irY$e #ente precisaK i5er"a"e % a ausHncia "e i#pe"i#entos exteinos ao #o$i#ento3 Neste senti"o6 i5er"a"e % co#pati$e co# neces; si"a"e> por exe#p 9$K a <,ua corre nehsYria#ente para 5aixo6 9uan"o o #o$i#ento no % i#pe"i"o6 e portanto6 se,un"o a "e0ini2o6 % i$re3 U# &o#e# % i$re para 0a=er o 9ue 9uer6 #as necessita"o a 0a=er o 9ue Deus 9uer3 To"as as nossas $o i2@es tH# causa e nesse senti"o so necess<rias3 RE\ HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Muanto Y i5er"a"e "os s:5"itos6 e es so i$res on"e as eis no inter0ere#> no % i#ita2o "a so5erania6 por9ue as eis inter$H# on"e o so5erano "eci"ir3 Os s:5"itos s tH# os "ireitos $o untYria#ente conce"i"os pe o so5erano3 Muan"o Da$i" causou a #orte "e Urias6 no &e 0e= in':ria por9ue e e era seu s:5"ito> #as 0H; a a Deus6 "e 9ue# era s:5"ito6 "eso5e"ecen"o Y sua ei3 Os autores anti,os6 co# o seu apre2o "a i5er"a"e6 incitara# os &o#ens6 se,un"o Ho55es6 a tu#u tos e se"i2@es3 A0ir#a 9ue6 se 5e# interpreta"a6 ;a i5er"a"e 9ue e es aprecia$a# era a "os so5eranos6 isto %6 a i5er"a"e "o "o#!nio estran,eiro3 Con"ena a resistHncia interna aos so5eranos por #ais 'usta 9ue pare2a3 *or exe#p o6 "i= 9ue Santo A#5rsio no tin&a "ireito "e exco#un,ar o i#pera"or Teo"sio "epois "o #or; ticinio "e Tessa nica3 E censura co# $ee#Hncia o papa )acarias por ter a'u"a"o a "epor o : ti#o #ero$in,io e# 0a$or "e *epino3 4as a"#ite u#a i#ita2o ao "e$er "e su5#isso ao so5erano3 O "ireito "a conser$a2o prpria % a5so uto6 e a "e0esa prpria % e,!ti#a #es#o contra os #onarcas3 Isto % ,ico6 pois 9ue a conser$a2o % o #oti$o "e se institu!re# ,o$ernos3 *or isso u# &o#e# te# o "ireito "e recusar;se a co#5ater 9uan"o c&a#a"o a 0a=H; o6 "ireito 9ue nen&u# ,o$erno #o"erno conce"e3 O resu ta"o curioso "a sua %tica e,o!sta % 9ue a resistHncia ao so5erano s se 'usti0ica e# "e0esa prpria> e# "e0esa "e outre# % se#pre cu pa3 H< outra excep2o inteira#ente ,icaK no &< "e$er para co# u# so5erano 9ue no te# po"er "e prote,er> isto 'usti0icou a su5#isso "e Ho55es a Cro#/e "urante o ex! io "e Car os II3

C aro 9ue no "e$e &a$er parti"os po !ticos ou o 9ue c&a#ar!a#os ;a,ora Ltra"e; unio#N3 To"os os pro0essores so #inistros "o so5erano6 e s "e$e# ensinar o 9ue e e 'u ,a :ti 3 O "ireito "e proprie"a"e6 $< i"o para co# outros s:5"itos6 no o % 9uanto ao so5erano3 O so5erano te# o "ireito "e re,u ar o tr<0ico externo3 No est< su'eito Y ei ci$i 3 O seu "ireito "e punir no "eri$a "e 9ua 9uer conceito "e 'usti2a6 #as "e conser$ar a i5er"a"e "e to"os os &o#ens no esta"o "e nature=a6 9uan"o nen&u# po"e ser censura"o por in':ria contra a ,u%#3 H< u#a interessante ista "e ra=@es Ba %# "a con9uista estran,eiraC para "isso u2o "e u# Esta"oK po"er "e#asi"o pe9ueno "o so5erano> per#isso "e opinio pri$a"a aos s:5"itos> teoria "e 9ue % peca"o o 9ue 0or contra a consciHncia> cren2a na inspira2o> "outrina "e 9ue o so5erano est< su'eito Y ei ci$i > recon&eci#ento "a proprie"a"e pri$a"a a5so uta> "i$iso "o po"er so5erano> i#ita2o "os ,re,os e ro#anos> separa2o "os po"eres te#pora e espiritua > recusa ao so5erano "e an2ar i#postos> FILOSOFIA 4ODERNA REd popu ari"a"e "e s:5"itos po"erosos> i5er"a"e "e "iscusso co# o so5erano3 De tu"o isto &a$ia exe#p os a5un"antes na ento recente &istria "e In, aterra e Fran2a3 Ho55es pensa no ser "i0!ci ensinar o po$o a crer nos "ireitos "o so5erano6 "a"o 9ue apren"eu a crer no Cristianis#o e at% na trans;su5stancia2o6 9ue % contr<ria Y ra=o3 *o"ia &a$er "ias "esi,na"os para apren"er os "e$eres "a su5#isso3 A !nstru2o "e u# po$o "epen"e "o 5o# ensino "as Uni$ersi"a"es 9ue "e$e# por isso ser cui"a"osa#ente $i,ia"as3 De$e &a$er uni0or#i"a"e "e cu to6 sen"o a re i,io re,u a"a pe o so5erano3 A *arte II ter#ina co# a esperan2a "e 9ue o so5erano eia o i$ro e se 0a2a a5so uto6 esperan2a #enos 9ui#%rica "o 9ue a "e * ato6 "e 9ue a ,u# rei se 0i=esse 0i so0o3 Os #onarcas po"e# estar certos "e 9ue o i$ro % 0<ci "e er e #uito interessante3 A *arte III LDe u# Esta"o cristoN6 exp ica 9ue no &< i,re'a uni$ersa 6 por9ue e a "e$e "epen"er "o ,o$erno ci$i 3 E# ca"a pa!s "e$e o rei ser c&e0e "a I,re'a> % ina"#iss!$e a suserania e in0a i5i i"a"e "o papa3 Co#o era "e esperar "i= 9ue u# cristo s:5"ito "e u# so5erano no;cristo "e$e ir para outra parte3 No so0ria Naa#an3 "e ter "e cur$ar;se na casa "e Ri##onJ A *arte I( LNo reino "a escuri"oN % u#a critica Y I,re'a "e Ro#a6 9ue Ho55es o"eia por e a ter posto o po"er espiritua aci#a "o te#pora 3 O resto % u# ata9ue Y L0i oso0ia $N6 e# ,era re ati$a a Aristte es3 Tente#os a,ora $er o 9ue "e$e pensar;se "o Le$iat&an6 tare0a "i0!ci pe a #istura !nti#a "e 5o# e #au3 So "uas as 9uest@es po !ticasK a 0or#a "o Esta"o e a "os seus po"eres3 A #e &or 0or#a "o Esta"o % para e e a #onar9uia> #as no % essa a parte i#portante "a "outrina> a i#portante % a "iscusso "e 9ue os po"eres "o Esta"o "e$e# ser a5so utos3 Esta ou se#e &ante "outrina "esen$o $eu;se na SEuropa oeste "urante o Renasci#ento e a Re0or#a3 *ri#eiro a no5re=a 0eu"a 0oi inti#i"a"a por Luis GI6 E"uar"o I(6 Fernan"o e Isa5e 6 e seus sucessores3 Depois a Re0or#a nos pa!ses protestantes per#itiu ao ,o$erno aico e$ar a #e &or "a I,re'a3 Henri9ue (III te$e u# po"er 9ue nen&u# rei in, Hs ti$era> #as e# Fran2a a Re0or#a te$e a princ!pio e0eito contr<rio> entre os +u!ses e os &u,uenotes o po"er "os reis era 9uase nu o3 Henri9ue I( e Ric&e ieu6 no #uito antes "e Ho55es escre$er6 tin&a# an2a"o e# Fran2a os a icerces "a #onar9uia a5so uta6 9ue "urou at% Y Re$o u2o3 Na Espan&a Car os ( "o#inou as Cortes e Fi ipe II 0oi a5so uto6 excepto e# re a2o Y I,re'a3 4as na In, aterra os RE_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

puritanos "estru!ra# a o5ra "e Henri9ue (III6 o 9ue su,eriu6 a Ho55es 9ue a anar9uia resu ta "a resistHncia ao so5erano3 To"a co#uni"a"e corre "ois peri,os6 anar9uia e "espotis#o3 Os puritanos6 especia #ente os in"epen"entes6 i#pressiona$a#;se #ais co# o peri,o "o "espotis#o3 Ho55es6 9ue tin&a experiHncia "o con0 ito "e 0anatis#os ri$ais6 recea$a principa #ente a anar9uia3 Os 0i so0os i5erais u teriores Y Restaura2o6 9ue a"9uirira# contr? e "epois "e E\__6 co#preen"era# os "ois peri,os3 Detesta$a# tanto Stra00or" co#o os ana5aptistas3 Isto con"u=iu Loc`e Y "i$iso "os po"eres3 Hou$e e# In, aterra "i$iso rea "e po"eres en9uanto o rei te$e in0 uHncia> "epois o par a#ento tornou;se po"er supre#o e por 0i# o +a5inete3 Na A#%rica ain"a &< e9ui i5rio6 at% on"e o Con,resso e o Supre#o Tri5una po"e# opor;se Y a"#inistra2o3 Na A e#an&a6 It< ia6 R:ssia e ]apo o ,o$erno te# ti"o at% #aior po"er "o 9ue Ho55es 'u ,ou "ese'<$e 3 No con'unto6 portanto6 9uanto a po"eres "o Esta"o o #un"o ca#in&ou no senti"o #arca"o por Ho55es6 "epois "e on,o per!o"o i5era e# 9ue pe o #enos aparente#ente se #o$ia e# "irec2o oposta3 Apesar "o resu ta"o "a ,uerra presente6 parece c aro 9ue as 0un2@es "o Esta"o continuaro ;a crescer e a resistHncia "e$e tornar;se ca"a $e= #ais "i0!ci 3 A ra=o "e Ho55es para #anter o Esta"o6 isto %6 a "e ;a :nica a ternati$a ser a anar9uia6 % $< i"a no essencia 3 4as u# esta"o po"e ser to #au 9ue a anar9uia te#por<ria pare2a pre0er!$e 6 co#o e# Fran2a e# Ed_Q e na R:ssia e# EQEd3 A %# "e isso a ten"Hncia "o ,o$erno para a tirania s po"e co#5ater;se co# o #e"o "a re5e io3 Os ,o$ernos seria# piores "o 9ue so se os s:5"itos a"optasse# uni$ersa #ente a su5#issa atitu"e "e Ho55es3 Isto % $er"a"e na es0era po !tica6 on"e os ,o$ernos tentaro6 se pu"esse#6 tornar;se pessoa #ente irre#o$i$eis> na es0era3 econ#ica on"e tentaro enri9uecer;se6 e aos seus a#i,os6 Y custa "o p:5 ico> na es0era inte ectua on"e supri#iro to"a no$a "esco5erta ou "outrina 9ue &es a#eace o po"er3 H< ra=@es para no pensar s no peri,o "a anar9uia #as ta#5%# no "a in'usti2a e ossi0ica2o i,a"a Y o#nipotHncia no ,o$erno3 O #%rito "e Ho55es % c arissi#o 9uan"o co#para"o co# pri#iti$os tericos po !ticos3 No te# supersti2o a ,u#a3 No a e,a o 9ue se passou co# A"o e E$a no te#po "a 9ue"a3 Z c aro e ,ico> a sua %tica6 certa ou erra"a % per0eita#ente inte i,!$e e no en$o $e o uso "e conceitos ":5ios3 Excepto 4ac&ia$e i6 #uito #ais i#ita"o6 % o pri#eiro escritoi $er"a"eira#ente #o"erno "e teoria po !tica3 On"e erra % por so5re; si#p i0ica2o6 no por ser irrea ou 3 0ant<stica a 5ase "o seu pensa#ento3 *or isso ain"a #erece re0uta2o3 FILOSOFIA 4ODERNA REC Se# criticar a #eta0isica ou a %tica "e Ho55es6 &< "ois pontos a notar contra e e3 O pri#eiro % e e consi"erar se#pre o interesse nacionaK corno u# to"o6 e assu#ir Ucita#ente 9ue os #aiores interesses "os ci"a3 "os s o i,uais3 No $H a i#portAncia "a uta "e c asses6 consi"era"a poi 4arx principa causa "a #u"an2a socia 6 Isto i,a;se co# a aceita2o "B 9ue os interesses "e u# #onarca so e# ,era i"Hnticos aos "os s:5"itos E# te#po "e ,uerra &< uni0ica2o "e interesses6 e# especia se a ,uerrE % 0ero=> #as e# te#po "e pa= a uta "e interesses entre c asses po"e sei #uito ,ran"e3 De #o"o nen&u# % $er"a"eiro 9ue e# ta situa2o B #e &or ca#in&o "e e$itar a anar9uia se'a pre,ar o po"er a5so uto "B so5erano3 Certa concesso no ca#in&o "a "i$is o "o po"er ta $e= se'a B :nico #%to"o "e pre$enir a ,uerra ci$i 3 Ho55es $H; o;ia c ara#ente # recente &ist ria "e In, aterra3 Outro ponto e# 9ue a "outrina "e Ho55es % in"e$i"a#ente i#ita"a 9uanto Y re a2o entre "i0erentes esta"os3 No &< u#a pa a$ra no Le$ia t&ai= 9ue su,ira 9uais9uer re a2@es excepto as "e ,uerra e con9uista con inter$a os ocasionais3 Se,un"o os seus

principios6 isto resu ta "a ausHncii "e u# ,o$erno internaciona 6 por9ue oas re a2@es interesta"uais ain"a est<p e# esta"o "e nature=a6 o "a ,uerra "e to"os contra to"os3 En9uanto &! anar9uia internaciona "e #o"o nen&u# % c aro 9ue o au#ento "e e0i ciHncia e# Esta"os separa"os se'a no interesse "a &u#ani"a"e6 por9/ au#enta a 0eroci"a"e e "estrui2o "a ,uerra3 To"os os ar,u#entos en 0a$or "o ,o$erno6 e at% on"e so $< i"os6 se ap ica# e# 0a$or "o ,o$er# internaciona 3 4e &orar a 9ua i"a"e co#5ati$a "e esta"os separa"os sen ter 9ua 9uer #eio "e pre$enir a ,uerra % o ca#in&o para a6 "estrui2^ uni$ersa BVC6 BEC So5re es e autor $e'a;se o su3;esti$o i$rin&o "e Ric&ar" *eters6 Ho55e6E in I c iB;0i`i I &! osop&1 _Brics3 BR3F3C CA*ITULo rx DESCARTES RenH Descartes BERQ\;E\RFC % consi"era"o 0un"a"or "a 0i oso0ia #o"erna e penso 9ue co# ra=o3 Foi o pri#eiro &o#e# "e ,ran"e capaci"a"e 0i os0ica pro0un"a#ente a0ecta"o pe a astrono#ia e 0!sica no$as3 E#5ora reti$esse #uito "o esco asticis#o6 re'eitou a 5ase "os pre"ecessores e tentou construir "es"e o a icerce3 Nin,u%# o 0i=era "es"e Aristte es e % pro$a "e con0ian2a resu tante "o pro,resso cient!0ico3 H< na sua o5ra u#a 0rescura 9ue no se encontra e# 9ua 9uer 0i so0o e#inente "es"e * ato3 To"os os 0i so0os inter#%"ios 0ora# pro0essores co# a superiori"a"e "a sua ocupa2o3 Descartes escre$e no co#o pro0essor #as co#o "esco5ri"or ansioso por co#unicar o 9ue ac&ou3 Esti o 0<ci 6 se# pe"antaria6 "iri,i"o aos &o#ens inte i,entes "o #un"o #ais "o 9ue a "isc!pu os6 e a %# "e isso6 exce ente esti o3 Foi u#a 0e ici"a"e para a 0i oso0ia #o"erna ter o seu pioneiro senti"o iter<rio a"#ir<$e 3 Os seus sucessores6 no continente e na In, aterra6 at% aant6 #anti$era# o seu car<cter no;pro0issiona e a ,uns "e e es conser$ara# a ,o "o seu #%rito esti istico3 O pai "e Descartes era conse &eiro "o par a#ento "a Bretan&a e propriet<rio rura #o"era"o3 Muan"o Descartes &er"ou por #orte "o pai6 $en"eu o 9ue tin&a e o5te$e u# ren"i#ento "e seis ou sete #i 0rancos por ano3 Foi e"uca"o "e E\FT a E\EI no co %,io 'esu tico "e La F bc&e6 on"e parece ter ti"o #e &or 5ase na #ate#<tica #o"erna "o 9ue na #aioria "as uni$ersi"a"es "o te#po3 E# E\EI 0oi para *aris6 on"e ac&ou inc#o"a a $i"a socia 6 e re0u,iou;se no Fau5our, Saint;+er#ain6 a estu"ar +eo#etria> #as os a#i,os "esco5rira#;no6 e para ter sosse,o co#p eto a istou;se no ex%rcito &o an"Hs BE\EdC3 A Ho an"a esta$a ento e# pa=6 "e FILOSOFIA 4ODERNA RIE #o"o 9ue e e parece ter ti"o "ois anos "e tran9ui a #e"ita2o3 4as ;a +uerra "os Trinta Anos e$ou;o a a istar;se no ex%rcito 5<$aro BE\EQC3 A i este$e "urante o In$erno "e E\EQ;IF e a i te$e a experiHncia "escrita no Discours "e Ia 4%t&o"e3 O te#po era 0rio6 aproxi#ou;se "e u# 0o,o "e #an& BEC e a i este$e #e"itan"o to"o o "ia3 Se,un"o e e conta6 a sua 0i oso0ia esta$a #eio aca5a"a 9uan"o saiu6 #as no % necess<rio aceitar isto Y etra3 Scrates costu#a$a #e"itar to"o o "ia na ne$e6 #as o esp!rito "e Descartes s tra5a &a$a 9uan"o esta$a 9uente3 E# E\IE "esistiu "e co#5ater> $isitou a It< ia e insta ou;se e# *aris e# E\IR3 4as "e no$o os a#i,os o c&a#aria# antes "e e$antar;se Braro o 0a=ia antes "o #eio;"iaC "e #o"o 9ue e# E\I_ entrou no ex%rcito 9ue cerca$a L Roc&e e6 0orta e=a &u,uenote3 Depois "eci"iu $i$er na Ho an"a6 pro$Y$e #ente para escapar ao peri,o "a perse,ui2o3 Era ti#i"o6 "Nat ico praticante6 #as co#parti &a$a "as &eresias "e +a i eu3 H< 9ue# pense 9ue e e ti$era noticia "a pri#eira con"ena2o BsecretaC "e +a i eu6 e# E\E\3 Se'a co#o 0or6 no pu5 icou u# ,ran"e i$ro6 Le 4on"e6 9ue co#e2ara6 por9ue contin&a "uas "outrinas &er%ticasK a rota2o "a Terra e a

in0ini"a"e "o uni$erso3 BEste i$ro nunca se pu5 icou inte,ra #ente> s aparecera# a ,uns 0ra,#entos "epois "a #orte "e Descartes3C (i$eu $inte anos na Ho an"a BE\IQ;TQC corta"os por 5re$es $isitas "e ne,cios Y Fran2a e u#a Y In, aterra3 Z i#poss!$e exa,erar a i#portAncia "a Ho an"a no s%cu o x$ii6 :nico pais on"e &a$ia i5er"a"e "e especu a2o3 Ho55es a i i#pri#ira os seus i$ros> Loc`e re0u,iou;se < nos cinco piores anos "a reac2o in, esa6 atnes "e E\__> Ba1Ee B"o Dicion"rioC 'u ,ou necess<rio $i$er a i> e Spino=a "i0ici #ente po"eria rea i=ar a sua o5ra e# outro pa!s3 Disse 9ue Descartes era ti#i"o6 #as seria ta $e= #ais a#<$e "i=er 9ue ,osta$a "e estar e# sosse,o e no ser pertur5a"o3 Se#pre 0oi cortHs co# ec esi<sticos6 especia #ente 'esu!tas6 9uer en9uanto este$e entre e es6 9uer "epois "e e#i,rar parau Ho an"a3 A sua psico o,ia % otseura6 #as creio 9ue era cat ico sincero e 9uis con$encer a I,re'a ; no interesse prprio e no "e e a ; a ser #enos &osti Y ciHncia #o"erna "o 9ue 0ora no caso "e +a i eu3 H< 9ue# 'u ,ue ;a sua orto"oxia #era#ente po !tica> #as no #e parece pro$<$e 3 At% na Ho an"a 0oi $exatria#ente ataca"o6 no pe a I,re'a Ro#ana #as pe os protestantes 0an<ticos3 Disse;se 9ue a sua "outrina e$a$a ao BEC Descartes 0a a "e u# 0o,o Bpo% eC3 Certos co#enta"ores pensa# 9ue % I#poss!$e 3 Os 9ue con&ece# anti,as casas 5<$aras asse,ura#;#e 9ue % inteira#ente cr!$e 3 RII HISTO&gA DA FILOSOFIA OC36V OENTAL ate!s#o6 e e e teria si"o perse,ui"o se# a inter$en2o "o e#5aixa"or 0rancHs e "o pr!ncipe "e Oran,e3 *oucos anos #ais tar"e as autori"a"es "a Uni$ersi"a"e "e Le1"en #o$era# outro ata9ue #enos "irecto6 p^roi5in"o 9ua 9uer re0erHncia 0a$or<$e ou "es0a$or<$e a Descartes3 De no$o inter$eio o pr!ncipe "e Oran,e e "isse Y Uni$ersi"a"e 9ue no 0osse est:pi"a3 Isto #ostra o ucro "os pa!ses protestantes ri a su5or"ina2 o "a I,re'a ao Esta"o e na 0ra9ue=a co#parati$a "as i,re'as 9ue no era# internacionais3 In0e i=#ente6 por inter#%"io "e C&anut6 e#5aixa"or 0rancHs e# Estoco #o6 Descartes correspon"eu;se co# a rain&a Cristina "a Su%cia6 #u &er entusiasta e cu ta6 9ue pensa$a ter6 co#o so5erana6 "ireito "e #a 5aratar o te#po "os ,ran"es &o#ens3 E e en$!ou; &e u# trata"o so5re o a#or66 assunto at% ento pouco a5or"a"o3 Ta#5%# &e en$iou u# trata"o so5re as paix@es "a a #a6 co#posto pri#eiro para a princesa Isp5e 6 0i &a "o E eitor *a atino6 Estes escritos e$ara#;na a c&a#<; o Y sua corte6 e e por 0i# aceitou e e a en$iou u# na$io "e ,uerra para transport<; o3 Muis rece5er i2@es "i<rias6 #as s po"ia# ser Ys cinco "a #an&3 Esta act!$i"a"e rnatira e contra os &<5itos6 no 0rio In$erno "a Escan"in<$ia6 no era a #e &or paraVu# &o#e# "e sa:"e "e ica"a3 A %# "e isso C&a#it a"oeceu ,ra$e#ente e Descartes tratou "e e e3 O e#5aixa"or curou;se #as Descartes a"oeceu e #orreu e# Fe$ereiro "e E\RF3 De6Darte3Q nunca se casou #as tin&a u#a 0i &a natura 9ue #orreu aos cinco anos6 e 0oi esse o #aior "es,osto "a sua $i"a6 An"a$a se#pre 5e# $esti"o e usa$a espa"a3 Tra5a &a$a 5re$es &oras e ia pouco3 Le$ou para a Ho an"a poucos i$ros6 #as entre e es a B!5 ia e To#<s "e A9uino3 A sua o5ra parece ter si"o 0eita co# ,ran"e concentra2o e# per!o"os 5re$es> #as ta $e= para "ar;se o ar "e a#a"or re9uinta"o e e ten&a preten"i"o #ostrar 9ue tra5a &a$a #enos "o 9ue na rea i"a"e 0a=ia6 por9ue "e outro #o"o so "i0ici #ente cr!$eis as suas rea i=a2@es3

Descartes 0oi 0i so0o6 #ate#<tico6 e &o#e# "e ciHncia> e# 0i oso0ia e #ate#<tica a sua o5ra % "a #aior i#portAncia> e# ciHncia6 e#5ora #er>tria no % to 5oa co#o a "e a ,uns conte#porAneos seus3 A sua ,ran"e contri5uico e# ,eo#etria 0oi a in$en2o "a ,eo#etria "e coor"ena"as6 e#5ora no ria sua 0or#a 0ina 3 Usou o #%to"o ana !tico6 9ue sup@e o pro5 e#a reso $i"o e exa#ina as conse9uHncias "a suposi2 o> e ap icou a < ,c5ra Y ,eonietria3 E# a#5os ti$era pre"ecessores> 9uanto ao pri#eiro at% entre osV anti,os3 O 9ue ne e 0oi ori,ina 0oi o uso "e coor"ena"as6 isto %6 a "eterinina2o "a posi2o "e u# ponto e# u# p ano pe a SUa B VistAnci3a "e "uas in&as 0ixas3 No "esco5riu to"o o po"er "e FILOSOFIA 4ODERNA RIU este #%to"o #as 0e= o 5astante para tornar 0<ci o pro,resso3 No 0oi estB o seu contri5uto :nico para a #ate#<tica6 #as 0oi o #ais i#portante Os *rincipia *&i sop&iae BE\TTC contH# a #aior parte "as suai teorias cient!0icas> #as outros &ou$e "e i#portAnciaK Essais *&i h&i3 9ues BE\UdC trata "e ptica e "e ,eo#etria e u# "os seus i$ros c&a#a;ap De Ia For#ation "u Foetus3 Sau"ou a "esco5erta "e Har$e16 "a eircu a2iB "o san,ue e se#pre esperou e# $o 0a=er a ,u#a "esco5erta i#portantT e# #e"icina3 Consi"era$a #<9uinas os corpos "e &o#ens e ani#ais6 i estes co#o aut#atos6 ,o$erna"os s por eis 0!sicas6 "estitu!"os "e sen ti#ento ou consciHncia3 Os &o#ens so "i0erentes> tH# a #a6 oca i=a"i na , An"u a pinea 3 Assi# a ;a #a entra e# contacto co# os LespErito^ $itaisN6 esta5e ecen"o a interac2o "e a #a e corpo3 A 9uanti"a"e "e #o$i #ento no uni$erso % constante6 e portanto a a #a no po"e a0ect<; o #as po"e a terar a "irec25 "o #o$i#ento "os Lesp!ritos $itais6 e in"i recta#ente "e outras partes "o corpo3 Esta parte "a teoria 0oi a5an"ona"a pe a sua esco a ; pri#eiro pe 6 seu "isc!pu o &o an"Hs +eu inex6 "epois por 4a e5ranc&e e Spino=a3 O 0!sicos "esco5rira# a conser$a2o "o #o#entu#6 se,un"o a 9ua a 9uar ti"a"e tota "e #o$i#ento no #un"o e# "a"a "irec2o % constante3 Ist #ostrou 9ue a esp%cie "e ac2o "o esp!rito so5re a #at%ria6 i#a,ina" por Descartes6 % i#poss!$e 3 A"#iti"o ; co#o 0re9uente#ente se a"#iti na esco a cartesiana ; 9ue to"a ac2o 0!sica % "a nature=a "o c&o9/ as eis "inA#icas 5asta# para "eterininr os #o$i#entos "a #at%ria e n &< espa2o para 9ua 9uer in0 uHncia "a a #a3 4as e$anta;se u#a "i0ic: "a"eK #o$o u# 5ra2o se 9uero #o$H; o6 #as a #in&a $onta"e % u# 0enT #eno #enta 6 e o #o$i#ento "o 5ra2o u# 0en?#eno 0!sico3 Ora6 se n po"e &a$er interac2o6 por 9ue se co#porta o #eu corpo co# se a a rxi o "iri,isseJ +eu incx in$entou para isso a teoria c&a#a"a "os L"ois re5 ,iosN3 Supon&a#os "ois re ,ios exactos6 u# 9ue aponta as &oras6 outi 9ue as 5ate3 Se o &ar#os para u# e ou$ir#os o outro6 supore#os 9ue pri#eiro causa o 5ater "o outro3 Assi# "a a #a e "o corpo3 Deus 0oK #ou;os para #areare# o te#po u# co# o outro6 "e #o"o 9ue6 no #ornenE "a $o i2o6 eis pura;#ente 0!sicas #o$e# o #eu 5ra2o6 e#5ora a #int $onta"e no ten&a ti"o ac2o so5re o #eu corpo6 Certo 9ue &a$ia "i0icu "a"es na teoria> e# pri#eiro u,ar era sii ,u ar> e# se,un"o6 sen"o as s%ries 0!sicas ri,i"a#ente "eter#ina"as pi eis naturais6 as s%ries #entais para e as "e$e# ser i,ua #ente "eterrr6 n!sticas3 Se a teoria 0osse $< i"a6 po"eria &a$er u#a esp%cie "e "icion<r para tra"u=ir ca"a ocorrHncia cere5ra na #enta correspon"ente3 U ca cu a"or i"ea po"ia ca cu ar a pri#eira pe as eis "a "inA#ica6 e in0eri6 RIT IIIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

a se,un"a por #eio "o L"icion<rioN3 4es#o se# L"icion<riFf po"eria o ca cu a"or in0erir pa a$ras e ac2@es "es"e 9ue &< #o$i#entos corTieos6 o 9ue seria "i0!ci "e conci iar co# a %tica cristo e co# o casti,o "o peca"o3 Tais conse9uHncias no aparecera# o,o3 A teoria parecia ter "ois #%ritosK pri#eiro6 a in"epen"Hncia tota "a a #a6 e# 9ue o corpo nunca actua$a> se,un"o6 a a"#isso "o principio ,era ; LU#a su5stAncia no po"e actuar so5re outr;a3N Ha$ia "uas su5stAncias6 esp!rito e #at%ria6 to "esserne &antes 9ue a interac2o era inconce5!$e 3 A teoria "e +eu incx exp ica$a a aparHncia "a interac2o ne,an"o; &e rea i"a"e3 E# #ecAnica6 Descartes aceita a pri#eira ei "o #o$i#ento6 se,un"o a 9ua u# corpo "eixa"o a si #es#o se #o$e co# $e oci"a"e constante e# in&a recta3 4as no &< ac2o a "istAncia6 co#o #ais tar"e na teoria "a ,ra$ita2o "e Ne/ton3 No &< $<cuo e no existe# <to#os> to"a interac2o % "a nature=a "o c&o9ue3 Se sou5%sse#os 5astante po"er!a#os re"u=ir a 9u!#ica e a 5io o,ia Y #ecAnicaK o processo "e "esen$o $i#ento "e u#a se#ente e# ani#a ou p anta % pura#ente #ecAnico3 No so necess<rias as trHs a #as "e Aristte es> s u#a6 a raciona 6 existe6 e s no &o#e#3 Co# a "e$i"a caute a por causa "a censura teo ,ica6 Descartes exp@e u#a cos#o,onia no "i$ersa "e a ,u#as "e 0i so0os pr%;p atnicos3 Sa5e#os;"i= e e;9ue o #un"o 0oi cria"oV co#o no +%nesis6 #as % interessante $er co#o po"ia ter;se 0or#a"o natura #ente3 Exp@e u#a teoria "e 0or#a2o "e $rticesK e# $o ta "o So &< u# i#enso $rtice no p eno6 9ue arrasta consi,o os p anetas3 A teoria % en,en&osa #as no exp ica por9ue so e ipticas e no circu ares as r5itas p anet<rias3 Aceita ,era #ente e# Franca6 s ,ra"ua #ente 0oi su5stitu!"a pe a teoria "e Ne/ton3 Cotes6 coor"ena"or "a pri#eira e"i2o in, esa "os *rincipia "e Ne/ton6 pro$a e o9uente#ente 9ue a teoria "o $rtice e$a ao ate!s#o6 ao passo 9ue a "e Ne/ton necessita "e Deus para p?r e# #2$i#ento os p anetas e# urna "irec2o no re ati$a ao So 6 *ensa 9ue por isso Ne/ton % pre0 er!$e 3 (e'a#os a,ora os "ois i$ros #ais i#portantes "e Descartes6 no 9ue toca Y 0i oso0ia puraK o Discurso "o 4%to"o BE\UdC e as 4e"ita2@es BE\TIC6 9ue tH# ,ran"e parte e# co#u# e no % necess<rio consi"erare#;se e# separa"o3 Descartes co#e2a por expor o #%to"o "a LD:$i"a cartesianaN6 co#o se &e c&a#ou "epois3 *ara "ar 5ase 0ir#e Y sua 0i oso0ia reso $e "u$i"ar "e tu"o 9ue possa o0erecer ":$i"a3 Co#o o processo po"e ser "e#ora"o6 FILOSOFIA 4ODERNA RI reso $e entretanto re,u ar o seu proce"er pe as re,ras $u ,a res6 "eixan"o o espirito i$re pe as conse9uHncias "a ":$i"a e# re a2o Y pr<tica3 Co#e2a pe os senti"os3 *osso "u$i"ar ; "i= e e ; "e 9ue estou en roupo senta"o ao u#eJ *osso6 por9ue '< ten&o son&a"o estar a9ui estan"o nu na ca#a3 BNo se tin&a# in$enta"o pi'a#as e ca#isas "i "or#irC3 A %# "e isso os oucos tH# Ys $e=es a ucina2@es e po"e ser 9/ eu o este'a3 4as os son&os6 co#o a pintura6 "o;nos cpias "e coisas reais6 pe o #enos nos seus e e#entos3 B*o"e#os son&ar co# u# ca$a o co# asas #as por ter $isto asas e ca$a os3C *ortanto6 a nature=a corprea e# ,era 9ue en$o $e extenso6 ,ran"e=a e n:#ero6 % #enos "u$i"osa "o 9ue a cren2as so5re coisas particu ares3 A arit#%tica e ,eo#etria 9ue no si re0ere# a coisas particu ares6 so #ais certas "o 9ue a 0isica e a astro no#ia> so $er"a"eiras #es#o "e o5'ectos son&a"os6 9ue no "i0ere# "a reais 9uanto a n:#ero e extenso3 4as at% e# arit#%tica e ,eo#etrii a ":$i"a % possi$e 3 Ta $e= Deus #e i u"isse 9uan"o conto os a"os "e uin 9ua"ra"o ou 'unto "ois a trHs3 Z ta $e= erra"o #es#o e# i#a,ina26 atri5uir ta acto a Deus6 #as po"ia &a$er u# #au "e#nio6 no

#eno astuto "o 9ue po"eroso6 usan"o a sua ast:cia para i u"ir;#e3 Se &ou$ess ta "e#nio6 as coisas 9ue $e'o po"ia# ser i us@es e ar#a"i &as sua Y #in&a cre"u i"a"e3 4as a ,u#a coisa &< "e 9ue no posso "u$i"ar> nen&u# "e#nioK por #ais ar"i oso6 po"e en,anar;#e se eu no existir3 *o"e o #eu corp ser u#a i uso> #as^ L9uan"o penso a ,u#a coisa 0a sa6 necessYria#ent o 9ue eu pensa$a era a ,u#a coisa> e notan"o 9ue esta $er"a"e *eh o,o existo6 era to s i"a e certa 9ue nen&u#a extra$a,ancia ceptic po"ia contest<; a6 'u ,uei po"er rece5H; a se# escr:pu o co#o pri#eir principio "a 0i oso0ia 9ue procura$a BEC3 Este passo % nuc ear na teoria "o con&eci#ento cartesiana6 e cont%i o #ais i#portante "a sua 0i oso0ia3 A #aioria "os 0i so0os "es"e Dei cartes6 e por in0 uHncia sua6 "era# i#portAncia Y teoria "o con&eci#ento L*enso6 o,o existoN torna o espirito #ais certo "o 9ue ;a #at%ria6 e o #e espirito Bpara #i#C #ais certo 9ue o espirito "os outros3 H< assi# ei to"a a 0i oso0ia "eri$a"a "e Descartes ten"Hncia para o su5'ecti$is# e para consi"erar a #at%ria a ,o apenas co,nosci$e ; se o % ; por in0p rHncia "o 9ue se sa5e "o espirito3 Estas "uas ten"Hncias encontra#;E BEC Este ar,u#ento Lpenso6 o,o existoc Bco,ito er,o su#C % con&eci"o corr o co,ito "e Descartes> e o processo por 9ue o atin,iu c&a#a;se L":$i"a cartesiana RI\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL tanto no i"ea is#o continenta co#o no e#piris#o 5ritAnico6 triun0ante#ente no pri#eiro6 contrYria#ente no se,un"o3 Hou$e #uito recente#ente u#a tentati$a "e 0u,ir ao su5'ecti$is#o pe a 0i oso0ia c&a#a"a Linstru#enta is#oN6 #as no 0a arei "e e a a,ora3 Co# esta excep2o6 a 0i oso0ia #o"erna aceitou "e Descartes a 0or#u a2o "os pro5 e#as6 e#5ora no as so u2@es3 6O eitor recor"ar< 9ue Santo A,ostin&o apresentou u# ar,u#ento inteira#ente se#e &ante ao co,ito> #as no &e "eu pree#inHncia6 e o pro5 e#a 9ue tentou reso $er s ocupa u#a pe9uena parte "os seus pensa#entos3 A ori,ina i"a"e "e Descartes consiste #enos na in$en2o "o ar,u#ento "o 9ue e# ter; &e co#preen"i"o a i#portAncia3 Assente esta 0ir#e 5ase6 co#e2a a reconstruir o e"i0!cio "o6 con&eci#ento3 O eu 9ue se pro$ou existir in0eriu;se "e 9ue eu penso6 portanto eu existo en9uanto penso e s ento3 Se "eixasse "e pensar na"a pro$aria a #in&a existHncia3 Sou u#a coisa 9ue pensa6 u#a su5stAncia cu'a essHncia ou nature=a consiste e# pensar e no precisa "e u,ar ou "e coisa #ateria para a sua existHncia3 A a #a portanto % "istinta "o corpo e #ais 0<ci "e con&ecer "o 9ue e e3 Seria o 9ue %6 #es#o 9ue no &ou$esse corpo3 Descartes per,unta;seK *or 9ue % o co,ito to e$i"enteJ Conc ui 9ue por ser c aro e "istinto3 E ento a"opta o princ!pioK Z $er"a"eiro tu"o 9ue conce5e#os #uito c ara e "istinta#ente3 A"#ite no entanto 9ue Ys $e=es % "i0!ci sa5er 9uais so essas coisas3 Descartes e#pre,a LpensarN e# senti"o #uito ato3 U#a coisa 9ue pensa ; "i= e e ; % u#a coisa 9ue "u$i"a6 co#preen"e6 conce5e6 a0ir#a6 ne,a6 i#a,ina e sente ; por9ue o senti#ento6 co#o nos son&os6 % u#a 0or#a "e pensa#ento3 Des"e 9ue a essHncia "a a #a % pensar6 e a "e$e pensar se#pre6 #es#o "urante o sono pro0un"o3 Descartes trata "epois "o nosso con&eci#ento "os corpos3 To#a co#o exe#p o u# pe"a2o "e cera "e 0a$o3 Sa5e a #e 6 c&eira a 0 ores6 te# certa cor e 0or#a6 % "uro % 0rio6 e po"e6 5aten"o;o6 e#itir u# so#3 4as se o opuser#os ao u#e6 as 9ua i"a"es #u"a# e#5ora a cera persista3 *ortanto6 o 9ue aparecia aos senti"os n o era a cera #es#a3 Essa % constitui"a pe a 0 exi5i i"a"e6 extenso e #o$i#ento6 co#preen"i"as pe o esp!rito6 no pe a i#a,ina2o3 A coisa 9ue % a cera no po"e ser sens!$e 6 por9ue est< i,ua #ente a5ran,i"a e# to"as as aparencias "a cera aos $<rios senti"os3 A percep2o

"a cera Lno % $iso6 tacto ou i#a,ina2o6 #as inspec2o "o esp!rito3N No $e'o a cera6 co#o no $e'o &o#ens na rua 9uan"o $e'o c&ap%us e casacos3 LCo#preen"o6 pe o :nico po"er "o 'ui=o6 9ue resi"e no #eu esp!rito o3 9ue penso $er co# os #eus o &os3N O con&e; *ILOSOFIA 4ODERNA RId ci#ento sens!$e % con0uso e co#parti &a"o co# os ani#ais> #as a,ora "espi a cera "as suas aparHncias e #enta #ente $i;a "espi"a3 Da #in&a $iso sens!$e "a cera se,ue;se a #in&a existHncia #as no a sua3 O con&eci#ento "as coisas exteriores "e$e ser pe o esp!rito6 no pe os senti"os3 Isto e$a a consi"erar "i0erentes esp%cies "e i"eias3 O erro #ais $u ,ar6 "i= Descartes6 % pensar 9ue as #in&as i"eias so co#o as coisas exteriores3 BO ter#o Li"eiaN e# Descartes inc ui percep2@es sens!$eis3C As i"eias parece sere# "e trHs esp%ciesK EC as inatas> IC as pro$in"as "o exterior> UC as in$enta"as por #i#3 Na se,un"a esp%cie supo#os natura #ente 9ue e as so se#e &antes aos o5'ectos6 e# parte por9ue assi# nos ensina#6 e# parte por sere# in"epen"entes "a $onta"e Bi3 %6 atra$%s "a sensa2oC e parece ra=o<$e supor 9ue coisas exteriores i#pri#e# a sua se#e &an2a e# #i#3 4as &a$er< 5oas ra=@esJ Muan"o 0a o neste caso "e L ensina"o pe a nature=aN apenas re0iro certa inc ina2o para crH; o6 no 9ue o $e'o por u= natura 3 O 9ue $e'o por u= natura no po"e contestar;se6 #as u#a si#p es inc ina2o po"e ten"er para o 0a so3 E no % ar,u#ento sere# in$o unt<rias as i"eias "os senti"os6 por9ue os son&os so in$o unt<rios e#5ora $en&a# "e "entro3 As ra=@es "e supor as i"eias "os senti"os $in"as "o exterior so portanto inconc usi$as3 A %# "e isso6 &< por $e=es i"eias "i0erentes "o #es#o o5'ecto externo6 por exe#p o6 o So para os senti"os e o So co#o o crHe# os astrno#os3 No po"e# ser a#5os se#e &antes ao So 6 e a ra=o #ostra 9ue o "a experiHncia "irecta "e$e ser o #enos se#e &ante3 4as e^tas consi"era2@es no "isso $e# a ":$i"a so5re a existHncia "o #un"o externo3 Isso s se conse,ue pro$an"o pri#eiro ;a existHncia "e Deus3 As pro$as cartesianas "a existHncia "e Deus no so #uito oA,inais> no essencia "eri$a# "a 0i oso0ia esco <stica3 Fora# #ais 5e#3esta5e eci"as por Ui5nit=6 e $o tare#os ento a 0a ar ne as3 Feita essa pro$a6 o resto % 0<ci 3 Co#o Deus % 5o#6 no po"e i u"ir6 co#o o De#nio ar"i oso i#a,ina"o por Descartes3 Ora Deus "eu;#e to 0orte inc ina2o "e crer e# corpos 9ue seria u#a 0rau"e no os &a$er3 A %# "e isso "eu;#e 0acu "a"e "e corri,ir erros> uso;a 9uan"o e#pre,o o principio "e 9ue o 9ue 0or c aro e "istinto % $er"a"eiro3 Isto per#ite;#e con&ecer o#ate#<tica;e 0!sica6 se #e e#5ro 9ue "e$o con&ecer a $er"a"e so5re os corpos s pe o esp!rito e no pe o esp!rito e corpo 'unta#ente3 A parte construti$a "a teoria "o con&eci#ento cartesiana te# #uito #enor interesse "o 9ue a "estruti$a3 Usa to"a esp%cie "e #<xi#as esco 6^sticas6 co#o a "e 9ue o e0eito nunca te# per0ei2o #aior "o 9ue a causa6 RI_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #<xi#a 9ue escapou Y in9uiri2o critica3 Nen&u#a ra=o se "< para aceitar essas #<xi#as apesar "e #enos e$i"entes "o 9ue a nossa prpria existHncia6 "e#on^stra"a a so# "e tro#5etas3 * ato6 Santo A,ostin&o e S3 To#<s contH# a #aior parte "o 9ue % a0ir#ati$o nas 4e"ita2@es3 O #%to"o "a ":$i"a cr!tica6 e#5ora Descartes s o ap i9ue in"i0erente#ente6 era "e ,ran"e i#portAncia 0i os 0ica3 n c aro6 ,ica#ente6 9ue s po"e &a$er resu ta"os positi$os se o cepticis#o te# "e parar a ,ures3 Se &< con&eci#ento ,ico e e#p!rico

"e$e &a$er "ois pontos i#itesK 0actos in"u5it<$eis e princ!pios !n"u5it<$eis "e in0erHncia3 Os 0actos in"u5it<$eis "e Descartes so os seus prprios pensa#entos ; usan"o Lpensa#entoN no #ais $asto senti"o poss!$e 3 LEu pensoN % a pre#issa : ti#a3 A9ui o ter#o LEuN % i e,!ti#o3 I#portaria esta5e ecer a pre#issa : ti#a na 0or#a L&< pensa#entos3N O ter#o LEuN % ,ra#atica #ente a"e9ua"o6 #as no "escre$e u# "a"o3 Muan"o "epois "i=K LEu sou u#a coisa 9ue pensaN '< usa incritica#ente o siste#a "as cate,orias "a Esco <stica3 E# parte nen&u#a pro$a 9ue pensa#entos necessite# pensa"or6 ne# &< ra=o para crH; o6 excepto e# senti"o ,ra#atica 3 4as a "eciso "e consi"erar pri#eira certe=a e#p!rica antes os pensa#entos "o 9ue os o5'ectos externos 0oi #uito i#portante e in0 uenciou pro0un"a#ente a 0i oso0ia u terior3 E# "ois outros aspectos 0oi i#portante a 0i oso0ia cartesiana3 *ri#eiroK co#p etou6 ou 9uase6 o "ua !s#o esp!rito;#at%ria6 inicia"o por * ato6 e "esen$o $i"o e# especia por #oti$os re i,iosos pe a 0i oso0ia crist3 Deixan"o as curiosas transac2@es "a , An"u a pinea 6 re'eita"as pe os se,ui"ores "e Descartes6 o siste#a cartesiano separa os #un"os in"epen"entes e para e os "o esp!rito e "a #at%ria estu"<$eis se# re0erHncia u# ao outro3 Mue o esp!rito no #o$e o corpo era urna i"eia no$a6 exp !cita e# +eu inex6 i#p !cita e# Descartes3 Tin&a a $anta,e# "e po"er a e,ar 9ue o corpo no #o$e o esp!rito3 Discute;se ar,a#ente nas 4e"ita2@es por 9ue &< Ltriste=aN no esp!rito 9uan"o o corpo te# se"e3 A resposta correcta cartesiana 0oi 9ue corpo e esp!rito so corno "ois re ,ios> 9uan"o u# #arca Lse"eN6 o outro #arca Ltriste=aN3 No ponto "e $ista re i,ioso &a$ia u#a o5'ec2o ,ra$e6 e isto e$a;#e Y se,un"a caracter!stica a u"i"a3 No rpun"o #ateria 6 o cartesianis#o % "eter#inista r!,i"o3 Os #es#os or,anis#os $i$os so ,o$erna"os pe as eis "a 0!sica3 Era "esnecess<ria a ente %9uia ou a #a "e Aristte es para exp icar o cresci#ento e o rrno$i#ento "os ani#ais3 Descartes #es#o s a"#ite u#a excep2oK a a #a &u#ara3 po"e $o !ti$a#ente a terar a "irec2o e#5ora no a 9uanti"a"e "e #o$irriento "os esp!ritos $itais3 4as isto op@e;se ao siste#a e Ys FILOSOFIA 4ODERNA RIQ eis "a #ecAnica> te$e "e re'eitar;se3 A conse9uHncia 0oi 9ue to"os os #o$i#entos "a #at%ria se re,u a# por eis 0!sicas6 e "e$i"o ao para e^ is#o to"os os 0actos #entais ta#5%#3 De ai para os cartesianos a "i0icu "a"e 9uanto ao i$re;ar5itrio> e para os #ais atentos Y ciHncia "e Descartes "o 9ue Y sua teoria "o con&eci#ento6 no 0oi "i0!ci a#p iar a teoria "e 9ue os ani#ais so aut#atos> #as por 9ue no os &o#ens66 si#p i0ican"o o siste#a co#o #ateria is#o consistenteJ Esse passo $eio a "ar;se no s%cu o x$iii3 H< e# Descartes u#a "ua i"a"e se# so u2o entre o 9ue apren"eu na ciHncia conte#porAnea e o esco asticis#o 9ue &e ensinara# e# La F bc&e> isto e$a;o a inconse9uHncias6 #as torna;o #ais rico "e i"eias 0ecun"as "o 9ue teria si"o u# 0i so0o co#p eta#ente ,ico3 A consistHncia teria 0eito "e e e 0un"a"or "e no$o esco asticis#o6 ao passo 9ue a inconsistHncia o tornou 0onte "e "uas i#portantes #as "i$er,entes esco as "e 0i oso0ia BEC3 BEC (ir< a propsito a eitura "e u# interessante tra5a &o "e A exan"re ao1r%6 na parte 9ue interessa Y o5ra &o autor "o LDiscurso "o 4%to"oN K Intro"uction Y Ia Iccture "e * aton sui$i "e xntretiens sur Descartes6 LLes EssaisN6 +a i#ar"3 Muanto Y "!$i"a "e Descartes re ati$a#ente ao pensa#ento #e"ie$a 6 $e'a;se EQVtienne +00i>on6 Etu"es sur e rte "e Ia pens%e #%"i%$a e "ans Ia 0or#ation "u s-stbrne cart%siB6i^6 *aris6 Li5rairie *&i osop&i9ue ]3 (rin6 EQUF3 BR3F3C

CA*ITULO G S*INO)A Spino=a BE\UI;ddC % o #ais no5re e a#<$e "os ,ran"es 0i so0os3 Inte ectua #ente6 outros o exce"era#> btica#ente6 % o #aior3 E# conse9uHncia 0oi consi"era"o e# $i"a e por u# s%cu o "epois "a #orte6 &o#e# "e terr!$e i#pie"a"e3 Nato 'u"eu6 os 'u"eus exco#un,ara#;no> os cristos a5orrecera#;no> e#5ora to"a a sua 0i oso0ia 0osse "o#ina"a pe a i"eia "e Deus6 os orto"oxos acusara#;no "e ate!s#o3 Lei5nit=6 9ue &e "e$eu #uito6 ocu tou a "!$i"a e a5ste$e;se "e 9ua 9uer pa a$ra "e apre2o3 Foi ao ponto "e #entir so5re a extenso "o seu con&eci#ento pessoa co# o &er%tico 'u"eu3 A $i"a "e Spino=a 0oi #uito si#p es3 A 0a#! ia 0u,iu Y In9uisi2o6 "e Espan&a ou "e *ortu,a 6 para a Ho an"a3 E e 0oi e"uca"o na "outrina 'u"aica #as ac&ou i#poss!$e per#anecer orto"oxo3 O0erecera#; &e #i 0 orins anuais para ocu tar as suas ":$i"as> co#o recusou6 tentara# assassin<; o> #a o,ra"a a tentati$a6 0oi a#a "i2 oa"o co# as pra,as "o Deuteron#io6 e co# as 9ue E ias pronunciou contra os rapa=es 9ue por isso as ursas "espe"a2ara#3 4as as ursas no atacara# Spino=a6 9ue $i$eu tran9ui o e# A#ester"o e "epois e# Haia po in"o entes3 Os seus "ese'os era# poucos e si#p es e #ostrou se#pre in"i0eren2a rara pe o "in&eiro3 Os poucos 9ue o con&ecera# a#ara#; no6 #es#o 9uan"o "iscor"es "os seus princ!pios3 O ,o$erno &o an"Hs6 co# o seu usua i5era is#o6 to erou; &e as opini@es e# #at%ria teo ,ica6 e#5ora e e 0osse suspeito e# po !tica6 por estar ao a"o "os De .itt contra a Casa "e Oran,e3 4orreu t!sico aos 9uarenta e trHs anos3 A sua o5ra capita 6 a Btica6 0oi pu5 ica"a pstu#a#ente3 Antes "e 0a ar "e e a "e$e "i=er;se a ,u#a coisa "o ThtatN T&eo o,ico;*o iticus FILOSOFIA 4ODERNA RU e "o TractatD *o itih3 O pri#eiro % u#a curiosa co#5ina2o "e cr!tic 5!5 ica e teoria po !tica> o se,un"o % apenas po !tico6 Na critica 5i5 ic Spino=a antecipa concep2@es #o"ernas6 especia #ente atri5uin"o a $<ric i$ros "o (e &o Testa#ento "atas #uito #ais recentes "o 9ue as "a tri "i2o3 E tenta #ostrar 9ue as Escituras po"e# interpretar; se "e #o" 9ue se'a# co#pat!$eis co# a teo o,ia i5era 3 A teoria po !tica "e Spino=a "eri$a no essencia "e Ho55es6 a "espei "a enor#e "i0eren2a te#pera#enta entre e es3 *ensa 9ue no esta"o ^ nature=a no &< "ireito ne# in'usti2a6 por9ue esta consiste e# "eso56 "ecer Y ei3 A0ir#a 9ue o so5erano no po"e co#eter in'usti2a6 e conco& co# Ho55es 9ue a I,re'a "e$e estar inteira#ente su5or"ina"a ao Esta" Op@e;se a 9ua 9uer re5e io e exe#p i0ica co#as pertur5a2@es na In,E terra os peri,os "a resistHncia $io enta Y autori"a"e3 4as "iscor"a p Ho55es e# pensar 9ue a "e#ocracia % a 0or#a L#ais natura N "e ,o$eri e 9ue os s:5"itos no "e$e# sacri0icar to"os os "ireitos ao so5erano6 esp cia #ente a i5er"a"e "e opinio 9ue consi"era i#portante3 No sei 5e co#o conci iar isto co# a opinio "e 9ue as 9uest@es re i,iosas "e$e# a "eci"i"as pe o Esta"o3 ]u ,o 9ue e e pensa 9ue e as "e$ia# ser "eci"i" antes pe o Esta"o "o 9ue pe a I,re'a3 Na Ho an"a o Esta"o era #ui #ais to erante "o 9ue a I,re'a3 A Rtica "e Spino=a trata "e trHs #at%rias "istintasK pri#eiro66 #eta0isica> "epois6 "e psico o,ia "as paix@es e "a ;$onta"e> 0ina #eng "e u#a %tica 5asea"a na #eta0isica e psico o,ia prece"entes3 A3#eta0isi % #o"i0ica2o "a "e Descartes6 a psico o,ia6 re#iniscHncia "e Ho55^ #as a %tica % ori,ina e a parte #ais $a iosa "o i$ro3 A re a2o eni Spino=a e Descartes % se#e &ante Y "e * otino e * ato3 Descartes e &o#e# "e #: tip a curiosi"a"e inte ectua 6 #as no #uito preocupa "e 9uest@es #orais3 E#5ora in$entasse Lpro$asN "as cren2as orto"oxK os c%pticos po"ia# ser$ir;se "e e e co#o

Carn%a"es "e * ato3 Spina con9uanto ti$esse interesses cient!0icos e at% ti$esse escrito u# trato "o arco;!ris6 ocupa$a;se principa #ente "e re i,io e "e $irtu"e3 Acei "e Descartes e "os conte#porAneos u#a 0!sica #ateria ista e "eter#!nig e 5uscou espa2o "entro "e essa estrutura para u#a $i"a "e"ica"a a De A sua tentati$a % #a,n!0ica e "esperta a a"#ira2o at% "os 9ue pena 9ue e e no o conse,uiu3 O siste#a #eta0isico "e Spino=a % "o tipo inau,ura"o por *ar#%ni" S &< u#a su5stAncia6 LDeus ou a Nature=aN> na"a 0inito % su5sister Descartes a"#itia trHs su5stAncias6 Deus6 esp!rito e #at%ria> % $er"i 9ue at% para e e Deus era e# certo senti"o #ais su5stanti$o "o 9ue eE rito e #at%ria6 pois os tin&a cria"o e po"ia ani9ui <; os3 4as exceptuK RUI HIST?RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL a re a2o co# a o#nipotHncia6 esp!rito e #at%ria era# "uas su5stAncias in"epen"entes6 "e0ini"as respecti$a#ente pe os atri5utos "e pensa#ento e extenso3 *ara Spino=a6 pensa#ento e extenso so atri5utos "e Deus6 9ue te# in0inito n:#ero Te outros por ser in0inito a to"os os respeitos> #as s estes nos so con&eci"os3 A #as in"i$i"uais e por2@es "e #at%ria so para e e a"'ecti$as6 no has6 #eros aspectos "o ser "i$ino3 No po"e &a$er a i#orta i"a"e pessoa crist6 #as apenas u#a 0or#a i#pessoa 9ue consiste e# u#a unio pro,ressi$a co# Deus3 As coisas 0initas "e0ine#;se pe os i#ites 0!sicos ou ,icos isto %6 por a9ui o 9ue no so> [to"a "eter#ina2o % ne,a2o3N S po"e &a$er u# ser inteira#ente positi$o6 e "e$e ser a5so uta#ente in0inito3 A9ui Spino=a c&e,a a u# panteis#o co#p eto e incon"iciona 3 Tu"o6 se,un"o e e6 o5e"ece a u#a a5so uta necessi"a"e ,ica3 No &< acaso no #un"o 0!sico ne# i$re;ar5!trio no #enta 3 Tu"o 9ue suce"e % #ani0esta2o "a inescrut<$e nature=a "e Deus6 e % ,ica#ente i#poss!$e sere# os e$entos "i0erentes "o 9ue so3 Isto tra= "i0icu "a"es 9uanto ao peca"o e os cr!ticos no tar"ara# a not<; o3 U# "e e es6 notan"o 9ue para Spino=a tu"o % "ecreta"o por Deus6 e portanto 5o#6 per,unta in"i,na"oK Foi 5o# Nero #atar a #eJ Foi 5o# A"o co#er a #a2J Spino=a respon"e 9ue o 9ue 0oi positi$o nesses actos 5o# e #au s o ne,ati$o> #as a ne,a2o s existe "o ponto "e $ista "e criaturas 0initas3 E# Deus6 :nico ser $er"a"eira#ente rea 6 no &< ne,a2o6 e portanto o #a no 9ue nos parece peca"o no existe 9uan"o $isto co#o parte "o to"o3 E# $<ria 0or#a 0oi esta a "outrina "a #aior parte "os #!sticos6 #as e$i"ente#ente % inco#pat!$e co# a "outrina orto"oxa "o peca"o e "a con"ena2o3 Li,a;se co# a co#p eta re'ei2o espino=ana "o i$re;ar5!trio3 E#5ora se# a #enor ten"Hncia po %#ica6 Spino=a era &onesto "e #ais para ocu tar as suas opini@es por #ais 9ue escan"a i=asse os conte#porAneos3 No % "e surpreen"er a repu sa pe a sua "outrina3 A Stica % exposta no esti o "e Euc i"es6 co# "e0ini2@es6 axio#as e teore#as> tu"o 9ue se se,ue aos axio#as sup@M;se ri,orosa#ente "e#onstra"o "e"uti$a#ente3 Isto "i0icu ta a eitura3 U# estu"ioso #o"erno 9ue n o po"e aceitar 9ue &a'a Lpro$asN ri,orosas "o 9ue e e preten"e esta5e ecer i#pacienta;se co# o por#enor "as "e#onstra2@es6 9ue "e 0acto no so "e $a or pro5ati$o3 Basta er o enuncia"o "as proposi2@es e estu"ar os esc ios on"e se encontra #uito "o 9ue % #e &or na Ztica3 4as seria inco#preenso censurar Spino=a pe o seu #%to"o ,eo#%trico3 Era "a essHncia "o seu siste#a tanto %tico co#o #et;a0!sico consi"erar 9ue tu"o po"ia "e#onstrar;se e portanto era necess<rio pro"u=ir "e#onstraW@es3 Ns no po"e#os aceitar; &e o #%to"o6 #as % por no po"er#os FILOSOFIA 4ODERNA R[

aceitar a sua #eta0isica3 No po"e#os aceitar 9ue se'a# ,ioas as inter conex@es "as partes "o uni$erso6 por9ue as eis cient!0icas 0ora# "es co5ertas por o5ser$a2o e no por si#p es racioc!nio3 4as para Spino=i o #%to"o ,eo#%trico era necess<rio e i,a$a; se co# o essencia "a sui "outrina3 *asso a,ora Y sua teoria "as e#o2@es3 (e# a se,uir a u#a "is;cus,B #eta0isica "a nature=a e ori,e# "o esp!rito6 on"e se a0ir#a a surpreen3 "ente proposi2o "e 9ue Lo esp!rito &u#ano te# con&eci#ento a"e9ua"B "a eterna e in0inita essHncia "e Deus3N 4as as paix@es6 "iscuti"as np terceiro i$ro "a3ttica6 pertur5a# e o5scurece#;nos a $iso "o con'unto LTo"as as coisasN6 "i=6 Le# 9uanto isso est< ne as6 tenta# perse$erar riB seu ser pr\prio3N De a9ui sur,e# a#or6 "io e "iscr"ia3 A psico o,ii "o Li$ro IH % inteira#ente e,o!sta3 LA9ue e 9ue sup@e 9ue o o5'ecto "B seu "io % "estrui"o sentir< pra=er3N LSe supo#os 9ue a ,u%# te# pra=ei e# a ,u#a coisa 9ue s po"e pertencer a u#a pessoa6 es0or2a#o;nos poi e$itar 9ue to#e posse "e e a3N 4as at% nesse i$ro Spino=a e# certoi #o#entos a5an"ona a aparHncia "o cinis#o #aternYtica#ente "e#ona tra"o6 co#o ao "i=erK LReciproci"a"e au#enta o "io6 e por outro a"p o a#or po"e "estrui; o3N A autopreser$a2o % o #oti$o 0un"a#enta "ai paix@es6 se,un"o Spino=a> #as a sua caracter!stica a tera;se 9uan"o co# preen"e#os 9ue o rea e positi$o e# ns % o 9ue nos i,a ao to"o6 e n p o 9ue conser$a a aparHncia "a separa2o3 Os "ois i$ros : ti#os "a Ztica6 respecti$a#ente ; LLi#ita2p &u#ana ou a 0or2a "as e#o2@esN6 e LDo po"er "o enten"i#ento ou "i i5er"a"e &u#anaN ;so os "e #aior interesse3 So#os escra$os na pro por2o e# 9ue o 9ue se passa e# ns % "eter#ina"o por causas exteriores e i$res na propor2o e# 9ue nos auto"eter#ina#os3 Spino=a6 co#o Scra tes e * ato6 crH 9ue a ac2o #< se "e$e a erro inte ectua K o &o#en a"e9ua"a#ente con&ece"or "as suas circunstAncias proce"er< a$isa"a #ente6 e at% ser< 0e i= perante o 9ue para outro seria in0ort:nio3 N^ ape a para o "esinteresse> sa5e 9ue o e,o!s#o6 e# certo senti"o e essen cia #ente a autoconser$a2o6 ,o$erna to"o proce"i#ento &u#ano3 LNe n&u#a $irtu"e po"e antepor;se a este es0or2o "e conser$ar o prprio ser3K 4as esta concep2o "e o 9ue o &o#e# a$isa"o esco &er< cor;no 0i# "o sei e,o!s#o "i0ere "a "o e,o!sta3 $u ,ar3 LO #aior 5e# "o esp!rito % o con&e ci#ento "e Deus> e =on&ecH; o % a sua #ais e e$a"a $irtu"e3N Muan"i resu ta# "e i"eias ina"e9ua"as6 as e#o2@es c&a#a#;se Lpaix@esN> en "i0erentes &o#ens po"e# con0 ituar6 #as os &o#ens 9ue o5e"ece# Y ra=6 concor"aro entre si3 O pra=er e# si #es#o % 5o#> #as a esperan2i e o #e"o #aus6 assi# co#o a &u#i "a"e e o arrepen"i#ento3 LMue# ;Q RUT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL arrepen"e "e u#a ac2o % "up a#ente per$erso ou "oente3N Spino=a consi"era irrea o te#po e portanto to"as as e#o2@es i,a"as a u# aconteci#ento passa"o ou 0uturo so contr<rias Y ra=o3 LTanto 9uanto o espirito conce5e u#a coisa so5 o "ita#e "a ra=o6 % i,ua #ente a0ecta"o6 se'a a i"eia "e coisa presente6 passa"a ou 0utura3N A #<xi#a % "ura6 #as % "a essHncia "o siste#a "e Spino=a e po"e#os "eter;nos ne a u# #o#ento3 Na esti#ati$a popu ar6 LTu"o % 5e# se 5e# aca5aN> se o uni$erso #e &ora ,ra"ua #ente pensa#os #e &or "e e e "o 9ue se piora ,ra"ua #ente6 #es#o 9ue a so#a "o #a e "o 5e# se'a a #es#a nos "ois casos3 Senti#o;nos #ais i,a"os a u# "esastre nosso conte#porAneo "o 9ue "o te#po "e +en,is;a&an3 Se,un"o Spino=a6 isto % irraciona 3 O 9ue acontece % parte "o eterno #un"o inte#pora co#o Deus o $H3 *ara e e no &< "atas3 O &o#e# s<5io6 at% on"e a sua 0initu"e per#ite6 es0or2a;se por

$er o #un"o co#o Deus o $H6 su5 _E/cie acte#itatis6 so5 o aspecto "a eterni"a"e3 4as "ir;se;<K certa#ente % #ais 'usto pensar e# in0ort:nios 0uturos6 9ue po"e# ta $e= e$itar; se6 "o 9ue e# ca a#i"a"es passa"as 9ue no tH# re#%"io3 O "eter#inis#o "e Spino=a respon"e a isto 9ue s a nossa i,norAncia nos 0a= crer na possi5i i"a"e "e a terar o 0uturo6 9ue est< to ina terY$e #ente 0ixa"o co#o o passa"o3 *or isso so con"ena"os a esperan2a e o #e"o> a#5os nos #ostra# o 0uturo co#o incerto6 e portanto resu ta# "a 0a ta "e sa5e"oria3 Muan"o a"9uiri#os6 at% on"e nos % possi$e 6 u#a $iso "o #un"o an< o,a Y "e Deus $e#os to"as as coisas co#o partes "o to"o e co#o necess<rias Y 5on"a"e "o to"o3 *ortanto Lo con&eci#ento "o #a % ina"e9ua"o3N Deus no te# con&eci#ento "o #a 6 por9ue no &< #a para ser con&eci"o3 A aparHncia "o #a s resu ta "e se $ere# as partes "o uni$erso co#o se 0osse# su5sistentes e# si3 Spino=a preten"e i5ertar os &o#ens "a tirania "o #e"o3 LU# &o#e# i$re e# coisa nen&u#a pensa #enos "o 9ue na #orte> a sua sa5e"oria % #e"ita2o no "e #orte #as "e $i"a3N Spino=a $i$eu co#p eta#ente este preceito3 No seu : ti#o "ia esta$a inteira#ente ca #o6 se# exa ta2o6 co#o Scrates no F%h6 con$ersan"o co#o e# 9u a 9uer outro "ia so5re assuntos "e interesse para o inter ocutor3 Di0erente "e outros 0i so0os6 no s creu nas suas "outrinas6 #as praticou;as3 No sei "e ocasio e# 9ue6 a "espeito "e pro$oca2o ,ra$e6 e e 0osse arrasta"o pe a $ee#Hncia ou c era con"ena"as pe a sua %tica3 Na contro$%rsia era cortHs e #o"era"o6 nunca se i#pon"o6 #as 0a=en"o o possi$e por persua"ir3 Tu"o 9ue nos acontece $in"o "e ns #es#os % 5o#> s o 9ue $e# "o exterior % #au para ns3 LCo#o to"as as coisas "e 9ue o &o#e# % causa e0iciente so necessYria#ente 5oas6 nen&u# #a po"e acontecer a u# FILOSOFIA 4ODERNA RUR &o#e# seno por causas externas3N Nen&u# #a portanto po"e ocorrer no uni$erso co#o to"o6 por9ue n o est< su'eito a causas externas3 LSo#os parte "a nature=a uni$ersa e se,ui#os a sua or"e#3 Se ti$er#os "e isto co#preenso c ara6 a parte "a nossa nature=a "e0ini"a co#o inte i,Hncia6 isto %6 a #e &or parte "e ns #es#os6 "ecerto ;a9uiesce ao 9ue nos acontece e nessa a9uiescHncia se es0or2ar< por persistir3N Co#o parte in$o unt<ria "e u# to"o6 o &o#e# % escra$o> #as 9uan"o apren"e pe o con&eci#ento a :nica rea i"a"e "o #un"o6 e e % i$re3 As conse9uHncias "a "outrina esto "esen$o $i"as no : ti#o i$ro "a Ztica3 Spino=a no re'eita6 "i0erente#ente "os esticos6 th as e#o2@es6 #as s as 9ue so Lpaix@esN6 isto %6 a9ue as e# 9ue nos senti#os passi$os e# po"er "e 0or2as exteriores3 LU#a e#o2o 9ue % u#a paixo "eixa "e sH; o "es"e 9ue 0or#e#os "e e a i"eia c ara e "istintaN3 Co#preen"er 9ue to"as as coisas so necess<rias auxi ia o espirito a "o#inar as e#o2@es3 LA9ue e 9ue co#preen"e c ara#ente a si #es#o e Ys suas e#o2@es6 a#a a Deus e tanto #ais 9uanto #aior 0or essa co#preenso3N Esta proposi2o intro"u=;nos no La#or inte ectua "e DeusN6 e# 9ue to"a a sa5e"oria consiste6 e 9ue % u#a unio "e e#o2ao e pensa#ento> consiste6 creio6 9ue assi# po"e "i=er;se6 e# pensa#ento $er"a"eiro6 co#5ina"o co# a a e,ria "a apreenso "a $er"a"e3 To"a a e,ria no pensa#ento $er"a"eiro % parte "o a#or inte ectua "e Deus6 por9ue na"a cont%# ne,ati$o6 e % portanto $er"a"eira parte "o to"o6 no apenas aparente#ente6 co#o as coisas 0ra,#ent<rias 9ue6 separa"as pe o pensa#ento6 parece# #<s3 Disse &< pouco 9ue o a#or inte ectua "e Deus en$o $e a e,ria6 #as ta $e= se'a erro por9ue Spino=a "i= 9ue Deus no % a0ecta"o por 9ua 9uer e#o2o "e pra=er ou pena6 e 9ue Lo a#or inte ectua "a a #a a Deus % parte "o a#or in0inito co# 9ue Deus se a#a a

si #es#o3 N *enso no entanto 9ue a ,u#a coisa &< no La#or inte ectua N 9ue no % #ero inte ecto> ta $e= a a e,ria en$o $i"a se'a consi"era"a superior ao pra=er3 LO a#or para co# DeusN6 "i=6 L"e$e ter o pri#eiro u,ar no espirito3N O#iti as "e#onstra2@es "e Spino=a6 #as isso "<;nos inco#p eta#ente o seu pensa#ento3 Co#o a pro$a "a : ti#a proposi2o % 5re$e6 "<; a;ei co#p eta> o eitor i#a,inar< "epois pro$as para outras3 Esta % co#o se se,ueK L*or9ue este a#or se associa co# to"as as #o"i0ica2@es "o corpo B(6ETC e % cria"a por to"as e as 4ERC> por tanto B(6EEC "e$e ter o u,ar principa no esp!rito3 M3 E3 D3N Das proposi2@es re0eri"as nesta pro$a6 a (6ET "i=K LO espirito po"e conse,uir 9ue to"as as #o"i0ica2@es corpreas ou i#a,ens3 "as coisas se re0ira# Y i"eia "e Deus3N (6ER "i=K LMue# c ara e "istinta#ente se co#; RU\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL preen"e e Ys suas e#o2@es6 a#a a Deus e tanto #ais 9uanto #aior 0or essa co#preensoN> (6EE "i=K LNa propor2o e# 9ue u#a i#a,e# #enta se re0ere a #aior n:#ero "e o5'ectos6 assi# % #ais 0re9uente ou #ais 0re9uente#ente $i$a e ocupa #ais o esp!rito3N A pro$a cita"a po"e expri#ir;se "e este #o"oK to"o au#ento "e co#; preenso "o 9ue nos suce"e consiste e# re0erir os e$entos Y i"eia "e Deus6 pois 9ue tu"o % parte "e Deus3 Esta co#preenso "e 9ue tu"o % parte "e Deus % a#or "e Deus3 Muan"o th os o5'ectos se re0ere# a Deus6 a i"eia "e Deus ocupar< inteira#ente o esp!rito3 Assi# a a0ir#a2o "e 9ue Lo a#or "e Deus "e$e ter o principa u,ar no esp!ritoN no % u#a exorta2o priniYria#ente #ora > expri#e o 9ue suce"er< ine$itY$e #ente se a"9uirir#os co#preenso3 (i#os 9ue nin,u%# po"e o"iar Deus6 #as por outro a"o L9ue#6 a#a a Deus no po"e es0or2ar;se por9ue Deus o a#e e# pa,a3N +oet&e6 9ue a"#ira$a Spino=a se# ter co#e2a"o a enten"H; o6 $H nesta proposi2o u# exe#p o "e a5ne,a2o> #as % apenas conse9uHncia ,ica "a #eta0!sica "e Spino=a3 E e no "i= 9ue u# &o#e# no "e$e "ese'ar 9ue Deus o a#e> "i= 9ue 9ue# a#a Deus no po"e "ese'ar 9ue Deus o a#e3 Assi# se $H "a pro$a6 9ue %K L*or9ue se u# &o#e# o tentasse6 "ese'aria B(6 Ed6 Coro 3C 9ue Deus a 9ue# a#a no 0osse Deus6 e portanto "ese'aria sentir pena BEEE6 EQC6 o 9ue % a5sur"o BEEE6 I_C3N (6 Ed % a proposi2o re0eri"a "e 9ue Deus no te# paix@es6 pra=eres6 ne# penas> o coro <rio "e"u= 9ue Deus no a#a ne# o"eia a ,u%#3 Ain"a a9ui no &< preceito %tico #as necessi"a"e ,icaK U# &o#e# 9ue a#a a Deus e "ese'a 9ue Deus o a#e6 "ese'aria sentir6 Lo 9ue % a5sur"oN3 A proposi2o "e 9ue Deus no po"e a#ar a ,u%# no contra"ita a "e se a#a a si #es#o co# in0inito a#or inte ectua 3 *o"e ser assi# por9ue isso % poss!$e se# 0a sa cren2a> e# 9ua 9uer caso o a#or inte ectua % cate,oria #uito especia "e a#or3 Neste ponto Spino=a "i= ter;nos "a"o Lto"os os re#%"ios contra as e#o2@es3N O ,ran"e re#%"io so i"eias c aras e "istintas so5re a nature=a "as e#o2@es e sua re a2o co# causas externas3 Ain"a &< outra $anta,e# no a#or "e Deus co#para"o co# o "os seres &u#anos3 Linsani"a"e espiritua e in0ort:nios po"e# ,era #ente ori,inar;se no a#or exa,era"o a coisas su'eitas a #uitas $aria2@es3N 4as o con&eci#ento c aro e "istinto L,era o a#or "o i#ut<$e e eternoN e no te# o car<cter in9uieto e pertur5a"or "o a#or ao #u"<$e e transitrio3 E#5ora se'a i uso a so5re$i$Hncia "epois "a #orte6 a ,u#a coisa % eterna no esp!rito &u#ano3 O esp!rito s po"e i#a,inar ou recor"ar e# $i"a "o corpo> #as &< e# Deus u#a i"eia 9ue expri#e a essHncia "e este

FILOSOFIA 4ODERNA RUd ou "e a9ue e corpo &u#ano so5 a 0or#a "e eterni"a"e6 e essa i"eia % a parte eterna "o esp!rito3 O a#or inte ectua "e Deus6 9uan"o experiencia"o por u# in"i$!"uo6 cont%#; se na parte eterna "o esp!rito3 A 5e#;a$enturan2a 9ue consiste no a#or a Deus no % prH#io "a $irtu"e6 #as a $irtu"e #es#a> no nos a e,ra#os ne a por contro ar#os os nossos "ese'os6 #as contro a#os os nossos "ese'os por9ue nos a e,ra#os ne a3 A Ztica ter#ina por estas pa a$rasK LO &o#e# s<5io6 tanto 9uanto po"e assi# consi"erar;se6 no % pertur5a"o e# esp!rito6 antes consciente "e si6 "e Deus e "as coisas6 por certa necessi"a"e eterna6 nunca "eixa "e possuir $er"a"eira a9uiescHncia "o seu esp!rito3 Se o ca#in&o 9ue apontei para esse resu ta"o parece #uito "uro6 po"e no entanto6 "esco5rir;seK necessYria#ente % "i0!ci 6 pois to raro % encontr<; o3 Co#o seria poss!$e 6 se a sa $a2o esti$esse pronta na nossa #o se# ,ran"e tra5a &o6 9ue 9uase to"os os &o#ens a "escurasse#J 4as to"as as coisas exce entes so to "i0!ceis co#o raras3c *ara esti#ati$a critica "a i#portAncia "e Spino=a co#o 0i so0o i#porta separar a sua %tica "a sua #eta0!sica e consi"erar 9uanto "a pri#eira po"e so5re$i$er Y re'ei2o "a se,un"a3 A #eta0!sica "e Spino=a % o #e &or exe#p o "o 9ue c&a#ar;se L#onis#o ,icoN6 isto %6 a "outrina "o #un"o co#o su5stAncia :nica6 on"e nen&u#a "as partes po"e existir s3 A 5ase : ti#a "e esta concep2o % a cren2a "e 9ue ca"a proposi2o te# u# s su'eito e u# s pre"ica"o6 "e on"e "e$ere# ser i usrias as re a2@es e a p ura i"a"e3 Spino=a pensou 9ue a natuie=a "o #un"o e "a $i"a &u#ana po"ia# "e"u=ir;se "e axio#as e$i"entes3 De$e#os resi,nar;nos aos 0actos co#o a "ois #ais "ois sere# 9uatro6 pois 9ue i,ua #ente "eri$a# "e necessi"a"e ,ica3 I#poss!$e aceitar o con'unto "a sua #eta0isica6 inco#pat!$e co# a ,ica #o"erna e co# o #%to"o cienti0 ico3 Os 0acto6i "esco5re#;se por o5ser$a2o6 no pe o racioc!nio> 9uan"o "e e es in0eri#os o 0uturo co# Hxito6 0a=e#o; o por princ!pios 9ue no so ,ica#ente necess<rios6 #as su,eri"os por "a"os e#piricos3 E o conceito "e su5stAncia e# 9ue Spino=a se apoia6 ne# a 0i oso0ia ne# a ciHncia po"e# &o'e aceit<; o3 4as6 9uanto Y %tica6 senti#os ; pe o #enos eu sinto ; 9ue a ,u#a coisa6 e#5ora no tu"o6 po"e aceitar;se6 ain"a 9uan"o se re'eita a 5ase #eta0isica3 E# ,era 6;Spino=a #ostra co#o % poss!$e $i$er no5re#ente at% 9uan"o se recon&ece# os i#ites "o po"er &u#ano3 *e a sua "outrina "a necessi"a"e torna esses i#ites #ais estreitos "o 9ue so> #as 9uan"o in"u5itY$e #ente existe#6 as #<xi#as "e Spino=a so ta $e= as #e &ores poss!$e 3 (e'a;se6 por exe#p o6 a #orteK na"a po"e tornar o &o#e# i#or; RU_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDEATTAL ta > % pois 0:ti ,astar te#po e a#enta2@es por ter "e #orrer> a o5sesso "a #orte % u#a esp%cie "e escra$i"o> Spino=a "i= 5e# 9ue Lo &o#e# i$re e# na"a pensa #enos "o 9ue na #orte3N 4es#o neste caso trata;se apenas "a #orte e# ,era > e# caso "e "oen2a po"e tentar e$itar;se por trata#ento #%"ico3 O 9ue "e$e repe ir;se % certa esp%cie "e ansie"a"e ou terror> "e$e# to#ar;se precau2@es ca #a#ente6 e "iri,ir o #ais poss!$e o pensa#ento para outras 9uest@es3 O #es#o se ap ica a "es,ra2as pura#ente pessoais3 4as o in0ort:nio "e a9ue es 9ue a#a#osJ *ense#os no 9ue po"e acontecer &o'e a &a5itantes "a Europa ou "a C&ina3 Supon"e;$os u# 'u"eu a 9ue# assassinara# a 0a#! ia6 Supon"e;$os u# #i itante oper<rio c an"estino contra os na=is6 9ue $os #atara# a #u &er por no $os tere# apan&a"o3 Supon"e o $osso #ari"o con"ena"o a tra5a &os 0or2a"os no Xrctico por u# cri#e i#a,in<rio6 e #orto "e crue "a"e e #is%ria3

Supon"e a $ossa 0i &a $io a"a e "epois #orta por so "a"os ini#i,os3 De$e;se ain"a ento conser$ar a ca #a 0i os0icaJ Se,un"o a "outrina crist "ireisK L*ai6 per"oa; &es por9ue no sa5e# o 9ue 0a=e#3N Con&eci 9ua`e^rs 9ue o "i=ia# co# pro0un"a sinceri"a"e e a 9ue# eu a"#ira$a por isso6 4as antes "e a"#irar "e$e#os estar certos "e 9ue o in0ort:nio % senti"o to pro0un"a#ente co#o "e$eria ser3 No po"e aceitar;se a "outrina "e a ,uns esticos6 9ue "i=ia#K LMue #e i#porta 9ue a 0a#! ia so0raJ *osso ain"a ser $irtuoso3N O principio cristo LA#a o teu ini#i,oN % 5o#> #as o princ!pio esticoK LSH in"i0erente aos teus a#i,osN % #au3 E o principio cristo no ensina ca #a6 seno ar"ente a#or para co# os piores &o#ens3 Na"a &< 9ue opor; &e6 seno 9ue % "i0ici "e #ais para ns 9uase to"os pratic<; o sincera#ente3 A reac2o pri#iti$a contra tais "es,ra2as % a $in,an2a3 Muan"o 4ac"u00 sa5e 9ue a #u &er e os 0i &os 0ora# #ortos por 4ac5et&6 "eci"e ir #atar o tirano3 Esta reac2o % ain"a a"#ira"a pe a #aioria6 9uan"o a in':ria % t o ,ran"e 9ue "esperta o &orror "e pessoas in"i0erentes3 Ne# % "e to"o con"en<$e 6 por9ue % u#a "as 0or2as ,era"oras "o casti,o6 e o casti,o % Ys $e=es necess<rio3 A %# "e isso6 no ponto "e $ista "a sa:"e #enta 6 o i#pu so Y $in,an2a % pro$Y$e #ente to 0orte 9ue se no ti$er sa!"a to"a a #un"i$i"Hncia "e u# &o#e# po"e 0icar contorci"a e insana3 Isto % $er"a"eiro6 no un; i$ersa #ente #as e# ar,a percenta,e# "e casos3 4as6 por outro a"o6 a $in,an2a % #oti$o peri,oso3 A"#iti; a % per#itir a u# &o#e# ser 'ui= e# causa prpria6 o 9ue 'usta#ente a ei procura e$itar3 A %# "e isso o #oti$o exce"e;se procuran"o in0 i,ir #aior pena "o 9ue % "e6pye'<$e 3 A tortur,36 por exe#p o6 no "e$e ser puni"a co# a tortura> #as o &o#e# se9uioso "e $in,an2a ac&ar< a si#p es #orte 5oa FILOSOFIA 4ODERNA RUQ "e #ais para o o5'ecto "o seu "io3 A %# "e isso ;e a9ui Spino=a te# ra=o ;u#a $i"a "o#ina"a por u#a s paixo % $i"a constrita6 inco#pati$e co# 9ua 9uer esp%cie "e sa5e"oria3 A $in,an2a co#o ta no % portanto a #e &or reac2o Y in':ria3 Spino=a "iria ain"a #ais "o 9ue o cristo3 *ara e e o peca"o "e$e;se Y i,norAncia3 E e per"oaria Lpor9ue e es no sa5e# o 9ue 0a=e#N6 #as recusaria o i#ite "e 9ue na sua opinio o peca"o resu ta e incita;nos at% nos #aiores in0ort:nios a encerrar#o;nos no #un"o "a nossa triste=a> 9uereria 9ue o co#preen"Hsse#os nas suas causas e co#o parte "a or"e# "a nature=a3 Co#o $i#os6 e e crH 9ue o a#or po"e $encer o "ioK LO "io au#enta co# a reciproci"a"e e po"e ser "estrui"o pe o a#or> e o "io co#p eta#ente $enci"o passa a a#or> e e# conse9uHncia % #aior "o 9ue se o "io o no prece"esse3N Eu "ese'aria crH; o6 #as no posso6 excepto no caso excepciona e# 9ue a pessoa 9ue o"eia est< co#p eta#ente e# po"er "e a9ue a 9ue E;ecusa6 o"iar3 E# ta caso a surpresa "e no ser puni"o po"e ter e0eito re0or#a"or> #as se o cu pa"o te# po"er no ser< 0<ci con$encH; o "e 9ue no o o"ia#os> e e atri5uir< essas pa a$ras a #oti$o suspeito3 E no o pri$are#os "a 0or2a pe a no;resistHncia3 O pro5 e#a para Spino=a % #ais si#p es "o 9ue para 9ue# '< no crH na 5on"a"e : ti#a "o uni$erso3 Spino=a pensa 9ue se $ir#os os in0ort:nios na sua rea i"a"e6 co#o enca"ea#ento "e causas "o co#e2o ao 0i# "o te#po6 $ere#os 9ue os in0ort:nios para ns no o so para o uni$erso6 on"e apenas so "esacor"os 9ue aporta# Y &ar#onia 0ina 3 No aceito isto3 *enso 9ue os 0actos particu ares so o 9ue so e no 0ica# "i0erentes pe a ;a5sorp2o e# u# to"o3 Ca"a acto "e crue "a"e % eterna#ente parte "o uni$erso> na"a po"e u terior#ente tornar 5o# o 9ue era #au ne# con0erir per0ei2o ao to"o "e 9ue e e % parte3 4as se $os cou5er e# sorte a ,u#a coisa 9ue % Bou $es pareceC pior 9ue a sorte or"in<ria "a Hu#ani"a"e6 o principio "e Spino=a "e pensar re ati$a#ente ao to"o ou "e

9ua 9uer #o"o e# coisas #ais a#p as6"o 9ue a $ossa 9ueixa % na $er"a"e :ti 3 8s $e=es con0orta re0 ectir 9ue a $i"a &u#ana co# to"o o seu #a e so0ri#ento % parte in0init%si#a "a $i"a "o uni$erso3 Tais re0 ex@es no 5asta# para constituir u#a re i,io6 #as no #un"o "o oroso so aux! io sa utar e ant!"oto contra o "esespero co#p eto BEC3 BEC *arece;nos oportuna a eitura "o tra5a &o "e L%on Brunse&$ie,6 Spino=a et ses conte#porains6 T3E e"6 *3 U3 F36 EQRE3 BR3 *3C CA*ITULO GI LEIBNI) Lei5ni= BE\T\;EdE\C 0oi u#a "as #ais a tas inte i,Hncias "e to"os os te#pos6 #as co#o ser &u#ano no era a"#ir<$e > te$e6 % certo6 as $irtu"es "ese'<$eis e# u# e#pre,a"o pre$i"enteK era i on"ustrioso6 0ru,a 6 s5rio e 0inanceira#ente &onesto3 4as 0a ta$a#; &e inteira#ente as $irtu"es 0i os0icas #ais a tas6 to not<$eis e# Spino=a3 O seu #e &or pensa#ento no &e traria popu ari"a"e e e e "eixa;o in%"ito na secret<ria3 O 9ue pu5 icou "estina$a;se Y apro$a2o "os pr!ncipes e princesas3 Assi#6 te# "ois siste#asK o pu5 ica"o6 9ue % opti#ista6 orto"oxo6 0antasista e super0icia > outro6 "esenterra"o "os #anuscritos pe os e"itores #ais recentes6 pro0un"o6 coerente6 a#p a#ente spino=!stico e a"#irY$e #ente ,ico3 Foi o Lei5ni= popu ar 9ue in$entou a "outrina "e 9ue este % o #e &or "os #un"os poss!$eis Bao 9ue F3 H3 Bra" e1 'untou o co#ent<rio sar"nico Le tu"o ne e % #a necess<rio3NC Foi este o Lei5ni= caricatura"o por (o taire co#o "outor *an, oss3 Histrica#ente no po"e i,norar;se este Lei5ni=6 #as o outro % "e inco#parY$e #ente #aior i#portAncia3 Lei5ni= nasceu "ois anos antes "e ter#inar a +uerra "os Trinta Anos6 e# Leip=i,6 on"e o pai era pro0essor "e Fi oso0ia 4ora 3 E# E\\\ "outorou;se e# Direito e# A t"or06 on"e &e o0erecera# o u,ar "e pro0essor6 9ue recusou6 Lpor ter outras coisas e# $ista3N E# E\\d entrou ao ser$i2o "o arce5ispo "e 4o,:ncia6 9ue co#o outros pr!ncipes ,er#Anicos $i$ia no receio "e Luis GI(3 Co# apro$a2o "o arce5ispo tentou persua"ir o rei 0rancHs a in$a"ir o E,ipto e# $e= "a A e#an&a6 #as e#5rara#; &e "e ica"a#ente 9ue "es"e o te#po "e S3 Luis a ,uerra contra o in0ie esta$a 0ora "e #o"a3 O pro'ecto 0oi "escon&eci"o "o p:5 ico at% 9ue Napo eo6 o "esco5riu6 9uan"o ocupou o Hano$er6 e# E_FU6 9uatro anos "epois "a FILOSOFIA 4ODERNA RTE sua expe"i2o a5orti$a ao E,ipto3 E# E\dI6 e# re a2o co# este p ano6 Lei5ni= 0oi a *aris6 on"e este$e a #aior parte "os 9uatro anos se,uintes3 Este contacto 0oi #uito i#portante ao seu "esen$o $i#ento inte ectua 6 por9ue *aris esta$a ento Y 0rente "o #un"o tanto e# 0i oso0ia co#o e# #ate#<tica3 E# E\dR;d\ in$entou a i o c< cu o in0initesi#a 6 i,noran"o a o5ra anterior e in%"ita "e Ne/ton so5re o #es#o assunto3 A o5ra "e Lei5ni= % "e E\_T6 a "e Ne/ton 0oi pu5 ica"a e# E\_d3 A "iscusso "e priori"a"e 0oi in0e i= e "ese e,ante para to"as as partes3 Ui5ni= era u# tanto #es9uin&o e# 9uest@es "e "in&eiro3 Muan"o se casa$a a ,u#a rapari,a "a corte "o Hano$er costu#a$a "ar; &e o 9ue c&a#a$a Lpresente "e n:pciasN6 9ue consistia e# #<xi#as :teis6 ter#ina"as pe o conse &o "e no "esistir "a a$a,e#6 a,ora 9ue tin&a #ari"o3 A &istria no "i= se as noi$as a,ra"ecia#3 Na A e#an&a apren"era Lei5ni= a 0i oso0ia esco <stica neo;aristot% ica6 "e 9ue se#pre conser$ou a ,u#a coisa3 4as e# *aria con&eceu o cartesianis#o e o #ateria is#o "e +assen"i6 e a#5os o in0 uenciara#> por esse te#po ; "i= e e ; a5an"onou as Lesco as tri$iaisN6 isto \6 o esco asticis#o3 E# *aris con& oeceu 4a e5ranc&e e Arnau "6 o 'ansenista3 A : ti#a in0 uHncia i#portante na sua 0i oso0ia 0oi a "e Spino=a6 a 9ue#

$isitou e# E\d\3 +astou u# #Hs e# 0re9uentes "iscuss@es co# e e e con&eceu parte "o #anuscrito "a Ztica3 Nos anos se,uintes c&e,ou a "esacre"itar Spino=a3 e a #ini#i=ar os seus contactos co# e e6 "i=en"o 9ue o encontrara3u#a $e= e 9ue Spino=a &e "issera a ,u#as 5oas ane"otas so5re po !tica3 A sua i,a2o co# a casa "e Hano$er6 a cu'o ser$i2o este$e o resto "a $i"a6 co#e2ou e# E\dU3 Des"e E\_F 0oi seu 5i5 iotec<rio e# .o 0en5Otte e e#pre,a"o o0icia #ente e# escre$er a &istria "e Bruhc`3 C&e,ara o ano EFFQ 9uan"o #orreu3 A o5ra s 0oi pu5 ica"a e# E_TU3 *arte "o te#po 0ora ,asto e# u# pro'ecto para reunio "as i,re'as6 9ue no "eu resu ta"o3 (ia'ou na It< ia para o5ter pro$as "e 9ue os "u9ues "e Bruns/ic` esta$a# i,a"os co# a 0a#! ia Este3 Apesar "e estes ser$i2os 0oi a0asta"o no Hano$er 9uan"o ]or,e I 0oi rei "e In, aterra6 principa #ente por9ue a sua 9uesto co# Ne/ton pro$ocara a antipatia in, esa3 Contu"o a princesa "e +a es6 co#o e e "i= aos seus correspon"entes6 esta$a a seu a"o contra Ne/ton3 Apesar "e essa protec2o6 #orreu e# "es0a$or3 A 0i oso0ia popu ar "e Ui5ni= encontra;se na 4h"o o,ia e nos *rincipios "a Nature=a e "a +ra2a6 u# "os 9uais Bi,nora;se 9ua C 0oi escrito para o pr!ncipe Eu,Hnio "e Sa5ia6 co e,a "e 4ar 5orou,&3 A 5ase "o seu opti#is#o encontra;se na Teo"iccia6 escrita para a rain&a Car ota RTI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "a *r:ssia3 Co#e2arei por estas o5ras e irei "epois Y parte #ais s i"a 9ue "eixou in%"ita3 Co#o Descartes e Spino=a6 Lei5ni= 5aseou a sua 0i oso0ia na no2o "e su5stAncia6 #as "i0ere tota #ente 9uanto Y re a2o "e esp!rito e #at%ria e 9uanto ao n:#ero "e su5stAncias3 Descartes a"#itira trHsK Deus6 espirito e #at%ria3 Spino=a s a"#ite Deus3 *ara Descartes6 extenso % essHncia "a #at%ria> para Spino=a6 extenso e pensa#ento so atri5utos "e Deus3 Lei5ni= a0ir#a 9ue a extenso no po"e ser atri5uto "e u#a su5stAncia6 por9ue i#p ica p ura i"a"e6 e s po"e pertencer a u# a,re,a"o "e su5stAncias> ca"a u#a "e e as "e$e ser inextensa3 Acre"itou portanto e# u# n:#ero in0inito "e su5stAncias a 9ue c&a#ou L#na"asN3 Ca"a u#a "e e as teria a ,u#as proprie"a"es "o ponto 0isico6 #as s consi"era"as e# a5stracto> "e 0acto6 ca"a u#a %^V u#a a #a3 De a9ui6 natura #ente6 re'eitar a extenso co#o atri5uto "a su5stAncia3 O :nico atri5uto essencia possi$e parece ser o pensa#ento3 Assi# Lei5rii= 0oi e$a"o a ne,ar a rea i"a"e "a #at%ria6 su5stituin"o;a por u#a in0inita 0a#i ia "e a #as3 A "outina "e 9ue as su5stAncias no po"e# inter0erir63 "esen$o $i"a pe os se,ui"ores "e Descartes6 Lei5ni= aceitou;a e tirou conse9uHncias curiosas3 Duas #na"as ; "i= e e ; no po"e# ter entre si re a2o causa > 9uan"o parece tere#;na6 % u#a i uso3 As #na"as6 co#o e e se expri#e6 Lno tH# 'ane as3N Isto "e0ronta "uas "i0icu "a"esK u#a6 e# "inA#ica6 on"e os corpos parece# a0ecta"os uns pe os outros6 especia #ente no c&o9ue> outra6 na percep2o6 9ue parece e0eito "o o5'ecto perce5i"o so5re o percipiente3 Deixe#os por en9uanto a "i0icu "a"e "inA#ica6 e $e'a#os a "a percep2oK Lei5ni= a0ir#a 9ue ca"a n#a"a re0 ecte o uni$erso6 no por9ue e e a a0ecte6 #as por9ue Deus &e "eu u#a nature=a 9ue espontAnea#ente pro"u= esse resu ta"o3 H< u#a L&ar#onia preesta5e eci"aN entre as #u"an2as "e u#a e outra #na"a6 9ue "< a aparHncia "e interac2o3 Isto % 5$ia#ente a extenso "os "ois re ,ios per0eitos 9ue toca# ao #es#o te#po3 Lei5ni= te# u# n:#ero in0inito "e re ,ios6 "ispostos pe o Cria"or para tocare# si#u tAnea#ente6 no por interac2o6 #as por ser3 per0eito o #ecanis#o3 Aos 9ue ac&a# sin,u ar a &ar#onia preesta5e eci"a6 Lei5ni= #ostra a pro$a a"#ir<$e 9ue e a "< "a existHncia "e Deus3

As #na"as 0or#a# u#a &ierar9uia e# 9ue a ,u#as so superiores a outras na c are=a e "istin2o co# 9ue re0 ecte# o uni$erso3 E# to"as &< a ,u# ,rau "e con0uso percepti$a $ari<$e co# a "i,ni"a"e "a #na"a respecti$a3 O corpo &u#ano co#p@e;se "e #na"as6 ca"a u#a "e e as % u#a a #a6 e i#orta 6 #as &< u#a "o#inante 9ue se c&a#a a a #a "o FILOSOFIA 4ODERNA RTU &o#e#6 "e cu'o corpo 0a= parte3 Esta #na"a % "o#inante no s por ter percep2@es #ais c aras "o 9ue as outras6 #as por9ue nas circunstAncias or"in<rias % causa "as #u"an2as no corpo &u#ano> 9uan"o #o$o o 5ra2o6 o 0i# ser$i"o pe o #o$i#ento est< na #na"a "o#inante6 isto %6 na #in&a a #a6 no nas #na"as 9ue co#p@e# o #eu 5ra2o3 Esta % a $er"a"e "o 9ue ao senso co#u# parece o contr? e "a #in&a $onta"e so5re o #eu 5ra2o3 O espa2o sensoria 6 assi# co#o o "os 0!sicos6 no % rea 6 #as te# u#a correspon"Hncia rea 6 9ue % a "isposi2o "as #na"as e# or"e# tri"i#ensiona 6 se,un"o o ponto "e $ista "o 9ua re0 ecte# o #un"o3 Ca"a #na"a $H o #un"o e# certa perspecti$a 9ue &e % pecu iar> neste senti"o po"e#os 0a ar6 u# tanto i$re#ente6 "e #na"as co# posi2o espacia 3 A"#iti"o este #o"o "e 0a ar6 po"e#os "i=er 9ue no existe $<cuo> ca"a ponto poss!$e est< preenc&i"o por u#a #na"a e u#a s3 No &< "uas exacta#ente se#e &antes> ta % o princ!pio ei5ni=iano "a Li"enti"a"e "os in"iscerni$eis3N E# contraste co# Spino=a6 Lei5ni= a"#itiu #uito "e i$re;ar5!trio no seu siste#a3 Tin&a u# Lpr!ncip!o "e ra=o su0icienteN6 o "e 9ue na"a ocorre se# u#a ra=o> #as 9uan"o se trata "e a,entes i$res6 as ra=@es "e ac2o Linc ina# se# necessitar3N O 9ue u# ser &u#ano 0a= te# se#pre #oti$o6 #as a ra=o su0iciente "a sua ac2o no te# necessi"a"e ,ica3 Assi# "i= Lei5ni= 9uan"o escre$e popu ar#ente6 #as co#o $ere#os tin&a outra "outrina 9ue ocu tou6 "epois "e $er 9ue Arnau " a ac&a$a &orrorosa3 As ac2@es "i$inas so "o #es#o tipo "e i5er"a"e3 Iei5ni= concor"a co# To#<s "e A9uino 9ue Deus no po"e a,ir contra as eis "a ,ica6 #as po"e "ecretar tu"o 9ue se'a ,!ca#ente poss!$e 6 o 9ue "< ,ran"e atitu"e "e esco &a6 Lei5ni= e$ou Y 0or#a 0ina as pro$as #eta0!sicas "a existHncia "e Deus6 9ue '< $in&a# "e Aristte es ou at% "e * ato6 0ora# 0or#a i=a"as pe os esco <sticos6 e u#a "e e as6 o ar,u#ento onto ,ico6 0oi in$enta"o por Santo Anse #o3 Re'eita"o por S3 To#<s6 o ar,u#ento re$i$eu e# Descartes3 Lei5n!=6 excepciona #ente perito e# ,ica6 apresentou os ;ar,u#entos #e &or "o 9ue at% ento se 0i=era3 *or isso $ou exa#in<; os e# re a2o co# e e3 Antes "e exa#e por#enori=a"o "os ar,u#entos6 note;se 9ue os te o,os #o"ernos '< no concor"a# co# e es3 A teo o,ia #e"ie$a "eri$a "a inte i,Hncia ,re,a3 O Deus "o (e &o Testa#ento % u# Deus "o po"er6 o "o No$o6 ta#5%# u# Deus "e a#or> #as o "os te o,os6 "e Aristte e^c a Ca $ino6 % "e car<cter inte ectua > a sua existHncia reso $e certos en!,; RTT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #as 9ue "e outro #o"o criaria# "i0icu "a"es na co#preenso "o uni$erso3 A "i$in"a"e 9ue aparece no 0 i# "e u# racioc!nio co#o a pro$a "e u#a proposi2o "e ,eo#etria no satis0e= Rousseau6 9ue re,ressou a u#a concep2o "e Deus #ais prxi#a "a "os E$an,e &os3 No essencia os te o,os #o"ernos6 especia #ente protestantes se,uira# Rousseau nesse aspecto3 Os 0i so0os 0ora# #ais conser$a"ores3 E# He,e 6 Lot=e e

Bra" e1 persiste# os ar,u#entos #eta0isicos6 apesar "e aant ter "ito 9ue os "e#o ira "e0initi$a#ente3 Lei5ni= apresenta 9uatro ar,u#entos para a existHncia "e DeusK o onto ,ico6 o cos#o ,ico6 o "as $er"a"es eternas6 o "a &ar#onia preesta5e eci"a6 9ue po"e ,enera i=ar;se ao "o p ano ou 0isico;teo ,ico6 co#o &e c&a#a aant3 (a#os $H; os sucessi$a#ente3 O ar,u#ento onto ,ico "epen"e "a "istin2o entre essHncia e existHncia3 U#a pessoa ou coisa a"#ite;se 9ue existe# e por outro a"o tH# certas 9ua i"a"es 9ue constitue# a sua LessHnciaN3 Hani et6 e#5ora no exista6 te# certa essHncia> % #e anc ico6 &esitante6 #or"a=6 ete3 Muan"o "escre$e#os6 #es#o #inuciosa#ente6 u#a pessoa 0ica a5erta a 9uesto "e e a ser rea ou i#a,in<ria3 Na in,ua,e# esco <stica "i=;se 9ue no caso "e u#a su5stAncia 0inita6 a essHncia no i#p ica a existHncia3 4as no caso "e Deus6 "e0ini"o co#o o Ser #ais per0eito6 Santo Anse #o6 se,ui"o por Descartes6 a0 ir# 9ue a essHncia i#p ica a existHncia6 por9ue u# Ser 9ue possui to"as as per0ei2@es % #e &or se existe "o 9ue se no existe6 "e on"e se se,ue 9ue no existin"o no % o Ser #ais per0eito3 Lei5ni= no aceita ne# recusa este ar,u#ento inteira#ente> consi"era necess<rio co#p et<; o6 pro$an"o 9ue Deus assi# "e0ini"o % poss!$e 3 Deu u#a pro$a "e6 9ue a i"eia "e Deus % poss!$e e #ostrou;a a Spino=a6 9uan"o o $iu e# Haia3 Esta pro$a "e0ine Deus co#o o Ser #ais per0eito6 isto %6 su'eito "e to"as as per0ei2@es> e u#a per0ei2o "e0ine;se co#o L9ua i"a"e si#p es6 positi$a e a5so uta 9ue expri#e se# i#ite a9ui o 9ue expri#e3N Lei5ni= pro$a 0Yci #ente 9ue no &< "uas per0ei2@es assi# "e0ini"as 9ue possa# ser inco#pat!$eis3 E ter#inaK LH< portanto6 ou po"e conce5er;se6 u# su'eito "e to"as as per0ei2@es6 ou Ser #Yxi#a#ente per0eito3 De on"e se se,ue 9ue existe6 por9ue a existHncia est< entre o n:#ero "as per0ei2@es3N aant contrap?s a este ar,u#ento 9ue LexistHnciaN no % u# pre"ica"o3 Outra re0uta2o resu ta "a #in&a teoria "as "escri2@es3 O ar,u#ento para u# esp!rito #o"erno no parece con$incente6 #as % #ais 0<ci con$encer#o;nos "e 9ue e e % 0a acioso6 "o 9ue "i=er precisa#ente on"e est< a 0a <cia3 FILOSOFIA 4ODERNA RTR O ar,u#ento cos#o ,ico % #ais p aus!$e K Deri$a "o ar,u#ento "a causa pri#a6 9ue '< $e# "o "o #otor i#$e "e Aristte es3 O "a causa pri#a % si#p es3 To"a coisa 0inita te# u#a causa6 9ue por si te# causa e assi# por "iante3 Esta s%rie in0inita no po"e #anter;se6 e o pri#eiro ter#o te# "e ser incausa"o6 se# o 9ue no &a$eria pri#eiro ter#o3 H< pois u#a causa incausa"a;5$ia#ente Deus3 E# Lei5ni= % "i0erente a 0or#a "o ar,u#ento3 To"asas coisas particu ares no #un"o so Lcontin,entesN6 isto %6 ,ica#ente % poss!$e 9ue no existisse#6 e o #es#o se "< co# o uni$erso3 4es#o supon"o;o se#pre existente6 na"a ne e #ostra por 9ue existe3 4as co#o na 0i oso0ia "e Lei5ni=6 tu"o te# "e ter u#a ra=o su0iciente6 a "o uni$erso % Deus3 Este ar,u#ento % #e &or "o 9ue + "irecto "a pri#eira causa6 e #enos 0<ci "e re0utar3 O "a causa pri#a assenta e# 9ue to"a s%rie te# pri#eiro ter#o6 o 9ue % 0a so> por exe#p o a s%rie "e 0rac2@es prprias no te# pri#eiro ter#o3 4as o ar,u#ento "e Lei5ni= no "epen"e "o co#e2o "o uni$erso no te#po3 + ar,u#ento % $< i"o se ;aceitar#os o principio "a ra=o su0iciente6 e 0a &a e# caso contr<rio3 *6 contro$erti"o o 9ue Lei5ni= pensa exacta#ente "o principio "e ra=o su0iciente3 Couturat enten"e 9ue e e si,ni0ica 9ue to"a proposi2o $er"a"eira % Lana !ticaN6 isto %6 9ue a sua contra"itria % autocontra"itria> #as esta interpreta2o Bapoia"a e# escritos in%"itos "e Lei5ni=C pertence6 se % $er"a"eira6 Y "outrina esot%rica3 Nas o5ras pu5 ica"as e e #ant%# 9ue &<

"i0eren2a entre proposi2@es necess<rias e contin,entes6 e s as pri#eiras se,ue# as eis "a ,ica e to"as as 9ue a0ir#a# existHncias so contin,entes6 excepto a "a existHncia "e Deus3 E#5ora Deus exista necessYria#ente6 a ,ica no o co#pe ia a criar o #un"o> pe o contr<rio 0oi u#a esco &a i$re #oti$a"a #as no necessita"a pe a sua 5on"a"e3 C aro 9ue aant te# ra=o "ec aran"o 9ue o ar,u#ento "epen"e "o onto ,ico3 Se a existHncia "o #un"o s po"e exp icar;se pe a "e u# Ser necess<rio6 ento "e$e &a$er u# Ser cu'a essHncia en$o $e a existHncia6 por9ue % o 9ue se enten"e por Ser necess<rio> #as se % poss!$e &a$er u# Ser cu'a essHncia en$o $e a existHncia6 s a ra=o se# experiHncia po"e "e0ini; o6 e a sua existHncia se,uir;se;< "o ar,u#ento onto ,ico> por9ue tu"o 9ue respeita Y essHncia po"e con&ecer;se in"epen"ente#ente "a experiHncia ; ta % pe o #enos a concep2o "e Lei5ni=3 A #aior p ausi5i i"a"e "o ar,u#ento cos#o ,ico e# contraposi2o co# o onto ,ico % portanto i usria3 I u# pouco "i0!ci expor co# preciso o ar,u#ento "as $er"a"es eternas3 Na ,enera i"a"e6 % assi#K U#a proposi2o co#o Lest< a c&o$erN % ora 0a sa6 ora $er"a"eira> #as L"ois e "ois so 9uatroN % se#pre $er"a; RT\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "eira3 *roposi2@es re ati$as Y [essHncia6 e no Y existHncia6 so se#pre $er"a"eiras ou nunca3 As se#pre $er"a"eiras so L$er"a"es eternasN3 O essencia "o ar,u#ento % 9ue as $er"a"es so parte "o conte:"o "os espiritos6 e as $er"a"es eternas "e$e# ser parte "o conte:"o "e u# espirito eterno3 ]< &a$ia o ar,u#ento an< o,o "e * ato 9ue "e"u= a i#orta i"a"e "a eterni"a"e "as i"eias> #as e# Lei5ni= o ar,u#ento % #ais "esen$o $i"o3 Sustenta 9ue a : ti#a ra=o para as $er"a"es contin,entes "e$e estar e# $er"a"es necess<rias3 A9ui o ar,u#ento % co#o o cos#o ,icoK "e$e &a$er u#a ra=o para to"o o #un"o contin,ente6 e essa ra=o no po"e ser contin,ente6 #as "e$e 5uscar;se entre as $er"a"es necess<rias3 Ora a ra=o pe a 9ua existe "e$e ta#5%# existir> portanto6 e# certo senti"o6 as $er"a"es eternas existe# e s po"e# existir co#o pensa#ento no espirito "e Deus3 Este ar,u#ento % rea #ente outra 0or#a "o cos#o ,ico6 #as 0ica a5erto Y o5'ec2o "e 9ue "i0ici #ente po"er< "i=er;se "e u#a $er"a"e 9ue e a LexisteN no espirito 9ue a apreen"e3 O ar,u#ento "a &ar#onia preesta5e eci"a6 corno Lei5ni= o exp@e6 s % $< i"o para 9ue# aceite as suas #na"as se# 'ane as 9ue re0 ecte# o uni$erso3 O ar,u#ento % 9ue se os re ,ios #arca# i,ua #ente o te#po se# interac2o causa 6 "e$e &a$er u#a causa exterior 9ue os re,u a> a "i0icu "a"e % a #es#a 9ue pre'u"ica to"a a #ona"o o,ia3 Se no &< interac2o6 co#o sa5e 9ua 9uer "e e as 9ue; as outras existe#J O 9ue parece re0 exo "o uni$erso po"e ser son&o3 Se I'ei5ni= te# ra=o6 % #era#ente son&o6 #as e e a0ir#ou "e certo #o"o 9ue as #ria"as tH# son&os se#e &antes ao #es#o te#po3 S^ u#a 0antasia6 9ue nunca teria pareci"o cri$e se no 0osse a pr%$ia &istria "o cartesianis#o3 No entanto o ar,u#ento ei5ni=iano po"e ser in"epen"ente "a sua #eta0!sica particu ar e trans0or#ar;se no c&a#a"o Lar,u#ento se,un"o o 0i#N6 9ue a0ir#a &a$er no #un"o coisas inexp ic<$eis p ausi$e #ente co#o pro"uto "e ce,as 0or2as naturais6 #as so #uito #ais racionais se to#a"as co#o pro$as "e u# propsito 5en%0ico3 Este ar,u#ento no te# "e0eito ; ,ico 0or#a > as pre#issas so e#piricas e a conc uso se,ue as re,ras usuais "a ; in0erHncia e#pirica3 Aceit<; a ou no "epen"e no "e 9uest@es #eta0isicas ,erais #as "e consi"era2@ es por#enori=a"as3 H< "i0eren2a i#portante entre este ar,u#ento e os outros6 especia #ente 9ue o Deus 9ue e e "e#onstra Bse % $< i"oC no precisa "e ter to"os os atri5utos #eta0!sicos usuais3 No6 precisa "e ser o#nipotente ou o#nisciente> po"e ser apenas #uito #ais s<5io e

po"eroso "o 9ue ns3 Os #a es "o #un"o po"e# "e$er;se ao seu po"er i#ita"o3 A ,uns te o,os #o"ernos usara# estas possi5i i"a"es na sua concep2o FILOSOFIA 4ODERNA . "e Deus> #as tais especu a2@es so a &eias Y 0i oso0ia "e Iei5ni=6 a 9ui $a#os $o tar3 U#a "as #ais caracter!sticas 0ei2@es "e essa 0i oso0ia % a "outrini "os #uitos #un"os poss!$eis3 U# #un"o % poss!$e se no contra"i= ai eis "a ,ica3 H< u#a in0ini"a"e "e #un"os poss!$eis6 9ue Deus conte# p ou antes "e criar este3 Sen"o 5o#6 "eci"iu criar o #e &or "os poss!$eis e consi"erou 9ue seria o #e &or o "e #aior excesso "e 5e# so5re o #a *o"eria ter cria"o u# #un"o se# o #a 6 #as no seria #e &or "o 9ui o existente6 por9ue ,ran"es 5ens se i,a# ,ica#ente a certos #a ee *ara "ar exe#p o3 tri$ia 6 u# copo "e <,ua 0ria 9uan"o esta#os se9uio/6 e# "ia ar"ente po"e "ar tanto pra=er 9ue 'u ,ue#os ter $a i"o a peni a "or "a se"e6 se# o 9ue no &a$eria pra=er to ,ran"e3 E# teo o,L no so estes exe#p os 9ue i#porta#6 #as a conexo "o peca"o co#6 i [ i$re;ar5itrio3 O i$re;ar5itrio % u# ,ran"e 5e#6 #as era ,ica#ent^ i#poss!$e Deus conce"H; o e i#pe"ir o peca"o3 Deus "eci"iu 0a=er i$r [ &o#e#6 e#5ora pre$isse 9ue A"o co#eria a #a26 e ine$itY$e #ent [ peca"o seria puni"o3 O #un"o resu tante6 e#5ora conten&a o #a 6 ter u# excesso "e 5e# so5re o #a superior ao "e 9ua 9uer outro #un"i poss!$e > este % portanto o #e &or "os poss!$eis e o #a 9ue cont%# no ar,u#ento contra a 5on"a"e "e Deus3 Este ar,u#ento pro$Y$e #ente satis0e= a rain&a "a *r:ssia3 Os seu ser$os continuara# a so0rer o #a > e a continuou a ,o=ar o 5e#6 e erK conso a"or ter; &e asse,ura"o u# ,ran"e 0i so0o 9ue era 'usto e rect ser assi#3 A so u2o ei5ni=iana "o pro5 e#a "o #a 6 co#o a #aior parte "a suas "outrinas popu ares6 % ,ica#ente poss!$e #as no con$incente3 Ur #ani9ueu retor9uiria 9ue o pior "os #un"os poss!$eis % este6 e# 9ue a coisas 5oas s ser$e# para au#entar os #a es3 O #un"o;"iria e e0oi cria"o por u# "e#iur,o per$erso6 9ue per#itiu o i$re; ar5itrio6 9u % 5o#6 para ter a certe=a "o peca"o6 9ue % #au6 e exce"e o 5e# "o i$rB ;ar5!trio3 O "e#iur,o ; continuaria e e ; criou a ,uns &o#ens $irtuose para po"ere# ser puni"os pe os per$ersos> por9ue a pena "o $irtuoso #a to ,ran"e 9ue torna o #un"o pior "o 9ue se no &ou$esse &o#er 5ons3 No "e0en"o esta opinio6 9ue ten&o por 0antasia> s "i,o 9ue n o % #ais "o 9ue a teoria "e Lei5ni=3 O &o#e# "ese'a pensar 9ue o uni$ers % 5o#6 e ren"e;se a #aus ar,u#entos e# 0a$or "e isso6 ao passo 9ue e ar,u#entos 9ue o "i=e# #au so ri,orosa#ente es#eri &a"os3 De 0act o #un"o % e# parte 5o# e e# parte #au6 e s &< Lpro5 e#a3 "o #a 9uan"o se ne,a este 0acto e$i"ente3 RT_ HISTORIA DA *ILOSOFIA OCIDENTAL *asso a,ora Y 0i oso0ia esot%rica "e Lei5ni=6 on"e &< ra=@es para #uito "o 9ue parece ar5itr<rio ou 0ant<stico nas suas exposi2@es popu ares6 assi# co#o u#a interpreta2o "as suas "outrinas6 9ue se ti$esse# si"o ,era #ente con&eci"as6 teria# torna"o a9ue as #uito #enos aceit<$eis3 EZ^ not<$e 9ue e e se i#p?s assi# "e ta #o"o aos estu"iosos "e 0i oso0ia 9ue a #aior parte "os e"itores "e se ec2@es tira"as "a i#ensa #o e "e #anuscritos pre0erira# o 9ue re0or2a$a a interpreta2o $u ,ar "o siste#a e re'eitara# co#o insi,ni0icati$os ensaios on"e e e se #ostra$a pensa"or #uito #ais pro0un"o "o 9ue "ese'a$a parecer3 A #aior parte "os textos :teis para co#preen"er a sua "outrina esot%rica 0ora# pu5 ica"os pri#eiro e# EQFE ou EQFU e# "uas o5ras "e Lu!s Couturat3 U# "e e es te# no co#e2o a nota "e Lei5ni=K LA9ui 0i= enor#es pro,ressosN3 Apesar "e isso nen&u# e"itor ac&ou 9ue $a esse a pena i#pri#i; o at%

9uase "ois s%cu os "epois "a #orte "e Lei5ni=3 Z certo 9ue as cartas a Arnau "6 on"e se encontra a parte #ais pro0un"a "a sua 0i oso0ia6 s 0ora# pu5 ica"as no s%cu o xix> #as eu 0ui o pri#eiro a notar a sua i#portAncia3 A resposta "e Arnau " a essas cartas era "esani#a"ora3 Escre$e e eK LAc&o nesses pensa#entos tantas coisas 9ue #e assusta#6 e to"os os &o#ens6 se no erro6 ac&aro espantosas6 9ue no $e'o a uti i"a"e "e u#a o5ra "ecerto re'eita"a por to"a a ,ente3N Esta opinio &osti e$ou se# ":$i"a Lei5ni= a ;a"optar u#a po !tica "e se,re"o para os seus $er"a"eiros pensa#entos e# #at%ria 0i os0ica3 A concep2o "e su5stAncia6 0un"a#enta na 0i oso0ia "e Descartes6 Spino=a e I36ei5ni=6 "eri$a "a cate,oria ,ica "e su'eito e pre"ica"o3 Certas pa a$ras po"e# ser su'eito ou pre"ica"o> e3 ,6 posso "i=er Lo c%u % a=u N e Lo a=u % u#a cor3N Outras pa a$ras ;e os no#es prprios so os exe#p os #ais 5$ios ; s po"e# ser su'eitos co#o u# "os ter#os "a re a2o e consi"era#;se "esi,nati$os "e su5stAnh Su5stAncias6 a %# "a sua caracter!stica ,ica6 persiste# no te#po a no ser "estrui"as pe a o#nipotHncia "i$ina Bo 9ue po"e#os in0erir nunca suce"eC3 To"a proposi2o $er"a"eira % ou ,era 6 co#o Lto"os os &o#ens so #ortaisN6 caso e# 9ue se esta5e ece 9ue u# pre"ica"o i#p ica outro6 ou particu ar6 co#o LScrates % #orta N6 caso e# 9ue o pre"ica"o est< conti"o no su'eito6 e a 9ua i"a"e "enota"a pe o pre"ica"o % parte "a no2o "e su5stAncia "enota"a pe o su'eito3 Tu"o 9ue ocorre a Scrates po"e a0ir#ar;se e# u#a proposi2o eni9ue LScratesN % su'eito e os ter#os "escriti$os "o 9ue ocorre so o pre"ica"o3 O con'unto "e esses pre"ica"os 0or#a a Lno2oN "e Scrates3 To"os &e pertence# necessYria#ente no senti"o "e 9ue u#a su5stAncia "e 9ue e es no pu"esse# ser a0ir#a"os co# $er"a"e no seria Scrates6 #as a ,u%# "i0erente3 FILOSOFIA 4ODERNA RTW Lei5ni= acre"ita$a 0ir#e#ente na i#portAncia "a ,ica6 no s nc "o#!nio prprio6 #as co#o 5ase "a #eta0isica3 A sua o5ra "e ,ica #ate3 #<tica teria ti"o i#portAncia enor#e se a ti$esse pu5 ica"o> teria si"e o 0un"a"or "a ,ica #ate#<tica6 assi# con&eci"a s%cu o e #eio #ais ce"o3 No a pu5 icou por ter conc u!"o 9ue o si o,is#o "e Aristte es erra$a e# a ,uns pontos> o seu respeito a Aristte es no &e per#itia crH; o e sup?s 9ue o erro "e$ia ser seu3 No entanto to"a a $i"a acariciou a esperan2a "e "esco5rir u#a esp%cie "e #ate#<tica ,enera i=a"a6 9ue c&a#ou C&aractoristica Uni$ersa is6 e# 9ue o pensa#ento 0osse su5stitui"o pe o c< cu o3 LSe a ti$%ssernosN6 "i= e e6 Lpo"er!a#os raciocinar e# #eta0!sica e #ora co#o e# ,eo#etria e an< ise3N LHa$en"o contro$%rsias6 no seria #ais necess<ria a "iscusso entre 0i so0os "o 9ue entre ca cu a"ores3 *ara isso 5astaria pe,ar nos <pis "e ar"sia e "i=ere# u# ao outro Bco# u# a#i,o a assistir6 se ,ostasse#CK Ca cu e#os3N Lei5ni= ;5aseou a sua 0i oso0ia e# "uas pre#issas ,icas6 a ei "e contra"i2o e a "a ra=o su0iciente3 A#5as "epen"e# "a no2o "e proposi2o Lana iticaN6 e# 9ue o pre"ica"o est< conti"o no su'eito;por exe#p o L to"os os &o#ens 5rancos so &o#ens3N A ei "e contra"i2c esta5e ece 9ue to"as as proposi2@es ana !ticas s o $er"a"eiras3 A "e ra=c su0iciente Bs no siste#a esot%ricoC esta5e ece 9ue to"as as proposi2@eE $er"a"eiras so ana !ticas3 is;to ap ica;se at% ao 9ue consi"erar!a#os proposi2@es e#piricas e# #at%ria "e 0acto3 Se 0a2 o u#a $ia,e#6 a no2c "a #in&a pessoa "e$e "e to"a a eterni"a"e ter inc u!"o a no2o "e essa $ia,e#6 9ue % pre"ica"o para #i#3 L*o"e "i=er;se 9ue a nature=a "e u#a su5stAncia in"i$i"ua ou ser co#p eto % ter u#a no2o to co#p eta 9ue 5aste para co#preen"er e "e"u=ir "e ai to"os os pre"ica"os "o su'eitc a 9ue se atri5ui a no2o3 Assi#6 a 9ua i"a"e "e rei6 9ue pertence a A exan"re 4a,no6 a5strain"o "o su'eito6 no "eter#ina su0iciente#ente c

in"i$!"uo e no en$o $e outras 9ua i"a"es "o su'eito6 ne# tu"o 9ue a no2C "e este pr!ncipe cont%#6 ao passo 9ue Deus6 $en"o a no2o in"i$i"ua ot &aeceei"a"e "e A exan"re $H ne a ao #es#o te#po a 5ase e ra=o i to"os os pre"ica"os 9ue po"e# atri5ui r;se; &e6 co#o6 por exe#p o6 se e E $enceria Dario ou *orus6 con&ecen"o at% a piiori Be no por experiHnciaC se #orreu "e #orte natura ou "e $eneno6 o 9ue ns s po"e#os sa5e6 pe a &istria3N U#a "as proposi2@es #ais "e0ini"as so5re a 5ase "a sua #eta0isic_ encontra;se e# u#a carta a Arnau "K LExa#inan"o a #in&a no2o "e proposi2o $er"a"eira6 ac&o 9ue cai pre"ica"o6 necess<rio ou contin,ente6 passa"o6 presente6 ou 0uturo6 estA co#preen"i"o na no2o "o su'eito6 e na"a #ais per,unto333 A proposi2 B RRF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL e# 9uesto % "e ,ran"e i#portAncia6 e #erece ser 5e# esta5e eci"a6 por9ue se se,ue 9ue to"a a a #a % u# #un"o Y parte6 in"epen"ente "e 9ua 9uer outro6 excepto Deus> 9ue no s % i#orta e por assi# "i=er i#pass!$e 6 #as conser$a na sua su5stAncia rasto "e tu"o 9uanto &e suce"e3N Exp ica "epois 9ue no &< interac2 o entre as su5stAncias #as acor"o no #o"o "e re0 ectir o uni$erso6 ca"a u#a "o seu ponto "e $ista3 No po"e &a$er interac2o por9ue tu"o 9ue suce"e a ca"a su'eito % parte "a sua no2o e eterna#ente "eter#ina"o se a su5stAncia existe3 Este siste#a % e$i"ente#ente to "eter#inista co#o o "e Spino=a3 Arnau " sente &orror por esta proposi2o "e Lei5ni=K LA no2o in"i$i"ua "e ca"a pessoa i#p ica "e u#a $e= para se#pre tu"o 9ue &e acontece3N A i"eia % e$i"ente#ente inco#pat!$e co# a "outrina crist "o peca"o e "o i$re;ar5itrio3 *erante o #au aco &i#ento "e Arnau "6 Lei5ni= /itou cui"a"osa#ente a pu5 ica2o3 *ara seres &u#anos &< "ecerto "i0eren2a entre $er"a"es ,icas e $er"a6"es "e experiHncia6 "i0eren2a 9ue se re$e a e# "ois #o"os3 *ri#eiro6 e#5ora tu"o 9ue suce"e a A"o se si,a "a sua no2o6 se e e existe6 ns s po"e#os a0ir#ar; &e a existHncia por experiHncia3 Se,un"o6 a no2o "e u#a su5stAncia in"i$i"ua % in0inita#ente co#p exa6 e s Deus po"e 0a=er a ;an< ise necess<ria para "e"u=ir os pre"ica"os3 4as estas "i0eren2 as "e$e#;se Y nossa i,norAncia e i#ita2o inte ectua > para Deus no existe#3 Deus apreen"e a no2o "e A"o na sua co#p exi"a"e in0inita e po"e portanto $er co#o ana !ticas to"as as proposi2@es $er"a"eiras re ati$as a A"o3 *o"e a0ir#ar a h cse A"o existe3 Co#o Deus con&ece a sua prpria 5on"a"e6 se,ue;se 9ue criar< o #e &or #un"o poss!$e > e ta#5%# sa5e se si# ou no A"o 0a= parte "e esse #un"o3 No &< pois 0u,a ao "eter#inis#o seno a "a nossa i,norAncia3 4as &< outro ponto #uito curioso3 Muase se#pre Lei5ni= apresenta a Cria2o co#o acto i$re "e Deus e exerc!cio "a sua $onta"e3 De acor"o co# esta "outrina6 a "eter#ina2o "o 9ue rea #ente existe no se e0ectua pe a o5ser$a2o #as pe a $ia "a 5on"a"e "e Deus3 X parte a 5on"a"e "e Deus 9ue o e$a a criar o #e &or #un"o poss!$e 6 no &< ra=o a para existir u#a coisa "e pre0erHncia a outra3 4as Ys $e=es6 e# pap%is 9ue nunca "eu a er6 &< u#a teoria tota #ente "i0erente so5re a ra=o "e existHncia e "e inexistHncia "e coisas i,ua #ente poss!$eis3 Se,un"o e a6 tu"o 9ue no existe uta por existir #as ne# to"os os poss!$eis existe# por ne# to"os sere#6Lco#poss!$eisN3 *o"e ser poss!$e existir A e ta#5%# B6 #as no a#5os3 Nesse caso6 A e B no so Lco#poss!$eisN3 Duas ou #ais coisas s so co#poss!$eis 9uan"o to"as po"e# existir3 Lei5ni= parece ter i#a,ina"o u#a esp%cie FILOSOFIA 4ODER-A RRE

"e ,uerra no Li#5o &a5ita"o por essHncias6 to"as tentan"o existir> nesta ,uerra co#5ina#;se ,rupos "e co#possi$eis e o #aior ,rupo $ence6 co#o o ,rupo #ais a#p o e# u#a 9uesto po !tica3 Lei5ni= at% usa esta concep2o co#o #o"o "e "e0inir existHnciaK LO existente po"e "e0inir;6se o 9ue % co#pat!$e co# #ais coisas "o 9ue a ,u#a coisa inco#pat!$e co# e e3N Isto %6 se A % inco#pat!$e co# B6 #as co#pat!$e co# C6 D6 e E6 #as B s % co#pat!$e co# F6 e +6 ento A #as no B6 existe por "e0ini2o3 ^pO existenteN6 "i= oe e6 L% o ser co#pat!$e co# #aior n:#ero "e coisas3N A9ui no &< re0erHncia a Deus ne# ao acto "a cria2o3 Ne# se precisa seno "e ,ica pura para "eter#inar o 9ue existe3 A 9uesto "e se A e B so co#poss!$eis % para Lei5eni= apenas ,ica6 isto %K A existHncia con'unta "e A e B en$o $e contra"i2oJ Se,ue;se 9ue terica#ente a ,ica po"e "eci"ir 9ua o ,rupo "e co#possi$eis #ais a#p o6 e conse9uente#ente esse ,rupo existe3 Ta $e= Lei5ni= no pensasse rea #ente 9ue se trata$a "e u#a "e0ini2@/ "e existHncia3 Se era ap%nas u# crit%rio6 po"e conci iar;se co# a sua $iso popu ar6 por #eio "o 9ue c&a#a Lper0ei2o #eta0isicaN3 No senti"o e# 9ue o usa6 o ter#o parece si,ni0icar 9uanti"a"e "e existHncia3 LNo %N6 "i= e e6 Lseno a ,ran"e=a "a rea i"a"e positi$a6 enten"i"a estrita#ente3N E e a0ir#a se#pre 9ue Deus criou tanto 9u oanto poss!$e > % u#a "as ra=@es "e re'eitar o $<cuo3 H< u#a cren2a ,era B9ue eu nunca enten"iC "e 9ue % #e &or existir "o 9ue no existir6 e por isso se exorta# as crian2as a ser ,ratas aos pais3 Lei5ni= e$i"ente#ente % "e este parecer6 e pensou 9ue a 5on"a"e "e Deus criou u# uni$erso to p eno 9uanto posag$e 3 Se,ue;se 9ue o #un"o rea consiste no #aior ,rupo "e co#poss!$eis3 Seria ain"a poss!$e 9ue a ,ica s por si6 "a"o u# ,ico su0iciente#ente &<5i 6 po"eria "eci"ir se u#a "a"a osu5stAncia poss!$e existiria ou no3 No seu pensa#ento pri$a"o6 Lei #i= % o #e &or exe#p o "e 0i so0o 9ue usa a ,ica co#o c&a$e "a #eta0!sica3 Este tipo "e 0i oso0ia co#e2a co# *ar#%ni"es6 % usa"o por * ato na teoria "as i"eias para pro$ar $<rias proposi2@es extra ,icas3 Ao #es#o tipo pertence# Spino=a E He,e 3 4as nen&u# % to n!ti"o co#o Lei5iii= e# tirar in0erHncias "a sintaxe para o #un"o rea 3 Esta esp%cie "e ar,u#enta2o caiu e# "escr%"ito co# o pro,resso "o e#piris#o3 No 9uero "o,#ati=ar so5re possi5i i"a"e "e in0erHncias $< i"as "a in,ua,e# para 0actos no; in,u!sticos> #as certa#ente as in0erHncias "e Le 5ni= e outros 0i so0os a priori nc so $< i"as por 9ue a ,ica % "e0eituosa3 A ,ica su'eito; pre"ica"o6 aceita por to"os os 0i so0os "o passa"o6 ou i,nora inteira#ente re a2@es ou pro"u= ar,u#entos 0a aciosos para pro$ar 9ue as re a2@es no so reais RRI `UST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 6ei5ni= % cu pa"o "e inconsistHncia especia ao co#5inar a ,ica su'eito;pre"ica"o co# o p ura is#o6 por9ue a proposi2o L&< #uitas #na"asN no % "a 0or#a su'eito; pre"ica"o3 *ara ser consistente u# 0i so0o con$icto "e 9ue to"as as proposi2@es so "e essa 0or#a6 "e$e ser #onista co#o Spino=a3 Lei5ni= re'eitou o #onis#o e# ,ran"e parte "e$i"o ao seu interesse pe a "inA#ica e ao seu ;ar,u#ento "e 9ue extenso en$o $e repeti2o e portanto no po"e ser atri5uto "e u#a s su5stAncia3

Lei5ni= % escritor o5scuro6 e o seu e0eito na 0i oso0ia a e# 0oi torn<; a pe"ante e <ri"a3 O seu "isc!pu o .o 06 9ue "o#inou nas Uni$ersi"a"es a e#s at% a pu5 ica2o "a Cr!tioa "a6 Ra=o *ura6 "e aant6 p?s "e parte o 9ue era #ais interessante e# Lei5ni= e pro"u=iu u# #%to"o "e pensar seca#ente pro0essora 3 Fora "a A e#an&a6 a 0i oso0ia "e Lei5ni= te$e pe9uena in0 uHncia> o seu conte#porAneo Loc`e orientou a 0i oso0ia 5ritAnica6 en9uanto e# Fran2a Descartes continuou a reinar at% ser "estrona"o por (o taire6 9ue p?s e# #o"a o e#piris#o in, Hs3 No entanto I'ei5ni= % u# ,ran"e &o#e#6 o 9ue % #ais c aro a,ora "o 9ue antes3 A %# "e e#inente #ate#<tico in$entor "o c< cu o in0initesi#a 6 0oi pioneiro "a ,ica #ate#<tica e o pri#eiro a co#preen"er; &e a i#portAncia3 As suas &ipteses 0i os0icas6 e#5ora 0antasistas6 so6 #uito c aras e capa=es "e expresso precisa3 At% as suas #na"as po"e# ain"a ser :teis6 para su,erir ca#in&os poss!$eis "e percep2o $isua e#5ora no possa# ser consi"era"as Lse#;'ane asN3 *or #i#6 o 9ue 'u ,o #e &or na teoria "as #na"as so as "uas esp%cies "e espa2o6 u#a su5'ecti$a6 nas percep2@es "e ca"a #na"a6 outra o5'ecti$a6 na reunio "os pontos "e $ista "as $<rias #na"as3 Isto6 creio eu6 ain"a % :ti na re a2o "a percep2o co# a 0!sica BEC3 BEC So5re Lei5ni=6 eia;se o estu"o "e 4artia +u%rou t6 D1na#i9ue et 4%tap&1si9ue Lei5ni=iennes6 *aris6 EQUT3 BR3 F3C CA*ITULO GEE LIBERALIS4O FILOS@FICO O surto "o i5era is#o e# po !tica e 0i oso0ia "< #at%ria "e estu"B para u#a 9uesto #uito ,era e #uito i#portanteK a "e sa5er 9ua E in0 uHncia "e circunstAncias po !tico; sociais e# pensa"ores e#inentes B ori,inais6 e reciproca#ente 9ua a in0 uHncia "e esses &o#ens no "esen3 $o $i#ento po !tico e socia su5se9uente3 De$e#os "e0en"er;nos "e "ois erros opostos e $u ,ares3 *or u# a"o os &o#ens #ais 0a#i iari=a"os co# i$ros "o 9ue co# ne,cios ten"eir3 a so5resti#ar a in0 uHncia "os 0i so0os3 Muan"o u# parti"o po !tico RB "ec ara inspira"o na "outrina "e Ta ;e;Ta pensa# 9ue as suas ac2@e` "e$e# atri5uir;se a Ta ;e;Ta 6 ao passo 9ue 0re9uente#ente o 0i so0c % apenas ac a#a"o por9ue reco#en"a o 9ue o parti"o teria 0eito err 9ua 9uer caso3 At% &< pouco6 9uase to"os os escritores "e i$ros exa,era$a# o e0eito "os seus pre"ecessores na #es#a arte3 4as e# reac2c contra o $e &o erro sur,iu u# no$o6 o "e consi"erar os te\rip;os 9uasE pro"uto passi$o "as circunstAncias6 se# in0 uHncia sens!$e no curso "o36K aconteci#entos3 As i"eias seria# neste caso co#o a espu#a super0icia] "e correntes pro0un"as6 "eter#ina"as por causas #ateriais e t%cnicasK as #u"an2as sociais no se "e$e# #ais ao pensa#ento "o 9ue o cursc "e u# rio Ys 5o &as 9ue re$e a# a sua "irec2o a u# especta"or3 Muante a #i# a $er"a"e est< entre estes "ois extre#os3 Entre i"eias e $i"a pr<; o>ca6 co#o e# tu"o #ais6 &< interac2o> per,untar 9ua % causa e 9ua e0eito % to 0:ti co#o o pro5 e#a "a ,a in&a e "o o$o3 No per"erei te#po co# a 9uesto e# a5stracto6 #as consi"erarei &istrica#ente u# caso i#portante "a 9uesto ,era ; o "esen$o $i#ento "o i5era is#o E suas conse9uHncias "o 0i# "o s%cu o x$ii ;at% &o'e3 RRT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL O i5era is#o pri#iti$o % pro"uto "a In, aterra e "a Ho an"a e te# caracter!sticas 5e# "e0ini"as3 De0en"eu a to erAncia re i,iosa> era protestante6 #as antes atitu"in<rio "o 9ue 0an<tico> consi"era$a est:pi"as as ,uerras "e re i,io3 (a ori=ou o co#%rcio e in":stria6 0a$oreceu a c asse #%"ia e# pro,resso #ais "o 9ue a #onar9uia e a aristocracia> te$e i#enso respeito pe o "ireito "e proprie"a"e6 especia #ente 9uan"o resu ta"o "o tra5a &o "o possui"or in"i$i"ua 3 O princ!pio "e &ere"itarie"a"e6 e#5ora

no repe i"o6 tin&a a cance #ais restrito "o 9ue antes> e# particu ar6 o "ireito "i$ino "os reis ce"ia Y opinio "e 9ue u#a co#uni"a"e te# inicia #ente "e 9ua 9uer #o"o o "ireito "e esco &er a sua 0or#a "e ,o$erno3 De a! a ten"Hncia "oV i5era is#o pri#iti$o para a "e#ocracia te#pera"a pe o "ireito "e proprie"a"e3 Ha$ia a cren2a ; a principio no exp !cita inteira#ente ; "e 9ue os &o#ens nasce# i,uais6 e a "esi,ua "a"e su5se9uente resu ta "e circunstAncias6 o 9ue acentua$a o $a or "a e"uca2o co#o oposta a caracter!sticas con,%nitas3 Ha$ia certa pre$en2o contra o ,o$erno6 por9ue os ,o$ernos e# 9uase to"a a parte esta$a# na #o "e reis ou aristocratas6 raro co#preensi$os ou respeita"ores "a necessi"a"e "os ne,ociantes6 #as essa "escon0ian2a era contrasta"a pe aV esperan2a "e 9ue no tar"aria# #uito a co#preenso e o respeito3 O i5era is#o pri#iti$o era opti#ista6 en%r,ico e 0i os0ico por9ue representa$a 0or2as e# "esen$o $i#ento6 co# esperan2a "e $itria 0<ci e #uito 5en%0ica para a &u#ani"a"e3 Opun&a;se a tu"o 9ue era #e"ie$a e# 0i oso0ia co#o e# po !tica6 por9ue as teorias #e"ie$ais tin&a# ser$i"o para sancionar os po"eres "a I,re'a e "o rei6 para 'usti0icar perse,ui2@es e tra$ar o surto "a ciHncia> #as ta#5%# se opun&a ao 0anatis#o #o"erno "e ca $inistas e ana5aptistas3 Mueria u# ter#o Y uta po !tica e teo ,ica6 i5ertan"o as ener,ias para e#presas "e co#%rcio e ciHncia6 co#o a Co#pan&ia "a in"ia Orienta ou o Banco "e In, aterra6 a teoria "a ,ra$ita2 o e a "esco5erta "a circu a2o "o san,ue6 No #un"o oeste o 0anatis#o ia ce"en"o passo ao i u#inis#o> 0in"ara o #e"o "a Espan&a6 to"as as c asses prospera$a# e as #aiores esperan2as parecia# e,iti#as ao #ais #e"era"o 'ui=o3 Durante ce# anos na"a as "es#entiu> por 0i#6 e as #es#as ,erara# a Re$o u2o Francesa6 9ue con"u=iu a Napo eo e "epois Y Santa A ian2a3 Des"e ento o i5era is#o entrou no "o#!nio "as paix@ es e "esen$o $era#;se os aspectos an<r9uicos "o in"i$i"ua is#o3 O cu to "o &eri6 corno o expusera# Car 1Ec e Niet=sc&e6 % t!pico "e esta 0i oso0ia3 Ne a se co#5inara# $<rios e e#entos3 Ha$ia a$erso ao in"ustria is#o anterior6 "io Y sua 0ea "a"e6 repu ,a pe as suas crue "a"es3 Hou$e a sau"a"e "a DI6i"e 4%"ia i"ea i=a"a pe o "io ao #un"o #o"erno3 Hou$e u#a tentati$a e e co#5inar a "e0esa "os pri$i %,ios #ortos "a I,re'a e "a aristocra; FILOSOFIA 4ODERNA RRR cia co# a "e0esa "os assa aria"os contra a tirania "os 0a5ricantes3 A0ir#ou;se co# $i,or o "ireito "e re5e io e# no#e "o naciona is#o e o esp en"or "a ,uerra e# "e0esa "a L i5er"a"eN3 B1ron 0oi o poeta "o #o$i#ento> Fic&te6 Car 1Ee e Niet=sc&e os seus 0i so0os3 4as no po"en"o ns to"os ser c&e0es &ericos6 ne# 0a=er pre$a ecer o in"i$!"uo 9ue so#os6 esta 0i oso0ia6 co#o to"as as outras 0or#aa "e anar9uis#o6 ine$itY$e #ente e$a$a ao ,o$erno "esptico "o L&eriN co# #aior Hxito3 E6 u#a $e= esta5e eci"a a sua tirania6 supri#iria nos outros a %tica auto;a0ir#ati$a 9ue o e$ara ao po"er3 Esta teoria portanto re0uta;se a si #es#a6 por9ue a sua a"op2o e$a Y rea i=a2o "e a ,u#a coisa co#p eta#ente "i$ersaK u# Esta"o "itatoria e# 9ue o in"i$!"uo % repri#i"o se$era#ente3 Ain"a outra 0i oso0ia resu tou no essencia "o i5era is#o6 a "e 4arx3 *or a,ora apenas a citarei3 Loc`e6 o #ais in0 uente6 #as "e nen&u# #o"o o #ais pro0un"o "os 0i so0os #o"ernos6 "eu;nos a exposi2o #ais co#preensi$a "a 0i oso0ia i5era 3 Na In, aterra as suas i"eias esta$a# to "e &ar#onia co# as "os &o#ens #ais inte i,entes 9ue % "i0!ci "escre$er; &es a in0 uHncia6 excepto e# 0i oso0ia terica> e# Fran2a6 on"e e$ara# Y oposi2o ao re,i#e existente6 na pr<tica6 e ao pre"o#!nio "o cartesianis#o6 e# teoria6 ti$era# e0eito consi"er<$e no curso "os aconteci#entos3 SZ exe#p o "e u# principio ,era K u#a 0i oso0ia "esen$o $i"a e# pais po !tica e econ#ica6 #ente ;a$an2a"o6 e 9ue % no u,ar

"e ori,e# pouco #ais "o 9ue c ari0ica2o e siste#ati=a2o "o pensa#ento pre"o#inante6 po"e e# 9ua 9uer outra parte $ir a ser 0onte "e ar"or re$o ucion<rio e por 0i# "e unia re$o u2o rea 3 i,^ principa #ente atra$%s "os tericos 9ue as #<xi#as po !ticas "e pa!ses a$an2a"os se torna# con&eci"as nos 9ue o so #enos3 Nos pri#eiros6 a pr<tica inspira a teoria> nos se,un"os6 a teoria inspira a pr<tica3 Esta % u#a "as ra=@es por 9ue i"eias transp anta"as raro tH# o #es#o H xito 9ue no so o nati$o3 Antes "e tratar "a 0i oso0ia "e Loc`e6 $e'a#os as circunstAncias "o s%cu o x$ii in, Hs6 9ue ti$era# in0 uHncia nas suas opini@es3 O con0 ito rei;par a#ento na ,uerra ci$i "eu aos in, eses "e u#a $e= para se#pre o apre2o "o co#pro#isso e "a #o"era2o6 o receio "e e$ar 9ua 9uer teoria Y sua conc uso ,ica6 e at% &o'e o conser$ara#3 Os princ!pios "e0en"i"os pe o Lon,o *ar a#ento tin&a# "e co#e2o o apoio "e u#a ,ran"e #aioria3 Mueria# a5o ir o "ireito rea "e conce"er #onop ios co#erciais e 0a=er; &e recon&ecer 9ue s o *ar a#ento tin&a "ireito "e an2ar i#postos3 Dese'a$a# i5er"a"e "entro "a I,re'a "e In, aterra para opini@es e pr<ticas perse,ui"as pe o arce5ispo Lau"3 4antin&a# 9ue o RR\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL *ar a#ento "e$ia reunir;se e# inter$a os esta5e eci"os e no apenas nas raras ocasi@es e# 9ue o rei consi"era$a in"ispens<$e a sua c+ a5ora2o3 Opun&a#;se Y priso ar5itr<ria e Y su5ser$iHncia "os 'ui=es perante o "ese'o rea 3 4as #uitos6 apesar "e aceitare# estes 0ins6 no esta$a# prepara"os para u#a ,uerra contra o rei6 9ue &es parecia trai2o e i#pie"a"e3 Lo,o 9ue e a esta ou6 a "i$iso "e 0or2as tornou;as 9uase i,uais3 O "esenro ar po !tico "es"e a ,uerra ci$i ao protectora"o "e Cro#/e %;nos &o'e 0a#i iar #as era ento se# prece"ente3 O parti"o par a#entar tin&a "uas 0ac2@esK pres5iterianos e in"epen"entes3 Os pres5iterianos "ese'a$a# conser$ar a I,re'a "e Esta"o6 #as a5o ir os 5ispos> os6 in"epen"entes concor"a$a# 9uanto aos 5ispos6 #as 9ueria# 9ue ca"a con; ,re,a2o i$re#ente esco &esse a sua teo o,ia6 se# inter0erHncia "e ,o$erno centra ec esi<stico3 A #aioria "os pres5iterianos era "e c asse socia #ais e e$a"a "o 9ue os in"epen"entes e as suas opini@es po !ticas era# #ais #o"era"as3 Dese'a$a# c&e,ar a acor"o co# o rei o,o 9ue a "errota o tornasse conci ia"or3 4as "uas circunstAncias i#possi5i ita$a# a sua po !ticaK pri#eiro6 o rei a"optara u#a o5stina2o "e #<rtir 9uanto aos 5ispos> se,un"o6 a "errota "o rei 0oi "i0!ci e s o5ti"a por Cro#/e co# o ex%rcito "e no$o tipo6 0or#a"o por in"epen"entes3 *ortanto6 9ue5ra"a a resistHncia #i itar "o rei6 e e no po"ia ain"a ser in"u=i"o a 0a=er u# trata"o6 e os pres5iterianos tin&a# per"i"o a prepon"erAncia "e 0or2a ar#a"a nos ex%rcitos par a#entares3 A "e0esa "a "e#ocracia "era o po"er a u#a #inoria6 9ue usa$a co# "espre=o co#p eto "a "e#ocracia e "o ,o$erno par a#entar3 Muan"o Car os I tentou pren"er os cinco #e#5ros &ou$e u# c a#or uni$ersa e o #a o,ro tornou;o ri"!cu o3 4as Cro#/e no te$e "i0icu "a"es3 De#itiu cerca "e ce# #e#5ros pres5iterianos e o5te$e u#a #aioria su5ser$iente3 Muan"o 0ina #ente reso $eu "e#itir to"o o *ar a#ento6 Lne# u# co a"rouN ; a ,uerra concentrara a i#portAncia apenas na 0or2a #i itar e pro"u=ira o "espre=o "as 0or#as constitucionais3 Durante o resto "a $i"a "e Cro#/e o ,o$erno "e In, aterra 0oi u#a tirania #i itar6 o"ia"a por u#a #aioria ca"a $e= #ais $asta "a na2o6 #as i#possi$e "e expu sar en9uanto s os seus parti"<rios esti$esse# ar#a"os3 Car os II6 "epois "e an"ar escon"i"o entre car$a &os e $i$er re0u,ia"o na Ho an"a6 "eci"iu co# a Restaura2o no repetir as suas $ia,ens6 o 9ue i#pun&a certa #o"era2o3

No preten"eu o po"er "e an2ar i#postos se# san2o "o *ar a#ento6 aceitou o &a5eas corpus6 9ue pri$a$a a coroa "o po"er "e pren"er ar5itrYria#ente> a seu te#po p?"e tro2ar "o po"er 0isca "o *ar a#ento pe os su5s!"ios "e Lu!s GI(6 #as 0oi na ,enera i"a"e #onarca constituciona 3 A Restauraco conce"era a #aior parte FILOSOFIA 4ODERNA RRd "as i#ita2@es "o po"er rea "ese'a"as pe os a"$ers<rios "e Car os I> e Car os II respeitou;as6 por9ue '< se tin&a $isto 9ue os s:5"itos po"e# 0a=er so0rer os reis3 ]ai#e II6 ao in$%s "o ir#o6 era tota #ente "estitu!"o "e su5ti e=a e 0inura3 Cat ico 0an<tico6 atraiu contra si an, icanos e no;con0or#istas apesar "as tentati$as "e conci iar estes conce"en"o; &es to erAncia co# "espre=o "o *ar a#ento3 A po !tica externa ta#5%# te$e peso3 Os Stuarts6 para 0u,ir ao i#posto exi,i"o "urante a ,uerra6 9ue os tornara "epen"entes "o *ar a#ento6 a"optara# u#a po !tica su5ser$iente6 pri#eiro co# a Espan&a e "epois co# a Fran2a3 O crescente po"er "a Fran2a pro$ocou a in$ari<$e &osti i"a"e in, esa ao #ais i#portante Esta"o continenta > e a re$o,a2o "o E"ito "e Nantes opos acre#ente os protestantes a Lu!s GI(3 *or 0i# 9uase to"a a In, aterra "ese'a$a $er;se i$re "e ]ai#e6 #as i,ua #ente "eter#ina"a a e$itar o re,resso "a ,uerra ci$i e "a "ita"ura "e Cro#/e 3 No &a$en"o #o"o constituciona "e a0astar ]ai#e6 % necess<ria u#a re$o u2o6 #as r<pi"a6 "e #o"o 9ue no "esenca"eie 0or2as "estrui"oras3 Os "ireitos "o *ar a#ento "e$e# ;asse,urar;se "e0initi$a#ente3 O rei "e$e sair #as a #onar9uia per#anecer6 no "e "ireito "i$ino #as "epen"ente "e san2o e,is ati$a6 e assi# "o *ar a#ento3 *or acor"o "a aristocracia e a to co#%rci" tu"o se 0e= e# u# #o#ento6 e se# u# tiro3 Co#pro#isso e #o"era2o tin&a# conse,ui"o "epois "e tenta"as e 0a &a"as as 0or#as "e intransi,Hncia3 O no$o rei6 &o an"Hs6 trouxe a sa5e"oria co#ercia e teo ,ica prpria "o seu pais3 Criou;se o Banco "e In, aterra> a "!$i"a naciona "eixou "e estar su'eita a repu"ia2o ao capric&o "o #onarca3 O Acto "e To erAncia6 e#5ora su'eitan"o cat icos e no; con0or#istas a a ,u#as incapaci"a"es6 p?s 0i# Y perse,ui2o3 A po !tica estran,eira tornou;se niti"a#ente anti0rancesa e assi# per#aneceu co# inter$a os 5re$es at% a "errota "e Napo eo3 CA*ITULO GIII TEORIA DO CONHECI4ENTO6 DE LOCaE6 ]o&n Loc`e BE\UI;EdFTC % o apsto o "a re$o u2o "e E\__6 a #ais #o"era"a e 5e# suce"i"a "as re$o u2@es> "e 0ins #o"estos6 rea i=ou;os exacta#ente6 e nunca #ais 0oi necess<rio 0a=er outra3 Loc`e encarnou 0ie #ente o seu espirito e a #aioria "as suas o5ras apareceu a"entro "e poucos anos a partir "e E\__3 A sua o5ra principa "e 0i oso0ia terica6 o Ensaio so5re o Enten"i#ento Huhno6 0oi conc ui"a e# E\_d e pu5 ica"a e# E\QF3 A sua *ri#eira Carta so5re a To erAncia 0oi pu5 ica"a pri#eiro e# ati#6 e# E\_Q6 na Ho an"a6 *ais on"e Loc`e 'u ,ou pru"ente re0u,iar;se e# E\_U3 As "uas se,uintes 0ora# pu5 ica"as e# E\QF e E\QI3 Os "ois Trata"os so5re o +ath ti$era# icen2a "e i#presso e# E\_Q e pu5 icara#;se pouco "epois3 O i$ro so5re a E"uca2o 0oi pu5 ica"o e# E\QU3 E#5ora ten&a ti"o $i"a on,a6 a in0 uHncia "a sua o5ra con0ina;se entre E\_d e E\QU3 Re$o u2@es co# H xito esti#u a# a9ue es 9ue ne as crHe#3 O pai era puritano e utou no *ar a#ento3 No te#po "e Cro#/e 6 9uan"o Loc`e esta$a e# Ox0or"6 a Uni$ersi"a"e era ain"a esco <stica e# 0i oso0ia3 A Loc`e repu,na$a tanto o esco asticis#o co#o o 0anatis#o "os in"epen"entes3 Foi #uito in0 uencia"o por Descartes3 For#ou;se e# 4e"icina e 0oi seu patrono Lor" S&a0tes5ur13 Muan"o este

caiu6 e# E\_U6 Loc`e 0u,iu co# e e para a Ho an"a6 e a i 0icou at% Y Re$o u2o3 Depois6 excepto a ;uns anos e# 9ue 0oi 0uncion<rio "a ]unta "o Co#%rcio6 "e"icou;se Y sua o5ra iter<ria e Ys contro$%rsias por e a pro$oca"as3 Os anos anteriores Y Re$o u2o "e E\__6 9uan"o era peri,oso to#ar parte terica ou pr<tica na po itica in, esa6 ,astou;os a co#por o Ensaio FILOSOFIA 4ODERNA RRQ so5re o Enten"i#ento Hu#ano3 *6 o seu i$ro #ais i#portante e a #e &or 5ase "a sua 0a#a> #as a sua in0 uHncia na 0i oso0ia "a po !tica 0oi to ,ran"e e $asta 9ue "e$e ser consi"era"o 0un"a"or "o i5era is#o 0i os0ico6 assi# co#o "o e#piris#o e# teoria "o con&eci#ento3 Foi o #ais 0e i= "os 0i so0os3 Co#p etou a o5ra "e 0i oso0ia terica 'usta#ente 9uan"o o ,o$erno "o seu pais ca a na #o "e &o#ens 9ue parti &a$a# "as suas opini@es po !ticas3 Na pr<tica e e# teoria6 as i"eias 9ue a"$o,a$a 0ora# por #uitos anos "e0en"i"as pe os po !ticos e 0i so0os #ais $i,orosos e in0 uentes3 As suas "outrinas po !ticas6 co# os "esen$o $i#entos "e 4ontes9uieu6 0ora# insertas na Constitui2o a#ericana6 e po"e^# recon&ecer;se se#pre 9ue &< u#a "isputa entre o presi"ente e o Con,resso3 A Constitui2o 5ritAnica 5asea$a;se nas suas "outrinas at% &< cerca "e cin9uenta anos6 assi# co#o a 0rancesa "e E_dE3 De$eu;se a (o taire a sua i#ensa in0 uHncia e# Fran2a no s%cu o x$iii3 (o taire6 9ue e# no$o passara a ,u# te#po na In, aterra6 interpretou as i"eias in, esas aos seus co#patriotas nas Lettres *&i oh&i9ues3 Se,uira#;no3 os 0i so0os e os re0or#a"ores #o"era"os> os re$o ucion<rios extre#istas se,uira# Rousseau3 Os seus se9ua=es 0ranceses6 co# ou se# ra=o6 acre"itara# na conexo inti#a entre a sua teoria "o con&eci#ento e a sua po !tica3 Na In, aterra essa conexo % #enos c ara3 Dos "ois #ais e#inentes se9ua=es6 Ber`e e1 % po itica#ente irre e$ante6 e I u#e era u# t#;16 9ue exp?s as suas concep2@es reaccion<rias na Histria "e In, aterra3 4as "epois "e aant6 9uan"o o i"ea is#o a e#o co#e2ou a in0 uenciar o pensa#ento in, Hs6 $o tou;se Y conexo entre 0i oso0ia e po !ticaK e# ,era 6 os 0i so0os se9ua=es "os a e#es era# conser$a"ores6 ao passo 9ue os 5ent&a#istas6 9ue era# ra"icais6 esta$a# na tra"i2o "e sc`e3 4as a corre a2o no % in$ari<$e 3 T3 H3 +reen6 por exe#p o6 0oi i5era #as i"ea ista3 No s as opini@es $< i"as "e Loc`e6 #as at% os seus errus 0ora# :teis na pr<tica3 (e'a; se por exe#p o6 a sua "outrina "as 9ua i"a"es pri#<rias e secun"<rias3 As pri#<rias "e0ine#;se co#o insepar<$eis "o corpo6 e so so i"e=6 extenso6 0i,ura6 #o$i#ento ou repouso e n:#ero3 To"as as outras so secun"<riasK cores6 sons6 aro#as6 etc3 E e enten"e 9ue as pri#<rias esto rea #ente nos corpos> as secun"<rias6 s no percipiente3 Se# o &os6 no &a$eria cor> se# ou$i"os no &a$eria so#6 etc3 E6tra6 a concep2o66 oc`eana "as 9ua i"a"es secun"<rias &< 5oas ra=@esK etericia6 cu os a=uis6 etc3 4as Ber`e e1 #ostrou 9ue os #es#os arD#entos se ap ica# Ys pri#<rias3 Des"e Ber`e e16 o "ua is#o "e Loc`e neste ponto est< 0i os0ica#ente posto "e parte3 No entanto "o#inou a R\F HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 0!sica pr<tica at% Y teoria "os 9uanta no nosso te#po3 No s o a"#itia# t<cita ou exp icita#ente os 0!sicos6 #as 0oi ori,e# "e #uitas "esco5ertas i#portantes3 A teoria "e 9ue o #un"o 0!sico apenas consiste e# #at%ria e# #o$i#ento 0oi a 5ase "as teorias aceitas "o so#6 ca or6 u= e e ectrici"a"e3 *ra,#Ytica#ente a teoria 0oi :ti 6 e#5ora terica#ente erra"a3 O 9ue % t!pico "as "outrinas "e Loc`e3

Te# #%ritos e "e#%ritos a 0i oso0ia "e Loc`e6 ta 9ua se $H no Ensaio3 A#5os so :teis> os se,un"os s o so "o ponto "e $ista te@rico3 n se#pre sens!$e e pronto e# sacri0icar a ,ica "e pre0erHncia a ser para"oxa 3 Enuncia princ!pios ,erais 9ue6 co#o o eitor $H 0Yci #ente6 po"eria# e$ar a conse9uHncias sin,u ares> #as se#pre 9ue e as aparece#6 "es$ia;se sua$e#ente3 *ara u# ,ico isto % irritante> para u# &o#e# pr<tico % pro$a "e so 'ui=o3 Se o #un"o % o 9ue %6 o racioc!nio $< i"o so5re sos princ!pios no po"e con"u=ir a erro> #as u# principio po"e ser to $er"a"eiro 9ue #ere2a o respeito terico e e$ar a conse9uHncias pr<ticas 9ue senti#os a5sur"as6 H< portanto 'usti0ica2o para o senso co#u# e# 0i oso0ia6 #as apenas co#o #ostra "e 9ue os nossos princ!pios tericos no po"e# ser inteira#ente correctos at% on"e as suas conse9uHncias 0ore# con"ena"as por u# ape o ao senso co#u# 9ue sinta#os irresisti$e 3 O terico po"e respon"er 9ue o senso co#u# no % #ais in0a i$e "o 9ue a ,ica3 4as esta r%p ica6 e#5ora "a"a por Ber`e e1 e Hu#e6 teria si"o inteira#ente a &eia ao te#pera#ento inte ectua "e Loc`e3 U#a caracter!stica "e Loc`e6 rece5i"a por to"o o #o$i#ento i5era 6 % a per"a "o "o,#atis#o6 Aceita a ,u#as poucas certe=as "os seus pre"ecessoresK a nossa prpria existHncia6 a existHncia "e Deus e a $er"a"e "a #ate#<tica> #as on"e as suas "outrinas "i0ere# "as "os pre"ecessores6 e as resu ta# "e 9ue a $er"a"e % "i0!ci "e a0ir#ar e u# &o#e# raciona "e$e #anter as suas opini@es co# certa #e"i"a "e ":$i"a3 Esta !n"o e "e esp!rito i,a;se e$i"ente#ente co# a to erAncia re i,iosa6 co# o Hxito "a "e#ocracia par a#entar6 co# o Eai^sse=;0airc6 e co# to"o o siste#a "e #<xi#as i5erais3 E#5ora pro0un"a#ente re i,ioso e "e$oto crente "o Cristianis#o6 9ue aceita a re$e a2o co#o 0onte "e con&eci#ento6 ne# por isso "eixa as re$e a2@es se# apoio raciona 3 Se Ys $e=es "i=K LO teste#un&o "a re$e a2o % "a certe=a #ais a taN6 outras $e=es "i=K LA re$e a2o "e$e ser 'u ,a"a pe a ra=o3 N De #o"o 9ue no 0i# a ra=o % superior3 Neste ponto % instruti$o o seu cap!tu o LDo entusias#oN3 Este ter#o no tin&a o si,ni0ica"o actua 6 #as o "e cren2a e# u#a re$e a2o pessoa a u# c&e0e re i,ioso ou a seus se9ua=es3 Foi u#a caracter!stica "as seitas "errota"as na Restaura2o3 Muan"o &< #: tip as re$e a2@es pessoais inco#pat!$eis a $er"a"e ou o 9ue assi# % 'u ,a"o6 torna; se pura#ente FILOSOFIA 4ODERNA R\E pessoa e per"e o car<cter socia 3 O a#or "a $er"a"e6 essencia para Loc`e6 % #uito "i0erente "o a#or a u#a "outrina particu ar6 proc a#a"a $er"a"eira3 U#a caracter!stica in0a !$e "o a#or "a $er"a"e6 "i= e e6 % Ln o #anter 9ua 9uer proposi2o co# se,uran2a superior Ys pro$as a"u=i"as3N *ertin<cia "e a0ir#ar6 "i=6 #ostra 0raco a#or "a $er"a"e3 LO entusias#o6 pospon"o a ra=o6 construiria a re$e a2o se# e a> pe o 9ue "e 0acto p@e "e parte ra=o e re$e a2o6 su5stituin"o;as por 0antasias se# 5ase "o c%re5ro &u#ano3N Ho#ens 9ue so0re# "e #e anco ia ou $ai"a"e tH# pro$Y$e #ente La persuaso "e re a2@es i#e"iatas co# a "i$in"a"e3N De a9ui o a"9uirire# ac2@es e opini@es sin,u ares6 san2o "i$ina 9ue ison'eia La pre,ui2a6 a i,norancia e a $ai"a"e "os &o#ens3N Conc ui o cap!tu o co# a '< cita"a #<xi#a "e 9ue La re$e a2o "e$e ser 'u ,a"a pe a ra=o3N Do con'unto "o i$ro % 9ue "e$e conc uir;se o 9ue Loc`e6 enten"e pe o ter#o Lra=oN3 n certo 9ue u# capitu o se intitu a LDa ra=oN6 #as te# por 0i# "e#onstrar 9ue e a no consiste no racioc!nio si o,istico e resu#e;se nesta 0raseK LDeus no 0e= os &o#ens apenas criaturas 5!pe"es6 "eixan"o a Aristte es a tare0a "e 0a=H; os racionais3N A ra=o6 se,un"o Loc`e6 consiste e# "uas partesK pri#eira6 in9uiri2o "o 9ue se sa5e co# certe=a> se,un"o6 in$esti,a2o "o 9ue "e$e aceitar;se na pr<tica6 e#5ora s pro$<$e 3 LSo "uas as 5ases "a pro5a5i i"a"eK a experiHncia prpria e o teste#un&o "a a &eia3 LO

rei "e SioN6 o5ser$a e e6 L"eixou6 "e crer o 9ue os europeus &e "issera# 9uan"o &e 0a ara# "o ,e o3N No capitu o L+raus "e assenti#entoN "i= 9ue aceitar u#a proposi2o "epen"e "o ,rau "e pro5a5i i"a"e e# seu 0a$or3 Depois "e notar 9ue #uitas $e=es "e$e#os proce"er por pro5a5i i"a"es 9ue se aproxi#a# "a certe=a6 "i= 9ue o uso e,iti#o "e esta re0 exo L% a cari"a"e e a in"u ,Hncia #:tuas3 Sen"o ine$it<$e 9ue a #aioria "os &o#ens6 seno to"os6 tH# $<rias opini@es se# pro$as in"u5it<$eis6 e 9ue isto pro"u= exa,era"a acusa2o "e i,norAncia6 e$ian"a"e6 ou oucura6 por9ue os &o#ens renuncia# a pareceres anteriores perante ar,u#entos a 9ue no po"e# respon"er ou #ostrar a insu0iciHncia6 o 9ue "e$eria e$<; os a #anter pa= e "e$eres "e &u#ani"a"e e a#i=a"e6 na "i$ersi"a"e "e opini@es6 $isto no po"ere# esperar ra=oY$e #ente 9ue a ,u%# "eixe a sua6 pronta e a#Y$e #ente para aceitar a ;nossa6 co# ce,a resi,na2o a u#a autori"a"e 9ue o enten"i#ento &u#ano no recon&ece3 *or9ue6 e#5ora o erro se'a 0re9uente6 a ra=o % ,uia : nico6 e nin,u%# po"e su5#eter;se ce,a#ente Y $onta"e e "ecis@es "e outre#3 Se 9ue# 9uer pe"ir;nos 0or capa= "e exa#inar antes "e "ar assenti#ento6 po"e#os "ar; &e ocasio "e insistir e6 exa#inan"o o 9ue pensa6 tentar $er "e 9ue a"o est< a $anta,e#> e se no ti$er ar,u#entos "e peso 5astante para $o tar ao es0or2 o6 % o 9ue U\ R\I HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

#uitas $e=es nos acontece ;a ns no #es#o casoK e to#ar!a#os a #a 9ue a ,u%# nos prescre$esse os nossos pontos "e estu"o> e se ti$er to"a a con0ia2a nas suas opini@es6 co#o po"e#os i#a,inar 9ue renuncie Ys suas i"eias6 9ue o te#po e o &<5ito &e tornou e$i"entes6 e "e certe=a in"iscuti$e J Ou 9ue e e consi"era i#press@es rece5i"as "o #es#o Deus6 ou ^te &o#ens en$ia"os por e eJ Co#o po"e#os esperar6 repito6 9ue tais opini@es se'a# "estrui"as por ar,u#entos "e u# estran&o ou "e u# a"$ers<rio6 especia #ente se &ou$er suspeita "e interesse ou inten2o6 9ue nunca "eixa "e &a$er on"e os &o#ens so #a trata"osJ De$er!a#os asti#ar a nossa i,norAncia #:tua e tentar re#o$H; a pe os #e &ores #eios "e in0or#a2o6 e no tratar os outros "e o5stina"os e per$ersos por no trocare# as suas opini@es pe as nossas6 ou pe o #enos as 9ue 9uerer!a#os i#por; &es6 9uan"o % #ais 9ue pro$<$e ser#os ns no #enos o5stina"os6 repe in"o a ,u#as "as suas3 On"e est< o &o#e# p ena#ente se,uro "a $er"a"e "e tu"o 9uanto a0ir#a e "a 0a si"a"e "e tu"o 9uanto con"ena6 ou 9ue possa "i=er 9ue exa#inou at% o 0i# to"as as opini@es6 prprias e a &eiasJ A necessi"a"e "e crer se# con&eci#ento6 #uitas $e=es so5re 5ases 5e# e$es6 neste nosso esta"o transitrio "e ac2 o e ce,ueira6 "e$ia tornar;nos #ais tra5a &a"ores e cui"a"osos na in0or#a2o prpria "o 9ue na restri2o a &eia333 H< #oti$o "e pensar 9ue se os &o#ens cui"asse# #ais "e instruir;se i#por;se;ia# #enos aos outrosN BEC3 Fa ei s "os : ti#os cap!tu os "o Ensaio6 on"e Loc`e extrai a #ora "a anterior in$esti,a2o terica "a nature=a e i#ites "o con&eci#ento &u#ano3 Con$%# exa#inar a,ora assunto #ais pura#ente 0i os0ico3 Loc`e e# ,era "espre=a a #eta0isica3 So5re a ,u#as especu a2@es "e I36ei=ni= escre$e a u# a#i,oK LTu e eu esta#os 0artos "e estas nin&ariasN3 Consi"era $a,a e in:ti 6 e#5ora se# "e to"o re'eit<; a6 a no2o "e su5stAncia3 A"#ite a $a i"a"e "ear,u#entos #eta0!sicos so5re a existHncia "e Deus6 #as no se "e#ora ne es e parece pouco Y $onta"e3 Se#pre 9ue expri#e i"eias no$as e no repete as tra"icionais6 pensa antes e# por#enores concretos "o 9ue e# ar,as a5strac2@es3 A sua 0i oso0ia % 0ra,#ent<ria6

co#o a o5ra cient!0ica6 n o estatuesca e #on ita co#o os siste#as continentais "o s%cu o x$ii3 Loc`e po"e ser consi"era"o 0un"a"or "o e#piris#o6 "outrina "e 9ue to"o o con&eci#ento Bco# poss!$e excep2o "a ,ica e "a #ate#<ticaC "eri$a "a experiHncia3 *or isso o pri#eiro i$ro "o Ensaio6 ar,u#enta contra * ato6 Descartes e os esco <sticos6 9ue no &< i"eias inatas ou BEC Essa1 Concernin, Hu#an Un"enTan"in,;U$3 I(6 Cap3 G(I6 Sec3 T3 FILOSOFIA 4ODERNA R\U princ!pios3 No se,un"o i$ro procura #ostrar e# por#enor co#o a expe3 riHncia ori,ina to"a esp%cie "e i"eias3 Re'eitan"o as i"eias inatas6 "i=K LSupon&a#os 9ue a a #a se'a co#o pape e# 5ranco6 $a=io "e etras6 se# 9uais9uer i"eias> co#o p?"e o5tH ; asJ De on"e $e# a a5un"Ancia 9ue a acti$a e i i#ita"a 0antasia "o &o#e# a i ,ra$ou co# $arie"a"e 9uase in0initaJ De on"e os #ateriais "a ra=o e con&eci#entoJ Respon"o co# u#a s pa a$raK experiHncia3 Ne a se 0un"a e "e e a "eri$a to"o o nossc con&eci#ento3N BLi$3 I6 Cap3 E6 Sec3 IC3 ucion<ria3 * ato6 no T&eaetetus6 re0utara a i"enti0ica2o "e percep2c "a opera2o "o nosso prprio esp!rito6 9ue po"e c&a#ar;se Lsenso internoN3 Co#o s po"e#os pensar por i"eias6 e to"as as i"eias $H# "a experiHncia6 % e$i"ente 9ue nen&u# con&eci#ento antece"e a experiHncia3 L*ercep2oN6 "i= e e6 L% o pri#eiro passo e ,rau "e con&eci#ento e a entra"a "e to"os os seus #ateriais3N A u# #o"erno po"eria isto parecei u# truis#o6 por 0a=er parte "o senso co#u# e"uca"o6 pe o #enos err3 pa!ses "e 0a a in, esa3 4as nesse te#po supun&a;se o esp!rito con&ece"oi "e to"a esp%cie "e coisas a priori6 e a "outrina "e Loc`e era no$a e re$o3 ucion<ria3 * ato6 no T&eaetctus6 re0utara a i"enti0ica2o "e percep2B e con&eci#ento6 e "es"e ento 9uase to"os os 0i so0os Binc usos DescarteE e Lei5ni=C pensa$a# 9ue #uito "o #ais $< i"o con&eci#ento no "eri$E "a experiHncia3 O e#piris#o extre#o "e Loc`e era u#a ino$a2o au"a6 ciosa3 O terceiro i$ro "o Ensaio trata "e pa a$ras6 para #ostrar 9ue con&eci#ento "os #eta0isicos acerca "o #un"o % pura#ente $er5a O Cap3 III LDos Ter#os +eraisN6 a"opta posi2o no#ina ista ra"ica so5ri os uni$ersais3 Tu"o 9uanto existe % particu ar6 #as po"e#os 0or#ar i"eia3,erais6 co#o L&o#e#N6 ap ic<$eis a #uitos particu ares e "ar rio#e i essas i"eias3 A sua :nica ,enera i"a"e % sere# ap ic<$eis a #uitos parti cu ares> e# si #es#as6 co#o i"eias nossas so to particu ares co#o tu"i 9uanto existe3 O Cap6 (I "o Li$3 III LDos No#es "e Su5stAnciasN6 re0uta a "outri# esco <stica "a essHncia3 As coisas "e$e# ter essHncia rea 6 isto %6 a / constitui2o 0!sica6 #as essa %;nos "escon&eci"a e no % a "e 9ue 0a an os esco <sticos3 A essHncia 9ue po"e#os con&ecer % #era#ente $er5a e consiste na "e0ini2o "o ter#o ,era 3 Di=er6 por exe#p o6 9ue a essHneL "o corpo % a extenso6 ou a extenso e a so i"e= % "iscutir pa a$rac *o"e#os "e0inir a pa a$ra LcorpoN6 e no &< "i0icu "a"e en9uanto aceita #os a nossa "e0ini2o3 As esp%cies "i0erentes no so 0actos "a nature= #as "a in,ua,e#6 so Li"eias co#p exas "istintas a 9ue se "era# no#e "istintos3N H< "e 0acto coisas "i0erentes na nature=a #as as "i0eren2a R\T HIST@RIA DA *ILOSOFIA OCIDENTAL proce"e# por ,ra"a2o cont!nua> Los i#ites "as esp%cies or"ena"os pe o &o#e# so tra2a"os pe o &o#e#3N D< exe#p o "e #onstros so5re 9ue % "u$i"oso sere# ou no &o#ens3 Este ponto "e $ista no 0oi ,era #ente aceito at% Dar/in ter con$enci"o os

&o#ens a aceitar a e$o u2o ,ra"ua 3 S os ator#enta"os pe os esco <sticos co#preen"e# 5e# a tra &a #eta0!sica assi# $arri"a3 E#piris#o e i"ea is#o "e0ronta# u# pro5 e#a ain"a se# so u2o 0i os0icaK o "e #ostrar co#o te#os con&eci#ento "e coisas "i0erentes "e ns e "as opera2@es "o nosso esp!rito3 A so u2o "e Loc`e % insatis0atria3 Di=;nos e# u# passoK BEC LDes"e 9ue o esp!rito e# tu"o 9ue pensa e raciocina s te# por o5'ectous i"eias prprias 9ue 0or#a e po"e conte#p ar6 % e$i"ente 9ue to"o o con&eci#ento s "e e as se ocupa3 N E ain"aK L Con&eci#ento6 % a percep2o "o acor"o ou "esacor"o "e "uas i"eias3N De on"e se conc uiria i#e"iata#ente no po"er#os con&ecer a existHncia "e outras pessoas ou "o #un"o 0!sico6 por9ue6 se existe#6 no so #eras i"eias "o #eu esp!rito3 Ca"a u# "e ns "e$e portanto6 no 9ue toca ao con&eci#ento6 0ec&ar;se e# si #es#o e per"er contacto co# o #un"o exterior3 T 4as isto % u# para"oxo e Loc`e na"a te# co# para"oxos3 *or isso e# outro capitu o "< u#a teoria "i0erente6 inco#pat!$e co# a pri#eira3 Di=;nos 9ue &< trHs esp%cies "e con&eci#ento "a existHncia rea K o intuiti$o6 "a nossa existHncia> o "e#onstrati$o6 "a "e Deus> o sensiti$o6 "as coisas presentes aos senti"os BLi$3 I(6 Cap3 IIIC3 No cap!tu o se,uinte parace notar a inconsistHncia3 Su,ere 9ue a ,u%# po"er< "i=erK LSe o con&eci#ento consiste no acor"o "e i"eias6 o entusiasta e o sensato esto no #es#o n!$e 3N E e e respon"eK LNo on"e as i"eias concor"a# co# as coisas3N Depois "i= 9ue to"as as i"eias si#p es "e$e# concor"ar co# as coisas por9ue Lo esp!rito6 co#o se $iu6 no po"e "e #o"o a ,u# 0or#ar por siN i"eiassi#p es6 9ue resu ta# se#pre L "e coisas 9ue operara# no esp!rito "e #o"o natura 3N E 9uanto Ys i"eias co#p exas "e su5stAncias6 Lto"as essas noh i"eias co#p exas so tais6 e apenas tais6 9uais resu tara# "as si#p es 9ue se "esco5rira# coexistentes e# nature=a3N 4ais u#a $e=6 s po"e#os con&ecerK EC por intui2o6 IC pe a ra=o6 exa#inan"o o acor"o ou "esacor"o "e "uas i"eias6 UC Lpor sensa2o6 perce5en"o a existHncia "e coisas particu ares3N BLi$3 I(6 Cap3 HI6 Sec3 IC3 E# tu"o isto Ioc`e a"#ite 9ue certas ocorrHncias #entais c&a#a"as sensa2@es tH# causas exteriores 9ue e# certa extenso e ;aspecto se pare; BEC Op3 cit36 U$3 I(6 cap6 E3 FILOSOFIA 4ODERNA R\R ce# co# as sensa2@es;e0eito3 4as co#o concor"a isto co# os princ!pios "o e#piris#oJ Experiencia#os sensa2@es6 #as no as causas> as nossas sensa2@es seria# i"Hnticas se espontAneas3 A cren2a e# causas "e sensa2@es6 e ain"a #ais na sua se#e &an2a6 s po"e #anter;se e# 5ase tota #ente in"epen"ente "a experiHncia3 A concep2o "e 9ue Lo con&eci#ento % a percep2o "o acor"o ou "esacor"o "e "uas i"eiasN6 % a "e0en"i"a por Loc`e6 e a 0u,a ao para"oxo 9ue e a i#p ica 0a=;se por #eio "e inconsistHncia to 0orte 9ue s a a"eso 0ir#e ao senso co#u# o no "eixou $H;Ia3 At% &o'e esta "i0icu "a"e pertur5ou o e#piris#o3 Hu#e p?s "e parte a assun2o "e tere# as sensa2@es causa externa6 #as conser$ou;a 9uan"o es9ueceu os seus prprios princ!pios6 o 9ue 0oi 0re9uente3 A sua #<xi#a 0un"a#enta Lnen&u#a i"eia se# i#presso antece"enteN 9ue to#ou "e Loc`e s % p aus!$e se a"#itir#os 9ue as i#press@es tH# causas externas6 co#o su,ere irresisti$e #ente a pa a$ra Li#pressoN3 E 9uan"o Hu00ie atin,e certo ,rau "e consistHncia6 % 0ero=#ente para"oxa 3 Nin,u%# at% a,ora criou u#a 0i oso0ia ao #es#o te#po cr!$e e consistente3 Loc`e aspira$a Y cre"i5i i"a"e> o5te$e;a Y custa "a consistHncia3 A #aioria "os ,ran"es 0i so0os 0e= o contr<rio3 U#a 0i oso0ia no;consistente no po"e ser inteira#ente $er"a"eira6 #as u#a 0i oso0ia consistente po"e 5e# ser inteira#ente 0a sa3 As 0i oso0ias #ais 0rut!0eras contH# inconsistHncias notrias #as por isso 0ora# parcia #ente

$er"a"eiras3 No &< ra=o para supor 9ue u# siste#a consistente se'a #ais $er"a"eiro "o 9ue u# co#o o "e Loc`e6 #ais ou #enos erra"o3 As "outrinas %ticas "e Loc`e so interessantes6 9uer pe o conte:"o 9uer co#o antecipa2o "e Bent&a#3 Fa an"o "as suas "outrinas %ticas6 no penso na sua "isposi2o #ora co#o &o#e# pr<tico6 #as nas suas teorias ,erais6 so5re o #o"o co#o os &o#ens proce"e# e co#o "e$eria# proce"er3 Co# Bent&;a#6 Loc`e tin&a ain"a o senti#ento "e 9ue to"o &o#e# Binc uso e e #es#oC "e$e se#pre e s ser #o$i"o pe o "ese'o "a 0e ici"a"e ou pra=er prprios3 A ,u#as cita2@es no; o #ostraro3 LAs coisas so 5oas ou #<s apenas e# re a2o co# o pra=er ou pena3 O 9ue c&a#a#os L5o#N % o 9ue po"e causar;nos pra=er ou "i#inui2o "e p^ena3N LMue % 9ue #o$e o "ese'oJ Respon"oK a 0e ici"a"e e s e a3N LFe ici"a"e6 e# to"a a extenso6 % o pra=er #<xi#o "e 9ue so#os capa=es3N LA necessi"a"e "e perse,uir a 0e ici"a"e $er"a"eira B%C a 5ase "e to"a a i5er"a"e3N LA pre0erHncia "o $!cio Y $irtu"e B%C #ani0esta#ente 'u!=o erra"o3N R\\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL LO "o#!nio so5re as nossas paix@es B%C 'usto aper0ei2oa#ento "e i5er"a"e3N BEC A : ti#a proposi2o pareceria "epen"er "a "outrina "e prH#io e casti,o no outro #un"o3 Deus "eu certas re,ras #orais> 9ue# as se,ue $ai para o C%u6 9ue# as in0rin,e corre peri,o "e ir ao In0erno3 Con$%# ao 5usca"or "e pra=er ser $irtuoso3 Co# a per"a "a cren2a "e 9ue o peca"o e$a ao In0erno tornou;se #ais "i0!ci este ar,u#ento e# 0a$or "a $i"a $irtuosa3 Bent&a#6 9ue era i$re;pensa"or6 su5stituiu Deus pe o e,is a"or &u#ano3 O tra5a &o "as eis e institui2@es sociais % &ar#oni=ar o interesse p:5 ico co# o pri$a"o6 "e #o"o 9ue ca"a &o#e#6 5uscan"o a 0e ici"a"e prpria sir$a a 0e ici"a"e ,era 3 4as isto % #enos satis0atrio "o 9ue a conci ia2o por #eio "o C%u e "o In0erno6 '< por9ue os e,is a"ores ne# se#pre so s<5ios e $irtuosos6 '< por9ue os ,o$ernos &u#anos no so o#niscientes3 C aro 9ue Loc`e te# "e a"#itir 9ue ne# se#pre os &o#ens se,ue# o ca#in&o #ais raciona para a can2ar o #<xi#o "e pra=er3 Da#os $a or #aior ao pra=er presente "o 9ue ao 0uturo6 e ao "o 0uturo prxi#o #ais "o 9ue ao 0uturo on,!n9uo3 *o"e "i=er;se B#as no o "i= Loc`eC 9ue a re a2o "o interesse % u#a #e"i"a 9uantitati$a "o "esconto "e pra=eres 0uturos3 Se a perspecti$a "e ,astar #i i5ras por ano "esse tanto pra=er co#o o pensa#ento "e ,ast<; as &o'e6 eu no precisaria "e ser pa,o para a"iar o pra=er3 Loc`e a"#ite 9ue crentes "e$otos #uitas $e=es co#ete# peca"os "i,nos "o In0erno6 se,un"o o seu prprio cre"o3 To"os con&ece#os pessoas 9ue "e#ora# a i"a ao "entista #ais "o 9ue 0aria# se raciona #ente 5uscasse# o pra=er3 Assi#6 #es#o 9uan"o o nosso #oti$o % o pra=er ou o a0asta#ento "e pena "e$e acrescentar;se 9ue o pra=er per"e atracti$o e ;a pena per"e terror na propor2o "a "istAncia no 0uturo3 Des"e 9ue s co# o te#po6 se,un"o Loc`e6 coinci"e# o interesse in"i$i"ua e o ,era 6 i#porta sere# os &o#ens ,uia"os tanto 9uanto poss!$e pe os seus interesses on,!n9uos3 Isto %6 os &o#ens "e$e# ser pru"entes3 A pru"Hncia % $irtu"e aconse &<$e 6 por9ue to"o o a0asta#ento "a $irtu"e % 0a &a "e pru"Hncia3 in caracter!stico "o i5era is#o exa tar a pru"Hncia3 Li,a;se co# o surto "o peca"o capita 6 por9ue o pru"ente enri9ueceu e o i#pru"ente 0icou ou per#aneceu po5re3 Li,a;se ta#5%# co# certas 0or#as "a pie"a"e protestante> a $irtu"e co# o &os no C%u % psico ,ica#ente an< o,a Y econo#ia co# o &os no in$esti#ento3 BEC As cita2@es so "o Li$3 II6 Cap3 GG3 FILOSOFIA 4ODERNA R\d

A cren2a na &ar#onia "os interesses p:5 ico e pri$a"o % caracter!stica "o i5era is#o e so5re$i$eu #uito te#po Y 5ase teo ,ica 9ue &e "era Loc`e3 Loc`e a0ir#a 9ue a i5er"a"e "epen"e "a necessi"a"e "e 5uscar a 0e ici"a"e $er"a"eira6 e "o ,o$erno "as nossas paix@es3 Deri$a esta opinio "a sua "outrina "e sere# a0ina i"Hnticos o interesse p:5 ico e o pri$a"o e#5ora no necessYria#ente e# per!o"os 5re$es3 De a9ui se se,ue 9ue u#a co#uni"a"e "e ci"a"os pie"osos e pru"entes actuar<6 "a"a a i5er"a"e6 "e #o"o 9ue pro#o$a o 5e# ,era 3 No &< necessi"a"e "e eis &u#anas restriti$as pois as "i$inas 5astaro3 O &o#e# $irtuoso6 tenta"o a ser a"ro "e estra"a6 "ir< consi,oK L*o"ia 0u,ir ao #a,istra"o &u#ano6 #as no ao casti,o "o 4a,istra"o Di$inoN3 Renunciar< Y pr<tica cri#inosa e $i$er< to $irtuosa#ente co#o se esti$esse certo "e ser h3 A i5er"a"e e,a s % co#p eta#ente poss!$e on"e so uni$ersais a pru"Hncia e a pie"a"e> "e outro #o"o6 as restri2@es "a ei pena so in"ispens<$eis3 Loc`e repete 9ue a #ora i"a"e % "e#onstr<$e 6 #as no "esen$o $e a i"eia tanto 9uanto con$iria3 O passo #ais i#portante %K L4ora i"a"e capa= "e "ehtra2o3 A i"eia "e u# ser supre#o6 in0inito e# po"er6 5on"a"e e sa5e"oria6 cria"or "o &o#e# 9ue "e e e "epen"e6 e a i"eia "e ns #es#os co#o seres inte i,entes e racionais6 i"eia to c ara para ns6 "e$eria per#itir;nos6 se 5e# consi"era"a6 tais re,r4 "e "e$er e ac2o 9ue a #ora i"a"e ti$esse u,ar entre as ciHncias capa=eE "e "e#onstra2o> on"e no "u$i"o pu"esse# #ostrar;se a partir "e proposi2@es e$i"entes6 co#o conse9uHncias necess<rias to incontest<$e z co#o as "a #ate#<tica6 as #e"i"as "o 'usto e "o in'usto a 9ue# 9uise# a #es#a in"i0eren2a e aten2o 9ue "< Ys outras ciHncias3 A re a2o "B outros #o"os po"e certa#ente ser perce5i"a to c ara#ente co#o a "B n:#ero e extenso> e no $e'o por9ue no seria# "e#onstr<$eis se / pensare# #%to"os a"e9ua"os "e exa#e ou 5usca "o seu acor"o ou "esa3 cor"o3 LOn"e no &< proprie"a"e no &< in'usti2aN % proposi2o to certE co#o 9ua 9uer "e#onstra2o "e Euc i"es> sen"o a i"eia "e proprie"a"i u# "ireito a a ,u#a coisa e a "e Lin'usti2aN a in$aso ou $io a2o "e essi "ireito6 % e$i"ente "e u#a $e= esta5e eci"as estas i"eias e os no#es res pecti$os6 eu con&e2o to certa#ente a $er"a"e "e esta proposi2o co#6 a "e Tue a so#a "os An,u os "e u# triAn,u o % i,ua a "ois rectos3 E ain"a LNen&u# ,o$erno per#ite i5er"a"e a5so utaNK sen"o a i"eia "e ,o$erni o esta5e eci#ento "e socie"a"e so5re certas re,ras ou eis co# 9ue % pre ciso con0or#ar#o;nos> e sen"o a i"eia "e i5er"a"e a "e a ,u%# 0a=e R\_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL tu"o 9uanto &e apra=a6 posso estar certo "a $er"a"e "e esta proposi2o co#o "e 9ua 9uer "a #ate#<tica3N BEC Este passo % eni,#<tico3 *ri#eiro6 por parecer 9ue torna as re,ras #orais "epen"entes "e Deus6 ao passo 9ue nos exe#p os su,ere 9ue as re,ras so ana !ticas3 Supon&o 9ue Loc`e pensou "e 0acto a ,u#as partes "a %tica ana itica#ente e outras e# "epen"Hncia "os "ecretos "e Deus3 Outro eni,#a6 % 9ue os exe#p os no so "e #o"o a ,u# proposi2@es %ticas3 Ain"a &< outra "i0icu "a"e a consi"erar3 E# ,era os te o,os no consi"era# ar5itr<rios os "ecretos "e Deus #as inspira"os pe a sua 5on"a"e e sa5e"oria3 Isto exi,e u# conceito "e 5on"a"e anterior aos "ecretos "e Deus6 e$an"o;o a 0a=er 'usta#ente esses "ecretos e no outros3 I#poss!$e "esco5rir e# Loc`e o 9ue "e$e ser esse conceito3 O 9ue e e "i= % 9ue [ &o#e# pru"ente proce"er< "e certo #o"o6 por9ue "e contr<rio Deus [ punir<> #as "eixa e# co#p eta escuri"o sa5er por9ue $ir< o casti,o [ certos actos #ais "o 9ue aos seus contr<rios3 As "outrinas %ticas "e Loc`e so "e 0acto in"e0ens<$eis3 A %# "a re$o ta contra u# siste#a 9ue consi"era a pru"Hncia :nica $irtu"e6 &< outras o5'ec2@es #enos e#ocionais Ys suas teorias3

E# pri#eiro u,ar6 "i=er 9ue os &o#ens s "ese'a# o pra=er % p?r o carro a"iante "os 5ois3 Se'a o 9ue 0or 9ue eu "ese'e6 terei pra=er e# o5tH; o> #as e# re,ra o pra=er "e$e; se ao "ese'o6 no o "ese'o ao pra=er3 I poss!$e 6 co#o suce"e co# os #aso9uistas6 "ese'ar pena> nesse caso ain"a &< pra=er na ,rati0ica2o "o "ese'o6 #as #istura;se co# o seu contr<rio3 At% na "outrina "e Loc`e no se "ese'a o pra=er co#o ta 6 "es"e 9ue o prxi#o % #ais "ese'a"o "o 9ue o re#oto3 Se a #ora i"a"e "e$e "e"u=ir;se "a psico o,ia "o "ese'o6 co#o 9uisera# Loc`e e seus "isc!pu os6 no &< ra=o para pe"ir a "i#inui2o "os pra=eres re#otos ou para i#por pru"Hncia co#o "e$er #ora 3 O seu ar,u#ento e# resu#o6 %K Lns s "ese'a#os pra=er3 4as "e 0acto #uitos &o#ens "ese'a# no o pra=er co#o ta 6 #as o pra=er prxi#o3 Isto contra"i= a nossa "outrina "e 9ue e es "ese'a# o pra=er co#o ta e portanto % per$erso3N Muase to"os os 0i so0os nos siste#as %ticos esta5e ece# pri#eiro u#a "outrina 0a sa e "epois ar,u#enta# 9ue a per$ersi"a"e consiste e# proce"er "e #o"o 9ue a re$e a 0a sa6 o 9ue seria i#poss!$e se a "outrina 0osse $er"a"eira3 Loc`e % exe#p o "e este #o"e o3 BEC Op3 eit36 Li$3 r(6 Cap3 III6 Sec3 E_3 CA*ITULO GI( FILOSOFIA *OLITICA LE LOCaE A3 O princ!pio "e &ere"itarie"a"e3 E# E\_Q e E\QF6 o,o aps a re$o u2o "e E\__6 escre$eu Loc`e os "ois Trath "o +o$erno6 "os 9uais o se,un"o te# especia i#portAncia na &istria "as i"eias po !ticas3 O pri#eiro critica a "outrina "o po"er &ere"it<rio3 *6 u#a resposta ao *atriarca ou o *o"er Natura "os Reis6 "e Sir Ro5ert Fi #er6 pu5 ica"o e# E\_F #as escrito no te#po "e Car os I3 Sir Ro5ert Fi #er6 "e0ensor "o "ireito "i$ino "os reis6 te$e a in0e ici"a"e "e $i$er at% E\RU e "e$e ter so0ri"o #uito co# a execu2o "e Car os I e a $itria "e Cro#/e 3 4as *atriarca 0oi escrito antes "e esses 0actos #as no antes "a ,uerra ci$i 6 e por isso #ostra con&eci#ento "a existHncia "e "outrinas su5$ersi$as6 9ue recon&ece no sere# no$as e# E\TF3 De 0acto6 te o,os protestantes e cat icos6 e# "icusso co# os respecti$os #onarcas6 tin&a# a0ir#a"o $i,orosa#ente o "ireito "e os s:5"itos resistire# a pr!ncipes tiranos6 e esses escritos "era# a Sir Ro5ert a5un"ante #ateria "e contro$%rsia3 Sir Ro5ert Fi #er 0ora ar#a"o ca$a eiro por Car os I e "i=;se 9ue os par a#entaristas &e sa9ueara# "e= $e=es a casa3 No 'u ,a i#pro$<$e 9ue NoH ti$esse percorri"o o 4e"iterrAneo e "i$i"i"o a 8sia6 X0rica e a Europa por Ha#6 Se# e ]ap&et&6 respecti$a#ente3 *ensa$a 9ue se,un"o a Constitui2o in, esa6 os Lor"s apenas po"ia# aconse &ar o rei> e os Co#uns tin&a# ain"a #enos po"er> "i= 9ue s o rei 0a= as eis6 expresso "a sua $onta"e e 9ue % per0eita#ente i$re "e contr? e &u#ano6 no po"e RdF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL estar i,a"o a actos "os seus pre"ecessores6 ne# #es#o aos seus6 por Lser natura #ente i#possi$e u# &o#e# "ar ei a si prprio3N Co#o se $H6 Fi #er pertencia Y sec2o extre#a "o parti"o "o "ireito "i$ino3 *atriarca principia por co#5ater a Lopinio co#u#N "e 9ue La Hu#ani"a"e nasce i$re por nature=a "e 9ua 9uer su'ei2o6 e co# i5er"a"e "e esco &er 0or#a "e ,o$erno> e 9ue o po"er "e u# &o#e# so5re outros 0oi pri#eiro outor,a"o se,un"o o crit%rio "a #u ti"o3N LEste parecerN6 "i= e e6 L0oi pri#eiro 0o#enta"o nas esco as3N 4as a $er"a"e % #uito outra> ori,inYria#ente Deus con0eriu po"er rea a A"o6 "e 9ue# passou aos seus &er"eiros e : ti#a#ente aos reis #o"ernos3 Os reis a,ora Lso ou "e$e# ser consi"era"os &er"eiros "e a9ue es pro,enitores6 antepassa"os naturais "e

to"o o po$o3N O nosso pri#eiro pai6 ao 9ue parece6 no apreciou 5e# o pri$i %,io "e #onarca uni$ersa 6 por9ue Lo "ese'o "e i5er"a"e 0oi causa pri#eira "a 9ue"a "e A"o3N *ara Sir Ro5ert Fi #er o "ese'o "e i5er"a"e % senti#ento i#pio3 As pretens@es "e Car os I e seus "e0ensores exce"ia# o 9ue te#pos anteriores conce"eria# aos reis3 Fi #er conta 9ue *arsons6 'esu ta in, Hs6 e Buc&anan6 ca $inista escocHs6 a"$ers<rios e# 9uase tu"o6 concor"a$a# e# 9ue os so5eranos po"e# ser "epostos pe o po$o 9uan"o ,o$erne# #a 3 *arsons pensa$a co# certe=a na rain&a Isa5e 6 protestante6 e Buc&anan na rain&a 4ar1 "a Esccia6 cat ica3 A "outrina "e Buc&anan 0oi sanciona"a pe o Hxito6 a "e *arsons contesta"a6 pe a execu2o "o seu co e,a Ca#pion3 ]< antes "a Re0or#a os te o,os ten"e# a crer i#ita"o o po"er rea 6 o 9ue 0oi parte "a uta entre o Esta"o e a I,re'a 9ue "e$astou a Europa "urante a #aior parte "a I"a"e 4%"ia3 Nessa uta o Esta"o "epen"ia "a 0or2a ar#a"a6 a I,re'a6 "a &a5i i"a"e e "a santi"a"e3 En9uanto reuniu os "ois #%ritos6 a I,re'a $enceu> 9uan"o s te$e o pri#eiro per"eu3 4as as i"eias "e &o#ens e#inentes e pie"osos contra os reis per#anecera#3 E#5ora usa"os no interesse "o papa po"ia# apoiar os "ireitos "o po$o a ,o$ernar;se por si3 LOs esco <sticos su5tisN6 "i= Fi #er6 Lpara po"ere# co ocar o rei a5aixo "o papa6 pensara# 9ue o #e &or #o"o era e$antar o po$o aci#a "o rei6 "e #o"o 9ue o po"er papa to#asse o u,ar "o rea 3N Cita o te o,o Be ar#ino 9ue "i= ser o po"er secu ar con0eri"o pe o po$o Bisto %6 no por DeusC Le pertence ao po$o6 a no ser 9ue e e o entre,ue a u# principeN> assi#6 Be ar#ino6 se,un"o Fi #er6 L0a= "e Deus autor i#e"iato "o Esta"o "e#ocr<ticoN6 o 9ue para e e % to espantoso co#o para u# p utocrata #o"erno seria "i=er 9ue Deus % autor i#e"iato "o 5o c&e$is#o3 FILOSOFIA 4ODERNA RdE

Fi #er "eri$a o po"er po t!ico no "e contrato ou consi"era2@es "e 5e# p:5 ico6 #as s "a autori"a"e paterna so5re os 0i &osK a 0onte "a autori"a"e rea % su'ei2o "e 0i &os aos pais> os patriarcas no +%nesis era# #onarcas> os reis so ou "e$e# consi"erar;se &er"eiros "e A"rLo> os "ireitos naturais "e u# rei so os "e u# pai> e por nature=a os 0i &os nunca esto i$res "o po"er paterno6 ain"a 9uan"o a"u tos e o pai ca "o na se,un"a in0Ancia3 A teoria "i0ici #ente po"e to#<; a a s%rio u# esp!rito #o"erno3 No nos a0a=e#os a "eri$ar "ireitos po !ticos "a &istria "e A"o e E$a3 *ara6 ns o p<trio po"er cessa aos $inte e u# anos "os 0i &os6 e #uitas $e=es % i#ita"o '< pe o esta"o6 '< pe o "ireito "e iniciati$a in"epen"ente ,ra"ua #ente a"9uiri"o pe a #oci"a"e3 Recon&ece#os Y #e "ireitos pe o #enos i,uais aos "o pai6 4as a %# "e isso6 nin,u%# &o'e6 0ora "o ]aprio6 assi#i aria o po"er po !tico ao po"er paterno3 No ]apo6 % certo6 to"os os pro0essores e #estres "e esco a ensinara# teoria se#e &ante Y "e Fi #er> o 4i`a"o po"e tra2ar a sua "escen"Hncia "a "eusa "o So 6 "e 9uern % &er"eiro> outros 'aponeses ta#5%# "escen"e# "e e a6 #as pertence# a ra#os ca"etes "a 0a#! ia3 *ortanto o 4i`a"o % "i$ino6 e opor;se; &e seria i#pio3 Esta teoria no essencia "ata "e E_\_6 #as a,ora no ]apio "i=e#;na tra"iciona "es"e a cria2o "o #un"o3 Muerer i#por "outrina se#e &ante Y Europa;co#o tentou Fi #er [ 0oi u# #a o,ro3 No 9ue e a repu,ne Y nature=a &u#ana3 Se,uira#;na6 a %# "o ]apo6 os e,!pcios anti,os6 os #exicanos e os peru$ianos antes "a con9uista espan&o a3 *6 natura e# certa 0ase "o "esen$o $i#ente &u#ano3 A In, aterra "os Stuarts passa$a essa 0ase> o ]apo #o"erno6 no3

A "errota "as teorias "o "ireito "i$ino "e$eu;se na In, aterra a "u# causasK a #u tip ici"a"e "e re i,i@es6 e a uta pe o po"er entr6^ #onar9uia aristocracia6 e a ta 5ur,uesia3 Muanto Y re i,io6 o rei6 "es"e Henri3 9ue (III6 era c&e0e "a I,re'a "e In, aterra6 e# oposi2o tanto a Ro#a co#o Y #aioria "as seitas protestantes3 A I,re'a "e In, aterra $an, o3 riou;se "e ser u# co#pro#issoK o pre0<cio "a $erso autori=a"a co#e2/ LSY5ia#ente a I,re'a "e In, aterra '< "es"e a pri#eira co#pi a2o "a SuE itur,ia p:5 ica conser$ou o #eio entre "ois extre#os3N No con'unto estB co#pro#isso atraiu a #aioria3 A rain&a 4ar1 e o rei ]ai#e H tentaran arrastar o pais para Ro#a6 e os $ence"ores "a ,uerra ci$i para +ene5ra #as estas tentati$as #a o,rara#;se6 e "es"e E\__ o po"er "a I,re'a "T In, aterra no #u"ou3 No entanto os opositores so5re$i$era#3 E# espe cia os no;con0or#istas era# &o#ens 0ortes6 nu#erosos entre os #er ca"ores ricos e 5an9ueiros cu'o po"er 0oi se#pre au#entan"o3 RdI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL A posi2o "o rei era pecu iar6 por ser no s c&e0e "a I,re'a in, esa #as "a "a Esccia3 Na In, aterra tin&a "e crer nos 5ispos e re'eitar o ca $inis#o> na Esccia6 "e re'eitar os 5ispos e crer no ca $inis#o3 Os StuD tin&a# con$ic2@es re i,iosas ,enuinas 9ue &es torna$a# i#possi$e a ;atitu"e a#5!,ua e ori,inara# #aior pertur5a2o na Esccia "o 9ue na In, aterra3 4as "es"e E\__ a con$eniHncia po !tica e$ou os reis a a9uiescer e# pro0essar "uas re i,i@es ao #es#o te#po3 O =e o era contr<rio e torna$a "i0!ci consi"er<Tos "i$inos3 De 9ua 9uer #o"o ne# cat icos ne# con0or#istas po"ia# aceitar apoio re i,ioso a 0a$or "a #onar9uia3 Os trHs parti"os ;"o rei6 "a aristocracia6 "a c asse #%"ia rica ; co#5ina$a#;se "i0erente#ente e# $<rias %pocas3 Co# E"uar"o I( e Lu!s GI6 rei e c asse #%"ia i,ara#;se contra a aristocracia> co# Luis GI(6 rei e aristocracia i,ara#; se contra a c asse #%"ia> na In, aterra "e E\__6 aristocracia e c asse #%"ia i,ara#;se contra o rei3 Muan"o o rei tin&a a seu a"o u# "e e es6 era 0orte> 9uan"o os "ois se i,a$a#6 era 0raco3 *or estas e outras ra=@es6 Loc`e re5ateu 0Yci #ente Fi #er3 *e o 9ue toca ao racioc!nio6 o tra5a &o era6 si#p es3 4ostra6 9uanto ao p<trio po"er6 9ue o "a #e "e$e ser i,ua ao "o pai3 Acentua a in'usti2a "a pri#o,enitura6 ine$it<$e se a &ere"itarie"a"e 0or 5ase "a #onar9uia3 Ironi=a o a5sur"o "e supor os #onarcas &er"eiros "e A"o3 A"o po"e ter apenas u# &er"eiro6 #as nin,u%# o con&ece3 E per,unta se Fi #er pensaria 9ue u#a $e= "esco5erto esse &er"eiro to"os os #onarcas existentes &e "eporia# a coroa aos p%s3 Se se aceitasse a 5ase "e Fi #er6 to"os os #onarcas6 excepto no #<xi#o u#6 seria# usurpa"ores6 se# "ireito "e exi,ir o5e"iHncia aos seus s:5"itos "e 0acto3 A %# "e isso [ "i= ; o po"er paterno % te#por<rio e no a5ran,e a $i"a ne# a proprie"a"e3 *or isso6 a %# "e outras ra=@es #ais 0un"a#entais % inaceit<$e 6 se,un"o Loc`e6 a &ere"itarie"a"e co#o 5ase "o po"er po !tico3 O se,un"o Trata"o procura 5ase #ais "e0ens<$e 3 O principio "a &ere"itarie"a"e 9uase "esapareceu "a po !tica3 Durante a #in&a $i"a os i#pera"ores "o Brasi 6 C&ina6 R:ssia6 A e#an&a e Xustria 0ora# su5stitu!"os por "ita"ores 9ue no aspira# a 0un"ar "inastia &ere"it<ria3 A aristocracia per"eu os pri$i %,ios na Europa6 excepto na In, aterra6 on"e pouco #ais % "o 9ue 0or#a &istrica3 Tu"o isto % #uito recente na #aioria "os pa!ses e i,a;se co# o surto "as "ita"uras6 "es"e 9ue a 5ase tra"iciona "o po"er 0oi posta "e parte e o &<5ito "e esp!rito para Hxito "a "e#ocracia ain"a no te$e te#po "e "esen$o $er;se3 S &< u#a institui2o 9ue nunca te$e e e#ento &ere"it<rio6 a I,re'a Cat ica3

*ILOSOFIA 4ODERNA RdU *o"e#os esperar 9ue as "ita"uras6 se so5re$i$ere#6 se "esen$o $a# an o,a#ente ao ,o$erno "a I,re'a3 Isto '< suce"eu no caso "as ,ran"es corpora2@es "a A#%rica 9ue tH#6 ou tin&a# at% *ear Har5our6 po"eres 9uase i,uais aos "o ,o$erno3 i,^ curioso 9ue a re'ei2o "o principio &ere"it<rio e# po !tica 9uase no te$e e0eito na es0era econ#ica nos pa!ses "e#ocr<ticos3 BNos esta"os tota it<rios o po"er econ#ico 0oi a5sor$i"o pe o po !tico3C Ain"a consi"era#os natura 9ue u# &o#e# "eixe a sua proprie"a"e aos 0i &os6 aceitan"o assi# o principio &ere"it<rio no econ#ico e re'eitan"o;o no po !tico3 Desaparecera# as "inastias po !ticas #as so5re$i$e# as econ#icas3 No estou a,ora a ar,u#entar pr ou contra> apenas a notar 9ue o 0acto se "< e 9ue a #aioria "os &o#ens no te# consciHncia "e ta 3 Muan"o consi"era#os natura 9ue o po"er so5re $i"as a &eias resu tante "a ,ran"e ri9ue=a se'a &ere"it<rio6 co#preen"e#os #e &or 9ue &o#ens co#o Sir Ro5ert Fi #er pensasse o #es#o "o po"er "os reis eco#o 0oi i#portante a ino$a2o representa"a por &o#ens 9ue pensara# co#o Loc`e3 *ara co#preen"er co#o p?"e ser aceita a teoria "e Fi #er6 e a "e Loc`e pareceu re$o ucion<ria 5asta e#5rar 9ue u# reino era ento consi"era"o co#o % a,ora u#a proprie"a"e territoria 3 O propriet<rio te# $<rios "ireitos e,ais i#portantes6 ;sen"o o principa o "e esco &er 9ue# estar< na proprie"a"e> a posse % trans#issi$e por &eran2a e senti#os 9ue o &er"eiro 'usta#ente rec a#a to"os os pri$i %,ios e,ais3 *or 0i# a sua posi2o % a #es#a "os #onarcas "e0en"i"a por Sir Ro5ert Fi #er3 H< &o'e na Ca i0rnia $astas proprie"a"es6 cu'o titu o "e posse "eri$a "e reais ou a e,a"as concess@es "o rei "e Espan&a3 S e e po"ia 0a=H; oK aC por9ue a Espan&a tin&a u#a concep2o se#e &ante Y "e Fi #er6 e 5C por9ue os espan&is po"ia# 5ater os !n"ios3 No entanto consi"era#os 'ustos os t!tu os "e esses &er"eiros3 Ta $e= "e 0uturo isto nos pare2a to 0ant<stico co#o a,ora nos parece Fi #er3 B3 Esta"o "e nature=a e ei natura 3 Loc`e inicia o se,un"o Trata"o "o +o$eh "i=en"o 9ue6 "a"a a i#possi5i i"a"e "e "eri$ar a autori"a"e "e u# ,o$erno "a "e u# pai6 $ai procurar a $er"a"eira ori,e#3 Sup@e u# Lesta"o "e nature=aN ;anterior a to"o ,o$erno6 e# 9ue a L ei "a nature=aN consiste na or"e# "i$ina6 e no % i#posta por e,is a"or &u#ano3 No % c aro se para Loc`e se trata "e &iptese exe#p i0icati$a6 RdT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ou se sup@e u#a existHncia &istrica> #as receio 9ue e e ten&a a"#iti"o u#a 0ase "e ocorrHncia rea 3 O &o#e# sai "o esta"o "e nature=a por u# contrato socia 9ue institui o ,o$erno ci$i 3 Ta#5%# isto % consi"era"o #ais ou #enos &istrico3 4as por ora no nos interessa3 O 9ue I<oc`e "i= "o esta"o "e nature=a e ei natura % no essencia repeti2o "e "outrina esco <stica3 Assi#6 "i= S3 To#<sK LTo"a ei 0or#u a"a pe o &o#e# te# esse car<cter na #e"i"a e# 9ue "eri$a "e u#a ei "a nature=a> se &< con0 ito cessa o,o "e ser u#a ei6 % #era per$erso "a ei3N BEC *ensa$a;se na I"a"e 4%"ia 9ue a ei "a nature=a con"ena$a a LusuraN3 3A proprie"a"e ec esi<stica era 9uase to"a e# terras6 e os propriet<rios 0ora# se#pre "e$e"ores e no presta#istas3 4as co# o protestantis#o o apoio;e# especia o "o ca $inis#o;$eio principa #ente "a c asse #%"ia rica6 #ais e#presta"ora "o 9ue "e$e"ora3 *or isso Ca $ino6 "epois outros protestantes6 e por 0i# a I,re'a cat ica sanciona$a# a LusuraN3 Assi# a ei natura 0oi "i$ersa#ente conce5i"a6 #as nin,u%# "eu por isso3

4uitas "outrinas so5re$i$entes Y cren2a "a ei natura "e$e#; &e a ori,e#3 *or exe#p o6 o aisse= 0aire e os "ireitos "o &o#e#6 "outrinas conexas e a#5as ori,ina"as no puritanis#o3 Duas cita2@es "e Ta/ne1 o #ostraro3 E# E\FT6 u#a co#isso "a CA#ara "os Co#uns estatuiuK LTo"os os &o#ens i$res tH# capaci"a"e "e &er"ar tanto a sua terra co#o o i$re exercicio "a sua in":stria6 nos ne,cios a 9ue se ap ica# e pe os 9uais tH# "e $i$er3N E e# E\R\ ]osep& Ue escre$eK Ln #<xi#a incontest<$e 9ue to"os os &o#ens6 por u= natura e raciona 6 0aro o 9ue &es 0or #ais $anta'oso3 O pro,resso "os particu ares ser< :ti Y co ecti$i"a"e3N Excepto as pa a$ras L u= natura e raciona N6 isto po"eria ter si"o escrito no s%cu o xix3 Repito 9ue na teoria "e Loc`e pouco &< ori,ina 3 Nisto e e % co#o [ #aioria "os &o#ens 9ue a"9uirira# 0a#a pe as suas i"eias3 E# re,ra6 [ &o#e# 9ue te# u#a i"eia no$a est< tanto a %# "o seu te#po 9ue o torna# por i#5eci 6 "e #o"o 9ue 0ica o5scuro e 5re$e es9uece3 Depois6 ,ra"ua #ente6 o #un"o est< prepara"o para a i"eia6 e o &o#e# 9ue a proc arna e# &ora prpria ,o=a "e to"o o cr%"ito3 Assi# 0oi6 por exe#p o6 co# Dan^^in> o po5re Lor" 4en5o"" 0oi o5'ecto "e riso3 BEC Cit3 por Ta/ne13 FILOSOFIA 4hNA RdR Muanto ao esta"o "e nature=a Loc`e 0oi #enos ori,ina "o 9ue Ho55es6 9ue o consi"era$a 0ase "e ,uerra "e to"os contra to"os6 e# 9ue a $i"a era ,rosseria6 5ruta e 5re$e3 4as Ho55es era ti"o por ateu3 A concep2o "e Loc`e6 rece5i"a "os pre"ecessores6 no po"ia "eixar "e ter 5ase teo ,ica> on"e so5re$i$eu se# e a6 co#o no i5era is#o #o"erno6 % "est!tui"a "e c ara 5ase ,ica3 A cren2a e# u# re#oto Lesta"o6 "e nature=aN "a 0e ici"a"e "eri$ou e# parte "a narrati$a 5!5 ica "a era "os patriarcas6 e# parte "o #ito c <ssico "a i"a"e "e ouro3 A cren2a ,era na #a "a"e "o passa"o re#oto s $eio co# a "outrina "a e$o u2o3 E# Loc`e o 9ue #ais se aproxi#a "a "e0ini2o "o esta"o "e nature=a % o se,uinteK LHo#ens3 9ue $i$e# "e acor"o co# a ra=o6 se# superior co#u# na terra co# autori"a"e "e 'u ,<; os6 ta % o esta"o "e nature=a3N No % "escri2o "a $i"a "e se $a,ens6 #as "e u#a co#uni"a"e i#a,in<ria "e anar9uistas $irtuosos6 se# necessi"a"e "e po icia ou tri5unais6 por9ue o5e"ece# Y Lra=oN6 i"Hntica Y L ei natura N6 9ue por sua $e= consiste nas eis "e proce"i#ento 'u ,a"as "e ori,e# "i$ina3 B*or exe#p oK LNo #atar<sN 0a= parte "a ei natura 6 as re,ras "e trAnsito6 noC3 Outras cita2@es esc arecero o pensa#ento "e Loc`e3 L*ara 5e# co#preen"er o po"er po !tico e a sua ori,e# "e$e#os consi"erar 9ua o esta"o natura "os &o#ens6 9ue % o "e i5er"a"e tota "e or"enar as suas ac2@es e "ispor "os seus 5ens e pessoas co#o enten"ere#6 "entro "a ei "a nature=a6 se# pe"ir icen2a e se# "epen"er "a $onta"e "e 9ua 9uer outro &o#e#3 LTa#5%# u# esta"o "e i,ua "a"e on"e o po"er e a 'uris"i2o so rec!procos6 se# excesso a 0a$or "e a ,u% #> na"a % #ais e$i"ente "o 9ue "e$ere# criaturas "a #es#a esp%cie6 nasci"as pro#iscua#ente para as #es#as $anta,ens naturais ser i,uais6 se# su5or"ina2o ou su'ei2o3 A no ser 9ue o sen&or "e to"os e es6 por $onta"e #ani0esta6 pon&a u#a aci#a "e outra e &e con0ira expressa#ente "ireito in"u5it<$e ;ao "o#inic e so5erania3

L4;as e#5ora este Bo esta"o "e nature=aC se'a "e i5er"a"e6 no % "e icen2a> e#5ora o &o#e# possa i$re#ente "ispor "e si e "o seu6 nc po"e "estruir;se a si #es#o ou a 9ua 9uer criatura na sua posse6 exceptB on"e a ,u# uso #ais no5re "o 9ue a pura perser$a2o o or"ena3 O esta"c "e nature=a % ,o$erna"o por u#a ei "a nature=a6 o5ri,atria para to"osK e a ra=o6 9ue % essa ei6 ensina a to"a a Hu#ani"a"e 9ue a consu te 9ue sen"o to"os i,uais e in"epen"entes nin,u%# "e$e pre'u"icar outreir Rd\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL na sua $i"a6 ri9ue=a6 i5er"a"e ou &a$eresN BEC por 9ue to"os so#os proprie"a"e "e Deus BIC 3 4as parece a,ora 9ue on"e a #aior parte "os &o#ens esti$er no esta"o "e nature=a6 po"e no entanto &a$er a ,uns 9ue no $i$a# se,un"o a ei natura e 9ue esta #ostra o 9ue "e$e 0a=er;se para resistir a tais cri#inosos3 No esta"o "e nature=a6 "i=;se;nos6 ca"a &o#e# "e$e "e0en"er;se6 e ao 9ue % seu3 LMue# 9uer 9ue "erra#e o san,ue "o &o#e# $er< o seu "erra#a"o pe o &o#e#N6 % parte "a ei "a natur=a3 Eu posso at% #atar u# a"ro intro"u=i"o na #in&a proprie"a"e6 e esse "ireito per#anece "epois "e institu!"o o ,o$erno6 e#5ora 9uan"o o &<6 se o a"ro 0o,e6 ten&o "e renunciar Y $in,an2a pri$a"a e recorrer Y ei3 A ,ran"e o5'ec2o ao esta"o "e nature=a % ca"a u# ser 'ui= "a prpria causa6 por9ue s e e po"e "e0en"er os seus "ireitos3 *ara este #a "< o ,o$erno re#%"io6 #as no u# re#%"io natura 3 O esta"o "e nature=a6 se,un"o Loc`e6 ter#inou por u# pacto para criar u# ,o$erno3 Nen&u# pacto ter#ina o esta"o "e nature=a6 excepto o "e 0or#ar u# corpo po !tico3 Os $<rios ,o$ernos "e esta"os in"epen"entes esto a,ora no esta"o "e nature=a uns para co# os outros3 O esta"o "e nature=a6 "i=;se e# u# passo ta $e= contra Ho55es6 no % o #es#o 9ue esta"o "e ,uerra6 #as #ais prxi#o "o seu contr<rio3 Depois "e exp icar o "ireito "e #atar u# a"ro por po"er consi"erar;se e# ,uerra contra #i#6 "i= Loc`eK LA9ui se $H a "i0eren2a entre esta"o "e nature=a e esta"o "e ,uerra6 to "i$ersos co#o u# esta"o "e pa=6 5oa $onta"e6 #:tua assistHncia6 preser$a2o6 e u# esta"o "e ini#i=a"e6 #a !cia6 $io Hncia e "estrui2o #:tuaN3 Ta $e= a ei "a nature=a possa ter 0i# #ais $asto "o 9ue o esta"o "e nature=a6 pois a pri#eira ocupa;se "e a"r@es e assassinos ao passo 9ue no se,un"o no &< tais #a 0eitores3 I u#a c ara inconsistHncia "e Loc`e para 9ue# ora tu"o no esta"o "e nature=a % $irtuoso6 ora % preciso exa#inar o 9ue "e$e 0a=er;se6 no esta"o "e nature=a6 para resistir a a,ress@es "os #aus3 Certas partes "a ei natura "e Loc`e surpreen"e#;nos3 *or exe#p o6 os cati$os e# ,uerra 'usta so escra$os por ei "a nature=a6 9ue ta#5%# "< a ca"a &o#e# "ireito "e punir6 at% pe a #orte6 ata9ues a si ou Y sua proprie"a"e3 Co#o no 9ua i0ica6 parece 9ue ten&o o "ireito "e atirar6 BEC C03 a Dec ara2o "e In"epen"%ncia3 BV;EC p6So sua proprie"a"e e 0eitura6 0eitos para su5sistir "urante o seu pra=er6 no o "e outre#3N FILOSOFIA 4ODERNA Rd se,un"o a ei "a nature=a6 a u#a pessoa 9ue surpreen"a e# u#a pe9ue# ,atunice3 A proprie"a"e %3#uito i#portante na 0i oso0ia po !tica "e I36oc`e6 9u6 ne a $H a ra=o principa para a institui2 o "o ,o$erno ci$i 3 LO ,ran"e e principa 0i# "e unir os &o#ens e# co#uni"a"es e "ar ; &es u# ,o$erno % a conser$a2o "a proprie"a"e> para o 9ue 0a ta# #ui tas coisas no esta"o "e nature=aN3 O con'unto "e esta teoria % c aro e# certo senti"o e e# outro6 eni, #<tico3 *6 c aro o 9ue Loc`e pensou6 #as no co#o po"e tH; o pensa"e A %tica "e Loc`e % uti it<ria6 co#o

$i#os6 #as na sua consi"era2o "o L"ireitosN no entra# re0 ex@es uti it<rias3 A ,o "o ,Hnero penetra ni 0i oso0ia "o "ireito co#o ensina# os e,istas3 O "ireito e,a po"e "e0i nir;se3 Na ,enera i"a"e u# &o#e# te# "ireito e,a 9uan"o po"e ape a para a ei para "e0en"er;se "a in':ria3 Te# "ireito Y sua proprie"a"e6 #a^ [ por exe#p o ; se te# ne,cio i !cito "e coca!na6 no te# recurso e,a contra u# &o#e# 9ue a rou5e3 4as o e,is a"or te# "e "eci"ir 9uais O6 "ireitos e,ais ;a criar6 e recai na concep2o "e "ireitos LnaturaisN co#i asse,ur<$eia por ei3 Tentei e$ar o #ais on,e poss!$e a exposi2o "e a ,u#a coisa se#e &ante Y teoria "e Loc`e6 e# ter#os6 ateo ,icos3 Se se a"#itir 9ue a %tic^ e a c assi0ica2o "e actos co#o L'ustosN e Lin'ustosN % anterior Y ei6 tor na;se poss!$e resta5e ecer a teoria e# ter#os 9ue no en$o $a# &istri> #itica6 *ara c&e,ar Y ei "a nature=a po"e assi# p?r; se a 9uestoK nK ausHncia "e ei e ,o$erno6 9ue esp%cie "e actos "e A contra B 'usti0ican a reta ia2o "e B contra A e 9ua a esp%cie "e reta ia2o se 'usti0ica en "i0erentes casosJ A"#ite;se e# ,era 9ue nin,u%# po"e ser censura"o pa "e0en"er;se contra u# assass!nio6 #es#o 9ue sen"o necess<rio6 #ate atacante3 *o"e ta#5%# "e0en"er #u &er e 0i &os e na $er"a"e 9ua 9ue pessoa3 Nesses casos a ei contra o assass!nio % irre e$ante6 se6 co#o % 5er poss!$e 6 o &o#e# assa ta"o 0or #orto ;antes "e po"er c&a#ar a po !cia ternos pois "e re,ressar ao "ireito Lnatura N3 U# &o#e# te# ta#5%# 6 "ireito "e "e0en"er a sua proprie"a"e6 e#5ora "i$ir'a# as opini@es so5r o casti,o 'usto 9ue po"e in0 i,ir ;ao a"ro3 Nas re a2@es entre esta"os6 co#o nota Loc`e6 o "ireito Lnatura N re e$ante3 E# 9ue circunstAncias po"e ser 'usta a ,uerraJ Co#o no & ,o$erno internaciona 6 a resposta s po"e ser %tica6 no e,a > te# "e se co#o a 9ue se "aria para u# in"i$!"uo e# esta"o "e anar9uia3 A teoria e,a &<;"e 5asear;se e# 9ue o Esta"o prote,er< os L"ireK tosN "o in"i$!"uo3 Muan"o u# &o#e# rece5e in':ria 'usti0icati$a "e retE ia2o se,un"o a ei natura 6 o "ireito positi$o esta5e ecer< 9ue e a "e$ Ud Rd_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

ser 0eita pe o Esta"o3 Se u# &o#e# tenta #atar o teu ir#o6 tens o "ireito "e #at<; o6 se "e outro #o"o no po"es sa $ar o teu ir#o3 E# esta"o "e nature=a;pe o #enos assi# pensa Loc`e;se a ,u%# nos #ata u# ir# o6 te#os "ireito "e #at<; o3 4as on"e existe a ei per"e;se esse "ireito6 9ue passa para o esta"o3 E se a ,u%# #atar e# "e0esa prpria ou e# "e0esa a &eia te# "e pro$ar e# tri5una a ra=o "o acto3 *o"e#os ento i"enti0icar L"ireito natura N co# re,ras #orais en9uanto in"epen"entes "e "isposi2@es e,ais positi$as3 De$e &a$er tais re,ras se "e$e &a$er "istin2o entre eis 5oas e #<s3 *ara Loc`e6 o caso % si#p es "es"e 9ue as6 re,ras 0ora# "a"as por Deus e consta# "a B!5 ia3 A0asta"a essa 5ase teo ,ica a #at%ria % #ais "i0!ci 3 4as en9uanto se #ant%# 9ue &< "istin2o %tica3 entre ac2@es 'ustas e in'ustas po"e#os "i=erK o "ireito natura "eci"e "e ac2@es btica#ente 'ustas e in'ustas e# u#a co#uni"a"e se# ,o$erno6 e o "ireito positi$o "e$e 9uanto poss!$e ,uiar;se e inspirar;se "o "ireito natura 3 Na sua 0or#a a5so uta6 a "outrina "e 9ue u# in"i$!"uo te# certos "ireitos ina ien<$eis % inco#pat!$e co# o uti itaris#o6 isto %6 co# a "outrina "e 9ue actos 'ustos so os 9ue pro#o$e# o 5e#;estar ,era 3 4as para u#a "outrina ser 5ase :ti "o "ireito no % necess<rio ser $er"a"eira e# to"os os casos poss!$eis6 #as s na ,ran"e #aioria3

*o"e#os i#a,inar casos e# 9ue se 'usti0icasse o assass!nio #as so raros e no constitue# ar,u#ento contra a i e,a i"a"e "o assass!nio3 Se#e &ante#ente6 po"e ser "ese'<$e ; no "i,o 9ue % ; "e u# ponto "e $ista uti it<rio6 reser$ar a ca"a in"i$!"uo certa es0era "e i5er"a"e pessoa 3 Sen"o assi#6 a "outrina "os Direitos "o Ho#e# ser< 5ase :ti para eis apropria"as6 e#5ora &a'a excep2@es a esses "ireitos3 U# uti itarista "e$er< exa#inar a "outrina consi"era"a 5ase "e eis "o ponto "e $ista "o e0eito pr<tico> no po"e con"en<; a a5 initio co#o contr<ria Y sua %tica3 C3 O htrato h3 Na especu a2o po !tica "o s%cu o x$ii &< "ois tipos "e teoria so5re [ ori,e# "o ,o$erno3 U# % o exe#p i0ica"o e# Sir Ro5ert Fi #er6 "e 9ue [ po"er % con0ia"o por Deus a certas pessoas ou seus &er"eiros6 ,o$erno e,iti#o contra o 9ua a re$o ta no % trai2o #as i#pie"a"e3 Este senti#ento % "e i#e#oria anti,ui"a"eK e# 9uase to"as as ci$i i=a2@es pri#iti$as o rei % sa,ra"o3 Os reis6 natura #ente6 ac&a$a# a teoria a"#ir<$e 3 A aristocracia tin&a #oti$o "e apoio e "e oposi2o3 A 0a$or esta$a o prin; FILOSOFIA 4ODERNA RdQ cipio "e &ere"itarie"a"e6 9ue "a$a au,usto re0or2o Y resistHncia contra a ascensiona c asse #ercanti 3 On"e a c asse #%"ia 0oi #ais te#i"a e o"ia"a 9ue o rei6 esses #oti$os pre$a ecera#3 On"e se "a$a o contr<rio6 e# especia on"e a aristocracia po"ia $ir a o5ter o po"er supre#o6 ten"ia a opor;se ao rei e portanto a re'eitar o "ireito "i$ino3 O se,un"o tipo "e teoria ; 9ue Loc`e representa ; #ant%# 9ue o ,o$erno ci$i % contratua e pura#ente &u#ano3 Certos escritores consi"erara# 0acto &istrico o contrato socia 6 outros u#a 0ic2o e,a 6 para to"os e es o i#portante era a ori,e# terrestre "a autori"a"e3 O contrato % "e 0acto a ternati$a :nica para a re'ei2o "o "ireito "i$ino3 Co# excep2o "os re5 e"es to"os pensa$a# 9ue "e$ia ac&ar;se a ,u#a ra=o para o5e"ecer aos ,o$ernos6 e para a #aioria no 5asta$a "i=er 9ue ;a autori3 "a"e "o ,o$erno % con$eniente3 De 9ua 9uer ni"oo e e "e$e ter "ireito Y o5e"iHncia e o "e u# contrato parece a ternati$a :nica "a or"ena2o "i$ina3 *or isso a "outrina contratua popu ari=ou;se prYtica#ente entre to"os os a"$ers<rios "o "ireito "i$ino "os reis3 H< u#a su,esto "e esta teoria e# S3 To#<s "e A9uino6 #as +rotius 0oi 9ue# pri#eiro o "esen$o $eu sbrea#ente3 A "outrina "o contrato po"e ter 0or#as 9ue 'usti0i9ue# a tirania3 Ho55es6 por exe#p o6 pensa 9ue &ou$e contrato entre os ci"a"os para con0iare# o po"er a u# so5erano esco &i"o6 #as co#o este no 0oi parte no contrato6 a sua autori"a"e % i i#ita"a3 Esta teoria6 pri#eiro po"ia 'usti0icar o esta"o tota it<rio "e Cro#/e i> "epois "a restaura2o 'usti0icou Car os II3 4as na 0or#a "e Loc`e o ,o$erno % parte no contrato6 e po"e resistir;se; &e se no cu#prir a sua parte "o a'uste3 Na essHncia a "outrina "e Loc`e % #ais ou #enos "e#ocr<tica6 #as o e e#ento "e#ocr<tiFF % i#ita"o pe a i"eia Bi#p !cita #ais "o 9ue expressaC "e 9ue# no te# proprie"a"e no % conta"o co#o ci"a"o3 (e'a#os o 9ue Loc`e nos "i= so5re a nossa 9uesto presenteK *ri#eiro u#a "e0ini2o "o po"er po !ticoK L*enso 9ue o po"er po !tico % o "ireito "e 0a=er eis6 co# pena "e #orte e conse9uente#ente as #enores6 para re,u ar e preser$ar a proprie"a"e e e#pre,ar a 0or2a "a co#uni"a"e na execu2o "e essas eis M na "e0esa "a co#uni"a"e contra in':ria estran,eira6 tu"o isto para o 5e# p:5 ico3N O ,o$erno % pois re#%"io para os incon$enientes "e no esta"o "e nature=a ca"a &o#e# ser 'ui= e# causa prpria3 4as on"e o #onarca % parte6 no &< re#%"io por9ue e e % 'ui= e 9ueixoso3 Isto e$a Y conc uso "e 9ue o ,o$erno no "e$e ser a5so uto6 e o ]u"icia "e$e ser in"e;

R_F HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL pen"ente "o Executi$o3 Estes ar,u#entos tin&a# 0uturo i#portante na In, aterra e na A#%rica6 #as a,ora n o te#os "e tratar "e isso3 L*or nature=aN6 "i= Loc`e6 L9ua 9uer &o#e# po"e punir ata9ue pessoa ou Y sua proprie"a"e6 at% pe a #orte3 H< socie"a"e po itica on"e e s on"e os &o#ens co#etera# esse "ireito Y socie"a"e ou Y ei3N A #onar9uia a5so uta no % 0or#a "e ,o$erno por no &a$er autori"a"e neutra nas "isputas contra #onarca e s:5"itos> e# re a2o a estes o #onarca est< no esta"o "e nature=a3 No % "e esperar 9ue ser rei torne $irtuoso u# &o#e# $io ento3 LMue# ti$er si"o in'urioso e insu tante nos 5os9ues "a A#%rica no "e$e ser #e &or no trono6 on"e ta $e= a cu tura e a re i,io 'usti0icaro 9uanto e e 0a2a aos $assa os6 e a espa"a 0ar< ca ar 9ue# ouse "iscutir3N A #onar9uia a5so uta % co#o se os &o#ens se "e0en"esse# "e 0ur@es 5ra$os e raposas6 Le 0osse# contentes "e estar sa $os para sere# "e$ora"os por e@es3N A socie"a"e ci$i se,ue a re,ra "a #aioria6 a no ser 9ue se concor"e e# exi,ir #aior n:#ero3 BNos Esta"os Uni"os6 por exe#p o6 para #o"i0icar a Constitui2o ou rati0icar u# trata"o3C Isto soa a "e#ocr<tico6 #as e#5re#o;nos "e 9ue Loc`e exc ui as #u &eres e os po5res "os "ireitos "e ci"a"ania3 LO co#e2o "a socie"a"e ci$i "epen"e "o consenti#ento "os in"i$i"uos3 N Di=;se ;u# pouco in"i0erente#ente ;9ue "e$e a ,u#a $e= ter &a$i"o esse consenso6 e#5ora se a"#ita 9ue a ori,e# "o ,o$erno antece"e a &istria6 excepto entre os 'u"eus3 O pacto ci$i "e ,o$erno s i,a os 9ue6 o 0i=era#3 O 0i &o te# "e reno$ar o pacto "o pai3 BIsto se,ue;se "os principio_ "e Loc`e6 #as no % rea ista3 U# a#ericano 9ue aos $inte e u# anos "ec arasse re'eitar contrato 9ue inau,urou os Esta"os Uni"os $er;se;ia e# "i0icu "a"es3C O po"er "o ,o$erno por contrato no po"e6 co#o $i#os e cit<#os &< pouco6 ir a %# "o 5e# co#u#3 No parece ter ocorri"o a Loc`e per,untar 9ue# seria 'ui= "o 5e# co#u#3 C aro 9ue se 0or o ,o$erno6 se#pre "eci"ir< e# 0a$or prprio3 *ro$Y$e #ente Loc`e pensou na #aioria "os ci"a"os para 'u ,ar3 4as #uitas 9uest@es teria# "e reso $er;se "epressa "e#ais para po"er sa5er;se a opinio "o e eitora"o3 As "e pa= e ,uerra so as #ais i#portantes3 O re#%"io :nico seria ento con0erir Y opinio p:5 ica ou seus representantes certo po"er ; ta co#o acusa2o ; "e casti,o u terior "e #e#5ros "o executi$o por actos 9ue se a$eri,uare# i#popu ares3 4as ta re#%"io % #uitas $e=es ina"e9ua"o3 FILOSOFIA 4ODERNA R_E Citei antes u#a a0ir#a2o 9ue $ou repetirK LO 0i# principa 9ue une os &o#ens e# co#uni"a"e e so5 u# ,o$erno % preser$ar a proprie"a"e3N Coerente#ente6 Loc`e "ec ara 9ueK LO po"er supre#o no po"e tirar a 9ua 9uer &o#e# 9ua 9uer parte "a sua proprie"a"e se# seu assenti#ento3N Ain"a surpreen"e #ais a a0ir#a2o "e 9ue e#5ora os c&e0es #i itares ten&a# po"er "e6 $i"a e #orte so5re os seus so "a"os6 no tH# po"er "e rece5er "in&eiro3 BSe,ue;se 9ue nu# ex%rcito seria in'usto punir pe9uenas 0a &as "e "iscip ina por #u ta #as icito puni; Ias por a2oites3 Ta o a5sur"o ;a 9ue Loc`e % e$a"o pe o seu cu to "a proprie"a"e3C O i#posto apresenta "i0icu "a"es "e 9ue Loc`e no "< conta3 Di= 9ue a "espesa "o ,o$erno "e$e ser pa,a pe os ci"a"os6 #as co# seu consenti#ento6 isto %6 "a #aioria3 4as per,unta;seK por 9ue &< "e 5astar o consenti#ento "a #aioriaJ (i#os 9ue o consenti#ento "e to"os os &o#ens % necess<rio para 'usti0icar o ,o$erno "e to#ar; &es u#a parte "a proprie"a"e3 Supon&o 9ue o consenti#ento t<cito "o i#posto "e acor"o

co# a "eciso #a'orit<ria6 se enten"e estar en$o $i"o na ci"a"ania6 9ue por sua $e= se presu#e ser $o unt<ria3 Se# ":$i"a isto % #uita $e= contr<rio aos 0actos3 A #aioria "os &o#ens no te# esco &a i$re "o Esta"o a 9ue pertencer<6 e nin,u%# &o'e % i$re "e no pertencer a Esta"o a ,u#3 Supon&a#os o caso "e u# paci0ista3 On"e 9uer 9ue $i$a o ,o$erno to#ar; &e;< parte "a proprie"a"e para 0ins "e ,uerra3 Co# 9ue 'usti2a se su5#eter< e e Y "ecisoJ *osso i#a,inar #uitas respostas6 #as nen&u#a consistente co# os princ!pios "e Loc`e3 E e insiste na re,ra "a #aioria ina"e9ua"a#ente6 se# transi2o para e a "as suas pre#issas in"i$i"ua istas6 excepto o #itico contrato socia 6 9ue neste senti"o % #itico6 ain"a 9uan"o &ou$e rea #ente u# contrato cria"or "e ,o$erno3 Z o caso "os Esta"os Uni"os3 Muan"o se a"optou a constitui2o6 os &o#ens tin&a# i5er"a"e "e esco &a3 4as #uitos $otara# contra e portanto no 0ora# parte no contrato3 *o"ia# ter sa "o "o pa!s> #as 0ican"o6 i,ara#;se por u# contrato e# 9ue no tin&a# consenti"o3 4as na pr<tica % "i0!ci sair "o prprio pais3 E no caso "os 9ue nasce# "epois "e a"opta"a a constitui2o o consenti#ento ain"a % #ais ne5u oso3 e^ #uito "i0!ci a 9uesto "os "ireitos "o in"i$!"uo contra o ,o$erno3 Os "e#ocartas a"#ite# co# excessi$a pronti"o 9ue se o ,o$erno representa a #aioria te# "ireito "e i#por;se Y #inoria3 De certo #o"o % $er"a"e por9ue a coac2o % "a essHncia "o ,o$erno3 4as o "ireito "i$ino "as #aiorias6 se e$a"o on,e "e#ais torna;se to tirAnico co#o o "ireito "i$ino "os reis3 Loc`e pouco "i= a este respeito no E/aio so5re o +pc$ernO6 R_I HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL #as a ar,a;se u# tanto nas Cartas so5re a To erAncia6 on"e a e,a 9ue nen&u# crente e# Deus "e$e ser puni"o pe as suas opini@es re i,ioEUas3 A teoria contratua "o ,o$erno % "ecerto pr%;e$o ucionista3 O ,o$erno6 co#o o cancro ou a tossa con$u sa po"e crescer ,ra"ua #ente6 e#5ora possa co#o e as intro"u=ir;se "e s:5ito e# re,i@es no$as co#o as i &as "o 4ar "o Su 3 Antes "os &o#ens tere# estu"a"o antropo o,ia no tin&a# i"eia "os #ecanis#os psico ,icos i#p !citos no co#e2o "o ,o$erno6 ou "as ra=@es 0ant<sticas 9ue os e$ara# a a"optar institui2@es e costu#es "e uti i"a"e su5se9uente3 Co#o 0ic2o e,a 6 para 'usti0icar o ,o$erno6 a teoria contratua encerra a ,u#a $er"a"e3 D3 *roprih3 Do 9ue 0ica "ito so5re a proprie"a"e pareceria 9ue Loc`e 0osse ca#peo "os ,ran"es capita istas tanto contra os superiores co#o contra os in0eriores sociais> #as isto seria s #eia $er"a"e3 H< ne e para e a#ente inconci ia"as "outrinas pre0i,urati$as "e capita is#o "esen$o $i"o e "outrinas anuncia"oras "e u#a concep2 o socia ista3 i,^ 0<ci apreci<; o erra"a#ente por cita2@es uni aterais neste co#o e# outros tpicos3 Citarei pe a or"e# e# 9ue aparece# as principais proposi2@es "e Loc`e so5re a proprie"a"e3 E# pri#eiro u,ar to"o o &o#e# te# ou "e$ia ter proprie"a"e pri$a"a no pro"uto "o seu tra5a &o3 Na 0ase pr%;in"ustria isto no era to 0ora "a rea i"a"e co#o &o'e3 O art!0ice "a pro"u2o ur5ana possu!a a sua 0erra#enta e $en"ia os seus atre0actos3 Na pro"u2o a,r!co a6 sustenta$a;se na esco a a 9ue Loc`e pertencia6 9ue a proprie"a"e "o r:stico seria o #e &or siste#a6 "e$en"o ca"a &o#e# possuir a terra 9ue pu"esse cu ti$ar e na"a #ais3 *arece "oce#ente inc?nscio "e 9ue e# to"a a Europa ta pro,ra#a s seria poss!$e por #eio "e u#a re$o u2o san,renta3 O pri#eiro siste#a pre$a eceu e# Fran2a6 na It< ia6 "epois na In, aterra3 No Exter#o6 Oriente6 R:ssia e *r<ssia o tra5a &a"or era ser$o6 tra5a &a$a para o propriet<rio6 e $irtua #ente no tin&a "ireitos3 O $e &o siste#a ter#inara e# Fran2a co# a re$o u2o na It< ia Norte e A e#an&a Oeste

co# as con9uistas "os ex%rcitos re$o ucion<rios> a ser$i"o 0in"ou na *r:ssia e# $irtu"e "a $itria napo enica> na R:ssia6 "e$i"o Y "errota na Cri#eia3 4as ;e# a#5os os pa!ses os aristocratas conser$ara# ;as suas terras3 Na *r:ssia Leste6 o siste#a6 e#5ora "rYstica#ente contro a"o pe os na=is6 conser$ou;se at% &o'e3 Na R: ssia e nas actuais LituAnia6 FILOSOFIA 4ODERNA RE Let\nia e Estnia6 ;a Re$o u2o "esapossou os aristocratas3 Na6 Hun,ri e *o nia so5re$i$era#> na *o nia Uste 0ora# L i9ui"a"osN pe o ,o$ern so$i%tico e# EQTF3 4as esse ,o$erno 0e= 9uanto po"ia para su5stituir n R:ssia a proprie"a"e r:stica pe a cu tura co ecti$a3 Na In, aterra o ca#in&o 0oi #ais co#p exo3 No te#po "e Loc` a posi2o "o tra5a &a"or rura era sua$i=a"a pe a existHncia "e 5a "ie so5re 9ue tin&a i#portantes "ireitos 9ue &e per#itia# o5ter parte " sua a i#enta2 o3 Era u#a so5re$i$Hncia "a I"a"e 4%"ia6 "esapro$a" pe o &o#e# #o"erno6 9ue a consi"era$a pre'u"icia Y pro"u2o3 HouN por isso u# #o$i#ento para $e"a2o "os 5a "ios6 co#e2a"o co# Henr 9ue (III e continua"o no te#po "e Cro#/e 6 #as 9ue s $eio a ser 0ori cerca "e EdRF3 Des"e ento e por no$enta anos os 5a "ios 0ora# encerr^ "os e entre,ues a propriet<rios ocais3 Ca"a encerra#ento exi,ia u# autori=a2o par a#entar6 e os aristocratas "o#inantes nas "uas ca# "o *ar a#ento usa$a# "o seu po"er e,is ati$o para enri9uecer;se6 ai 2an"o crue #ente na 0o#e o tra5a &a"or a,r!co a3 +ra"ua #ente coi o pro,resso "a in":stria a posi2o "o a,ricu tor #e &orou6 por9ue ^ outro #o"o teria "e e#i,rar para as ci"a"es3 Ho'e6 e# resu ta"o ^ i#posto intro"u=i"o por L o1" +eor,e6 os aristocratas ti$era# "e "i$ "ir a #aior parte "a sua proprie"a"e rura 3 4as os 9ue tin&a# ta#5%' proprie"a"e ur5ana ou in"ustria conser$a# as suas terras3 No &o# re$o u2o 5rusca #as transi2o ,ra"ua ain"a e# pro,resso3 Os aris5 cratas ain"a &o'e ricos "e$e#;no Y sua proprie"a"e in"ustria ou ur5an> Este on,o processo 0oi consi"era"o6 excepto na R:ssia6 "e acor% co# os princ!pios6 "e Loc`e3 O sin,u ar % ter e e anuncia"o "outrinas 9t exi,ira# to ,ran"e re$o u2o antes "e $ire# a rea i=ar;se e no #ostrai 9ue e e 'u ,asse in'usto o siste#a "o seu te#po ou ti$esse consciHn" "e 9ue e e "i0eria "o siste#a "e0en"i"o por e e3 A teoria a5orista "o $a or ;a "e 9ue o $a or "o pro"uto "epenB "o tra5a &o para o5tH; o6 atri5u!"a por uns a aar 4arx por outros Ricar"o6 encontra;se e# Loc`e e 0oi su,eri"a por u#a in&a "e pre" cessores 9ue $ai ;at% a To#<s "e A9uino3 Ta/ne16 resu#e assi# a "outrii esco <sticaK LA essHncia "o ;ar,u#ento % 9ue a pa,a pertence ao tra5a &a"or 9i pro"u= os 5ens ou ao #erca"or 9ue os transporta6 por9ue a#5os ser$e a necessi"a"e co#u#3 *eca"o i#per"o<$e % o "o especu a"or ou !nte #e"i<rio6 9ue ucra exp oran"o a necessi"a"e p:5 ica3 O $er"a"eiro "e cen"ente "as "outrinas "e A9u!no % a teoria a5orista "o $a or3 O : tin esco <stico % aar 4arx3N R_T HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL A teoria a5orista "o $a or te# "ois aspectosK %tico e econ#ico3 *o"e "i=er;se 9ue o $a or "e u# pro"uto "e$e ser proporciona ao tra5a &o ,asto6 ou 9ue "e 0acto o tra5a &o re,u a o pre2o3 O : ti#o % s aproxi#a"a#ente $er"a"eiro6 co#o Loc`e recon&ece3 No$e "%ci#os "o $a or6 "i= e e6 "e$e#;se ao tra5a &o> #as na"a "i= "o outro "%ci#o3 O tra5a &o ;"i= ;"< ;a "i0eren2a "o $a or "as coisas> e exe#p i0ica co# a terra a#ericana ocupa"a pe os !n"ios6 9ue por incu ta 9uase no te# $a or3 No $H 9ue o $a or po"e $ir "es"e 9ue o &o#e# hra tra5a &ar a terra e antes "e 0a=H; o3 Se e# terra "eserta a ,u%# "esco5rir petr eo po"er< $en"H; a cara se# ter tra5a &a"o3 Loc`e no pre$ia tais casos

e s pensa$a na a,ricu tura3 O "ireito "e proprie"a"e r: stica6 9ue e e 0a$orece6 % inap ic<$e por exe#p o Y exp ora2o #ineira6 $asta "e #a9uinaria cara e #uitos tra5a &a"ores3 O principio "e 9ue u# &o#e# te# "ireito ao pro"uto "o seu tra5a &o no ser$e e# u#a ci$i i=a2o in"ustria 3 Supon&a#os u# oper<rio "a 0<5rica "e carros For"> co#o a$a iar a propor2o "e ren"i#ento "e$i"a ao seu tra5a &oJ Ou u# e#pre,a"o "e u#a e#presa "e transportes por $ia 0%rrea> co#o "eter#inar o 9ue &e ca5e na pro"u2o "os 5ensJ Estas consi"era2@es e$a# a p?r "e parte o princ!pio "o "ireito ao pro"uto "o tra5a &o e# 0a$or "e #%to"o #ais socia ista "e or,ani=ar a pro"u2o e a "istri5ui2o3 A teoria a5orista "o $a or 0oi or"inYria#ente "e0en"i"a contra a ,u#a c asse ti"a co#o exp ora"ora3 Os esco <sticos usa$a#;na contra os usur<rios6 pe a #aior parte 'u"eus3 Ricar"o contra os propriet<rios3 4arx contra os capita istas3 4as Loc`e parece no ter ti"o &osti i"a"e a c asse a ,u#a6 excepto aos #onarcas6 o 9ue na"a te# co# o $a or3 A ,u#as opini@es "e Loc`e so to sin,u ares 9ue no sei co#o apresent<; as3 Di= 9ue u# &o#e# no "e$e ter tantas a#eixas 9ue se estra,ue# antes "e e e e a 0a#! ia as co#ere#> #as po"e ter to"o o ouro e "ia#antes e,a #ente per#iti"os6 por9ue no se estra,a#3 No &e ocorre 9ue o &o#e# "as a#eixas po"e $en"H; as antes "e apo"recere#3 Ocupa;se #uito "o car<cter incorrupt!$e "os #etais preciosos6 9ue ;"i= e e ;so ori,e# "a #oe"a e "a "esi,ua "a"e "e 0ortuna3 *arece a#entar6 aca"%#ica e a5stracta#ente6 a "esi,ua "a"e econ#ica6 #as "ecerto no 'u ,a pru"ente tentar #eios "e pre$eni;Ia3 Se# ":$i"a o i#pressiona$a6 co#o a to"os os &o#ens "o seu te#po6 "e$ere#;se os ucros "a ci$i i=a2o aos &o#ens ricos6 principa #ente aos patronos "a arte e3 "as etras3 O #es#o se "< na A#%rica #o"erna6 on"e ciHncia e arte "epen"e# ar,a#ente "a ,enerosi"a"e "e &o#ens #uito ricos3 De certo #o"o a ci$i; FILOSOFIA 4ODERNA R_R i=a2o % i#pe i"a pe a in'usti2a socia 6 0acto 9ue % 5ase "o 9ue &< #ais respeit<$e no conser$antis#o3 E3 C&e9/s e Ba an2as3 A "outrina "a separa2o "as 0un2@es e,is ati$as6 executi$a e 'u"icia "o ,o$erno caracteri=a o i5era is#o> nasceu na In, aterra co# a resistHncia aos Stuarts> Loc`e 0or#u ou;a c ara#ente pe o #enos 9uanto Ys "uas pri#eiras6 para e$itar ; "i= e e ; a5uso "o po"er3 De$e enten"er;se6 % c aro6 9ue por e,is atura e e enten"e o *ar a#ento6 e por executi$o6 o rei> pe o #enos assi# % e#oti$a#ente6 0osse 9ua 0osse o si,ni0ica"o ,ico3 *or isso consi"era a e,is atura $irtuosa6 e o executi$o per$erso3 O e,is ati$o ; "i= e e ; "e$e ser o #ais a to #as reno$<$e pe a co#uni"a"e3 O 9ue i#p ica $ota2o peri"ica popu ar6 co#o a "a CA#ara "os Co#uns3 Esta con"i2o6 cu#pri"a a s%rio6 con"ena a parte "o rei e "os Lor"s no po"er e,is ati$o a"#iti"a na Constitui2o in, esa "o te#po "e Loc`e3 E# to"o ,o$erno 5e# estrutura"o ; "i= Loc`e ; esto sepa#"os o e,is ati$o e o executi$o3 E 9uan"o &ou$er con0 itoJ Se o executi$o "eixa "e noti0icar o e,is ati$o 9uan"o "e$e6 est< e# ,uerra co# o po$o e po"e ser "estitui"o pe a 0or2a3 C aro 9ue isto % su,eri"o pe o 9ue aconteceu a Car os I3 De E\I_ a E\TF tentou ,o$ernar se# par a#ento6 o 9ue6 se,un"o Loc`e6 "e$e e$itar;se #es#o pe a ,uerra ci$i 3 A L0or2aN6 "i= e e6 Lno se op@e seno Y 0or2a in'usta e i e,a 3N Na pr<tica o principio % $o6 a no ser 9ue &a'a u# corpo co# "ireito e,a "e "ec arar 9uan"o a 0or2a % Li e,a e in'usta3N A tentati$a "e Car os I "e co ectar os na$ios se# consenti#ento par a#entar 0oi para os seus

a"$ers<rios Li e,a e in'ustaN e para e e 'usta e e,a 3 O #es#o suce"eu na ,uerra ci$i ;a#ericana3 Tin&a# os Esta"os "ireito "e separar;seJ S a $itria "o Norte "eci"iu a 9uesto e,a 3 A cren2a "e Loc`e e "e #uitos escritores "o seu te#po6 "e 9ue u# &o#e# &onesto sa5e o 9ue % 'usto e e,a ou % co#pensa"o pe a 0or2 a "as ten"Hncias "e u# e outro6 a"o ou pe a "i0icu "a"e "e esta5e ecer u# tri5una 9ue exterior#ente ou na consciHncia "os &o#ens possa ter autori"a"e nas 9uest@es "e5ati"as3 Na pr<tica essas 9uest@es6 9uan"o i#portantes6 "eci"e#;se pe o po"er6 no por 'usti2a e "ireito3 De certo #o"o6 #as $e a"a#ente6 Loc`e recon&ece o 0acto3 Di= 9ue na "isputa entre e,is ati$o e executi$o6 s o C%u po"e Ys $e=es ser 'ui=3 R_\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Co#o o C%u no se pronuncia s &< o recurso "o co#5ate6 a"#itin"o 9ue o C%u "< a $itria Y #e &or causa3 Ta concep2o % essencia a 9ua 9uer "outrina "e "i$iso "o po"er6 e 9uan"o incorpora"a na constitui2o a : nica 0or#a "e e$itar a ,uerra ci$i % praticar o co#pro#isso e o 5o# senso> #as esses so &<5ito "o esp!rito e no po"e# 0i,urar e# constitui2o escrita3 A"#ira 9ue Loc`e no 0a e "o 'u"icia 6 9uesto can"ente no seu te#po3 At% a Re$o u2o os 'ui=es po"ia# ser "e#iti"os pe o rei> por isso con"ena$a#; &e os ini#i,os e a5so $ia# os a#i,os3 Depois "a Re$M u2o era# ina#o$i$eis excepto por "eciso "as "uas casas "o par a#ento3 *ensou;se e# 0a=er co# isto 9ue as "ecis@es 0osse# ,uia"as s pe o "ireito> "e 0acto6 on"e &a$ia esp!rito "e parti"o apenas se su5stituiu o preconceito "o rei pe o "os 'ui=es3 Se'a co#o 0or6 on"e o principio pre$a e$eu o 'u"icia 0icou sen"o terceiro ra#o in"epen"ente "o ,o$erno co#o o executi$o e o e,isa ti$o3 O exe#p o #ais not<rio % o Supre#o Tri5una "os Esta"os Uni"os3 A &istria "a "outrina 0oi interessante3 Na In, aterra6 seu pais "e ori,e#6 "estina$a;se a i#itar o po"er "e rei 9ue at% Y Re$o u2o contro a$a tota #ente o executi$o3 4as ,ra"ua #ente o executi$o "epen"eu "o par a#ento6 por9ue era i#possi$e a u# #inistro prosse,uir se# #aioria nos Co#uns3 O executi$o 0icou assi# n o na 0or#a #as "e 0acto6 u#a co#isso esco &i"a pe o par a#ento6 "e #o"o 9ue e,is ati$o e executi$o se separa$a# ca"a $e= #enos3 Nos : ti#os cin9uenta anos aproxi#a"a#ente "eu;se ao pri#eiro;#inistro po"er "e "isso u2o e au#entou a so i"e= "a "iscip ina parti"<ria3 A #aioria "o par a#ento "eci"e a,ora 9ua o parti"o 9ue estar< no po"er #as "epois na"a #ais "eci"e3 A e,is a2o proposta "i0ici #ente se e0ectua se no 0or apresenta"a pe o ,o$erno3 Assi# o ,o$erno % e,is ati$o e executi$o e s a necessi"a"e "e e ei2@es ,erais ocasionais &e i#ita o po"er3 O siste#a % tota #ente contr<rio aos princ!pios "e Loc`e3 E# Fran2a6 on"e 4ontes9uieu "e0en"eu ca orosa#ente a "outrina6 e a 0oi aco &i"a pe a 0ac2o #o"era"a "a Re$o u2o Francesa6 #as te#porYria#ente es9ueci"a co# a $itria "os 'aco5inos3 Napo eo6 natura #ente6 no a a"optou6 #as re$i$eu na Restaura2o6 para "esaparecer "e no$o co# Napo %o III3 Renasceu e# E_dE pe a Constitui2o e# 9ue o po"er "o presi"ente era pe9ueno e o ,o$erno no po"ia "isso $er as CA#aras3 O resu ta"o 0oi "ar ,ran"e po"er Y CA#ara "os Deputa"os6 tanto contra o ,o$erno co#o contra o e eitora"o3 Ha$ia #aior "i$iso "e po"eres "o 9ue na In, aterra #o"erna6 #as &a$ia #enor "o 9ue se,un"o os princ! pios "e Loc`e por9ue o e,is ati$o "o#ina$a o executi$o3 O 9ue ser< a Constitui2o 0rancesa "epois "esta ,uerra % i#pre$isi$e 3 FILOSOFIA 4ODERNA . O pais on"e o principio "a "i$iso "e po"eres6 "e Loc`e6 te$e #aic ap ica2o 0oi nos Esta"os Uni"os6 on"e o presi"ente e o Con,resso s in"epen"entes entre 3 si e o

Supre#o Tri5una in"epen"ente "e a#5og Ina"$erti"a#ente6 a Constitui2o 0e= "o Supre#o Tri5una ra#o "o e,ii ati$o6 por9ue na"a % ei se e e "isser 9ue no3 O 0acto "e esses po"erE sere# no#ina #ente apenas interpretati$os au#enta na rea i"a"e essE po"eres6 por9ue "i0icu ta a critica "o 9ue se sup@e "eciso pura#eni e,a 3 D< re e$o Y sa,aci"a"e po !tica "os a#ericanos o 0acto "e est Constitui2o s u#a $e= ter pro"u=i"o con0 ito ar#a"o3 E# con'unto a 0i oso0ia po !tica "e Loc`e 0oi a"e9ua"a e :ti ai Y re$o u2o in"ustria 3 Des"e ento ca"a $e= #enos po"ia atacar pro5 e#E i#portantes3 As 0un2@es "o Esta"o ; por exe#p o6 na e"uca2o ; au#ei tara# enor#e#ente3 O naciona is#o trouxe a a ian2a6 por $e=es o a#< ,a#a "e po"er econ#ico e po !tico6 tornan"o a ,uerra principa #eio ^ co#peti2o3 O ci"a"o e# separa"o '<no te# o po"er e a in"epen"Hnci 9ue tin&a nas especu a2@es "e Loc`e3 A nossa era % "e or,ani=a2o e con0 itos "o;se entre or,ani=a2@es6 no entre in"i$!"uos3 O esta"o nature=a6 co#o "i= Loc`e6 ain"a existe entre os Esta"os3 *6 necess<ri no$o contrato socia internaciona ;antes "e po"er#os ,o=ar os pro#eti"B 5ene0!cios "o ,o$erno3 Muan"o $en&a a criar;se u# ,o$erno internaciona a 0i oso0ia po !tica "e Loc`e ser< "e no$o ap ic<$e 6 #as no no 9ue re^ peita Y proprie"a"e pri$a"a3 CAOTULO G( INFLUtNCIA DE LOCaE Des"e Loc`e at% &o'e &ou$e6 na Europa "ois tipos principais "e 0i oso0ia> u# "e e es "e$e tanto Y "outrina co#o o #%to"o a Loc`e> o outro "eri$a "e Descartes6 e "epois6 "e aant3 O prprio aant pensou ter 0eito u#a s!ntese "a 0i oso0ia "eri$a"a "e Descartes e "a "eri$a"a "e Loc`e> #as no % exacto6 pe o #enos &istrica#ente6 por9ue os se9ua=es "e aant esta$a# na tra"i2o cartesiana e no na oc`eana3 Os &er"eiros "e Loc`e soK pri#eiro6 Ber`e e1 e Hu#e> se,un"o os p&i osop&es 0ranceses 9ue no pertence# Y esco a "e Rousseau> terceiro Bent&a# e os ra"icais 0i os0icos> 9uarto6 co# acrescentos i#portantes "a 0i oso0ia continenta 6 4arx e seus "isc!pu os3 4as o siste#a "e 4arx % ec %ctico6 e 9ua 9uer proposi2o si#p es a respeito "e e e % 9uase certo ser 0a sa3 *ortanto p?; o;ei "e parte at% consi"er<; o e# por#enor3 No te#po "e Loc`e os seus #aiores contra"itores 0i os0icos era# os cartesianos e Lei5ni=3 I ,ica#ente6 a $itria "a 0i oso0ia "e Loc`e e# Fran2a e In, aterra "e$eu;se e# ,ran"e parte ao prest!,io "e Ne/ton3 A autori"a"e "e Descartes co#o 0i so0o 0oi acresci"a #es#o no seu te#po pe a sua o5ra #ate#<tica e "e 0i oso0ia natura 3 4as a sua "outrina "os $rtices era c ara#ente in0erior Y ei "a ,ra$ita2o "e Ne/ton co#o exp ica2o "o siste#a so ar3 A $itria "a cos#o,onia ne/toniana en0ra9ueceu o respeito por Descartes e au#entou o respeito pe a In, aterra3 A#5as as causas 0a$orecia# Loc`e3 Na Fran2a setecentista6 on"e os inte ectuais esta$a# re$o ta"os contra u# "espotis#o est%ri 6 corrupto e anti9ua"o6 a In, aterra era consi"era"a p<tria "a i5er"a"e6 pre"ispon"o;os e# 0a$or "a 0i oso0ia "e Loc`e pe a sua "outrina po !tica3 Nos : ti#os te#pos antes "a Re$o u2o a in0 uHncia "e Loc`e 0oi re0or2a"a pe a FILOSOFIA 4ODERNA R_E "e Hu#e6 9ue $i$eu a ,u# te#po e# Fran2a e con&eceu pessoa #enti #uitos "os sa$ants orienta"ores3 O principa trans#issor "a in0 uHncia in, esa e# Fran2a 0oi (o taire Na In, aterra6 os a"eptos 0i os0icos "e Loc`e6 at% Y Re$o u2o Fran cesa6 no se interessa$a# pe as suas "outrinas po iticas3 Ber`e e1 er' 5ispo e no #uito interessa"o e# po itica> Hu#e era u# tar1 9ue aco# pan&a$a Bo in,5ro`e3 A In, aterra "o te#po esta$a po itica#ente

tran 9ui a e u# 0i so0o po"ia contentar;se co# teori=ar se# preocupar;se con teori=ar6 se# ocupar;se "o esta"o "o #un"o3 A Re$o u2o Francesa o5ri ,ou os esp00itos Y oposi2o ao status 9uo3 No entanto per#aneceu Ente,n [ tra"i2o "a 0i oso0ia pura3 A Nehsh "o Ate!h6 "e S&e e16 9ui [ 0e= ser expu so "e Ox0or"6 est< c&eia "a in0 uHncia "e Loc`e BEC3 At% Y pu5 ica2o "a stica "a Ra=o *ura6 "e aant BEd_EC6 pare# 9ue a tra"i2o "e Descartes6 Spino=a e Ui5nit= "e0initi$a#ente "o#ina$i o #%to"o e#pirico6 #ais recente3 4as esse #%to"o #ais #o"erno nunci pre$a ecera nas Uni$ersi"a"es a e#s e "es"e EdQI atri5u a;se; &e a res ponsa5i i"a"e "os &orrores "a Re$o u2o3 Re$o ucion<rios arrepen"i"# co#o Co eri",e6 ac&ara# e# aant apoio inte ectua na sua oposi2o ai ateis#o 0rancHs3 Os a e#es na sua resistHncia aos 0ranceses esta$ain contentes "e ter u#a 0i oso0ia a e# para $encH; os3 At% os 0ranceseE "epois "a 9ue"a "e Napo eo6 ,ostara# "e ter u#a ar#a contra o 'aco5i nis#o3 To"os estes 0actores 0a$orecera# aant3 aant6 co#o Dar/in6 ,erou u# #o$i#ento 9ue teria "etesta"o3 I3n5era "e#ocrata6 paci0ista6 os 9ue preten"era# "esen$o $er a sua 0i oso0ia ni era# na"a "isso6 e 9uan"o se "a$a# esses no#es era# i5erais "e no$63 esp%cie3 De Rousseau a aant $iera# "uas esco as "e i5era is#o6 a ra"icEI e a #o"era"a3 A pri#eira6 por Bent&a#6 Ricar"o e 4arx $eio por 0ase ,icas a Sta in> a se,un"a6 por outras 0ases ,icas6 $eio por Fic&tp B1ron6 Car 1Ee e Niet=sc&e6 at% Hit er3 Isto % excessi$a#ente es9ue#<tic6 para ser ri,oroso6 #as ser$e co#o #apa e #ne#nica3 As 0ases na e$o u 2o "e i"eias ti$era# 9uase o car<cter "a "ia %ctica &e,e iana> se,uirar6 por passos6 ca"a u# "e e es "e aparHncia natura 6 at% os seus contr<ri# 4as o "esen$o $i#ento no se "e$eu apenas ao #o$i#ento inerente "a i"eias6 seno 9ue e as 0ora# "iri,i"as por circunstAncias exteriores e se6 re0 exo nas e#o2@es &u#anas3 O 9ue se $H 5e# por u# 0acto principa BEC (3 por exe#p o6 a 0rase "e S&e e1K LMuan"o u#a proposi2o sur,e n esp!rito e e apreen"e o acor"o ou "esacor"o "as I"eias 9ue ne a se cont%#3c RQF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL as i"eias "e i5era is#o no ti$era# parte "e esse "esen$o $i#ento na A#%rica6 on"e per#anece# at% &o'e co#o e# Loc`e3 Deixan"o a po !tica6 $e'a#os a,ora a "i0eren2a entre "uas esco as "e 0i oso0ia6 "esi,na"as #uito e# ,era por continenta e 5ritAnica6 respecti$a#ente3 H< pri#eiro u#a "i0eren2a "e #%to"o> a 5ritAnica % #ais por#enori=a"a e 0ra,#ent<ria3 Muan"o a"#ite u# principio ,era 6 procura pro$<; o in"uti$a#ente6 exa#inan"o; &e as $<rias ap ica2@es3 Assi# Hu#e6 "epois "e a0ir#ar 9ue no &< i"eia se# i#presso anterior6 i#e"iata#ente consi"era a o5'ec2o se,uinteK Supon&a#os 9ue esta#os $en"o "ois tons "e cor6 se#e &antes #as no i"Hnticos3 Supon&a#os 9ue nunca $i#os u# to# inter#%"io3 *o"e#os i#a,in<; oJ Hu#e no "eci"e o caso6 e consi"era 9ue a "eciso contr<ria ao seu princ!pio no &e seria 0ata 6 por9ue o seu princ!pio no % ,ico #as e#p!rico3 Muan"o;para exa#inar u# contraste ; Lei5ni= 9uer esta5e ecer a #ona"o o,ia6 ar,u#enta hso #o"o "e esta 0or#aK O co#p exo "e$e ser 0or#a"o "e partes si#p es> o si#p es no % extenso> portanto tu"o se co#p@e "e partes inextensas> #as o 9ue no % extenso no % #at%ria3 *ortanto os constituintes : ti#os "as coisas no so #ateriais e portanto so #entais3 *ortanto u#a #esa % na rea i"a"e u#a co nia "e a #as3 A9ui a "i0eren2a "e #%to"o po"e assi# caracteri=ar;seK e# Loc`e e Hu#e u#a conc uso re ati$a#ente #o"esta resu ta "e ar,a por2o "e 0actos en9uanto e# Lei5ni= u# $asto e"i0!cio "e"uti$o % pira#i"a"o so5re a ponta "e a 0inete "e u# principio

,ico3 Se o princ!pio % tota #ente $%r"a"eiro e as "e"u2@es tota #ente $< i"as6 5e# est<> #as a estrutura % inst<$e 6 e ao #ais e$e "e0eito cai tu"o e# ruina3 *e o contr<rio6 e# Loc`e6 e Hu#e na 5ase pirA#i"e est< o 0acto o5ser$a"o6 e a pirA#i"e assenta so5re a 5ase> o e9ui !5rio % est<$e e u#a ou outra 0en"a po"e reparar;se se# "esastre tota 3 Esta "i0eren2a "e #%to"o so5re$i$eu Y tentati$a `anteana "e incorporar a ,o "a 0i oso0ia e#pirica> no $ariou6 "e Descartes a He,e 6 "e u# a"o> "e Loc`e a Stuart 4i I6 "o outro3 Esta "i0eren2a i,a;se co# outras3 (e'a#os pri#eiro a #eta0isica3 Descartes "< pro$as #eta0isicas "a existHncia "e Deus> e a #ais i#portante 0oi a in$enta"a no;s%cu o xi por Santo Anse #o6 arce5ispo "e Cantu<ria3 Spino=a tin&a u# "eus panteistico6 9ue a o &os orto"oxos no parecia "eus a ,u#> se'a co#o 0or6 os ar,u#entos essencia #ente #eta0isicos "e Spino=a i,a#;se Be#5ora e e no ti$esse po"i"o $H; oC co# a "outrina "e 9ue ca"a proposi2o "e$e ter su'eito e pte"ica"o3 A #eta0isica "e Lei5nit= te# a #es#a 0onte3 FILOSOFIA 4ODERNA RQE A "irec2o 0i os0ica inau,ura"a "e Loc`e no 0oi ain"a p ena#ente "esen$o $i"a> e e aceita co#o $< i"os os ar,u#entos "e Descartes so5re a existHncia "e Deus3 Ber`e e1 in$entou u# ar,u#ento inteira#ente no$o> #as Hu#e ; 9ue rea i=ou p ena#ente a no$a 0i oso0ia ; re'eita a #eta0!sica e #ant%# 9ue na"a po"e "esco5rir;se pe o racioc!nio e# assuntos #eta0isicos3 A concep2o persistiu na esco a e#pirica6 ao passo 9ue a concep2o oposta6 u# pouco #o"i0ica"a6 persistiu e# aant e seus "isc!pu os3 Na %tica &< u#a "i$iso se#e &ante entre as "uas esco as3 Loc`e6 co#o $i#os6 acre"itou 9ue o pra=er era o 5e#6 i"eia 9ue pre$a eceu entre os e#piristas nos s%cu os x$iii e xix3 Os a"$ers<rios6 ao in$%s6 "espre=a$a# o pra=er co#o i,n5i e tin&a# siste#as %ticos "e #aior re9uinte3 Ho55es $a ori=a$a o po"er e "e certo #o"o Spino=a concor"a co# Ho55es3 E# Spino=a &< "uas concep2@es %ticas inconci i<$eis6 u#a % a "e Ho55es6 outra a "e 9ue o 5e# consiste na unio co# Deus3 Lei5ni= no "eu ,ran"e contri5ui2o Y %tica #as aatit3 "eu; &e pree#inHncia e "eri$ou a sua #eta0isica "e pre#issas %ticas3 A %tica "e aant % i#portante6 por9ue % anti;uti it<ria6 a prD6 e o 9ue se c&a#a Lno5reN3 aant "i= 9ue se so#os 5ons para u# ir#o por ser#os seus a#i,os6 no &< nisso #%rito #ora > u# acto s % #ora 9uan"o se pratica por a ei #ora no; o i#por3 E#5ora o pra=er no se'a o 5e#6 % no entanto in'usto ; "i= aant ; 9ue o $irtuoso so0ra3 Co#o isso se "< #uitas $e=es6 "e$e &a$er outro #un"o on"e e e se'a co#pensa"o "epois "a #orte e "e$e &a$er u# Deus 9ue asse,ure a 'usti2a na outra $i"a3 Re'eita to"os os $e &os ar,u#entos #eta0isicos so5re Deus e a i#orta i"a"e6 #as consi"era irre0ut<$e o seu ar,u#entos %tico3 aant $iu as 9uest@es pr<ticas co# 5on"a"e e &u#anitaris#o6 #as no tora# assi# a #aioria "os 9ue re'eitara# a 0e ici"a"e co#o 5e#3 A %tica c&a#a"a Lno5reN est< i,a"a a tentati$as "e #e &orar o #un"o6 por ser concep2o #ais #un"ana 9ue po"eria 5uscar; se para tornar os &o#ens #ais 0e i=es3 E no a"#ira3 S^ #ais 0 <ci "espre=ar a 0e ici"a"e a &eia "o 9ue a prpria3 E# ,era o su5stituto "a 0e ici"a"e % ;a ,u#a 0or#a "e &erois#o6 o 9ue "ese#5oca inconsciente#ente no i#pu s" para a 0or2a e "escu pas a5un"antes "a crue "a"e3 Ou ento o 9ue se aprecia % a e#o2o 0orte> % o caso "os ro#Anticos6 o 9ue e$a a to erar paix@es co#o o "io e a $in,an2a3 Os &eris "e B1ron so t!picos e nunca so pessoas "e ;atitu"e exe#p ar3 Os &o#ens 9ue #ais 0i=era# pe a 0e ici"a"e &u#ana 0ora# ; co#o era "e esperar ; os 9ue a 'u ,ara# i#portante6 no os 9ue a "espre=a$a# por a ,u#a coisa #ais Lsu5 i#eN3 A %# "e isso6

[ %tica "e u# &o#e# re$e a o seu car<cter6 e a 5ene$o Hncia e$a a "ese'ar [ 0e ici"a"e ,era 3 Assi#6 os &o#ens 9ue $He# na 0e ici"a"e o 0i# "a $i"a RQI HIST@RIA3 DA FILOSOFIA OCIDENTAL ten"e# a ser #ais 5en%$o os6 ao passo 9ue os 9ue se prop@e# outros 0ins so #uitas $e=es "o#ina"os6 inconsciente#ente6 pe a crue "a"e ou pe o a#or "o po"er3 Estas "i0eren2as %ticas i,a#;se e# ,era #as no se#pre co# "i0eren2as po !ticas3 Loc`e6 co#o $i#os6 % caute oso nas cren2as6 no autorit<rio6 pronto a entre,ar 9ua 9uer pro5 e#a Y "iscusso3 O resu ta"o6 para e e co#o para os seus a"eptos6 % a cren2a na re0or#a6 #as ,ra"ua 3 Co#o os seus siste#as "e pensa#ento so 0ra,#ent<rios6 conse9uHncia "e in$esti,a2@es "i$ersas6 a $iso po !tica ten"e ne es a ter o #es#o car<cter3 Descon0ia# "e ,ran"es pro,ra#as "e u#a s pe2a e pre0ere# tratar ca"a 9uesto "e per si3 E# po !tica6 co#o e# 0i oso0ia6 so e#p!ricos e experi#entais3 *e o contr<rio os seus a"$ers<rios 9ue pensa# La5ran,er tota #ente esse triste es9ue#a "e coisasN6 antes 9uere# L"espe"a2<; o e "epois re#o"e <; o "e se,un"o as suas pre0erHncias a0ecti$as3N De$e# 0a=H; o co#o re$o ucion<rios ou co#o &o#ens "ese'osos "e au#entar a sua autori"a"e> e# 9ua 9uer caso no se a5stH# "a $io Hncia na prossecu2o "e $astos o5'ecti$os e con"ena# co#o i,n5i o a#or "a pa=3 De u# ponto "e $ista #o"erno6 o ,ran"e "e0eito po !tico "e Loc`e e seus "isc!pu os 0oi o cu to "a proprie"a"e3 4as os seus cr!ticos #uitas $e=es os atacara# no interesse "e c asses #ais peri,osas "o 9ue os capita istas6 tais co#o #onarcas6 aristocratas e #i itaristas3 O propriet<rio ;aristocrata6 co# ren"i#entos se# es0or2o seu6 se,un"o costu#e i#e#oria 6 no se consi"era usur<rio6 ne# assi# o 'u ,a# os 9ue s $He# super0icia #ente3 O ne,ociante6 pe o contr<rio6 procura "e i5era"a#ente a ri9ue=a6 e en9uanto as suas acti$i"a"es so #ais ou #enos no$as6 pro$oca# u# ressenti#ento6 no senti"o pe as exac2@es "o 0i"a ,o propriet<rio3 Ta % o caso co# os escritores "e c asse #%"ia e a9ue es 9ue os He#> no 0oi assi# co# os ca#poneses6 co#o se $H nas re$o u2@es 0rancesa e russa3 4as os ca#poneses so inarticu a"os3 A #aioria "os a"$ers<rios "a esco a "e Loc`e6 a"#ira a ,uerra6 por ser &erico e i#p icar o "espre=o "o 5e#;estar3 Os 9ue a"opta# a %tica uti it<ria 'u ,a# oucura a #aior parte "as ,uerras3 Isto6 pe o #enos no s%cu o xix6 e$ou;nos a u#a a ian2a co# os capita istas6 9ue "etesta# a ,uerra por inter0erir no tr<0ico3 O #oti$o "os capita istas era interesseiro6 #as #ais acor"e co# o interesse ,era "o 9ue os "os #i itaristas e seus "e0ensores iter<rios3Vz $er"a"e 9ue a atitu"e "os capita istas 9uanto Y ,uerra te# si"o 0 utuante3 As ,uerras "e In, aterra no s%cu o x$iii6 excepto a a#ericana6 0ora# e# con'unto ucrati$as e apoia"as por ne,ociantes> #as "es"e ento por to"o o s%cu o xix6 e es 0a$orecera# a pa=3 4o"erna#ente6 os ,ran"es ne,cios entrara# e# to inti#a re a2o co# FILOSOFIA 4ODERNA RQU o Esta"o naciona 9ue a situa2o #u"ou #uito3 4as #es#o a,ora6 tanto e# In, aterra co#o na A#%rica6 o ,ran"e ne,ociante e# ,era no % pe a ,uerra3 O interesse 5e# enten"i"o no % "ecerto o #enor #oti$o6 #as os 9ue o "esacre"ita# #uitas $e=es o su5stitue#6 por acaso ou por inten2o6 por #oti$os #uito piores6 co#o o "io6 a in$e'a6 o a#or "o po"er3 E# con'unto6 a esco a "e Loc`e6 "e0ensora "o interesse prprio 5e# enten"i"o6 0e= #ais pe a 0e ici"a"e &u#ana e #enos pe a &u#ana #is%ria "o 9ue as esco as 9ue o "espre=a# e# no#e "o &erois#o e "o auto;sacri0icio3 No es9ue2o os &orrores "o in"ustria is#o pri#iti$o6 #as esses era# apesar "e tu"o #iti,a"os "entro "o siste#a3 E eu opon&o; &es a ser$i"o russa6 os #a es "a ,uerra e

suas conse9uHncias "e #e"o e "io6 e o ine$it<$e o5scurantis#o "os 9ue ten&a# "e #anter siste#as anti,os 9ue per"era# $ita i"a"e BEC3 BEC :ti a consu ta "e R3 I3 Aaron3 ]o&n Loc`e6 Ox3 Un36 EQUd3 BR3 F3C So5re Ber`e e16 pensa"or a"iante estu"a"o6 con$%# er os #a,n!0icos pre0cios e as anota2@es "e Ant?nio S%r,io e (ieira "e A #ei"a6 respecti$a#ente a TrHs Di< o,os entre H1 as e *&i o6nous e Trata"o "o Con&eci#ento Hu#ano6 a#5os pu5 ica"os e# Coi#5ra6 pe a At Anti"a3 O i"ea is#o "e Ber`e e1 % ta#5%# ana isa"o por (3I3 L%nine6 4at%ria is#e et e#piriocriticis#e6 *.itions6 Socia es6 *aris3 BR3F3C U_ CA*ITULO G(I BERaELE+eor,e Ber`e e1 BE\_R;EdRUC "e$e sua i#portAncia e# 0i oso0ia Y ne,a2o "e existHncia "a #at%ria ; i"eia 9ue "e0en"eu co# a ,uns ar,u; #entos en,en&osos3 *ara e e os o5'ectos #ateriais s existe# sen"o perce5i"os3 X o5'ec2o "e 9ue u# o'ecto6 por exe#p o u#a <r$ore6 "eixaria "e existir 9uan"o nin,u%# o &asse para e a6 respon"e 9ue Deus perce5e se#pre to"as as coisas> se# Deus os o5'ectos teria# $i"a espas#"ica6 passan"o s:5ito a ser 9uan"o os conte#p <sse#os> #as "e$i"o Ys percep2@es "e Deus6 <r$ores6 roc&e"os e pe"ras tH# existHncia to continua co#o o senso co#u# sup@e3 Isto6 e# seu parecer6 % u# ,ran"e ar,u#ento para a existHncia "e Deus3 Uns $ersos 0racos6 "e Rona " anox6 co# u#a resposta6 apresenta# a teoria "e Ber`e e1 so5re os o5'ectos #ateriaisK Hou$e u# 'o$e# 9ue "isseK LDeus6 De$e ac&ar "e#asia"o estran&o (eri0icar 9ue esta <r$ore Continua a existir Muan"o no &< nin,u%# no p<tio3N RES*OSTAK Caro sen&or6 O $osso espanto % estran&oK Eu estou se#pre no p<tio3 E eis por9ue a <r$ore Continuar< a existir FILOSOFIA 4ODERNA RFE

Des"e 9ue o5ser$a"a pe o De (3 Ex3EE Atenciosa#ente Deus Ber`e e1 era ir an"Hs e aos $inte ;e "ois anos 0oi #e#5ro "o Trini^ Co e,e6 Du5 in3 Foi aparesenta"o na corte por S/i0t e (anessa "e S/i0 "eixou; &e #eta"e "a sua proprie"a"e3 Fe= u# pro'ecto "e co %,io na Ber#u"as e co# esse 0i# 0oi Y A#%rica> #as "epois "e trHs anos cin R io"e Is an" BEdI_;UEC re,^essou e p?s "e parte o pro'ecto3 Foi auto "a 5e# con&eci"a 0rase LO curso "o i#p%rio % e# "irec2o ao OesteI pe a 9ua a ci"a"e "e Ber`e e1 na Ca i0rnia to#ou o seu no#e3 E# EdU6 0oi 5ispo "e C o1ne3 No 0i# "a $i"a "eixou a 0i oso0ia pe a <,ua "e a ca tro6 a 9ue atri5u a #ara$i &osas proprie"a"es #e"iciais> "e e a escre$eu LSo6 ta2as 9ue a e,ra# #as no e#5ria,a#N ;senti#ento #a 0a#i iar 9uan"o ap ica"o por Co/per ao c&<3 O #e &or "a sua o5ra % "a 'u$entu"e3 U#a Teoria No$a "a (isi BEdFQC6 *rinc!pios "o Con&eci#ento Hu#ano BEC BEdEFC6 h,os " H1 as e *&i onh BIC BEdEUC3 Os seus escritos "epois "os $inte oito ano tH# #enor i#portAncia3 I escritor #uito atraente6 co# u# esti o encan ta"or3

O seu ar,u#ento contra a #at%ria aparece #ais persuasi$a#ent nos Di< o,os3 (ou consi"erar apenas o pri#eiro e princ!pio "o se,un"c por #e parecer "e #enor i#portAncia o 9ue se se,ue3 Na parte "a o5r39ue $ou exa#inar6 Ber`e e1 apresenta ar,u#entos $< i"os e# 0a$or " u#a conc uso i#portante6 #as no "a 9ue e e preten"e pro$ar3 *ena "e#onstrar 9ue to"a a rea i"a"e % #enta > o 9ue pro$a % 9ue perce5e#o 9ua i"a"es6 no coisas6 e 9ue as 9ua i"a"es so re ati$as ao percipientE Co#e2arei;co# a in"ica2o incritica "o 9ue #e parece i#portante no Di< o,os> "epois tratarei "a critica> e 0ina #ente porei o pro5 e#a co#6 e e #e parece3 So "uas as 0i,uras "os Di< o,os3 H1 as6 representante "o sens6 co#u# cienti0ica#ente e"uca"o> *&i onous6 9ue % Ber`e e13 Troca"as pa a$ras a#<$eis6 H1 as "i= ter sa5i"o "a sin,u ar opini "e *&i onous so5re a inexistHncia "a su5stAncia #ateria 3 L*o"e &a$e coisa #ais contr<ria ao senso co#u#6 #ais c%ptica6V"o 9ue no crer n^ existHncia "a #at%riaJN *&i onous respon"e 9ue no ne,a a existHnY BEC Tra"3 portu,uesa e pre0<cio "e (ieira "e A #ei"a^ BIC Tra"3 portu,uesa e pre0<cio "e Ant?nio S%r,io3 RQ\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e coisas sens!$eis6 i#e"iata#ente perce5i"as6 #as 9ue ns no $e#os as causas "as cores ne# ou$i#os as "os sons3 A#5os concor"a# e# 9ue os senti"os no 0a=e# in0erHncias3 *&i onous nota 9ue pe a $ista s perce5e#os u=6 cor e 0i,ura> pe o ou$i"o apenas sons3 *ortanto s &< sens!$e as 9ua i"a"es6 e as coisas sens!$eis ou so 9ua i"a"es sens!$eis ou a sua co#5ina2o3 *&i onous6 passa a pro$ar 9ue La rea i"a"e "as coisas sens!$eis consiste e# sere# perce5i"asN6 contra H1 as6 para 9ue# Lexistir % u#a coisa e ser perce5i"o outra3N Mue os "a"os sensoriais so #entais % a tese "e0en"i"a por *&i onous6 por exa#e #inucioso "os $<rios senti"os3 Co#e2a pe o 0rio e ca or3 O #uito ca or ; "i= e e ; % u#a pena e "e$e existir e# u# esp!rito3 *ortanto % #enta 6 e o #es#o se "i= "o 0 rio3 (e# co#o re0or2o o 0a#oso ar,u#ento "a <,ua #orna3 Se u#a "as #os est< 0ria e a outra 9uente6 #er,u &a"as e# <,ua #orna6 a pri#eira sente ca or e a se,un"a 0rio> ora a <,ua no po"e estar ao #es#o te#po 0ria e 9uente3 H1 as recon&ece ento 9ue L0rio e ca or so sensa2@es existentes no nosso esp!rito3N 4as conser$a a esperan2a "e 9ue outras 9ua i"a"es per#ane2a#3 *&i onous6 passa ao pa a"ar3 O "oce % pra=er6 o a#ar,o pena6 e esses pra=er e pena so #entais3 O #es#o se ap ica aos aro#as por9ue so a,ra"<$eis ou "esa,ra"<$eis3 H1 as6 9uer sa $ar o so#6 9ue % #o$i#ento no ;ar6 co#o se $H "e e e no existir no $<cuo3 LDe$e#os3 "istin,uirN6 "i=6 Lo so# en9uanto perce5i"o e o so# e# si6 ou o so# 9ue perce5e#os i#e"iata#ente e o 9ue existe 0ora "e ns3N *&i onous #ostra 9ue o c&a#a"o so# Lrea N6 "e H1 as6 sen"o #o$i#ento6 po"e ser $isto ou senti"o6 #as no ou$i"o> portanto no % so# co#o o 9ue con&ece#os na percep2o3 H1 as conce"e ento 9ue Los sons ta#5%# no so reais 0ora "o espirito3N *assa# Ys cores6 e H1 as co#e2aK L*er"o6 o caso "as cores % outro3 H< coisa #ais c ara "o 9ue $er#o; as nos o5'ectosJN Su5stAncias existentes 0ora "o esp!rito ; "i= ; tH# as cores 9ue $e#os ne as3 4as *&i onous re0uta se# "i0icu "a"e3 Co#e2a co# as nu$ens ao So ;p?r6 $er#e &as e "oura"as6 e nota 9ue u#a nu$e# 9uan"o prxi#a no te# essas cores3 Fa a na "i0eren2a "e$i"a ao #icroscpio e na a#are i"o "e to"as as coisas para 9ue# te# icter!cia> e #uitos insectos pe9uenos $He# o5'ectos #uito #enores "o 9ue ns $e#os3 H1 as respon"eu 9ue a cor no est< nos o5'ectos6 est< na u=> % u#a t%nue

su5stAncia 0 ui"a3 *&i onous6 co#o no caso "o so#6 #ostra 9ue6 se,un"o H1 as6 as cores LreaisN "i0ere# "o $er#e &o e a=u 9ue $e#os e 9ue isto no po"e ser3 H1 as passa ento Ys 9ua i"a"es secun"<rias6 #as continua a "i=er 9ue as pri#<rias6 e# especia 0i,ura e #o$i#ento6 so inerentes Ys su5s; FILOSOFIA 4ODERNA RQd tAncias externas i#pensantes3 *&i onous respon"e 9ue as coisas parece# ,ran"es ao perto e pe9uenas ao on,e e u# #o$i#ento po"e ser r<pi"o para uns e ento para outros3 A9ui6 H1 as #u"a "e ponto "e parti"a3 Errou ; "i= e e ; no "istin,uin"o o5'ecto e sha2o3 O acto "e perce5er % #enta 6 #as no o perce5i"o> as cores6 por exe#p o6 LtH# existHncia rea 0ora "o esp!rito6 e# a ,u#a su5stAncia i#pensante3N *&i onous rep icaK LA existHncia "e u# o5'ecto i#e"iato "os senti"os ; isto %6 u#a i"eia ou co#5ina2o "e i"eias ; existente e# u#a su5stAncia i#pensante ou exterior a to"os os esp!ritos % contra"i2o e$i"ente3N O5ser$e;se 9ue neste ponto o ar,u#ento % ,ico e '< no e#pirico3 *oucas p<,inas a"iante "i= *&i onousK LTu"o o 9ue % i#e"iata#ente perce5i"o % u#a i"eia3 *o"e u#a i"eia existir 0ora "o esp!ritoJN Depois "e u#a "iscusso #eta0isica "a su5stAncia6 $o ta H1 as Ys sensa2@es $isuais6 ar,u#entan"o 9ue $H coisas a "istAncia3 Respon"e *&i onous 9ue o #es#o se "< nos son&os6 9ue to"os a"#ite# sere# #entais> a %# "e isso a "istAncia no se perce5e pe a $ista6 #as 'u ,a;se por experiHncia6 e para u# ce,o "e nascen2a6 se pe a pri#eira $e= pu"er $er6 os o5'ectos no parece# a0asta"os3 No co#e2o "o se,un"o Di< o,o H1 as a0ir#a 9ue certas $ias no c%re5ro so causa "as sensa2@es6 #as *&i onous respon"e 9ue Lo c%re5ro6 co#o coisa sens!$e 6 s existe no esp!rito3N O resto "os Di< o,os interessa #enos e no % preciso exa#in<; o3 Fa2a#os a,ora a an< ise critica "as "iscuss@es "e Ber`e e13 O seu ar,u#ento te# "uas partes3 A0ir#a 9ue no perce5e#os coisas #ateriais6 #as s cores6 sons6 etc6 e 9ue esses so L#entaisN ou Lno espirito3N O racioc!nio % conc u"ente no pri#eiro ponto6 #as no se,un"o so0re "e ausHncia "e "e0ini2o "a pa a$ra L#enta N3 Assenta na i"eia co#u# "e 9ue tu"o "e$e ser ou #ateria ou #enta 6 e 9ue na"a % ;as "uas coisas3 Muan"o "i= 9ue perce5e#os 9ua i"a"es6 no LcoisasN ou Lsu5stAncias6 #ateriaisN6 e 9ue no &< ra=o "e supor 9ue as 9ua i"a"es atri5u!"as pe o senso co#u# a u#a LcoisaN6 se inerentes a u#a su5stAncia "istinta "e ca"a u#a e "e to"as e as6 o seu racioc!nio po"e aceitar;se3 4as 9uan"o "i= 9ue as 9ua i"a"es sens!$eis ; inc uin"o as pri#<rias ; so L#entaisN6 os ar,u#entos "i0ere# e so "e "i0erente $a i"a"e3 H< a ,u#as tentati$as para pro$ar a necessi"a"e ,ica e outros so #ais e#piricos3 Co#ece#os pe os pri#eiros3 Di= *&i onousK LTu"o 9ue % i#e"iata#ente perce5i"o % u#a i"eia> e po"e u#a i"eia existir 0ora "o esp!ritoJN Isto exi,iria on,a "iscusso "o ter#o Li"eiaN3 Se se pensar 9ue a percep2o consiste e# u#a re a2o entre su'eito e o5'ecto6 ser< poss!$e i"enti0icar o esp!rito co# o su'eito RQ_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL e a0ir#ar 9ue na"a &< no esp!rito6 excepto os o5'ectos LperanteN e e3 Ber`e e1 contesta a "istin2o entre acto "e perce5er e o5'ecto perce5i"o #as o seu ar,u#ento % o5scuro6 e tin&a "e ser6 por9ue 9ue# crH6 co#o e e6 e# u#a su5stAncia #enta 6 no te# #eio $< i"o "e re0utar a "istin2o3 Di= e eK LS^ contra"i2o e$i"ente 9ue u# o5'ecto i#e"iato "os senti"os^ possa existir e# u#a su5stAncia i#pensante6 ou exterior a to"os os espiritos3N H< a9ui u#a 0a <cia an< o,a Y se,uinteK LNo po"e &a$er so5rin&o

se# tio> 4r3 A % so5rin&o> portanto necessYria#ente 4r3 A te# u# tio3N Certo6 % ,ica#ente necess<rio "a"o 9ue 4r3 A % so5rin&o> #as no "e 9ua 9uer outra coisa 9ue se "escu5ra por an< ise "e 4r3 A3 Assi#6 se ;a ,u#a coisa % o5'ecto "os senti"os6 a ,u# esp!rito &e est< i,a"o> #as no se se,ue 9ue a #es#a coisa no possa ter existi"o se# ser o5'ecto "os senti"os3 H< se#e &ante 0a <cia 9uanto ao 9ue se conce5e3 H1 as a0ir#a 9ue conce5e#os u#a casa 9ue no perce5e#os e no est< e# esp!rito a ,u#3 *&i onous rep ica 9ue tu"o 9ue H1 as conce5e est< no seu esp!rito6 e a suposta casa % portanto #enta 3 H1 as po"ia ter respon"i"oK LNo "i,o 9ue ten&o no esp!rito a i#a,e# "e u#a casa> 9uan"o "i,o 9ue conce5o u#a casa 9ue nin,u%# $H6 o 9ue rea #ente enten"o % 9ue co#preen"o a proposi2oK L&< u#a casa 9ue nin,u%# $HN ou ain"a #e &orK L&< u#a casa 9ue nin,u%# perce5e ou conce5e3N To"os os ter#os "a proposi2o so inte i,!$eis e correcta#ente or"ena"os3 No sei se a proposi2o % $er"a"eira ou 0a sa6 #as sei 9ue no po"e "e#onstrar;se contra"itria3 A ,u#as proposi2@es se#e &antes po"e# pro$ar;se3 *or exe#p oK o n:#ero "e #u tip ica2@es poss!$eis "e "ois inteiros % in0inito6 portanto a ,u#as nunca 0ora# pensa"as3 Se o ar,u#ento "e Ber`e e1 0osse $< i"o6 pro$aria 9ue isto % i#poss!$e 3 Esta 0a <cia % #uito $u ,ar3 *o"e#os construir so5re conceitos "a experiHncia proposi2@es re ati$as a #e#5ros "e c asses 9ue no 0ora# experiencia"os3 Se'a o conceito $u ,ar LseixoN66 9ue % e#pirico "eri$a"o "a percep2o3 No se se,ue 9ue to"os os seixos se'a# perce5i"os6 a no ser 9ue inc ua#os o ser perce5i"o na "e0ini2o "e LseixoN3 Seno o conceito Lseixo6 i#perce5i"oN % ,ica#ente inatac<$e 6 e#5ora se'a ,ica#ente i#poss!$e perce5er u# exe#p o "e e e3 Es9ue#Ytica#ente o ar,u#ento % este3 Ber`e e1 "i=K LOs o5'ectos sens!$eis "e$e# ser sens!$eis3 A % u# o5'ecto sens!$e 3 *ortanto A "e$e ser sensi$e 3N 4as se L"e$eN in"ica necessi"a"e ,ica6 o ar,u#ento s $a e se A "e$e ser o5'ecto sens!$e 3 O ar,u#ento no pro$a 9ue "as proprie"a"es "e A6 a %# "e ser sens!$e 6 possa "e"u=ir;se 9ue A % sens!$e 3 No pro$a6 por exe#p o6 9ue cores intrinseca#ente in"istin,u $eis "as FILOSOFIA 4ODERNA RQQ 9ue $e#os no possa# existir se# ser $istas> po"e#os so5re 5ase 0i,io ,ica acre"itar 9ue ta no se "<6 #as essa 5ase % e#pinca> ,ica#ente no &< ra=o para 9ue no possa &a$er cores on"e no &< o &oi ou c%re5ro3 3 (e'a#os a,ora os ar,u#entos e#piricos3 Note;se6 para co#e2ar63 9ue % sina "e 0ra9ue=a co#5inar ar,u#entos e#piricos e ,icos6 por9ue os se,un"os6 se $< i"os6 torna# sup%r0 uos os pri#eirosBVC3 Se a0ir#o 9ue u# 9ua"ra"o no po"e ser re"on"o6 no ape o para o 0acto "e nen&u#a pra2a 9ua"ra"a e# ci"a"e a ,u#a ser re"on"a3 4as ten"o re'eita"o os ar,u#entos ,icos6 % necess<rio exa#inar o $a or "os e#p!ricos3 O pri#eiro % sin,u ar3 O ca or no po"e ser u# o5'ecto por9ue Lo #ais intenso ,rau "e ca or % $er"a"eira#ente ,ran"e penaN e no po"e#os supor Lu#a coisa i#percipiente capa= "e pena ou pra=er3N H< a#5i,ui"a"e no ter#o LpenaN e Ber`e e1 apro$eita;se "isso3 *o"e si,ni0 icar a 9ua i"a"e penosa "e u#a sensa2o ou a sensa2o 9ue te# essa 9ua i"a"e3 Di=e#os 9ue u#a perna 9ue5ra"a % penosa6 se# i#p icar 9ue a perna est< no esp!rito> po"e6 se#e &ante#ente6 o ca or causar pena6 e ser isto tu"o o 9ue "e$e#os pensar ao "i=er 9ue e e % u#a pena3 O ar,u#ento % portanto #uito 0raco3 O ar,u#ento "as #os 0ria e 9uente na <,ua #orna pro$a apenas 9ue experiencia#os no o 9uente e o 0rio #as o #ais 9uente e o #ais 0rio3 Na;"a pro$a 9ue e es se'a# su5'ecti$os3 Muanto aos sa5ores repete;se o ar,u#ento "o pra=er e penaK LO "oce % u# pra=er6 o a#ar,o u#a pena6 portanto6 a#5os #etais3N Ta#5%# se a e,a 9ue u#a coisa "oce

9uan"o te#os sa:"e po"e a#ar,ar;nos se esta#os "oentes3 *ara os aro#as6 i,uais ar,u#entos> sen"o a,ra"<$eis ou "esa,ra"<$eis Ls po"e# existir e# u#a su5stAncia percipiente ou esp!rito3N Ber`e e1 a"#ite a9ui e se#pre 9ue o no;inerente Y #at%ria "e$e ser inerente a u#a su5stAncia #enta 6 e 9ue na"a po"e ser u#a coisa e3 outra3 O ar,u#ento 9uanto ao so# % a" &hin#3 H1 as "i= 9ue os sons so Lrea #enteN #o$i#entos "o ar6 e *&i onous rep ica 9ue #o$i#entos po"e# $er;se ou sentir;se "e #o"o 9ue os sons LreaisN so inau"!$eis3 O ar,u#ento % 0r<,i 6 "es"e 9ue o percepto "e #o$i#entos6 se,un"o Ber`e e16 % to su5'ecti$o co#o os outros3 Os #o$i#entos "e 9ue 0a a H1 as6 tero "e ser i#perce5i"os e i#percept!$eis3 No entanto o ar,u#ento % $< i"o e# 9ue o so# ou$i"o no po"e i"enti0icar;se co# o #o$i#ento "o ar6 consi"era"o sua causa 0!sica3 BEC (3 ,36 Eu no esta$a 5H5a"o a noite passa"a3 S tin&a ti"o "ois coposK a %# "isso6 corno se sa5e6 sou a5stH#io3 \FF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL H1 as6 "eixan"o as 9ua i"a"es secun"<rias6 9uer conser$ar as pri#<rias ;extenso6 0i,ura6 so i"e=6 ,ra$i"a"e6 #o$i#ento e repouso> o ar,u#ento concentra;se natura #ente na extenso e #o$i#ento3 Se as coisas tH# 0or#a rea 6 "i= *&i onous6 a #es#a coisa no po"e ter 0or#a "i0erente ao #es#o te#po6 e no entanto parece;nos #aior 9uan"o esta#os perto6 #enor 9uan"o esta#os on,e> e se o #o$i#ento % "o o5'ecto6 co#o po"e parecer r<pi"o a u#6 $a,aroso a outroJ Creio 9ue estes ar,u#entos se usa# para pro$ar a su5'ecti$i"a"e "o espa2o perce5i"o3 4as esta su5'ecti$i"a"e % 0!sica> % ta#5%# $er"a"eira "e u#a #<9uina 0oto,r<0ica e portanto no pro$a 9ue a 0or#a % L#enta N3 No se,un"o Di< o,o *&i onous resu#e a "iscusso assi#K LA %#3 "os esp!ritos6 tu"o 9uanto con&ece#os e conce5e#os so as nossas #es#as i"eias3N No "e$eria exceptuar os esp!ritos6 por9ue % to i#poss!$e con&ecer o esp!rito co#o a #at%ria3 De 0acto os ar,u#entos so 9uase i"Hnticos e# a#5os os casos3 (e'a#os a,ora as conc us@es positi$as resu tantes "a esp%cie "e ar,u#ento inau,ura"o por Ber`e e13 As coisas co#o as con&ece#os so con'untos "e 9ua i"a"es sens!$eis3 U#a #esa6 por exe#p o6 consiste na 0or#a $isua 6 "ure=a6 ru!"o e#iti"o 9uan"o 5ati"a6 e c&eiros Bse o ti$erC3 Estas 9ua i"a"es tH# certa conti,ui"a"e na experiHncia6 e o senso co#u# a"strin,e;as a u#a LcoisaN> #as o conceito "e LcoisaN ou Lsu5stAnciaN na"a ;acrescenta Ys 9ua i"a"es perce5i"as e % "esnecess<rio3 At% a9ui o so o % 0ir#e3 4as 9ue se enten"e por Lperce5erNJ *&i onous6 9uanto Ys coisas6 "i= 9ue a sua rea i"a"e est< e# sere# perce5i"as> #as no nos "i= o 9ue enten"e por percep2o3 Re'eita a teoria "e 9ue e a se'a re a2o entre su'eito e percepto3 Co#o 'u ,a o eu u#a su5stAncia6 5e# po"ia aceitar a teoria3 4as para 9ue# re'eita o eu;su5stAncia a teoria % i#poss!$e 3 Mue se enten"e ento por LperceptoNJ De$er< enten"er;se a ,o #ais a %# "o 9ue o a ,o e# 9uesto ocorreJ *o"e $o tar;se o "ictu# "e Ber`e e16 e e# $e= "e "i=er 9ue a rea i"a"e consiste e# ser perce5i"o6 "i=er 9ue ser perce5i"o consiste e# ser rea J De 9ua 9uer #o"o Ber`e e1 te# por ,ica#ente poss!$e existire# coisas i#perce5i"as6 "es"e 9ue a0ir#a a existHncia "e a ,u#as6 por exe#p o6 as su5stAncias espirituais3 E % 5$io 9ue ao "i=er#os 9ue u# e$ento % perce5i"o6 enten"e#os a ,o #ais "o 9ue a0ir#ar 9ue e e ocorre3 Mue % esse #aisJ U#a "i0eren2a c ara entre 0actos perce5i"os e i#perce5i"os e po"ere# os pri#eiros6 e no os se,un"os6 ser recor"a"os3 Ha$er< outra "i0eren2aJ A recor"a2o % u# "e u# ,Hnero "e e0eitos #ais ou #enos pecu iar aos 0en?#enos c&a#a"os L#entaisN3 Estes e0eitos i,a#;se co# o &<5ito3

FILOSOFIA 4ODERNA \FK U#a crian2a 9uei#a"a receia o 0o,o> u# ati2a"or6 no3 4as o 0isio o,ist^ ocupa;se "o &<5ito e #at%rias a0ins se# sair "a interpreta2o 0!sica co#B caracter!sticas "o teci"o ner$oso3 E# in,ua,e# 0!sica po"e#os "i=er 9ui u#a ocorrHncia % Lperce5i"aN se te# e0eitos "e certa esp%cie> nesse sen ti"o 9uase po"e#os "i=er 9ue u# curso "e <,ua Lperce5eN a c&u$a 9uB o apro0un"a6 e 9ue o $a e "e u# rio % u#a L#e#riaN "e enc&entes ante riores3 H<5ito e #e#ria6 "escritos e# ter#os 0!sicos6 no esto "e to"B ausentes na #at%ria #orta> ;a "i0eren2a a este respeito % apenas "e ,rau Nesta concep2o "i=er 9ue u# e$ento % Lperce5i"oN % "i=er 9ue ten certos e0eitos6 e no &< ra=o ,ica ou e#pirica para supor 9ue to"?3 os e$entos tH# e0eitos "e essas esp%cies3 A teoria "o con&eci#ento su,ere ponto "e $ista "i0erente3 *arti#oi a9ui no "a ciHncia aca5a"a #as "e 9ua 9uer con&eci#ento 5ase "a nossi cren2a na ciHncia3 S^ o 9ue 0a= Ber`e e13 No % necess<rio "e0inir pr%$ia #ente u# LperceptoN3 O #%to"o e# ,era % o se,uinteK reuni#os as pro posi2@es 9ue senti#os con&ecer se# in0erHncia e ac&a#os 9ue a #aiori6 se re0ere a e$entos particu ares "ata"os3 De0ini#os esses co#o Lpercep tosN3 Te#os ento a per,untaK po"e#os in0erir "os nossos perceptos outra e$entos 9uais9uerJ Muatro posi2@es so poss!$eis6 sen"o as pri#eira trHs 0or#as "e i"ea is#o3 EC *o"e ne,ar;se $a i"a"e tota Ys in0erHncias "os nossos percepto^ presentes para outros e$entos3 n o 9ue 0ar< 9ue# i#ite a in0erHncia ii "e"u2o3 Mua 9uer e$ento ou ,rupo "e e$entos po"e ,ica#ente ser sepa ra"o6 e portanto nen&u# ,rupo "< "e#htra2o "a existHncia "e outroE Se i#itar#os a in0erHncia Y "e"u2o6 o #un"o con&eci"o con0ina;nos no> e$entos "a nossa 5io,ra0ia 9ue perce5e#os se se a"#itir a #e#ria3 IC A se,un"a posi2o6 9ue % o so ipsis#o co#o or"inYria#ente a enten"e6 a"#ite a in0erHncia "os nossos perceptos6 #as s para outro e$entos "a nossa 5io,ra0ia3 Se'a6 por exe#p o6 ;a i"eia "e 9ue e# cai #o#ento6 9uan"o "espertos6 "a#os conta "e o5'ectos sens!$eis3 (e#o #uitas coisas se# pensar nisso> pe o #enos assi# parece6 Fixan"o o o &os e# a#5iente e# 9ue no perce5e#os #o$i#ento6 po"e#os $e $<rias coisas e# sucesso6 e persua"i#o;nos "e 9ue era# $is!$eis ante "e ter#os "a"o por e as> #as antes "e $H;Ias no era# "a"os para a teori^ "o con&eci#ento3 Este ,rau "e in0erHncia % irre0 ecti"o e# to"os6 #es#6 nos 9ue #ais "ese'a# repe ir u#a extenso in"e$i"a "o nosso con&eci #ento para < "a experiHncia3 UC A terceira posi2o ; 9ue parece ser6 por exe#p o6 a "e E""in, ton ; % a "a possi5i i"a"e "e in0erir outros e$entos an< o,os ao "a nossK experiHncia6 e "e 9ue portanto te#os o "ireito "e crer 9ue &<6 por exe#pIc \FI HISToRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL cores $istas por outros6 e no por ns6 "ores "e "entes senti"as por outros6 pra=eres e penas "e outras pessoas6 etc36 #as no te#os "ireito "e in0erir e$entos inexperi#enta"os e 9ue no 0a=e# parte "e Lesp!ritoN a ,u#3 Esta concep2o po"e "e0en"er;se so5re a 5ase "e 9ue to"as as in0erHncias "e$entos exteriores Y #in&a o5ser$a2o so ano ,icas6 e e$entos no experiencia"os no so su0iciente#ente an< o,os aos #eus "a"os para 5e# 0un"ar in0erHncias ana ,icas3 TC A 9uarta posi2o6 "o senso co#u# e "a 0!sica tra"iciona 6 % ^i "e 9ue &<6 a %# "as #in&as e a &eias experiHncias6 e$entos inexperiencia"os ; por exe#p o6 a #o5! ia "o #eu 9uarto 9uan"o estou a "or#ir e e# escuri"o co#p eta3 +3

*3 4oore acusou u#a $e= os i"ea istas "e perisare# 9ue os trens s tin&a# ro"as 9uan"o para"os na esta2o6 $isto os passa,eiros no po"ere# $H;Ias en9uanto se conser$a# "entro3 O senso co#u# recusa acre"itar 9ue as ro"as sur'a# 9uan"o a ,u%# as $H e "esapare2a#9uan"o nin,u%# est< a $H;Ias3 Muan"o este ponto "e $ista % cient!0ico 5aseia a in0erHncia "e e$entos i#perce5i"os so5re as eis causais3 No tento ;a9ui "eci"ir entre os 9uatro pontos "e $ista3 A "eciso6 se % poss!$e 6 s po"e o5ter;se por "e#ora"a in$esti,a2o "a in0erHncia no "e#onstrati$a e "a teoria "a pro5a5i i"a"e3 O 9ue preten"o % #ostrar certos erros ,icos co#eti"os pe os 9ue "iscutira# estas 9uest@es3 Ber`e e16 co#o $i#os6 pensa &a$er ra=@es ,icas "e#onstrati$a`^ "e 9ue s &< esp!ritos e 0actos #entais3 So5re outras 5ases6 o #es#o a0ir#ou He,e e seus "isc!pu os3 Creio ser co#p eto erro3 U#a proposi2o co#o L&ou$e te#po antes "e existir $i"a neste p anetaN6 $er"a"eira ou 0a sa no po"e con"enar;se ,ica#ente6 no #ais "o 9ue L&< #u tip ica2Res 9ue nunca a ,u%# rea i=ou3N Ser o5ser$a"o ou ser percepto % #era; #ente ter e0eitos "e certa esp%cie6 e no &< ra=o ,ica para 9ue to"os os e$entos ten&a# e0eitos "e esses3 H< contu"o outra esp%cie "e ar,u#ento 9ue e#5ora no esta5e e2^ o i"ea is#o co#o #eta0isica6 o esta5e ece6 se 0or $< i"o6 co#o "irectri= pr<tica3 Di=;se 9ue urna proposi2o in$eri0ic<$e no te# senti"o> a $eri0ica2o "epen"e "e perceptos> portanto 9ua 9uer proposi2o6 excepto se re ati$a a perceptos reais ou poss!$eis6 % "estitu!"a "e senti"o3 *enso 9ue esta concep2o estrita#ente interpreta"a nos e$aria Y pri#eira "as 9uatro teorias re0eri"as6 i#pe"in"o;nos "e 0a ar "o 9ue no ti$%sse#os exp icita#ente $eri0ica"o3 Sen"o assi# nin,u%# po"e #antH; a na pr<tica6 o 9ue % "e0eito e# u#a teoria "e0en"i"a so5re 5ases pr<ticas3 To"a a 9uesto "e $eri0ica2o e sua re a2o co# o con&eci#ento % "i0!ci e co#p exa3 Deix<; a;ei "e a"o por a,ora3 FILOSOFIA 4ODERNA \FU A 9uarta teoria po"e "e0en"er;se co# ar,u#entos in$< i"os3 *o"e a0ir#ar;se 9ue a causa i"a"e % con&eci"a a h e 9ue as eis causais so i#poss!$eis a no ser9ue &a'a e$entos i#perce5i"os3 Contra isto po"e a e,ar;se 9ue a causa i"a"e no % a priori e 9ua 9uer re,u ari"a"e o5ser$a"a "e$e estar e# re a2o co# perceptos3 Tu"o 9ue "e$a crer;se nas eis "a 0!sica parece "e$er ser expri#!$e e# ter#os "e perceptos3 A proposi2o po"e ser sin,u ar e co#p ica"a> po"e per"er a caracter!stica "a continui"a"e6 9ue at% &< pouco se espera$a "e u#a ei 0!sica> #as no parece 9ue se'a i#poss!$e 3 Conc uo 9ue no ;&< o5'ec2o a priori contra 9ua 9uer "as teorias3 4as % poss!$e "i=er 9ue to"a $er"a"e % pra,#<tica6 e no &< "i0eren2a pra,#<tica entre e as3 Se assi# 0or6 po"e#os a"optar a pre0eri"a e a "i0eren2a % apenas in,u!stica3 No aceito esta i"eia> #as isso % #at%ria para "iscusso u terior3 Resta per,untar se os ter#os Lesp!ritoN e L#at%riaN tH# a ,u# ai,ni0ica"o3 To"os sa5e# 9ue LespiritoN % o 9ue u# i"ea ista "i= ser o 9ue s existe6 e L#at%riaN a9ui o "e 9ue u# #ateria ista "i= o #es#o3 Creio 9ue o eitor no i,norar< 9ue os i"ea istas so $irtuosos e os #ateria istas peca"ores3 4as ta $e= &a'a #ais 9ue "i=er a %# "e isto3 A #in&a "e0ini2o "e L#at%riaN po"e parecer insatis0atria> eu "e0ini; a;ia co#o o 9ue satis0a= as e9ua2@es "a 0!sica3 *o"e na"a &a$er 9ue satis0a2a essas e9ua2@es> nesse caso ou a 0!sica ou o conceito "e L#at%riaN % u# erro3 Se re'eito a su5stAncia6 L#at%riaN ter< "e ser u#a constru2o ,ica3 Se po"e &a$er constru2o co#posta "e aconteci#entos e# parte in0eri"os ; % 9uesto "i0!ci #as "e #o"o nen&u# inso :$e 3 Ta#5%# 9uanto ao Lespirito6 u#a $e= re'eita"a a su5stAncia6 e e "e$e ser3 u# ,rupo ou estrutura "e e$entos3 O a,rupa#ento "e$e e0ectuar;se por a ,u#a re a2o caracter!stica

"a esp%cie "e 0en?#enos a 9ue c&a#a#os L#entaisN3 *o"e#os consi"erar t!pica a #e#ria> po"e#os ;e#5ora co# in"e$i"a si#p ici"a"e ;"e0inir e$ento L#enta N o 9ue e#5ra ou % e#5ra"o3 Ento o LespiritoN a 9ue pertence u# "a"o e$ento #enta % o ,rupo "e e$entos i,a"os co# o e$ento "a"o pe a ca"eia #n%sica para tr<s ou para "iante3 (H;se 9ue se,un"o estas "e0ini2@es u# esp!rito e u#a por2o "e #at%ria so ca"a u# "e e es u# ,rupo "e e$entos3 No &< ra=o para 9ue ca"a e$ento perten2a a u# ou outro ,rupo ne# para 9ue a ,uns no perten2a# a a#5os> portanto a ,uns po"e# no ser #entais ne# #ateriais e outros po"e# ser u#a e outra coisa3 S #inuciosas consi"era2@es e#p!ricas po"ero "eci"ir3 CA*!TULO G(II HU4E Da$i" Hu#e BEdEE;d\C % "os #ais i#portantes entre os 0i so0os por9ue e$ou Y conc uso ,ica a 0i oso0ia e#pirica "e Loc`e e Ber`e e16 e6 tornan"o;a consistente6 0H; a inaceit<$e 3 Representa "e certo #o"o u# ponto 0ina > na #es#a "irec2o % i#possi$e ir a %#3 Re0ut<; o 0oi "es"e o,o passate#po "e #eta0!sicos3 *or #in&a parte6 nen&u#a "as re0uta2@es % con$incente3 No entanto s posso esperar 9ue se "escu5ra a ,o #enos c%ptico "o 9ue o siste#a "e Hu#e3 A sua principa o5ra 0i os0ica Trata"o "a Nature=a Hu#ana 0oi escrita e# Fran2a6 on"e $i$eu "e EdUT a EdUd3 Os pri#eiros "ois $o u#es so "e EdUQ6 o terceiro "e EdTF3 No tin&a ain"a trinta anos3 *ouco con&eci"o6 as suas conc us@es teria# si"o #a aco &i"as por to"as as esco as3 Espera$a ata9ues $ee#entes6 a 9ue "aria 5ri &ante resposta3 4as nin,u%# "eu pe o i$ro3 LSaiu na"o;#orto "a i#prensaN6 "isse e e3 L4asN6 acrescentou6 Lsen"o natura #ente "e te#pera#ento a e,re e san,uineo6 r<pi"a#ente #e reco5rei "o ,o pe3N De"icou;se a escre$er ensaios6 e apresentou o pri#eiro $o u#e e# EdTE3 E# EdTT tentou e# $o o5ter o u,ar "e pro0essor e# E"i#5ur,o> no o ten"o a can2a"o 0oi pri#eiro tutor "e u# un<tico6 "epois secret<rio "e u# ,enera 3 Co# estas cre"enciais tornou Y 0i oso0ia3 A5re$iou o Trata"o o#itin"o as #e &ores partes e a #aioria "as ra=@es para as suas conc us@es> o resu ta"o 0oi o In9u%rito so5re o Con&eci#ento Hu#ano6 "urante #uito te#po #uito #ais con&eci"o "o 9ue o Trata"o3 Foi este i$ro 9ue "espertou aant "o seu Lsono "o,#<ticoN3 No parece ter con&eci"o o Trata"o3 Escre$eu ta#5%# Di< o,os so5re a Re i,io Natura 6 9ue no pu5 icou3 *or "irer2o sua 0ora# pu5 ica"os p stu#a#ente e# EddQ3 O seu FILOSOFIA 4ODERNA \FR Ensaio so5re os 4i a,res6 9ue 0icou 0 a#oso6 a0ir#a nunca po"er &a$er pro$a &istrica a"e9ua"a "e tais aconeci#entos3 A sua Histria "e3 In, aterra6 pu5 ica"a e# EdRR e anos se,uintes6 "estina;se a pro$ar a superiori"a"e "as tories so5re os /&i,s6 e "os escoceses so5re os in, eses3 No consi"erou a &istria "i,na "e in"i$i"ua2o 0i os0ica3 (isitou *aris e# Ed\U6 e 0oi #uito 5e# rece5i"o pe os p&i o6sop&es3 In0e i=#ente 0oi a#i,o "e Rousseau6 e te$e co# e e u# con0 ito 0a#oso3 Hu#e proce"eu co# paciHncia a"#ir<$e 6 #as Rousseau6 9ue tin&a a #ania "a perse,ui2o6 insistiu "epois "e u#a rotura $io enta3 Hu#e "escre$eu;se e# u# Lo5itu<rioN ou ora2o 0:ne5re6 co#o &e c&a#ouK LEu era &o#e# "e "isposi2o sua$e6 co# "o#inio "o te#pera#ento6 "e &u#or 0ranco6 socia e a e,re6 capa= "e "e"ica2o6 pouco suscepti$e "e ini#i=a"e e "e ,ran"e #o"era2o nas paix@es3 At% o a#or "a 0a#a iter<ria6 #in&a paixo "o#inante6 nunca #e a=e"ou o

te#pera#ente apesar "e 0re9uentes "esi us@es3N Tu"o isto % con0ir#a"o pe o 9ue "e e e se sa5e3 O Trata"o "a Nature=a Hu#ana te# trHs i$ros6 respecti$a#ente so5re o enten"i#ento6 as paix@es e a #ora 3 Li#ito;#e ao pri#eiro6 9ue cont%# o 9ue % no$o e i#portante na sua "outrina3 ^ Co#e2a por "istin,uir Li#press@esN e Li"eiasN3 H< "uas esp%cies "e percep2@es> ;as i#press@es so as "e #aior 0or2a e $io Hncia3 LEnten"F^^ por i"eias as suas i#a,ens "e 0antasia no pensa#ento e no racioc!nio3N As i"eias6 pe o #enos 9uan"o si#p es6 so co#o i#press@es6 #ais #ais apa,a"as3 LA ca"a i"eia si#p es correspon"e u#a i#presso si#p es 9ue se &e asse#e &a> e a ca"a i#presso si#p es u#a i"eia3N LTo"as as i"eias si#p es no pri#eiro apareci#ento "eri$a# "e i#press@es si#p es 9ue &es correspon"e# e exacta#ente as representa#3N As i"eias co#p exas no se parece# co# i#press@es6 r6]*o"e#os i#a,inar u# ca$a o a a"o 9ue nunca $i#os6 #as os e e#enios constituti$os "e essa i"eia "eri$ara# "e i#press@es3p^ pro$a "e 9ue as i#press@es prece"e# $e# "a experiHncia> por exe#p o6 u# ce,o "e nascen2a no te# i"eia "e cores6 Entre ;as i"eias6 as 9ue conser$ara# #aior ,rau "e $i$aci"a"e "as i#press@es ori,inais pertence# Y #e#ria6 as outras Y i#a,ina2o3V A Sec2o (II "o Li$ro I6 *arte I6 LDas i"eias a5stractasN6 a5re por u# par<,ra0o 9ue acentua a concor"Ancia co# a "outrina "e Ber`e e1 "e 9ue Las i"eias ,erais no so seno as particu ares i,a"as ;a certo ter#o 9ue &es "< si,ni0ica"o #ais extenso e 0a= 9ue na ocasio; e#5re# outros in"i$i"uos se#e &antes a e as3N E e a0ir#a 9ue 9uan"o te#os i"eia "e u# &o#e# e a te# to"a a particu ari"a"e "a i#presso "e u# &o#e#3 LO espirito no po"e ter no2o a ,u#a "e 9ua i"a"e ou 9uanti"a"e se# \F\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 0or#ar no2o precisa "o ,rau "e ca"a u#a3N LAs i"eias a5stractas so e# si in"i$i"uais #as torna#;se ,erais na sua representa2o3N Esta teoria6 0or#a #o"erna "e no#ina is#o6 te# "ois "e0eitos6 u# ,ico6 outro psico ,ico3 Co#ece#os pe o ,icoK LMuan"o ac&a#os se#e &an2a entre $<rios o5'ectosN6 "i= Hu#e6 Lap ica#os o #es#o no#e a to"os3N To"o no#ina ista concor"aria> #as "e 0acto o no#e co#u#6 co#o L,atoN6 % to irrea co#o o uni$ersa +ATO3 A so u2o no#ina ista "o pro5 e#a "os uni$ersais 0a &a por insu0iciHncia "r<stica na ap ica2o "os seus principios #es#os> erra"a#ente ap ica esses princ!pios apenas a LcoisasN e no ta#5%# a pa a$ras3 A o5'ec2o psico ,ica % #ais s%ria6 pe o #enos 9uanto a Hu#e3 To"a a teoria "e i"eias co#o cpia "e i#press@es6 co#o e e pensa6 pa"ece "e in"eter#ina2o3 Muan"o6 por exe#p o6 eu $i u#a 0 or "e certa cor6 e "epois e$oco a sua i#a,e#6 per"e e# preciso6 no senti"o "e &a$er $<rios tons #uito se#e &antes "a cor "e 9ue posso ter i#a,e# ou Li"eiaN6 na ter#ino o,ia "e Hu#e3 No % $er"a"e 9ue o esp!rito no 0or#e no2o "e 9uanti"a"e ou 9ua i"a"e se# no2o precisa "os ,raus "e ca"a u#a3 LSupon&a#os 9ue $i#os u# &o#e# "e seis p%s e u#a po e,a"a "e a tura3N Te#os u#a i#a,e# "e e e6 pro$Y$e #ente co# #eia po e,a"a a #ais ou a #enos3 A in"eter#ina2o % "i0erente "a ,enera i"a"e #as te# a ,u#as caracter!sticas suas3 No pensan"o nisso6 Hu#e "e0ronta "i0icu "a"es "esnecess<rias6 por exe#p o6 a possi5i i"a"e "e i#a,inar u# to# "e cor inter#%"io entre "ois outros se#e &antes e '< $istos3 Se esses "ois so su0iciente#ente se#e &antes 9ua 9uer i#a,e# ser< ap ic<$e a a#5os e ao inter#%"io3 Muan"o Hu#e "i= 9ue as i"eias "eri$a# "as i#press@es 9ue representa# exacta#ente6 exce"e o 9ue % psico ,ica#ente $er"a"eiro3 Hu#e 5aniu "a psico o,ia a no2o "e su5stAncia6 e Ber`e e1 5aniu;a "a 0!sica3 No &< ; "i= e e ; i#presso a ,u#a "o eu6 e portanto ta#5%# no &< i"eia "o eu3 L*or #i#6 9uan"o entro #ais inti#a#ente no 9ue c&a#o eu se#pre encontro u#a ou outra percep2o particu ar6 "e 0rio ou ca or6 u= ou so#5ra6 a#or ou "io6 pra=er ou pena3

Nunca surpreen"o o eu se# u#a percep2o e nunca o5ser$o seno a percep2o3N Conce"e irnica#ente 9ue a ,uns 0i so0os possa# perce5er;se a si #es#os> L#as Y parte #eta0!sicos "e essa esp%cie6 ouso a0ir#ar 9ue o resto "a &u#ani"a"e no % seno u# con'unto "e percep2@es "i0erentes 9ue se se,ue# co# inconce 5!$e rapi"e= e# perp%tuo 0 uxo e #o$irnento3N Este rep:"io "a i"eia "o eu % #uito i#portante3 (e'a#os exacta#ente6 o 9ue e e #ant%# e 9ua a $a i"a"e3 O eu6 se existe6 nunca % perce5i"o6 portanto no te#os i"eia "e e e3 Se o ar,u#ento 0or aceite6 i#porta esta5e ecH; o cui"a"osa#ente3 Nin,u%# perce5e o seu c%re5ro6 e#5ora FILOSOFIA 4ODERNA \Fd e# senti"o i#portante ten&a Li"eiaN "e e e3 Tais Li"eiasN6 in0eri"as "e percep2@es6 no 0i,ura# entre o con'unto ,ica#ente 5<sico "e i"eias> so co#p exas e "escriti$as ; "e$e ser este caso6 se Hu#e te# ra=o no seu principio "e 9ue to"as as i"eias si#p es "eri$a# "e i#press@esK e se o principio 0or re'eita"o6 te#os "e re,ressar Ys i"eias Lina asN3 E# ter#ino o,ia #o"erna po"e#os "i=erK as i"eias "e coisas ou ocorrHncias no perce5i"as po"e# se#pre "e0inir;se e# ter#os "e coisas ou ocorrHncias perce5i"as e portanto6 su5stituin"o o ter#o "e0ini"o pe a "e0ina2o6 po"e#os se#pre esta5e ecer o 9ue con&ece#os e#pirica#ente se# intro"u=ir coisas ou ocorrHncias i#perce5i"as3 Muanto ao pro5 e#a presente to"o con&eci#ento psico ,ico po"e esta5e ecer;se se# intro"u=ir o eu3 A %# "isso6 o eu assi# "e0ini"o po"e no ser seno u# con'unto "e percep2@es6 no u#a no$a coisa3 *enso 9ue neste caso u# e#pirista "eci"i"o concor"aria co# Hu#e3 No se se,ue 9ue no &a'a o eu si#p es6 #as s o 9ue no po"e#os sa5er6 e 9ue o eu6 excepto 9uan"o Lcon'untoN "e percep2@es6 no po"e entrar e# parte a ,u#a "o nosso con&eci#ento3 Esta conc uso % i#portante e# #eta0isica por i5ertar "o uso so5re$i$ente "e Lsu5stAnciaN> i#portante e# teo o,ia6 por a5o ir o suposto con&eci#ento "a La #aN> i#portante na an< ise "o con&eci#ento por9ue #ostra 9ue a cate,oria "e su'eito e o5'ecto no % 0un"a#enta 3 Nesta #at%ria "o eu Hu#e e$a ,ran"e $anta,e# a Ber`e e13 A parte #ais i#portante "o Trata"o % a sec2o c&a#a"a LDo Con&eci#ento e "a *ro5a5i i"a"e3 N r6KEr ten"e por Lpro5a5i i"a"eN U u#e no en a9ue e con&eci#ento conti"o na teoria #ate#<tica "a pro5a5i i"a"e co#o o "e 9ue a pro5a5i i"a"e "e tirar "uas senas co# "ois "a"os % u# trinta e seis a$os3 Este con&eci#ento no % pro$<$e e# 9ua 9uer senti"o especia > % to certo 9uanto3po"e ser u# con&eci#ento3 O 9ue Hu#e a u"e % o con&eci#ento incerto por in0erHncia no "e#onstrati$a "e "a"os e#piricos3 O 9ue inc ui to"o o nosso con&eci#ento "o 0uturo e "e por2@es ino5ser$a"as "o passa"o e "o presente3 De 0acto inc ui to"o o con&eci#ento excepto o "irecta#ente o5ser$<$e e por outro a"o a ,ica e a #ate#<tica3 A an< ise "o con&eci#ento Lpro$<$e N e$ou Hu#e a certas conc us@es c%pticas6 to "i0iceii "e aceitar co#o "e re'eita^^ O resu ta"o 0oi u# "esa0io aos 0i so0os6 a #eu $er ain"a se# resposta a"e9ua"a3 Co#e2a Hu#e por "istin,uir sete esp%cies "e re a2o 0i os0icaK se#e &an2a6 i"enti"a"e6 re a2o esp<cio;te#pora 6 propor2o e# 9uanti"a"e e n:#ero6 ,rau "e 9uanti"a"e6 contrarie"a"e e causa2o6 "i$isi$eis e# "ois ,ruposK as 9ue s "epen"e# "e i"eias Bse#e &an2a6 contrarie"a"e6 ,rau "e 9ua i"a"e6 propor2o "e 9uanti"a"e ou n:#eroC e as 9ue po"e# #u"ar \F_ HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL se# 9ua 9uer #u"an2a nas suas i"eias Bre a2@es espac!o;te#porais e

causais3C S as pri#eiras "o con&eci#ento certo6 as outras6 s pro$$e 3 S na < ,e5ra e na arit#%tica urna on,a ca"eia "e ra=@es no per"e a certe=a3 A ,eo#etria no % to certa por9ue no po"e#os ter a certe=a "os seus axio#as3 *6 erro supor6 co#o #uitos 0i so0os6 9ue as i"eias "os #ate#<ticos "e$e# co#preen"er;se por $iso inte ectua pura "e 9ue s so capa=es as 0acu "a"es superiores "a a #a3 LA 0a si"a"e "e esta concep2oN6 "i= Hu#e6 L% e$i"ente o,o 9ue nos e#5ra#os "e 9ue to"as as nossas i"eias so copia"as "as nossas i#press@es3N As trHs re a2@es 9ue no "epen"e# s "as i"eias so a i"enti"a"e6 as re a2@es espacio; te#pora!s e a causa2o3 Nas "uas pri#eiras o esp!rito no $ai a %# "o 9ue se apresenta i#e"iata#ente6 aos senti"os Bse,un"o Hu#e6 as re a2@es espacio;te#porais po"e# ser perce5i"as e 0a=e# parte "as i#press@es3C S#ente a causa2o pro"u= a conexo 9ue nos asse,ura "a existHncia "e u#a ;ac2o ou o5'ecto pe a prece"Hncia ou se9uHncia "e outra existHncia ou ac2o3 U#a "i0icu "a"e "a "iscusso "e Hu#e % no &a$er i#presso "e u#a re a2o causa 3 *e a si#p es o5ser$a2 o po"e#os perce5er 9ue A est< aci#a ou ao a"o "e B #as no 9ue A causa B3 No passa"o a re a2o causa 0oi #ais ou #enos assi#i a"a Y "e pre#issa e conse9uHncia e# ,ica> #as isto era u# erro6 co#o Hu#e 'usta#ente co#preen"eu3 Na 0i oso0ia cartesiana6 co#o na Esco <stica6 supun&a;se necess<ria a re a2o "e causa e e0eito6 co#o as re a2@ es ,icas3 A pri#eira oposi2o s%ria a esta concep2o % a "e Hu#e6 co# 9ue# co#e2a a 0i oso0ia #o"erna "a causa2o3 E e6 e# co#u# co# 9uase to"os os 0i so0os u teriores6 inc uso Ber,son6 sup@e a ei 9ue per#ita esta5e ecer proposi2@es co#o LA causa BN6 on"e A e B so c asses "e e$entos6 o 0acto "e tais eis no ocorrere# e# 9ua 9uer ciHncia 5e# "esen$o $i"a parece "escon&eci"a "os 0i so0os6 #as #uito "o 9ue e es "issera# po"e ser tra"u=i"o para ser ap ic<$e a eis causais tais co#o ocorre#> po"e#os portanto i,norar este ponto por a,ora3 Hu#e co#e2a por o5ser$ar 9ue o po"er pe o 9ua u# o5'ecto pro"u= outro no se "esco5re "as i"eias "e "ois o5'ectos e portanto s con&ece#os causa e e0eito pe a experiHncia6 no pe o racioc!nio ou re0 exo3 A proposi2o Ltu"o 9ue co#e2a "e$e ter u#a causaN6 "i= e e6 Lno te# certe=a intuiti$a co#o as proposi2@es "a ,ica3N Co#o e e "i=K LNo &< o5'ecto 9ue i#p i9ue a existHncia "e outro se consi"erar#os esses o5'ectos e# si #es#os e nunca parece ire# a %# "as i"eias 9ue "e e es 0or#a#os3N De a9ui Hu#e conc ui 9ue se "e$e Y experiHncia "e "ois e$entos A e B6 e# re a2o causa 3 De$e ser a experiHncia6 por9ue a conexo no % ,ica> FILOSOFIA 4ODERNA \FQ e no po"e ser a #era experiHncia "e e$entos particu ares A e B6 por9ue6 na"a % poss!$e "esco5rir e# A6 por si #es#o6 9ue e$e Y pro"u2o "e B3 LA experiHncia re9ueriaN66 "i= e e6 La con'u,a2o constante "e e$entos "a esp%cie A co# os "a esp%cie B3N 4ostra 9ue na experiHncia 9uan"o "ois o5'ectos constante#ente se 'unta#6 in0eri#os L"e 0actoN u# "o outro3 BDi=en"o Lin0erirN si,ni0ica 9ue u# 0a= esperar o outro> no u#a in0erHncia 0or#a ou exp !cita3C Ta $e= a conexo necess<ria "epen"a "a in0erHncia6 e no $ice; $ersa3 Muer "i=er6 a $ista "e A causa a expectati$a "e B e e$a a crer na conexo necess<ria entre e es3 A in0erHncia no % "e ra=o por9ue exi,e a"#ita#os a uni0or#i"a"e "a nature=a6 no necess<ria e# si6 #as in0eri"a por experiHncia3 Hu#e conc ui 9ue ao "i=er#os LA causa BN6 apenas pensa#os 9ue A e B constante#ente se con'u,a# "e 0acto6 no 9ue &a'a conexo nece#<ria entre e es3 LNo te#os no2o "e causa e e0eito6 seno a "e 9ue certos o5'ectos hpre apaha# 'untos3 No sa5e#os a ra=o3N Re0or2a a sua teoria co# a "e0ini2o "e Lcren2aN ; Lu#a i"eia $i$a re0eri"a a ou associa"a co# u#a i#presso presente3N *or associa2o6 se na experiHncia A e B 0ora#

se#pre i,a"os6 a i#presso "e A pro"u= a $i$a i"eia "e B 9ue constitui cren2a e# B3 Isto exp ica por 9ue acre"itarnos na i,a2o "e A e BK o percepto "e A eet" i,a"o co# a i"eia "e B e assi# pensa#os 9ue A est< i,a"o co# B6 e#5ora esta opinio se'a se# 5ase3 LOs o5'ectos no tH# conexo percept!$e entre si6 ne# isso resu ta "e outro princ!pio a %# "a ac2o "o costu#e so5re a i#a,ina2o 9ue nos e$a a in0erir "a aparHncia "e u# para a experiHncia "e outro3c Repete #uitas $e=es 9ue o 9ue nos parece conexo "e o5'ectos % conexo entre i"eias "e esses o5'ectos> o esp!rito % "ethna"o pe o costu#e e Lessa i#presso ou "othh "<;nos a i"eia "e necessi"a"e36N A repeti2e "e exe#p os 9ue e$a Y cren2a "e 9ue A causa B6 na"a no$o tra= ae o5'ecto #as con"u= no esp!rito Y associa2o "e i"eias> assi#6 Lnecessi"a"e % a ,u#a coisa existente no esp!rito6 no nos o5'ectos3N (e'a#os o 9ue "e$e pensar;se "a "outrina "e Hu#e3 Te# "uas partes6 o5'ecti$a e su5'ecti$a3 A o5'ecti$a "i=K Muan"o "i=e#os 9ue A causa B6 o 9ue suce"e % ter#o; os 0re9uente#ente o5ser$a"o con'untos6 isto %6 A se,ui"o i#e"iata#ente ou #uito "e perto por B6 no te#os "ireito "e "i=er 9ue A "o# ser se,ui"o "e B ou 9ue o ser< "e 0uturo3 Ne# po"p supor;se6 se'a 9ua 0or a 0re9uHncia6 outra re a2o a %# "a "e se9uHncia6 De 0acto a causa2Ao % "e0in!$e e# ter#os "e se9uHncia e no co#o no2` in"epen"ente3 A parte su5'ecti$a "i=K A o5ser$a2o 0re9uente "a con'un2o "e A e B #usa a i#presso "e A ser causa "a i"eia "e B3 4as se "e0inir#px \EF HIST@RIA DA *ILOSOFIA OCIDENTAL LcausaN co#o su,ere a parte o5'ecti$a "a "outrina6 "e$e#os reexpri#ir "e outro #o"o6 su5stituin"o a "e0ini2o "e causa6 o 9ue "<K LO5ser$ou;se co# 0re9uHncia 9ue ;a con'un2o #uitas $e=es o5ser$a"a "e "ois o5'ectos6 A e B6 0oi 0re9uente#ente se,ui"a "e ocasi@es e# 9ue Y i#presso "e A se se,uia a i"eia "e B3N *o"e#os a"#itir 9ue esta proposi2o % $er"a"eira6 #as "i0ici #ente expri#ir< o 0i# 9ue Hu#e atri5ui Y parte su5'ecti$a "a sua "outrina3 E e preten"e e insiste 9ue a 0re9uente con'un2o "e A e B "<6 no a ra=o "e esperar a sua con'un2o 0utura #as % #era causa "e essa expectati$a3 Muer "i=erK a experiHncia "a con'un2o 0re9uente % 0re9uente#ente con'unta co# u# &<5ito "e associa2o3 4as se aceitar#os a parte o5'ecti$a "a "outrina "e Hu#e o 0acto "e no passa"o se tere# 0or#a"o tais associa2@es no % ra=o para supor 9ue continue#6 ou 9ue no$as se 0or#e# e# circunstAncias se#e &antes3 De 0acto on"e se trata "e psico o,ia6 Hu#e a"#ite crer na causa2o6 e# u# senti"o e# 9ue ,era #ente a con"ena3 *or exe#p oK $e'o u#a #a2 e espero6 se a co#er6 experi#entar certo sa5or3 Se,un"o Hu#e6 no &< ra=o para 9ue se'a esse o experi#enta"o> a ei "o &<5ito exp ica a #in&a expectati$a #as no a 'usti0ica3 4as a ei "o &<5ito % causa 3 *ortanto6 se enten"er#os 5e# Hu#e6 "e$e#os "i=erK E#5ora no passa"o a $ista "e u#a #a2 se ten&a i,a"o co# a expectati$a "e certo sa5or6 no &< ra=o para 9ue continui a ser assi#> % possi$e 9ue na prxi#a $e= eu espere 9ue #e sai5a a carna assa"a3 Neste #o#ento parece i#pro$<$e > #as no &< ra=o para nos parecer i#pro$<$e "entro "e cinco #inutos3 Se a "outrina o5'ecti$a "e Hu#e % certa6 no &< #ais ra=o "e expectati$a no #un"o psico ,ico "o 9ue no 0isico3 A teoria "e Hu#e caricaturar;se;< "e este #o"oK LA proposi2o LA causa BN si,ni0ica La i#presso "e A causa a i"eia "e B3N Co#o "e0ini2o no % es0or2o 0e i=3 De$e#os portanto exa#inar #ais "e perto a "outrina o5'ecti$a "e Hu#e3 Essa "outrina te# "uas partesK EC Muan"o "i=e#os LA causa BN s te#os "ireito "e "i=er 9ue na experiHncia anterior A e B aparecera# se#pre 'untos e no &< exe#p o "e A no ser se,ui"o ou aco#pan&a"o "e B3 IC Fosse# 9uantas 0osse# as o5ser$a2@es6 no &< ra=o "e esperar a #es#a con'un2o no 0uturo6 e#5ora se'a essa a causa "a espectati$a6 isto %6

oAere#;se 0re9uente#ente o5ser$a"o con'untos co# essa expectati$a3 Estas "uas partes "a "outrina po"e# expor;se "e este #o"oK EC Na causa2o no &< re a2o in"e0ini$e excepto con'un2o ou sucesso> IC A in"u2o por enu#era2o si#p es no % 0or#a $< i"a "e ar,u#ento3 Os e#p!ristas e# ,era aceitaria# a pri#eira tese e re'eitaria# a se,un"a3 Muero "i=er 9ue e es acre"itara# 9ue6 "a"a u#a acu#u a2o su0iciente; FILOSOFIA 4ODERNA \E3E #ente $asta "e exe#p os "e con'un2o6 a pro5a5i i"a"e "e con'un2`o6 e# exe#p o se,uinte exce"eria #eta"e> ou6 se no "issera# isto #es#o6 #anti$era# "outrina "as conse9uHncias se#e &antes3 No preten"o a9ui "iscutir a in"u2o6 te#a ar,o e "i0!ci > 5asta;#e o5ser$ar a,ora 9ue6 a"#iti"a a pri#eira #eta"e "a "outrina "e Hu#e6 [ re'ei2o "a in"u2o torna irraciona a expectati$a "o 0uturo6 #es#c [ "e 9ue continuarei a sentir expectati$as3 No "i,o s 9ue e as pioh ser erra"as o 9ue % se#pre "e a"#itir3 Di,o 9ue #es#o as #ais 0ortes co#o a "e 9ue o So nascer< a#an&6 no &< so#5ra "e ra=o para sup?;Ias $eri0ic<$eis ou no3 Co# esta con"i2o $o to ;a 0a ar "e LcausaN3 Os 9ue "iscor"a# "e Hu#e a0ir#a# 9ue LcausaN % u#a re a2 Yp especi0ica6 9ue i#p ica se9uHncia in$ari<$e 6 #as no % i#p ica"a por e a (o tan"o aos re ,ios cartesianosK "ois cron#etros per0eitos 5aterian &oras u# aps outro6 in$ariY$e #ente6 se# 9ue 0osse a causa "o 5ater "B outro3 +era #ente os "e0ensores "e esta opinio a0ir#a# 9ue Ys $e=ei po"e#os perce5er re a2@es causais6 e#5ora na #aior parte "os casoi ten&a#os "e in0eri; as6 #ais ou #enos precYria#ente6 "e u#a con'un2B constante3 (e'a#os os ar,u#entos pr e contra Hu#e neste ponto3 Hu#e resu#e "este #o"o o seu ar,u#entoK LSinto 9ue "e to"os os para"oxos expostos ou a expor neste trata"c este % o #ais $io ento6 e s\ por 0or2a "e s i"a pro$a e racioc!nio posei esperar 9ue e e se'a a"#iti"o e supere in$etera"os preconceitos "a Hu#a ni"a"e3 Antes "e aceitar esta "outrina6 9uantas $e=es ti$e#os "e repeti a ns #es#os 9ue a si#p es $iso "e "ois ; o5'ectos ou ac2@es6 e#5orK re aciona"os6 nunca nos "< i"eia "e po"er ouconexo entre e es> h s 00 i"eia $e# "a repeti2o "a sua unio> 9ue essa repeti2o no "esco5re nei causa coisa a ,u#a nos o5'ectos6 #as s in0 ui no esp!rito6 pe a transi2 &a5itua > 9ue essa transi2o &a5itua % portanto o #es#o 9ue o po"er necessi"a"e conse9uente#ente senti"os pe a a #a e no perce5i"os extei na#ente nos corposJN Acusa;se ,era #ente Hu#e "e u#a concep2o "e#asia"o at#ica " percep2o6 #as e e a"#ite a possi5i i"a"e "e certas re a2@es sere# perei 5i"as3 LNo "e$e#osN6 "i= e e6 Laco &er co#o racioc!nio o5ser$a2@es so5i a i"enti"a"e e as "e te#po e u,ar6 pois e# nen&u#a "e e as o espiri $ai a %# "o i#e"iata#ente presente aos senti"os3N A causa2o;"i=% "i0erente por9ue exce"e as i#press@es sensoriais e in0or#a;nos "e exi tH ncias i#perce5i"as3 Co#o ar,u#ento6 no parece $< i"o3 Acre"ita#B e# #uitas re a2@es "e te#po e u,ar 9ue no po"e#os perce5er> peni 9ue o te#po se esten"e para tr<s e para "iante e o espa2o para a %# "i pare"es "o #eu 9uarto3 O ;ar,u#ento rea "e6 Hu#e % 9ue e#5ora Ys $e=i \EI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL perce5a#os re a2@es "e te#po e u,ar6 nunca perce5e#os re a2@es causais6 9ue a sere# a"#iti"as "e$e# in0erir;se "e re a2@es perce5i"as3 Assi# a

contro$%rsia re"u=;se ;a u# 0acto e#p!ricoK po"e#os ou no perce5er re a2@es 9ue possa# c&a#ar;se causaisJ Hu#e ne,a;o> os seus a"$ers<rios a0ir#a#;no e no % 0<ci a 9ua 9uer "os a"os pro$<; o3 *enso 9ue ta $e= o #ais 0orte ar,u#ento a 0a$or "e Hu#e % o "eri$a"o6 "as eis causais e# 0!sica3 *arece 9ue as re,ras si#p es "a 0or#a LA causa BN so ina"#iss!$eis e# ciHncia excepto e# su,est@es i#per0eitas "e 0ases pri#iti$as3 As eis causais 9ue as su5stitue# so to co#p exas 9ue nin,u%# as sup@e "a"as na percep2o> c aro 9ue so in0erHncias ;a partir "o curso "a nature=a3 No re0iro a teoria #o"erna "o 9uantu# 9ue re0or2a a conc uso anterior3 *e o 9ue respeita Ys ciHncias 0!sicas Hu#e te# ra=o chp eta> proposi2@es co#o LA causa BN no so "e aceitar e a aceita2o exp ica;se pe as eis "o &<5ito e "a associa2o3 Essas eis #es#as na sua 0or#a precisa sero proposi2@es e a5ora"as pe o 9ue respeita ao teci"o ner$oso ; pri#eiro a sua 0isio o,ia6 "epois a sua 9u!#ica e por 0i# a sua 0!sica3 4as o contra"itor "e Hu#e6 #es#o aceitan"o o 9ue 0ica "ito 9uanto Ys ciHncias 0!sicas6 no aceita a "errota3 *o"e "i=er;se 9ue e# psico o,ia po"e &a$er percep2@es "e re a2o causa 3 A concep2o "e causa "eri$a to"a pro$Y$e #ente "a $o i2o e po"e "i=er;se 9ue perce5e#os a re a2o entre u#a $o i2o e o acto conse9uente6 9ue % #ais "o 9ue se9uHncia in$ari<$e 3 O #es#o po"e "i=er;se "a re a2o entre u#a "or s:5ita e u# ,rito3 Ta i"eia % posta e# peri,o pe a 0isio o,ia3 Entre a $onta"e "e #o$er u# 5ra2o e o #o$i#ento conse9uente &< on,a ca"eia "e inter#e"i<rios causais6 processos ner$osos e #uscu ares3 S $e#os os extre#os "o processo ; $o i2o e #o$i#ento ; e erra#os se 'u ,ar#os $er u#a conexo causa "irecta3 O ar,u#ento n o % conc usi$o6 so5re a 9uesto ,era #as #ostra a te#eri"a"e "e supor 9ue perce5e#os re a2@es causais3 A 5a an2a pen"e e# 0a$or "e Hu#e 9uan"o "i= no &a$er na causa seno se9uHncia in$ari<$e 3 A pro$a % 9ue no % to "ecisi$a co#o Hu#e sup@e3 Hu#e no se i#ita a esta a0ir#a2o3 Di= 9ue a experiHncia no 'usti0ica a expectati$a "e se#e &antes con'un2@es no 0uturo3 *or exe#p oK 9uan"o Brepetin"o o exe#p o anteriorC $e'o u#a #a26 espero 9ue #e sa5er< a #a2 e no a carne assa"a> #as na"a 'usti0ica raciona #ente a expectati$a3 Se &ou$esse ta 'usti0ica2o6 $iria "o principio "e L9ue a9ue es exe#p os 9ue eu no experienciara se parece# co# a9ue es "e 9ue ti$e experiHnciaN6 princ!pio no necess<rio6 por9ue po"e#os conce5er u#a #u"an2a no curso "a nature=a3 Seria portanto u# princ!pio "e pro5a5i; FILOSOFIA 4ODERNA \EU i"a"e3 4as to"os os ar,u#entos pro$<$eis assu#e# este principio e portanto e e no po"e ser pro$a"o6 ne# se9uer torna"o pro$<$e por 9ua 9uer ar,u#ento "o ,Hnero3 LA suposi2o "e 9ue o 0uturo se pah co# o passa"o6 no se 0un"a e# ar,u#ento6 #as s no &<5ito3N BEC A conc uso % tota #ente c%ptica3 LTo"o6 racioc!nio pro$<$e % apenas u#a esp%cie "e sensa2o3 No e# poesia e #:sica #as e# 0i oso0ia "e$e#os se,uir o nosso ,osto e senti#ento3 Muan"o #e con$en2o "e a ,u# principio6 trata;se "e u#a i"eia 9ue #e i#pe e co# #ais 0or2a3 Muan"o pre0iro u# con'unto "e ar,u#entos a outro6 s estou a "eci"ir6 se,un"o o #eu senti#ento6 a superiori"a"e "a sua in0 uHncia3 Os o5'ectos no tH# conexo entre si3 Ne# &< outro princ!pio seno o "o costu#e ;actuan"o so5re a i#a,ina2o 9ue per#ita in0erir "a aparHncia "e u# a existHncia "e outros BIC3 O resu ta"o : ti#o "a in$esti,a2o "e Hu#e so5re o 9ue pas# por con&eci#ento no % o 9ue seria "e esperar3 O su5t!tu o "o seu i$ro %K LTenta#e "e intro"u2o "o #%to"o experi#enta e# assuntos #orais3N ^ e$i"ente 9ue p?s "e parte a cren2a "e 9ue o #%to"o cient!0ico cont%# a $er"a"e6 to"a a $er"a"e6 e s a $er"a"e> #as ter#inou co# a con$ic2o "e 9ue a cren2a nunca % raciona 6 pois 9ue na"a sa5e#os3 Apresenta"os os

ar,u#entos pr;cepticis#o BLi$3 I6 *arte I(6 Sec3 EC continua6 no para re0utar os ar,u#entos #as para re,ressar a u#a cre"u i"a"e natura 3 LA nature=a6 por necessi"a"e a5so uta e in,o$ern<$e 6 preparou;nos para 'u ,ar co#o para sentir e respirar> ne# po"e#os "eixar "e $er certos o5'ectos a u#a u= #ais 0orte6 "e$i"o Y conexo &a5itua co# u#a i#presso presente6 #ais "o 9ue a5ster#o;nos "e pensar 9uan"o acor"a"os6 ou $er os corpos e# torno 9uan"o o &a#os para e es Y u= "o so 3 Mue# se "eu ao tra5a &o "e re0utar este cepticis#o tota) "iscutiu se# anta,onista e procurou ar,u#entos para esta5e ecer u#a 0acu "a"e 9ue a nature=a '< i#p antara ini u"i$e #ente no esp!rito3 A #in&a inten2o ao "esen$o $er os ar,u#entos "e esta seita 0ant<stica 0oi #ostrar ao eitor a $er"a"e "a #in&a &iptese6 "e 9ue to"os os nossos rahnios hC CaUSas e e0eitos s "eri$a# "o costu#e> e a cren2a % antes acto "a parte htiV$a "o 9ue "a co,itati$a "a nossa n;ature=a3N LO c%pticoN6 acrescenta e e BLi$3 I6 *arte I(6 Sec3 IIC6 Lain"a6 continua a raciocinar e crer6 e#5ora a0 ir#e 9ue no po"e "e0en"er ;a ra=o pe a Li$3 E6 *arte III6 S%c3 I(3 Li$3 E6 *arte III6 S%c3 (III6 \ET HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

ra=o> por isso te# "e aceitar a existHncia "o corpo6 e#5ora se# ar,u; #entos 0i os0icos para #anter a $eraci"a"e3;;; *o"e#os per,untar 9ua a Fausa "a h/ ha na hh "o hI 4as % $o per,untar se o h ehe ou no3 o *6 ponto 9ue te#os por "eci"i"o e# to"os os nossos raciocinios3N Este passo % "a sec2o LDo cepticis#o 9uanto aos senti"os3N Depois "e on,a "iscusso conc uiK LA ":$i"a c%ptica6 tanto na ra=o co#o nos senti"os6 % u#a "oen2a se# cura ra"ica 6 9ue $o ta a ca"a #o#ento por #ais 9ue a expu se#os e nos 'u ,ue#os i$res "e e a3 S a in"i0eren2a e "esaten2o po"e# "ar;nos a ,u# re#%"io3 Ne as "escanso> e ten&o a certe=a 9ue se'a 9ua 0or a opinio "o eitor6 "entro "e u#a &ora estar< con$enci"o "a existHncia "o #un"o externo e interno3N *ara Hu#e s &< u#a ra=o para estu"ar 0i oso0iaK a "e ser para certos te#pera#entos passate#po a,ra"<$e 3 LE# to"os os inci"entes "a $i"a "e$e#os preser$ar o nosso cepticis#o3 Se cre#os 9ue o 0o,o a9uece e a <,ua re0resca % por custar #uito tra5a &o pensar "e outro #o"o3 4as se so#os 0i so0os6 "e$e#os sH; o so5re princ!pios c%pticos6 e con0or#e u#a inc ina2o 9ue senti#os "e$er e#pre,ar;se se,un"o essa #aneira3N Se a5an"onasse a especu a2o Lsinto 9ue per"eria a ,u# pra=er> essa a ori,e# "a #in&a 0i oso0ia3N A 08 oso0ia "e Hu#e6 $er"a"eira ou 0a sa6 % a 0a Hncia "a raciona i"a"e "o s%cu o x$iii3 Co#o Loc`e6 e e intenta ser sensoria e e#p!rico6 na"a aceitan"o por con0ian2a e procuran"o o5ter to"o o con&eci#ento por experiHncia e o5ser$a2o3 Co# inte i,Hncia superior Y "e Loc`e6 ,ran"e a,u"e=a "e an< ise6 #enor capaci"a"e "e aceitar inconsistHncias c#o"as6 c&e,a Y conc uso "esastrosa "e 9ue ;a experiHncia e a o5ser$a2o na"a ensina#3 No existe cren2a raciona 3 LSe cre#os 9ue o 0o,o a9uece e a <,ua re0resca6 % por "ar #uito tra5a &o pensar "e outro #o"o3 N No po"e#os auxi iar a cren2a6 #as nen&u#a cren2a se 0un"a na ra=o> e nen&u#a in&a "e ac2o % #ais raciona "o 9ue outra6 pois to"as assenta# e# conc us@es irracionais3 4as Hu#e no parece ter tira"o esta conc uso3 No cap!tu o #ais c%ptico6 resu#o "o Li$ro I6 "i=K LE# ,era os erros "e re i,io so peri,osos6 os "a 0i oso0ia apenas ri"!cu os3N No te# "ireito "e "i=er isto3 L*eri,osoN % pa a$ra causa e u# c%ptico "a causa2o no po"e 'u ,ar Lperi,osoN se'a o 9ue 0or3

De 0acto6 para o 0i# "o Trata"o6 Hu#e es9uece to"as as suas ":$i"as 0un"a#entais e escre$e co#o 9ua 9uer i ustra"o #ora ista "o te#po6 ap ica Ys suas ":$i"as o re#%"io 9ue reco#en"a6 especia #ente Lin"i0e; \ET HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ra=o> por isso te# "e aceitar a existHncia "o corpo6 e#5ora se# ar,u#entos 0i os0icos para #anter a $eraci"a"e333 *o"e#os per,untar 9ua a ouh "a nossa crh na hha "o hI 4as % $o per,untar se o h che ou no3 *6 ponto 9ue te#os por "eci"i"o e# to"os os nossos raciocinios3N Este passo % "a sec2o LDo cepticis#o 9uanto aos senti"os3N Depois "e on,a "iscusso conc uiK LA ":$i"a c%ptica6 tanto na ra=o co#o nos senti"os6 % u#a "oen2a se# cura ra"ica 6 9ue $o ta a ca"a #o#ento por #ais 9ue a expu se#os e nos 'u ,ue#os i$res "e e a3 S a in"i0eren2a e "esaten2o po"e# "ar;nos a ,u# re#%"io3 Ne as "escanso> e ten&o a certe=a 9ue se'a 9ua 0or a opinio "o eitor6 "entro "e u#a &ora estar< con$enci"o "a existHncia "o #un"o externo e interno3N *ara Hu#e s &< u#a ra=o para estu"ar 0i oso0iaK a "e ser para certos te#pera#entos passate#po a,ra"<$e 3 LE# to"os os inci"entes "a $i"a "e$e#os preser$ar o nosso cepticis#o3 Se cre#os 9ue o 0o,o a9uece e a <,ua re0resca % por custar #uito tra5a &o pensar "e outro #o"o3 4as se so#os 0i so0os6 "e$e#os sH; o so5re princ!pios c%pticos6 e con0or#e u#a inc ina2o 9ue senti#os "e$er e#pre,ar;se se,un"o essa #aneira3N Se a5an"onasse a especu a2o Lsinto 9ue per"eria a ,u# pra=er> essa a ori,e# "a #in&a 0i oso0ia3N A 0i oso0ia "e Hu#e6 $er"a"eira ou 0a sa6 % a 0a Hncia "a raciona i"a"e "o s%cu o x$ni3 Co#o Loc`e6 e e intenta ser sensoria e e#p!rico6 na"a aceitan"o por con0ian2a e procuran"o o5ter to"o o con&eci#ento por experiHncia e o5ser$a2o3 Co# inte i,Hncia superior Y "e Loc`e6 ,ran"e a,u"e=a "e an< ise6 #enor capaci"a"e "e aceitar inconsistHncias c#o"as6 c&e,a Y conc uso "esastrosa "e 9ue ;a experiHncia e a o5ser$a2o na"a ensina#3 No existe cren2a raciona 3 LSe cre#os 9ue o 0o,o a9uece e a <,ua re0resca6 % por "ar #uito tra5a &o pensar "e outro #o"o3 N No po"e#os auxi iar a cren2a6 #as nen&u#a cren2a se 0un"a na ra=o> e nen&u#a in&a "e ac2o % #ais raciona "o 9ue outra6 pois to"as assenta# e# conc us@es irracionais3 4as Hu#e no parece ter tira"o esta conc uso3 No cap!tu o #ais c%ptica6 resu#o "o Li$ro I6 "i=K LE# ,era os erros "e re i,io so peri,osos6 os "a 0i oso0ia apenas ri"!cu os3N No te# "ireito "e "i=er isto3 L*eri,osoN % pa a$ra causa e u# c%ptico "a causa2o no po"e 'u ,ar Lperi,osoN se'a o 9ue 0or3 De 0acto6 para o 0i# "o Trata"o^ Hu#e es9uece to"as as suas ":$i"as 0un"a#entais e escre$e co#o 9ua 9uer i ustra"o #ora ista "o te#po6 ap ica Ys suas ":$i"as o re#%"io 9ue reco#en"a6 especia #ente LIn"i0e; FILOSOFIA 4ODERNA \EE ren2a e "esaten2o3N E# certo senti"o o seu cepticis#o % insincero6 por9ui no po"e #antH; o na pr<tica3 4as te# a a#ent<$e conse9uHnc!a "i para isar o es0or2o "e "e#onstrar a superiori"a"e "e u#a in&a "e ac2p so5re outra3 Era ine$it<$e suce"er ;a ta auto;re0uta2o "e raciona i"a"e un ,ran"e surto "e 0% irraciona g333 A 9uesto entre Hu#e e Rousseau3 ^ si#5 ica3 Rousseau era ouco #as su,estiona$a6 Hu#e era so #as sen se,ui"ores3 Os e#pir^stas 5ritAnicos re'eitara#; &e o cepticis#o sen re0ut<; o6 Rousseau e os seus pros% itos concor"ara# e# 9ue nen&u#i cren2a % raciona #as pensara# 9ue o cora2o % superior Y ra=o e a"#i tira# 9ue "e a! resu ta$a# con$ic2@es "i0erentes "as 9ue Hu#e #antin&i na pr<tica3 Os

0i so0os a e#es6 "e aant e He,e 6 no tin&a# assi#i a"T os ar,u#entos "e Hu#e3 Di,o;o "e i5era"a#ente6 a "espeito "a opinii 9ue #uitos 0i so0os parti &a# co# aant6 "e 9ue a Cr!tica "a R^=^ *un respon"ia a Hu#e3 Na $er"a"e esses 0i so0os ; pe o #enos aant i He,e ; representa# u# tipo "e raciona is#o pr%;&u#eano3 e po"e# re0u tar;se por ar,u#entos &u#eanos3 Os 9ue no po"e# re0utar;se "e ese #o"o so os 9ue no preten"e# ser racionais6 co#o Rousseau6 Sc&open &auer e N!et=>sc&e3 O "esen$o $i#ento "o no;raciona no s%cu o xix e o 9u^ passou ao s%cu o xx 0oi natura se9uHncia Y "estrui2o &u#eana "o e#pi ria#o3 I#porta pois "esco5rir se &< resposta a Hu#e na estrutura "e u# 0i oso0ia tota ou principa #ente e#p00ica3 Se no6 &< "i0eren2a inte ectua entre sani"a"e e insani"a"e3 O un<tico 9ue 'u ,a ser o$o esca 0a"o s "e$ ser con"ena"o por estar e# #inoria6 ou ; "es"e 9ue no "e$e#os a"opta "e#ocracia ; por o ,o$erno no concor"ar co# e e3 I u# ponto "e $ist6 $io ento6 e "e$e esperar;se 9ue &a'a #aneira "e 0u,ir; &e3 O cepticis#o "e Hu#e est< to"o na re'ei2o "o principio "e in"u2p 9ue6 ap ica"o Y 9uesto causa 6 "i= 9ue se A 0oi 0re9uenteraente acoir6 pan&a"o ou se,ui"o "e B6 e se no se con&ece nen&u# caso e# 9ue i no se'a aco#pan&a"o ou6se,ui"o "e B6 ento % pro$<$e 9ue na prxi# ocasio e# 9ue A se'a o5ser$a"o6 se'a aco#pan&a"o ou se,ui"o "e E Se o principio % a"e9ua"o6 u# n:#ero su0iciente "e exe#p os "< u# pro5a5i i"a"e $i=in&a "a certe=a6 e as in0erHncias causais re'eita"a por Hu#e so $< i"as6 no "ecerto para "ar;nos certe=a #as pro5i 5i i"a"e prYtica#ente su0iciente3 Se no % $er"a"eiro6 to"o es0orW "e o5ter eis cient!0icas a partir "e o5ser$a2@es particu ares % 0a a e o cepticis#o "e Hu#e % irre0ut<$e para u# e#pirista3 O princ!pi no po"e se# eircu ari"a"e in0erir;se "e u#as uni0or#i"a"es o5ser$i \E\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "as6 "es"e 9ue por e e se 'usti0ica# essas in0erHncias3 De$e portanto ser;ou ser "e"u=i"o "e u# principio in"epen"ente no 5asea"o na experiHncia3 Nesta extenso6 Hu#e pro$ou 9ue o e#piris#o puro no % 5ase su0iciente "e ciHncia3 4as a"#itin"o o princ!pio tu"o ento est< acor"e co# a teoria "e 9ue o nosso con&eci#ento assenta to"o na experiHncia3 De$e a0ir#ar;se 9ue % u# s%rio6 a0asta#ento "o e#piris#o puro6 e 9ue os no e#piristas po"e# per,untar por9ue6 se se a"#ite este a0asta#ento6 &o;"e proi5ir;se outros3 No entanto essas 9uest@es no resu ta# "irecta#ente "os ar,u#entos "e Hu#e3 O 9ue e es pro$a# ; e no #e parece 9ue ;a pro$a possa ser contesta"a ; % 9ue a in"u2o % principio ,ico in"epen"ente6 i#poss!$e "e in0erir "a experiencia ou "e outros princ!pios ,icos6 e 9ue se# esse principio a ciHncia % i#poss!$e BEC3 BEC (e]a;se N3a3 S#it&6 T&e p&i osop&1 o0 Datci" Hu#e6 a cr!tica stu"1 o0 its ori,ins an" centra "octrines6 Lon"res6 EQTE6 e An"r% Lero16 La criti9ue et Ia re i,ion c&e= Da$i" Hu#e6 A can3 BR3 F3C *ARTE SE+UNDA DE ROUSSEAU ATZ HO]E CA*ITULO G(III O 4O(I4ENTO RO4XNTICO Da : ti#a parte "o s%cu o x$iii at% &o'e6 a iteratura6 a 00ioso0ia6 at% a po !tica6 0ora# ne,ati$a ou positi$a#ente in0 uencia"as por u# senti#ento caracter!stico "o 9ue po"e c&a#ar;se e# senti"o ato o #o$i#ento ro#Antico3 4es#o os 9ue o repe ia# tin&a# "e contar co# e e6 e #uitas $e=es e e a0ecta$a;os #ais "o 9ue supun&a#3 (ou "escre$er

rYpi"a#ente a concep2o ro#Antica principa #ente e# #at%ria no 0i os0ica6 por ser a 5ase cu tura "a #aior parte "o pensa#ento 0i oso0ico6 "e essa %poca3 O #o$i#ento "e co#e2o no se i,a$a co# a 0i oso0ia e#5ora isse $iesse e# 5re$e3 4as co# a po !tica atra$%s "e Rousseau o,o se i,ou "es"e o co#e2o> #as antes "e consi"erar os seus e0eitos 0i os0icos e po !ticos6 "e$e#os $H; o na sua 0or#a essencia 6 a "e re$o ta contra pa"r@eE %ticos e est%ticos aceitos3 A pri#eira 0i,ura not<$e "o #o$i#ento % Rousa#a6 #as e# certa extenso e e s expri#e ten"Hncias anteriores3 As pessoas cu tas "a Fran2a setecentista a"#ira$a# #uito a c&a#a"a seh it%6 a ten"Hncia para a e#o2o6 e# especia a "a si#patia3 *ara ser p ena#ente satis0at\ria6 "e/ ser "irecta66 $io enta66 inteira#ente i5erta "o pensa#ento3 O &o#e# "p sensi5i i"a"e c&oraria ao $er a #is%ria "e u#a s 0a#! ia ca#ponesa #as 0icaria 0rio "iante "e u# p ano 5e# pensa"o para #e &orar a sortp "o ca#ponHs co#o c asse3 Sup@e#;se os po5res #ais $irtuosos "o 9ue FE ricos> o s<5io % o 9ue 0o,e "a corrup2o "as cortes para os tran9ui o6 pra=eres "a $i"a rura 3 Co#o #o"a e0%#era6 encontra;se esta atitu"e en poetas "e 9uase to"os os per!o"os3 O "u9ue exi a"o "e As -ou Li`e I assi# o expri#e6 e#5ora $o te ao seu "uca"o o,o 9ue po"e> s o #e an \IF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL c ico ]ac9ues sincera#ente pre0ere a $i"a "a 0 oresta3 At% *ope6 exe#p ar per0eito "e tu"o contra 9ue se re5e ou o #o$i#ento ro#Antico6 "i=K Fe i= a9iic e cii'o "ese'o e ciii"a"o Se p@e# nos poucos ac^;es paternos6 Contente por respirar o ar nata No seu prprio so o3 Os po5res6 na i#a,ina2o "os 9ue cu ti$a$a# a sensi5i i"a"e6 se#pre tin&a# a ,uns acres paternos e $i$ia# "o seu tra5a &o6 se# necessi"a"e "e co#%rcio externo3 Certo6 esta$a# se#pre a per"er os acres e# pat%ticas circunstAncias6 por9ue o pai $e &o '< no po"ia tra5a &ar6 a a#<$e 0i &a esta$a e# "eca"Hncia e o #a $a"o cre"or ou o #a $a"o or" esta$a# prontos a a0errar os acres ou a $irtu"e "a 0i &a3 Os po5res6 para os ro#Anticos6 nunca era# ur5anos ne# in"ustriais> o pro etaria"o % u#a concep2o "o s%cu o xix6 ta $e= i,ua #ente ro#anti=a"a #as tota #ente "i0erente3 Rousseau ape a para o se#pre $i$o cu to "a sensi5i i"a"e e "<; &e a#p itu"e e 0i# 9ue "e outro #o"o nunca po"eria ter ti"o3 De#ocrata no s "e teoria #as "e ,osto6 0oi por on,os per!o"os "a $i"a u# po5re $a,a5un"o auxi ia"o por pessoas pouco #enos po5res "o 9ue e e3 *a,ou #uitas $e=es esses 0a$ores co# in,rati"o ne,ra #as na e#o2o a sua resposta era o 9ue o #ais ar"ente "e$oto "a sensi5i i"a"e po"ia "ese'ar3 Co# os ,ostos "e $a"io ac&ou 0asti"iosas as restri2@es "a socie"a"e "e *aris3 Co# e e apren"era# os ro#Anticos o "espre=o "as con$en2@es6 pri#eiro no $estu<rio e nas #aneiras6 no #inuete e na can2o &erica6 "epois e# arte e a#or6 e por 0i# e# to"a a es0era "a #ora tra"iciona 3 No % 9ue no ti$esse# #ora > pe o contr<rio6 os seus 'ui=os #orais era# a,u"os e $ee#entes6 #as tin&a# princ!pios "i0erentes "os "os seus pre"ecessores3 O per!o"o "e E\\F a Rousseau recor"a as ,uerras "e re i,io e as ,uerras ci$is "e In, aterra6 Fran2a e A e#an&a3 Os &o#ens sentia# o peri,o "o caos "as ten"Hncias an<r9uicas "e to"as as paix@es 0ortes6 a i#portAncia "a se,uran2a e "os sacri0!cios necess<rios para o5tH; a3 A pru"Hncia parecia a $irtu"e supre#a> a inte i,Hncia6 a #ais e0ecti$a ar#a contra 0an<ticos su5$ersi$os> aprecia$a#;se as #aneiras po i"as co#o 5arreiras contra a 5ar5<rie3 O cos#os or"ena"o "e Ne/ton6 on"e os p anetas ina terY$e #ente se #o$ia# se,un"o eis e# $o ta "o So 6 torna$a;se s!#5o o "e 5o# ,o$erno3 4o"era2o no expri#ir "as paix@es era 0i# principa "e e"uca2o e o "istinti$o "e u# ci$i i=a"o3 Na Re$o u;

FILOSOFIA 4 ODERNA \IE 2o6 os aristocratas 0ranceses pr%;ro#Anticos #orrera# tran9ui a#ente3 4a"a#e Ro an" e Danton6 ro#Anticos6 #orrera# retrica#ente3 *e o te#po "e Rousseau #uitos esta$a# cansa"os "e se,uran2a e tin&a# co#e2a"o a "ese'ar excita2o3 A Re$o u2o Francesa e Napo eo 0i=era#; &es a $onta"e3 Muan"o6 e# E_ER6 o #un"o po !tico $o tou Y tran9ui i"a"e6 e a era to #orta6 r!,i"a6 &osti a to"a a $i"a $i,orosa6 9ue s conser$a"ores aterra"os po"ia# suport<; a3 *or isso no &ou$e a9uiescHncia inte ectua no status 9uo6 9ue caracteri=a$a a Fran2a so5 o Rei So e a In, aterra at% Y Re$o u2o Francesa3 A re$o ta oitocentista contra o siste#a "a Santa A ian2a te$e "ois aspectosK por u# a"o era a re$o ta "o in"ustria is#o6 capita ista e pro et<rio6 contra a #onar9uia e a aristocracia> este era 9uase in"enine ao ro#antis#o e $o ta$a e# #uitos aspectos ao s%cu o x$iii> representa# esse #o$i#ento os ra"icais 0i os0icos6 o #o$i#ento "o i$re tr<0ico e o socia is#o #arxista3 Di0erente era a re$o ta ro#Antica6 parte reaccion<ria6 parte re$o uncion<ria3 Os ro#Anticos no a#5iciona$a# pa= e "escanso #as $i,orosa e apaixona"a $i"a in"i$i"ua 3 No si#pati=a$a# co# o in"ustria is#o6 por ser 0eio6 por &es parecer a 5usca "e "in&eiro in"i,na "e u#a a #a i#orta e por inter0erire# co# a i5er"a"e in"i$i"ua as or,ani=a2@ es econ#icas #o"ernas3 No per!o"o ps;re$o ucion<rio entra$a# ,ra"ua #ente na po !tica6 pe o naciona is#oK ca"a na2o tin&a u#a a #a corporati$a 9ue no po"ia ser i$re on"e os i#ites "os esta"os "i0erisse# "os "as na2@es3 Na pri#eira #eta"e "o s%cu o xix o naciona is#o 0oi o #ais ri,oroso princ!pio re$o ucion<rio e a #aioria "os ro#Anticos apoiou;o ar"ente#ente3 O #o$i#ento ro#Antico e# con'unto caracteri=a;se pe a su5stitui2o "os pa"r@es uti it<rios pe os est%ticos3 A #in&oca % :ti #as no % 5e a> o ti,re % 5e o #as no % :ti 3 Dar/in6 9ue no era ro#Antico6 "< $a or Y #in&oca> B a`e "< $a or ao ti,re3 A #ora "os ro#Anticos tin&a pri#Yria#ente #oti$os est%ticos3 4as para caracteri=ar os ro#Anticos % preciso ter e# conta no s a i#portAncia "os #oti$os est%ticos co#o a #u"an2a "e ,osto 9ue tornou o seu senti"o "e 5e e=a "i0erente "o "os pre"ecessores3 A pre0erHncia pe o ,tico % u# "os #ais c aros exe#p os3 Outro % o ,osto "o cen<rio3 O Dr3 ]o inson pre0eria F eet Street a 9ua 9uer paisa,e# rura e "i=ia 9ue u# &o#e# cansa"o "e Lon"res "e$e estar cansa"o "a $i"a3 Se a ,u#a coisa no pais 0oi a"#ira"a pe os pre"ecessores "e Rousseau 0oi u# 9ua"ro "e 0erti i"a"e6 co# ricos pastos e $acas #u,in"o3 Rousseau6 su!2o6 a"#ira$a natura #ente os A pes3 Nas no$e as e narrati$as "os seus "isc!pu os ac&a#os torrentes 5ra$as6 precip!cios te#erosos6 0 orestas in$ias6 tro$oa"as6 te#pesta"es #ar!ti#as6 e ,era #ente o 9ue % in:ti 6 "estruti$o e $io ento3 Esta #u"an2a pareceu #ais \II HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ou #enos per#anente> 9uase to"os a,ora pre0ere# o Ni<,ara ou o +ran"e Can1on a pra"os $i2osos e ca#pos "e tri,o on"u ante3 [Os &ot%is tur!sticos "o a pro$a estat!stica "o %5sto e# cen<rio3 O te#Vp[Hra#ento ro#Antico estu"a;se #e &or na 0ic2o3 +osta$a# "o 9ue % estran&oK 0antas#as6 $e &os caste os "es#ante a"os6 : ti#os "escen"entes #e anc icos "e 0a#! ias "eca"entes6 praticantes "e &ipnotis#o e ciHncias ocu tas6 tiranos ca!"os e piratas e$antinos3 Fie "in, e S#o ett escre$era# "e pessoas $u ,ares e# circunstAncias 9ue po"ia# 5e# ter;se "a"o> assi# 0i=era# os rea istas6 9ue rea,ira# contra o ro#antis#o3 4as para os ro#Anticos esses te#as era# rasteiros> s os inspira$a o 9ue era ,ran"e6 re#oto e aterra"or3 A ciHncia6 "e #o"o u# tanto "u$i"oso6 po"ia uti i=ar;se se e$a$a a a ,u#a

coisa surpreen"ente> #as a,ra"a$a; &es #ais a I"a"e 4%"ia6 e o 9ue no presente era #ais #e"ie$a 3 4uitas $e=es se a0astara# "a actua i"a"e passa"a ou presente3 n t!pico a este respeito T&e Anch 4aiined^ e o au5 a a&an6 "e Co eri",e6 e "i0ici #ente po"e ser o #onarca "e 4arco * o3 A ,eo,ra0ia "os ro#Anticos % interessante "es"e Gana"u a o one C&oras#in S&ore6 os u,ares so re#otos6 asi<ticos ou anti,os3 O #o$i#ento ro#Antico6 apesar "e ter ori,e# e# Rousseau6 0oi a principio principa #ente ,er#Anico3 Os ro#Anticos a e#es era# no$os nos : ti#os anos "o s%cu o x$iii e 0oi en9uanto 'o$ens 9ue expri#ira# o #ais caracter!stico "a sua $iso3 Os 9ue n5 ti$era# a 5oa 0ortuna "e #orrer no$os "eixara# por 0i# a sua in"i$i"ua i"a"e o5scurecer;se na uni0or#i"a"e "a I,re'a Cat ica3 BU# ro#Antico po"ia tornar;se cat ico ten"o nasci"o protestante #as "i0ici #ente po"ia ser cat ico "e outro #o"o6 "es"e 9ue era necess<rio co#5inar cato icis#o e re$o taC3 Os ro#Anticos a e#es in0 uenciara# Co eri",eVe S&e e16 e in"epen"ente; 3#ente "aVin0 uHncia a e# a #es#a concep2o 0oi co#u# na In, aterra nos pri#eiros anos "o s%cu o xix3 E# Fran2a6 e#5ora en0ra9ueci"a6 0 oresceu "epois "a Restaura2o6 at% (ictor Hu,o3 Na A#%rica % 9uase pura e# 4e $i e6 T&oreau e Broo` Far#6 e u# pouco #ais e$e e# E#erson e Ha/t&orne3 E#5ora os ro#Anticos ten"esse# para o Cato icis#o &a$ia a ,u#a coisa inextirpY$e #ente protestante no in"i$i"ua is#o "a sua concep2o6 e os seus Hxitos per#anentes na #o"e a2o "e costu#es6 opini@es e institui2@es con0inara#; se 9uase tota #ente e# pa!ses protestantes3 O co#e2o "o ro#antis#o na In, aterra po"e $er;se nos escritos "os satiricos3 Nos Ri$a s6 "e S&eri"an BEddRC6 a &ero!na pre0ere casar co# u# &o#e# po5re6 por a#or6 a casar co# u# rico6 ao ,osto "o seu tutor e "os pais "e e e> #as o rico o5t%# o a#or "a &ero!na apresentan"o;se co# outro *ILOSO*IA 4ODERNA _IU no#e e si#u an"o ser po5re3 ]ane Austen escarnece "os ro#Anticos e# Nort&an,er A55e1 e Sense an" Sehit1 BEdQd;_C3 O pri#eiro; te# u#a &ero!na "esenca#in&a"a pe u uV^ra;ro#Antico 41steh o0 UDp&o6 pu5 ica"o e# EdQT ` pri#eira o5ra ro#Antica 5oa e# In, aterra;Y parte B a`e6 9ue era u# s/e"en5or,uiano so it<rio e pouco "a"o a ser parte "e 9ua 9uer L#o$i#entoN ;0oi o Anht 4/;0t/6 "e Co eri",e6 pu5 ica"o e# EdQQ3 No ano se,uinte6 auxi ia"o in0e i=#ente pe os .e,"/oo"=6 0oi a +@ttin,en6 en,o 0ou;se e# aant6 o 9ue no &e #e &orou a poesia3 Depois "e Co eri",e6 .or"s/ort& e Sout&e1 se tere# 0eito reaccion<rios6 o "io Y Re$o u2o e Napo 3eo "ete$e te#porYria#ente o ro#antis#o in, Hs3 4as 5re$e ressur,iu e# B1ron6 S&e e1 e aeato6 e e# certo ,rau "o#inou to"a a %poca $itoriana3 Fran`enste!n6 "e 4ar1 S&e e16 escrito so5 inspira2o "e con$ersa2@es co# B1ron no ro#Antico cen<rio "os A pes6 cont%# o 9ue po"eria 9uase consi"erar;se &istria a e,rica e pro0%tica "o "esen$o $i#ento "o ro#antis#o3 O #onstro "e Fran`enstein no %6 co#o $u ,ar#ente se "i=6 u# ho #onstro> % pri#eiro u# ser "ci 6 sau"oso "e a0ei2o &u#ana6 #as e$a"o ao "io e Y $io Hncia pe o &orror 9ue a sua 0ea "a"e inspira Y9ue es "e 9ue# tenta$a ser a#a"o3 Se# ser $isto o5ser$a u#a 0a#! ia po5re 9ue $i$e no ca#po e su5repticia#ente auxi ia;a no tra5a &o3 *or 0i# "eci"e "ar;se a con&ecerK LMuanto #ais os $ia #ais "ese'a$a pe"ir; &es protec2o e a#i=a"e> o #eu cora2o ansia$a ser con&eci"o e a#a"o "e essas a#<$eis criaturas> $er esses rostos sua$as $o ta"os para #i# co# a0ei2o era o i#ite "o #eu "ese'o3 No ousei pensar 9ue se a0astaria# "e #i# co# "es"%# e &orror3c 4as 0i=era#;no3 Ento e e pe"e ao Cria"or u#a #u &er se#e &ante a si6 e6 perante a recusa6 assassina u# a u#[ to"os os 9ue Fran`enstein a#a$a3 4as ain"a ento6

co#eti"os to"os os assass!nios6 ao conte#p ar o ca"<$er "e Fran`enstein6 os senti#entos "o #onstro per#anece# no5resK LTa#5%# este % #in&a $iti#ag Consu#ara#;se to"os os #eus cri#esg O #iser<$e ,Hnio "o #eu ser c&e,ou ao seu 0i#g O Fran`enstein6 ser ,eneroso e "e"ica"og De 9ue ser$e a,ora pe"ir;te per"oJ Eu 9ue6 irrepri#i$e #ente "estrui tu"o 9ue a#a$asg A&g Est< 0rio> no po"e respon"er;#e3 Muan"o percorro o te#eroso cat< o,o "os #eus peca"os custa;#e crer 9ue sou o #es#o 9ue tin&a pensa#entos c&eios "e $is@es transcen"entes "e 5e e=a e #a'estosa 5on"a"e3 4as % assi#K o an'o ca!"o torna;se "e#nio #a i,no3 At% o ini#i,o "e Deus e "o &o#e# te# a#i,os e scios na "eso a2o6 Eu estou s3N \IT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Supri#i"a a 0or#a ro#Antica6 na"a % irrea nesta psico o,ia6 e % "esnecess<rio ir 5uscar piratas ou reis $An"a os para ac&ar para e o3 O ex;`aiser6 e# Doo#6 a#entou;se ;a u# $isitante in, Hs "e 9ue os in, eses '< no o esti#a$a#3 O Dr3 Burt6 e# i$ro so5re "e in9uHncia 'u$eni 6 #enciona u# rapa= "e sete anos 9ue a0o,ou outro no Re,ents Cana 3 A sua ra=o 0oi 9ue ne# a 0a#! ia ne# os conte#porAneos &e #ostra$a# a0ei2o3 O Dr3 Burt 0oi 5o# para e e6 9ue $eio a ser respeit<$e ci"a"o6 #as nen&u# Dr3 Bur` tentou re0or#ar o #onstro "e Fran`enstein3 Nos ro#Anticos o erro no % "e psico o,ia #as "e pa"ro "e $a ores3 A"#ira# as paix@es 0ortes6 se'a# 9uais6 0ore#6 na 9ua i"a"e e conse9uencias sociais> o a#or ro#Antico6 especia #ente 9uan"o in0e i=6 % 0orte 5astante para a can2ar a sua apro$a2o6 #as a #aior parte "as paix@es % "estruti$a ;"io6 ressenti#ento6 ci:#e6 re#orso6 "esespero6 or,u &o u tra'a"o e 0uror pe a opresso in'usta6 ar"or #arcia 6 "espre=o "e escra$os e co5ar"es3 De a9ui o tipo "o &o#e# ani#a"o pe o ro#antis#o e# especia "a $arie"a"e 51roniana6 $io ento e anti;socia 6 re5e "e an<r9uico ou con9uista"or tirAnico3 Esta concep2o ape a para ra=@es pro0un"as "a nature=a e circunstAncias &u#anas3 No interesse prprio o &o#e# tornou;se ,re,<rio #as "e instinto per#aneceu so it<rio e# ,ran"e extenso> "e on"e a necessi"a"e "a re i,io e "a #ora i"a"e para re0or2o "o interesse> #as o &<5ito "e renunciar a satis0a2@es presentes para $anta,ens 0uturas % penoso6 e 9uan"o as paix@es "esperta#6 as restri2@es pru"entes "o co#porta#ento socia so "i0!ceis "e suportar3 Mue# nessas ocasi@es conse,ue sacu"i;Ias a"9uire ener,ia no$a e senti"o "a 0or2a pe a cessa2o "o con0 ito !nti#o6 e e#5ora c&e,ue a u# 0i# "esastroso ,o=a entretanto u# senti"o "e exa ta2o "i$ina6 9ue6 e#5ora con&eci"a pe os ,ran"es #!sticos6 nunca 0oi experiencia"o por u#a $irtu"e #era#ente terrestre3 A parte so it<ria "a sua nature=a re$e a;se por si6 #as se o inte ecto so5re$i$e ;a rea0ir#a2o $este;se "e #ito3 O #!stico une;se co# Deus e na conte#p a2o "o in0inito sente;se "o "e$er para co# o prxi#o3 O re5e "e an<r9uico ain"a 0a= #aisK sente;se no uni"o co# Deus3 (er"a"e e "e$er6 9ue representa# a nossa su'ei2o Y #at%ria e ao prxi#o6 no existe# para u# &o#e# 9ue se $o $eu Deus> para os outros6 $er"a"e % o 9ue e e a0ir#a6 "e$er6 o 9ue e e or"ena3 Se pu"%sse#os to"os $i$er so it<rios e se# tra5a &o6 po"er!a#os ,o=ar o Hxtase "a in"epen"Hncia> co#o no po"e#os6 essas "e !cias s so per#iti"as a oucos e "ita"ores3 A re$o ta "e instintos so it<rios contra as restri2@es % a c&a$e "a 0i oso0ia6 "a po !tica6 e os senti#entos no s "o c&a#a"o #o$i#ento ro#Antico #as "a sua pro,%nie ;at% &o'e3 A 0i oso0ia so5 a in0 uHncia "o FILOSOFIA 4ODERNA \I

i"ea is#o ,er#Anico tornou;se so ipsista6 e o "esen$o $i#ento prprio 0c proc a#a"o principio 0un"a#enta "a %tica3 Muanto ao senti#ento6 te$6 "e ser co#pro#isso "esa,ra"<$e entre a 5usca "o iso a#ento e as nece# si"a"es "e paixo e econo#ia3 A narrati$a "e D3 H3 La/rence O Ho## 9/ A#h / Ih te# u# &eri 9ue "espre=a esse co#pro#isso a pont6 "e #orrer 0ina #ente "e 0o#e e 0rio6 #as no ,o=o "e iso a#ento co#p eto #as os escritores 9ue pre,a# a so i"o no e$ara# a coerHncia ti on,e3 O con0orto "a $i"a ci$i i=a"a no po"e o5tH; o u# ere#ita6 e un &o#e# 9ue 9uer escre$er i$ros ou pro"u=ir o5ras "e arte &<;"e su5#e ter;se ao #inist%rio "os outros se 9uer $i$er en9uanto tra5a &a3 *ari po"er continuar a sentir;se so it<rio te# "e e$itar 9ue os 9ue o ser$en c&o9ue# o seu eu6 o 9ue % #uito #ais 0<ci se 0ore# escra$os3 4ao o a#o6 apaixona"o % coisa #ais "i0!ci 3 En9uanto o a#oroso ;apaixona"o se con si"era e# re$o ta contra o5st<cu os sociais6 % a"#ira"o> # na $i"i rea 6 ;a #es#a re a2o a#orosa e# 5re$e se torna peia socia 6 e o a#orca $e# a ser o"ia"o co# tanto #aior $ee#Hncia 9uanto o a#or 0or 5astan5 0orte para tornar o a2o "i0!ci "e 9ue5rar3 De a9ui $e# pa#ar o a#o3 a ser conce5i"o co#o 5ata &a e# 9ue ca"a u# procura "estruir o outrc "erru5an"o os #uros protectores "o;eu "e e e ou "e e a3 *<ste ponto Y $ista % $u ,ar nas o5raa "e Strin"5er,6 e ain"a #ais "e D3 H36 La/rene;e No s o a#or apaixona"o #as 9ua 9uer re a2o a#i,<$e s E poss!$e at% on"e os outros po"e# ser consi"era"os pro'ec2o "e n6 #es#os3 Isto % 0<ci se os outros so parentes e tanto #ais 0<ci 9uanti #ais prxi#os3 De a9ui u#a Hn0ase "e ra2a6 9ue e$a6 co#o no caso "o6 *to o#eus6 Y en"o,a#ia3 Sa5e#os co#o isto a0ectou B1ron3 .a,neK su,ere senti#ento an< o,o no a#or "e Sie,#un" e Sie, in"e3 Niet=sc&e e#5ora no escan"a osa#ente6 pre0eria a ir# a to"as as #u &ereE LSinto 0orte#enteN6 escre$e6 Le# tu"o 9ue "i=es e 0a=es6 9ue pertence#o ao #es#o tronco3 Co#preen"es;#e #e &or "o 9ue os outros6 por9ue $i#o "a #es#a ori,e#3 Isto concor"a 5e# co# a #in&a 0i oso0ia3N O princ!pio "e naciona i"a"e6 "e 9ue B1ron % prota,onista6 % u# extenso "a #es#a L0i oso0iaN3 A"#ite;se 9ue u#a nac po % u#a ra2i pro$in"a "e antepassa"oe co#uns6 co#6 u#a esp%cie "e Lconsan,uini"a"6 conscienteN3 4a==ini6 9ue se#pre estran&ou aos in, eses o no apreciareiS B1ron6 conce5eu as ;na2@es co#o porta"oras "e u#a in"i$i"ua i"a"e #!0i tica e atri5uiu; &es a ,ran"e=a an<r9uica6 por outros ro#Anticos prc cura"a nos &o#ens &ericos3 A i5er"a"e naciona $eio a ser o &a"a6 n6 s por 4a==ini6 #as por esta"istas co#parati$a#ente #o"era"os6 a ,u# coisa a5so uta6 9ue na pr<tica tornou i#poss!$e a coopera2o inter naciona 3 \I\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL cren2a no san,ue e na ra2a associa;se natura #ente co# o antise#itis#o3 Ao #es#o te#po a $iso ro#Antica6 e# parte por ser aristocr<tica6 e# parte por pre0erir a paixo ao c< cu o6 "espre=a$a $ee#ente#ente o co#%rcio e a 0inan2a3 Assi# proc a#a u#a oposi2o ao capita is#o tota #ente "i$ersa "a socia ista6 9ue representa o interesse "o pro etaria"o6 por se 5asear e# preocupa2@es econ#icas e re0or2a"a pe a con$ic2o "e 9ue o #un"o capita ista % ,o$erna"o por 'u"eus3 B1ron expri#e esta opinio nas ocasi@es raras e# 9ue con"escen"e e# re0erir;se a coisa to $u ,ar co#o o po"er econ#icoK Mue# se,ura a 5a an2a "o #un"oJ Mue# reina So5re con9uista"ores6 9uer rea istas 9uer i5eraisJ Mue# e$anta os patriotas se# ca#isa "e Espan&aJ BFa=en"o os "i<rios "a $e &a Europa re$e are# e

,a,ue'are# tu"o3C Mue# "< ao #un"o6 tanto ao (e &o co#o ao No$o6 so0ri#ento Ou *ra=erJ Mue# 0a= a po !tica ,o$ernar tu"o #ais natura #enteJ A so#5ra "a no5re cora,e# "e BonaparteJ O 'u"eu Rot&sc&i " e o seu co e,a cristo Barin,3 O $erso no % ta $e= #uito #usica 6 #as o senti#ento % o "a %poca e ecoou nos se9ua=es6 "e B1ron3 O #o$i#ento ro#Antico6 na essHncia6 $isa a i5ertar a persona i"a"e &u#ana "e con$en2@es e #ora i"a"e sociais3 E# parte essas peias 0ora# #ero o5st<cu o in:ti a "ese'<$eis 0or#as "e acti$i"a"e6 por9ue ca"a co#uni"a"e anti,a "esen$o $eu re,ras "e 9ue s po"e "i=er;se 9ue so tra"icionais3 4as paix@es e,o!stas6 9uan"o se i5erta# nose su5#ete# 4ei #ente a necessi"a"es sociais3 O Cristianis#o conse,uiu e# certa exteaso "o#inar o eu6 #as causas econ#icas6 po !ticas e inte ectuais esti#u ara# a re$o ta contra as i,re'as6 e o #o$i#ento ro#Ant^co e$ou a re$o ta Y es0era "a #ora 3 Ani#an"o u# no$o eu se# ei6 tornou i#possi$e a coopera2o e "eixou os "isc!pu os na a ternati$a entre a anar9uia e o "espotis#o3 O e,o!s#o e# pri#eiro u,ar 0e= os &o#ens esperare# "e outros u#a ternura paterna > #as 9uan"o6 in"i,na"os6 "esco5rira# 9ue outros tin&a# o seu prprio eu os "esi u"i"os "ese'os "e ternura $o $era#;se "io e $io Hncia3 O &o#e# no % ani#a so it<rio6 e en9uanto a $i"a socia existe a auto;rea i=a2o no po"e ser principio supre#o "a %tica3 CA*!TULO GIG ROUSSEAU BEC ]ean ]ac9ues Rousseau BEdEI;d_C e#5ora p&i h&e no senti"o 0rancHs "o s%cu o x$iii6 no % o 9ue &o'e c&a#aria#os L0i So0oN BIC 3 No entanto te$e enor#e in0 uHncia e# 0i oso0ia6 co#o e# iteratura6 ,osto6 #aneiras e po itica3 Co#o 9uer 9ue pense#os "o seu #%rito "e pensa"or6 "e$e#os recon&ecer a sua i#ensa i#portAncia co#o 0or2a socia 3 Essa i#portAncia $eio principa #ent% "o seu ape o ao cora2o e ao 9ue no seu te#po se c&a#a$a Lsensi5i i"a"eN3 Z pai "o #o$i#ento ro#Antico inicia"or "o siste#a 9ue in0ere "e e#o2@es &u#anD 0actos no;&u#anos e in$entor "a 0i oso0ia po itica "e "ita"uras pseu"e#ocr<ticas co#o opostas a #onar9uias a5so utas tra"icionais3 Des"e ento os 9u5 se 'u ,a$a# re0or#a"ores ou o se,uia# a e e ou se,uia# Loc`e3 8s $e=es coopera$a# e #uitos no $ia# inco#pati5i i"a"e6 9ue se tornou pouco a pouco e$i"ente3 Ho'e6 Hit er % $er,?ntea "e Rousseau6 Roose$e t e C&urc&i 6 "e Loc`e3 BEC So5re Rousseau parece oportuno 9ue o eitor consu te a ,uns i$ros "e 5aseK H3 Ho00"in,6 Rousseau Btra"u2o espan&o a "e Fernan"o (e aC3 Rhta3 "e Oci"ente6 4a"ri"6 EQUE> (ieira "e A #ei"a6 *ara"oxos Socio ,icos6 Ar#%nio A#a"o6 Coi#5ra6 EQT_6 pp3 d;\R e EdQ e se,3 (e'a#;se ta#5%# as intro"u2@es "e ]3;L3 LecercIe ac Discurso so5re a ori,e# e o 0un"a#ento "a Desi,ua "a"e entre os &o#ens e De Contrato Socia 6 e a "e Henri .a on e ]3;L3 Lecere e ao E#! io BCo 3 LC assi9ues "u *eup eN6 E"3 Socia es6 *aris3 BR3 F3C B^^C Na acep2o 9ue Bertran" Russei parece "ar ao ter#o L0i so0oc3 BR3 *3C \I_ HIST\RIA DA FILOSOFIA OCIDBV}dEVAL A 5io,ra0ia "e Rousseau $e# por#enori=a"a nas suas Con0iss@es6 #as se# per0eita su'ei2o Y $er"a"e3 +osta "e #ostrar;se ,ran"e peca"or e Ys $e=es exa,era> #as &< pro$a 5astante "e 9ue &e 0a &a$a# to"as as $irtu"es or"in<rias3 No se pertur5a$a co# isso6 por9ue se consi"era$a "e cora2o a0ectuoso6 9ue no entanto nunca o i#pe"ira "e ac2@es $is para co# os seus #e &ores a#i,os3 S "irei "a sua $i"a o necess<rio Y co#preenso "o seu pensa#ento6 e in0 uHncia3

Nasceu e# +ene5ra6 e 0oi e"uca"o co#o ca $inista orto"oxo3 O pai6 9ue era po5re6 'untou as pro0iss@es "e re o'oeiro e #estre "e "an2a3 A #e #orreu 9uan"o e e era crian2a6 e e e 0oi cria"o por u#a tia3 Saiu "a esco a aos "o=e anos6 apren"eu $<rios #isteres6 #as "etestou;os to"os e aos "e=asseis a;nos 0u,iu "e +ene5ra para Sa5ia3 Se# #eios "e su5sistHncia6 apresentou;se a u# pa"re cat ico co# o "ese'o "e con$erter;se3 A con$erso 0or#a rea i=ou;se e# Turi#6 e# u#a institui2o "e catec:#enos6 e "urou no$e "ias3 E e apresenta os seus #oti$os corno #ercen<riosK LEu3 no po"ia "eixar "e sentir 9ue o acto sa,ra"o 9ue esta$a a praticar era u# acto "e 5an"i"o3N 4as escre$eu isto "epois "e $o tar ao protestantis#o e &< ra=o para pensar 9ue por a ,uns anos e e 0oi sincera#ente cat ico3 E# EdTI a0ir#ou 9ue a casa e# 9ue $i$ia e# EdUF 0ora #i a,rosa#ente sa $a "o 0o,o pe as preces "e u# 5ispo3 Ten"o sa "o "a institui2o "e Turi# co# $inte 0rancos no 5o so6 0oi ser$ir e# casa "e3 u#a sen&ora6 4a"a#e "e (erce i6 9ue #orreu trHs #eses "epois3 X sua #orte 0oi; &e ac&a"a u#a 0aixa 9ue pertencera Y 0a eci"a e e e rou5ara3 Disse 9ue &a "era u#a rapari,a "e 9ue# ,osta$a> acre"itara#;no e e a 0oi puni"a3 A "escu pa "e e e % sin,u arK LNunca a #a "a"e este$e #ais on,e "e #i# "o 9ue nesse #o#ento crue > e 9uan"o acusei a po5re rapari,a6 % contra"itrio #as $er"a"eiro 9ue a rain&a a0ei2o por e a 0oi o #oti$o "o 9ue 0i=3 E a esta$a no #eu esp!rito6 e "eitei a cu pa ao pri#eiro o5'ecto 9ue se apresentou3N Este % 5o# exe#p o "o #o"o e# 9ue na %tica "e Rousseau a Lsensi5i i"a"eN to#ou o u,ar "e to"as as $irtu"es or"in<rias3 Depois "e este inci"ente 0oi 0a$oreci"o por 4azEh .arens6 con$erti"a co#o e e ao protestantis#o6 #u &er encanta"ora 9ue rece5ia u#a penso "o rei "e Sa5ia pe os ser$i2os Y re i,io3 Durante no$e ou "e= anos passou a #aior parte "o te#po e# casa "e a> c&a#a$a; &e L#a#N6 #es#o "epois "e e a ser sua a#ante3 *or a ,u# te#po co#parti &ou;a co# o seu 0/totu#> to"os $i$era# #uito a#i,<$e #ente6 e 9uan"o o hotu# #orreu Rousseau te$e pena #as conso ou;se pensan"oK LDe 9ua 9uer #o"o6 uso; &e os 0atos3N FILOSOFIA 4ODERNA \IQ Nos pri#eiros anos te$e $<rios per!o"os "e $a,a5un"a,e#6 $ia'an"o a p% e 5uscan"o a su5sistHncia o #e &or 9ue po"ia3 E# u# "e e#es inter$a os6 u# a#i,o co# 9ue# $ia'a$a te$e u# ata9ue epi %ptico nas ruas "e L1on3 Rousseau apro$eitou o a'unta#ento para a5an"onar o a#i,o "es#aia"o3 Noutra ocasio 0oi secret<rio "e u# &o#e# 9ue se apresenta$a co#o ar9ui#an"rita a ca#in&o "o Santo Sepu cro> "e outra6 $e= te$e enten"i#ento co# u#a #u &er rica6 #ascara"o "e 'aco5ita escocHs co# o no#e "e Du""in,3 4as e# EdTU6 co# o auxi io "e u#a ,ran"e "a#a6 0oi secret<rio "o e#5aixa"or 0rancHs e# (ene=a6 u# est:pi"o c&a#a"o 4ontai,u6 9ue &e "eu o tra5a &o #as no pa,ou o sa <rio3 Rousseau 0e= 5e# o tra5a &o e a 9uesto ine$it<$e no 0oi cu pa sua3 Foi a *aris 9ueixar;se> "era#; &e ra=o #as por#uito te#po na"a se 0e=3 Os $exa#es "a "e#ora contri3 5u!ra# para a oposi2o "e Rousseau contra o ,o$erno "e Fran2a6 e#5ora no 0i# ti$esse rece5i"o o sa <rio e# "!$i"a3 *or esse te#po BEdTRC encontrou T&%rbse Le (asseur6 cria"a "a sua casa e# *aris3 Co# e a $i$eu o resto "a $i"a Bse# exc uso "e outras i,a2@esC> te$e cinco 0i &os 9ue #an"ou para os expostos3 Nin,u%# co#preen"eu o 9ue o atraia ne a> era 0eia e i,norante> no sa5ia er ne#6 escre$er Be e ensinou;a a escre$er #as n o a erC> no sa5ia o no#e "os #eses ne# contar "in&eiro3 A #e era a$arenta> a#5as uti i=ara# Rousseau3 e os seus a#i,os co#o 0onte "e ren"i#ento3 Rousseau a0ir#a Bco# ou se# $er"a"eC 9ue nunca ti$era so#5ra "e a#or a T&%rbse> nos : ti#os anos e#5e5e"a$a;se e perse,uia os #o2os "e ca$a ari2a3 *ro$Y$e #ente e e ,osta$a "e sentir a sua

superiori"a"e 0inanceira e inte ectua so5re e a6 e 9ue e a "epen"ia co#p eta#ente "e e e3 Des,osta$a;o a co#; pan&ia "os ,ran"es e pre0eria as pessoas si#p es> nisso era per0eita#ente sincero o seu senti"o "e#ocr<tico3 E#5ora se# ter casa"o6 tratou;a 9uase co#o sua #u &er e to"as as "a#as 9ue o a#a$a# ti$era# "e a ;uport<; a3 Foi tar"io o seu pri#eiro Hxito iter<rio3 A Aca"e#ia "e Di'on instituiu u# prH#io para o #e &or ensaio "e este te#aK As artes e as ciHncias 5ene0iciara# a &u#ani"a"eJ Rousseau ne,ou;o6 e o5te$e o prH#io BEdRFC 3 A0ir#ou 9ue as ciHncias6 etras e artes era# os piores ini#i,os "a #ora 6 e por criare# "ese'os6 0onte "e escra$i"o3 *or 9ue an2ar ca"eias aos 9ue an"a# nus6 co#o os se $a,ens a#ericanosJ Co#o % "e supor6 e e % por Esparta contra Atenas3 nin&a i"o aos sete anos as h "e * utarxito6 e so0reu; &e a in0 uHncia6 e a"#ira$a e# especia a $i"a "e Licur,o3 Co#o os espartanos6 $ia no Hxito "a ,uerra teste "e #%rito3 No entanto a"#ira$a o Lno5re6 se $a,e#N6 "errota"o na ,uerra pe os europeus re9uinta"os3 CiHncia e $irtu"e6 "i=ia6 so inco#pat!$eis e to"as \UF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL as ciHncias tH# ori,e# i,n5i 3 A astrono#ia $e# "a supersti2o "a astro o,ia> a e o9uHncia6 "a a#5i2o> a ,eo#etria6 "a a$are=a> a 0!sica6 "a curiosi"a"e $6 e at% a %tica pro$%# "o or,u &o &u#ano3 Ten&o ,an&o o prH#io e s:5ita 0a#a co# este ensaio6 Rousseau a'ustou a $i"a co# as #<xi#as3 A"optou $i"a si#p es e $en"eu o re ,io "i=en"o 9ue '< no precisa$a "e sa5er as &oras3 As i"eias "o pri#eiro ensaio 0ora# e a5ora"as e# outro6 o LDiscurso so5re a Desi,ua "a"eN BEdRTC6 9ue no entanto no te$e prH#io3 A0ir#ou 9ue Lo &o#e# % natura #ente 5o# e s as institui2@es o torna# #auN [ ant!tese "a "outrina "o peca"o ori,ina e "a sa $a2o pe a I,re'a3 Co#o a #aior parte "os po !ticos tericos "a %poca6 0a ou "e u# Lesta"o natura 9ue no existe &< #uito6 ta $e= nunca ten&a existi"o6 pro$Y$e #ente nunca existir<6 e "e 9ue nin,u%# precisa "e 0or#ar i"eia 'usta para po"er 'u ,ar 5e# o esta"o actua 3N A ei natura po"eria "e"u=ir; se "o esta"o "e nature=a6 #as co#o i,nora#os o &o#e# natura % i#poss!$e "eter#inar a ei ori,inYria#ente prescrita ou #ais a"e9ua"a para E^ e6 Tu"o 9uanto sa5e#os % 9ue as $onta"es "os 9ue &e esto su'eitos "e$e# ser conscientes "e essa su5#isso e e a "e$e pro$ir "irecta#ente "a $o= "a nature=a3 E e no contesta a "esi,ua "a"e natura "e i"a"e6 sa:"e6 inte i,Hncia6 etc36 #as s a resu tante "e pri$i %,ios con$encionais3 A ori,e# "a socie"a"e ci$i e conse9uentes "esi,ua "a"es est< na proprie"a"e pri$a"a3 LO pri#eiro &o#e# 9ue $e"ou u# terreno e "isseK LIsto % #euN6 e ac&ou pessoas 5astante si#p es para acre"itar nisso6 0oi o $er"a"eiro 0un"a"or "a socie"a"e ci$i 3N (ai ao ponto "e "ep orar a intro"u2o "a #eta ur,ia e "a a,ricu tura3 O tri,o % s!#5o o "a nossa in0e ici"a"e3 A Europa % u# continente in0e i= por ter o #<xi#o "o tri,o e "e 0erro3 *ara6 e$itar o #a 5asta a5an"onar a oci$i i=a2o6 por9ue o &o#e# % natura #ente 5o#6 e o se $a,e# his "e 'anta"o est< e# pa= co# to"a a nature=a e % a#i,o "e to"as as criaturas Bit< ico #euC3 Rousseau #an"ou este ensaio a (o taire6 9ue respon"eu BEdRRCK LRece5i o seu no$o i$ro contra a ra2a &u#ana6 e a,ra"e2o3 Nunca se usou ta &a5i i"a"e no intuito "e tornar;nos est:pi"os3 Len"o este i$ro6 "ese'a;se an"ar "e ,atas> #as eu per"i o &<5ito &< #ais "e sessenta anos6 e sinto;#e incapa= "e rea"9uiri; o3 Ne# posso ir ter co# os se $a,ens "o Cana"< por9ue as "oen2as a 9ue estou con"ena"o torna#;#e necess<xio

u# #%"ico europeu6 e por causa "a ,uerra actua na9ue as re,i@es> e por9ue o exe#p o "as nossas ac2@es 0e= os se $a,ens to #aus co#o ns3N No surpreen"e 9ue Rousseau e (o taire se ti$esse# "esenten"i"o> a"#ira 9ue no 0osse #ais ce"o3 FILOSOFIA 4ODERNA \UK E# EdRT6 '< 0a#oso6 a sua ci"a"e nata con$i"ou;o a $isit<; a36 Aceitou #as co#o s ca $inistas po"ia# ser ci"a"os "e +ene5ra6 recon$erteu;si Y 0% ori,ina 3 Se#pre a"optara a pr<tica "e 0a ar "e si co#o ,ene5rinp puritano e repu5 icano6 e "epois "a con$erso pensou e# &a5itar +ene5ra De"icou o LDiscurso so5re a Desi,ua "a"eN aos pa"res "a ci"a"e6 a 9ueri no a,ra"ou> no "ese'a$a# ser consi"era"os apenas i,uais aos ci"a"oi $u ,ares3 Ha$ia outro i#pe"i#ento #ais ,ra$e contra a $i"a e# +ene5rE "o 9ue esta oposi2o> % 9ue (o taire 0ora $i$er <3 (o taire escre$ia pe2aE e era entusiasta "e teatro6 #as6 a puritana +ene5ra proi5ia as represen3 ta2@es3 (o taire tentou re$o,ar a proi5i2o> Rousseau entrou no n:#erB "os puritanos3 O se $a,e# nunca representa> * ato "esapro$a$a a` pe2as> a I,re'a recusa casar ou sepu tar actores> Bossuet c&a#a aos "ra3 #as Lesco a6 "e concupiscHncia N3 A oportuni"a"e "e atacar (o taire nc po"ia per"er;se e Rousseau 0e=;se ca#peo "a $irtu"e asc%tica3 No era o pri#eiro "esacor"o "os "ois &o#ens e#inentes3 O pri#eirB 0ora a propsito "o terra#oto "e Lis5oa BEdRRC so5re 9ue (o taire escre3 $eu u# poe#a expri#in"o ":$i"a 9uanto ao ,o$erno pro$i"encia "c #un"o3 Rousseau in"i,nou;se6 e co#entouK L(o taire6 parecen"o crer eir6 Deus6 nunca acre"itou seno no Dia5o6 pois preten"e 9ue Deus % uir ser #a %0ico 9ue se co#pra= e# 0a=er "ano3 O a5sur"o6 "a "outrina T especia #ente re$o tante e# &o#e# "e to ,ran"es 9ua i"a"es6 e 9uB "o #eio "a sua 0e ici"a"e prpria tente e$ar ao "esespero as outra` criaturas co# a i#a,e# crue e terri$e "as ca a#i"a"es "e 9ue e e estA i$reN3 *or seu a"o Rousseau no6 $iu #oti$o para ta 5aru &o so5re c tre#or "e terra3 EI 5o# 9ue certo n:#ero "e pessoas se'a# #ortas6 a,orE e "epois3 A %# "e isso o po$o "e Lis5oa so0ria por ter "e $i$er e# ca# "e sete an"ares3 Se se "ispersasse pe os 5os9ues6 co#o "e$ia6 no ter& so0ri"o3 As 9uest@es "e teo o,ia "e terra#otos e #ora i"a"e teatra a,ra$a3 ra# a ini#i=a"e "e (o taire e Rousseau6 e# 9ue to#ara# parte to"/ os p&i h&es3 (o taire c&a#ou a Rousseau ouco #a i,no3 Rousseat 0a ou "e (o taire co#o Ltro#5eta "a i#pie"a"e6 5e o ,Hnio e a #a 5aixa3C Senti#entos e e$a"os ac&a# contu"o expresso6 e Rousseau escre$eu ^ (o taire BEd\FCK Lo"eio;$os6 por9ue assi# o 9uisestes6 #as o"eio;$os6 co#B u# &o#e# ain"a "e #aior $a or $os teria a#a"o6 se assi# o ti$%sseii 9ueri"o3 De to"os os #eus senti#entos a $osso respeito s 0icou a a"#i6 ra2o 9ue no posso recusar ao $osso ,Hnio6 e o a#or aos $ossos escritos Se e# $s na"a &< 9ue eu possa &onrar seno o ta ento6 a cu pa nB % #in&a3N \UI HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL C&e,a#os ao per!o"o #ais 0rut!0ero "a $i"a "e Rousseau> a no$e a Noui#Ue H%D/ % "e Ed\F> o t#i e e o Contrat Socia 6 "e Ed\I3 Rh6 trata"o "e e"uca2o se,un"o princ!pios LnaturaisN po"eria ser consi"era"o ino0ensi$o pe as autori"a"es se no conti$esse a *ro0isso "e F% "o (i,"rio Sa5oiano6 9ue "e0en"e os princ!pios "e Rousseau e irritou os orto"oxos cat icos e protestantes3 O Contrato Socia ain"a 0oi #ais peri,oso por "e0en"er a "e#ocracia e ne,ar o "ireito "i$ino aos is3 Os "ois i$ros en,ran"ecera#; &e a 0a#a e trouxera#; &e a te#pesta"e "a con"ena2o o0icia 3 Foi o5ri,a"o a 0u,ir "e Fran2a> +ene5ra

a"a 9ueria "e e e BEC3 Berne recusou; &e asi o3 *or 0i# Fre"erico;o;+ran"e e$e pie"a"e e per#itiu; &e $i$er e# 4otiers6 perto "e Neuc&Ate 6 perencente aos "o#!nios "o rei; 0i so0o3 A i $i$eu trHs anos> por 0i# BEd\RC os &a5itantes "e 4otiers6 con"u=i"os pe o seu pastor6 acusara#;no "e n$enena#ento e tentara# #at<; o3 Fu,iu para In, aterra6 on"e Hu#e6 # Ed\I6 &e o0erecera o seu pr%sti#o3 Na In, aterra6 a princ!pio6 tu"o correu 5e#6 Te$e ,ran"e Hxito socia 6 e ]or,e HI "eu; &e urna penso3 Encontra$a;se co# Bur`e 9uase to"os os "ias6 #as a a#i=a"e es0riou 5re$e6 a ponto "e Bur`e "i=erK LNo tin&a princ!pio 9ue &e in0 uenciasse o cora2o ou ,uiasse o enten"i#ento6 no a $ai"a"e3N Hu#e 0oi 0ie #ais te#po6 "i=en"o 9ue o esti#a$a #uito e po"ia $i$er se#pre co# e e e# #:tua a#i=a"e e apre2o3 4as nesse te#po Rousseau6 o 9ue no surpreen"e6 so0ria "a #ania "a perse; i2o6 9ue por 0i# o "e#entou6 e suspeitou 9ue Hu#e era a,ente "e p anos contra a sua $i"a3 *or $e=es co#preen"ia o a5sur"o "e ta suspeita e6 a5ra2an"o Hu#e6 exc a#a$aK LNo6 no6 Hu#e no % trai"orN6 ao 9ue Hu#e6 se# ":$i"a #uito con0uso6 respon"euK LMuoi6 #on c&er 4onsieurgN 4as por 0i# a #ania $enceu e e e 0u,iu3 (i$eu os : ti#os anos e# *aris e# ,ran"e po5re=a6 e 9uan"o #orreu &ou$e suspeita e suic!"io36 Dep e "a ruptura6 "isse Hu#eK LDurante to"a a $i"a apenas sentiu nesse aspecto a sua sensi5i i"a"e atin,iu u# n!$e "e 9ue no $i exe#* o> #as isso "< ain"a #ais pena "o 9ue pra=er3 KQ co#o u# &o#e# a 9ue# arrancasse# no s o 0acto #as a pe e e 9ue nessa situa2o $o ta a co#5ater co# os ru"es e e#entos te#pestuososN3 Isto % o su#<rio #ais "e ica"o "o seu car<cter6 e# certo ,rau co#pat!$e co#6 a $er"a"e3 BEC O Conse &o "e +ene5ra or"enou 9ue os "ois i$ros 0osse# 9uei#a"os e "eu Instru2@es para 9ue Rousseau 0osse preso se 0osse a +ene5ra3 o ,o$erno 0rancHs or"enara a sua prisoK a Sor5onne e o Supre#o Tri5una "e *aris con"enara# o E#ite3 FILOSO*IA 4ODERNA \UU Na o5ra "e Rousseau &< #uito 9ue6 e#5ora i#portante e# outros aspectos6 no interessa a &istria "o pensa#ento 0i os0ico3 S consi"erei e# por#enor a sua teo o,ia e a sua 0i oso0ia po !tica3 Na teo o,ia 0e= u#a ino$a2o &o'e aceita pe a #aioria "os te o,os protestantes3 Des"e * ato to"os os 0i so0os crentes e# Deus pro"u=ia# ar,u#entos e# 0a$or "a sua cren2a BEC3 Os ar,u#entos po"e# no nos con$encer e po"e#os pensar 9ue s con$ence# 9ue# '< esta$a certo "a $er"a"e "a conc uso3 4as o 0i so0o 'u ,a$a;os $< i"os e "e#onstrati$os a 9ua 9uer pessoa "e su0iciente capaci"a"e 0i os0ica6 Os protestantes #o"ernos6 na #aioria "espre=a# as Lpro$NN e 5aseia# a 0% e# a ,u# aspecto "a nature=a &u#ana ;e#o2@es "e respeito ou #ist%rio6 senti"o "o 'usto e "o in'usto6 senti#ento "e aspira2o6 etc3 Esta 0or#a "e "e0en"er a cren2a 0oi in$en2o "e Rousseau3 (u ,ari=ou;se tanto 9ue u# eitor #o"erno no &e aprecia a ori,ina i"a"e6 a no ser 9ue se "H ao tra5a &o "e co#parar Rousseau co# Descartes ou Ui5ni=6 por exe#p o3 LA&6 4a"a#eN]6 escre$eu Rousseau a u#a aristocrata6 LYs $e=es6 no #eu retiro Inti#o6 co# as #os so5re os o &os6 ou na escuri"!o "a noite6 penso 9ue no &< Deus33 4as o &o para #ais on,e> o nascer "o So 6 9uan"o ro#pe a n%$oa 9ue en$o $e a Terra e "esco5re a asso#5rosa cena "a nature=a6 "ispersa ta#5%# as nu$ens "a #in&a a #a3 Reencontro a 0%6 Deus e a #in&a cren2a3 A"#iro;o e a"oro;o e prostro;#e na sua presen2a3N E# outra ocasio "i=K LCreio e# Deus to 0ir#e#ente co#o e# 9ua 9uer outra $er"a"e6 por9ue crer e no crer so as : ti#as coisas "o #un"o 9ue "epen"e#6 "e #i#3N O

ar,u#ento te# o "e0eito "e ser pri$a"o> o 0acto "e Rousseau no po"er "eixar "e crer a ,u#a coisa no "< 5ase para outra pessoa crer na #es#a coisa3 Era irre"ut!$e no seu teis#o> u#a $e= este$e para sair "e u# 'antar6 por9ue Saint; IYa#5ert Bu# "os con$i"a"osC expri#iu ":$i"a so5re a existHncia "e Deus3 Irrita"o6 exc a#ou L4oi6 4?noh6 'e h en 4eugN Ro5espierre6 seu 0ie "isc!pu o e# tu"o6 nisto se,uiu;o ta#5%#3 Rousseau teria apro$a"o a FHte i *Etre Supro/3 A L*ro0isso "e F% "e u# (i,<rio Sa5oianoN6 interi:"io "o i$ro I( "o Eh6 % a exposi2o #ais exp !cita e 0or#a "o cre"o "e Rousseau3 E#5ora a0ir#e ser o 9ue a $o= "a nature=a proc a#ou pa"re $irtuoso6 9ue so0re a pena pe o Lnatura N peca"o "e se"u=ir u#a #u &er so ; BEC Excepto6 *asca 3 LO Cora2o te# ra=@es "escon&eci"as "a ra=oc % Inteira#ente no esti o "e Rousseau3 \UT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL teira BEC6 o eitor surpreen"i"o $H 9ue a $o= "a nature=a6 9uan"o co#e2a a 0a ar6 e#pre,a u# #o &o "e ar,u#entos "eri$a"os "e Aristte es6 Santo A,ostin&o6 Descartes6 etc3 I certo 9ue se re$este# "e preciso e 0or#a ,ica> isto parece "escu p<; os e per#ite ao $irtuoso $i,<rio "i=er 9ue no &e i#porta3para na"a a sa5e"oria "os 0i so0os3 As : ti#as partes "a L*ro0isso "e F%N e#5ra# #enos os pensa"ores prece"entes3 Depois "e sa5er 9ue &< Deus6 o (i,<rio "< re,ras "e proce"er3 LNo "e"u=o estas re,rasN6 "i= e e6 L"e princ!pios "e a ta 0i oso0ia> ac&o;as no 0un"o "o cora2o6 escritas pe a nature=a e# caracteres in"e %$eis3N Depois "esen$o $e a "outrina "e 9ue a consciHncia % e# to"as as circunstAncias ,uia in0a !$e "e ac2o 'usta3 L+ra2as a DeusN6 "i= essa parte "o ar,u#ento6 Lesta#os i$res "o aterra"or aparato "a 0i oso0ia> po"e#os ser &o#ens se# ser cu tos> se# ,astar a $i"a no estu"o "a #ora 6 po"e#os por #enor custo ter ,uia se,uro no a5irinto "as opini@es &u#anasJN O senti#ento natura e$a; nos6 se,un"o a0ir#a6 a ser$ir o interesse co#u#6 ao passo 9ue a ra=o insti,a ao e,o!s#o3 Te#os pois "e se,ui; o e# $e= "a ra=o para ser#os $irtuosos3 A Lre i,io natura N6 co#o o $i,<rio &e c&a#a6 "esnecessita "e3 re$e a2o3 Se os &o#ens ti$esse# Deus no cora2o6 s &a$eria u#a re i,io no #un"o3 Se Deus se re$e ou a certos &o#ens6 s se sa5e por teste#un&o &u#ano6 9ue % 0a !$e 3 A re i,io natura te# a $anta,e# "e ser re$e a"a a ca"a in"i$!"uo3 H< u# curioso passo so5re o In0erno3 O $i,<rio i,nora se o #au so0re tor#ento eterno e "i= co# certa superiori"a"e 9ue o "estino "os #aus pouco interessa> #as inc ina;se a crer 9ue as penas no so eternas3 Se'a co#o 0or6 te# a certe=a "e 9ue a sa $a2o no se con0ina aos #e#5ros "e u#a i,re'a3 De$e ter si"o a re'ei2o "a re$e a2o e "o In0erno 9ue in"i,na$a o ,o$erno 0rancHs e o Conse &o "e +ene5ra3 A #eu $er6 re'ei2o "a ra=o e# 0a$or "o cora2o no era u# pro,resso3 De 0acto nin,u%# assi# pensou en9uanto a ra=o parecia estar ao a"o "a cren2a3 No a#5iente "e Rousseau6 a ra=o6 representa"a por (o taire6 opun&a;se Y re i,io6 portanto6 0ora co# a ra=og A %# "isso a ra=o era o5strusa e "i0!ci > o se $a,e#6 #es#o "epois "e 'antar6 no enten"e o ar,u#ento onto ,ico6 e#5ora o se $a,e# se'a o repositrio "e to"a a sa5e"oria necess<ria3 O se $a,e# "e Rousseau ; 9ue no era o "os antrop o,os ; era 5o# #ari"o e pai BEC p6Uni pa"re cu#pri"or s "e$e ,erar 0i &os e# #u &eres casa"asN6 pa a$ras atri5u!"as por e e a uni pa"re sa5oiano3 FILOSOFIA 4ODERNA \UR

a#i,o> era "estitu!"o "e a$are=a e tin&a u#a re i,io "e pure=a natura 3 Era u#a pessoa con$eniente6 #as se pu"esse se,uir as 5oas ra=@es "o $i,<rio para crer e# Deus "e$ia ter #ais 0i oso0ia "o 9ue a 9ue po"eria esperar;se "a sua inocente in,enui"a"e3 X parte o car<cter 0ict!cio "o L&o#e# natura N "e Rousseau6 &< "uas o5'ec2@es contra a i"eia "e 5asear a cren2a o5'ecti$a#ente so5re e#o2@es "o cora2oK pri#eiro6 no &< ra=o a ,u#a para tais cren2as sere# $er"a"eiras> se,un"o6 por9ue e as so pri$a"as "es"e 9ue os cora3 2@es "i=e# coisas "i0erentes a "i0erentes pessoas3 H< se $a,ens persua"i"os pe a L u= natura N "e 9ue o seu "e$er % co#er pessoas e at% os se $a,ens "e (o taire6 ,uia"os pe a $o= "a ra=o6 a0ir#a# 9ue s "e$e# co#er;se 'esu!tas6 o 9ue no % inteira#ente satis0atrio3 Aos 5u"istas6 a $o= "a nature=a no re$e a a existHncia "e Deus #as proc a#a 9ue no % 'usto co#er carne "e ani#ais6 4as ain"a 9uan"o o cora2o "issesse o #es#o a to"os os &o#ens6 isso no pro$aria a existHncia "e a ,u#a coisa exterior Ys nossas e#o2@es3 *or #ais ar"ente#ente 9ue eu ou to"a a &u#ani"a"e "ese'e#os a ,u#a coisa "e 9ue "epen"esse a 0e ici"a"e &u#ana6 isso no pro$aria a existHncia "e essa coisa3 No &< ei "a nature=a 9ue "e#onstre 9ue a &u#ani"a"e seria 0e i=3 To"os po"e# $er 9ue assi# % 9uanto Y sua $i"a na terra6 #as por curioso "es$io6 os so0ri#entos $er"a"eiros "e esta $i"a torna#;se ar,u#entos pari #e &or $i"a u terior3 No usa#os ar,u#ento co#o este e# 9ua 9uer outra conexo3 Se co#prar#os "e= ":=ias "e o$os a u# &o#e#6 e os pri#eiros "o=e esti$ere# po"res6 no in0eri#os 9ue as outras no$e ":=ias se'a# exce entes3 4as esta % u#a esp%cie "e racioc!nio ani#a"o Lpe o cora2oN para a i$io "os so0ri#entos na terra3 Muanto a #i#6 pre0iro oar,u#ento onto ,ico6 o cos#o ,ico e to"o o $e &o ar#a=%# ao i o,is#o senti#enta oriun"o "e Rousseau3 Ao #enos era# ar,u#entos &onestos> $< i"os6 pro$a$a#> se in$< i"os6 o ca#in&o para pro$<; o 0ica$a a5erto> #as a no$a teo o,ia "o cora2o "esiste "e ar,u#entos> no po"e ser re0uta"a6 por9ue no enten"e "e#onstrar3 *or 0i# a :nica ra=o "a"a % 9ue nos per#ite con"escen"er co# son&os a,ra"<$eis3 ^ ra=o se# $a or e se eu ti$esse "e esco &er entre To#<s "e A9:ino e Rousseau6 esco &eria o Santo6 se# &esitar3 A teoria po !tica "e Rousseau % apresenta"a no Contrato SOh6 "e Ed\I3 S^ "e car<cter #uito "i$erso "o "a #aior parte "a sua o5ra> te# pouca senti#enta i"a"e e #uito racioc!nio3 As suas "outrinas6 e#5ora pre,ue# "e#ocracia6 ten"e# a 'usti0icar u# Esta"o tota it<rio3 4as +ene5ra e^ a anti,ui"a"e cni5ina$a#;se para "ar; &e a pre0erir a ci"a"e;esta"o a ,ran"es i#p%rios co#o6 os "e Fran2a e In, aterra3 No rosto \U\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "o i$ro "i=;se ci"a"o "e +ene5ra e na intro"u2o escre$eK LNasci ci"a"o "e u# Esta"o i$re6 e #e#5ro "o so5erano> por isso6 por #ais 0raca in0 uHncia 9ue se'a a "a #in&a $o= nos ne,cios p:5 icos6 o "ireito "e $otar ne es i#p@e;#e o "e$er "e estu"<; os3N H< re0erHncias au"atrias 0re9uentes a Esparta6 co#o consta# "a $i"a "e Licur,o6 "e * utarco3 Di= 9ue a "e#ocracia % #e &or nos Esta"os pe9uenos6 a aristocracia nos #%"ios e a #onar9uia nos ,ran"es3 4as na sua opinio os Esta"os pe9uenos so pre0eri$eis e# parte por torna;re# #ais pratic<$e a "e#ocracia3 E e enten"e a "e#ocracia no senti"o "os ,re,osK participa2o "irecta "e to"os os ci"a"os> ao ,o$erno representati$o c&a#a Laristocracia e ecti$aN3 Co#o a pri#eira % i#possi$e e# u# Esta"o ,ran"e6 o seu apre2o6 "a "e#ocracia i#p ica o apre2o "a ci"a"e;esta"o3 *arece; #e 9ue este a#or "a ci"a"e;esta"o no est< su0iciente#ente posto e# re e$o na #aior parte "as o5ras so5re a 0i oso0ia po itica "e Rousseau3 E#5ora #uito #enos retrico "o 9ue a #aior parte "os outros6 o pri#eiro cap!tu o a5re por u#a 0rase $er"a"eira#ente retrica3 LO &o#e# nasce i$re e e# to"a a parte est< enca"ea"o3 U# &o#e# pensa ser sen&or "e outros #as 0ica #ais escra$o "o 9ue e es3N

A i5er"a"e % o o5'ecti$o "o pensa#ento "e Rousseau6 #as "e 0acto % a i,ua "a"e 9ue e e pre=a e procura asse,ur<; a at% Y custa "a i5er"a"e3 A sua concep2o "o contrato socia parece a principio an< o,a Y "e Loc`e6 #as 5re$e se #ostra #ais prxi#a "a "e Ho55es3 No "esen$o $i#ento "o esta"o "e nature=a c&e,ou o te#po e# 9ue os in"i$i"uos no pu"era# conser$ar a in"epen"Hncia pri#iti$a e ti$era# "e unir;se para 0or#ar u#a socie"a"e3 4as co#o per"er a i5er"a"e se# pre'u"icar os interessesJ LO pro5 e#a % ac&ar u#a 0or#a "e associa2o 9ue "e0en"a e prote'a co# a 0or2a co#u# a pessoa e 5ens "e ca"a associa"o6 e e# 9ue ca"a u#6 e#5ora i,a"o co# to"os6 possa ain"a o5e"ecer s a si e 0i9ue to i$re co#o era3 oZ o pro5 e#a 0un"a#enta a 9ue o contrato socia "< so u2o3N O contrato consiste na La iena2o tota "os "ireitos "e ca"a associa"o e# 0a$or "a co#uni"a"e> e# pri#eiro u,ar6 co#o ca"a u# se entre,a a5so uta#ente6 as con"i2@es so i,uais e "e ai nin,u%# ter interesse e# torn<; as opressi$as a outros3N A a iena2o % se# reser$a3 LSe &ou$esse in"i$i"uos co# certos "ireitos6 no &a$en"o superior co#u# para "eci"ir entre e es e o p:5 ico6 ca"a u# "e e es6 'ui= "e si #es#o6 preten"eria sH; o "os outros3 Continuar;se;ia o esta"o "e nature=a6 e a associa2o necessYria#ente se tornaria inoperante ou tirAnica3N Isto i#p ica co#p eta a5;ro,a2o "a i5er"a"e e co#p eta re'ei2o "os "ireitos "o no#e#3 ^ $er"a"e 9ue e# capitu o u terior se atenua FILOSOFIA 4ODERNA \Ud a "outrina6 "i=en"o 9ue e#5ora o contrato socia "H ao corpo po !tico po"er a5so uto so5re os seus #e#5ros6 os seres &u#anos tH# "ireitos naturais6 co#o &o#ens3 LO so5erano no po"e an2ar aos s:5"itos ca"eias in:teis Y co#uni"a"e6 ne# se9uer "ese'<; o3N 4as o so5erano % :nico 'ui= "o 9ue % :ti ou in:ti Y co#uni"a"e3 O o5st<cu o assi# oposto Y tirania co ecti$a % e$i"ente#ente #uito 0raco3 O5ser$e;se 9ue o Lso5eranoN e# Rousseau6 no % #onarca ou o ,o$erno6 #as a co#uni"a"e6 na sua capaci"a"e co ecti$a e e,is ati$a3 O contrato ;socia po"e expri#irh nestas pa a$rasK LCa"a u# "e ns entre,a a sua pessoa e po"er Y supre#a "irec2o "a $onta"e ,era 6 e na nossa capaci"a"e cooperati$a rece5e#os ca"a #e#5ro co#o parte in"i$is!$e "o to"M3N Este acto "e associa2o e;ria u# corpo #ora e co ecti$o6 c&a#a"o LEsta"oN66 9uan"o passi$o6 Lso5eranoN6 9uan"o acti$o6 e L*otHnciaN e# re a2o a outros corpos se#e &antes3 A concep2o "a L$onta"e ,era N re0eri"a no contrato % #uito i#portante no siste#a "e Rousseau3 Direi TYpi"a#ente #ais a ,u#a coisa so5re esse ponto3 Di=;se 9ue o so5erano no precisa "e "ar ,arantias aos s:5"itos6 por9ue6 sen"o 0or#a"o pe os in"i$!"uos co#ponentes6 no po"e ter interesses contr<rios aos seus3 LO so5erano6 s por9ue o %6 % se#pre o 9ue "e$eria ser3N Esta "outrina i u"e o eitor 9ue no note o uso pecu iar "os ter#os e# Rousseau3 O so5erano no % o ,o$erno6 9ue se a"#ite po"e ser tirAnico> o so5erano % enti"a"e #ais ou #enos #eta0isica6 n` incorpora"a e# 9ua 9uer r,o $is!$e "o Esta"o3 A sua i#peca5i i"a"e6 #es#o a"#itin"o;a6 no te# as conse9uHncias pr<ticas supostas3 A $onta"e "o so5erano6 9ue % se#pre 'usta6 % L$onta"e ,era N3 Ca"a ci"a"o6 9/ ci"a"o6 participa "a $onta"e ,era 6 #as co#o in"i$!"uc po"e ter $onta"e particu ax contr<ria3 O contrato socia i#p ica 9ue SE a ,u%# recusa o5e"ecer Y $onta"e ,era "e$e ser o5ri,a"o a 0a=H; o3 LIsto si,ni0ica na"a #enos "o 9ue o5ri,<; o a ser i$reN3 Esta i"eia "e Lo5ri,ar a ser i$reN % #uito #eta0isica3 A $ontai ,era no te#po "e +a i eu era "ecerto anticorpernicana3 Foi +a i e$ Lo5ri,a"o a ser i$reN 9uan"o a In9uisi2o o o5ri,ou a retratar;seJ Uir #a 0eitor % Lo5ri,a"o a ser i$reN6 9uan"o na prisoJ *ense;se no Corsrio "e B1ronK

So5re as o<,uas 5u i2osas "o pro0un"o #ar a=u 6 Os nossos pensa#entos no tH# i#ites e os nossos cora2@es so i$res \U_ HIST?RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Seria este &o#e# #ais L !$reN e# u# c<rcereJ O sin,u ar % 9ue os no5res piratas "e B1ron pro$H# "irecta#ente "e Rousseau> e no passo anterior Rousseau es9uece o seu ro#antis#o e 0a a co#o u# po icia ci$i i=a"o3 He,e 6 9ue &e "e$eu #uito6 a"optou este uso erra"o "a pa a$ra L i5er"a"eN e "e0iniu;a co#o o "ireito "e o5e"ecer Y po icia6 ou coisa pouco "i0erente3 6 Rousseau no te# pe a proprie"a"e pri$a"a o #es#o respeito "e Loc`e e seus "isc!pu os3 LO Esta"o6 e# re a2o co# os seus #e#5ros6 % sen&or "e to"os os seus 5ens3N Ne# "e$e crer na "i$iso "os po"eres6 co#o pre,ara# Loc`e e 4ontes9uieti3 Neste caso6 co#o e# outros6 as : ti#as "iscuss@es por#enori=a"as no concor"a# inteira#ente co# os seus princ!pios ,erais3 No Li$ro III6 Cap3 I6 "i= 9ue a 0un2o "o so5erano se i#ita Y "e 0 a=er eis6 e 9ue o executi$o ou ,o$erno % o corpo inter#e"i<rio entre os s:5"itos e o so5erano para asse,urar a correspon"Hncia #:tua3 Depois "i=K LSe o so5erano "ese'a ,o$ernar6 ou o #a,istra"o 0a=er eis6 ou os s:5"itos "eso5e"ecer6 a "esor"e# su5stitui a re,u ari"a"e e333 [ Esta"o cai no "espotis#o ou na anar9uia3N Nesta a0ir#a2o6 sa $a [ "i0eren2a "e $oca5u <rio6 parece concor"ar co# 4ontes9uieu3 *asso a,ora Y "outrina6 i#portante e o5scura6 "a $onta"e ,era 6 9ue no % i"Hntica Y "a #aioria ou at% Y "a tota i"a"e "os ci"a"os3 *arece enten"er;se co#o $onta"e "o corpo po !tico co#o ta 3 Consi"eran"o co#o Ho55es a socie"a"e ci$i co#o pessoa6 "e$e#os recon&ecer; &e os atri5utos "a persona i"a"e6 $onta"e inc usa3 4as "e0ronta;se a "i0icu "a"e "e sa5er 9uais as #ani0esta2@es $is!$eis "e essa $onta"e e a9ui Rousseau "eixa;nos Ys escuras3 Di=;se;nos 9ue a $onta"e ,era % se#pre 'usta e ten"e Y $anta,e# p:5 ica> #as no se se,ue 9ue as "e i5era2@es "o po$o se'a# i,ua #ente cor;rectas6 por9ue $ai #uito "a $onta"e "e to"os Y $onta"e ,era 3 Co#o con&ecer estaJ No #es#o capitu o &< u#a esp%cie "e respostaK LSe 9uan"o o po$o6 5e# in0or#a"o6 to#a "e i5era2@es6 os ci"a"os no co#unica# entre si6 a so#a "as pe9uenas "i0eren2as "aria se#pre a $onta"e ,era e a "eciso seria 5oa3N A concep2o "e Rousseau parece serK to"as as opini@es po !ticas so "iri,i"as pe o interesse> #as este consiste e# "uas partes6 u#a pecu iar "o in"i$!"uo6 outra co#u# a to"os os #e#5ros "a co#uni"a"e3 Se os ci"a"os no ti$ere# oportuni"a"e "e "estruir o #:tuo auxi io6 o^> interesses in"i$i"uais "i$er,entes anu ar;se;o6 0ican"o a resu tante6 9ue representa o interesse co#u#> % a $onta"e ,era 3 Ta $e= a concep2o "e Rousseau possa esc arecer;se pe a ,ra$ita2o terrestre3 Ca"a part!cu a atrai as outras no uni$erso3 O ar atrai;nos para ci#a> o so o6 para 5aixo> #as to"as estas atrac2@es6 ^^in"i$i"uisN se anu a# corno "i$er,entes e a FILOSOFIA 4ODERNA \UQ resu tante % a atrac2o para o centro "a Terra3 A 0antasia po"e conce5er isto co#o acto "a terra consi"era"a co#uni"a"e6 e co#o expresso "a $onta"e ,era 3 Di=er 9ue a $onta"e ,era % se#pre 'usta % apenas "i=er 9ue representan"o e a o 9ue &< co#u# nos interesses in"i$i"uais6 "e$e representar a #aior satis0a2o co ecti$a poss!$e "o interesse "a co#uni"a"e3 Esta interpreta2o parece;#e "e acor"o co# as pa a$ras "e Rousseau6 #ais "o 9ue 9ua 9uer outra 9ue eu possa "ar; &es BEC3 Se,un"o Rousseau6 o 9ue na pr<tica inter0ere co# a expresso "a $onta"e ,era % a existHncia "e associa2@es su5or"ina"as "entro "o Esta"o3 Ca"a u#a 9uer ter a sua3

$onta"e ,era 6 9ue po"e ser oposta Y "a co#uni"a"e co#o to"o3 L*o"e "i=er;ie no 9ue &< tantos pareceres co#o &o#ens6 #as tantos co#o associa2@es3N A conse9uHncia % i#portanteK LS^ portanto essencia 6 se a $onta"% ,era po"e expri#ir;se6 9ue no &a'a socie"a"es parciais "entro "o Esta"o6 e ca"a ci"a"o pense apenas por si> ta % o su5 i#e e :nico siste#a esta5e eci"o pe o ,ran"e Licur,o3N E# nota6 Rousseau apo!a;se e# 4ac&ia$e i3 (e'a#os a i#p ica2o pr<tica "o siste#a3 O Esta"o teria "e proi5ir as i,re'as Bexcepto a suaC6 parti"os po t icos6 sin"icatos e to"as as or,ani=a2@es "e &o#ens co# interesses econ#icos se#e &antes3 O resu ta"o seria 5$ia#ente o Esta"o corporati$o ou tota it<rio6 e# 9ue o ci"a"o na"a po"e3 Rousseau parece co#preen"er a "i0icu "a"e "e proi5ir to"as as ;associa2@es6 e acrescenta6 co#o pensa#ento u terior6 9ue "eu ser associa2@ es su5or"ina"as6 e 9uantas #ais #e &or6 para se neutra i=are# #:tua#ente3 Na : ti#a parte "o i$ro6 ao tratar "o ,o$erno6 co#preen"e 9ue o executi$o % ine$itY$e #ente u#a associa2 o co# interesse e $onta"e ,era prprios6 e# poss!$e con0 ito co# os "a co#uni"a"e3 Di= 9ue e#5ora o ,o$erno "e u# ,ran"e Esta"o precise "e #aior 0or2a "o 9ue a "e u# Esta"o pe9ueno6 % necess<rio i#itar o ,o1erno por #eio "o so5erano3 U# #e#5ro "o ,o$erno te# trHs $onta"esK a pessoa 6 a "o ,o$erno e a ,era 3 De$ia# 0or#ar u# uhoh6 #as "e 0acto6 usua #ente6 0or#a# u# aU#!nho3 E ain"aK LTu"o conspira para tirar a u# &o#e# co# autori"a"e so5re outros o senti"o "a 'usti2a e "a ra=o3N BEC LH< #uita "i0eren2a entre a $onta"e "e to"os e a ,era > a se,un"a apenas consi"era o interesse co#u#> a pri#eira6 o interesse pri$a"o6 e % apenas so#a "e $onta"es particu ares> #as tire#os "e estas $onta"es o #ais e o #enos 9ue se anu a# e a $onta"e ,era 0icar< co#o so#a "as "i0eren2as3N \TF HIST@RIA DA *ILOSO*IA OCIDENTAL A#i#6 apesar "e ser in0a !$e a $onta"e ,era L9ue % se#pre conatante6 ina ter<$e 6 e puraN6 #ant%#;se o $e &o pro5 e#a "e e$itar a tirania3 O 9ue Rousseau "i= "e esses pro5 e#as ou % a repeti2o su5;rept!cia "e 4ontes9uieu ou insistHncia na supre#acia "o e,is ati$o6 9ue6 sen"o "e#ocr<tico6 e e i"enti0ica co# o so5erano3 Os seus ,ran"es princ!pios ,erais 9ue apresenta co#o so u2o "e pro5 e#as po !ticos "es$anece#;se ao entrar e# por#enores e na"a contri5ue# para a so u2o3 A con"ena2o "o i$ro por conte#porAneos reaccion<rios e$a o eitor a supor a "outrina #uito #ais re$o ucion<ria "o 9ue \3 *o"e#os exe#p i0icar co# o 9ue "i= "a "e#ocracia3 Co#o $i#os6 ao usar esta pa a$ra66 pensa na anti,a "e#ocracia "irecta "a ci"a"e;esta"o3 Isto6 "i= e e6 no % co#p eta#ente rea i=<$e 6 por9ue o po$o no po"e estar se#pre reuni"o e ocupa"o "e ne,cios p:5 icos3 LSe o po$o 0osse "e "euses6 o ,o$erno seria "e#ocr<tico3 O ,o$erno per0eito no % para &o#ens3N Ao 9ue c&a#a#os "e#ocracia c&a#a e e aristocracia e ecti$a> "i= 9ue % o #e &or ,o$erno6 #as no % poss!$e e# to"os os pa!ses3 O c i#a no "e$e ser #uito 9uente ne# #uito 0rio> a pro"u2o no "e$e exce"er #uito o necess<rio6 por9ue seno o "e#nio "o uxo % ine$it<$e 6 e o #e &or % con0in<; o a u# #onarca e sua corte "o 9ue "i0un"i; o na popu a2o3 Co# tais i#ita2@es &< ar,o ca#po a5erto ao ,o$erno "esptico3 No entanto a sua "e0esa "a "e#ocracia6 #es#o i#ita"a6 0oi "ecerto Causa "a i#p ac<$e &osti i"a"e "o ,o$erno 0rancHs ao i$ro> outra 0oi a re'ei2o "o "ireito "i$ino "os reis6 i#p !cita na "outrina "o contrato co#o ori,e# "o ,o$erno3 O +9nho SocD 0oi a B!5 ia "a #aioria "os c&e0es "a Re$o u2o Francesa6 #as co#o % sorte "as B!5 ias6 no 0oi 5e# i"o e ain"a #enos co#preen"i"o por #uitos "isc!pu os3 Re!ntro"u=iu o &<5ito "e a5strac2@es #eta0isicas entre os tericos "a "e#ocracia6 e a

sua "outrina "a $onta"e ,era tornou poss!$e a i"enti0ica2o #!stica "o c&e0e co# o po$o6 9ue no precisa "e ser con0ir#a"a porco!sa to #un"ana co#o a urna "e $oto3 He,e apro$eitou #uito "a sua 0i oso0ia BEC6 na "e0esa "a autocracia prussiana3 Os pri#eiros pontos na pr<tica 0ora# o reina"o "e Ro5espierre3 As "ita"uras russa e a e# Besta especia #enteC 0ora# u# re5ento "e ensino "e Rousseau3 O3s triun0os 9ue o 0uturo reser$a ao seu 0antas#a no ouso pre"i=H; os3 BEC He,e aprecia especia #ente a "istin2o entre $onta"e ,era e $onta"e "e to"os3 Di= 9ue LRousseau6 teria "a"o ,ran"e contri5uto Y teoria "o Esta"o se ti$esse ti"o s66#pre e# $ista esta "istin2o3 BL,ica6 Sec3 E\UC3 CA*!TULO GG aANT A3 I"ea is#o a e#o e# ,era 3 A 0i oso0ia no s%cu o x$iu 0oi "o#ina"a por e#piristas 5ritAnica e# especia Loc`e6 Ber`e e1 e Hu#e3 Nesses &o#ens &a$ia u# con0 iti ta $e= inconsciente entre o seu te#pera#ento e a ten"Hncia "e sua "outrinas te ricas3 No te#pera#ento era# esp!ritos sociais6 "e #o"i nen&u# "o,#<ticos6 se# a#5i2@es "e po"er6 0a$or<$eis a u# #un"i to erante6 on"e nos i#ites "o "ireito cri#ina os &o#ens pu"esse# 0a=e o 9ue enten"esse#3 Era# &o#ens "o #un"o6 a#<$eis6 ur5anos e "e ica"o36 4as e#5ora "e te#pera#ento socia 6 a sua 0i oso0ia terica con"u ao su5'ecti$is#o6 A ten"Hncia no era no$a> existia na 5aixa anti,ui"a" #Yxi#a#ente e# Santo A,ostin&o> re$i$eu #o"era"a#ente no co,it6 cartesiano6 e cu #inou nas #ria"as se# 'ane as6 "e Ui5nit=3 Lei5nit acre"ita$a 9ue na sua experiencia na"a #u"aria se o resto "o #un"6 0osse ani9ui a"o> no entanto "e"icou;se Y unio "as i,re'as protestant e cat ica3 InconsistHncia se#e &ante se encontra e# Loc`e6 Ber`e eK e Hu#e3 E# Loc`e % ain"a na teoria3 (i#os 9ue Loc`e6 e# u# "os pr oi#eiro cap!tu os6 "i=K LDes"e 9ue o esp!rito6 pensan"o ou raciocinan"o6 s po"3 ter por o5'ecto i#e"iato "e conte#p a2o as i"eias6 % e$i"ente 9ue o noss con&eci#ento s a e as se re0ere3N EK LCon&eci#ento % a percep2o " acor"o ou "esacor"o entre "uas i"eias3N No entanto "i= 9ue &< trH esp%cies "e con&eci#ento "a existHncia rea K a intuiti$a6 "e ns #es#os \TI HIST*IA DA FELB^SB'FEA a "e#onstrati$ oa6 "e Deus6 e sensiti$a6 "e coisas presentes aos senti"os3 A0ir#a 9ue as i"eias si#pD so Lpro"uto "e coisas 9ue opera# no espirito natura #ente3N No exp ica co#o sa5e isto> certa#ente exce"e o Lacor"o ou "esacor"o entre "uas i"eiasN3 Ber`e e1 "eu u# passo i#portante para aca5ar co# esta inconsistHncia3 *ara e e s &< esp!ritos e suas i"eias> o #un"o externo 0iS^CO "esaparece> #as no tira toh as conse9uencias "os princ!pios episte#o ,icos rece5i"os "e Loc`e3 Se ti$esse si"o co#p eta#ente consistente teria o con&eci#ento "e Deus e o "e to"os os esp!ritos excepto "o seu3 O seu senti#ento co#o pa"re e ser socia 0H; o recuar perante essa ne,a2o3 Hu#e no &esitou e# #anter consistHncia terica #as no p?s a pr<tica con0or#e co# a teoria3 Ne,ou o eu6 e p?s e# ":$i"a in"u2o e causa2o3 Aceitou a a5o i2o 5er`e e1ana "a #at%ria #as no a su5stitui2o pe as i"eias "e Deus3 n certo 9ue6 co#o Loc`e6 no a"#itiu i"eias si#p es se# i#presso anterior e se# ":$i"a i#a,iniu u#a Li#pressoN co#o esta"o "e esp!rito6 "e causa externa e "irecta3 4as no po"ia a"#itir esta "e0i42o "e Li#pressoN6 "es"e 9ue pun&a e# ":$i"a a no2o "e LcausaN3 Du$i"o

"e 9ue e e ou seus "isc!pu os ti$esse# c ara#ente $isto este pro5 e#a "a i#presso3 C aro 9ue "e$eria "e0inir Li#pressoN por a ,u# cir<cter intr!nseco 9ue a "istin,uisse "a Li"eiaN6 $isto no po"ere# "e0ini;Ia causa #ente3 No po"ia portanto a"#itir 9ue as i#press@es "o con&eci#ento "e coisas exteriores6 co#o 0i=era Loc`e6 e Ber`e e16 #o"i0ica"a#ente3 De$eria ter;se cri"o encerra"o e# u# #un"o so ipsistico6 i,norante "e tu"o6 excepto "os seus esta"os #entais e suas re a2@es3 Hu#e6 pe a sua consistHncia #ostrou 9ue o e#piris#o e$a"o Y conc uso ,ica c&e,a$a a resu ta"os 9ue poucos sere| &u#anos aceitaria#6 [ a5o iu e# to"o o ca#po "a ciHncia a "istin2o entre cren2a raciona [ cre"u i"a"e3 Loc`e $ira o peri,o3 *@e na 5oca "e6 suposto critico este ar,u#entoK Lse o con&eci#ento consiste no acor"o "e i"eias6 o entusiasta e o sensato esto no #es#o n!$e 3N Loc`e6 nu#a %poca 0ati,a"a "e L entusias#oN6 no te$e "i0icu "a"e e# con$encer os &o#ens "a $a i"a"e "a sua resposta a esta critica3 Rousseau6 $in"o no #o#ento e# 9ue os &o#ens esta$a# cansa"os "e Lra=oN6 0e= re$i$er o Lentusias#oN e6 aceitan"o a 0a Hncia "a ra=o6 per#itiu / cora2o reso $er o 9ue o c%re5ro "eixara e# ":$i"a3 De EdRF a EdQT o cora2o 0a ou ca"a $e= #ais a to3 *or 0i# o T&er#i"or p?s 0i# te#por<rio a essas #ani0esta2@es6 pe o #enos 9uanto Y Fran2a3 Co# Napo eo ca ara#;se tanto o cora2o co#o a ca5e2a3 FILOSOFIA 4ODERNA \TE Na A e#an&a a reac2o contra o a,nosticis#o "e Hu#e to#ou 0ornu #uito #ais pro0un"a e su5ti "o 9ue a "e Rousseau3 Fic&te e He,e "esen $o $era# u#a 0i oso0ia no$a para sa $a,uar"ar con&eci#ento e $irtu"i "as "outrinas su5$ersi$as "o s%cu o x$iii3 E# aant6 e #ais ain"a en Fic&te6 a ten"Hncia su5'ecti$ista inicia"a e# Descartes 0oi e$a"a a no$o extre#os> neste ponto no &ou$e a principio reac2o contra Hu#e 9uanto ao su5'ecti$is#o a reac2o co#e2ou co# He,e 6 9ue tentou pe sua ,ica esta5e ecer no$o ca#in&o "e 0u,a ao in"i$i"ua no #un"C E# con'unto o i"ea is#o a e#o % a0i# "o #o$i#ento ro#AnticB Isso % 5$io e# Fic&te e ain"a #ais e# Sc&e in,> % #!ni#o e# He,e aant6 0un"a"or "o i"ea is#o a e#o6 no te# i#portAncia e# po i tica6 e#5ora autor "e a ,uns ensaios po !ticos interessantes> #as Fic&t e He,ei expusera# "outrinas po !ticas 9ue ti$era# e ain"a tH# pro0un" in0 uHncia no curso "a &istria3 Na"a po"e enten"er;se se# pr%$io estu" "e aant6 "e 9ue# $ou tratar neste cap!tu o3 H< nos i"ea istas a e#es caracter!sticas co#uns 9ue po"e# exa# nar;se antes "e entrar e# por#enor3 A critica "o con&eci#ento6 co#o #eio "e atin,ir conc us@es 0i osp 0icas6 % acentua"a por aant e aceita pe os seus se9ua=es3 D<;se re e6^ ao esp!rito co#o oposto Y #at%ria6 o 9ue e$a por 0 i# a a0ir#ar 9ue E existe o esp!rito3 Re'eita;se a %tica uti it<ria e# 0a$or "e siste#as 9E se sup@e# "e#onstra"os por ar,u#entos 0i os0icos a5stractos3 H< uK to# esco <stico6 ausente nos anteriores 0i so0os 0ranceses e in, ese aant6 Fic&te e He,e so pro0essores uni$ersit<rios 9ue se "iri,e# a au" trio cu to6 no &o#ens "istintos co# cios 9ue 0a a# a a#a"ores3 ApesK "os e0eitos re$o ucion<rios no tin&a# inten2o su5$ersi$a> Fic&te He,e "e"ica$a#;se Y "e0esa "o Esta"o3 As $i"as "e to"os oe es 0ora exe#p ares e aca"%#icas> as suas concep2@es #orais6 estrita#ente ort "oxas3 Fi=era# ino$a2@es e# teo o,ia #as no interesse "a re i,io3 Depois "e estes pre i#inares6 $o te#os ao estu"o "e aant3 B3 Co/^pecto "a 0i oso0ia "e aant3 I##anue aant BEdIT;E_FTC % ,era #ente consi"era"o o #aior 0i so0o #o"erno3 No concor"o co# a esti#ati$a6 #as seria oucura n

&e recon&ecer a ,ran"e i#oportAncia3 To"a a $i"a $i$eu e# ou prxi#o "e ani,s&er,3 To"a a sua $i exterior 0oi aca"%#ica e se# re e$os apesar "e ter atra$essa"o a +uer "os Sete Anos co# a ocupa2o "a *r:ssia a este pe os russos6 a Re$o u2 \TT HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Francesa e a parte pri#eira "a carreira "e Napo eo3 Foi e"uca"o na $erso /o 0iana "a 0i oso0ia "e Lei5nit= #as a5an"onou;a por in0 uHncia "e Rousseau e Hu#e3 Hu#e6 pe a critica Y causa i"a"e6 "espertou;o "o sono "o,#<tico ; assi# "isse e e pe o #enos ; #as a $i,! ia "urou pouco e 5re$e in$entou u# sopor!0ero 9ue o rea"or#eceu3 Hu#e 0 oi para aant u# a"$ers<riopara ser re0uta"o6 #as a in0 uHncia "e Rousseau 0oi #ais pro0un"a3 aant era &o#e# "e &<5itos to re,u ares 9ue as pessoas acerta$a# por e e os re ,ios 9uan"o6 se,un"o o costu#e6 passa$a Y sua porta6 #as u#a $e= o &or<rio 0oi a tera"o "urante "ias> an"a$a a er o E#i o3 Disse 9ue tin&a "e er os i$ros "e Rousseau $<rias $e=es6 por9ue Y pri#eira eitura a 5e e=a "o esti o o "istra!a "a #at%ria3 E#5ora e"uca"o co#o pietista6 era i5era e# po !tica e teo o,ia3 Si#pati=ou co# a Re$o u2o Francesa at% o a"$ento "o Terror6 e acre"ita$a na "e#ocracia3 A sua 0i oso0ia6 co#o $a#os $er6 a"#itia u# ape o ao cora2o contra a 0ria ra=o terica6 o 9ue po"e co# pouco exa,ero consi"erar;se $erso pe"ante "o (i,<rio Sa5oiano3 O seuVprinc!pio "e 9ue to"o o &o#e# % u# 0i# e# si % u#a 0or#a "a "outrina "os Direitos "o Ho#e#> e o seu a#or Y i5er"a"e $H;se na sua 0rase Bre ati$a a crian2as e a"u tosC "e 9ue Lna"a #ais terr!$e "o 9ue sere# as ac2@es "e u# &o#e# su'eitas Y $onta"e "e outro3N As pri#eiras o5ras "e aant trata# #ais "e ciHncia "o 9ue "e 0i oso0ia3 Depois "o terra#oto "e Lis5oa escre$eu so5re a teoria "os terra#otos> escre$eu u# trata"o so5re o $ento e u# ensaio 5re$e so5re se o $ento oeste na Europa % &:#i"o por ter atra$essa"o o oceano At Antico3 Interessa$a;se #uito pe a ,eo,ra0ia 0!sica3 O seu #ais i#portante i$ro cient!0ico % a Histria +era e Natura e Teoria "os C%ui BEdRRC6 9ue antecipa a &iptese ne5u ar "e Lap ace e aponta u#a ori,e# poss!$e "o siste#a so ar3 *arte "e essa o5ra te# not<$e su5 i#i"a"e #i toniana3 Te# o #%rito "e in$entar urna &iptese 0rut!0era6 #as no a$an2ou6 co#o Lap ace6 ar,u#entos s%rios e# apoio3 A ,u#as partes so 0antasia pura6 por exe#p o a "outrina "e 9ue to"os os p anetas so &a5ita"os e 9ue os #ais on,!n9uos tH# #e &ores &a5itantes ; concep2o apreci<$e pe a #o"%stia terrestre #as se# 9ua 9uer 5ase cient!0ica3 Na ocasio e# 9ue os ar,u#entos "os c%pticos o pertur5a$a# #ais "o 9ue antes ou "epois6 escre$eu u#a o5ra curiosa ; Son&os "e u# (ision:rio "e Fantas#as6 I ustra"o pe os Son&os "a 4eta0!sica BEd\\C3 O L$ision<rioN % S/e"en5or,6 9ue apresentou o siste#a #!stico e# u#a o5ra enor#e "e 9ue se $en"era# 9uatro exe#p ares6 trHs a curiosos "escon&eci"os e u# a aant3 aant6 se#i;s%rio se#i;'ocoso6 su,ere 9ue o FILOSOFIA 4ODERNA \TR L0ant<sticoN siste#a "e S/e"en5or, ta $e= no passe "e #eta0!sica orto"oxa3 No 9ue "espre=e S/e"en5or,3 O seu a"o #!stico6 e#5ora 5astante $e a"o na o5ra6 a"#ira$a S/e"en5or,6 a 9ue# c&a#ou Lsu5 i#eN3 Co#o 9uase to"a a ,ente "a %poca6 escre$eu u# trata"o so5re o 5e o e o su5 i#e> a noite % su5 i#e6 o "ia % 5e o6 o #ar % su5 i#e6 a terra % 5e a> o &o#e# % su5 i#e6 a #u &er % 5e a6 etc3

A E/ic op%"ia BritAnica n:ta 9ue e e Lco#o no casou6 conser$ou na $e &ice os &<5itos "a sua 'u$entu"e estu"iosa3N +ostaria "e sa5er se o autor "e este arti,o era so teiro ou casa"o3 O i$ro #ais not<$e "e aant % a Cr!tica "a Ra=o *ura BE3>V e"36 Ed_E> I3K66 Ed_dC3 O 0i# "a o5ra % pro$ar 9ue e#5ora nen&u# con&eci#ento transcen"a a experiHncia6 e e % e# parte a ph e no in"uti$a#ente "eri$a"o "a experiHncia6 A parte a priori a5ran,e6 sse,un"o aant6 no s a ,ica6 #as #uito 9ue ne a no se inc ui ne# "e e a se "e"u=3 Fa= "uas "istin2@es 9ue Lei5nit= con0un"eK por u# a"o entre proposi2oes Lana !ticasN e Lsint%ticasN> por outro6 e# proposi2@es Le#piricasN e p6a prioriN3 De$e#os 0a ar "e ca"a u#a "e estas "istin2@es3 Unia proposi2o ana !tica % a9ue a e# 9ue o pre"ica"o % parte "o su'eito> por exe#p o6 p^u# &o#e# a to % u# &o#e#N6 ou Lu# triAn,u o e9ui <tero % u# triAn,u oN3 Tais proposi2@es "eri$a# "a ei "e contra"i2o a0ir#ar 9ue u# &o#e# a to no % u# &o#e# seria autocontra"itrio3 U#a proposi2o sint%tica % a no;ana !tica3 To"as as con&eci"as pe a experiHncia so sint%ticas> no % poss!$e por si#p es an< ise "os conceitos "esco5rir $er"a"es co#o Lter2a;0eira 0oi u# "ia &:#i"oN6 ou LNapo co 0oi ,ran"e ,enera 3N 4as aant6 "i$ersa#ente "e Ui5nit= e outros 0i so0os anteriores6 no a"#itir< a con$erti"a6 9ue to"as as proposi2@es; sint%ticas pro$H# "a experiHncia3 Isto e$a;nos Y se,un"a "istin2o3 U#a proposi2o Le#p!ricaN % a 9ue no po"e con&ecer;se se# percep2o sens!$e 6 ou nossa ou "e uni teste#un&o aceito3 Tais so os 0actos "a &istria e "a ,eo,ra0ia6 as eis "a ciHncia6 se#pre 9ue o nosso con&eci#ento "a $er"a"e "epen"e "e "a"os "e o5ser$a2o3 *or outro a"o6 u#a proposi2o La prioriN % a 9ue6 e#5ora possa "erirar "a experiHncia6 se $H6 9uan"o con&eci"a6 ter 5ase "i$ersa "a experiHncia3 U#a crian2a 9ue apren"e arit#%tica po"e6 experiencian"o "uas 5o as e outras "uas 5o as o5ser$ar 9ue est< experiencan"o 9uatro 5o as> #as a proposi2o L"ois e "ois so 9uatroN no exi,e experiHncia> a proposi2o te# u#a certe=a a 9ue a in"u2o nunca po"e "ar a unia ei ,era 3 Neste senti"o to"as as "a #ate#<tica pura so a priori3 \T\ HIST@RIA DA oFILOSOFIA OCIDENT3^EL Hu#e pro$ara 9ue a ei "e causa i"a"e no % ana !tica6 "e on"e no po"er#os estar certos "a sua $er"a"e3 aant aceita 9ue e a % sint%tica6 #as ta#5%# % a hi6 co#o a arit#%tica e a ,eo#etria3 For#u ou por isso o pro5 e#a nestes ter#osK Co#o so poss!$eis 'ui=os sint%ticos a prioriJ A resposta % o te#a principa "a Cr!tica "a Ra=o *tira3 aant tin&a ,ran"e con0ian2a na sua so u2o3 Le$ou "o=e anos a procur<; a #as e# poucos #eses escre$eu o i$ro6 "epois "e a teoria ter to#a"o 0or#a3 Di= no pre0<cio "a pri#eira e"i2oK LOuso a0ir#ar 9ue nen&u# pro5 e#a #eta0isico6 0icou se# so u2o6 ou pe o #enos se# a c&a$e para o5tH; a3N No pre0<cio "a se,un"a e"i2o co#para;se a Copernico e "i= ter 0eito u#a re$o u2o copernicana e# 0i oso0ia3 Se,un"o aant6 o #un"o exterior apenas causa a #at%ria "a sensa2o6 #as a nossa #ente or"ena a #at%ria e# espa2o e te#po e 0ornece os conceitos co# 9ue se co#preen"e a experiHncia3 As coisas e# si6 causa "as sensa2@es6 so inco,nosci$eis> no existe# no espa2o e no te#po6 no so su5stAncias6 ne# po"e# "escre$er;se pe os conceitos ,erais 9ue aant c&a#a Lcate,oriasN3 Espa2o e te#po so su5'ecti$os6 parte "o nosso apare &o percepti$o3^ 4as por isso #es#o po"e#os estar certos "e 9ue to"a a experiHncia ter< caracter!sticas re aciona"as co# a ,eo#etria e a ciHncia "o te#po3 Usan"o se#pre cu os a=uis po"eis estar certos "e $er tu"o a=u Beste no % exe#p o "e aantC3 Se#e &ante#ente6 usan"o se#pre no esp!rito cu os espaciais6 te#os a certe=a "e $er se#pre no espa2o3 Assi# a ,eo#etria % a ph no senti"o "e ser $er"a"eira "e to"o o

experiencia"o6 #as no &< ra=o "e supor 9ue a ,u#a coisa an< o,a % $er"a"eira "as coisas;e#;si ;9ue no experiencia#os3 Espa2o e te#po6 "i= aant6 no so conceitos> so 0or#as "a Lintui2oN3 BA pa a$ra a e# % Ansc&auun,6 itera #ente Lo &ar paraN ou L$isoN3 A pa a$ra Lintui2oN6 tra"u2o aceita6 no % inteira#ente satis0atriaC3 No entanto &< conceitos a priori> so as "o=e Lcate,oriasN6 9ue aant "eri$a "as 0or#as "o si o,is#o3 Di$i"e#;se e# 9uatro ,rupos "e trHsK EC "a 9uanti"a"eK uni"a"e6 p ura i"a"e6 tota i"a"e> IC "a 9ua i"a"eK rea i"a"e6 ne,a2o6 i#ita2o> UC "a re a2oK su5stAncia;aci"ente6 causa;e0eito6 reciproci"a"e> TC "a #o"a i"a"eK possi5i i"a"e6 existHncia6 necessi"a"e3 Estas so su5'ecti$as no #es#o senti"o "o espa2o e "o te#po6 isto %6 so ap ic<$eis a 9ua 9uer experiHncia6 #as no &< ra=o para sup?; as ap ic<$eis a coisas;e#;si6 Muanto Y causa &< u#a inconse9uHncia6 por9ue aant consi"era as coisas;e#;si causa "as sensa2@es6 e as $o i2@es i$res causa "e ocorrHncias no espa2o e no te#po3 No se trata "e u#a ina"$ertHncia> % parte essencia "o siste#a3 FILOSOFIA 4ODERNA \Td U#a ,ran"e parte "a Cr!tica "a Ra=o *ura #ostra as 0a <cias resu tantes "e ap icar o espa2o6 o te#po ou as cate,orias a coisas no experiencia"as3 aant a0ir#a 9ue e# ta caso "e0ronta#os Lantino#iasN6 isto %6 proposi2@es #:tua#ente contra"itrias ca"a u#a "as 9uais po"e aparente#ente pro$ar;se3 aant apresenta 9uatro 0or#a"as por tese e ant!tese3 Na pri#eira "i= a teseK LO #un"o co#e2a no te#po e % i#ita"o no espa2oN3 Di= a ant!teseK LO #un"o no co#e2ou no te#po e % in0inito e# te#po e espa2o3N A se,un"a antino#ia pro$a 9ue to"a su5stAncia co#posta % e no % 0or#a"a "e partes si#p es3 A tese "a terceira antino#ia a0ir#a 9ue &< "uas esp%cies "e causa; i"a"e6 u#a se,un"a as eis "a nature=a6 outra a "a i5er"a"e> a ant!tese a0ir#a 9ue &< apenas a "as eis "a nature=a3 A 9uarta pro$a 9ue &< e no &< u# ser a5so uta#ente necess<rio3 Esta parte "a Cr!tica in0 uenciou He,e 6 cu'a "ia %ctica proce"e inteira#ente por #eio "e antino#ias3 E# u#a sec2o 0a#osa aant3 "e"ica;se a "e#o ir as pro$as pura#ente inte ectuais "a existHncia "e Deus3 Esc arece 9ue &< outras ra=@es para crer6 apresenta"as na Cr!tica "a Ra=o *r<tica> #as por ento c seu 0i# % pura#ente ne,ati$o3 H<6 "i= e e6 s trHs pro$as pura#ente racionais "a existHncia "e DeusK a onto ,ica6 a cos#o ,ica6 a 0isico;teo ,ica3 A onto ,ica "e0ine Deus co#o eD rea issi#u#6 o ser #ais rea 6 isto %6 su'eito "e to"os os pre"ica"os 9ue &e pertence# a5so uta#ente6 A0ir#a# os 9ue a 'u ,a# $< i"a 9ue6 sen"o a LexistHnciaN u# pre"ica"o ta su'eito "e$e ter esse pre"ica"o6 isto %6 "e$e existir3 aant o5'ecta 9UE a existHncia no % u# pre"ica"o3 Ce# ta ers i#a,ina"os6 "i= e e6 tH# oE #es#os pre"ica"os "e ce# ta ers reais3 A pro$a cos#o ,ica "i=K Se a ,u#a coisa existe6 existe u# sei a5so uta#ente necess<rio> ora eu sei 9ue existo6 portanto u# ser a5so u6 ta#ente necess<rio existe e "e$e ser o ens rea !ssi#u#3 aant a0ir#a 9uB o : ti#o passo "o ar,u#ento % no$a#ente o onto ,ico '< re0uta"o3 A pro$a 0!sico;teo ,ica % o ar,u#ento "o p ano #as e# tra'e #eta 0!sico3 A0ir#a 9ue o uni$erso re$e a u#a or"e#6 "e#onstrati$a "e pro psito3 aant trata co# respeito este ar,u#ento #as nota 9ue 9uan"B #uito "e#onstra u# Ar9uitecto6 no u# Cria"or6 e no "< portantB concep2o a"e9ua"a "e Deus3 Conc ui 9ue a :nica teo o,ia poss!$e "6 ra=o % a 5asea"a e# eis #orais ou3,uia"a por e as3

UT_ HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Deus6 i5er"a"e6 i#orta i"a"e ; "i= e e ; Lso i"eias "e ra=oN3 4as #5ora a ra=o pura 0or#e essas i"eias no po"e "e#onstrar; &es a rea ia"e3 A i#portAncia "e estas i"eias % pr<tica6 e re aciona"a co# a #ora 3 uso inte ectua puro "a ra=o con"u= a 0a <cias> o $er"a"eiro uso "iri; ^e;se a 0ins #orais3 O uso pr<tico "a ra=o $e# 5re$e#ente exposto prxi#o "o 0i# a Cr!tica "a Ra=o *ura e #ais "esen$o $i"o na Cr!tica "a Ra=o *r<ica BEd_\C3 O ar,u#ento % 9ue a ei #ora exi,e 'usti2a6 isto %6 0e ici"a"e porciona Y $irtu"e3 S a *ro$i"Hncia po"e asse,ur<; a e no e$i"ene#ente nesta $i"a3 H< portanto u# Deus e u#a $i"a 0utura3 E "e$e a$er i5er"a"e6 se# o 9ue no &a$eria $irtu"e3 O siste#a %tico "e aant6 exposto na 4eta0isica "a 4ora 6 te# coni"er<$e i#portAncia &istrica3 O i$ro 0a a "o L i#perati$o cate,ricoN6 ue pe o #enos co#o 0rase % con&eci"o 0ora "o circu o "os 0i so0os proissionais3 Co#o era "e esperar6 aant na"a te# co# o uti itaris#o ou co# ua 9uer "outrina 9ue "H Y #ora i"a"e u# 0i# exterior a e a3 Muer ; "i= e ; Lu#a #eta0isica "a #ora co#p eta#ente iso a"a6 se# #istura "e eo o,ia6 "e 0isica ou "e &iper0isica3N To"os os conceitos #orais ;coninua ;tH# 5ase e ori,e# a priori na ra=o3 A #ora s existe 9uan"o &o#e# actua se,un"o o "e$er> no 5asta 9ue o acto se'a ta co#o o e$er poc e ter prescrito3 O ne,ociante &onesto por interesse ou o &o#e# n"oso6 por i#pu so no so $irtuosos3 A essHncia "a #ora i"a"e "eri$a o conceito "e ei> por9ue e#5ora tu"o na nature=a actue se,un"o eis u# ser raciona po"e actuar se,un"o a i"eia "e ei> isto %6 por $onta"e3 i"eia "e u# principio o5'ecti$o6 9ue i#pe e a $onta"e6 ;c&a#a;se u#a r"e# "a ra=o e a 0r#u a % o i#perati$o3 H< "uas esp%cies "e i#perati$oK o &ipot%tico6 9ue "i=K LDe$es "e roce"er "e ta e ta #o"o se 9ueres o5ter ta e ta 0i#N> e o cate,rico6 ue i#p@e u#a ac2o co#o o5'ecti$a#ente necess<ria6 se# aten"er a ua 9uer 0i#3 O i#perati$o cate,rico % sint%tico e a priori3 aant "e"u= seu car<cter "o conceito "e eiK LSe penso no i#perati$o cate,rico6 sei i#e"iata#ente o 9ue e e ont%#3 *or9ue co#o i#perati$o cont%# ao a"o "a ei apenas a necessia"e "e ser a #<xi#a "e acor"o co# a ei6 #as a ei no cont%# con"i2o i#ita"ora6 na"a 0ica seno a ,enera i"a"e co# 9ue a #<xi#a "e$e conor#ar;se e 9ue apresenta o i#perati$o co#o necess<rio3 *ortanto o i#peati$o % u# s6 e "e 0acto esteK L*roce"e s#ente "e hr"o co# a #<xi#a ue possa ao #e#o te#po tornar;se ei ,era 3 OuK *roce"e "e #o"o 9ue a ua coc2o possa tornar; se atrar$%s "a tua $onta"e u#a ei natura ,era 3N FILOSOFIA AIODERNA \TQ

aant exe#p i0ica "i=en"o 9ue % in'usto pe"ir "in&eiro6 por9ue se to"os o 0i=esse# no &a$eria "in&eiro para ser e#presta"o3 De i,ua #o"o po"e con"enar o rou5o e o assass!nio> #as &< actos 9ue e e certa#ente repro$a #as no po"e con"enar pe os seus

princ!pios6 por exe#p o6 o suic!"io> era poss!$e u# &ipocon"r!aco "ese'ar 9ue to"os se suici"asse#3 A sua #<xi#a parece "ar "e 0acto u# 0i# necess<rio #as no u# crit%rio su0iciente "e $irtu"e3 *ara u# crit%rio iu0iciente te#os "e a5an"onar o ponto "e $ista pura#ente 0or#a "e aant e ter e# conta o e0eito "os actos3 4as e e acentua 9ue a $irtu"e no "epen"e "o resu ta"o "a ac2o #as "o princ!pio "e 9ue e a resu ta3 Conce"i"o isto6 na"a #ais concreto % poss!$e "o 9ue esta #<xi#a3 aant a0ir#a6 e#5ora o seu principio no i#p i9ue ta conse9uHncia6 9ue "e$e tratar;se ca"a &o#e# co#o 0i# e# si3 n u#a 0or#a a5stracta "a "outrina "os Direitos "o Ho#e# e e$anta as #es#as o5'ec2@es3 A"opta"a ri,orosa#ente6 seria i#poss!$e "eci"ir 9ua 9uer con0 ito "e interesses entre "uas pessoas3 As "i0icu "a"es so especia #ente c aras e# 0i oso0ia po !tica6 9ue exi,e certos princ!pios6 co#o o "as #aiorias6 9ue sen"o necess<rio sacri0ica o interesse "e a ,uns aos "e outros3 Se "e$e &a$er u#a %tica "o ,o$erno6 o 0i# "o ,o$erno "e$e ser u# s e o :nico co#pat!$e co# a 'usti2a % o 5e# "a co#uni"a"e3 4as % poss!$e interpretar o principio "e aant6 no co#o sen"o ca"a &o#e# 0i# a5so uto6 #as co#o sen"o to"os i,uais e# "eter#inar ac2@es 9ue a to"os a0ecta#3 Assi# interpreta"o6 po"e consi"erar;se 5ase %tica "a "e#ocracia6 e a o5'ec2o anterior no se ap ica3 O $i,or e a 0rescura "o esp!rito "e aant na $e &ice $H;se no trata"o so5re a *a= *erp%tua BEdQRC3 A"$o,a a 0e"era2o "e Esta"os i$res i,a"os por con$%nio 9ue pro!5a a ,uerra3 A ra=o ; "i= e e ; con"ena "eci"i"a#ente a ,uerra6 9ue s u# ,o$erno internaciona po"e e$itar3 A constitui2o ci$i "os Esta"os co#ponentes "e$eria ser Lrepu5 icanaN6 pa a$ra a 9ue "< o si,ni0ica"o "e separa2o "o executi$o e "o e,is ati$o3 No 9uer "i=er 9ue no &ou$esse rei> "e 0acto6 "i= 9ue % 0<ci u# ,o$erno per0eito e# u#a #onar9uia3 Escre$en"o conte#porAnea#ente ao Terror6 suspeita "a "e#ocracia> "i= 9ue "e necessi"a"e % "espotis#o6 "es"e 9ue esta5e ece u# po"er executi$o3 LO po$o e# con'unto 9ue to#a "ecis@es no so to"os #as u#a #aioria> "e #o"o 9ue a $onta"e uni$ersa se contra"i= a si #es#a e ao princ!pio "a i5er"a"e3N A 0rase #ostra a in0 uHncia "e Rousseau6 #as no "eri$a "e e e a i"eia i#portante "a 0e"era2o #un"ia para asse,urar a pa=3 Des"e EQUU este trata"o causou a 9ue"a "e aant e# "es0a$or no seu prprio pais3 \RF C3 HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Th aanteana "o Espa2o e Te#po3

A parte #ais i#portante "a Cr!tica "a Ra=o *ura % a "outrina "o espa2o e te#po3 *ropon&o;#e exa#in<; a a9ui critica#ente3 No % 0<ci exp ic<; a6 por9ue no % c ara3 (e# na Cr!tica "a Ra=o *ura e nos *ro e,o#ena> a se,un"a % a #ais 0<ci 6 #as #enos co#p eta "o 9ue na Cr!tica3 Tentarei expw; a to p aus!$e 9uanto possa> s "epois tentarei a critica3 aant sustenta 9ue os o5'ectos i#e"iatos "a percep2o se "e$e# e# parte Ys coisas exteriores e e# parte ao nosso apare &o perceptor3 Loc`e &a5ituara o #un"o Y i"eia "as 9ua i"a"es secun"<rias su5'ecti$ascores6 sons6 aro#as6 etc3 ; no pertencentes ao o5'ecto3 aant co#o Ber`e e1 e Hu#e6 e#5ora por outro ca#in&o6 $ai #ais on,e e consi"era su5'ecti$as ta#5%# as pri#<rias3 Na #aior parte "as $e=es aant no "u$i"a "e 9ue as nossas sensa2@es tH# causas 9ue e e c&a#a coisas;e#;si ou Lnoun/naN3 O 9ue nos aparece na percep2 o6 e e e c&a#a Lp&eno#enonN6 te# "uas partes> a "e$i"a ao o5'ecto6 9ue c&a#a Lsensa2oN6 e a su5'ecti$a6 9ue causa6ser o con'unto or"ena"o e# certas re a2@es3 Esta : ti#a parte % a 0or#a "o 0en?#eno> no % por si #es#a sensa2o e no "epen"e portanto "o a#5iente aci"enta > % se#pre a #es#a6 tra=e#o; a e# ns e % a phi6 por no "epen"er "a experiHncia3 U#a 0or#a pura "e sensi5i i"a"e

c&a#a;se Lintui2o puraN BA/isc&riuun,C3 H< "uas 0or#as "e essas ; o espa2o e o te#po ; u#a para o exterior6 outra para o interior3 *arece #ostrar 9ue espa2o e te#po so 0or#as a priori3 aant te# "uas c asses "e ar,u#entos6 u#a #eta0!sica6 outra episte#o ,ica6 ou co#o e e "i=6 transcen"enta 3 A pri#eira c asse % tira"a "irecta#ente "a nature=a "o espa2o e "o te#po6 a se,un"a6 in"irecta#ente "a possi5i i"a"e "a #ate#<tica pura3 Os ar,u#entos so5re o espa2o so #ais co#p etos "o 9ue os "o te#po6 por pensar;se 9ue os se,un"os so essencia #ente i,uais aos pri#eiros3 Muanto ao espa2o os ar,u#entos #eta0!sicos so 9uatroK EC O espa2o no % conceito e#pirico6 a5stra!"o "e experiHncias exteriores6 por9ue % pressuposto ao re0erire#;se as sensa2@es a a ,u#a coisa externa e a experiHncia externa s % poss!$e pe a presenta2o "e espa2o> IC O espa2o % presenta2o necess<ria a priori6 su5'acente e# to"a percep2o externa> por9ue no po"e#os i#a,inar 9ue no ia'a espa2o6 e#5ora possa#os i#a,inar 9ue na"a &< ne e> FILOSOFIA 4ODERNA \RE UC O espa2o no % conceito "iscursi$o ou ,era "e re a2@es ,erais entre coisas6 por9ue &< u# s espa2o "e 9ue os c&a#a"os Lespa2osN so parte e no exe#p os> TC O espa2o apresenta;se co#o #a,nitu"e "a"a in0inita6 9ue e# si cont%# to"as as partes "e espa2o> esta re a2 o % "i0erente "a "o conceito para os seus exe#p os> portanto no % u# conceito #as u#a An/&auiun,3 O ar,u#ento transcen"ente so5re o espa2o "eri$a "a ,eo#etria3 aant sustenta 9ue a ,eo#etria euc i"iana % a pr^ori6 e#5ora sint%tica6 isto %6 no "e"u=i$e apenas "a ,ica3 *o"e#os $er6 por exe#p o6 9ue6 "a"a a intersec2o "e "uas in&as rectas e# An,u o recto s u#a po"e tra2ar;se pe o ponto "e intersec2o e# An,u o recto co# as outras "uas3 Este con&eci#ento6 pensa e e6 no "eri$a "a experiHncia6 #as o ca#in&o :nico e# 9ue a #in&a intui2o po"e antecipar o 9ue ac&ar< no o5'ecto e se e e cont%# apenas a 0or#a "a #in&a sensi5i i"a"e ante"atan"o su5'ecti$a#ente as i#press@es reais3 Os o5'ectos sens!$eis "e$e# o5e"ecer Y ,eo#etria por9ue e a respeita aos nossos r#"os "e perce5er6 e portanto no po"e#os perce5er "e outro #o"o3 Isto exp ica ser a ,eo#etria a pd^od^ e apo"ictica e#5ora sint%tica3 Os ar,u#entos so5re o te#po so essencia #ente os #es#os #as a arit#%tica su5stitui a ,eo#etria co# a a e,a2o "e 9ue contar exi,e te#po3 Exa#ine#os ca"a u# "e estes ar,u#entos3 O pri#eiro ar,u#ento #eta0!sico so5re o espa2o "i=K LO espa2o no % conceito e#pirico e a5stracto "e experiHncias externas3 *or9ue para certas sensa2@es po"ere# re0erir;se a a ,u#a coisa 0ora "e #i# Bisto %6 e# posi2o no espa2o "i0erente "a #in&aC e "epois para po"er perce5H; as co#o exteriores6 e ao a"o u#as "as outras6 e no co#o #era#ente "i0erentes6 #as e# u,ares "i0erentes6 a 5ase "e$e ser '< a presenta2o "o espa2o B=u# +run"e ie,eA N3 *ortanto a experiHncia externa s % poss!$e atra$%s "a presenta2o "o espa2o3 A 0rase L0ora "e #i# Bisto %6 e# posi2o no espa2o "i0erente "a #in&aCN % "i0!ci 3 Co#o Lcoisa;e#;siN no estou e# parte a ,u#a e na"a #e % espacia #ente exterior> s o #eu corpo6 co#o 0en#%no6 po"e ser enten"i"o3 Assi#6 o 9ue se conc ui rea #ente % o 9ue $e# na se,un"a parte "o ar,u#ento6 9uer "i=er6 9ue perce5o coisas "i0erentes e# "i0erentes u,ares3 A i#a,e#

9ue aco"e % a "e u# cria"o "e $esti<rio6 9ue pen"ura "i0erentes casacos e# "i0erentes ca5i"es> os ca5i"es '< "e$e# existir #as a su5'ecti$i"a"e "o cria"o or"ena os casacos3 H< a9ui6 co#o e# to"a a teoria "e aant "a su5'ecti$!"a"e "o espa2o e te#po6 u#a "i0icu "a"e 9ue e e nunca parece ter $isto3 Mue % 9ue nos \RI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL e$a a or"enar os o5'ectos co#o 0a2o e no outro #o"oJ *or9ue $e'o6 por exe#p o6 os o &os "as pessoas aci#a "a 5oca e no a5aixoJ Se,un"o aarit6 o &os e 5oca existe# co#o coisa;e#;si e causa# os #eus perceptos separa"os6 #as ne es na"a correspon"e Y "isposi2o espacia Ya #in&a percep2o3 Co# isso contrasta a teoria 0!sica "as cores3 No supo#os 9ue na #at%ria &< cores no senti"o e# 9ue as tH# os nossos perceptos6 #as pensa#os 9ue a "i0erentes cores correspon"e# "i$ersos co#pri#entos "e on"a3 4as co#o as on"as en$o $e# espa2o e te#po6 no po"e &a$er6 para aarit6 on"as na causa "os nossos perceptos3 Se6 por outro a"o6 espa2o e te#po "os nossos perceptos tH# contrap<rti"a no #un"o "a #at%ria6 corno a 0!sica a"#ite6 ento a ,eo#etria % ap ic<$e a essa contraparti"a6 e 0a &a# os ar,u#entos "e aarit3 aarit pensa 9ue o esp!rito or"ena o #ateria 5ruto "a sensa2o6 #as nunca pensa 9ue % necess<rio "i=er por 9ue % essa a or"e# e no outra3 Muanto ao te#po a "i0icu "a"e % ain"a #aior6 pe a intruso "a causa i"a"e> perce5e;se o re A#pa,o antes "o tro$o> u#a coisa;e#;si6 A6 causou a #in&a percep2o "o re A#pa,o6 e outra coisa;e#;si6 B6 causou a #in&a percep2o "o tro$o> #as A no prece"e B6 "es"e 9ue o te#po s existe na re a2o entre perceptos3 *or 9ue % ento 9ue "uas coisas inte#porais A e B pro"u=e# e0eito e# te#pos "i0erentesJ Isto "e$e ser inteira#ente ar5itr<rio se aarit te# ra=o e no &< re a2o entre A e B correspon"ente ao 0acto "e 9ue o percepto causa"o por A % anterior ao causa"o por B BVC 3 O se,un"o ar,u#ento #eta0!s!co % o "e po"er#os i#a,inar espa2o $a=io6 #as no ausHncia "e espa2o *arece;#e 9ue nen&u# ar,u#ento s%rio po"e assentar no 9ue posso ou rio posso i#a,inar3 4as ne,o a possi5i ! "a"e "e i#a,inar espa2o se# a ,u#a coisa ne e3 *o"e#os ii;na,inar;nos a o &ar para o c%u e# noite escura e ne$oenta6 #as esta#os ns #es#o no espa2o e i#a,ina#os as nu$ens 9ue no po"e#os $er6 O espa2o "e aarit6 co#o notou (ai&in,er6 % a5so uto co#o o "e Ne/ton e no apenas u# siste#a "e re a2@es3 4as no $e'o co#o possa i#a,inar;se o espa2o a5so tito $a=io3 O terceiro ar,u#ento #eta0!siB;o "i=K 6O espa2o no % conceito "iscursi$o6 ou6 corno se "i= ,era "e re a2@es "e coisas ,erais6 rrins intui2o pura3 *or9ue6 M6;n pri#eiro u,ar6 po"e#os aperias i#a,inar Bsi6r&e; uorsteEEcnC u# espa2o> e se 0a a#os "e espa2osN si,ni0ica#os apenas ICartB6s "e u# e :nico3 Essas partes nio po"e# prece"er o to"o BIBc ]Cro&E^VE/E BEKE eausa i"a"e p6iii 4int eia;sB; L%on Brutis2&$Ie,6 ^6E ui Bousu546 p&136^i9ur66 *3U3F36 *aris3 BR3F3C FILOSOFIA 4ODERNA \RU co#o partes333 #as pensa"as ne e3 Z essencia #ente :nico> ne e o con'unto est< s nas i#ita2@es3N De a9ui conc ui 9ue o espa2o % intui2o a priori3 O n:c eo "e este ar,u#ento % ne,ar a p ura i"a"e "o espa2o #es#o3 O 9ue c&a#a#os Lespa2osN ne# so exe#p os "e u# conceito ,era Lu# espa2oN ne# partes "e u# a,re,a"o> no enten"o 9ua se'a6 se,un"o aant6 o status ,ico "e e as6 #as "e 9ua 9uer #o"o so su5se9uentes ao espa2o3 *ara 9ue# aceita a concep2o re aciona "o espa2o6 co#o prYtica#ente 0a=e# to"os os #o"ernos6 este ar,u#ento % nu o pois ne# Lo espa2oN ne# os espa2os so su5stanti$os3

O 9uarto ar,u#ento #eta0!sico "estina;se a pro$ar 9ue o espa2o intui2o e no conceito3 A pre#issa % Lo espa2o % i#a,ina"o Bou apresenta"o6 $or,este tC co#o #a,nitu"e in0inita "a"a3N Z a $iso "e u# &o#e# 9ue $i$e e# re,io p ana6 co#o a@ni,s5er,> no $e'o co#o o &a5itante "e u# $a e a pino po"eria a"opt<; a3 Z "i0! ci $er co#o po"e ser "a"a a ,u#a coisa in0inita3 Eu pensaria 9ue a parte "o espa2o "a"a % a po$oa"a "e o5'ectos "e percep2o6 e 9uanto Ys outras partes te#os s o senti#ento "a possi5i i"a"e "e #o$i#ento3 E se to $u ,ar ar,u#ento po"e intro"u=ir;se6 os astrno#os #o"ernos #antH# 9ue o espa2o no % in0inito #as ,ira e# $o ta co#o a super0!cie "o , o5o3 O ar,u#ento transcen"enta Bou episte#o ,icoC #ais 5e# exposto nos *ro e,o#zna % #ais "e0ini"o 9ue os ar,u#entos #eta0isicos6 e ta#5%# #ais "e0ini"a#ente re0ut<$e 3 A L,eo#etriaN6 co#o sa5e#os a,ora6 % o no#e "e "ois estu"os "i0erentes3 *or u# a"o a ,eo#etria pura "e"u= conse9uHncias "e axio#as6 se# a$eri,uar se so L$er"a"eirosN> na"a cont%# 9ue no $en&a "a ,ica6 e no % Lsint%ticaN e no precisa "e 0i,uras6 co#o as "os co#pHn"ios> por outro a"o6 &< a ,eo#etria co#o ra#o "e 0!sica6 co#o se $H6 por exe#p o6 na teoria ,era "a re ati$i"a"e> essa % u#a ciHncia e#pirica6 e# 9ue os axio#as se in0ere# "e #e"i"as6 e "i0ere# "os "e Euc i"es3 Assi#6 "as "uas esp%cies "e ,eo#etria u#a % a priori #as no sint%tica6 outra sint%tica #as no a priori3 Fica in$a i"a"o o ar,u#ento transcen"enta 3 Consi"ere#os a,ora as 9uest@es `anteanas "o espa2o na ,enera i"a"e3 Se a"optar#os o ponto "e $ista "os 0!sicos6 "e tere# os perceptos causas externas6 #ateriais Be# certo senti"oC conc uire#os 9ue to"as as 9ua i"a"es reais "os perceptos so "i0erentes "os "as suas causas i#perce5i"as3 #as 9ue &< si#i ari"a"e estrutura entre o siste#a "os perceptos e o "as causas3 H<6 por exe#p o6 corre a2o entre cores Bco#o perce5i"asC e co#pri#entos "e on"a Bin0eri"os pe os 0!sicosC3 H< corre a2o senie &ante entre espa2o6 co#o e e#ento nos perceptos6 e espa2o co#o e e#ento "o \RT HIST:RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL siste#a "e causas "os perceptos3 Tu"o ca5e na #<xi#a L#es#a causa6 #es#o e0eitoN co# a sua o5$ersa L"i0erentes e0eitos6 "i0erentes causasN3 Assi#6 por exe#p o6 9uan"o u# percepto $isua A aparece Y es9uer"a "o percepto $isua B6 supor!a#os &a$er a ,u#a correspon"Hncia entre a causa "e A e a "e B3 Te#os nesta concep2o "ois espa2os6 u# su5'ecti$o outro o5'ecti$o6 u# experiencia"o6 outro #era#ente in0eri"o3 4as no &< "i0eren2a a este respeito entre espa2os e outros aspectos "a percep2o6 co#o cores ou sons3 To"os6 nas 0or#as su5'ecti$as6 so con&eci"os e#pirica#ente> to"os6 nas 0or#as o5'ecti$as6 so in0eri"os por u#a #<xi#a co#o a "a causa2o3 Na"a 'usti0ica u#a "i0eren2a 9ua 9uer entre o nosso con&eci#ento "o espa2o e o "a cor6 "o so#6 ou "o aro#a3 Muanto ao te#po o caso % outro6 pois se aceitar#os a cren2a e# causas i#perce5i"as "os perceptos o te#po o5'ecti$o "e$e ser i"Hntico ao su5'ecti$o> seno ca!#os na "i0icu "a"e '< a u"i"a "o re A#pa,o e "o tro$o3 Ora re0 ita;se e# u# caso co#o esteK u# &o#e# 0a a;nos6 ns respon"e#os e e e ou$e3 O seu 0a ar6 e o seu ou$ir a nossa resposta esto para ns e# #un"o i#perce5i"o> e nesse #un"o6 o pri#eiro prece"e o outro3 A %# "e isso6 o seu 0a ar prece"e o nosso ou$ir no #un"o o5'ecti$o "a 0!sica> % c aro 9ue a re a2o Lprece"eN "e$e ser a #es#a e# to"as estas proposi2@es3 *ortanto6 ao passo 9ue &< u# senti"o i#portante e# 9ue o espa2o perceptua % su5'ecti$o6 no &< senti"o e# 9ue o te#po perceptua se'a su5'ecti$o3 Os ar,u#entos anteriores assenta# e# 9ue6 co#o 0e= aant6 os perceptos so causa"os por Lcoisas;e#;siN ou6 co#o ns "ir!a#os6 por e$entos no #un"o "a 0!sica3 4as esta

5ase no % "e #o"o a ,u# ,ica#ente necess<ria3 *osta "e parte6 "eixa# os perceptos "e ser6 e# senti"o i#portante6 Lsu5'ecti$os6c6 pois na"a &< a 9ue se contrapon&a#3 A Lcoisa;e#;siN6 e e#ento in0e i= "a 0i oso0ia "e aant6 0oi posta "e parte pe os sucessores i#e"iatos por cair e# a ,u#a coisa se#e &ante ao so ipsis#o3 As inconsistHncias "e aant e$ara# ine$itY$e #ente os 0i so0os so5 a sua in0 uHncia a a"optar rYpi"a#ente ou a "irec2o e#p!rica ou a a5so utista> 0oi a : ti#a 9ue pre"o#inou na 0i oso0ia a e# at% "epois "a #orte "e He,e 3 O sucessor i#e"iato "e aant6 Fic&te BEd\I;E_ETC6 p?s "e parte as Lcoisas;e#;siN e e$ou o su5'ecti$is#o 9uase Y insensate=3 A0ir#a 9ue o eu % rea i"a"e : ti#a6 e existe6 por9ue se pRe a si #es#o> o no;eu6 rea i"a"e su5or"ina"a6 ta#5%# existe6 por ser posto pe o eu6 Fic&te no % i#portante co#o 0i so0o #as co#o 0un"a"or terico "o naciona is#o a e#o6 pe os Disni^rsos Y Na2o A e# para incitar os a e#es a resistir FILOSOFIA 4ODERNA \RR a Napo eo6 "epois "a 5ata &a "e Iena3 O ou co#o conceito #eta0!sico 0Yci #ente se con0un"iu co# o e#pirico Fic&te> "es"e 9ue o eu era a e#o6 se,uiu;se 9ue os a e#es era# superiores a to"as as outras na2@es3 L Ter car<cter e ser a e#oN6 "i= Fic&te6 Lsi,ni0ica in"u5itY$e #ente o #es#o3N So5re ta 5ase e e 0e= 5rotar u#a 0i oso0ia co#p eta "e tota itaris#o naciona ista6 "e ,ran"e in0 uHncia na A e#an&a3 O seu sucessor i#e"iato6 Sc&e in, BEddR;E_RTC6 0oi #ais cor"ato #as no #enos su5'ecti$o3 Esta$a estreita#ente i,a"o aos ro#Anticos a e#es> 0i os0ica#ente6 e#5ora 0a#oso no seu te#po6 no % i#portante3 O "esen$o $i#ento "a 0i oso0ia `anteana 0oi o "e He,e 3 CA*ITULO NGI CORRENTES FILOS@FICAS DO SIICULO GIG A $i"a inte ectua "o s%cu o xix 0oi por $<rios #oti$os #ais co#p exa "o 9ue a "e 9ua 9uer i"a"e anterior3 *ri#eiroK a sua <rea era #aior> a A#%rica e a R:ssia contri5u!ra# ar,a#ente6 e a Europa "eu niaior aten2o Y 0i oso0ia in"ica6 anti,a e #o"erna3 Se,un"oK a ciHncia6 9tie ti$era a principa 0onte "e reno$a2o no s%cu o x$ii6 0e= no$as con9uistas6 especia #ente e# 5io o,ia6 ,eo o,ia e 9u!#ica or,Anica3 TerceiroK a pro"u2o #ecAnica a terou a estrutura socia e "eu ao &o#e# no$a concep2o "o seu po"er so5re o #eio 0!sico3 MuartoK urna re$o ta pro0un"a6 tanto 0i os0ica corno po !tica6 contra os siste#as "e pensa#ento e# po !tica e e# econo#ia6 atacou #uitas creneas e instituic@es at% ento in"iscut!$eis3 Esta re$o ta te$e B uas 0or#as "i0erentes6 u#a rori; ntica6 outra raciona ista Buso estas pa a$ras e# senti"o i5era 3C A re$o ta ro#Antica $ai "e B1ron6 Sc&open&auer e Niet=sc&e a 4usso ini e I it er6 a raciona ista co#e2a corn os 0i so0os 0ranceses "a Re$o u2 o6 passa6 u# pouco #ais 5ran"a6 e# 4prx e $ai "ese#5ocar Y .issia So$i%tica3 O pre"o#!nio inte ectua "a A e#an&a % no$o 0actor corri in!$io e# aant3 6ei5ni=6 e#5ora a e#o6 escre$eu 9ua^3;6c se#pre e# ati# ou 0rancHs e a sua 0i oso0ia te# pe9uena in0 uHncia a e#3 O i"ea is#o a c;nio ps;`anteano6 assi# co#o a 0i oso0ia a e# u terior6 so6 pe o contr<rio6 pro0un"a#ente in0 uencia"os pe a &istria a e#> #uito "o 9ue parec;;; sin,u ar na especu a2o 0i os0ica a e# re0 ecte o esta"o "e3 esp!rito "e u#a na2o $i,orosa6 pri$a"a por aciB entes6 &istrico;6 "a sua natura p9rt^6 "o po"er3 A A e#an&a "e$era a sua posi2ao intBJrnaB;iona ao Sacro I#p%; I*ILOSOFIA 4ODERNA \Rd

rio Ro#ano6 #as o i#pera"or per"era ,ra"ua #ente o contr? e "os seus s:5"itos no#inais3 O : ti#o i#pera"or po"eroso 0oi Car os ( e "e$ia o seu po"er aos seus "o#!nios "e Espan&a e "os *a!ses Baixos3 A Re0or#a e a +uerra "os Trinta Anos "estru!ra# o 9ue resta$a "a uni"a"e a e# "eixan"o $<rios pe9uenos principa"os Y #ercH "a Fran2a3 S no s%cu o x$iii u# Esta"o ,er#Anico6 a *r<ssia6 resistira aos 0ranceses> por isso Fre"erico 0oi c&a#a"o o +ran"e> #as a *r:ssia6 #es#a 0oi "errota"a e# Iena por Napo eo3 A ressurrei2o prussiana co# Bis#arc` consi"erou;se re$i$escHncia "o passa"o &erico "e A arico6 Car os 4a,nokBar5a;Rui$a3 B*ara os a e#es Car os 4a,no6 % a e#o6 no 0rancHsC3 Bis#arc` re$e ou o seu senti"o "a &istria 9uan"o "isseK LNs no ire#os a Canossa3N 4as a *r:ssia6 po itica#ente pre"o#inante6 esta$a cu tura #ente #ais atrasa"a "o 9ue ,ran"e parte "o Oci"ente a e#o> isso exp ica no tere# #uitos a e#es e#inentes6 inc uso +oet&e6 a#enta"o a "errota 6"e Iena3 A A e#an&a6 no co#e2o "o s%cu o xix apresenta extraor"in<ria "i$ersi"a"e cu tura e econ#ica3 Na *r: ssia este &< ain"a ser$i"o> a aristocracia rura i#er,ia e# 5ue ica i,norAncia e os tra5a &a"ores no tin&a se9uer ru"i#entos "e e"uca2o3 A A e#an&a Oci"enta tin&a esta"o su'eita a Ro#a na anti,ui"a"e> tin&a si"o in0 uencia"a pe a Fran2a "es"e o s%cu o x$ii> 0ora ocupa"a pe os ex%rcitos re$o ucion<rios 0ranceses e a"9uirira institui2@es to i5erais co#o as "a Fran2a3 A ,uns pr!ncipes 0ora# inte i,entes6 patronos "e artes e ciHncias co#o os "o Renasci#ento> o #ais not<$e exe#p o % o "o ,ro;"u9ue "e .ei#ar6 protector "e +oet&e3 A #aior parte "e e es opun&a;se natura #ente Y uni"a"e a e#6 9ue &es "estruiria a in"epen"Hncia3 Era# portanto antipatriotas6 co#o #uitos &o#ens not<$eis 9ue "e e es "epen"ia#6 e a 9ue# Napo eo pareceu #ission<rio "e cu tura #ais a ta "o 9ue a "a A e#an&a3 +ra"ua #ente6 "urante o s%cu o xix6 a cu tura "a A e#an&a protestante prussiani=ou;se3 Fre"erico;o;+ran"e6 co#o i$r%;pensa"or e a"#ira"or "a 0i oso0ia 0rancesa6 es0or2ou;se por 0a=er "e Ber i# u# centro cu tura > a Aca"e#ia "e Ber i# te$e co#o presi"ente perp%tuo u# 0rancHs e#inente6 4aupertuis6 9ue in0e i=#ente 0oi $iti#a "o ri"!cu o #orta "e (o taire3 Os es0or2os "e Fre"erico6 assi# co#o os "e outros "espotas cu tos "o te#po6 inc u!ra# re0or#a econ#ica ou po !tica> tu"o o 9ue se conse,uiu 0oi u# ,rupo "e inte ectuais assa aria"os3 Depois "a sua #orte 0oi ain"a na A e#an&a oeste 9ue se encontrara# os &o#ens cu tos6 na sua #aioria3 A 0i oso0ia a e# este$e #ais i,a"a co# a *r:ssia "o 9ue a iteratura e a arte3 aant 0oi s:5"ito "e Fre"erico;o;+ran"e> Fic&te e He,e TI \R_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

0ora# pro0essores e# Ber i#3 aant 0oi pouco in0 uencia"o pe a *r:ssia> te$e at% "esenten"i#ento co# o ,o$erno prussiano6 pe a sua teo o,ia i5era 3 4as Fic&te e He,e 0ora# int%rpretes 0i os0icos "a *r:ssia e a5rira# o ca#in&o Y i"enti0ica2o u terior "o patriotis#o ,er#anico co# a a"#ira2o pe a *r:ssia3 A sua o5ra nesse aspecto 0oi re0or2a"a pe os ,ran"es &istoria"ores a e#es6 especia #ente por 4onunsen e Treitsc&`e3 *or 0i# Bis#arc` persua"iu a na2o a e# a aceitar a uni0ica2o so5 a c&e0ia "a *r:ssia e assi# "eu a $itria aos e e#entos "e car<cter #enos internaciona "a cu tura a e#3 E# to"o o perio"p u terior Y #orte "e He,e a #aior parte "a 0i oso0ia aca"%#ica per#aneceu tra"iciona e por isso pouco i#portante3 A 0i oso0ia e#pirista 5ritAnica pre"o#inou na In, aterra at% o 0i# "o s%cu o e e# Fran2a u# pouco #enos te#po>

"epois6 ,ra"ua #ente aant e He,e con9uistara# as Uni$ersi"a"3es "e Fran2 a e In, aterra6 pe o 9ue respeita aos pro0essores "e 0i oso0ia t%cnica> #as o #o$i#ento a0ectou #uito pouco o p:5 ico e"uca"o6 por9ue entre os &o#ens "e ciHncia &a$ia poucos a"erentes3 Os escritores 9ue pro on,ara# a tra"i2o aca"%#ica [ ]o&n Stuart 4i 6 "o a"o e#pirista6 Lot=e6 Si,/art6 Bra" e1 e Bosan9uet6 "o a"o "o i"ea is#o a e#o ; no esta$a# na pri#eira 0i a "os 0i so0os isto %6 no i,ua a$a# os &o#ens cu'os siste#as tin&a# a"opta"o no con'unto3 A 0i oso0ia aca"%#ica este$e #uitas $e=es "esni$e a"a "o pensa#ento #ais $i,oroso "a %poca6 por exe#p o nos s%cu os x$i e x$ii 9uan"o ain"a era principa #ente esco <stica3 Muan"o assi# % ao &istoria"or "e 0i oso0ia interessa# #enos os pro0essores "o 9ue os &ere,es no;pro0 issioiiais3 A #aioria "os 0i so0os "a Re$o u2o Francesa co#5inou a ciHncia co# cren2as associa"as co# Rousseau3 He $etius e Con"orcet po"e# consi"erar;se t!picos "a co#5ina2o "e raciona is#o e entusias#o3 He $etius BEdER;dEC te$e a &onra "e $er o seu i$ro De *Esprit con"ena"o pe a Sor5onne e 9uei#a"o pe o carrasco3 Bent&a# eu;o e# Ed\Q e i#e"iata#ente se consa,rou aos princ!pios "a e,is a2o6 "i=en"oK LO 9ue Bacon 0oi no #un"o 0!sico 0oi He $etius no #un"o #ora 3 O #un"o #ora te# a,ora o seu Bacon6 #as o seu Ne/ton ain"a &< "e $ir3N ]a#es 4i ,uiou;se por He $etius na e"uca2o "e seu 0i &o ]o&n Stuart3 Se,uin"o a "outrina "e Loc`e "e 9ue o esp!rito % u#a t<5ua rasa6 He $etius consi"erou as "i0eren2as in"i$i"uais "e$i"as inteira#ente Y e"uca2o> e# ca"a in"i$!"uo o ta ento e $irtu"es so e0eito "a instru2o3 O ,Hnio "e$e;se #uitas $e=es Y sorteK se S&a`espeare no ti$esse si"o apan&a"o na ca2a 0urti$a teria si"o #erca"or "e 3 O seu interesse pe a e,is a2o $e# "a "outrina "e 9ue os principais instrutores "a a"o escHncia FILOSOFIA 4ODERNA \U so as 0or#as "e ,o$erno e as conse9uentes #aneiras e costu#es3 O &o#ens nascera# i,norantes6 no est:pi"os> a e"uca2o % 9ue os estE pi"i0ica3 Na %tica6 He $etius 0oi uti itarista> consi"erou 9ue o pra=er % o 5e# e# re i,io 0oi "eista e ar"ente#ente antic erica 3 E# teoria "o con&eci #ento a"optou u#a $erso si#p i0ica"a "e Loc`eK LEsc areci"os po Loc`e sa5e#os 9ue "e$e#os as i"eias6 e portanto a a #a6 aos r,o "os senti"os3 N A sensi5i i"a"e 0!sica ;"i= e e ; % causa :nica "as nossa ac2@es6 pensa#entos6 paix@es e socia5i i"a"e3 Discor"a i&teira#ente " Rousseau 9uanto ao $a or "o con&eci#ento6 a 9ue "< #uito a to $a oi A sua "outrina % opti#ista ^ois 9ue s u#a per0eita e"uca2o torn per0eito o &o#e#3 H< u#a su,esto "e 9ue seria6 0<ci conse,uir e"uca, per0eita se os pa"res 0osse# postos "e parte3 Con"orcet BEdTU;QTC te# opini@es se#e &antes Ys "e He $etius #a #ais so5 in0 uHncia "e Rousseau3 Di= 9ue os "ireitos "o &o#e# po"ei "e"u=ir;se "e u#a s $er"a"e6 a "e e e ser sens!$e 6 capa o= "e raciocina e ter i"eias #orais6 "e on"e se se,ue no po"ere# os &o#ens ser "i$!"i"c entre ,o$ernantes e s:5"itos6 5ur @es e 5ur a"os3 LEstes princ!pios pe c 9uais o ,eneroso Si"ne1 "eu a $i"a6 e a 9ue Loc`e i,a a autori"a"e "o se no#e6 0ora# "epois exp icita"os e "esen$o $i"os por Rousseau3N L5c`i "i= e e6 0oi o pri#eiro a #arear os i#ites "o con&eci#ento &u#ani O seu L#%to"o 0icou sen"o o "e to"os os 0i so0os6 e6 ap ican"o;o Y #ora Y po !tica e Y econo#ia6 a5rira# a estas ciHncias ca#in&o 9uase tA se,uro co#o o "as ciHncias naturais3N

Con"orcet % a"#ira"or "a Re$o u2o A#ericana3 LSi#p es senE co#u# nos "i= 9u [e &a5itantes "as ;co nias 5ritAnicas nasci"os "o outi a"o "o At Antico tin&a# precisa#ente oos "ireitos "os nasci"os no #er o"iano6 "e +reen/ic&3N A Constitui2o "os Esta"os Uni"os;"i=5aseia;se e# "ireitos naturais e a Re$o u2o A#ericana 0e= con&eci"c os "ireitos6 "o &o#e# e# to"a a Europa6 "o6 Ne$a ao +ua"a 9ui$ir3 B princ!pios "a Re$o u2o Francesa6 no entanto6 so L#ais puros6 precisp e pro0un"os "o 9ue os "os a#ericanos3N Isto 0oi escrito 9uan"o ain^ escon"i"o "e Ro5espierre> pouco "epois 0oi preso3 4orreu na priso6 riu % incerta a nature=a "a #orte3 Acre"ita$a na i,ua "a"e "as #u &eres> in$entou a teoria #a t&i siana #as se# as conse9uHncias tristes 9ue te$e para 4a t&us por9i a i,a$a co# a i#ita2o "a nata i"a"e3 O pai "e 4a t&us 0oi "iscipu "e Con"orcet e por esse #o"o con&eceu 4aIt&us a teoria3 Con"orcet era ain"a #ais opti#ista e entusiasta "o 9ue He $etiu *ensa 9ue se,uin"o os princ!pios "a Re$o u2o Francesa "esapareceriaK \\F HIS T@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

to"os os #a es sociais3 Foi ta $e= u#a 5oa sorte no ter $i$i"o a %# "e EdQT3 As "outrinas "os 0i so0os re$o ucion<rios 0ranceses6 co# #enos entusias#o e #uito #aior preciso6 0ora# e$a"as a In, aterra pe os 0i so0os ra"icais6 "e 9ue# era c&e0e recon&eci"o Bent&a#3 Bent&a# a princ!pio s se interessou pe o "ireito> pouco a pouco o seu interesse a#p iou;se e as suas opini@es tornara#;se #ais su5$ersi$as3 Depois "e E_F_ era repu5 icano6 parti"<rio "a i,ua "a"e "as #u &eres6 ini#i,o "o i#peria is#o e "e#ocrata se# "iscusso3 De$e a ,u#as opini@es a ]a#es 4i 3 A#5os crHe# na o#nipotHncia "a e"uca2o3 A sua a"op2o "o princ!pio La #aior 0e ici"a"e para o #aior n:#eroN "e$ia;se se# ":$i"a a u# senti#ento "e#ocr<tico6 #as i#p ica$a oposi2o Y "outrina "os "ireitos "o &o#e#6 9ue e e ru"e#ente caracteri=a$a co#o Lse# senti"oN3 Os 0i so0os ra"icais "i0ere# e# $<rios aspectos "e &o#ens co#o He $etius e Con"orcet3 *or te#pera#ento era# pacientes e 9ueria# tra5a &ar as suas teorias e# por#enores pr<ticos3 Da$a# ,ran"e i#portAncia Y econo#ia6 9ue 'u ,a$a# ter "esen$o $i"o co#o ciHncia3 Ten"Hncias entusi<sticas6 Y #aneira "e Bent&a# e Stuart 4i I6 #as no "e 4aIt&us ou "e ]a#es 4i I6 era# #uita $e= contrasta"as por essa LciHnciaN e e# especia pe a triste $erso #a t&usiana "a teoria "a popu a2o6 se,un"o a 9ua os assa aria"os na sua #aioria "e$ia# se#pre rece5er excepto "epois "e u#a peste6 o #!ni#o "o in"ispens<$e Y sua $i"a e "e suas 0a#! ias3 Outra ,ran"e "i0eren2a entre os 5ent&a#itas e os seus pre"ecessores 0ranceses era o con0 ito $io ento na In, aterra in"ustria entre patr@es e assa aria"os6 9ue "eu ori,e# aos sin"icatos e ao socia is#o3 Neste con0 ito os 5ent&a#itas6 naV ,enera i"a"e6 esta$a# "o a"o patrona contra a c asse oper<ria3 4as o seu : ti#o representante6 ]o&n Stuart 4i "eixou ,ra"ua #ente "e a"erir Ys opini@es "o pai6 e co# o te#po tornou;se ca"a $e= #enos &osti ao3 socia is#o e #enos con$enci"o "a $er"a"e eterna "a econo#ia c <ssica3 Se,un"o a sua auto5io,ra0ia6 este processo co#e2ou pe a eitura "os poetas ro#Anticos3 Os 5ent&a#itas6 "e co#e2o re$o ucion<rios #o"era"os6 ,ra"ua #ente "eixara# "e sH; o6 e# parte pe'o Hxito e# con$erter o ,o$erno 5ritAnico parcia #ente Y sua concep2o6 e# parte por oposi2o Y 0or2a crescente "o sin"ica is#o e "o socia is#o3 Os &o#ens re$o ta"os contra a tra"i2o era#6 co#o $i#os6 "e "uas esp%cies6 raciona ista e

ro#Antica6 e#5ora e# a ,uns6 co#o Con"orcet6 se co#5ine# os "ois e e#entos3 Os 5ent&a#itas era# 9uase tota #ente raciona istas 5e# co#o os socia istas6 e# re$o ta contra e es e contra a or"e# econ#ica existente3 O #o$i#ento s $eio a a"9uirir 0i oso0ia co#p eta co# 4arx6 a 9ue 0are#os re0erHncia3 FILOSOFIA 4ODERNA i E#5ora "eri$a"as a#5as "a Re$o u2o Francesa e "os 0i so0os i#B "iata#ente anteriores6 a 0or#a ro#Antica "a re$o ta % #uito "i0erent "a raciona ista3 A pri#eira $H; se e# B1ron6 se# tra'e 0i os0ico6 #as ei Sc&open&auer e Niet=sc&e usa a in,ua,e# "a 0i oso0ia3 Ten"e a e e$a a $onta"e Y custa "o inte ecto6 a i#pacientar;se co# as ca"eias "e racic c!nios6 a , ori0icar certas 0or#as "e $io Hncia3 Na po !tica pr<tica te= i#portAncia co#o a ia"a "o naciona is#o3 *or ten"Hncia6 seno se#pr "e 0acto6 ten"e a ser &osti Y c&a#a"a co#u#ente ra=o6 e anticienti0ic^ A ,u#as "as suas 0or#as #ais extre#as encontra#;se entre os anai 9uistas russos6 #as na R:ssia pre$a eceu por 0i# a 0or#a raciona ist "a re$o ta3 Foi a A e#an&a6 se#pre #ais suscept!$e ao ro#antis#o " 9ue 9ua 9uer outro pa!s6 9ue "eu sa!"a ,o$erna#enta Y 0i oso0ia ant^ ;raciona "a $onta"e nua3 At% a,ora as 0i oso0ias 9ue consi"er<#os ti$era# inspira2o tra"i6 ciona 6 iter<ria ou po !tica3 4as &ou$e "uas outras 0ontesK a ciHncia e pro"u2o #ecAnica3 A se,un"a co#e2ou a ter in0 uHncia terica e# 4ar e "es"e ento a"9uiriu i#portAncia crescente3 A pri#eira 0oi i#portant "es"e o s%cu o x$ii #as to#ou no$a 0or#a "urante o xix3 O 9ue 0ora# +a i eu e Ne/ton para o s%cu o x$ii 0oi Dar/in par o xix3 A sua teoria te# "uas partes3 *or u# a"o6 a "outrina "a e$o u2B e# 9ue as "i0erentes 0or#as "e $i"a se "esen$o $e# "e u#a ancestra i "a"e co#u#3 Esta "outrina6 &o'e aceita e# ,era 6 0ora exposta po La#arc` e pe o a$? "e Dar/in6 Eras#us6 para no citar Anaxi#an"rB Dar/in acu#u ou i#ensas pro$as "a "outrina6 e na se,un"a parte acrE "itou ter "esco5erto a causa "a e$o u2o3 Deu assi# Y "outrina u# popu ari"a"e e u# peso cient!0ico 9ue nunca ti$era #as "e #o"o nen&ur a in$entou3 A se,un"a parte "a "outrina "e Dar/in % a uta pe a existHr cia e a so5re$i$Hncia "os #ais aptos3 To"os os ani#ais e p antas se #u tip ica# #ais "epressa "o 9ue a nature=a po"e a5astecH; os> por isso er ca"a ,era2o #orre# #uitos antes "e po"ere# repro"u=ir;se3 Mue % 9u "eter#ina o 9ue so5re$i$er<J E# certa extenso6 se# ":$i"a6 puro acasB #as &< outra causa #ais i#portante3 E# re,ra6 ani#as e p antas no s i,uais aos pais6 #as "i0ere# e$e#ente por excesso ou "e0eito e# to"a as caracter!sticas #ensur<$eis3 E# "a"o a#5iente os #e#5ros "a #es# esp%cie uta# por so5re$i$er e os #ais 5e# a"apta"os ao a#5iente tHr #aior pro5a5i i"a"e3 *ortanto entre as $aria2@es casuais os6#ais 0a$c r<$eis prepon"eraro entre os a"u tos "e ca"a ,era2o3 Assi#6 "e i"a" e# i"a"e6 o $ea"o corre #ais "epressa6 a ,ira0a te# o pesco2o #aioS *assa"o 5astante te#po6 Dar/in pensa 9ue este #ecanis#o exp ica on,o "esen$o $i#ento "es"e o proto=o<rio ao \\I HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Esta parte "a "outrina "ar/iniana 0oi #uito "iscuti"a e a #aioria "os 5i o,os 'u ,a;a6 su'eita a restri2@es i#portantes3 4as no % isto 9ue #ais i#porta ao &istoria"or "as i"eias "o s%cu o xix3 No ponto "e $ista &istrico o 9ue interesse % a extenso 0eita por Dar/in ao con'unto "a $i"a "a econo#ia3 caracteristica "os ra"icais 0i so0os3 O #oti$o;0or2a "a e$o u2o %6 se,un"o e e6 u#a esp%cie "e econo#ia 5io ,ica e# u# #un"o "e co#peti2o i$re3 Foi a "outrina "a popu a2o "e 4aIt&us6 a#p ia"a ao #un"o "os ani#ais e p antas6 9ue su,eriu a Dar/in a uta pe a existHncia e a so5re$i$Hncia "os #ais aptos co#o 0onte "e e$o u2o3

Dar/in era i5era #as a sua teoria te$e conse9uHncias "e certo #o"o ini#i,as "o i5era is#o tra"iciona 3 A "outrina "a i,ua "a"e "os &o#ens e "e 9ue as "i0eren2as entre a"u tos se "e$e# s Y e"uca2o era inco#pati$e co# a a0ir#a2o "e "i0eren2as con,%nitas entre #e#5ros "a #es#a esp%cie3 Se6 co#o "i=ia La#arc`6 e Dar/in conce"ia at% certo ponto6 as caracteristicas a"9uiri"as era# &er"<$eis6 esta oposi2o Ys i"eias "e He $etius po"ia atenuar;se u# tanto> #as parecia 9ue s as con,enitais se &er"a$a#6 Y parte poucas excep2@es se# i#portAncia3 Assi# as "i0eren2as con,enita!s entre os &o#ens a"9uiria# $a or 0un"a#enta 3 Outra conse9uHncia "a teoria "a e$o u2o in"epen"ente "o #ecanis#o "an$iniano % a "e 9ue se os &o#ens e ani#ais tH# ori,e# co#u#6 e se os &o#ens se "esen$o $era# ,ra"ua #ente "e criaturas 9ue i,nora#os se era# ou no &u#anas6 e# 9ue 0ase "e e$o u2o co#e2ara# os &o#ens ou os seus antepassa"os se#i;&o#ens a ser i,uaisJ Se o *it&ecantro^pus crectus ti$esse si"o e"uca"o po"eria pro"u=ir u#a o5ra co#o a "e Ne/tonJ O &o#e# "e *i t"o/n po"eria escre$er a poesia "e S&a`espeare se a ,u%# pu"esse con"en<; o a ca2a"or 0urti$oJ U# i,ua it<ria "eci"i"o 9ue respon"a a0ir#ati$a#ente $er;se;< o5ri,a"o a consi"erar as a5e &as i,uais ao &o#e#3 E por 9ue parar nas a5e &asJ No $e'o co#o opor ar,u#ento ao $oto "as ostras3 U# parti"<rio "a e$o u2o #anter< 9ue no s a "outrina "a i,ua "a"e "os &o#ens #as as "os "ireitos "o &o#e# so con"ena"as pe a 5io o,ia6 "es"e 9ue acentua tanto a "istin2o entre &o#ens e ani#ais3 4as &< outro aspecto "o i5era is#o re0or2a"o pe a "outrina "a e$o u2oK a cren2a no pro,resso BEC3 Tanto 9uanto o esta"o "o #un"o per#ite opti#is#o a e$o u2o 0oi 5e#; $in"a para os i5erais6 9uer na 5ase6 9uer por 0ornecer no$os ar,u#entos contra a teo o,ia orto"oxa3 At% 4arx6 BEC O eitor portu,uHs "isp@e "e u#a Interessante intro"u2o Y an< ise "o ;conceito #o"erno "e Lpro,resso^c no estu"o "e (3 4a,a &es;(i &ena6 *ro,resso;Histria 5re$e "e u#a i"eia6 Coi#5ra6 EQUQ BR3*3C FILOSOFIA 4ODERNA \\U e#5ora a sua "outrina se'a e# certos aspectos pr%;"ar/iniana6 "ese'a "e"icar o seu i$ro a Dan$in3 O prest!,io "a 5io o,ia e$ou &o#ens in0 uencia"os pe a ciHncia a ap icar ao #un"o cate,orias 5io ,icas "e pre0erHncia Ys #ecAnicas3 Tu"o se 3supun&a e# e$o u2o e era 0<ci i#a,inar u#a 0ina i"a"e i#anente> a "espeito "e Dar/in6 #uitos &o#ens $ira# na e$o u2o ra=@es "e cren2a e# u# propsito cs#ico3 A concep2o "e or,anis#o pareceu a c&a$e "e exp ica2o6 tanto cient!0ica co#o 0i os0ica6 "as eis naturais6 e a concep2 o at#ica "o s%cu o x$iii 0oi ti"a por ca"uca3 Este ponto "e $ista c&e,ou a in0 uenciar a 0!sica terica3 E# po !tica e$ou a p?r e# re e$o a co#uni"a"e co#o oposta ao in"i$!"uo6 e# &ar#onia co# o po"er crescente "o Esta"o6 e co# o naciona is#o6 9ue po"ia 0ir#ar;se na "outrina "a so5re$i$Hncia "os #ais aptos6 ap ican"o;a no aos in"i$!"uos #as Ys na2@es3 4as a9ui entra#os na re,io "as concep2@es cient!0icas6 su,eri"as a u# p:5 ico $asto por "outrinas cient!0icas #a co#preen"i"as3 En9uanto a 5io o,ia se opun&a Y concep2o #ecAnica "o #un"o a t%cnica econ#ica #o"erna ia e# senti"o contr<rio3 At% aos 0ins "o s%cu o x$iii a t%cnica cienti0ica6 oposta Y "outrina cient!0ica6 no pesou #uito na opini o3 S co# o in"ustria is#o e a co#e2ou a actuar no pensa#ento "os &o#ens6 e at%6 por a ,u# te#po6 o e0eito 0oi #ais ou #enos in"irecto3 Os 0i so0os t%cnicos e# ,era no tH# contacto co# a #a9uinaria3 Os ro#Anticos $He# e "etesta# a 0ea "a"e pro"u=i"a pe o in"ustria is#o e# u,ares at% ento 5e os e a $u ,ari"a"e Bassi# a consi"era#C "e &o#ens enri9ueci"os no

Lne,cioN3 Isto e$ou;os a opore#;se Y c asse #%"ia6 9ue Ys $e=es6os e$ou a u#a esp%cie "e a ian2a co# os ca#pe@es "o pro etaria"o3 En,eIs aprecia$a Car 1Ee se# perce5er 9ue Car 1Ee "ese'a$a no a e#ancipa2o "os oper<rios6 #as a sua su'ei2o a esp%cie "e patr@es 9ue tin&a# ti"o na I"a"e 4%"ia3 Os ^ocia istas sau"a$a# o in"ustria is#o6 #as "ese'a$a# i5ertar os tra5a &a"ores in"ustriais "a su'ei2o ao po"er "os patr@es3 Fora# in0 uencia"os pe o in"ustria is#o nos pro5 e#as consi"era"os #as no #uito nas i"eias e#pre,a"as para a so u2o3 O e0eito #ais i#portante "a pro"u2o #ecAnica no 9ua"ro i#a,inati$o "o #un"o 0oi o au#ento i#enso "o senti"o "o po"er &u#ano6 EQ6^ apenas ace era2o "o processo $in"o "a aurora "a &istria6 9uan"o o &o#e# re"u=iu o seu #e"o "as 0eras pe a in$en2o "as ar#as6 e o "a 0o#e pe a in$en2o "a a,ricu tura3 4as a ace era2o 0oi ta 9ue #u"ou ra"ica #ente a $iso "os 9ue "o#ina$a# os po"eres cria"os pe a t%cnica #o"erna3 4ontan&as e cataratas era# 0en?#enos naturais> a,ora u#a #ontan&a incon$eniente po"e ser "estrui"/ e u#a 9ue"a "e <,ua :ti po"e ser cria"a3 \\T HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Dantes &a$ia "esertos e re,i@es 0%rteis> a,ora o "eserto6 se se enten"er 9ue $a e a pena6 po"e 0 orir co#o a rosa6 e a re,io 0%rti tornar;se "eserta por opti#istas insu0iciente#ente cient!0icos3 Dantes6 os ca#poneses $i$ia# co#o os pais e os a$s e cria# o 9ue e es tin&a# cri"o> ne# to"o o po"er "a I,re'a p?"e "esenrai=ar as ceri#nias pa,s6 a 9ue se $estiu tra'e cristo6 i,an"o;as a santos ocais3 A,ora po"e# as autori"a"es "ecretar 9ue os 0i &os "os ca#poneses estu"e# nas esco as e trans0or#ar; &es a #enta i"a"e "e a,ricu tores e# u#a ,era2o3 *arece 9ue assi# se 0e= na R:ssia3 De a9ui entre os 9ue "iri,e# ne,cios6 ou os 9ue co# e es tH# contacto6 no$a cren2a no po"er> pri#eiro o po"er "o &o#e# so5re a nature=a6 e "epois o po"er "os ,o$ernantes so5re seres &u#anos cu'as cren2as e aspira2@es procura# contro ar6 por propa,an"a ;cient!0ica6 especia #ente a e"uca2o6 O resu ta"o % u#a "i#inui2o "e 0ixi"e=> #u"an2a nen&u#a parece i#poss!$e 3 A nature=a % #ateria 5ruto> ta#5%# o % a parte &u#ana 9ue no participa e0ecti$a#ente no ,o$erno3 Certas concep2@es $e &as representa$a# a cren2a nos 3 i#ites "o po"er &u#ano3 As "uas principais era# Deus e a ;$er"a"e Bno "i,o 9ue este'a# ,iba#ente i,a"asC3 Essas concep2@es ten"e# a "esaparecer3 Se no ne,a"as6 per"e# a i#portAncia e s se #antH# super0icia #ente3 To"a a concep2o % no$a6 e i#poss!$e 3 "i=er co#o a &u#ani"a"e se &e a"aptar<3 ]< pro"u=iu ,ran"es catac is#os e outros "ecerto pro"u=ir<3 Construir u#a 0i oso0ia capa= "e utar co# &o#ens intoxica"os pe a perspecti$a "o po"er 9uase i i#ita"o e co# a apatia "os i#potentes % a tare0a actua #ais pre#ente3 E#5ora #uitos sincera#ente creia# na i,ua "a"e &u#ana e na "e#ocracia terica6 a i#a,ina2o "o &o#e# #o"erno % pro0un"a#ente a0ecta"a pe o #o"e o "e or,ani=a2o socia resu tante "a "a in":stria no s%cu o xix e 9ue % essencia #ente anti"e#ocr<ticai *or u# a"o &<3 c&e0es "e in":stria6 por outro #assas "e oper<rios3 Esta "esrui2o interna "a "e#ocracia no 0oi ain"a recon&eci"a pe o ci"a"o $u ,ar e# pa!ses "e#ocr<ticos6 #as preocupou a #aioria "os 0i so0os "es"e He,e 6 e o contraste por e es "esco5erto entre o interesse "os #uitos e o "os poucos ac&ou expresso pr<tica no 0ascis#o3 Entre os 0i so0os6 Niet=c&e no se en$er,o3n&a$a "e estar ao a"o "os poucos6 4arx inteira#ente ao a"o "os #uitos3 Bent&a#6 0oi ta $e= o : nico &o#e# i#portante 9ue tentou conci iar interesses6 e por isso incorreu na &osti i"a"e "as "uas partes3

For#u ar u#a %tica #o"erna satis0atria "as re a2@es &u#anas seria essencia para recon&ecer as i#ita2@es necess<rias "o po"er "o &o#e# so5re o a#5iente no;&u# ano e os i#ites "ese'<$eis "o po"er "e uns so5re os outros3 CA*!TULO GGEI HE+EL O #o$i#ento ps;`anteano "a 0i oso0ia a e# cu #inou e# He,B BEddF;E_UEC6 9ue6 e#5ora #uitas $e=es criticasse aant6 o seu siste# no po"eria ter sur,i"o se aant no ti$esse existi"o3 Te$e ,ran"e in0 uHr cia6 &o'e "i#inu!"a no s ne# principa #ente na A e#an&a3 No 0ir "o s%cu o xix6 os principais 0i ;so0os aca"%#icos a#ericanos e in, ese era# "ec ara"a#ente &e,e ianos3 A %# "e isso6 #uitos te o,os prote3;6 tantes a"optara# a sua "outrina6 e a sua 0i oso0ia "a &istria in0 ui6 #uito na teoria po !tica3 4arx6 co#o se sa5e6 0oi "isc!pu o "e He,e n 'u$entu"e e o seu siste#a prprio cont%# i#portantes 0ei2@es "o "e He,bV6 4es#o 9ue Bco#o % #eu parecerC 9uase to"as as "outrinas "e He,e se'ar 0a sas6 e e conser$a i#portAncia no #era#ente &istrica6 co#o repre sentante "e certa esp%cie "e 0i oso0ia6 9ue e# out3;os % #enos corrent e #enos co#preensi$a3 A sua $i"a te# poucos 0actos "e re e$o3 Muan"o no$o o #isticis#i atraiu;o e "e certo; #o"o as suas concep2@ es u teriores po"e# consi"erar;s3 inte ectua i=a2o "a si < anterior $iso #!stica3 Ensinou Fi oso0ia6 pri #eiro e# Iena6 co#o *ri$at"o=ent ; e e in0or#a 9ue ter#inou a s/ FehhIo,ia "o Esp!rito na $%spera "a 5ataV &a "e Iena ;"epois en Nure#5uer,6 "epois co#o pro0essor e# Hei"ee5er, BE_E\;E_C e 0ina #ente e# Ber i#6 "e E_E_ at% Y #orte3 No 0i# "a $i"a era patriota prus siano6 ea ;ser$i"or "o Esta"o6 9ue se co#pra=ia na sua recon&eci"a pree #inHncia 0i os0ica> #as na 'u$entu"e "espre=ou a *r:ssia e a"#iroi Napo eo6 a ponto "e a e,rar;se co# a $itria "e Iena3 \\\ HIST@RIA3 DA FILOSOFIA OCIDENTAL

A 0i oso0ia "e He,e % #uito "i0!ci > "ir;se;ia ser o #ais "i0!ci "e co#preen"er "e to"os os ,ran"es 0i so0os3 Antes "e entrar e# por#enores po"e ser :ti u#a caracteri=a2o ,era 3 Do seu interesse pe o #isticis#o conser$ou a cren2a na irrea i"a"e "o "iscreto> no $ia o #un"o co#o co ec2o "e uni"a"es6 <to#os ou a #as6 su5sistente ca"a u# "e e es3 A su5sistHncia aparente "as coisas 0initas parecia; &e i uso> na"a % : ti#a e co#p eta#ente rea seno o to"o3 4as "i0eria "e *ar#%ni"es3 e Spino=a conce5en"o;o no co#o su5stAncia #as co#o siste#a co#p exo ta 9ue po"er!a#os c&a#ar; &e or,anis#o3 As coisas aparente#ente separa"as no so #era i uso6 pora [ue tH# o #aior ou #enor ,rau "e rea i"a"e consistente e# sere# aspectos "o to"o6 9ue % o 9ue se $H 9uan"o so pensa"os $er"a"eira#ente3 De a9ui natura #ente a "es,ra2a "a rea i"a"e "o te#po e espa2o co#o tais por9ue a sua rea i"a"e co#p eta en$o $eria separa2o e #u tip ici"a"e3 Tu"o isto "e$e pro$ir "a L$isoN #!stica> a e a5ora2o inte ectua "a"a nestes i$ros $eio #ais tar"e3 He,e a0ir#a 9ue o rea % raciona e o raciona % rea > #as este Lrea N no % o "os e#piristas3 E e a"#ite ;;;e at% insiste ;9ue os L0actosN "os e#piristas so e "e$e# ser irracionais> s "epois "e trans0or#a"os6 conce5en"o;os co#o aspectos "o to"o6 se $H sere# racionais3 No entanto6 a i"enti0ica2o "o rea e "o raciona e$a Y co#p acHncia insepar<$e "a cren2a "o 9ue Lo 9ue %6 % 5e#3N

Ao to"o co#p exo c&a#a He,e Lo A5so uto3N O a5so uto % espiritua 3 Re'eita a concep2o "e Spino=a "e 9ue e e te# co#o atri5utos a extenso e o pensa#ento3 Duas caracter!sticas "istin,ue# He,e "e outros &o#ens co# #eta0!sica #ais ou #enos se#e &anteK u#a6 o re e$o "a"o Y L,ica3 He,e pensa 9ue a nature=a "a Rea i"a"e po"e "e"u=ir;se "a con"i2o :nica "e no ser contra"itria> outra B i,a2o Y pri#eiraC6 o #o$i#ento tri<"ico c&a#a"o L"ia %cticaN3 Os seus i$ros #ais i#portantes so "uas L,ih e tH# "e ser enten"i"as se 9uiser#os enten"er os seus pontos "e $ista e# outras #at%rias3 A L,ica no senti"o &e,e iano %6 se,un"o "i=6 o #es#o 9ue a #eta0!sica6 e "i0erente "o 9ue assi# se c&a#a e# ,era 3 A sua concep2o % 9ue 9ua 9uer pre"ica"o $u ,ar ap ica"o ao to"o % autocontra"itrio3 *o"e to#ar;se u# exe#p o i#per0eito na teoria "e *ar#%ni"es6 "e 9ue o Uno6 rea i"a"e :nica6 % es0%rico3 Na"a % es0%rico se# u# i#ite6 9ue i#p ica pe o #enos espa2o $a=io exterior3 *ortanto supor es0%rico o uni$erso co#o to"o % autocontra"itrio3 BEste ar,u#ento po"eria "iscutir;se entran"o na ,eo#etria no;euc i"iana6 #as ser$ir< co#o exe#p o3C *o"e "ar;sp FILOSOFIA 4ODERNA \\d

outro exe#p o ain"a #ais i#per0eito6 9ue He,e no usaria3 *o"e "i=er;se se# contra"i2o aparente 9ue 4r3 A % tio> #as se 9 u!ser#os "i=er 9ue o uni$erso % tio ter!a#os "i0icu "a"es3 U# tio % u# &o#e#39ue te# u# so5rin&o6 e o so5rin&o % u#a pessoa separa"a "o tio> portanto u# tio no po"e ser o to"o "a Rea i"a"e3 O exe#p o ser$e ta#5%# para a "ia %ctica63 9ue consiste e# tese6 ant!tese e s!ntese3 *ri#eiro "i=e#osK LA rea i"a"e % u# tio3N n a tese3 4as a existHncia "e u# tio i#p ica a "e u# so5rin&o3 Co#o na"a existe seno o A5so uto6 e a,ora a0ir#a#os a existHncia "e u# so5rin&o6 po"e#os conc uirK LO A5so uto % ;u# so5rin&o3 N n a ant!tese> #as po"e 0a=er;se a #es#a o5'ec2o co#o no caso "o tio> portanto te#os "e conc uir 9ue o A5so uto se co#p@e "e tio e so5rin&o3 ri a s!ntese3 4as a s!ntese ain"a no satis0a= por9ue u# &o#e# po"e ser tio s se te# ir#o ou ir# 9ue % pai "o so5rin&o3 Te#os pois "e a ar,ar o uni$erso ao irn;`o ou ir#6 co# a #u &er ou o #ari"o3 De #o"o 9ue po"e#os ser e$a"os por #era 0or2a "a ,ica6 "e u# pre"ica"o "o A5so uto Y conc uso "a "ia %ctica6 9ue % a Li"eia a5so utaN3 E# to"o este processo &< u#a assun2o su5'acente "e 9ue na"a po"e ser rea #ente $er"a"eiro seno acerca "a rea i"a"e co#o to"o3 *ara esta assun2o su5'acente &< u#a 5ase na ,ica tra"iciona 9ue consi"era e# to"as as proposi2@es u# su'eito e u# pre"ica"o3 Assi# ca"a 0acto consiste e# a ,u#a coisa 9ue te# "a"a proprie"a"e3 Se,ue;se 9ue as re a2@es no po"e# ser reais "es"e 9ue en$o $e# "h coisas6 no u#a3 LTioN % u#a re a2o6 e u# &o#e# po"e ser tio se# o sa5er3 Nesse caso6 "e u# ponto "e $ista e#p!rico6 o &o#e# no % a0ecta"o por ser tio> no te# 9ua i"a"e 9ue no ti$esse antes6 se se enten"er por L9ua3 i"a"eN a ,u#a coisa necess<ria para "escre$H; o ta 9ua %6 0ora "as re a2@es co# outras pessoas e coisas3 O ca#in&o :nico e# 9ue o su'eito;pre"ica"o ,ico po"e sair "a "i0icu "a"e % "i=er 9ue a $er"a"e no % s proprie"a"e "o tio ne# "o so5rin&o6 #as "o co#posto tio;e; so5rin&oDes"e 9ue to"as as coisas6 excepto o To"o6 se re aciona# co# coisas exteriores6 se,ue;se 9ue na"a inteira#ente $er"a"eiro po"e "i=er;se "e coisas separa"as e 9ue "e 0acto s o To"o % rea 3 Isto se,ue;se "irecta#ente "e 9ue LA e B so "oesN no % proposi2o su'eito;pre"ica"o e portanto na ,ica tra"iciona no po"e &a$er ta proposi2o3 *ortanto no &< assi# "uas coisas no #un"o> portanto s o To"o co#o uni"a"e % rea 3

O ar,u#ento anterior est< apenas i#p !cito no siste#a6 co#o no "e #uitos outros #eta0!sicos3 A ,uns exe#p os "o #%to"o "ia %ctico "e He,e po"ero torn<; o #ais inte i,!$e 3 Co#e2a o ar,u#ento "a sua E\6,ica pe a proposi2o \\_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL L O A5so uto % Ser puro3 N A"#ita#os este % se# "esi,nar 9uais9uer 9ua i"a"es3 4as6o puro ser se# 9ua i"a"es % na"a> o 9ue e$a Y ant!teseK LO A5so uto % na"a3N Da tese e "a ant!tese passa#os Y s!ntese3 A unio "e ser e no ser % e$o $er6 e assi# "i=e#osK LO A5so uto % e$o $er3N 4as ta#5%# no 5asta6 por9ue te# "e &a$er a ,u#a coisa 9ue e$o $a3 Assi# a nossa concep2o "a Rea i"a"e se "esen$o $e e# correc2o cont!;6 nua "e erros pr%$ios to"os pro$in"os "e a5strac2o errnea6 por to#ar u#a coisa 0inita ou i#ita"a pe o To"o3 LAs6 i#ita2@es "o 0inito no $H# #era#ente "o exterior> e a sua #es#a nature=a % causa "a sua a5;ro,a2 o e pe o seu prprio acto e e passa ao seu contr<rio3N Se,un"o He,e 6 o processo % essencia Y co#preenso "o resu ta"o3 Ca"a 0ase u terior "a "ia %ctica cont%# as anteriores co#o se 0osse so u2o> nen&u#a % inteira#ente inuti i=a"a #as te# u,ar prprio co#o #o#ento "o To"o3 n pois i#poss!$e c&e,ar Y $er"a"e excepto se,uin"o to"os os passos "a "ia %ctica3 O con eci#ento co#o to o te# #o$i#ento tria ico3 Co#e2a co# a percep2o sens!$e 63 e# 9ue s &< consciHncia "o o5'ecto3 Depois6 pe a critica c%ptica "os senti"os6 torna;se pura#ente su5'ecti$o3 *pr 0i# c&e,a Y 0ase "o autocon&eci#ento e# 9ue su'eito e o5'ecto '< no so "istintos3 Assi# a consciHncia "e si % a #ais a ta 0or#a "e con&eci#ento3 Este "e$e ser "ecerto a caso "o siste#a "e He,e 6 por9ue a #ais a ta 0or#a "e con&eci#ento "e$e ser a possu!"a pe o A5so uto6 e o A5so uto % o To"o6 on"e na"a &< exterior para con&ecer3 Se,un"o He,e 6 no #e &or pensa#ento as i"eias torna#;se 0 uentes e #istura"as3 (er"a"e e 0a si"a"e no se contrap@e#6 co#o e# ,era se crH> na"a % inteira#ente 0a so e na"a "o 9ue ns con&ece#os % inteira#ente $er"a"eiro3 L*o"e#os6 con&ecer "e #o"o 0a soN6 co#o ao atri5uir $er"a"e a5so uta a u#a in0or#a2o separa"a3 A u#a per,unta co#oK LOn"e nasce C%sarJN &< resposta certa6 $er"a"eira e# certo senti"o #as no no 0i os0ico3 *ara a 0i oso0ia La $er"a"e % o to"oN e na"a parcia % inteira#ente $er"a"eiro3 LA Ra=oN 6 "i= He,e 6 L% a certe=a consciente "e ser to"a a rea i"a"e3N Isto no si,ni0ica ser u#a pessoa separa"a to"a a rea i"a"e> na sua separa2o no % "e to"o rea #as o 9ue ne a % rea % a sua participa2o na Rea i"a"e co#o to"o3 A participa2o au#enta na propor2o "irecta e# 9ue so#os #ais racionais3 A I"eia A5so uta6 co# 9ue ter#ina a L,ica6 % se#e &ante ao Deus "e Aristte es3 n^ pensa#ento pensante "e si #es#o3 C aro 9ue o A5so uto s po"e pensar;se a si #es#o6 "EIs"e 9ue na"a #ais &< excepto as nossas parciais e errneas 0or#as "e apreen"er a Rea i"a"e3 Disse#os 9ue o Esp!rito % a :nica rea i"a"e e 9ue o seu pensa#ento se re0 ecte e# si FILOSOFIA 4ODERNA \\Q #es#o pe a autoconsciHncia3 So #uito o5scuras as pa a$ras reais co# 9ue se "e0ine a I"eia A5so uta3 .a ace tra"u= assi#K LA I"eia A5so uta3 A i"eia co#o uni"a"e "a i"eia su5'ecti$a e o5'ecti$a % a no2o "a I"eia;no2o cu'o o5'ecto B+e,enstan"C % a I"eia co#o ta e para a 9ua o o5'ecto BO5'e`tC % a I"eia ; o5'ecto 9ue a5ran,e to"as as caracter!sticas na sua uni"a"e3N

O ori,ina a e#o ain"a % #ais "i0!ci BEC A essHncia "a 9uesto % contu"o u# pouco #enos co#p ica"a "o 9ue He,e a 0a= parecer3 A I"eia A5so uta % pensa#ento puro pensan"o acerca "o pensa#ento puro3 EI tu"o o 9ue Deus 0a= atra$%s "as i"a"es ; $er"a"eira#ente u# Deus "e pro0essor3 He,e prosse,ueK LEsta uni"a"e % portanto o A5so uto e to"a a $er"a"e6 a I"eia 9ue se pensa a si #es#o3N *asso a u#a sin,u ar 0ei2o "a 0i oso0ia "e He,e 6 9ue a "istin,ue "a "e * ato6 *o otino ou Spino=a3 E#5ora a rea i"a"e : ti#a se'a inte#pora 6 e o te#po u#a i uso "e$i"a Y nossa incapaci"a"e "e $er o To"o6 o te#po;processo est< e# Inti#a re a2o co# o processo pura#ente ,ico "a "ia %ctica3 A &istria "o #un"o a$an2 ou "e 0acto atra$%s "as cate,orias6 "es"e o Ser *uro6 na C&ina B"e 9ue He,e na"a sa5ia seno 9ue e a existiaC at% a I"eia A5so uta6 9ue parece ter si"o rea i=a"a 9uase6 se no tota #ente6 no Esta"o3 prussiano3 No $e'o a ,u#a 'usti0ica2o6 na 5ase "a sua prpria #eta0isica6 para a concep2o "e 9ue ;a &istria "o #un"o repete as transi2@es "a "ia %ctica6 e#5ora se'a a tese "esen$o $i"a3 na Fi oso0ia "a Histria3 Era u#a tese interessante 9ue "a$a uni"a"e e si,ni0ica"o Ys re$o u2@es "os ne,cios &u#anos3 Co#o outras teorias &istricas6 exi,iu para parecer p aus!$e a ,u#a "istorso "e 0actos e consi"er<$e i,norAncia3 He,e co#o 4arx e Spen, er #ais tar"e6 possu!a# as "uas 9ua i"a"es3 S^ sin,u ar 9ue u# processo apresenta"o co#o cs#ico se ten&a rea i=a"o no nosso p aneta e na #aior parte prxi#o "o 4e"iterrAneo3 Ne# &< ra=o6 se a rea i"a"e % inte#pora 6 para 9ue as : ti#as partes "o processo incorpore# #ais a tas cate,orias "o 9ue as parte;Q anteriores6 a no ser 9ue a"opte#os a &iptese 5 as0e#a "e o uni$erso ir apren"en"o ,ra"ua #ente a 0i oso0ia "e He,e 3 Se,un"o He,e o processo te#pora % "es"e o #enos ao #ais per0eito e# senti"o %tico e ,ico3 Os "ois senti"os para e e no se "istin,ue# $er"a"eira#ente por9ue a per0ei2o ,ica consiste e# ser u# to"o per; BEC A "e0^nE2o e# a e#o %K LDer Be,ri00 "er I"ee6 "e# "ie I"ee ais so c&e "er +e,enstan"6 "e# "as O5'e`t sie ist3N Excepto e# He,e 6 +e,enstan" e O5'e`t so sinni#os3 \dF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 0eita#ente en a2a"o6 se# 0ios 9ue5ra"os6 se# partes in"epen"entes6 #as uni"as6 co#o u# corpo &u#ano6 ou #ais ain"a6 co#o u# esp!rito raciona e# u# or,anis#o "e partes inter"epen"ententes e to"o o tra5a &o enca#in&a"o a u# 0i#> e isso ta#5%# constitui a per0ei2o #ora 3 A ,u#as cita2@es exe#p i0icaro a teoria "e He,e 3 LCo#o 4erc:rio6 c\n"utor "e a #as6 a I"eia % o ,uia "os po$os e "o #un"o> e o Esp!rito6 a $onta"e raciona e necessita"a "e esse con"utor6 % e 0oi o "iri,ente "os e$entos "a &istria #un"ia 3 Con&ecer esse Esp!rito na sua 0un2o "e ,uia % o o5'ecto "a nossa e#presa actua 3 N LO :nico pensa#ento 9ue a 0i oso0ia tra= Y conte#p a2o "a &istria % a si#p es concep2o "e Ra=o> essa Ra=o % so5erana;"o #un"o> a &istr!a "o #un"o portanto apresentase;nos e# processo raciona 3 Esta con$ic2o e intui2o % u#a &iptese no "o#!nio "a &istria co#o ta 3 No "a 0i oso0ia no % &iptese3 *ro$a;se por con&eci#ento especu ati$o 9ue a Ra=o ; % este ter#o "e$e a9ui 5astar;nos6 se# in$esti,ar a re a2o existente entre o Uni$erso e o ser "i$ino ; % Su5stAncia assi# co#o *o"er In0inito> o seu prprio in0init< #ateria su5'a= a to"a a $i"a natura [ espiritua 9ue ori,ina6 co#o ta#5%# a For#a In0inita6 a9ue a 9ue p@e [ #ateria e# #o$i#ento o3 A Ra=o % a su5stAncia "o uni$erso3 LMue esta Li"eiaN ou LRa=oN % a (er"a"eira6 a Eted;na6 a essHncia a5so uta#ente po"erosa> 9ue se re$e a a si #es#a no #un"o6 e 9ue nesse #un"o na"a #ais % re$e a"o

seno e a e a sua &onra e , ria ;% a tese 9ue6 co#o "isse#os6 0oi pro$a"a e# 0i oso0ia6 e 9ue consi"erare#os a9ui "e#onstra"aN3 LO #un"o "a inte i,Hncia e "a $o i2o consciente no est< entre,ue ao acaso6 #as "e$e #ostrar;se Y u= "a I"a"e autoco,noscente3N LEste resu ta"o % con&eci"o por #i# por ter percorri"o to"o o ca#po3N Estas cita2@es so to"as "a intro"u2o Y Fi oso0ia "a Histria3 O Esp!rito no seu "esen$o $i#ento % o o5'ecto su5stancia "a 0i o;so0ia "a &istria3 A nature=a "o Esp!rito po"e enten"er;se pe o contraste co# o seu oposto6 a 4at%ria3 A essHncia "a #at%ria % a ,ra$i"a"e> a "o Esp!rito a i5er"a"e3 LO Esp!rito cont%# e# si a existHncia3N Se isto no % c aro6 ta $e= o se'a #ais a se,uinte "e0ini2oK L4as 9ue % o Esp!ritoJ *6 o in0inito i#utY$e #ente &o#o,%neo ; i"enti"a"e pura 9ue na se,un"a 0ase se separa "e si #es#o e 0a= este se,un"o aspecto o seu oposto po ar6 isto %6 co#o existHncia por si e e# si6 e# contraste co#o uni$ersa 3N No "esen$o $i#ento &istrico "o esp!rito &ou$e trHs 0ases principaisK os orientais6 os ,re,os e ro#anos6 e os a e#es3 LA &istria "o #un"o FILOSOFIA 4ODERNA \dE % a "iscip ina "a $onta"e natura incontro a"a e$an"o;a a o5e"ecer a u# principio uni$ersa e con0erin"o; &e i5er"a"e su5'ecti$a3 O Oriente sou5e e ain"a sa5e apenas 9ue o Uno % i$re> o #un"o ,re,o e ro#ano6 9ue a ,uns so i$res> o #un"o a e#au^o639ue th so i$res3N *o"eria supor;se a "e#ocracia 0or#a "e ,o$erno a"e9ua"a on"e to"os so i$res6 #as no % assi#33 De#ocracia e aristocracia pertence# Y 0ase e# 9ue a ,uns so i$res6 o "espotis#o Y9ue a e# 9ue u# % i$re6 e #o/63ar9uia Y9ue a e# 9ue to"os so i$res3 Isto concor"a co# o senti"o sin,u ar "a"o por He,e ao ter#o "i5er"a"eN3 *ara e e Be at% a! po"er!a#os concor"arC no &< i5er"a"e se# ei> #as e e ten"e a con$erter "i=en"o 9ue on"e &< ei &< i5er"a"e3 Assi#6 a i5er"a"e para e e pouco #ais si,ni0ica "o 9ue o "ireito "e o5e"ecer Y ei3 Co#o po"e supor;se6 "< o #ais a to pape aos a e#es no "esen$o $i#ento terrestre "o Esp!rito36 LO esp!rito a e#o % o "o #un"o no$o6 O seu 0i# % a rea i=a2o "a (er"a"e a5so uta6 co#o i i#ita"a auto"eter#ina2e "a i5er"a"e ; essa i5er"a"e 9ue te# co#o conte:"o a sua prpria 0or#a a5so uta3N n u#a #arca $er"a"eira#ente super0ina "e i5er"a"e3 No 9uei "i=er 9ue possais estar 0ora "e u# ca#po "e concentra2o> no i#p ica "e#ocracia ne# i5er"a"e "e i#prensa BEC6 ou a ,u# "e estes ter#o66> i5erais e# uso6 9ue He,e re'eita co# "espre=o3 Muan"o o Esp!rito "< eis a si #es#o 0<; o i$re#ente3 *ara a nossa $iso #un"ana6 po"e pare3 cer 9ue o esp!rito 9ue "< eis est< incorpora"o no so5erano6 e o Esp00itc a 9ue# so "a"as6 nos s:5"itos3 4as no ponto "e $ista "o A5so uto6 E "istin2o entre #onarca e s:5"itos6 co#o #uitas outras6 % i usria6 p 9uan"o o #onarca encarcera u# s:5"ito "e ten"Hncia i5era % ain"E O Esp!rito "eter#inan"o;se a si #es#o3 He,e aprecia Rousseau pe E "istin2o entre $onta"e "e to"os e $onta"e ,era 3 Sup@e;se 9ue o #onare^ incorpora a $onta"e ,era e u#a #aioria par a#entar s a $onta"e "p to"os3 Doutrina #uito con$eniente3 He,e "i$i"e a &istria a e# e# trHs per!o"osK pri#eiro6 at%3 Car oi 4a,no> se,un"o6 "e Car os U"a,no Y Re0or#a> terceiro6 "a Re0or#a en "iante3 Esses trHs per!o"os "istin,ue#;se co#o reina"os "o *ai6 "o Fi &T e "o Esp!rito Santo6 respecti$a#ente3 n para estran&ar 9ue o reina"o \ Esp!rito Santo ti$esse co#e2a"o pe as atroci"a"es san,rentas e a5o#in< BEC Di= 9ue a i#presa i$re no consiste e# per#itir 9ue se escre$a o 9ue a 9uer> essa I"eia % super0icia e ,rosseira3 *or exe#p o6 no po"e per#itir;se Y i#prens 9ue torne "espre=!$eis o ,o$erno ou a po icia3

\dI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL $eis na represso "a +uerra "os Ca#poneses6 #as He,e natura #ente no #enciona inci"ente to tri$ia 3 E# $e= "e isso6 co#o era "e esperar66 co#e2a o ou$or a 4acc&!a$e i3 A interpreta2o &e,e iana "a &istria "es"e a 9ue"a "o i#p%rio ro#ano % e# parte e0eito6 e# parte causa "a "outrina "a &istria "o #un"o nas esco as a e#s3 E# It< ia e Fran2a6 e#5ora &ou$esse a ,uns a"#ira"ores ro#Anticos "os a e#es6 co#o T<cito e 4acc&ia$e i6 e es 0ora# consi"era"os e# ,era autores "a in$aso L 5<r5araN6 ini#i,os "a I,re'a6 pri#eiro co# os ,ran"es i#pera"ores6 #ais tar"e co# os "iri,entes "a Re0or#a3 At% ao s%cu o xix as na2@es atinas ti$era# os a e#es co#o in0eriores e# ci$i i=a2o3 Os protestantes a e# es6 natura #ente6 pensa$a# "e outro #o"o3 Consi"era$a# os : ti#os ro#anos u# po$o ,asto6 e a con9uista a e# "o i#p%rio oci"enta u# passo essencia para a re$i$i0ica2o3 No con0 ito "o i#p%rio e "o papa"o na I"a"e 4%"ia to#ara# a posi2o ,&i5e ina3 At% &o'e os esco ares a e#es apren"e# [ a"#irar se# i#ite Car os 4a,no e Bar5a;Rui$a3 Depois "a Re0or#a6 [ 0ra9ue=a po !tica e a "esunio "a A e#an&a 0ora# "ep ora"os6 e a ascenso "a *r:ssia sau"a"a co#o 0or#a2o "e u#a A e#an&a 0orte e protestante no so5 a cat ica e u# pouco "%5i suserania "a 8ustria3 He,e 6 ao 0a ar "e &istria6 pensa e# &o#ens co#o Teo"orico6 Car os 4a,no6 Bar5a;Rui$a6 Lutero e Fre"erico;o;+ran"e3 De$e interpretar; se Y u= "os 0eitos "e e es e "a ento recente &u#i &a2o "a A e#an&a por Bonaparte3 De esta , ori0ica2o po"ia esperar;se 9ue a A e#an&a 0osse a incarna2o 0ina "a I"eia A5so uta6 se# "esen$o $i#ento u terior poss!$e 3 He,e no pensa assi#> "i= 9ue a A#%rica % a terra "o 0uturo Lon"e se re$e ar< u# "ia a capaciua"e "a &istria "o #un"o ; ta $e= [ Bacrescenta caracteristica#enteC e# u#a conten"a entre a A#%rica "o Norte e a "o Su 3N *arece pensar 9ue tu"o 9uanto % i#portante to#a a 0or#a "e ,uerra3 Se &e "issere# 9ue a ;contri5ui2o a#ericana para a &istria "o #un"o "e$ia ser o "esen$o $i#ento "e u#a socie"a"e se# po5re=a extre#a6 0icaria in"i0erbnte3 *e o contr<rio6 "i= 9ue na A#%rica ain"a no &< $er"a"eiro Esta"o6 por9ue esse exi,e a "i$iso "e c asses e# ricos e po5res3 As na2@es e# He,e tH# o pape "as c asses e# 4arx3 O principio "o "esen$o $i#ento &istrico ; "36) e e ; % o ,%nio naciona 3 E# to"as as %pocas &< u#a na2o 9ue te# por #isso e$ar o #un"o Y 0ase "ia %ctica por e a atin,i"a3 No nosso te#po6 % c aro6 essa na2o % a A e#an&a3 4as a %# "as na2@es &< os in"i$!"uos #un"ia #ente &istricos> &< &o#ens e# cu'a aspira2o se corpori=a# as transi2@es "ia %cticas 9ue "e$e# existir no seu o te#po3 Esses &o#ens so &eris e po"e# i5eptar;se "as eis #orais or"in<rias3 A exan"re6 C%sar6 Napo eo so os exe#p os "a"oi FILOSOFIA 4ODERNA \d^ Du$i"o se na opinio "e He,e u# &o#e# po"e ser L&eriN se# ser con3 9uista"or #i itar3 A i#portAncia "as na2@es para He,e e a sua concep2o pecu ia "a L i5er"a"eN exp ica# a , ori0ica2o "o Esta"o ; aspecto i#portanU "a sua 0i oso0ia po !tica "e 9ue $a#os ocupar;nos3 A sua 0i oso0ia "e Esta"o $e# na Fi h0ia "a Hihria e na h0ia "o Direito3 No essen3 cia % co#pat!$e co# a #eta0isica ,era #as no necessita"a por e a> #as e#3 certos pontos ; por exe#p o nas re a2@es entre os Esta"os ; a a"#ira2o "o Esta"o naciona $ai to on,e 9ue % inconsistente co# a sua pre0erHncia "os to"os 9uanto Ys partes3

A , ori0ica2o "o Esta"o co#e2a6 9uanto aos te#pos #o"ernos6 co# a Re0or#a3 No i#p%rio ro#ano o i#pera"or era "ei0ica"o6 e o Esta"c a"9uiria assi# car<cter sa,ra"o> #as os 0i so0os #e"ie$ais6 co# poucac excep2@es6 era# ec esi<sticos e pun&a# a I,re'a aci#a "o Esta"o Lutero6 ac&an"o apoio nos pr!ncipes protestantes6 iniciou a pr<tica oposta> e# con'unto6 a I,re'a utbrana era erastiana3 Ho55es6 po itica#ente protestante6 "esen$o $eu a "outrina "a supre#acia "o Esta"o6 e Spino=a6 na ,enera i"a"e6 concor"ou co# e e3 Rousseau6 co#o $i#os6 pensou 9ue o Esta"o no "e$ia to erar outras or,ani=a2@es3 He,e 0oi $ee#ente#ente protestante6 "a sec2o uterana> o Esta" oo prussiano era u#a #onar9uia a5so uta erastiana3 Era pois "e esperar 9ue3 He,e "esse a to $a or ac Esta"o6 #as #es#o assi# e e 0oi to on,e 9ue c&e,a a surpreen"er6 Di=;se na Fi h0ia "a HiUtria 9ue Lo Esta"o % a rea #ente existentE $i"a #ora N6 e 9ue to"a a rea i"a"e espiritua "e u# ser &u#ano s atra$%s "o Esta"o e e a possui3 L*or9ue a sua rea i"a"e espiritua conZistz e# 9ue a sua prpria essHncia ; a Ra=o ; &e % o5'ecti$a#ente pre3 sente6 9ue e a te# para e e existHncia o5'ecti$a i#e"iata333 *or9ue a $er"a"e % a uni"a"e "a (onta"e uni$ersa e su5'ecti$a> e a uni$ersa encontra;ise no Esta"o6 nas suas eia6 nas suas "isposi2@es uni$ersais e racionais3 O Esta"o % a I"eia "i$ina co#o existe na Terra3N E ain"aK LO Esta"o encarna a i5er"a"e raciona 6 9ue se rea i=a e recon&ece a si #es#a e# 0or#a o5'ecti$a333 O Esta"o % a i"eia "e Esp!rito na #ani0esta2o externa "e (onta"e &u#ana e sua i5er"a"e3N A Fih0ia "o hto6 na sec2o re ati$a ao Esta"o6 "esen$o $e #aiE ar,a#ente a "outrina3 LO Esta"o % a rea i"a"e "a i"eia #ora ;o espirito #ora co#o $is!$e su5stancia $onta"e6 e$i"ente a si #es#a6 pensan"o;se e con&ecen"o;se e rea i=an"o o 9ue con&ece ta 9ua o con&ece33E O Esta"o % raciona e# si e por si3 Se o Esta"o existisse s por uti i"a"B "os in"i$!"uos Bco#o os i5erais preten"e#C6 u# in"i$!"uo po"ia ou nc po"ia ser #e#5ro "o Esta"o3 E e tin&a no entanto u#a re a2o tota #entB \dT HISTRIA DA FILO`.FIA OCIDENTAL "i$ersa co# o in"i$!"uo> "es"e 9ue e e % Esp!rito o5'ecti$o6 o in"i$!"uo s te# o5'ecti$i"a"e6 $er"a"e e #ora i"a"e co#o #e#5ro "o Esta"o6 cu'o $er"a"eiro conte:"o e 0i# % a unio co#o ta 3 A"#ite;se a p9ssi$e existHncia "e #aus Esta"os6 #as esses s existe# e no tH# $er"a"eira rea i"a"e6 ao passo 9ue o Esta"o raciona % in0inito e# si3 (er;se;< 9ue He,e preten"e para o Esta"o o ;#es#o 9ue Santo A,ostin&o e os seus sucessores cat icos preten"e# para a I,re'a3 4a^ &< "ois aspectos e# 9ue a pretenso cat ica % #ais ra=o<$e "o 9ue a "e He,e 3 E# pri#eiro u,ar a I,re'a no % associa2o ,eo,r<0ica #as u# corpo uni"o por u# cre"o co#u#6 "e #<xi#a i#portAncia para os seus #e#5ros> % assi# na sua $er"a"eira essHncia a corpori=a2o "o 9ue He,e c&a#a a LI"eiaN3 E# se,un"o u,ar &< apenas u#a i,re'a cat ica6 ao passo 9ue &< #uitos Esta"os3 Muan"o ca"a Esta"o e# re a2o co# os seus s:5"itos % to a5so uto co#o He,e o 0a=6 &< "i0icu "a"e "e ac&ar principio 0i os0ico re,u a"or "as re a2@es interesta"uais3 De 0acto nesse ponto He,e p@e "e parte a tare0a 0i os0ica e re,ressa ao esta"o "e nature=a6 e Y ,uerra "e to"os contra to"os6 "e Ho55es3 O &<5ito "e 0a ar L"o Esta"oN co#o se &ou$esse apenas u# % erro6 en9uanto no &< Esta"o #un"ia 3 Sen"o o "e$er para He,e apenas a re a2o entre o in"i$!"uo e o6seu Esta"o6 nen&u# princ!pio #ora i=a as re a2@es interesta"uais3 He,e recon&ece;o3 Nas re a2@es externas"i= ; ca"a Esta"o % u# in"i$!"uo6 e in"epen"ente contra os outros3 LDes"e 9ue nesta in"epen"Hncia o ser;para;si "o esp!rito rea te# a sua

existHncia6 e e % a pri#eira i5er"a"e e a #ais a ta &onra "e u# po$o3N C&e,a a repro$ar 9ua 9uer 0or#a "e Li,a "e Na2@es6 por i#itar a in"epen"Hncia "os Esta"os separa"os3 O "e$er "o ci"a"o con0ina;se B9uanto a re a2@es exteriores "o seu Esta"oC e# #anter a su5stancia in"i$i"ua i"a"e6 in"epen"Hncia e so5erania "o seu prprio Esta"o3 Dai no ser a ,uerra inteira#ente u# #a 6 ne# a ,u#a coisa 9ue "e$a a5o ir;se3 O 0i# "o Esta"o no % #era#ente prote,er a $i"a e proprie"a"e "os ci"a"os6 e este 0acto 'usti0ica a ,uerra6 9ue no "e$e consi"erar;se #a a5so uto6 ou aci"enta 6 ou pro$in"a "e causa 9ue no "e$esse existir3 He,e no pensa apenas 9ue e# certas situa2@es u#a na2o no po"e 'usta#ente e$itar a ,uerra3 No3 Op@e;se Y cria2o "e institui2@es [ co#o a "e u# ,o$erno #un"ia ; capa=es "e e$itar situa2@es "e essas6 por9ue pensa g 9ue % 5o# &a$er ,uerras "e te#pos a te#pos3 A ,uerra ;"i= e e ;% a con"i2o e# 9ue $e#os s%ria#ente a $ai"a"e "os 5ens e coisas te#porais3 BI"eia contrasta"a pe a teoria oposta6 "e 9ue to"as as ,uerras tH# causas econ#icasC3 A ,uerra te# $a or #ora positi$o3 LA ,uerra te# o #ais a to si,ni0ica"o e# 9ue #e"iante e a se preser$a FILOSOFIA 4ODERNA \dR a sa:"e #ora "os po(os6 e# in"i0eien2a pe a esta5i i=a2o "as "eter#ina2@es 0initas3N A pa= % ossi0ica2o> a Santa A ian2a6 a Li,a para a *a=6 "e aant6 so u# erro6 por9ue u#a 0a#! ia "e Esta"o< precisa "e u# ini#i,o3 S a ,uerra "eci"e con0 itos "e Esta"os6 pois 9ue estan"o no esta"o "e nature=a as re a2@es entre e es no so e,ais ou #orais3 A rea i"a"e "os seus "ireitos est< na suas $onta"es6 particu ares6 e o interesse "e ca"a u# % a sua #ais a ta ei3 No &< contraste "e #ora e po !tica6 por9ue os Esta"os no esto su'eitos Ys eis #orais or"in<rias3 Ta a "outrina &e,e iana "o Esta"o6 9ue sen"o aceita 'usti0icaria to"a tirania interna e to"a a a,resso externa i#a,in<$eis3 A 0or2a "a sua ten"Hncia $H;se no 0acto "e ser a sua teoria ar,a#ente inconsistente co# a sua prpria #eta0!sica> e essas inconsistHncias so tais 9ue ten"e# a 'usti0icar a crue "a"e e o assa to internaciona 3 *er"oa;se a 9u^# por 0or2a "a ,ica c&e,ue a conc us@es 9ue "ep ora6 #as no a 9ue# se a0asta "a ,ica para po"er "e0en"er cri#es3 A ,ica "e He,e e$ou;o a crer 9ue &< #ais rea i"a"e ou exce Hncia Bpara e e so sinni#osC no to"o "o 9ue nas partes6 e 9ue u# to"o au#enta e# rea i"a"e e exce Hncia 9uan"o #ais or,ani=a"o3 Isto 'usti0ica;o "e pre0erir u# Esta"o a u#a co ec2o an<r9uica "e in"i$!"uos6 #as "e$ia i,ua #ente e$<; o a pre0erir u# Esta"o #un"ia a u# co ec2o an<r9uica "e Esta"os3 Dentro "o Esta"o6 a sua 0i oso0ia ,era "e$ia e$<; o a sentir #aior respeito pe o in"i$!"uo6 por9ue os to"os "e 9ue trata a sua L,ica no so o Uno "e *ar#%ni"es6 ou #es#o o Deus "e Spino=a> so to"os e# 9ue o in"i$i"uo no "esaparece6 #as a"9uire rea i"a"e #aior pe a &ar#nica re a2o co# u# or,anis#o #ais a#p o6 U#; Esta"o e# 9ue o in"i$!"uo % i,nora"o no % u# #o"e o e# pe9uena esca a "o A5so uto &e,e iano3 Ne# &< 5oa ra=o na #eta0isica "e He,e para exc usi$a Hn0ase "o Esta"o6 co#o oposto a outras or,ani=a2@es sociais3 No $e'o seno a ten"Hncia protestante na sua pre0erHncia pe o Esta"o so5re a I,re'a3 A %an "e 9ue isso6 se % 5o#6 co#o e e crH6 9ue a socie"a"e se'a to or,Anica 9uanto poss!$e 6 #uitas or,ani=a2@es so necess<rias a %# "o Esta"o e "a I,re'a3 Dos princ!pios "e He,e se,uir;se;ia 9ue to"o interesse no pre'u"icia Y co#uni"a"e pro#o$i$e por coopera2o6 "e$eria ter oor,ani=a2o apropria"a6 e ca"a or,ani=a2o "e essas u#a parte "e in"epen"Hncia i#ita"a3 *o"e o5'ectar;se 9ue a autori"a"e : ti#a "e$e existir e#

a ,u#a parte e s po"e ser no Esta"o3 4as #es#o assi# seria para "ese'ar 9ue essa : ti#a autori"a"e no 0osse irresisti$e 6 9uan"o tenta ser opressi$a a %# "e certo ponto3 Isso e$a Y 9uesto 0un"a#enta "e 'u ,ar e# con'unto a 0i oso0ia "e He,e 3 H< #aior rea i"a"e6 #aior $a or no to"o "o 9ue nas partes3 \d\ HIST\RIA DA FILOSO*IA OCIDENTAL He,e "i= 9ue si#3 A 9uesto "a rea i"a"e % #eta0!sica6 a "o $a or % %tica3 So e# ,era trata"as co#o 9uase in"istin,!$eis6 #as para #i# % i#portante trat<; as e# separa"o3 Co#ece#os pe a #eta0!sica3 A concep2o "e He,e e6 "e outros o0i so0os % "e 9ue o car<cter "e 9ua 9uer por2o "o uni$erso % a0ecta"o pro0un"a#ente pe a re a2o co# as outras partes e co# o to"o6 "e #o"o 9ue na"a po"e a0ir#ar;se "e u#a parte 9ua 9uer se# assinar; &e u,ar no to"o3 Des"e 9ue esse u,ar "epen"e "os "as outras partes6 nen&u#a proposi2o po"e esta5e ecer;se so5re esse u,ar6 se# tratar "o u,ar "e to"as as outras partes no to"o3 Assi# no po"e &a$er u#a proposi2o $er"a"eira> s &< $er"a"e na $er"a"e to"a3 Se#e &ante#ente na"a % inteira#ente rea seno o to"o6 por9ue 9ua 9uer parte iso a"a #u"a por isso "e car<cter e portanto '< no aparece co#o % $er"a"eira#ente3 *or outro a"o6 9uan"o se $H u#a parte e# re a2o co# o to"o6 $H;se 9ue no % auto;su5sistente e 9ue s po"e existir co#o parte "e a9ue e to"o6 9ue % $er"a"eira#ente rea 3 Esta % a "outrina #eta0isica3 A "outrina %tica "e 9ue o $a or resi"e no to"o antes "o 9ue nas partes "e$e ser $er"a"eira6 se a "outrina #eta0isica % $er"a"eira6 #as po"e no ser 0a sa se a "outrina #eta0isica 0or 0a sa3 *o"e a %# "isso ser $er"a"eira "e certos to"os e no "e outros3 *6 5$ia#ente $er"a"eira6 e# certo senti"o6 "e u# corpo $i$o3 U# o &o no te# $a or separa"o> u#a co ec2o "e "i3i'ecta #e#5ra6 #es#o co#p eta6 no te# o $a or 9ue tin&a no corpo a 9ue pertencia3 He,e conce5e a re a2o %tica entre ci"a"o e Esta"o co#o an< o,a Y "o o &o para o corpo3 O ci"a"o % parte "e u# to"o $< i"o6 #as separa"o % in:ti co#o u# o &o iso a"o> #as a ana o,ia % "iscut!$e > "a i#portAncia %tica "e a ,uns to"os no se se,ue a conc uso ,era 3 Esta posi2o "o pro5 e#a %tico te# u# "e0eito i#portante6 o "e no ter e# conta a "istin2o "e 0ins e #eios3 U# o &o e# u# corpo $i$o % :ti 6 9uer "i=er6 $a e co#o #eio> #as intrin/##ente no $a e #ais "o 9ue separa"o3 U#a coisa te# $a or intr!nseco 9uan"o $a e por si #es#a e no co#o #eio para outra3 A$a ie#os os o &os co#o #eio "e $iso3 (er po"e ser #eio ou 0i#> #eio 9uan"o nos#ostra a i#ento ou ini#i,os6 0i# 9uan"o nos #ostra a ,u#a coisa 9ue ac&a#os 5e a3 O Esta"o % e$i"ente#ente $a ioso co#o #eio> prote,e;nos contra a"r@es e assassinos6 "<;nos estra"as e esco as6 etc3 *o"e6 % certo6 ser #au co#o #eio6 por exe#p o6 sustentan"o u#a ,uerra in'usta3 Muanto a He,e 6 o 9ue "e$e#os per,untar % se o Esta"o % 5o# per se6 co#o 0i#3 Existe# os ci"a"os por causa "o Esta"o ou $ice;$ersaJ He,e a"opta a pri#eira concep2o> a 0i oso0ia i5era "es"e Loc`e a"opta a se,un"a3 S^ c aro 9ue s atri5ui; FILOSOFIA 4ODERI(A \dd re#os $a or intr!nseco se o pensar#os co# $i"a prpria6 co#o pessoa6 e# certo senti"o3 Neste ponto a #eta0isica "e He,e torna;se re e$ante para a 9uesto "e $a or3 U#a pessoa % u# co#p exo co# u#a $i"a si#p es3 *o"e &a$er u#a superpessoa6 co#posta "e pessoas co#o o corpo "e r,os e co# $i"a si#p es 9ue no % so#a "as $i"as "as pessoas co#ponentesJ Se po"e6 co#o He,e pensa6 ento o Esta"o po"e ser essa superpessoa e superior a ns co#o o corpo to"o ao o &o3 4as se pensar#os 9ue a superpessoa % u#a #onstruosi"a"e #eta0!sica6 "ire#os 9ue o $a or "e u#a co#uni"a"e "eri$a "o "os seus #e#5ros6 e 9ue o Esta"o % #eio e no o 0i#3 (o ta#os assi# "a

9uesto %tica Y #eta0isica> e $a#os $er 9ue a 9uesto #eta0isica % rea #ente 9uesto "e ,ica3 A 9uesto % #ais $asta "o 9ue a "a $er"a"e ou 0a si"a"e "a 0i oso0ia "e He,e > % a 9ue "i$i"e os a#i,os "a an< ise "os seus ini#i,os3 *or exe#p oK supon&a#os 9ue eu "i,oK L]oo % pai "e ]ai#e3N He,e e to"os os 9ue crHe# no 9ue o 4arec&a S#uts c&a#a L&o is#oN6 "iroK LAntes "e co#preen"er esta proposi2o "e$e#os sa5er 9ue# so ]oo e ]ai#e3 Ora con&ecer ]oo3% con&ecer to"as as suas caracter!sticas6 por9ue se# e as no oe "istin,uiria3"e 9ua 9uer outro3 4as essas caracter!sticas en$o $e# outras pessoas ou coisas3 E e caracteri=a;se pe a re a2o co# os pais6 a #u &er6 os 0i &os6 por ser 5o# ou #au ci"a"o e pe o pa!s a 9ue pertence3 Tu"o isto te# "e sa5er;se antes "e po"er#os "i=er 9ue sa5e#os a 9ue# se re0ere a pa a$ra L ]ooN3 *asso a passo6 9ueren"o "i=erV o 9ue se enten"e pe a pa a$ra L]ooN tere#os "e ter e# conta to"o o uni$erso6 e a proposi2o ori,ina "ir< a ,u#a coisa so5re3 o uni$erso6 no so5re "uas pessoas separa"as6 ]oo e ]ai#e3N 4uito 5e#> #as &< u#a o5'ec2o inicia 3 Se o ar,u#ento $a e6 co#o po"e co#e2ar o con&eci#entoJ Con&e2o #uitas proposi2@es "a 0or#a LA % pai "e BN6 #as no con&e2o o uni$erso3 Se to"o con&eci#ento 0osse con&eci#ento "o uni$erso co#o to"o6 no &a$eria con&eci#ento3 Isto 5asta para suspeitar 9ue &< erro3 O 0acto % 9ue para usar o ter#o L]ooN correcta e inte i,ente#ente no preciso "e sa5er [tu"o acerca "e ]oo6 #as s o 5astante para recon&ecH; o3 Decerto e e te# re a2@es prxi#as ou re#otas co# tu"o no uni$erso6 #as para 0a ar ne e % "esnecess<rio tH; as e# conta6 excepto as 9ue pertence# ao 9ue est< a "i=er;se3 E e po"e ser pai "e ]e#i#a co#o "e ]ai#e6 #as no preciso "e sa5H; o para sa5er 9ue % pai "e ]ai#e3 Se He,e ti$esse ra=o6 no po"er!a#os "i=er o 9ue se enten"e por L]oo % pai "e ]ai#eN se# #encionar ]e#i#a3 De$er!a#os "i=erK L]oo6 pai "e ]e#i#a6 % pai "e ]ai#e3N E ain"a seria ina"e9ua"o3 Ter!a#os "e #encionar os pais e a$s6 e u#a inteira #u ti"o3 4as isto an2a;nos e# a5sur"os3 A posi2o \d_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL &e,e iana po"e assi# esta5e ecer;seK LA pa a$ra ]oo oi,ni0ica tu"o 9ue si6 % $er"a"eiro "e ]oo3N 4as co#o "e0ini2o % circu ar6 por9ue a pa a$ra L]ooN aparece no "e0iniens3 De 0acto6 se He,e ti$esse ra=o6 nen&u#a pa a$ra co#e2aria a ter senti"o6 por9ue seria necess<rio con&ecer '< o si,ni0ica"o "e to"as as outras pa a$ras para esta5e ecer to"as as proprie"a"es "o 9ue a pa a$ra "esi,na6 9ue6 se,un"o a teoria6 so o si,ni0ica"o "a pa a$ra3 *on"o a 9uesto e# a5stractoK po"e#os "istin,uir "i0erentes esp%cies "e proprie"a"es3 U#a coisa po"e ter u#a proprie"a"e 9ue no en$o $e outra coisa> essa esp%cie c&a#a; se 9ua i"a"e> ou po"e ter u#a proprie"a"e 9ue en$o $a outra coisa> co#o a "e ser casa"o3 Ou [po"e ter u#a 9ue en$o $a "uas coisas6 co#o ser cun&a"o6 Se u#a "a"a coisa te# certa co ec2o "e 9ua i"a"es6 e nen&u#a outra coisa a te# i,ua 6 po"e ento6 "e0inir;se co#o Lcoisa 9ue te# tais e tais 9ua i"a"es3N Do seu ter estas 9ua i"a"es na"a se "e"u= por pura ,ica 9uanto Ys suas proprie"a"es re acionais3 He,e pensa 9ue se con&ecHsse#os 5astante u#a coisa para "istin,ui; a "e to"as as outras6 to"as as outras proprie"a"es po"ia# in0erir;se por ,ica3 Foi u# erro e "e e e $eio o i#ponente e"i0!cio "o seu siste#a3 Isto i ustra u#a $er"a"e i#portante6 isto %6 9uanto pior 0or a $ossa ,ica6 #aior interesse po"e# ter as conse9uHncias BEC3 BEC So5re He,e "eixa#os In"ica"as apenas a ,u#as o5ras cu'a eitura nos parece pro$eitosa ao eitor co#u#K A3 ao'e$e6 Intro"uction Y Ia ecture "e He,e 6 e2ons surVLa p&%no#%no o,ie "e Vesprit6 r%unies et pu5 i%es par R3 Mueneau6 *aris6 +a i#ar" oEQTd> Bene"etto Croce6 O 9ue % $i$o e o 9ue % #orto na Fi osgQ0ia6 "e He,e 6 Coi#5ra6

I#prensa "a Uni$ersi"a"e> ]ean H1ppo ite6 +enbse et _tructure "e ta *&%no#%no o,ie "e LVEsprit6 "e He,e 6 *aris6 EQT\6 Etu"es sur 4arx et He,e 6 *aris6 EQRR [ Lo,i9ue et Existence6 *aris6 EQRU> So5re a 0i oso0ia &e,e iana "a Hist ria consu te;se [ exce ente tra5a &o "e (3 "e 4a,a &<es;(i &ena6 Fi oso0ia e Histria6 In *anora#a "o *ensa#ento Fi os0ico6 $o 3 I6 E"i2@es Cos#os6 I8s5oa6 EQR\6 no 9ua I,ua #ente se encontraro uti !ssi#as re0erbncias 5i5 io,r0 cas3 BR3 F3C CA*ITULO GGIII B-RON O s%cu o xix co#para"o co# o nosso te#po parece raciona 6 pro,ressi$e satis0eito6 e#5ora #uitos &o#ens "os #ais not<$eis "a %poca "o opti #is#o i5era possuisse# as 9ua i"a"es opostas "a nossa %poca3 Muan"i consi"era#os os &o#ens no co#o artistas ou "esco5ri"ores6 no co#i si#p<ticos ou antip<ticos aos nossos ,ostos6 #as co#o 0or2as6 co#i causas "e #u"an2a na estrutura socia 6 e# 'u!=os "e $a or6 ou e# $isi inte ectua 6 ac&a#os 9ue o curso "os 0actos no te#po recente exi,iu #uiti rea'usta#ento "a nossa esti#ati$a6 tornan"o 3 a ,uns #ais i#portante e outros #enos "o 9ue parecia#3 Entre os pri#eiros ocupa B1ron a 5 u,ar3 No Continente isto no surpreen"e6 #as nos paises "e 0a a in, ei po"e parecer sin,u ar3 B1ron in0 uenciou o continente e no % na In, a terra 9ue "e$e procurar;se a sua pro,%nie espiritua 3 *ara ns os seu $ersos parece# #uitas $e=es po5res e o seu senti#ento espa &a0atosB #as po estran,eiro o seu #o"o "e sentir e a sua $iso "a $i"a trans#i tira#;se6 "esen$o $era#;se e trans#u"ara#;se a ponto "e se tornarer 0actores "e ,ran"es aconteci#entos3 O re5e "e aristocr<tico "e 9ue B1ron3 0oi exe#p ar no seu te#po "e tipo "i0erente "o c&e0e ca#ponHs ou "o re$o ta"o pro et<rio3 Os 9u tH# 0o#e no precisa# "e 0i oso0ia para esti#u ar ou3 "escu par o "e636 contenta#ento6 e 9ua 9uer coisa "o ,Hnero parece; &es apenas "i$ert] #ento "o rico ocioso3 Dese'a# o 9ue os outros possue#6 e no 9ua 9ue 5e# intan,i$e e #eta0isico3 E#5ora pre,ue# o a#or cristo co#o 0a=ia os re5e "es co#unistas #e"ie$ais6 as suas $er"a"eiras ra=@es so si#p e^2 \_F HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 9ue a per"a "e e e no rico e po"eroso causa os so0ri#entos "o po5re6 e a sua presen2a entre ca#ara"as re$o ta"os ECarece essencia ao Hxito3 4as a experiHncia "a uta e$a ao "esespero "o po"er "o a#or6 "eixan"o co#o 0or2a o "io nu3 U# re5e "e "e este tipo se in$enta u#a 0i oso0ia6 co#o 4arx6 % s para "e#onstrar a $itria 0ina "o seu parti"o6 e no re ati$a a $a ores3 Os seus $a ores per#anece# pri#iti$os> o 5e# % o 5astante para co#er6 e o resto % 0a ar3 Nen&u# 0a#into pensa pro$Y$e #ente "e outro #o"o3 O re5e "e aristocr<tico a 9ue# no 0a ta "e co#er "e$e ter outras causas "e "escontenta#ento3 No inc uo entre os re5e "es os #eros c&e0es "e 0ac2o te#porYria#ente 0ora "o po"er> s inc uo &o#ens cu'a 0i oso0ia re9uer #u"an2a #aior "o 9ue o seu Hxito pessoa 3 *o"e o a#or "o po"er ser ori,e# pro0un"a "o seu "escontenta#ento6 #as no seu pensa#ento consciente &< critica "o ,o$erno "o #un"o6 9ue se % pro0un"o 5astante to#a a 0or#a "e titAnica auto;a0ir#a2o cs#ica ou6 nos 9ue conser$a# a ,u#a supersti2o6 "e satanis#o3 E# B1ron &< a#5as3 U#a e outra atra$%s "e &o#ens a 9ue# e e in0 uenciou se tornara# co#uns e# $<rias sec2@es "a socie"a"e 9ue seria "i0!ci consi"erar aristocr<ticas3 A 0i oso0ia aristocr<tica "a re5e io crescen"o6 "esen$o $en"o;se6 e #u"an"o ao aproxi#ar;se "a #aturi"a"e6 inspirou u#a on,a s%rie "e #o$i#entos re$o ucion<rios6 "es"e os Car5onari6 "epois "a 9ue"a "e Napo eo6 at% ao coup "e Hit er6 e# EQUU> e e# ca"a 0ase inspirou correspon"ente #o"o "e pensar e sentir entre inte ectuais e artistas3

C aro 9ue u# aristocrata no se torna re5e "e a no ser 9ue o te#pera#ento e as circunstAncias se'a# "e certo #o"o pecu iares> e e# B1ron as circunstAncias 0ora# #uito pecu iares3 As pri#eiras recor"a2@es so as "as 9uest@es "os pais> a #e era u#a #u &er 9ue e e te#ia pe a crue "a"e e "espre=a$a pe a $u ,ari"a"e> a a#a 'unta$a a #a "a"e co# a #ais estrita teo o,ia ca $inistaV[6 $exa$a;o ser coxo6 o 9ue o i#pe"ia "e pertencer ao ,rupo na esco a3 Aos "e= anos6 "epois "e $i$er po5re6 ac&ou;se or" e propriet<rio "e Ne/stea"3 Seu tio;a$w6 o LLor" 4a $a"oN6 "e 9ue# &er"ara6 tin&a #orto u# &o#e# e# "ue o trinta e trHs anos antes e os $i=in&os "es"e ento a0asta$a#; se "e e3 Os B1rons tin&a# si"o u#a 0a#! ia "esor"ena"a6 e os +or"ons6 antepassa"os #aternos6 ain"a #ais3 Depois "a sor"i"e= "e u#a rue a e# A5er"een6 o rapa= a e,rou;se natura #ente co# o; seu t!tu o e a sua a5a"ia e 9uis assu#ir o car<cter "os antepassa"os e# a,ra"eci#ento pe as suas terras3 E se nos : ti#os anos a 5e icosi"a"e "e e es &es trouxera co#p ica2@es6 e e sou5e 9ue e# s%cu os anteriores &es "era 0a#a3 U# "os seus pri#eiros poe#as LAo "eixar a a5a"ia "e Ne/stea"N 6 conta as suas e#o2@es "e esse te#po6 *ILOSOFIA 4ODERNA \_E "e a"#ira2o pe os antepassa"os co#5atentes "as cru=a"as6 "e Cr%c16 e "e 4arston 4oor3 Ter#ina co# a reso u2o pie"+saK Apo"reci"o6 possa e e #isturar os seus restos co# os $ossos3 Co#o $s $i$er< e e6 ou co#o $s e e perecer<3 No % o #o"o "e u# re5e "e6;#as su,ere LC&i "eN Haro "6 o #o"erno par 9ue i#ita os 5ar@es #e"ie$ais3 Co#o u# no;,ra"ua"o ao rece5er o seu pri#eiro ren"i#ento6 escre$eu 9ue se sentia to in"epen"ente co#o Lu# pr!ncipe a e#o 9ue cun&a a sua prpria #oe"a63 ou co#o u# c&e0e c&ero`ee6 9ue no cun&a #oe"a #as te# coisa #ais preciosa6 a i5er"a"e3 Fa o co# 0er$or "e essa "eusa6 por ser to "esptica a #in&a a#<$e #e3N Escre$eu no 0i# "a $i"a no5res $ersos e# ou$or "a i5er"a"e6 #as enten"e;se 9ue a 9ue e e pre=a$a era "o pr!ncipe a e#o ou "o c&e0e c&ero`ee6 no a in0erior 9ue os #ortais $u ,ares po"e# ,o=ar3 Apesar "a sua in&a,e# e "o seu titu o6 os parentes aristocratas recea$a#;no e e e sentiu;se estran&o na sua socie"a"e3 A #e era "etesta"a e e e suspeito3 Sa5ia 9ue e a era $u ,ar e te#ia ter o #es#o "e0eito3 De a9ui a #istura "e pretenso e re$o ta 9ue o caracteri=a$a3 Se no p?"e ser u# 0i"a ,o "e esti o #o"erno6 po"ia ser u# 5aro au"a= co#o os seus antepassa"os "as cru=a"as6 ou ta $e= no #ais 0ero= #as #ais ro#Antico esti o "os c&e0es ,&i5e inos6 #a "itos "e Deus e "o &o#e#6 9uan"o #arca$<# o seu ca#in&o co# esp Hn"i"as ruinas3 Ro#ances e narrati$as #e"ie$ais era# os seus i$ros3 *ecou6 co#o os Ho&enstau0en6 e co#o os cru=a"os #orreu a co#5ater os #u2u #anos3 A sua ti#i"e= e senti"o "e "esa#paro e$ara#;no a 5uscar con0orto no a#or6 #as co#o inconsciente#ente procura$a antes u#a #e "o 9ue u#a a#ante6 to"as o "esi u"ira#6 excepto Au,usta3 O Ca $inis#o "e 9ue nunca se i5ertou ;e# E_E\ escre$eu a S&e e16 "escre$en"o;se co#o L#eto"ista6 ca $inista6 a,ostinianoN6 0e=; &e sentir 9ue este #o"o "e $i"a era per$erso> #as a per$ersi"a"e6 "isse e e6 era; &e &ere"it<ria no san,ue6 #au "estino tra2a"o pe o To"o;*o"eroso3 Se ta era o caso6 ten"o "e ser not<$e 6 sH; o;ia co#o peca"or6 ousan"o trans,ress@es 9ue exce"esse# a cora,e# "os i5ertinos e e,antes a 9ue# 9ueria "espre=ar3 A#ou Au,usta sincera#ente por9ue era "o seu san,ue ; "a ra2a is#aeIita "os B1rons ; e ta#5%# #ais si#p es#ente6 por9ue e a tin&a u#a ir# #ais $e &a6 cui"a"osa "o seu 5e#;estar "i<rio3 4as no era tu"o o 9ue tin&a para "ar; &e3 *e a sua si#p ici"a"e e 5o# natura 6 e a "eu; &e o #ais "e icioso e autocon,ratu atrio re#orso3 Sentiu;se i,ua aos #aiores peca"ores ; i,ua a 4an0re"o6 a Cai#6 9uase a Sat3 O ca $inista6 o aristo;

\_I HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL crata e o re5e "e 0icara# satis0eitos> e assi# era o ro#Antico a#a"or6 co# o cora2o "espe"a2a"o pe a per"a "o :nico ser terrestre ain"a capa= "e "espertar; &e as "e ica"as e#o2@es "e pie"a"e e a#or3 E#5ora senti"o;se i,ua a Sat6 no se a$enturou a co ocar;se no u,ar "e Deus3 O passo se,uinte 0oi "a"o por Niet=sc&e6 9ue "i=K LSe &ou$esse "euses6 co#o po"eria eu to erar no ser Deusg *ortanto no &< "euses3N Note;se a pre#issa ocu taK LO 9ue &u#i &a o #eu $a or "e$e 'u ,ar;se 0a so3N Niet=sc&e6 co#o B1ron66 e ain"a e# #aior ,rau6 te$e 0or#a2o pie"osa6 #as tin&a #e &or inte ecto e ac&ou #e &or sa!"a "o 9ue o satanis#o3 4as se#pre si#pati=ou co# B1ron3 Di= e eK LA tra,%"ia % 9ue no po"e#os crer nos ",#as "a re i,io e "a #eta0isica se ti$er#os no cora2o e na ca5e2a os #%to"os estritos "a $er"a"e> #as por outro a"o torn<#o;nos atra$%s "o "esen$o $i#ento "a &u#ani"a"e to sensi$e #ente so0re"ores 9ue necessita#os "os #ais a tos #eios "e sa $a2o e conso a2oK "e on"e o peri,o "e po"er o &o#e# te#er a #orte atra$%s "a $er"a"e 9ue recon&ece3N B1ron expri#iu a #es#a i"eia e# $ersos i#ortaisN A "or % con&eci#entoK a9ue es 9ue #ais sa5e#6 4ais pro0un"a#ente "e$e# a#entar a $er"a"e 0ata ;A 8r$ore "o Con&eci#ento n"o % a "a (i"a3 8s $e=es6 #as raro6 E1ron est< #ais perto "o ponto "e $ista "e Niet=sc&e> #as e# ,era a teoria %tica "e B1ron6 co#o oposta Y pr<tica6 per#anece estrita#ente con$enciona 3 O ,ran"e &o#e#6 para Niet=sc&e6 % "i$ino> para B1ron6 e# ,era % u# tit e# ,u [erra consi,o3 4as Ys $e=es "esen&a u# s<5io se#e &ante a )aratustra ; o Cors<rio6 nas re a2@es co# os 9ue o se,ue#3 O si Hncio ,o$erna as suas a #as co# essa arte "o#ina"ora6 Mue6 se# con0uso6 ,uia3 e#5ora ,e e o cora2o $u ,ar3 E este #es#o &eri Lo"ia$a "e #ais os &o#ens para sentir re#orso3N U#a nota "i=;nos 9ue o Cors<rio % 0ie Y nature=a &u#ana pois 9ue &< tra2os se#e &antes e# +enserico6 rei "os $An"a os6 e# E==e ino6 o tirano ,&i5e ino6 e e# certo pirata "a Luisiana3 B1ron no tin&a "e con0inar;se no Le$ante e na I"a"e 4%"ia Y procura "e &erisK no era "i0!ci $estir o #anto ro#Antico a Napo eo6 9ue in0 uenciara a i#a,ina2o europe a oitocentista6 e inspirara C ause/it=6 Sten" ia 6 Heine6 o pensa#ento "e Fic&te e Niet=sc&e6 e os actos "e patriotas ita ianos6 O seu 0antas#a #ante$e;se co#o :nica 0or2a capa= "e co#; FILOSOFIA 4ODERNA \_I 5ater o in"ustria ia#o e o co#%rcio6 escarnecen"o "o paci0is#o e ar#a3 =ena,e#3 A +i/rra e a *a=6 "e To stoi6 0oi u# es0or2o $o para exorci=a o 0antas#a 9ue nunca 0oi #ais po"eroso "o 9ue no3 nosso te#po3 Durante os Ce# Dias B1ron "ec arou "ese'ar a $itria "e Napo eo e ao sa5er "e .ater oo6 "isseK LEstou 0uriosa#ente triste por isso3N i u#a $e= por u# #o#ento se $o tou contra o seu &eriK 9uan"o6 e# E_ET pensou 9ue o suic!"io seria #ais "ecente "o 9ue a a5"ica2o3 Nessp #o#ento procurou conso ar;se co# a $irtu"e "e .as&in,ton6 #as B re,resso "a i &a "e E 5a tornou "esnecess<rio esse es0or2o3 E# Fran2a 9uan"o B1ron #orreu6 Lnotou;se e# #uitos 'ornais 9ue os "ois #aiorei &o#ens "o s%cu o6 N^^po eo e B1ron6 tin&a# "esapareci"o 9uase aB #es#o te#poN BEC33 Car 1 e6 9ue ento consi"era$a B1ron Lo #ais no5re esp!rito "` EuropaN e sentiu u#a per"a Lco#o a "e u# ir#oN6 $eio "epois a pre 0erir +oet&e6 #as ain"a i,ou B1ron co# Napo eoK

L*ara os $ossos no5res esp!ritos6 a pu5 ica2o "e ta o5ra "e arte e# u# ou outro "ia ecto6 tornou;se 9uase u#a necessi"a"e3 *ois 9ue i $er"a"eira#ente seno u#a a terca2o co# o Dia5o6 antes "e co#e2a>6 &onesta#ente a co#5atH; oJ O $osso B1ron pu5 ica o Sorro/s o0 Lor^ +eor,e e# $erso e prosa6 a i<s copiosa#ente> o $osso Bonaparte apre senta a pera _hh o0 Niapo h e# esti o estupen"issi#o> #:sica "6 "escar,as "e arti &aria e ,ritos "e #orte "e u# #un"o> as u=es "> ri5a ta so 0o,os "e con0 a,ra2o> o rit#o e recitati$o so a #arc&a "a tropas e o 0ra,or "e ci"a"es e# ru!naN BIC3 n certo 9ue trHs cap!tu os "epois or"ena so ene#enteK LFec&a o tei B1ron> a5re o teu +oet&e3N 4as B1ron esta$a; &e no san,ue ao pass6 9ue +oet&e era apenas aspira2o3 *ara Car 1 e6 +oet&e e B1ron era# antit%ticos> para A 0re" " 4usset6 c:#p ices "e insti ar per$ersa#ente o $eneno "a #e anco ia n a e,re a #a ,au esa3 A #aior parte "os 'o$ens 0ranceses "e ento parec s con&ecia# +oet&e pe a o5ra T&e Sorro/s o0 .ert&er6 e i,nora$ar o o !#pico3 4usset censura B1ron por no se ter conso a"o co# o A"ri< tico e a con"essa +uiccio i ; se# ra=o6 por9ue "epois "e con&ecH; no tornou a escre$er 4an0re"os3 4as D3 ]uan 0oi to pouco i"o e1 Fran2a co#o a poesia #ais a e,re "e +oet&e3 A "espeito "e 4usset6 #aioria "os poetas 0ranceses6 "es"e ento6 ac&ou a in0e ici"a"e 51ronian o #e &or #ateria para os seus $ersos6 BEC 4aurois6 Li0e o0 B1ron3 BIC Sartor Resartus6 Li$3 EE6 Cap3 (I6 \_T HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL *ara 4usset6 s "epois "e Napo eo era# B1ron e +oet&e os #aiores ,Hnios "o s%cu o3 Nasci"o e# E_EF6 4usset pertencia a u#a ,era2o 9ue e e "escre$e co#o Lcon2us entire "em 5atai eu e# "escri2o !rica "as , rias e "esastres "o i#p%rio3 Na A e#an&a o senti#ento so5re Napo eo esta$a #ais "i$i"i"o3 Ha$ia os 9ue $ia# ne e6 co#o Heine6 o #ission<rio "o i5era is#o6 "estrui"or "a ser$i"o6 ini#i,o "a e,iti#i"a"e6 o &o#e# 9ue 0a=ia tre#er os pr!ncipes &ere"it<rios> outros $ira#;no co#o Anticristo6 "estrui"or poss!$e "a no5re na2o a e#6 o i#ora ista 9ue pro$ara "e0initi$a#ente 9ue a $irtu"e teut\nica6 s po"ia preser$ar;se por u# "io inextin,u!$e Y Fran2a3 Bis#ar` 0e= u#a s!ntese3 Napo eo per#aneceu Anticristo6 #as u# Anticristo para ser i#ita"o6 no apenas a5orreci"o3 Niet=sc&e6 9ue aceitou o co#pri#isso6 notou co# a e,ria "e $a#piro 9ue esta$a a c&e,ar a c <ssica i"a"e "a ,uerra6 "e$i"a no Y Re$o u2o Francesa #as a Napo eo3 E6 "este #o"o6 naciona is#o6 satanis#o6 cu to "o &eri6 &eran2a "e B1ron6 0e= parte "a a #a co#p exa "a A e#an&a3 B1ron no % a#<$e > % $io ento co#o u#a te#pesta"e3 O 9ue "i= "e Rousseau ta#5%# se &e ap ica3 Di= 9ueK A9ue e 9ue "eitou Encanta#ento so5re a paixo6 e "^^9so0ri#ento Retir5u irresisti$e e o9uHncia333 Sou5e contu"o Co#o tornar 5e a a oucura6 e an2ar So5re ac2@es e pensa#entos erra"os u# #ati= "i$ino3 4as &< "i0eren2a pro0un"a entre e es3 Rousseau % pat%tico6 B1ron6 i#petuoso3 A ti#i"e= "e Rousseau % 5$ia6 a "e B1ron % ocu ta3 Rousseau a"#ira a $irtu"e contanto 9ue se'a si#p es6 ao passo 9ue B1ron a"#ira o peca"o6 contanto 9ue e e#entar3 A "i0eren2a6 e#5ora entre "uas 0ases "e re$o ta "o instinto socia 6 % i#portante e #ostra a "irec2o e# 9ue o #o$i#ento se "esen$o $e3 O ro#antis#o "e B1ron6 "e$e con0essar;se6 era apenas se#i;/sincero3 8s $e=es6 e e "iria 9ue a poesia "e *ope era superior Y sua6 #as este 'ui=o era o 9ue e e pensa$a "e certo #o"o3 O #un"o insistiu e# si#p i0ic<; o e o#itir o e e#ento "e atitu"e no seu "esespero cs#ico e "espre=o con0esso "a &u#ani"a"e3 Co#o #uitos &o#ens

e#inentes 0oi #ais i#portante co#o #ito "o 9ue na rea i"a"e3 Co#o #ito6 a sua i#portAncia6 e# especia no continente6 0oi enor#e3 CA*ITULO GGI( SCHO*ENHAUER Entre os 0i so0os6 Sc&open&auer BEd__;E_\FC % pecu iar por #uitaE 0or#as3 S^ pessi#ista6 ao passo 9ue 9uase to"os os outros so e# certo senti"o opti#istas36 No % p ena#ente aca"H#ico6 co#o aant e He,e 6 ne# co#p eta#ente estran&o Y tra"i2o [aca"%#ica3 No ,osta "o Criatianis#o^ pre0erin"o; &e as re i,i@es "a In"ia6 o Hin"u!s#o6 e o Bu"is#o3 Ho#e# "e $asta cu tura6 interessa;se i,ua #ente pe a arte6 co#o pe a %tica3 Excepciona #ente i$re "e naciona is#o est< tanto Y $onta"e co# escritores in, eses e 0ranceses co#o co# os "o seu pa!s3 O seu ape o 0oi se#pre #enos aos 0i so0os pro0issionais "o 9ue a pessoas "a"as Y arte e Y iteratura e# 5usca "e u#a 0i oso0ia 9ue pu"esse# aceitar3 Co#e2ou pe a Hn0ase "a (onta"e6 caracter!stica "a 0i oso0ia "os s%cu os xix e xx> #as para e e a (onta"e e#5ora #eta0isica#ente 0un"a#enta 6 % btica#ente #<;oposi2o s poss!$e para u# pessi#ista3 Recon&ece trHE 0ontes "a sua 0i oso0iaK aant6 * ato e os Upanis&a"s6 #as no creio 9ue e e "e$a a * ato tanto co#o pensa3 A sua concep2o te# ;certa a0ini"a"e te#pera#enta co# a "a i"a"e &e enistica> % cansa"a e $a etu"in<riaK pre=a a pa= #ais "o 9ue a $itria6 o 9uietis#o #ais "o 9ue as tentati$aE "e re0or#a6 9ue te# por ine$itY$e #ente 0:teis3 Os pais pertencia# a 0a#! ias co#erciais i#portantes "e Dant=i,6 sua ci"a"e nata 3 O pai era u# $o taireano6 9ue $ia na In, aterra o pa0i "a i5er"a"e e "a inte i,Hncia3 Co#o a #aioria "os ci"a"os "e Dant=i,6 o"ia$a a intruso "a *r:ssia na in"epen"Hncia "a ci"a"e i$re6 e6 in"i,na"o 9uan"o a *r:ssia a anexou BEdQUC6 0oi para Ha#5ur,o6 co# ,ran"E \_\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL pre'u!=o pecuni<rio3 Sc&open&auer $i$eu a i co# o pai6 "e EdQU a EdQd> "epois passou "ois anos e# *aris6 e no 0i# "e esse pra=o o pai te$e o pra=er "e $er 9ue o 0i &o 9uase es9uecera o a e#o3 E# E_FU este$e e# u# internato e# In, aterra6 on"e o"iou o "is0arce e a &ipocrisia3 Dois anos #ais tar"e6 para a,ra"ar ao pai6 e#pre,ou;se no escritrio "e u#a casa co#ercia "e Ha#5ur,o6 #as "Mtesta$a a carreira "os ne,cios e aspira$a a u#a $i"a iter<ria e aca"%#ica3 A #orte "o pai6 ta $e= por suic!"io6 tornou poss!$e conse,ui;Ia> a #e 9ueria 9ue e e "eixasse o co#%rcio e 0re9uentasse a Uni$ersi"a"e3 *o"eria supor;se 9ue e e a pre0eriria ao pai6 #as6 pe o contr<rio6 no ,osta$a "a #e e conser$ou a0ectuosa #e#ria "o;pai3 A #e "e Sc&open&auer tin&a aspira2@es iter<rias3 E# .ei#ar6 on"e $i$ia "uas se#anas antes "a 5ata &a "e Iena6 tin&a u# sa o iter<rio6 escre$eu i$ros6 pre=a$a as re a2@es co# &o#ens cu tos3 Tin&a pouca a0ei2o ao 0i &o6 e o &os 5e# a5ertos para os seus erros3 Censura$a;o co# Ani#o en0<tico e $a=io3 E e a5orrecia;se co# as a$enturas "e a3 C&e,a"o Y i"a"e prpria &er"ou a ,uns #eios> "es"e ento as re a2@es entre a#5os 0ora# ca"a $e= #enos to er<$eis3 A sua 5aixa opinio "as #u &eres "ecerto se "e$e pe o #enos e# parte Ys 9uest@es co# a #e3 ]< e# Ha#5ur,o o tin&a# in0 uencia"o os ro#Anticos6 especia #ente Tiec`6 No$a is e Ho00#ann6 co# 9ue# apren"eu a a"#irar a +r%cia e a 'u ,ar #a "os e e#entos &e5raicos "o Cristianis#o3 Outro ro#Antico6 Fre"erico Sc&Ie,e con0ir#ou;o na a"#ira2o "a 0i oso0ia in"iana3 No ano e# 9ue atin,iu a #aiori"a"e BE_FQC 0oi para a Uni$ersi"a"e "e +@ttin,en6 on"e apren"eu a a"#irar aant3 Dois anos "epois 0oi para Ber i#6 on"e estu"ou principa #ente ;ciHncia3 Ou$iu i2@es "e Fic&te6 #as "espre=ou;o3 Ficou in"i0erente Y exa ta2o pro$oca"a pe a ,uerra "a i5erta2o3 E# E_EQ 0oi

no#ea"o *ri$a4o=ent e# Ber i# e reso $eu #arcar as i2@es Y #es#a ;&ora "as "e He,e 3 No ten"o conse,ui"o a0astar os ou$intes "e He,e 6 "eixou as 0un2@es3 No 0i#[ "a $i"a $i$eu co#o u# so teiro e# Fran`0urt3 Tin&a u# co c&a#a"o At#a Ba #a "o #un"oC passea$a "uas &oras por "ia6 0u#a$a u# on,o cac&i#5o6 ia o TiJL_ "e Lon"res e tin&a correspon"entes 9ue procurasse# o5ter pro$as "a sua 0a#a3 Anti"e#ocr<tico6 o"ia$a a re$o u2o "e E_T_> acre"ita$a no espiritis#o e na #a,ia> tin&a no seu ,a5inete u# 5usto "e aant e u# Bu"a "e 5ron=e3 No #o"o "e $i$er tentou i#itar aant6 excepto e# e$antar;se ce"o3 A sua o5ra principa 6 O A0un"o co#o (onta"e e Rkpresenta2@o6 0oi pu5 ica"a no 0i# "e E_E_3 Da$a; &e enor#e i#portAncia6 c&e,an"o a "i=er 9ue a ,uns par<,ra0os tin&a# si"o "ita"os pe o Esp!rito Santo3 Co# FILOSOFIA 4ODERNA \_d ,ran"e "es,osto $iu 9ue e a 0icara "escon&eci"a3 E# E_TT con$enceu o e"itor a 0a=erse,un"a e"i2o> #as s anos "epois co#e2ou a rece5er parte "a 0a#a a 9ue aspira$a3 O siste#a "e Sc&open&auer % a"apta2o "o "e aant6 #as acentua aspectos "i0erentes "os 9ue Fic&te6 e He,e acentuara# na Cr!tit;I3 E es i5eriara#;se "a coisa;e#;si6 e tornara# 0un"a#enta o con&eci#ento #eta0isico3 Sc&open&auer #ant%# a coisa;e#;si6 #as i"enti0ica;a co# a (onta"e3 O 9ue na percep2o aparece co#o #eu corpo % a #in&a $onta"e3 Ha$ia 9ue "i=er "esta concep2o #ais "o 9ue a #aioria "os `antianos 9uer recon&ecer3 aant tin&a a0ir#a"o 9ue u# estu"o "a ei #ora po"e e$ar;nos a %# "os 0en?#enos6 e "ar;nos con&eci#entos 9ue a percep2o sensi$e no po"e "ar> ta#5%# a0ir#a$a 9ue a ei #ora respeita essencia #ente Y $onta"e3 A "i0eren2a entre u# &o#e# 5o# e u# #au est< para aant na "i0eren2a "o #un"o "as coisas;e#;si e % ta#5%# u#a "i0eren2a 9uanto Ys $o i2@es3 Se,ue;se 9ue para aant as $o i2@es pertence# ao #un"o3 rea 6 no ao "os 0en#enos36 O 0en?#eno correspon"ente a u#a $o i2o % u# #o$i#ento corpreo> por isso % 9ue6 se,un"o Sc&open&auer6 o corpo % a aparHncia6 e a $onta"e a rea i"a"e correspon"ente3 4as a $onta"e su5'acente aos 0en?#enos no % u# con'unto "e $o i2@es "i0erentes3 De acor"o co# aant6 te#po e espa2o para Sc&open&auer pertence# aos 0en?#enos> a coisa;e#;si % inespacia e inte#pora 3 *ortanto a #in&a $onta"e6 no senti"o e# 9ue % rea 6 no po"e ser "ata"a ne# co#posta "e actos "e $onta"e separa"os por9ue te#po e espa2o so 0onte "e p ura i"a"e ; Lprincipio "e in"i$i"ua2oN6 ; para usar a 0rase esco <stica6 pre0eri"a por Sc&open&auer3 A #in&a $onta"e % una e inte#pora 3 4aisK a #in&a $onta"e "e$e i"enti0icar;se co# a "o uni$erso> a #in&a separa2o % i usria6 resu tante "o #eu apare &o su5'ecti$o "e percep2o espacio;te#pora 3 O 9ue % rea % u#a $asta $onta"e re$e a"a no curso "a nature=a ani#a"a e inani#a"a3 *o"eria esperar;se 9ue Sc&open&auer i"enti0icasse esta $onta"e cs#ica co# Deus e ensinasse u#a "outrina se#e &ante ao pante!s#o spino=ano6 e# 9ue a $irtu"e consiste na con0or#i"a"e co# a $onta"e "i$ina3 4as neste ponto o seu pessi#is#o se,uiu outra $ia3 A $onta"e cs#ica % per$ersa3 S^;o se#pre> % "e 9ua 9uer #o"o 0onte in0in"<$e "e to"o so0ri#ento &u#ano3 O so0ri#ento % essencia na $i"a e au#enta co# o au#ento "o con&eci#ento3 A $onta"e no te# 0i# "e0ini"o6 9ue u#a $e= a can2a"o trouxesse contenta#ento3 E#5ora a #orte se'a o ter#o63 perse,ui#os os nossos 0ins 0:teis6 Lco#o assopra#os ao #<xi#o a 5o a "e sa5o6 e#5ora sai5a#os 9ue e a $ai re5entar3N No existe ^e ici"a"e6 por9ue u# "ese'o irrea i=a"o causa pena e6 se atin,i"o6 sacie"a"e3 O ins;

_4 HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL tinto incita Y procria2o6 9ue "< no$as ocasi@es "e so0ri#ento e #orte> por isso &< o pu"or "o acto sexua 3 O suic!"io % in:ti > a "outrina "aK transi#i,ra2o6 e#5ora no $er"a"eira itera #ente6 "i= a $er"a"e e# 0or#a "e #ito3 Tu"o isto % triste6 #as &< u#a sa "a e 0oi "esco5erta na In"ia3 O #e &or "os #itos % o "o Nir$ana B9ue Sc&open&auer interpreta co#o extin2oC3 Concor"a 9ue e e % contr<rio Y "outrina crist L#as a anti,a sa5e"oria &u#ana no po"e ser "es$ia"a pe o 9ue suce"eu na +a i eia3N A causa "o so0ri#ento % a intensi"a"e "a $onta"e> 9uanto #enos exercer#os a $onta"e #enos so0rere#os3 A9ui o con&eci#ento $o ta a ser :ti 6 contanto 9ue se'a "e certa esp%cie3 A "istin2o entre u# &o#e# e outro % "o #un"o 0eno#ena 6 e "esaparece 9uan"o $e#os $er"a"eira#ente o #un"o3 *ara o &o#e# 5o# o $%u "e 4a1a Bi usoC6 0a=;se transparente> e e $H 9ue tu"o % uno e a "i0eren2a 9ue o separa "e outro % apenas aparente3 C&e,a a esta $iso por a#or63 9ue % se#pre si#patia66 e re ati$a Y pena "os outros3 Le$antan"o o $%u "e 4a1a6 o &o#e# parti &a "o so0ri#ento "o #un"o3 No &o#e# 5o#6 o con&eci#ento "o to"o a9uieta a $onta"e6 9ue se a0 asta "a $i"a e ne,a a sua #es#a nature=a3 LNe e 5rota o &orror "a; nature=a "e 9ue te# u#a expresso na sua prpria existHncia 0eno#ena 6 cerne e nature=a !nti#a "e esse #un"o recon&eci"o co#o c&eio "e #is%ria3N De a9ui Sc&open&auer % e$a"o a p ena concor"Ancia6 pe o #enos pr<tica co# o #isticis#o asc%tico33 Ec`art e An,e us Si esius so superiores ao No$o Testa#ento3 H< coisas 5oas no Cristianis#o orto"oxo6 e# especia a "outrina "o pt^ca"o ori,ina 6 co#o a pre,ara#66 contra LO pe a,ianis#o $u ,arN6 Santo A,ostin&o e Lutero> #as os E$an,e &os so "e0icientes e# #eta0!sica3 LO Bu"ia#oN6 "i= e e6 L% a re i,io #ais e e$a"a6 e a sua "outrina %tica % orto"oxa e# to"a a Xsia6 excepto on"e pre$a ece a L"etest<$e "outrina "o Is a#e3N O &o#e# 5o# praticar< co#p eta casti"a"e6 po5re=a $o unt<ria6 'e'u# e autotortura3 E# tu"o "ese'ar< 9ue5rar a sua $onta"e in"i$i"ua 3 4as no o 0a= co#o os #!sticos oci"entais6 para atin,ir a &ar#onia co#^ Deus> no procura 9ua 9uer 5e# positi$o6 #as inteira#ente ne,ati$o3 LDe$e#os "esterrar a o5scura i#presso "e esse na"a 9ue $e#os para a %# "e to"a a $irtu"e e santi"a"e co#o seu 0i#6 e 9ue te#e#os co#o as crian2as te#e# a escuri"o> ne# se9uer "e$e#os 0u,ir; &e6 co#o os in"ianos6 atra$%s "e #itos e pa a$ras se# senti"o6 co#o a rea5sor2o e# Bra#a no Nir$ana "os 5u"istas3 Antes "e$e#os recon&ecer 9ue o 9ue 0ica "epois "e a5o !"a a $onta"e6 na"a % certa#ente para os 9ue esto ain"a c&eios "e $onta"e> #as in$ersa#ente6 para a9ue es e# FILOSO*IA 4ODERNA \_E 9ue# a $onta"e '< se ne,ou a si #es#a6 este nosso #un"o6 co# to"oi os seus sis e $ias <cteas ;% na"a3N H< neste ponto u#a su,esto $a,a "e 9ue o santo $H a ,u#a coisE positi$a6 ocu ta aos outros &o#ens6 #as &< u#a a uso ao 9ue %6 e pare3 ce;#e 9ue a su,esto % s retrica3 Sc&open&auer "i= 9ue o #un"o e to"oi os seus 0en?#enos so e0ecti$a2@es "a $onta"e3 Co# a ren:ncia "e esti Lto"os os 0en?#enos so a5o i"os3 O es0or2o se# 0i# ne# "escanso en to"os os ,raus "e o5'ecti$i"a"e e# 9ue o #un"o consiste> as #: t!p ai 0or#as sucessi$as e# ,ra"a2o> a #ani0esta2o tota "a $onta"e> e 0ina 6 #ente as 0or#as uni$ersais "e essa #ani0esta2o6 te#po e espa2o6 e ta# 5%# a sua : ti#a 0or#a 0un"a#enta su'eito e o5'ecto6 tu"o 0ica a5o i"o Ne# $onta"e6 ne# i"eia6 ne# #un"o3 Te#os perante ns apenas o na"<3^ S po"e#os "ar a isto a interpreta2o "e 9ue o 0i# "o santo % apro xi#ar;se ao #<xi#o "a no;existHncia6 9ue por 9ua 9uer ra=o inexp i ca"a e e no po"e o5ter suici"an"o;se3

No % 0<ci $er por9ue % pre0er!$e o santo a u# &o#e# se#pre 5H5a"o36 Ta $e= Sc&open&aner pense 9ue oi #o#entos #o"era"os era# triste#ente 0re9uentes3 O e$an,e &o "e resi,na2o "e Sc&open&aner no % #uito consistenti ne# #uito sincero3 Os #!sticos para 9ue# ape a crHe# na conte#p a2o na $iso 5eati0ica o5t%#;se a esp%cie #ais pro0un"a "e con&eci#ente [ 9ue % o 5e# supre#o3 Des"e *ar#%ni"es6 se op?s a i uso "a aparHnY [ outra esp%cie "e con&eci#ento6 no a a ,u#a coisa inteira#ente "i$ersa O Cristianis#o ensina 9ue no con&ecin/nto "e Deus est< a $i"a eterna 4as Sc&open&aner no 9uer na"a "e isso3 Concor"a e# 9ue o con&eci #ento6$u ,ar pertence ao reino "a 4a1a6 #as ao er,uer o $%u no $e#o Deus6 #as Satan<s6 a per$ersa $onta"e o#nipotente se#pre a tecer teia "o so0ri#ento "as suas criaturas3 Aterra"o pe a $iso "ia5 ica6 s<5io ,ritaK LForagN e re0u,ia;se na inexistHncia3 n insu to aos #!stico sup?; os crentes nesta #ito o,ia3 E a su,esto "e 9ue se# co#p eta i# xistHncia o s<5io po"e ter u#a $i"a coni a ,u# $a or % inconci i<$e cor o pessi#is#o sc&open&aueriano3 En9uanto existe6 conser$a a $onta" 9ue % o #a 3 *o"e "i#inuir a 9uanti"a"e "o #a en0ra9uecen"o a $onta" #as nunca a"9uirir u# 5e# positi$o3 A a$a iar pe a $i"a "e Sc&open&aner a "outrina no % sincera3 Ha5K tua #ente 'anta$a 5e#6 e# restaurante 5o#> tin&a #uitos a#ores tr $iais6 sensuais #as no apaixona"os> era #uito con0 ituoso e in$u ,ai #ente a$arento3 U#a $e= irritou;se co# u#a costureira "e certa i"a"i 9ue esta$a a 0a ar co# u# a#i,o Y porta "o seu aposento3 Atirouesca"a a5aixo6 causan"o; &e "ano per#anente3 Foi con"ena"o a pa,ar;EE 9uin=e ta ers por tri#estre en9uanto 0osse $i$a3 Muan"o e a #orreu6 $iri \QF HIST@RIA DA FILOSO*IA OCIDENTAL anos "epois6 e e to#ou nota no i$ro "e contasK LO5it anus6 a5it onus3N Na sua $i"a % "i0!ci encontrar pro$as "e $irtu"e excepto para co# os ani#ais> c&e,ou a con"enar a $i$isec2o no interesse "a ciHncia3 Nos outros aspectos era inteira#ente e,o!sta3 Custa a crer 9ue &o#e# to con$icto "a $irtu"e "o ascetis#o e "a resi,na2o nunca ti$esse tenta"o p?r e# pr<tica as suas con$ic2@es3 Histrica#ente &< "ois pontos i#portantes e# Sc&open&auerK o pessi#is#o e a "outrina "e 9ue a $onta"e % superior ao pensa#ento3 O seu pessi#is#o tornou poss!$e aos &o#ens no esperar "a 0i oso0ia a exp ica2o "e to"o o #a 6 e assi# co#o ant!"oto 0oi :ti 3 Cienti0ica#ente opti#is#o e pessi#is#o so por i,ua re0ut<$eis3 O opti#is#o a"#ite ou tenta pro$ar 9ue o uni$erso existe para a,ra"ar;nos6 e o pessi#is#o 9ue e e existe para "esa,ra"ar;nos3 Nen&u# po"e "e#onstrar;se3 A cren2a e# 9ua 9uer "e e as % #at%ria "e te#pera#ento6 no "e ra=o6 #as o opti#is#o 0oi #ais co#u# nos 0i so0os oci"entais3 U# representante "a atitu"e oposta % portanto :ti 6 por e e,ar consi"era2@es 9ue passaria# "esperce5i"as3 4ais i#portante 0oi a "outrina "a pri#a=ia "a $onta"e3 C aro 9ue a "outrina no se i,a ,ica#ente ao pessi#is#o6 e os 9ue a "e0en"era# "epois "e Sc&open&aeur 0re9uente#ente a 0i=era# 5ase "o seu opti#is#o3 E# u#a ou outra 0or#a6 a supre#acia "a $onta"e 0oi "e0en"i"a por #uitos 0i so0os #o"ernos6 especia #ente Niet=sc&e6 Ber,son6 ]a#es e De/e13 A %# "e isso a"9uiriu $o,a 0ora "o circu o "e 0i so0os pro0issio; nais3 Na propor2o e# 9ue a $onta"e su5ia na esca a6 o con&eci#ento "escia3 Esta parece;#e ser a #ais not<$e #u"an2a no car<cter "a 0i oso0ia "o nosso te#po3 Foi prepara"a por aant e Rousseau6 #as pri#eiro proc a#a"a na sua pure=a por Sc&open&aeur36 *or isso6 apesar "a inconsistHncia e "e certa super0icia i"a"e6 a sua 0i oso0ia te# i#portAncia consi"er<$e co#o 0ase "e "esen$o $i#ento &istrico BIC 3 BEC L4orta a $e &a6 0in"a a car,aN3 BIC Ao a cance "o eitor portu,uHs encontra;se u#a an ise penetrante "e (ieira "e A #ei"a so5re a ,uns aspectos "o pensa#ento "e

Sc&open&auerK eia;se o pre0cio a Es5o2o "e &ist4a "a teoria "o i"ea e "o rea 6 "e Sc&open&auer6 tra"u2o6 pre0 cio e notas "o *ro03 (ieira "e A #ei"a6 At Anti"a6 Coi#5ra6 EQT_3 BR3 *3C CA*!TULO GG( NIET)SCHE Niet=sc&e BE_TT;EQFFC consi"era;se a si #es#o sucessor "e Sc&open&auer6 e co# ra=o6 #as supera;o e# #uitos aspectos6 especia #ente na consistHncia e coerHncia "a "outrina3 A ren:ncia %tica orienta "e Sc&open&auer no parece acor"e co# a sua #eta0isica "a o#nipotHncia "a $onta"e3 E# Niet=sc&e a $onta"e te# pri#a=ia tanto %tica co#o #eta0!sica3 Apesar "e pro0essor era 0i so0o #ais iter<rio 9ue aca"H#ico3 No in$entou no$as teorias t%cnicas e# onto o,ia ou episte#o o,ia> a sua #aior i#portAncia % e# %tica6 e secun"Yria#ente co#o penetrante cr!tico &istrico3 Li#itar; #e;ei Y %tica e Y critica "a re i,io por ter si"o nesse aspecto 9ue a sua in0 uHncia 0oi #aior3 A sua $i"a 0oi si#p es3 O pai era pastor protestante e a sua e"uca2o 0oi #uito pie"osa3 Foi not<$e na Uni$ersi"a"e co#o e assicista e 0i o,o6 "e #o"o 9ue e# E_\Q6 antes "o ,rau6 &e o0erecera# e e e aceitou ser pro0essor "e Fi o o,ia e# Basi eia3 Foi se#pre 0raco "e sa:"e6 e "epois "e per!o"os "e interrup2o por "oen2a te$e "e retirar;se e# E_dQ3 (i$eu "epois na Su!2a e na It< ia3 E# E___ en"oi"eceu e assi# 0icou at% Y #orte3 Apaixona"o a"#ira"or "e .a,ner6 irritou;se co# e e6 especia #ente por causa "o *arsi0a^6 9ue ac&ou "e#asia"o cristo e c&eio "e ren:ncia3 Depois "e isso criticou .a,ner $io en+a#ente c&e,an"o a acus<; o "e 'u"eu3 4as a sua concep2o ,era % #uito se#e &ante Y "e .a,ner no R^n,> o super;&o#e# "e Niet=sc&e % #uito se#e &ante a Sie,0rie"6 excepto e# sa5er ,re,o3 *arece sin,u ar6 #as a cu pa no % #in&a3 \QI ZISTRIA DA FILOSOFIA OCID*NTAL Niet=sc&e no era consciente#ente ro#Antico e criticou se$era#ente os ro#Anticos3 Consciente#ente a sua $iso era &e %nica6 o#iti"o o co#ponente r0ico3 A"#ira$a os pr%;socr<ticos6 exeepto *it<,oras3 Tin&a ,ran"e a0ini"a"e co# Herac ito3 O &o#e# #a,nAni#o "e Aristte es % #uito se#e &ante ao L&o#e# no5reN "e Niet=sc&e6 #as e# ,era e e consi"era os u teriores a Scrates #uito in0eriores aos seus prece"entes3 No per"oa a Scrates a ori,e# &u#i "e3 C&a#a; &e rotuh e acusa;o "e corro#per a no5re 'u$entu"e ateniense co# u#a concep2o "e#ocr<tica3 Con"ena era especia * ato pe o seu ,osto "e e"i0icar3 4as custa; &e con"en<; o e tenta "escu p<; o "i=en"o 9ue ta $e= se'a sincero e s ten&a pre,a"o a $irtu"e co#o #eio "e #anter e# or"e# as c asses in0eriores3 E# "a"a ocasio 0a a "e e e co#o Lu# ,ran"e Ca, iostro3N +osta "e De#crito e Epicuro6 #as a sua a0ei2o pe o se,un"o parece u# tanto i ,ica6 a no ser 9ue se interprete co#o rea a"#ira2o por Lucr%cio3 Co#o era "e esperar6 te# 0raca opinio "e aant6 a 9ue# c&a#a L0an<tico #ora Y Ia Rousseau3N E#5ora criticasse os ro#Anticos6 a sua $iso "e$e; &es #uito> % o anar9uis#o aristocr<tico6 co#o o "e B1ron6 a 9ue# no nos surpreen"e 9ue e e a"#ire3 Tenta co#5inar "ois con'untos "e $a ores "i0!ceis "e &ar#oni=ar3 *or u# a"o pre,a a $io Hncia6 a ,uerra6 o or,u &o aristocr<tico> por outro6 a#a a 0i oso0ia e as artes6 especia #ente a #:sica3 Histrica#ente esses $a ores coexiste#3 no Renasci#ento3 O papa ]: io II6 co#5aten"o por Bo on&a e e#pre,an"o 4i,ue Xn,e o6 po"e consi"erar; se o &o#e# co#o Niet=sc&e "ese'aria $er iio contr? e "os ,o$ernos3 Z natura co#parar Niet=sc&e co# 4ac&ia$e i6 a "espeito "e i#portantes "i0eren2 asK 4ac&ia$e i era

&o#e# "e ne,cios6 co# opin@es 0or#a"as no contacto "irecto co#6 a $i"a p:5 ica e e# &ar#onia co# o seu te#po> no era pe"ante ou siste#<tico e a sua 0i oso0ia po !tica "i0ici #ente 0or#a u# to"o coerente> Niet=sc&e6 pe o contr<rio6 era pro0essor6 essencia #ente i$resco6 e 0i so0o e# oposi2o consciente Y orienta2o %tica e po !tica "o seu te#po3 4as as se#e &an2as so #ais pro0un"as3 A 0i oso0ia po !tica "e Niet=sc&e % an< o,a Y "e O *ah Bno "e Os DEE_ourso6_C6 e#5ora tra5a &a"o e ap ica"o so5re ca#po #ais $asto3 A#5os tH# u#a %tica 9ue aspira ao po"er e % "e i5era"a#ente anticrist6 e#5ora e# Niet=sc&e co# 0ran9ue=a #aior3 O 9ue C%sar Br,ia 0oi para 4ac&ia$e i 0oi Napo eo para Niet=sc&e> u# ,ran"e &o#e# "errota"o por pe9uenos a"$ers<rios3 A cr!tica "e Niet=se&e Ys re i,i@es e 0i oso0ias % to"a "o#ina"a por #oti$os %ticos3 A"#ira certas 9ua i"a"es 9ue sup@e Bta $e= co# ra=oC s poss!$eis e# u#a #inoria aristocr<tica3 A #aioria6 se,un"o pensa6 FILOSOFIA 4ODERNA \QU "e$e ser apenas #eio para a exce Hncia "os poucos e no &< 9ue consi"erar 9ua 9uer rec a#a2o sua "e 0e ici"a"e ou 5e#;estar3 A u"e &a5itua #ente aos seres &u#anos $u ,ares co#o Lre#en"a"os e estropia"osN 6 e ;no $H o5'ec2o ao seu so0ri#ento6 se 0or necess<rio para pro"u=ir u# ,ran"e &o#e#3 Assi#6 a i#portAncia "o per!o"o "e Ed_Q a E_ER resu#e;se e# Napo eoK LA Re$o u2o tornou Napo eo poss!$e > % a sua 'usti0ica2o3 De$e#os "ese'ar o co apso "e to"a a nossa ci$i i=a2o se ta 0or o seu resu ta"o3 Napo eo tornou poss!$e o naciona is#o> % essa a "escu pa "e este3 De$e#; se a Napo eo ; "i= e e ; 9uase to"as as esperan2as #ais a tas "e este s%cu o3N +osta "e expri#ir;se para"oxa #ente para surpreen"er eitores con$encionais3 E#pre,a as pa a$ras L5e#N e L#a N no senti"o corrente e "i= pre0erir o L#a N ao L5e#N3 O seu i$ro *ara " cio Be# e "o 4a= rea #ente procura #u"ar a opinio "o eitor so5re o 9ue % 5e# e o 9ue % #a 6 #as excepto por #o#entos "ec ara pre0erir o L#a N e "espre=ar o L5e#Ng Di=6 por exe#p o6 9ue % u# erro 'u ,ar u# "e$er "ese'ar a $it ria "o 5e# e o ani9ui a#ento "o #a 3 Esta concep2o % in, esa e t!pica "e a9ue e Ln%scio ]o&n Stuart 4i N6 &o#e# a 9ue# "espre=a co# especia $iru Hncia3 Di= e eK LA5orre2o a $u ,ari"a"e "o &o#e# 9uan"o "i=K LO 9ue % 'usto para u# &o#e# % 'usto para outro3N LNo 0a2as aos outros o 9ue no 9ueres 9ue te 0a2a#3N BEC Tais princ!pios esta5e ece# as re a2@es &u#anas so5re serh #:tuos6 "e #o"o 9ue to"as as ac2@es parece# a pa,a "e a ,u#a coisa 9ue nos 0i=era#3 A &iptese % i,n5i no #ais a to ,rau> % co#o se se 'u ,asse in"iscut!$e &a$er u#a co#o e9uhncia "e $a or entre as #in&as e as tuas ac2@es BIC3 A $er"a"eira $irtu"e6 oposta Y con$enciona 6 no % para to"os6 #as caracteri=a u#a #inoria aristocr<tica3 No % pro$eitosa ne# pru"ente6> iso a "os outros &o#ens o seu possui"or> % &osti Y or"e# e pre'u"ica os in0eriores3 i,^ necess<rio ao &o#e# superior ,uerrear as #u ti"@es6 resistir Ys ten"Hncias "e#ocr<ticas "o nosso te#po6 por9ue e# to"ao as "irec2@es a #assa #e"!ocre se "< as #os para "o#inar3 LTu"o o 9ue satis0a=6 tu"o o 9ue a5ran"a e tra= &o#ens e #u &eres para a 0rente opera e# 0a$or "o su0r<,io uni$ersa 6 "o#!nio "os &o#ens in0eriores3N O se"utor 0oi Rousseau6 9ue tornou a #u &er interessante> "epois $eio Harriet BiC Creio e#5rar;#e "e 9ue a ,u%# prece"eu 4i nesta 0rase3 BIC E# to"as as cita2@es "e Niet=sc&e6 o t ico % "o ori,ina 3 \QT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Beec&er Sto/e e os escra$os> "epois os socia istas co# o seu ca#peonato "e oper<rios e po5res3 To"os estes "e$e# ser co#5ati"os3

A %tica "e Niet=sc&e no % "e auto;in"u ,Hncia no senti"o or"in<rio> e e crH na "iscip ina espartana e na capaci"a"e "e suportar e in0 i,ir pena para 0ins i#portantes3 A"#ira a 0or2a "e $onta"e aci#a "e tu"o3 LEu exa#ino a 0or2a "e u#a $onta"e pe a 9uanti"a"e "e resistHncia 9ue po"e "ar e pe a "e "or e tortura 9ue po"e suportar e con&e2o co#o se torna e# $anta,e# sua> no aponto co# censura o #a e a "or "a existHncia6 antes espero 9ue a $i"a se'a u# "ia pior e #ais c&eia "e so0ri#ento "o 9ue te# si"o3N *ara e e a co#paixo % u#a 0ra9ue=a a co#5ater3 LO o5'ecti$o % atin,ir u#a enor#e ener,ia "e ,ran"e=a 9ue #o"e e o &o#e# "o 0uturo pe a "iscip ina e ta#5%# pe o ani9ui a#ento "e #i &@es "e re#en"a"os e estropia"os6 e "e 9ue possa ain"a e$itar a ruina Y $ista "o so0ri#ento assi# cria"o6 ta 9ua nunca se tin&a $isto antes3N *ro0eti=a6 co# certo ':5i o u#a era "e ,ran"es ,uerras3 Fica;se a co,itar e# se e e teria si"o 0e i= se ti$esse assisti"o Y rea i=a2o "a sua pro0ecia3 4as est< on,e "e ser "e$oto "o Esta"o> % apaixona"o in"i$i"ua ista6 crente no &eri3 A #is%ria "e u#a na2o6 "i= e e6 % "e #enor i#portAncia "o 9ue o so0ri#ento "e u# ,ran"e in"i$!"uoK LAs "es,ra2as "e to"a essa ,ente no constitue# u#a so#a6 a no ser nos senti#entos "e &o#ens po"ero/s3N Niet=sc&e no % naciona ista e no te# a"#ira2o excessi$a pe a A e#an&a3 Dese'a u#a ra2a ,o$ernante internaciona 6 9ue seria a "os sen&ores "a terraK Lu#a no$a aristocracia $asta6 assente na #ais se$era aut@"iscip ina e# 9ue a $onta"e "e po"er "os 0i so0os e3 tiranos;artistas 0icasse #arca"a para #i &ares "e anos3N Ta#5%# no % "e0ini"a#ente anti;se#ita6 e#5ora pense 9ue a A e#an&a '< te# o n:#ero assi#i <$e "e 'u"eus e no "e$e per#itir 9ua 9uer in0 uxo u terior3 Detesta o No$o Testa#ento6 #as no o (e &o6 "e 9ue 0a a co# a #aior a"#ira2o3 De$e acentuar; se6 para 0a=er 'usti2a a Niet=sc&e6 9ue #uitos "esen$o $i#entos #o"ernos conexos co# a sua $iso %tica ,era so contr<rios a expressas opini@es suas3 4erece# noticia "uas exp ica2@es "a sua %ticaK o "espre=o pe as #u &eres e3 a cr!tica a#ar,a "o Cristianis#o3 Nunca se cansou "e atacar as #u &eres3 No seu i$ro pseu"opro0%tico Assi# 0a a$a )aratustra "i= 9ue as #u &eres so incapa=es "e a#i=a"e> so co#o ,atas6 a$es6 ou 9uan"o #uito6 $acas6 LO &o#e# ser< prepara"o para a ,uerra e a #u &er para passate#po "o ,uerreiro3 O #ais % oucura3N O passate#po "o ,uerreiro "e$e ser "e esp%cie pecu iar se aceitar#os o seu a0oris#o #ais FILOSOFIA 4ODERNA \Q6E en%r,ico a ta respeitoK L(ais ter co# u#a #u &erJ No te es9ue2aE "o c&icote3 N Ne# se#pre % to 0ero=6 e#5ora se#pre "espre=a"or3 No (hD "e *oir6 "i=K LA,ra"a; nos u#a #u &er co#o o #an'ar #ais "e ica"o6 e E #ais et%rea esp%cie "e criatura3 Mue pra=er encontrar criaturas 9ue s^ tH# no esp!rito "an2a6 insensate= e "e ica"e=ag Fora# se#pre a "e !cia "a pro0un"a e tensa a #a #ascu ina3N 4as at% estas ,ra2as s se rnantHir nas #u &eres 9uan"o "o#ina"as por &o#ens #<scu oa> in"epen"entes torna#; se into er<$eis3 LAs #u &eres tH# #uito "e 9ue en$er,on&ar;seK &< na #u &er #uito pe"antis#o6 super0icia i"a"e6 pri#aris#o esco ar6 $ai3 "a"e=in&a6 "es#esura e in"iscri2o ocu ta333 9ue te# si"o restrin,i"a "o#ina"a por #e"o "o &o#e#3N Assi# "i= no *ara < "5 Be# e "o 4a acrescentan"o 9ue "e$er!a#os pensar "as #u &eres co#o proprie"a"e6 aB #o"o "os orientais3 O seu a5uso "as #u &eres %;nos apresenta"o co#B $er"a"e e$i"ente3 No % 0ir#a"o na &istria ne# na experiHncia prpr& 9ue a respeito "e #u &eres 9uase se con0ina$a Y ir#3 A o5'ec2o "e Niet=sc&e ao Cristianis#o % pe a aceita2o "o 9ue e B c&a#a L#ora "e escra$osN3 I curioso o5ser$ar o contraste entre os se# ar,u#entos e os "os p&i osop&es

0ranceses anteriores Y Re$o u2o3 *ar^ e es os "o,#as cristos so 0a sos> o Cristianis#o ensina a su5#issB Y suposta $onta"e "e Deus6 ao passo 9ue seres &u#anos 9ue se respeitair no "e$e# cur$ar;se perante 9ua 9uer po"er> e as i,re'as crist<s6 a ian3 "o;se aos tiranos6 a'u"ara# os ini#i,os "a "e#ocracia a ne,ar a i5er"a"p e continua# a a,ra$ar os po5res3 Niet=sc&e no se interessa pe a $er"a"B #eta0isica "e 9ua 9uer re i,io> con$icto "e 9ue to"as so 0a sas6 'u ,a;ai pe os e0eitos sociais3 Concor"a co# os p&i o6iop&es e# recusar su5#issp Y suposta $onta"e "e Deus6 #as ,ostaria "e su5stitui;Ia pe a "e Ltiranos6 ;artistasN terrestres3 A su5#isso % 'usta6 excepto para os super;&o#ens #as no a su5#isso ao Deus cristo3 Muaiito a sere# as i,re'as crist' a ia"as "os tiranos e ini#i,as "a "e#ocracia6 a $er"a"e % o contr<rio "i= e e3 A seu $er6 a Re$o u2o Francesa e o socia is#o so "e esp!ritB i"Hntico ao Cristianis#o> a tu"o isto e e se op@e pe a #es#a ra=oK nT 9uer os &o#ens i,ua #ente trata"os e# aspecto a ,u#3 Bu"is#o e Cristianis#o ; "i= ; so re i,i@es Lnii istasN6 pOr ne,a re# "i0eren2a "e $a or entre os &o#ens> #as a pri#eira % #enos atac<$e [ se,un"a % "e,enera"a6 c&eia "e e e#entos "eca"entes e exere#entais [ sua 0or2a % a re$o ta "os re#en"a"os e estropia"os3 Esta co#e2ari co# os 'u"eus e entrou no Cristianis#o pe os Lepi %pticos santosN6 co46 So *au o6 9ue no era &onesto3 LO No$o Testa#ento % o e$an,e &o "6 u#a esp%cie "e &o#ens co#p eta#ente i,n5i 3N O Cristianis#o % a #a \Q\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 0ata e se"utora #entira 9ue a ,u#a $e= existiu3 Nen&u# &o#e# "e $a or se pareceu co# o cristo i"ea 3 (e'a;se6 por exe#p o6 os &eris "as (i"as "e * utarco3 O Cristianis#o % con"en<$e por ne,ar o $a or "o Lor,u &o6 pat&os "a "istAncia6 ,ran"e responsa5i i"a"e6 esp!ritos exu5erantes6 ani#a is#o esp Hn"i"o6 instintos "e ,uerra e con9uista6 "ei0iho "e paixo6 $in,an2a6 c era6 $o uptuosi"a"e6 a$entura6 con&eci#ento3N To"as estas coisas so 5oas e to"as #<s6 se,un"o o Cristianis#o ; assi# a0ir#a Niet=sc&e3 O Cristianis#o ; "i= e e ; preten"e "o#ar o cora2o "o &o#e#6 #as % u# erro3 U# ani#a 0ero= te# certo esp en"or6 9ue per"e se o "o#estica#3 Os cri#inosos co# 9ue# Dostoie$s`i se i,ou era# #e &ores "o 9ue e e6 por9ue se respeita$a#3 *ro$oca#; &e n<useas a re"en2o e o arrepen"i#ento6 a 9ue c&a#a 0o ie eir#"ai#3 *6 "i0!ci i5ertar#o;nos "e este #o"o "e pensar so5re a atitu"e &u#anaK LSo#os &er"eiros "a $i$isec2o "e consciHncia e "a autocruci0ica2o "e6 "ois #i anos3N 4erece citar;se u# passo e o9uente acerca "e *asca por9ue #ostra o #e &or poss!$e as o5'ec2@es "e Niet=sc&e ao Cristianis#oK LMue co#5ate#os ns no Cristianis#oJ O 9uerer "estruir o 0orte6 $er,an"o; &e o esp!rito6 exp oran"o os #o#entos "e 0ran9ue=a6 e con$erten"o a sua a ti$a se,uran2a e# ansie"a"e e pertur5a2o "e consciHncia> [ sa5er en$enenar os #ais no5res instintos e in0ect<; os at% per"ere# [ 0or2a6 a $onta"e "e po"er6 e se intro$ertere#6 per"en"o;se pe o auto"espre=o e auto;i#o a2oK esse &orr!$e ca#in&o "e #orte6 "e 9ue *aSca % o exe#p o #ais 0a#oso3N No u,ar "o santo cristo 9uer Niet=sc&e $er o &o#e# Lno5reN6 "e #o"o nen&u# co#o tipo uni$ersa #as co#o ,o$ernante aristocrata3 O &o#e# Lno5reN ser< capa= "e crue "a"e e at% por $e=es "o 9ue se c&a#a cri#e3 S recon&ece "e$eres para co# os i,uais3 *rote,er< artistas e poetas e to"os os peritos e# 9ua 9uer ca#po6 #as 0<; o;< co#o #e#5ro "e u#a or"e# superior Y "os 9ue s sa5e# 0a=er a ,u#a coisa3 Co# os ,uerreiros apren"er< a i,ar a #orte co# os interesses por

9ue co#5ate> a sacri0icar #uitos e a 'u ,ar a sua causa su0iciente#ente ,ra$e para no poupar &o#ens> a praticar u#a "iscip ina inexor<$e 6 e a aceitar na ,uerra a $io Hncia e o ar"i 3 Recon&ecer< o pape "a crue "a"e na exce Hncia aristocr<ticaK L9uase tu"o o 9ue c&a#a#os Lcu tura3 superiorN assenta na espiritua i=a2o e intensi0ica2o "a h66 h3N O &o#e# Lno5reN % essencia #ente $onta"e encarna"a "e po"er3 Mue pensar "e ta "outrinaJ At% on"e % $er"a"eiraJ Z :ti e# 9ua 9uer ,rauJ H< a ,u#a o5'ecti$i"a"e6 ou no passa "e 0antasias "e po"er "e u# in$< i"oJ FILOSOFIA 4ODERNA \Qd EF ine$it<$e a ,ran"e in0 uHncia "e Niet=sc&e6 no entre 0 i so0os t%cnicos6 #as entre pessoas "e cu tura iter<ria e artistica3 E % certo 9ue as suas pro0ecias 0ora# #ais 'ustas "o 9ue as "os i5erais e socia istas3 Se % #ero sinto#a "e "oen2a6 a "oen2a "esen$o $eu;se #uito no #un"o #o"erno3 No entanto &< ne e #uito 9ue % #era #e,a o#ania3 Fa an"o "e Spino=a6 "i=K LMuanta $u nera5i i"a"e e ti#i"e= re$e a esta #ascara"a "e u# so it<rio "oenteg N O #es#o se "iria "e e e6 co# #enos escr:pu o6 pois 9ue no &esitou e# "i=H; o "e Spino=a3 S^ 5$io 9ue nos son&os "e acor"a"o e e % ,uerreiro e no pro0essor3 To"os os &o#ens 9ue a"#ira so #i itares3 A sua opinio so5re as #u &eres6 co#o a "e 9ua 9uer &o#e#6 % o5'ecti$a2o "a sua e#o2o prpria6 9ue % e$i"ente#ente a "e #e"o3 LNo te es9ue2as "o c&icoteN6 ; #as no$e &o#ens e# "e= tirar; &e;ia# o c&icote6 e e sa5ia;o6 "e #o"o 9ue se "e0en"e "as #u &eres e a i$ia a $ai"a"e 0eri"a co# o5ser$a2@es ,rosseiras3 Con"ena o a#or cristo por pensar 9ue resu ta "o #e"o3 Receoso "e 9ue o prxi#o #e in'urie6 a0ir#o; &e 9ue o a#o3 Se eu 0osse #ais 0orte e #ais au"a= #ostraria o "espre=o 9ue "ecerto sinto por e e3 A Niet=sc&e no ocorre a possi5i i"a"e "e u# &o#e# sentir $er"a"eira#ente a#or uni$ersa 6 c ara#ente por9ue e e #es#o sente "io e #e"o uni$ersais6 "is0ar2a"os e# aristocr<tica in"i0eren2a36 O seu &o#e# Lno5reN ; 9ue % e e #es#o nos son&os "e acor"a"o ; % u# ser antip<tico6 ,rosseiro6 #an&oso6 crue 6 s\ preocupa"o co# o po"er prprio3 O Rei Lear6 na or a "a oucura6 "i=K Farei tais coisas ;No sei ain"a 9uais ;#as sero O terror "a terra3 *6 a 0i oso0ia "e Niet=sc&e e# poucas pa a$ras3 Nunca ocorreu a Niet=sc&e 9ue o ,o=o "o po"er6 "e 9ue exorna o seu auper;&o#e#6 % ta#5%# 0ruto "o #e"o3 Mue# no te#e o prxi#o no precisa "e tirani=<; o3 Os &o#ens 9ue $encera# o #e"o no tH# o 0renesi "os tiranos ; artistas nit=sc&eanos6 Neros 9ue tenta# a e,rar;se co# #:sica e #orticinios6 en9uanto os cora2@es esto c&eios "e #e"o "a ine$it<$e re$o u2o pa aciana3 No ne,arei 9ue e# parte co#pc resu ta"o "a sua "outrina6 o #un"o rea se tornou #uito se#e &ante ao seu pesa"e o6 #as isso no o 0a= #enos &orr!$e 3 De$e a"#itir;se 9ue a certo tipo "e %tica crist so ap ic<$eis as cr!ticas "e Niet=se&e36 *asca e Dostoie$s`i ; exe#p os seus ; tH# a ,o \Q_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL in0erior na sua $irtu"e3 *asca sacri0ica a sua a"#ir<$e inte i,Hncia #ate#<tica ao seu Deus6 atri5uin"o; &e assi# u#a 5ar5ari"a"e 9ue era a#p ia2o cs#ica "os so0ri#entos #entais #r5i"os "e *asca 3 Dostoie$s`i na"a tin&a 9ue $er co# o Lapre2o prprioN> teria peca"o para se arrepen"er e ,o=ar o uxo "a con0isso3 No "iscuto at% 9ue ponto tais a5erra2@es po"e# a e,ar;se contra o Cristianis#o6 #as concor"arei co# Niet=sc&e e# 9ue a prostra2o "e Dosto e$s`i % "espre=!$e 3 Certa a ti$e= e a#or;prprio6 e at% certa auto;a0ir#a2o6 concor"o 9ue so e e#entos no #e &or car<cter3 Nen&u#a $irtu"e enrai=a"a no #e"o #erece a"#ira2o3

H< "uas esp%cies "e santosK por nature=a e por #e"o3 Os pri#eiros a#a# espontAnea#ente a &u#ani"a"e> 0a=e# o 5e# por9ue 0a=H; o "<; &es 0e ici"a"e3 Os se,un"os6 co#o os 9ue s no rou5a# por #e"o6 "a po !cia6 seria# per$ersos se no pensasse# no In0erno ou na $in,an2a "o prxi#o3 Niet=sc&e s pensa nestes3 Tais so o seu #e"o e o seu "io 9ue &e parece i#poss!$e o a#or espontAneo Y &u#ani"a"e3 No po"ia conce5er u# &o#e# 9ue i#p<$i"o e co# o in0 ex!$e or,u &o "o super;&o#e#6 no entanto no in0 i,isse pena6 por no "ese'ar 0a=H; o3 A ,u%# sup@e 9ue LincoIn ti$esse proce"i"o por #e"o "o In0ernoJ 4as6 para Niet=sc&e6 LincoIn % a5'ecto6 Napo eo6 #a,n!0ico3 Resta o pro5 e#a %tico posto por Niet=sc&eK ser< aristocr<tica a nossa %tica ou e# certo senti"o i,ua para to"os os &o#ensJ Esta 9uesto6 co#o est< posta6 no te# senti"o #uito c aro6 e o pri#eiro passo % "e0inir #e &or3 Tente#os "istin,uir pri#eiro %tioa aristocr<tica "e too;ria po !tica aristocr<tica3 U# a"epto "o princ!pio 5ent&a#iano "a #<xi#a 0e ici"a"e para o #aior n:#ero te# u#a %tica "e#ocr<tica6 #as po"e pensar 9ue a 0e ici"a"e ,era a"$%# #ais 0Yci #ente "e u#a 0or#a "e ,o$erno aristocr<tica3 No % esta a posi2o "e Niet=sc&e3 E e pensa 9ue a 0e ici"a"e "o po$o co#u# no 0a= parte "o 5e# per;/3 Tu"o 9ue % 5o# ou #au e# si s existe e# poucos superiores3 O resto no conta3 A se,un"a 9uesto %K Co#o se "e0ine# os poucos superioresJ Na pr<tica 0ora# e# ,era ra2a con9uista"ora ou aristocr<tica &ere"it<ria [ e as aristocracias 0ora#6 pe o #enos e# teoria6 "escen"entes "e ra2as con9uista"oras3 Creio 9ue Niet=sc&e aceitaria a "e0ini2o3 LNo &< #ora i"a"e poss!$e se# 5o# nasci#entoN> assi# "i=> e 9ue a casta no5re 0oi se#pre pri#eiro 5<r5ara> #as to"a a e e$a2o "o &o#e# se "e$e Y socie"a"e aristocr<tica3 No % c aro se Niet=sc&e 'u ,a con,%nita ou a"9uiri"a por e"uca2o e a#5iente a superiori"a"e "o aristocrata3 No se,un"o caso % "i0!ci FILOSOFIA 4ODERNA \QE "e0en"er a exc uso "e outros i,ua #ente 9ua i0ica"os ex &1poth par= tais $anta,ens3 *ortanto a"#ito 9ue e e consi"era as aristocracias con3 9uista"oras e seus "escen"entes 5io ,ica#ente superiores aos $assa os co#o os &o#ens aos ani#ais "o#%sticos6 e#5ora e# #enor ,rau3 Mue 9uer "i=er L5io ,ica#ente superiorJN Interpretan"o Niet=Qc&e so in"i$!"uos "e ra2a superior e seus "escen"entes6 #ais aptos pari sere# no5res6 no senti"o "e Niet=sc&eK tero #aior 0or2a "e $onta"e #aior cora,e#6 #aior aspira2o ao po"er6 #enos si#patia6 #enos #e"e #enos a0a5i i"a"e3 *o"e#os a,ora tratar "a %tica "e Niet=sc&e3 *enso 9ue o 9ue se,u6 % u#a 5oa an< ise "e e aK Os $ence"ores na ,uerra e seus "escen"entes so e# ,era superiore> aos $enci"os3 *6 portanto "ese'<$e 9ue #anten&a# o po"er e "iri'D os ne,cios exc usi$a#ente no interesse prprio3 H< 9ue consi"erar a pa a$ra L"ese'<$e N3 Mue % L"ese'<$e N na 0i o so0ia "e Niet=sc&eJ Do ponto "e $ista exterior6 o 9ue Niet=sc&e c&a#^ L"ese'<$e N % o 9ue Niet=sc&e "ese'a3 Assi# interpreta"a6 a "outrina " Niet=sc&e po"e expor;se si#p es e &onesta#ente nesta proposi2oK LDesz 'aria ter $i$i"o na Atenas "e *%ric es e na F oren2a "os 4%"icis3N 4a isto no % 0i oso0ia> % 0acto 5io,r<0ico "e certo in"i$!"uo3 O ter#o L"esE '<$e N no % sinni#o "e L"ese'a"o por #i#N> e#5ora $a,a#ente ten" "e certo #o"o Y uni$ersa i"a"e3 U# teista po"e "i=er 9ue % "ese'<$B o 9ue Deus "ese'a6 #as Niet=sc&e no po"e3 *o"eria "i=er 9ue sa5e o 9u % 5o# por intui2o %tica #as no o

"ir< por9ue soa "e#asia"o a `ai tiano3 O 9ue "i= a expanso "o ter#o L"ese'<$e N %K LSe os &o#ens erei as #in&as o5ras6 u#a certa percenta,e# concor"ar< co# os #eus "eseic 9uanto Y or,ani=a2o "a socie"a"e> esseU6 co# a ener,ia e "eciso reei 5i"as "a #in&a 0i oso0ia6 po"ero preser$ar e restaurar a aristocraci sen"o e es #es#os artistocratas ou Bco#o euC sico0antas "e aristocracii De este #o"o rea i=aro u#a $i"a #ais p ena "o 9ue po"e# ter co# ser$os "o po$o3N H< outro e e#ento e# Niet=sc&e6 estreita#ente i,a"o co# a o5'ei 2o "os L5rutos in"i$i"ua istas6N contra os sin"icatos oper<rios3 No con 5ate "e to"os contra to"os6 o $ence"or te# pro$Y$e #ente certas 9ua "a"es a"#ira"as por Niet=sc&e ;cora,e#6 0or2a "e $onta"e6 recursB #: tip o;s3 4as se os &o#ens 9ue no possue# essas 9ua i"a"es arist6 cr<ticas Be so a ,ran"e #aioriaC se 'untare#6 po"e# $encer6 apesar % sua in0eriori"a"e in"i$i"ua 3 Nesta uta "a oanh co ecti$a contra p aristocratas6 o Cristianis#o % a 0rente i"eo ,ica6 a Re$o u2o Fran# a 0rente co#5ati$a3 De$e#os pois co#5ater 9ua 9uer unio "os in"i$ dFF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "ua #ente 0racos para 9ue o seu po"er no se so5repon&a ao "os in"i$i"ua #ente 0ortes> por outro a"o6 "e$e#os pro#o$er a unio entre os e e#entos 0ortes e $iria "a popu a2o3 O pri#eiro passo e# ta senti"o % pre,ar a 0i oso0ia "e Niet=sc&e3 (ise 9ue no % 0<ci #anter a "istin2o entre %tica e po !tica3; Supon&a#os 9ue preten"o ; e assi# % "e 0acto ; 5uscar ar,u#entos contra a %tica e a po !tica "e Niet=sc&e3 Mue ar,u#entos posso encontrarJ H< ar,u#entos pr<ticos "e peso6 "e 9ue a tentati$a "e asse,urar os seus 0ins na $er"a"e asse,ura coisa #uito "i$ersa3 As aristocracias "e nasci#ento esto &o'e "esacre"ita"as> a :nica 0or#a pratic<$e "e aristocracia % u#a or,ani=a2o co#o o 0ascis#o ou o parti"o na=i3 4as e$anta oposi2o e % pro$<$e #ente "errota"a na ,uerra> e se no o 0or6 e# 5re$e ser< apenas u# Esta"o po icia 6 on"e os ,o$ernantes $i$e# no terror "o assass!nipc6 e os &eris e# ca#pos "e concentra2o3 E# ta co#uni"a"e6 0% e &onra so #ina"as pe a "e a2o e a suposta aristocracia "e super;&o#ens "e,enera e# 0ac2o "e tr%#u os po tr@es3 4as isto so ar,u#entos para3 o nosso te#po> no seria# $< i"os na %poca e# 9ue a aristocracia era in"iscut!$e 3 O ,o$erno e,!pcio se,uiu os princ!pios niet=sc&eanos "urante #i %nios3 Os ,o$ernos "e 9uase to"os os ,ran"es Esta"oa 0ora# aristocr<ticos at% Ys Re$o u2@es A#ericana e Francesa36 De$e#os pois re0 ectir se &< 5oa ra=o "e pre0erir a "e#ocracia a u#a 0or#a "e ,o$erno co# &istria to on,a e 5e# suce"i"a [ ou antes6 $isto tra6ar#os "e 0i oso0ia e no "e po !tica6 se &< 5ase o5'ecti$a para re'eitar a %tica6 se,un"o a 9ua Niet=sc&e "e0en"e a aristocracia3 A 9uesto %tica6 co#o oposta Y po !tica6 % "e si#p^atia3 Si#patia6 no senti"o "e ser in0e i= co# o so0ri#ento a &eio6 % at% certo ponto6 natura ao ser &u#ano> as crian2as inco#o"a#;se se ou$e# outras c&orar3 4as o e$o $er "e este senti#ento % #uito "i0erente nas $<rias pessoas3 H< 9ue# ten&a pra=er e# torturar> outros6 co#o Bu"a6 no po"e# sentir;se 0e i=es en9uanto a ,u# ser $i$o so0re3 A #aior parte "as pessoas "i$i"e# e#ociona #ente a &u#ani"a"e e# a#i,os e ini#i,os sentin"o si#patia pe os pri#eiros #as no pe os se,un"os3 A %tica 5u"ista ou crist te# 5ase e#ociona na uni$ersa si#patia6 a "e Niet=sc&e na ausHncia tota "e si#patia3 BFre9uente#ente "ec a#a contra e a e sente;se 9ue no te# "i0icu "a"e e# o5e"ecer ao preceitoC3 A 9uesto %K se Bu"a e Niet=sc&e se "e0rontasse#6 po"eria a ,u# "e e es apresentar ar,u#ento 9ue ape asse para u# ou$inte i#parcia J No estou a pensar e# ar,u#entos po !ticos3 *o"e#os i#a,in<; os perante o O#nipotente6 co#o no

dFF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "ua #ente 0racos para 9ue o seu po"er npc se so5repon&a ao "os in"i$i"ua #ente 0ortes> por outro a"o6 "e$e#os pro#o$er a unio entre os e e#entos 0ortes e $iria "a popu a2o3 O pri#eiro passo e# ta senti"o % pre,ar a 0i oso0ia "e Niet=sc&e3 (H;se 9ue no % 0<ci #anter a "istin2o entre %tica e po !tica3 Supon&a#os 9ue preten"o;e assi# % "e 0acto;5uscar ar,u#entos contra a %tica e a po !tica "e Niet=sc&e3 Mue ar,u#entos posso encontrarJ H< ar,u#entos pr<ticos "e peso6 "e 9ue a tentati$a "e asse,urar os seus 0ins na $er"a"e asse,ura coisa #uito "i$ersa3 As aristocracias "e nasci#ento esto &o'e "esacre"ita"as> a :nica 0or#a pratic<$e "e aristocracia % u#a or,ani=a2o co#o o 0ascis#o ou o parti"o na=i3 4as e$anta oposi2o e % pro$Y$e #ente "errota"a na ,uerra> e se no o 0or6 e# 5re$e ser< apenas u# Esta"o po icia 6 on"e os ,o$ernantes $i$e# no terror "o assassinio6 e os &eris e# ca#pos "e concentra2o3 E# ta co#uni"a"e6 0% e &onra so #ina"as pe a "e a2o e a suposta aristocracia "e auper;&o#ens "e,enera e# 0ac2o "e tr%#u os po tr@es3 4as isto so ar,u#entos para3 o nosso te#pcc> no seria# $< i"os na %poca e# 9ue a aristocracia era in"iscut!$e 3 O ,o$erno e,!pcio se,uiu os princ!pios niet=sc&eanos "urante #i %nios3 Os ,o$ernos "e 9uase to"os os ,ran"es Esta"os 0ora# aristocr<ticos at% Ys Re$o u2@es A#ericana e Francesa36 De$e#os pois re0 ectir se &< 5oa ra=o "e pre0erir a "e#ocracia a u#a 0or#a "e ,o$erno co# &istria to on,a e 5e# suce"i"a ;ou antes6 $isto tra^ar#os "e 0i oso0ia e no "e po !tica6 se &< 5ase o5'ecti$a para re'eitar a %tica6 se,un"o a 9ua Niet=sc&e "e0en"e a aristocracia3 A 9uesto %tica6 co#o oposta Y po !tica6 % "e sihtia3 Si#patia6 no senti"o "e ser in0e i= co# o so0ri#ento a &eio6 % at% certo ponto6 natura / ser &u#ano> as crian2as inco#o"a#;se se ou$e# outras c&orar3 4as o e$o $er "e este sMnti#ento % #uito "i0erente nas $<rias pessoas3 H< 9ue# ten&a pra=er e# torturar> outros6 co#o Bu"a6 no po"e# sentir;se 0e i=es en9uanto a ,u# ser $i$o so0re3 A #aior parte "as pessoas "i$i"e# e#ociona #ente a &u#ani"a"e e# a#i,os e ini#i,os sentin"o si#patia pe os pri#eiros #as no pe os se,un"os3 A %tica 5u"ista ou crist te# 5ase e#ociona na uni$ersa si#patia6 a "e Niet=sc&e na ausHncia tota "e si#patia3 BFre9uente#ente "ec a#a contra e a e sente;se 9ue no te# "i0icu "a"e e# o5e"ecer ao preceitoC3 A 9uesto %K se Bu"a e Niet=sc&e se "e0rontasse#6 po"eria a ,u# "e e es apresentar ar,u#ento 9ue ape asse para u# ou$inte i#parcia J No estou a pensar e# ar,u#entoc, po !ticos3 *o"e#os i#a,in<; os perante o O#nipotente6 co#o no *ILOSO*IA 4ODE*GA dFE pri#eiro capitu o "o Li$ro "e ]o56 "an"o conse &o para a esp%cie "e #un"o 9ue e e criaria3 Mue po"eria# "i=erJ Bu"a co#e2aria por 0a ar "os eprosos6 se,re,a"os e #iser<$eis> "oa po5res6 a tra5a &ar co# 0ace p< i"as e #a a i#enta"os> "os 0eri"os na ,uerra6 a #orrer e# a,onia enta> "os r0os6 #a trata"os por ,uar"as cru%is> e at% os #ais 0e i=es preocupa"os co# o pensa#ento "o "esastre e "a #orte3 ;*ara este 0ar"o "e triste=a6 "iria e e6 s &< u#a sa $a2o e essa % pe o a#or3 Niet=sc&p666 9ue s a O#nipotHncia po"eria e$itar 9ue interro#pesse6 5ra"ar;ia por sua $e=K L]ustos c%us6 &o#e#6 tens "e apren"er a ser "uro3 *or 9ue c&orar pe o so0ri#ento "o $u ,oJ Ou 9ue i#porta 9ue os ,ran"ec &o#ens so0ra#J As pessoas $u ,ares so0re# "e #aneira $u ,ar> os ,ran"es &o#ens so0re# "e #aneira ,ran"iosa e os ,ran"es so0ri#ento^ no "e$e# a#entar;se por9ue so no5res3 O teu i"ea % pura#ente

ne,ati$o6 ausHncia "e so0ri#ento6 9ue 0ica asse,ura"o pe a no;existHncia3 Eu ten&o i"eais positi$osK a"#iro A ei5 a"es6 o i#pera"or Fre"erico H E Napo eo3 *or causa "e tais &o#ens to"a a #is%ria $a e a pena3 Ape e para TI6 Sen&or6 co#o o #aior "os artistas cria"ores> no "eixes "es$iai os teus i#pu sos art!sticos pe o "e,enera"o res#un,ar #e"roso "e este #iser<$e psicopata3N Bu"a6 9ue na corte "o c%u apren"eu to"a a &!stria "es"e a sua #orte6 e "o#inou a ciHncia6 "e eita"o co# o con&eci#ento e entristeci"e pe o uso 9ue os &o#ens &e "o6 rep ica co# ur5ani"a"e ca #aK LErras6 pro0essor Niet=sc&e6 supon"o pura#ente ne,ati$o o #eu i"ea 3 I*6 certc 9ue te# u# e e#ento ne,ati$o6 a ausHncia "e so0ri#ento> #as cont%ri tanto "e positi$o co#o a tua "outrina3 E#5ora se# a"#ira2o especia por A ei5ia"es e Napo eo6 ta#5%# ten&o os #eus &erisK o #eu sucesso ]esus6 9ue "isse aos &o#ens 9ue a#asse# os seus ini#i,os> os &o#enE 9ue conse,uira# "o#inar as 0or2as "a nature=a e o5ter a i#ento coir #enos tra5a &o> os #%"icos 9ue #ostra$a# co#o "i#inuir a "oen2a> os poetD6 artistas e #:sicos6 9ue captara# esp en"ores "a 5eatitu"0 "i$ina3 A#or6 con&eci#ento6 "e eite "a 5e e=a no so ne,a2@es> sc 9uanto 5asta para enc&er a $i"a "os #aiores &o#ens 9ue tH# existi"o3x LApesar "e ihN6 respon"e Niet=sc&e6 Lo teu #un"o seria ins!pi"o6 De$erias estu"ar Herac ito6 cu'as o5ras existe# na 5i5 ioteca ce este O teu a#or % co#paixo pro$in"a "o so0ri#ento> a tua $er"a"e6 se 0ore6E &onesto6 % "esa,ra"<$e 6 e s con&eci"a atra$%s "o so0ri#ento> e6 9uantc Y 5e e=a6 9ue &< #ais 5e o "o 9ue o ti,re6 5e e=a "e$i"a ao esp en"or "E sua 0eroci"a"eJ No6 se o Sen&or se "eci"ir pe o teu #un"o6 receio 9uB #orra#os to"os "e a5orreci#ento3N dFI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL LTu po"iasN6 respon"e Bu"a6 Lpor9ue a#as a pena e o teu a#or "a $i"a % 0ic2o> #as os 9ue rea #ente a#a# a $i"a seria# 0e i=es6 co#o nin,u%# po"e ser no #un"o ta 9ua %3N *or #i# concor"o co# Bu"a co#o o i#a,inei> #as no sei pro$ar 9ue e e te# ra=o por ar,u#entos "o tipo "os usa"os e# 9uest@es #ate#<ticas ou cient!0icas3 Detesto Niet=sc&e por9ue e e ,osta "e conte#p ar a pena6 por9ue e e$a u#a 0antasia a "e$er> por9ue os &o#ens a 9ue# a"#ira so con9uista"ores6 cu'a , ria % a per!cia "e #atar &o#ens3 4as penso 9ue o : ti#o ar,u#ento contra a sua 0i oso0ia6 co#o contra a sua %tica "esa,ra"<$e #as interna#ente consistente6 no est< no ape o a 0actos #aiU a e#o2@es3 Niet=sc&e "espre=a o a#or uni$ersa > eu sinto;o 0or2a #otri= "e tu"o 9ue "ese'o 9uanto ao #un"o3 Os seus se9ua=es ti$era# a sua $e=> po"e#os esperar 9ue este'a #uito perto "o 0i# BEC3 BEC Creio 9ue se consu tar< co# pro$eito u# estu"o "e aar ]aspers6 Niet=_c&e Un" "a_ C&0istentu#3 O eitor po"er< uti i=ar a tra"u2o 0rancesa6 "e ]eanne Hersc&6 Niet=sc&e et e C&hianis#e6 Les Z"itions "e 4inuit6 EQTQ3 Note;se 9ue o pensa#ento "e Niet=sc&e est< &o'e a ser exa#ina"o a u#a no$a u=6 e# 0un2o "e e"i2@es co#p etas "as suas o5ras3 BR3*3C CA*ITULO GG(I OS UTILITXRIOS BEC De aant a Niet=sc&e6 os 0i so0os pro0issionais 5ritAnicos 0icara# 9uase tota #ente estran&os aos seus conte#porAneos a e#es6 excepto .i ia# Ha#i ton6 9ue pouca in0 uHncia te$e3 Co eri",e e Car 1 e6 % certo6 0ora# pro0un"a#ente in0 uencia"os por aant6 Fic&te6 e pe os ro#Anticos a e#es> #as no era# 0i so0os no senti"o t%cnico3 A ,u%# parece ter u#a $e= cita"o aant a ]a#es 4i I6 9ue "epois "e apressa"a inspec2o o5ser$ouK LBe# $e'o o 9ue % 9ue o po5re aant 0aria3N 4as este ,rau "e

reco,ni2o % excepciona > e# ,era &< si Hncio co#p eto 9uanto aos a e#es3 Bent&a# e a sua esco a "eri$ara# a sua 0i oso0ia6 nas in&as ,erais6 "e Loc`e6 Hart e1 e He $etius6 a ;sua i#portAncia no % tanto 0i os0ica co#o po itici6 por9ue 0ora# c&e0es "o ra"ica is#o 5ritAnico e prepara$a# in$o untYria#ente o ca#in&o para as "outrinas socia istas3 ]ere#ias Bent&a#66 c&e0e recon&eci"o "os Ra"icais Fi os0ic/6 no era o &o#e# 9ue se esperaria $er Y 0rente "e ta #o$i#ento3 Nasceu e# EdT_ #as s e# E_F_ $eio a ser ra"ica 3 Era penosa#ente t!#i"o6 e s co# ,ran"e pertur5a2o suporta$a a co#pan&ia "e estran&os3 Escre$eu a5un"ante#ente6 #as nunca per"eu te#po a pu5 icar> o 9ue se pu5 icou e# seu no#e era a#Y$e #ente rou5a"o pe os a#i,os36 O seu principa interesse era a 'urispru"Hncia6 e# 9ue recon&ecia co#o seus pre"ecessores #ais i#portantes6 He $etius e Becearia3 Foi atr<s "a teoria "a ei 9ue BEC *ara #ais co#p eto exa#e "o assunto6 corno ta#5%# "e 4arx6 $3 *arte II "o #eu Free"o# an" Or,ani=ation6 E_ET;EQET3 dFT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL $eio a interessar;se pe a %tica e pe a po !tica3 To"a a sua 0i oso0ia assenta e# "ois princ!piosK o "a Lassocia2oN e o "a L#aior 0e ici"a"eN3 O priineiro 0ora posto e# re e$o por Hart e1 e# EdTQ> antes "e e e6 e#5ora a associa2o "as i"eias 0osse recon&eci"a6 era consi"era"o6 por exe#p o por Loc`e6 ori,e# "e erros $u ,ares3 Bent&a#6 se,uin"o Hart e16 0e= "e e e principio 5<sico "e psico o,ia3 Recon&ece a associa2o "e i"eias e in,ua,e# e ta#5%# "e i"eias e i"eias3 *or esse pr!ncipio tenta exp icar "eter#inistica#ente as ocorrHncias #entais3 Na essHncia a "outrina % a #o"erna "os re0 exos con"iciona"os co# 5ase nas experiHncias "e *<$Eo$3 A :nica "i0eren2a % 9ue a "e *<$Io$ % 0isio ,ica e a "e Bent&a# pura#ente #enta 3 *or isso a "e *<$Io$ po"e ter exp ica2o #ateria ista [ co#o a "a"a pe os 5e&a$iouristas6 ao passo 9ue a associa2o "as i"eias e$ou a u#a psico o,ia #ais ou #enos in"epen"ente "a 0isio o,ia3 No3 &< ":$i"a "e 9ue cienti0ica#ente o principio "o re0 exo con"iciona"o % superior ao outro3 O principio "e *<$Io$ %K Da"o u# re0 exo e# 9ue o esti#u o B pro"u= a reac2o C6 e "a"o u# ani#a 9ue 0re9uente#ente exper!enciou o esti#u o A ao #es#o te#po 9ue B6 #uitas $e=es suce"e 9ue o esti#u o A pro"u=ir< a reac2o C6 #es#o na ausHncia "e B3 Z #at%ria "e experiHncia "eter#inar as con"i2@es e# 9ue suce"e isto3 Se su5stituir#os T6 B6 e C por i"eias6 % c aro 9ue o princ!pio se torna o "e associa2 o "as i"eias3 A#5os so $< i"os e# certo ca#po6 #as a extenso "e esse ca#po % "iscut!$e 3 Bent&a# e seus a"eptos exa,era$a# 9uanto ao principio "e Hart e16 co#o a ,uns 5e&a$iouristas 9uanto ao "e *a$Io$3 *ara Bent&a#6 o "eter#inis#o e# psico o,ia era i#portante por9ue aspira$a a u# c"i,o "e eis ; e #ais ,era #ente a u# siste#a socia ; capa= "e auto#Ytica#ente6 0a=er &o#ens $irtuosos3 O se,un"o principio o "a #aior 0e ici"a"e 0oi necess<rio nesse ponto para "e0inir L$irtu"eN3 Bent&a# a0ir#a 9ue o 9ue % 5o# % pra=er ou 0e ici"a"e ; sinni#os para e e ;e o 9ue % #au % a "or3 *ortanto u# Esta"o % #e &or "o 9ue outro se i#p icar #aior excesso "e pra=er so5re a pena re ati$a#ente ao pra=er3 De to"os os Esta"os poss!$eis o #e &or % o 9ue i#p ica #aior excesso "o pra=er so5re a pena3 Na"a % no$o nesta "outrina6 9ue $eio a c&a#ar;se Luti itaris#oN3 Tin&a si"o "e0en"i"a por Hutc&eson e# EdIR3 Bent&a#3 atri5ui;a a *riest e16 9ue no entanto no se ocupou especia #ente "e a3 Est< $irtua #ente conti"a e# Loc`e33 O #%rito "e Bent&ain no 0oi o "a "outrina6 #as o "a sua ap ica2o $i,orosa a $<rios pro5 e#as pr<ticos3

Bent&a# no s ;a0ir#ou 9ue o 5e# % 0e ici"a"e e# ,era 6 #as 9ue ca"a in"i$!"uo 5usca o 9ue crH ser 0e ici"a"e prpria3 *ortanto a tare0a *ILOSO*IA 4ODE`NA dFR "o e,is a"or % &ar#oni=ar o interesse p:5 ico e o pri$a"o3 KI "e interesse p:5 ico 9ue eu no rou5e6 #as % "o #eu interesse se no &ou$er "ireito cri#ina 6 9ue % o #eio "e 0a=er coinci"ir o interesse p:5 ico e o pri$a"o6 e nisso te# a sua 'usti0ica2o3 Os &o#ens so puni"os para pre$enir o cri#e6 no por "io ao cri#inoso3 4ais i#porta 9ue a pena se'a certa "o 9ue =e$era3 Nesse te#po6 na In, aterra6 pe9uenos "e itos era# puni"os co# pena "e #orte6 pe o 9ue os ]:ris recusa$a# #uitas $e=es incu par6 por 'u ,are# a pena excessi$a3 Bent&a# "e0en"ia a a5o i2o "a pena "e #orte excepto para os piores cri#es6 e "epois "a sua #orte o "ireito cri#ina 0oi #iti,a"o nesse aspecto3 O "ireito ci$i 6 "i= e e6 "e$e ter 9uatro 0insK su5sistHncia6 a5un"Ancia6 se,uran2a e i,ua "a"e3 De notar 9ue n o #enciona a i5er"a"e6 "e 9ue pouco se ocupa3 A"#ira$a os autcratas 5en%$o os anteriores Y Re$o u2o Francesa6 Catarina;a;+ran"e e o i#pera"or Francisco3 Despre=a$a a "outrina "os "ireitos "o &o#e#6 9ue &e parecia insensata3 Os "ireitos i#prescriti$eis "o &o#e#6 insensate= e# an"as3 Muan"o os re$o ucion<rios 0ranceses 0i=era# a Dec aration "es Droits "e VHo##e6 Bent&a# c&a#ou; &e Lo5ra6 #eta0isica6 o ne p us u tra "a #eta0isica3N E "i= 9ue +s seus arti,os 0or#a# trHs c assesK EC os ininte i,i$eis> IC os 0a sos> UC os 9ue so as "uas coisas3 O i"ea "e Bent&a#6 co#o o "e Epicuro6 % se,uran2a6 no i5er"a"e3 L+uerras3 e te#pesta"es so #e &ores para er6 #as pa= e ca #a so #e &ores para suportax3N 3A ,ra"ua e$o u2o para o ra"ica is#o pro$eio por u# a"o "a cren2a na i,ua "a"e "e"u=i"a "o c< cu o "e pra=eres e penas> por outro6 "e tu"o su'eitar ao ar5itrio "a ra=o6 co#o e e a enten"ia3 O seu a#or Y i,ua "a"e e$ou;o a a"$o,ar a parti &a i,ua "os 5ens "e u# &o#e# pe os 0i &os e a opor;se Y i5er"a"e testa#ent<ria3 *or 0i# co#5ateu a #onar9uia e a aristocracia &ere"it<ria6 apoian"o a "e#ocracia co#p eta6 inc uso o $oto "as #u &eres3 A sua recusa "e crer se# 5ase raciona 0H; o re'eitar a re i,io e at% a cren2a e# Deus> 0e= criticas a,u"as a a5sur"os e ano#a ias "a ei6 por #ais $ener<$e 9ue 0osse a sua ori,e# &istrica> no "es; cu pa$a coisa a ,u#a s pe a ra=o "o seu car<cter tra"iciona 3 Des"e #uito no$o se op?s ao i#peria is#o6 5ritAnico6 a#ericano6 ou 9ua 9uer outro> consi"era$a as co nias u#a oucura3 *or in0 uHncia "e ]a#es 4i I6 Bent&a# 0oi in"u=i"o a to#ar posi2o po itica3 ]a#es 4i era $inte e cinco anos #ais no$o "o 9ue Bent&a#6 seu "iscipu o6 #as ta#5%# ra"ica acti$o3 Bent&a# "eu; &e u#a casa B9ue tin&a pertenci"o a 4i tonC e auxi iou;o 0inanceira#ente 9uan"o e e escre$eu a Hi_tria "a In"ia3 Conc ui"a a o5ra6 a Co#pan&ia "a In"ia TR dF\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

Orienta "eu u# u,ar a 4i I6 co#o "epois 0e= ao 0i &o at% a sua a5o i2o e# conse9uHncia "aKRe$o ta3 ]a#es 4i era ,ran"e a"#ira"or "e Con"orcet e He $etius3 Co#o to"os os ra"icais "o te#po6 acre"ita$a na o#nipotHncia "a e"uca2o e experi#entou as teorias no 0i &o6 co# resu ta"o 5o# e #au3 A parte #< #ais i#portante 0oi ]o&n Suart nunca ter po"i"o i5ertar;se "a sua in0 uHncia6 #es#o 9uan"o perce5ia 9ue a $iso "o pai 0ora estreita3 ]a#es 4! I6 co#o Bent&a#6 consi"era$a o pra=er :nico 5e#6 e a pena :nico #a 3 4as6 co#o Epicuro6 tin&a no #aior apre2o o pra=er #o"era"o3 *ensa$a 9ue o #e &or pra=er era o inte ectua e a te#peran2a a #aior $irtu"e3 LO intho era ne e

pa a$ra $u ,ar "e "esapro$a2o "es"en&osaN6 "i= seu 0i &o> e acrescenta 9ue e e contesta$a a #o"erna 0or2a apoia"a no senti#ento3 Co#o to"a a esco a uti it<ria6 co#5atia 9ua 9uer 0or#a "e ro#antis#o3 *ensou 9ue a po !tica po"ia ser ,o$erna"a pe a ra=o66 e espera$a 9ue as opini@es "os &o#ens 0osse# "eter#ina"as pe o peso "a e$i"Hncia3 Se e# u#a contro$%rsia as ra=@es "e a#5os os a"os so "a"as co# i,ua per!cia6 &< u#a certe=a #ora ; "i= e e ; 9ue o #aior n:#ero 'u ,ar< 'usta3 A sua concep2o era i#ita"a pe a po5re=a "a sua nature=a e#ociona > #as "entro "as suas i#ita2@es e e tin&a os #%ritos "a acti$i"a"e6 "esinteresse e raciona i"a"e36 Seu 0i &o6 ]o&n Stuart 4i I6 nasci"o e# E_F\6 e a5orou u#a 0or#a atenua"a "a "outrina 5ent&a#ita6 prxi#o "a sua #orte6 e# E_dU3 No #ea"o "o s%cu o xix a in0 uHncia "os 5ent&a#itas na e,is a2o e po !tica 5ritAnicas 0oi extraor"inYria#ente ,ran"e6 consi"era"a a sua co#p eta ausHncia "e ape o e#ociona 3 Bent&a# apresentou $<rios ar,u#entos para pro$ar 9ue a 0e ic!"a"e ,era % o s#n/# 5onu#3 A ,uns so cr!tica a,u"a "e outras teorias %ticas3 No trata"o so5re so0is#as po !ticos "i=6 e# in,ua,e# 9ue parece antecipar 4arx6 9ue as #ora i"a"es senti#entais e asc%ticas ser$e# os interesses "a c asse ,o$ernante e so pro"uto "e re,i#e aristocr<tico3 Mue# ensina a #ora i"a"e "o sacri0!cio ; continua ; no % $!ti#a "e erro> "ese'a 9ue outros se sacri0i9ue# e# seu pro$eito3 A or"e# #ora [ "i= ; resu ta "o e9ui !5rio "e interesses3 Os ,o$ernantes preten"e# 9ue &< i"enti"a"e "e interesses entre ,o$ernantes e ,o$erna"os6 #as os re0or#a"ores pro$a# 9ue % 0a so6 e tenta# conse,ui; o3 E e a0ir#a 9ue s o principio "e uti i"a"e po"e "ar crit%rio e# #ora e e,is a2o e a icer2ar a ciHncia socia 3 O principa ar,u#ento positi$o e# 0a$or "o princ!pio % estar i#p !cito e# siste#as %ticos "i0erentes3 4as isto s se torna p aus! $e por u#a se$era restri2o "a sua perspecti$a3 FILOSOFIA 4ODERNA .6 H< u#a acuna e$i"ente no siste#a "e Bent&a#3 Se ca"a &o#eir 5usca o pra=er prprio6 co#o estar certo ;"e 9ue o e,is a"or 5uscar^ o pra=er "a &u#ani"a"e e# ,era J A instinti$a 5ene$o Hncia "e Bent&arr B9ue ;as suas teorias psico ,icas no &e "eixa$a# apreen"erC ocu ta3 $a; &e o pro5 e#a3 Se ti$esse "e re"i,ir u# c"i,o para 9ua 9uer pa!6teria conce5i"o as propostas se,un"o o 9ue cria ser interesse p:5 ico6 nc para 0a$orecer o prprio6 ou Bconsciente#enteC os interesses "a sua c asse 4as se ti$esse recon&eci"o este 0acto teria "e #o"i0icar a sua teoria psi3 co ,ica3 *arece ter pensa"o 9ue por #eio "a "e#ocracia6 co#5ina"a con a"e9ua"a inspec2o6 os e,is a"ores po"ia# ser 0isca i=a"os "e #o"o 9up s pu"esse# procurar o interesse prprio sen"o :teis ao p:5 ico ,era Ha$ia nesse te#po pouco #ateria para a'ui=ar "a ac2o "e institui2@e66 "e#ocr<ticas6 e o seu opti#is#o era portanto "escu p<$e > na noss= %poca6 #ais "esi u"i"a6 parece u# tanto in,%nuo3 ]o&n Stuart3 4iU6 no seu Uti)itar^anis# tr<s u# ar,u#ento to 0a a3 cioso 9ue no se co#preen"e co#o po"e ser ti"o por $< i"o3 Di= e e O pra=er % a :nica coisa "ese'a"a> portanto a :nica "ese'<$e 3 A e,a 9up s as coisas $is!$eis so coisas $istas6 s au"!$eis as ou$i"as6 e se#e &an te#ente s "ese'<$eis as "ese'a"as3 No $H 9ue u#a coisa % $is!$e se poc5 $er;se6 #as "ese'<$e se "h "ese'ar; se3 O ter#o L"ese'<$e N pressup@p u#a teoria %tica6 De ser "ese'a"o no se in0ere 9ue % "ese'<$e 3 4aisK se ca"a &o#e# ine$itY$e #ente procura o pra=er prprio6 00i na"a ser$e "i=er 9ue e e "h 0a=er 9ua 9uer outra coisa3 aant a0ir#o 9ue Ltu3 "e$esN i#p ica Ltu po"esN3 Con$ersa#ente se no po"es6 % 0:ti "i=er 9ue "e$es3 Se ca"a &o#e# "e$e procurar se#pre o pra=er prprio a %tica re"u=;se Y pru"Hncia3 Bo# ser< perse,uir o interesse "os

outroK na esperan2a "e 9ue e es nos 0a2a# o #es#o3 Se#e &ante#ente e# po i tica6 to"a coopera2o % #at%ria "e assistHncia #:tua3 Das pre#issas "oK uti it<rios na"a #ais % "e"u=i$e 3 H< a9ui "uas 9uest@esK pri#eira6 procura ca"a &o#e# a 0e ici"a"o prpriaJ Se,un"a6 a 0e ici"a"e ,era % o $er"a"eiro 0i# "a ac2o &u#anaV Muan"o se "i= 9ue ca"a &o#e# 5usca a 0e ici"a"e prpria6 a 0rasi te# "ois senti"osK u# % u# truis#o6 outro6 u#a 0a si"a"e3 Se'a o 9/ 0or 9ue "ese'o ten&o pra=er e# o5tH; o3 Neste senti"o se#pre "ese'o un pra=er6 e po"e "i=er;se u# pouco i$re#ente 9ue os pra=eres so o 9ue eS "ese'o3 Neste senti"o a "outrina % u# tru!s#o3 4as se pensar 9ue ao "ese'ar a ,u#a coisa a "ese'o pe o pra=er 9ui #e "ar<6 e# ,era isso % 0a so3 Muan"o ten&o 0o#e "ese'o a i#ento6 E en9uanto e a persiste o a i#ento "<;#e pra=er3 4as a 0o#e6 9ue % "ese'c $e# pri#eiro6 e o pra=er % conse9uHncia "o "ese'o3 No ne,o 9ue Y dF_ HISTRIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL $e=es &< "ese'o "irecto "e pra=er3 Se "eci"ir#os ir u#a tar"e ao teatro6 esco &e#os a9ue e 9ue pensa#os nos "ar< pra=er #aior3 4as ac2@es assi# "eter#ina"as pe o "ese'o "irecto "e pra=er so excepcionais e se# i#portAncia3 As principais acti$i"a"es "e to"a a ,ente so "eter#ina"as por "ese'os anteriores3ao c< cu o "e pra=eres e penas3 Tu"o po"e ser o5'ecto "e "ese'o> u# #aso9uista po"e "ese'ar o so0ri#ento> se# ":$i"a o seu pra=er "eri$a "a pena 9ue "ese'ou6 #as o pra=er % por causa "o "ese'o6 no hersa3 U# &o#e# po"e "ese'ar coisa 9ue no &e toca pessoa #ente6 excepto pe o seu "ese'o ; por exe#p o a $itria "e u# "os a"os e# u#a ,uerra e# 9ue o seu; pais % neutra 3 *o"e "ese'ar o au#ento "a 0e ici"a"e ,era ou a #iti,a2o "o ,era so0ri#ento3 Ou po"e6 co#o Car 1 e66 "ese'ar o contr<rio3 Os "ese'os $aria#6 assi# ta#5%# os pra=eres3 A %tica % necess<ria por9ue os "ese'os "os &o#ens con0 itua#6 *ri#eiro6 por e,o!s#o> a #aioria interessa;se #ais pe o 5e#;estar prprio "o 9ue pe o a &eio3 I(Ias po"e &a$er con0 ito se# ser por e,o!s#o3 U# &o#e# po"e "ese'ar 9ue to"os se'a# cat icos6 outro 9ue to"os se'a# ca $inistas3 Tais "ese'os no;e,o!stas #uitas $e=es se en$o $e# e# con0 itos sociais3 A %tica te# "up o 0i#K pri#eiro ac&ar crit%rio para "istin,uir "ese'os 5ons e #aus> se,un"o por apre2o e censura pro#o$er 5ons "ese'os e "esani#ar os #aus3 A parte %tica "a "outrina uti it<ria6 ,ica#ente in"epen"ente "a psico o,ia6 "i=K So 5ons os "ese'os e ac2@es 9ue pro#o$e# a 0e ici"a"e ,era 3 Isto no precisa "e ser a inten2o ["o acto6 #as apenas o seu e0eito3 H< a ,u# ar,u#ento terico $< i"o pr ou contra esta "outrinaJ De0ront<#os e# Niet=sc&e 9uesto se#e &ante3 A sua %tica "i0ere "a uti it<ria por para e e s ter i#portAncia %tica u#a #inoria &u#ana6 i,noran"o a 0e ici"a"e ou in0e ici"a"e "o resto3 No creio este "esacor"o so :$e por ar,u#entos tericos6 co#o os "a ciHncia3 C aro 9ue os exc u!"os "a aristocracia niet=sc&iana protestaro e o caso torna;se po !tico #ais "o 9ue terico3 A %tica uti it<ria % "e#ocr<tica e antiro#Antica3 Os "e#ocratas pro$Y$e #ente aceit<; a;o> os "e $iso #ais 51roniana "o #un"o s po"e#6 a #eu $er6 ser prYtica#ente re0uta"os6 no por consi"era2@es 9ue ape e# s#ente para 0actos6 e# oposi2o6 a "ese'os3 Os ra"icais 0i os0icos 0ora# u#a esco a "e transi2o3 O seu siste#a ,erou "ois #ais i#portantes6 o "ar/inis#o e o socia is#o3 O "ar/inis#o era a ap ica2o ao con'unto "a $i"a ani#a e $e,eta "a teoria "a popu a2o "e 4aIt&us6 parte inte,ra "a po !tica e econo#ia "os 5ent&a#itas [ i$re co#peti2o , o5a 6 e# 9ue a $itria 0oi para os ani#ais 9ue #ais se parecia# co# 5e# suce"i"os capita istas3 O prprio Dar/in 0oi in0 uen;

FILOSOFIA 4ODERNA dFQ cia"o por 4aIt&us e si#pati=ou co# os ra"icais 0 i os@0 icos3 4as &a$ia ,ran"e "i0eren2a entre a co#peti2o a"#ira"a pe os econo#istas orto"oxos e a uta pe a existHncia 9ue Dar/in proc a#a$a co#o a,ente "a e$o u2o3 LCo#peti2o6 i$reN na econo#ia orto"oxa % concep2o arti0icia 6 0ec&a"a por #eio "e restri2@es e,ais3 *o"eis 5ater u# co#peti"or nos pre2os6 #as no "e$eis #at<; o3 No "e$eis usar 0or2a ar#a"a "o Esta"o para $os a'u"ar a $encer 0a5ricantes estran,eiros3 Os 9ue no possue# capita no "e$e# tentar #e &orar a sua parte pe a re$o u2o3 LCo#peti2o i$reN co#o a enten"e# os 5ent&a#itas no era i$re "e #o"o a ,u#3 A co#peti2o "ar/iniana % "i0erente3 No &< re,ra contra a panca"a a5aixo "o cinto3 No &< ei entre6 os ani#ais ne# a ,uerra se exc ui "o #%to"o co#petiti$o3 O uso "o F3Q [ta"o para asse,urar a $itria na co#peti2o era contra as re,ras "os 5ent&a#itas #as no se exc ui na uta "ar/iniana3 De 0acto6 e#5ora Dar/in 0osse i5era e Niet=sc&e s se &e re0ira co# "espre=o6 a Lso5re$i$Hncia "os #ais aptosN "e Dar/in est< #ais perto "a 0i oso0ia "e Niet=sc&e "o 9ue "a "e Bent&a#3 4as estes "esen$o $i#entos pertence# a u# per!o"o u terior3 A Ori,e# "/ Esp%; h6 "e Dar/in6 pu5 icou;se e# E_RQ e as i#p ica2@es po !ticas no se $ira# "es"e o,o3 O socia is#o6 pe o contr<rio6 co#e2ou no apo,eu "o 5ent&a#is#o6 0ruto "irecto "a econo#ia orto"oxa3 Ricar"o6 inti#a#ente i,a"o a Bent&a#6 4a t&us e ]a#es 4i I6 ensinou 9ue o $a or "e u# arti,o se "e$e inteira#ente ao tra5a &o ,asto e# pro"u=i; o3 *u5 icou a sua teoria e# E_Ed6 e oito anos "epois T&o#as Ho",s`in6 anti,o o0icia "e #arin&a6 pu5 icou a pri#eira r%p ica socia ista6 La5our Deh" A,ainst t&e C ai#s ;o0 hta 3 A0ir#ou 9ue se6 co#o Ricar"o pensa$a6 to"o $a or % con0eri"o pe o tra5a &o6 to"o o ucro "e$e pertencer ao tra5a &o> a parte a,ora o5ti"a pe o propriet<rio e pe o capita ista so #era extorso3 Entretanto Ro5ert O/en6 "epois "e #uita experiHncia pr<tica co#o 0a5ricante6 con$enceu;se "a "outrina6 9ue e# 5re$e se c&a#ou socia is#o3 BO pri#eiro uso "o ter#o Lsocia istaN "<;se e# E_Id6 ap ican"o;o aos se9ua=es "e O/enC3 A #a9uinaria6 "isse e e6 esta$a a "esa o'ar o tra5a &o6 e o aisse=;0iaire no "a$a Ys c asses tra5a &a"oras #eio "e co#5ater o po"er #ecAnico3 O #%to"o 9ue propun&a para con'urar o #a 0oi a pri#eira 0or#a "o socia is#o #o"erno3 E#5ora O/en 0osse a#i,o "e Bent&a#6 9ue in$estira ,ran"es so#as nos ne,cios "e O/en6 os ra"icais 0i os0icos no ,osta$a# "as no$as "outrinas> "e 0acto6 o a"$ento "o socia is#o tornou;os #enos ra"icais e #enos 0i os0icos3 Ho",s`in o5te$e certa au"iHncia e# Lon"res6 e ]a#es 4i &orrori=a"o6 escre$eK dEF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL LAs suas no2@es "e proprie"a"e parece# torpes333 parece pensare# 9ue e a no "e$ia existir e 9ue a sua existHncia % u# #a para e es3 No "u$i"o "e 9ue entre e es tra5a &a# $e &acos333 Loucos6 no $He# 9ue o 9ue ouca#ente "ese'a# seria para e es u#a ca a#i"a"e 9ue s por suas #os &es po"e $ir3N Esta carta6 "e E_UE po"e consi"erar;se inicio "o on,o con0 ito entre capita is#o e socia is#o3 E# carta u terior6 ]a#es E6^0i atri5ui a "outrina Y L ouca insensate=N "e Ho",s`in e acrescentaK LSe tais opini@es se "i0un"isse#6 seria a su5$erso "a socie"a"e ci$i i=a"a> pior "o 9ue o "estrui"or "i :$io "e &unos e t<rtaros3N O socia is#o6 en9uanto po !tico e econ#ico6 no est< no A#5ito "a &istria "a 0i oso0ia> #as nas #os "e aar 4arx a"9uiriu u#a 0i oso0ia3 I o 9ue $ai ser consi"era"o no cap!tu o se,uinte3

CA*ITULO GG(II aARL 4ARG Consi"era;se aar 4arx co#o "e i5era"o 0un"a"or "o socia is#o cient!0ico e principa cria"or "o #o$i#ento po"eroso 9ue por atrac2o e repu so "o#inou a recente &istria europeia3 No te# u,ar nesta o5ra a sua econo#ia ou a sua po !tica66 a no ser e# certos aspebtos ,erais3 S #e ocupo "e e e co#o 0i so0o e "a sua in0 uHncia e# outros3 A esse respeito % "i0!ci c assi0ic<; o3 E# u# aspecto6 e e pro$%# co#o Ho",s`in "os ra"icais 0i os0icos6 continua o seu raciona is#o e anti;ro#antis#o3 E# outro aspecto6 re$i$i0ica o #ateria is#o6 "an"o; &e no$a interpreta2o e no$a conexo co# a &istria &u#ana3 Ain"a e# outro aspecto % o : ti#o "os ,ran"es construtores "e siste#as6 sucessor "e He,e 6 crente co#o e e e# u#a 0r#u a raciona "a e$o u2o "a &u#ani"a"e3 Acentuar 9ua 9uer "e estes aspectos Y custa "e outros "< u#a $iso 0a sa e #a interpreta"a "a sua 0i oso0ia3 Os 0actos "a sua $i"a e# parte exp ica# essa co#p exi"a"e3 Nasceu e# E_E_6 e# Trb$es6 co#o Santo A#5r sio3 Trb$es6 0ora pro0un"a#ente in0 uencia"a pe os 0ranceses na %poca re$o ucion<ria e napo enica6 e era #uito #ais cos#opo ita "o 9ue a #aioria "a A e#an&a3 Os antepassa"os tin&a# si"o ra5is6 #as os pais tin&a#;se con$erti"o ao Cato icis#o 9uan"o3 e e era crian2a3 Casou co# u#a ,enti aristocrata a 9ue# 0oi "e"ica"o to"a a $i"a3 Na Uni$ersi"a"e 0oi in0 uencia"o pe o ain"a pre$a ente &e,e ianis#o6 co#o pe a re$o ta anti;&e,e iana "e Feuer5ac&6 "e "irec2o #ateria ista3 Tentou o 'orna is#o #as a h!sc&e )eitun, por e e e"ita"a6 0oi supri#i"a pe as autori"a"es por causa "o seu ra"ica is#o3 E# dEI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL E_TU 0oi Y Fran2a estu"ar socia is#o3 A! encontrou En,e s6 "irector "e u#a 0<5rica "e 4anc&ester3 *or e e sou5e "as con"i2@es "o tra5a &o e# In, aterra e "a econo#ia in, esa3 Assi# a"9uiriu antes "as re$o u2@es "e E_T_ u#a cu tura internaciona in$u ,ar3 No re ati$o Y Europa oeste no #ostrou ten"Hncia naciona 3 Isto no po"e "i=er;se "a Europa este6 por9ue se#pre "espre=ou os es a$os3 To#ou parte nas Re$o u2@es Francesa e A e# "e E_T_6 #as a reac2o o5ri,ou;o a re0u,iar;se e# In, aterra6 e# E_TQ3 *assou o resto "a $i"a6 co# 5re$es inter$a os6 e# Lon"res6 perse,ui"o pe a po5re=a6 pe a "oen2a e pe a #orte "os 0i &os6 #as se#pre in0ati,<$e 6 escre$en"o e acu#u an"o con&eci#entos3 Esti#u a$a;o a esperan2a na re$o u2o socia 6 seno na sua $i"a6 e# 0uturo no #uito a0asta"o3 4arx6 co#o Bent&a# e ]a#es 4i I6 na"a te# co# o ro#antis#o> 9uer #anter;se cienti0 ico3 A sua econo#ia pro$%# "a econo#ia c <ssica 5ritAnica6 #u"a"o o i#pu so3 Os econo#istas c <ssicos6 consciente#ente ou no6 aspira$a# ao 5e#;estar "o capita ista6 e# oposi2o tanto ao propriet<rio co#o ao o5reiro3 4arx6 pe o contr<rio6 representa o interesse "o tra5a &a"or3 Na 'u$entu"e ; co#o se $H no 4ani0esto Co#unista "e E_T_ ; o 0o,o e a paixo to#a$a# posse "e u# #o$i#ento re$o ucion<rio6 co#o o i5era is#o ti$era no te#po "e 4i ton3 4as esta$a se#pre ansioso por 5uscar pro$a e nunca se apoiou e# intui2o extracienti0ica3 Consi"era$a;se #ateria ista6 #as no Y #aneira "o s%cu o x$iii3 O seu ,Hnero6 9ue por in0 uHncia "e He,e c&a#ou L"!a %cticoN6 "i0eria #uito "o tra"iciona e esta$a #ais perto "o 9ue se c&a#a a,ora instru#enta is#o3 O $e &o #ateria is#o ; "isse e e ; erra"a#ente consi"era$a passi$a a sensa2o6 e assi# atri5u!a acti$i"a"e pri#<ria ao o5'ecto3 Sensa2o e percep2o para 4arx so interac2o entre su'eito e o5'ecto> o ;si#p es o5'ecto6 0ora "a acti$i"a"e "o percipiente6 % apenas #ateria 5ruto6 trans0or#a"o no processo "e tornar;se con&eci"o3 Con&eci#ento "o

$e &o senti"o "e conte#p a2o passi$a % a5strac2o $> o $er"a"eiro processo % o "e #ane'o "e coisas3 LA 9uesto "e se a $er"a"e o5'ecti$a pertence ao pensa#ento &u#ano no % terica #as pr<tica3N LA $er"a"e6 isto %6 a rea i"a"e e 0or2a "o pensa#ento "e$e "e#onstrar;se na pr<tica3 A 9uesto "a rea i"a"e ou irrea i"a"e "o pensa#ento iso a"o "a pr<tica % pura 9uesto esco <stica333 Os 0i so0os interpreta# o #un"o "e $<rios #o"os #as a tare0a rea % trans0or#<; o3N BEC BEC On=e teses so5re *euer5ac&6 E_TR3 FILOSOFIA 4ODERNA dEU *enso 9ue po"e#os interpretar 4arx consi"eran"o o processo c&a#a"o pe os 0i so0os procura "o con&eci#ento no co#o se pensou6 "e o5'ecto constante e a"apta2o "o co,noscente6 #as co#o processo "e a"apta2o #:tua entre co,noscente e con&eci"o6 su'eito e o5'ecto3 E e c&a#a ao processo L"ia %cticoN por9ue nunca est< co#p eto3 S^ essencia Y teoria ne,ar a Lsensa2oC^ co#o a enten"ia# os e#piristas in,Ises3 O 9ue suce"e6 no caso #ais prxi#o "o 9ue e es c&a#a# Lsensa2oN6 seria #ais 5e# "esi,na"o por LapreensoN6 9ue i#p ica acti$i"a"e3 De 0acto;se,un"o 4arx;s apreen"e#os coisas co#o parte "o processo "e ac2o co# re0erHncia a e as e 9ua 9uer teoria 9ue p@e a ac2o "e parte % a5strac2o "esnorteante3 Tanto 9uanto sei6 4arx % o pri#eiro 0i so0o 9ue critica a no2o "e L$er"a"eN "e u# ponto "e parti"a acti$ista3 Ne e esta cr!tica no % #uito acentua"a6 e por isso "eixarei o exa#e "a teoria para cap!tu o u terior3 A 0i oso0ia "a &istria "e 4arx % u#a #istura "e He,e e "a econo#ia 5ritAnica3 Co#o He,e 6 e e crH 9ue o #un"o se "esen$o $e se,un"o u#a 0r#u a "ia %ctica6 #as "iscor"a 9uanto ao i#pu so "o "esen$o $i#ento3 He,e acre"ita$a e# u#a enti"a"e #!stica6 o LEspir!toN66 causa "o "esen$o $i#ento &istrico "e acor"o co# as 0ases "a "ia %ctica apresenta"as na sua L,i#3 No % c aro por 9ue &<;"e o Esp!rito passar por essas 0ases3 So#os e$a"os a supor 9ue o Esp!rito tenta co#preen"er He,e 6 e e# ca"a 0ase o5'ecti$a rYpi"a#ente o 9ue se era3 A "ia %ctica "e 4arx na"a cont%# "e esse ,Hnero6 excepto certa ine$ita5i i"a"e3 *ara 4arx6 a #at%ria6 no o esp!rito6 % a 0or2a i#pu sora6 #as % a #at%ria no senti"o '< consi"era"o6 no a #at%ria "esu#ani=a"a "os ato#istas3 O 9ue si,ni0ica ser a 0or2a i#pu sora6 se,un"o 4arx6 a re a2o "o &o#e# co# a #at%ria6 sen"o a parte #ais i#portante o #o"o "e pro"u2o3 De este #o"o6 o #ateria is#o "e 4arx na pr<tica torna;se econo#ia3 *o !tica6 re i,io6 0i oso0ia e arte6 e# 9ua 9uer %poca so6 se,un"o 4arx6 conse9uHncia "os #%to"os "e pro"u2o e6 e# #enor esca a6 "e "istri5ui2o3 *enso 9ue e e no #anteria 9ue isto se ap i9ue a #in:cias "a cu tura6 #as s Ys in&as ,erais3 A "outrina c&a#a;se Lconcep2o #ateria ista "a &istria3N n u#a tese #uito i#portante> e# particu ar respeita Y &istria "a 0i oso0ia3 No aceito a tese inte,ra #ente6 #as penso 9ue cont%# #uitos e e#entos "e $er"a"e3 E a in0 uenciou a #in&a prpria $iso "o "es en$o $i#ento 0i os0ico apresenta"a nesta o5ra3 *ara co#e2ar consi"ere#os a &istria "a 0i oso0ia e# re a2o co# a "outrina "e 4arx; Su5'ecti$a#ente6 to"os os 0i so0os 'u ,a# procurar a ,u#a coisa 9ue po"e c&a#ar;se L$er"a"eN3 *o"e# "i$er,ir na "e0ini2o6 #as "e 9ua 9uer #o"o trata;se "e a ,u#a coisa o5'ecti$a6 9ue e# certo senti"o to"os dET HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e$e# aceitar6 Nin,u%# se an2aria na pes9uisa 0i os0ica se pensasse 9ue to"a 0i oso0ia % #era expresso "e ten"Hncia irraciona 3 4as to"os os 0i so0os concor"a# e# 9ue

#uitos outros 0i so0os a,ira# se,un"o ten"Hncias e "era# ra=Hes extra;racionais6 "e or"in<rio inconsciente#ente6 a #uitas opini@es suas3 4arx ta#5%# crH na $er"a"e "as suas "outrinas> no as $H co#o expresso "e senti#ento natura a u#a re5e "e c asse #%"ia a e# 'u"aica6 no #ea"o "o s%cu o xix3 Mue po"e "i=er;se "e este con0 ito entre a concep2o su5'ecti$a e a o5'ecti$a "e u#a 0i oso0iaJ *ri#eiro6 e e# ,era 6 9ue a 0i oso0ia ,re,a at% Aristte es tra"u= a #enta i"a"e prpria "a ci"a"e;esta"o> o estoicis#o % a"e9ua"o ao "espotis#o cos#opo ita> a 0i oso0ia esco <stica % expresso inte ectua "a I,re'a co#o or,ani=a2o> "es"e Descartes ou "e 9ua 9uer #o"o "es"e Loc`e6 a 0i oso0ia ten"e a encarnar os preconceitos "a c asse #%"ia co#ercia > e o #arxis#o e o 0ascis#o so 0i oso0ias prprias "o Esta"o In"ustria #o"erno3 Isto parece;#e $er"a"eiro eDi#portante3 4as 4arx en,ana;se e# "ois aspectos3 *ri#eiro6 as circunstAncias sociais a ter e# conta so tanto po iticas co#o econ#icas3 Re aciona#;se co# o po"er6 "e 9ue a ri9ue=a % apenas u#a 0or#a> se,un"o6 a causa2o socia "eixa "e ap icar;se o,o 9ue o pro5 e#a 0ica por#enori=a"o e t%cnico36 A pri#eira o5'ec2o apresentei;a no #i;u i$ro *o/er6 e por isso no repetirei3 A se,un"a "i= respeito Y &istria "a 0i oso0ia e "arei a9ui a ,uns exe#p os3 Se'a o pro5 e#a "os uni$ersais3 Discutira#;no * ato6 "epois Aristte es6 os esco <sticos6 os e#piristas 5ritAnicos e a #aioria "os ,icos #o"ernos3 Seria a5sur"o ne,ar in0 uHncias na opinio "os 0i so0os nesta 9uesto3 * ato 0oi in0 uencia"o por *arin%ni"es e pe o or0!s#o> preten"ia u# #un"o eterno e no po"ia crer na rea i"a"e : ti#a "o 0 uxo te#pora 3 Aristte es6 #ais e#pirico6 no "es,osta$a6 "o #un"o $u ,ar3 4o"erna#ente6 os e#piristas tin&a# ten"Hncia oposta Y "e * ato> "esa,ra"a$a; &es o #un"o supra;sensi$e e tu"o 0a=ia# para e$itar crer ne e3 4as estas ten"Hncias so perenes e s re#ota#ente se i,a# co# o siste#a socia 3 Di=;se 9ue o a#or "o eterno caracteri=a u#a c asse ociosa 9ue $i$e "o tra5a &o "os outros3 Du$i"o "e 9ue se'a $er"a"e3 Epicteto e Spino=a no era# &o#ens "e $i"a ociosa3 *o"e a e,ar;se at% 9ue a concep2o "o C%u co#o u,ar "e repouso % a "e tra5a &a"ores cansa"os 9ue s aspira# ao "escanso3 Ta ar,u#enta2o po"e repetir;se in"e0in!"a#ente e no e$a a parte a ,u#a3 *or outro a"o6 ao $er e# por#enor a contro$%rsia "os uni$ersais ac&a#os 9ue ca"a parte in$entou ar,u#entos6 $< i"os para a outra parte3 A ,u#as criticas "e Aristte es a * ato neste ponto 0ora# aceitas FILOSOFIA 4ODERNA dER 9uase uni$ersa #ente3 E# %poca recente6 e#5ora se# "eciso6 "esen$o $eu;se u#a t%cnica no$a e reso $era#;se #uitos pro5 e#as inci"entais3 No % "e #ais esperar 9ue e# 0uturo no on,!n9uo os ,icos concor"e# "e0initi$a#ente nesta 9uesto3 Se,un"o exe#p oK o ar,u#ento onto ,ico6 in$enta"o por Anse #o6 re'eita"o por To#<s "e A9uino6 aceito por Descartes6 re0uta"o por Rant6 resta5e eci"o por He,e 3 *enso 9ue co#o resu ta"o "a an< ise "o conceito "e LexistHnciaN6 a ,ica #o"erna pro$ou a 0n$a i"a"e "o ^r,u#ento3 No se trata "e te#pera#ento ou "e siste#a socia 6 #as pura#ente "e #at%ria t%cnica3 C aro 9ue a re0uta2o no pro$a 9ue a conc uso "o ar,u#ento6 isto %6 a existHncia "e Deus6 se'a 0a sa6 Se3 assi# 0osse6 To#<s "e A9uino no teria re'eita"o o ar,u#ento3 (e'a#os a 9uesto "o #ateria is#o6 ter#o 9ue te# $<rios senti"os3 (i#os 9ue 4arx &e a tera ra"ica #ente o si,ni0ica"o3 As "iscuss@es $io entas "a sua $er"a"e ou 0a si"a"e "epen"era# ar,a#ente para a sua $ita i"a"e continua "a 0a ta "e "e0ini2o3 De0ini"o o ter#o6 $H;se 9ue se,un"o a ,u#as "e0ini2@es poss!$eis e e % pro$a"a#ente 0a so> se,un"o outras po"e ser $er"a"eiro6 e#5ora no &a'a ra=o positi$a "e sup?; o> ain"a6 se,un"o outros6 &< ra=@es e# seu 0a$or6 e#5ora

no conc usi$as33 Tu"o isto "epen"e "e con"i2@es t%cnicas e na"a te# co# o siste#a socia 3 A $er"a"e neste assunto % #uito si#p es3 O 9ue se c&a#a L0i oso0iaN cont%# "ois e e#entos "i0erentes> por u# a"o &< 9uest@es cient!0icas ou ,icas6 trat<$eis por #%to"os e# 9ue a concor"Ancia % ,era > por outro6 &< 9uest@es "e $i$o interesse para #uitas pessoas6 on"e3a pro$a s i"a no existe3 A este ,rupo pertence# 9uest@es pr<ticas a 9ue % i#poss!$e ser estran&o3 Se &< ,uerra6 "e$o apoiar o #eu pais ou entrar e# penoso con0 ito co# a#i,os e co# as autori"a"es3 E# #uitas %pocas no &ou$e #eio ter#o entre apoiar e co#5ater a re i,io o0icia 3 *or 9ua 9uer ra=o to"os ac&a#os i#poss!$e #anter atitu"e c%ptica e# #uitos casos e# 9ue a ra=o pura na"a "i=3 U#a L0i oso0iaN no senti"o usua % u# con'unto or,Anico "e essas "ecis@es extra;racionais3 E nesse senti"o a "iscusso "e 4arxV% a#p a#ente $er"a"eira3 4as #es#o nesse senti"o a 0i o/0ia % "eter#ina"a rir outras causas sociais tanto co#o pe as econ#icas3 Especia #ente a ,uerra te# sua parte na causa2o &istrica> e a $itria na ,uerra ne# se#pre $ai "o a"o "os recursos econ#icos superiores3 4arx3 #o"e ou a sua 0i oso0ia "a &istria pe a "ia %ctica &e,e iana6 #as "e 0acto &ou$e apenas u#a tr!a"e 9ue o interessouK o 0eu"a is#o6 representa"o pe o propriet<rio rura > o capita is#o6 pe o e#pres<rio in"ustria > o socia is#o6 pe o oper<rio3 He,e pensou as na2@es co#o $e!cu os "o #o$i#ento "ia %ctico6 4arx su5stituiu;as pe as c asses3 A0astou se#pre dE\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL ra=@es %ticas ou &u#anit<rias "e pre0erir o socia is#o> e a0ir#a$a no 9ue e e 0osse btica#ente #e &or6 #as 9ue era o aspecto to#a"o pe a "ia %ctica no seu #o$i#ento inteira#ente "eter#inista3 De$ia ter "ito no 9ue a"$o,a$a o sociaGis#o6 #as 9ue o pro0eti=a$a3 4as isto no seria inteira#ente $er"a"e3 Se# ":$i"a e e acre"ita$a 9ue ca"a #o$i#ento "ia %ctico % e# certo senti"o i#pessoa 6 u# pro,resso6 e 9ue6 esta5e eci"o o socia is#o6 e e "aria ao &o#e# #aior 0e ici"a"e "o 9ue o 0eu"a is#o e o capita is#o tin&a# "a"o3 Estas cren2as6 e#5ora "e$a# ter contro a"o a sua $i"a6 per#anecera# ar,a#ente no escuro 9uanto aos seus escritos3 No entanto Ys $e=ea e e a5an"ona a prpria ca #a pe a exorta2o $i,orosa Y re$o ta6 e a 5ase e#ociona "os seus pro,nsticos ostensi$a#ente cient!0icos est< i#p !cita no 9ue escre$e3 Consi"era"o pura#ente co#o 0i so0o6 4arx te# ,ra$es "e0eitos3 n pr<tico "e #ais6 en$o to por "e #ais nos pro5 e#as "o seu te#po3 A sua $iso i#ita;se a este p aneta6 e no p aneta ao &o#e#3 Des"e Cop%rnico % e$i"ente 9ue o &o#e# no te# a i#portAncia cs#ica 9ue anterior#ente se atri5u a3 Mue# no co#preen"er este 0acto no te# "ireito "e c&a#ar cient!0ica Y sua 0i oso0ia3 Esta i#ita2o Ys 9uest@f terrestres e$a "irecta#ente Y cren2a no pro,resso co#o ei uni$ersa 6 9ue caracteri=ou o s%cu o xix6 e existia e# 4arx tanto co#o nos seus conte#porAneos3 S por essa cren2a no pro,resso ine$it<$e 4arx 'u ,ou poss!$e "ispensar;se "e consi"era2@es %ticas3 Se o socia is#o $in&a6 "e$ia ser #e &ora#ento3 E e a"#itiria i#e"iata#ente 9ue no ert3 #e &ora#ento para propriet<rios e capita istas6 #as isso #ostra$a 9ue esta$a# e# "esar#onia co# o #o$i#ento "ia %ctico "o te#po3 4arx "ec ara$a;se ateu6 #as conser$a$a u# opti#is#o cs#ico s pe o teis#o 'usti0ic<$e 3 Na ,enera i"a"e6 to"os os e e#entos "a 0i oso0ia "e 4arxK "eri$a"os "e He,e 3 so extracient!0icos6 no senti"o "e no &a$er ra=o "e sup?; os $er"a"eiros3 Ta $e= o tra'e 0i os0ico $esti"o ao socia is#o por 4arx no ten&a #uito 9ue $er co# a 5ase "as suas opin@es3 i,^ 0<ci reexpor o 9ue e e "isse se# 9ua 9uer re0erHncia Y "ia %ctica3 I#pressionara;o a espantosa crue "a"e "o siste#a in"ustria in, Hs "e &< ce#

anos6 9ue e e $eio a con&ecer por En,eIs e pe os re atrios "as co#iss@es reais3 (iu 9ue o siste#a e$aria pro$Y$e #ente "a i$re co#peti2o ao #onop io e 9ue a sua in'usti2a "e$ia pro"u=ir u#a re$o ta "o pro etaria"o3 A0ir#ou 9ue e# u#a co#uni"a"e inteira#ente in"ustria a : nica a ternati$a ao capita is#o pri$a"o % ser o Esta"o propriet<rio "a terra e "o capita 3 Nen&u#a "essas proposi2@es % #at%ria "e 0i oso0ia e portanto no consi"erarei a sua $er"a"e *ILOSO*IA 4ODERENIA dEd ou 0a si"a"e3 O ponto % 9ue6 se 0or $er"a"e6 esta5e ece o 9ue no siste#a % prYtica#ente i#portante3 Os en0eites &e,e ianos po"e# p?r;se "e a"o co# $anta,e#3 Foi pecu iar a &istria "a reputa2o "e 4arx3 No seu pa!s as suas "outrinas inspirara# o *arti"o Socia De#ocr<tico6 9ue cresceu constante#ente6 at% 9ue nas e ei2@es ,erais "e EQEI o5te$e u# ter2o "os $otos3 Este$e no po"er o,o aps a pri#eira ,uerra #un"ia 6 e era #e#5ro "e e e E5ert6 pri#eiro6 presi"ente "a rep:5 ica "e .ea[#ar;6; #as por esse te#po o parti"o "eixara "e ser #arxista orto"oxo3 Entretanto na R:ssia 0an<ticos "e 4arx apo"erara#;se "o ,o$erno3 No Oci"ente nen&u#6 ,ran"e #o$i#ento oper<rio 0oi inteira#ente #arxista> o *arti"o Tra5a &ista in, Hs Ys $e=es parecia ir nessa "irec2o6 #as no entanto a"eriu a u# tipo e#p!rico6 "e socia is#o3 4as #uitos inte ectuais 5ritAnicos e a#ericanos 0ora# pro0un"a#ente in0 uencia"os por e e3 Na A eanan&a a "e0esa "e essas "outrinas 0oi supri#i"a pe a 0or2a6 #as % "e esperar 9ue re$i$a 9uan"o os na=is 0ore# "erru5a"os BEC3 A Europa e a A#%rica #o"ernas 0ora# assi# "i$i"i"as6 po !tica e i"eo ,ica#ente6 e# trHs ca#posK i5erais6 9ue se,ue# ain"a 9uanto % ppcasi$e Loc`e ou Bent&a#6 co# $<rios ,raus "e a"apta2o Ys necessi"a"es "a or,ani=a2o in"ustria > #arxistas6 9ue contro a# o ,o$erno "a R:ssia e pro$<$e #ente in0 uencia# ca"a $e= #aiaV$<rios outros pa!ses3 Estas "uas sec2@es no esto #uito separa"as 0i os0ica#ente> so a#5as raciona istas e na inten2o cient!0icas e e#p!ricas3 No ponto "e $ista "a po !tica a "i$iso % pro0un"a36 ]< se $H na carta ;"e ]a#es 4i I6 cita"a no capitu o anterior6 on"e se "i= 9ue Las suas no2@es "e proprie"a"e parece# torpes3N 4as "e$e a"#itir;se 9ue e# certos aspectos o raciona is#o "e 4arx so0re i#ita2@es3 E#5ora e e a0ir#e 9ue a sua interpreta2o "o "esen$o $i#ento % $er"a"eira6 e os 0actos a con0ir#aro6 crH 9ue o ar,u#ento atrair< s Bsa $o raras excep2)esC a9ue es cu'o interesse concor"a co# e e3 *ouco espera "a persuaso6 tu"o "a uta "e c asses3 *6 assi# e$a"o a tratar "o po"er po !tico e Y "outrina "a c asse "o#inante6 e#5ora no ra2a "o#inante3 S^ certo 9ue se,un"o a "outrina a "i$iso "e c asses aca5ar< por "esaparecer6 su5stitu!"a por u#a co#p eta &ar#onia po !tica o econ#ica3 4as % i"ea on,!n9uo6 co#o o se,un"o A"$ento3 Entretanto &< ,uerra e "ita"ura e insistHncia na i"eo o,ia orto"oxa3 BEC Escre$o e# EQTU3 dE\ HIST@RIA DA FILOSO*IA OCIDENTAL A terceira sec2o "a opinio #o"erna66 representa"a po itica#ente por na=is e 0ascistas6 "i0ere #ais pro0un"a#ente na concep2o 0i os0ica "as outras "uas "o 9ue e as entre si36 ^ anti;raciona e anticient!0ica3 Os seus pro,enitores so Rousseau6 Fic&te e Niet=sc&e3 Hipertro0ia a $on;ta"e6 e# especia a "o po"er> crH 9ue e a se encontra principa #ente e# certas ra2as e in"i$i"uos6 9ue por isso tH# "ireito "e6 ,o$ernar3 At% Rousseau o #un"o 0i os0ico te$e certa uni"a"e3 Ho'e "esapareceu #as ta $e= no por #uito te#po3 *o"e $ir a recuperar;se pe a recon9uista naciona ista "o espirito &u#ano6 #as no por outro #o"o6 por9ue a a#5i2o s po"e ,erar uta BEC3

BEC So5re aari 4arx i#itar;#e;ei a citar o estu"o "e A3 Cornu6 aar 4arx et Ia *ens%e 4o"erne6 *aris6 E"itions Socia es6 EQT_3 BR3 F3C CA*ITULO GG(EI^ BER+SON Henri Ber,son 0oi o 0i so0o 0rancHs orienta"or "o s%cu o actua 3 In0 uenciou .i ia# ]a#es e .&ite&ea"6 e consi"erY$e #ente o pensa#ento 0rancHs3 Sore 6 ar"ente a"$o,a"o "o sin"ica is#o e autor "o i$ro Re0 ex@es so5re a (io Hncia6 usou o irraciona is#o 5er,soniano para 'ust!0icar u# #o$i#ento a5orista re$o ucion<rio se# 0i# "e0ini"o3 *or 0i# Sore a5an"onou o sin"ica is#o e 0oi rea ista3 O principa e0eito "a 0i oso0ia "e Ber,son era conser$a"or6 e &ar#oni=a$a;se 0Yci #ente co# o #o$i#ento 9ue cu #inou e# (ic&13 4as o irraciona is#o "e Berh 0e= u# $asto ape o se# re a2o co# a po !tica> por exe#p o o Bac` to 4e &use a&6 "e Bernar" S&a/6 % 5er,onis#o puro3 De$e#os consi"er<; o a9ui no puro aspecto 0i os0ico3 Cu#pre #ostrar co#o e o exe#p i0ica a"#irY$e #ente a re$o ta contra a ra=o6 inicia"a e# Rousseau6 e ca"a $e= #ais a#p ia"a na $i"a e pensa#ento "o #un"o BEC3 A c assi0ica2o "as 0i oso0ias 0a=;se e# ,era ou pe o #%to"o6 e# Le#p!ricas e La phN6 ou pe os resu ta"os6 e# Lrea istasN e Li"ea istasN3 U#a tentati$a "e c assi0icar a 0i oso0ia "e Ber,son por 9ua 9uer "e estes #o"os "i0ici #ente "< resu ta"o por9ue e e passa atra$%s "e to"as as "i$is@es recon&eci"as3 BEC O resto "este cap!tu o % no essencia repro"u2o "e u# arti,o pu5 ica"o e# T&e 4anist6 EQEI3 dIF I ISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL 4as &< outro #o"o "e c assi0icar6 #enos preciso #as ta $e= #ais :ti Ys no;0i os0icas> % a 9ue se 0a= pe o "ese'o pre"o#inante 9ue e$a o 0i so0o a 0i oso0ar3 Tere#os ase#K 0i oso0ias "o senti#ento6 inspira"as pe o a#or Y 0e ici"a"e> 0i oso0ias tericas6 inspira"as pe o a#or ao con&eci#ento> 0i oso0ias pr<ticas6 inspira"as pe o a#or Y ac2o3 Entre as pri#eiras situare#os to"as as principa #ente pessi#istas ou opti#istas6 as 9ue o0erece# es9ue#as "e sa $a2o ou tenta# pro$ar 9ue a sa $a2o % i#poss!$e > a esta c asse;;; pertence# #u tas 0i oso0ias re i,iosas36 Entre as tericas co ocare#os a #aioria "os ,ran"es siste#as6 por9ue6 e#5ora o a#or ao con&eci#ento se'a raro6 0oi a 0onte "o 9ue &< #e &or e# 0i oso0ia3 *r<ticas so as 0i oso0ias 9ue 'u ,a# a ac2o o supre#o 5e#6 consi"eran"o a 0e ici"a"e e0eito e o pensa#ento si#p es instru#ento "a acti$i"a"e 5e# suce"i"a3 Fi oso0ias "e esse tipo teria# si"o co#uns entre europeus oci"entais se os 0i so0os ti$esse# si"o &o#ens #%"ios> #as assi# 0ora# raras at% o te#po recente> "e 0acto os seus principais representantes so os pra,#atistas e Ber,son3 *o"e#os $er neste tipo "e 0i oso0ia6 co#o o prprio Ber,son $iu6 a re$o ta "o &o#e# #o"erno "e ac2o contra a autori"a"e "a +r%cia e #ais especia #ente "e * ato> ou i,<; o6 co#o 0e= o Dr3; Sc&i er co# o i#peria is#o e o $eicu o a #otor3 O #un"o #o"erno precisa "e ta 0i oso0ia e por isso no surpreen"e o H xito 9ue e a o5te$e3 A 0i oso0ia "e Ber,son6 "i0erente "a #aioria "os siste#as "o passa"o6 % "ua istica> para e e o #un"o "i$i"e;se e# "uas partes separa"as6 a $i"a e a #at%ria6 ou antes6 a ,u#a coisa inerte 9ue o inte ecto $H co#o #at%# ria3 To"o o uni$erso % con0 ito entre "ois #o$i#entos opostosK a $i"a6 9ue #o$e para ci#a6 e ;a #at%ria 9ue cai3 A $i"a \ ,ran"e 0or2a6 $asto i#pu so $ita "a"o u#a $e= para se#pre no co#e2o "o #un"o6 "e0rontan"o a resistHncia "a #at%ria6 utan"o para a5rir o ca#in&o atra$%s "e e a6 apren"en"o ,ra"ua #ente a us< a por #eio "a or,ani=a2o> "i$i"i"a pe os o5st<cu os 9ue encontra e# correntes "i$er,entes co#o o $ento e# urna es9uina> e# parte su5'u,a"a pe a

#at%ria ;atra$%s "e $er"a"eiras a"apta2@es 9ue e a &e i#p@e6 #as se#pre #anten"o a capaci"a"e "e acti$i"a"e i$re6 se#pre e# uta para ac&ar no$as sa!"as6 se#pre6 e# 5usca "e #aior i5er"a"e "e #o$i#ento entre os opostos #uros "a #at%ria3 A e$o u2o no % pri#<ria#ente exp ic<$e pe a ;a"apta2o ao a#5iente> a a"apta2o s exp ica as $o tas e ro"eios "a e$o u2o6 co#o as cur$as "a estra"a para u#a ci"a"e atra$%s "e u#a re,io #ontan&osa3 4as o si#i e no % "e to"o6 a"e9ua"o3 No &< ci"a"e3 ne# 0i# "e0ini"o no ter#o "a estra"a "a e$o u2o3 4ecanis#o e te eo o,ia pa"ece# "o FILOSOFIA 4ODERNA dIE #es#o "e0eito "e supor 9ue no &< no$i"a"e essencia no #un"o3 O #ecanis#o 'u ,a o 0uturo i#p !cito no passa"o6 e a te eo o,ia6 supon"o o 0i# con&eci"o6 ne,a 9ua 9uer no$i"a"e essencia no resu ta"o3 Contra estas "uas concep2@es6 e#5ora &e se'a #ais si#p<tica a te eo o,ia6 Ber,son a0ir#a 9ue a e$o u2o % $er"a"eira#ente cr!a"ora6 corno a o5ra "e u# ;artista3 U# i#pu so para a ac2o6 u#a carHncia in"e0ini"a existe# anterior#ente6 #as at% Y satis0a2o % i#poss!$e sa5er a nature=a "o 9ue os satis0ar<3 *or exe#p o6 po"e#os supor nos ani#ais ce,os a ,u# "ese'o $a,o "e "are# conta "os o5'ectos antes "o contacto co# e es3 Isto e$a a es0or2os 9ue resu ta# na cria2o "e o &os3 A $ista satis0a= o "ese'o #as no po"ia ser3i#a,ina"a antes3 *or isso a e$o u2o % i#poss!$e 6 e o "eter#inis#o no po"e re0utar os "e0ensores "o i$re ar5!trio33 O 9ua"ro % preenc&i"o por u#a exposi2o "o "esen$o $i#ento rea "a $i"a na terra3 A pri#eira "i$iso % e# p antas e ani#ais3 As p antas 0a=e# reser$atrio "e ener,ia6 os ani#ais ,asta#;na e# #o$i#entos 5ruscos e r<pi"os3 4as entre os ani#ais6 e# 0ase u terior6 "<;se no$a 5i0urca2o> instinto e inte i,Hncia separa#;se #ais ou #enos6 #as nunca inteira#ente3 Na inte i,Hncia est< e# ,era a in0e ici"a"e "o &o#e# ao passo 9ue o instinto se $H "ar o #e &or resu ta"o nas 0or#i,as6 nas a5e &as6 e e# Ber,eon3 A "i$iso entre a inte i,Hncia e instinto % 0un"a#enta na sua 0i oso0ia> u#a esp%cie "e San"0or" e 4ertonrton6 co# o instinto co#o rapa= 5o# e o inte ecto co#o rapa= #au3 O instinto no #e &or ,rau c&a#a;se Lintui2@oN3 L*or intui2oN6 "i= e e6 Ls!,ni0ico6 o instinto "esinteressa"o6 consciente6 capa= "e rb0 exo so5re o seu o5'ecto e "e a#p i<; o in"e0ini"a#ente3 N Muanto6 Y inte i,Hncia6 a "escri2o no % 0<ci "e se,uir #as "e$e#os 0a=er o poss!$e se 9uere#os enten"er Ber,son33 A inte i,Hncia ou inte ecto6 Lco#o sai "as #os "a nature=a te# por o5'ecto principa o s i"+ Linor,AnicoN3 S po"e 0or#ar i"eia c ara "o "escontinuo e i#$e > os seus conceitos so exteriores uns aos outros co#o os o5'ectos no espa2o e tH# a #es#a esta5i i"a"e3 O inte ecto separa no espa2o e 0ixa no te#po> no ;% 0eito para pensar a e$o uco6 #as represent<; a tornan"o;se u#a s%rie "e esta"os3 LO inte ecto caracteri=a;se pe a natura ina5i i"a"e "e co#preen"er a $i"aN> a ,eo#etria e a ,ica6 seu pro"uto tipico6 so estrita#ente ap ic<$eis a corpos s i"os6 #as e# outros "o#!nios o racioc!nio "e$e ser contrasta"o3 pe o senso co#u# 9ue6 co#o Ber,son "i= 5e#6 % coisa #uito "i0erente3 Dir;se;ia 9ue os corpos s i"os so a ,u#a coisa cria"a pe o esp!rito co# o 0i# "e ap icar; &es a inte i,Hncia6 assi# co#o criou ta5u eiros "e xa"re= para 'o,ar xa"re= ne es3 A ,H nese "o inte ecto e a "os corpos #ateriais "i=e#;no; as corre ati$as> "esen$o $era#;se por a"apta2o rec!proca3 LI"Hn; T\ dII HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

tico processo "e$e ter separa"o a #at%ria e o inte ecto ao #es#o te#po6 "e u# esto0o 9ue os contin&a a a#5os3N Esta concep2o "o "esen$o $i#ento si#u tAneo "a #at%ria e "o inte ecto % en,en&osa e #erece co#preen"er;se3 *enso 9ue o senti"o ,era % esteK o inte ecto % o po"er "e $er coisas separa"as6 e a #at%ria o 9ue % separa"oVe# coisas "i0erentes3 Na rea i"a"e no &< s i"os separa"os6 s u#a int%r#ina corrente "e e$o u2o e# 9ue na"a e$o $e e na"a &< e# 9ue este na"a se torne3 4as a e$o u2o po"e ser u# #o$i#ento supero e u# #o$i#ento !n0ero> o pri#eiro c&a#a;se $i"a6 o se,un"o % o 9ue por #< apreenso "o inte ecto se c&a#a #at%ria3 Supon&o 9ue o uni$erso te# 0or#a cnica6 co# o A5so uto no $%rtice6 por9ue o #o$i#ento s:pero e$a as coisas e# con'unto6 ao passo 9ue o !n0ero as separa ou pe o #enos parece 0a=H; o3 *ara9ue o #o$i#ento "o esp!rito para ci#a possa a5rir ca#in&o atr<s "o #o$i#ento para 5aixo "os corpos ,ra$es 9ue "esa5a# so5re e e "e$e po"er a5rir $ias entre e es> assi#6 o,o 9ue a inte i,Hncia se 0or#a aparece# contornos e ca#in&os6 e o 0 uxo3pri#iti$o reparte;se e# corpos separa"os3 O inte ecto po"e co#parar;se co# u# trinc&ante6 #as te# a pecu iari"a"e "e i#a,inar 9ue os 0ran,os se#pre 0ora# as pe2as separa"as pe a sua 0aca "e trinc&ar3 LO inte ectoN66 "i= Ber,son6 Lactua se#pre co#o se o 0ascinasse a conte#p a2o "a #at%ria inerte3 I a $i"a a o &ar para 0ora6 sain"o "e si #es#a6 to#an"o co#o principio os ca#in&os "a #at%ria inor,Anica6 para "iri,i; os "e 0acto3N Se po"e#os 'untar u#a i#a,e# Ys #uitas "a 0i oso0ia "e Ber,son6 po"e#os "i=er 9ue o uni$erso % u# $asto 0unicu ar e# 9ue a $i"a % o tre# 9ue so5e6 a #at%ria o tre# 9ue "esce3 O inte ecto consiste e# o5ser$ar o tre# 9ue "esce 9uan"o passa o 9ue so5e6 on"e ns esta#os3 A 0acu "a"e certa#ente #ais no5re 9ue concentra a aten2o no nosso tre# % instinto ou intui2o3 I poss!$e sa tar "e u# tre# para outro> % o 9ue suce"e 9uan"o so#os $!ti#as "e u# &<5ito auto#<tico6 e esta % a essHncia "o c#ico3 Ora po"e#os "i$i"ir;nos e# "uas partes6 a 9ue so5e e a 9ue "esce> s esta % c#ica6 #as a inte i,Hncia no % #o$i#ento "escen"ente6 % #era o5ser$a2o "o #o$i#ento "escen"ente pe o #o$i#ento ascen"ente3 Se,un"o Ber,son6 o inte ecto 9ue separa as coisas % u#a esp%cie "e son&o> s conte#p ati$o6 no acti$o6 co#o "e$e ser to"a a nossa $i"a3 Ao son&ar#os6 "i= e e6 o nosso eu "ispersa;se6 o passa"o 0ra,#enta;se6 coisas 9ue rea #ente se interpenetra# $He#;se co#o s i"os separa"os> o extra;espacia "e,ra"a;se e# espacia i"a"e6 ;9ue % apenas separa2o3 Assi#6 o inte ecto6 por9ue separa6 ten"e para a ,eo#etria6 e a ,ica6 9ue i"a co# conceitos exteriores uns aos outros6 % conse9uHncia "a ,eo; FILOSOFIA 4ODERNA dIU #etria se,uin"o a "irec2o "a #ateria i"a"e3 De"u2o e in"u2o exi,e# pr%$ia intui2o espacia > Lo #o$i#ento con"ucente Y espacia i"a"e aco#pan&a a 0acu "a"e "e in"u2o e "e"u2o6 inte,ra #ente3N Cria;as no esp!rito e ta#5%# a or"e# nas coisas 9ue o inte ecto a! encontra3 L,ica e #ate#<tica no representa# es0or2 o espiritua positi$o6 #as si#p es sona#5u is#o e# 9ue a $onta"e est< suspensa e o esp!rito '< no % acti$o3 Incapaci"a"e para a #ate#<tica % portanto sina "e ,ra2a ;ain"a 5e# 9ue % #uito $u ,ar3 Co#o o inte ecto co# o espa2o6 assi# o instinto e a intui2o se i,a# co# o te#po3 n not<$e 9ue na 0i oso0ia "e Ber,son6 "i0erente nisso "a #aioria "os escritores66 e e consi"era te#po e espa2o pro0un"a#ente "esse#e &antes3 O espa2o6 caracter!stica "a #at%ria6 pro$%# "a "isseca2o "e u# 0 uxo6 i usria6 :ti at% certo ponto na pr<tica #as terica#ente erra"a3 O te#po % caracter!stica "a $i"a ou esp!rito3 LOn"e &ou$er ser

$i$oN6 "i= e e6 L&<6 a5erto e# 9ua 9uer parte6 u# re,isto "e inscri2o "o te#po3N 4as no % o te#po #ate#<tico6 con'unto &o#o,%neo "e instantes #:tua#ente externMs3 O te#po #ate#<tico6 para Ber,son6 % u#a 0or#a "e espa2o> o te#po essHncia "a $i"a % o 9ue e e c&a#a "ura2o3 Esta i"eia % 0un"a#enta na sua 0i oso0ia> '< no pri#eiro i$ro Ti#e an" Free .i % necess<rio co#preen"H; a se 9uiser#os enten"er o siste#a3 n "i0!ci 6 no entanto3 No o enten"o co#p eta#ente6 e no posso exp ic<; o co# to"a a uci"e= 9ue #erece3 Di=;se;nos 9ue La "ura2o pura % a 0or#a to#a"a pe a consciHncia 9uan"o o nosso eu se "eixa $i$er6 no separan"o o esta"o presente "os anteriores3N For#a;se u# to"o or,Anico "o passa"o3e "o presente6 on"e &< penetra2o #:tua6 sucesso se# "istin2o3 LInterna#ente ao eu &< sucesso se# exteriori"a"e #:tua> externa#ente6 no espa2o puro6 &< exteriori"a"e #:tua se# sucesso3N LAs 9uest@es "a re a2o su'eito;o5'ecto6 sua "istin2o e unio6 "e$ia# p?r;se e# ter#os "e te#po6 no "e espa2o3N Na "ura2o e# 9ue3h $ehs actuanies &< e e#entos "issocia"os> na "ura2o e# 9ue actua#os6 os nossos esta"os #istura#;se3 Dura2o pura % o 9ue &< #ais a0asta"o e #enos penetra"o "e exteriori"a"e6 "ura2o e# 9ue o passa"o se a#p ia co# u# presente a5so uta#ente no$o3 4as ento a nossa $onta"e % 0or2a"a ao #<xi#o> te#os "e 'untar o passa"o6 9ue se "es$anece6 e i#pe i; o inteiro e in"i$iso para o presente3 Nesses #o#entos raros possu #o;nos $er"a"eira#ente3 A "ura2o % a $er"a"eira #at%ria "a rea i"a"e6 per; pbtua#ente e$o $ente6 nunca ter#ina"a3 I p^incipa #ente na #e#ria 9ue a "ura2o se re$e a6 por9ue ai o passa"o re$i$e no presente3 *or isso a teoria "a #e#ria te# ,ran"e dIT HIST@RIA DA FILOSO*IA OCIDENTAL i#portAncia na 0i oso0ia "e Ber,son3 4at%r!a e 4eh exp@e a re a2o entre esp!rito e #at%ria a#5os reais6 por u#a an< ise "a #e#ria L9ue % a intersec2o entre u# e outra3N H<6 "i= e e6 "uas coisas ra"ica #ente "istintas c&a#a"as #hria> e acentua 0orte#ente a "istin2o3 LO passa"o so5re$i$eN6 "i=6 Lpor "ois #o"osK no #ecanis#o #otor e nas e#5ran2as in"epen"entes3 N *or exe#p o6 "i=;se 9ue u# &o#e# recor"a u# poe#a se po"e repeti; o "e cor6 isto %6 se a"9uiriu certo &<5ito ou #ecanis#o 9ue &e6 per#ite repetir u#a ac2o anterior3 4as po"e6 pe o #enos terica#ente6 repetir o poe#a se# e#5rar ocasi@es anteriores e# 9ue o eu> assi# &< consciHncia "e 0actos passa"os en$o $i"os nesta esp%cie "e #e#ria3 O se,un"o #o"o6 :nico 9ue "e$eria c&a#ar;se #e#ria6 #ostra;se na e#5ran2a "as oca; si@es e# 9ue eu o poe#a6 ca"a u#a "e as :nica e "ata"a3 A9ui6 pensa e e6 no se trata "e &<5ito6 por9ue ca"a 0acto se "eu u#a $e= e 0e= i#presso i#e"iata#ente3 Le#5ra;se 9uie "e a ,u# #o"o tu"o 9ue nos suce"eu nos e#5ra6 #as e# re,ra s o 9ue % :ti c&e,a Y consciHncia3 Fa &as "e #e#ria ; acrescenta ; no so "a partie #enta "a #e#ria6 #as "o #ecanis#o #otor 9ue a p@e e# ac2o3 A9ui u#a "iscusso "a 0isio o,ia cere5ra e "a a#n%sia para #ostrar 9ue a #e#ria no % 0un2o "o c%re5ro3 O passa"o "e$e ser accioh p e a #at%ria6 i#a,ina"o pe o esp!rito3 A #e#ria no % u#a e#ana2o "a #at%ria> seria at% #ais $er"a"eiro pensar a #at% ria co#o apreen"i"a na percep2o concreta6 9ue ;;fe#pre ocupa certa "ura2o3 LA #e#ria "e$e ser e# princ!pio u#a 0or2a a5so uta#ente in"epen"ente "a #at%ria3 Se o esp!rito % u#a rea i"a"e6 % nos 0en@# ;In+s "a #e#ria 9ue po"e#os atin,i; o experi#enta #ente3 N E# oposi2o Y #e#ria pura co oca Ber,son a pura percep2o6 a"optan"o u#a posi2o u tra;rea ista3 LNa percep2o puraN6 "i= e e Lesta#os rea #ente 0ora "e ns6 toca#os a

rea i"a"e "o o5'ecto co#o intui2o i#e"iata3N LA percep2o puraN6 continua6 L% o #ais 5aixo n!pe "o espirito6 esp!rito se# #e#ria6 9ue % rea #ente parte "a #at%ria6 co#o ns a enten"e#os3N A percep2o pura % constitu!"a por u#a ac2o e# co#e2o6 a sua rea i"a"e est< na sua acti$i"a"e3 De este #o"o % 9ue o c%re5ro te#6 i#portAncia na per#p2o por9ue o c%re5ro no % instru#ento "e ac2o3 O seu pape 6 % i#itar a $i"a #enta ao 9ue % :ti prYtica#ente3 4as para o c%re5ro6 acrescenta;se6 tu"o seria percept!$e 6 #as "e 0acto s peroe5e#os o 9ue nos interessa3N O corpo6 se#pre $o ta"o para a ac2o6 te# co#o 0un2o iessencia i#itar e# $ista "a ac2o a $i"a "o esp!rito3 n "e 0acto instru#ento "e esco &a3 FILOSOFIA 4ODERNA dIR (o te#os ao assunto "o instinto ou intui2o co#o oposto Y inte i,Hncia3 Foi necess<rio a u"ir a "ura2o e a #e#ria por9ue as teorias respecti$as se pressup@e# na "a intui2o e# Ber,son3 No &o#e# "e &o'e6 a intui2o % a or a ou penu#5ra "o inte ecto3 Foi a0asta"a "o centro por #enos :ti na ac2o "o 9ue a inte i,Hncia6 #as te# uso #ais pro0un"o 9ue seria "e "ese'ar &e restitu!sse pree#inHncia3 Ber,son "ese'a 9ue a inte i,H ncia Lse $o te para si #es#a e "esperte as potencia i"a"es "a intui2o6 ain"a "or#entes ne a3N A re a2o entre instinto e inte i,Hncia % co#par<$e Y "a $ista e tacto3 Di=;nos 9ue o inte ecto no "ar< con&eci#ento "e coisas a "istAncia> na $er"a"e a 0un2o "a ciHncia "i=;se 9ue % exp icar to"as as percep2@es e# ter#os "e tacto3 LS o instintoN6 "i= e e6 L% con&eci#ento a "istAncia3 Te# co# a inte i,Hncia a #es#a re a2o 9ue a $ista co# o tacto3N Note;se 9ue e# #uitos passo6Q se $H ser Ber,son 0orte $isua i=a"or6 "iri,i"o se#pre no pensa#ento por i#a,ens $isuais3 A caracter!stica "a intui2o % no 0ra,#entar e #un"o e# coisas co#o 0a= a inte i,Hncia3 E#5ora Ber,son no e#pre,ue o ter#o6 po"e#os "escre$H; a #ais co#o sint%tica "o 9ue co#o ana itica3 Apreen"e u#a #u tip ici"a"e #as "e processos interpenetrantes6 no "e corpos espacia #ente externos3 Na $er"a"e no &< cois/> Lcoisas e esta"os so apenas concep2@es "o e$o $er pe o esp!rito3 No &< coisas6 &< ac2@es3N Esta #un"i$i"Hncia6 9ue parece "i0!ci e "esnatura Y inte i,Hncia6 % 0<ci e natura Y intui2o3 A #e#ria % u# exe#p o "e isto6 por9ue ne a o passa"o $i$e no presente e penetra;o3 Se# o esp!rito o #un"o perpbtua#ente #orreria e renasceria> o passa"o no teria rea i"a"e e portanto no &a$eria passa"o3 A #e#ria co# o "ese'o corre ati$o 0a= reais passa"o e 0uturo6 e portanto cria a $er"a"eira "ura2o e o ;te#po $er"a"eiro3 S a intui2o po"e co#preen"er a #istura "e passa"o e 0utur o> para o inte ecto per#anece# co#o espacia #ente externos u# ao outro3 +uia"os pe a intui2o6 perce5e#os 9ue La 0or#a % apenas $iso instantAnea "e u#a transi2oN6 e o 0i so0o e $er< o #un"o #ate00a 3 L"isso $i"o e# u# s 0 uxo3N Li,a#;se co# os #%ritos "a intui2o a "outrina 5er,soniana "a i5er"a"e e o apre2o "a ac2o3 LE# rea i"a"eN6 "i= e e6 Lu# ser $i$o % centro "e ac2o3 Representa certa so#a "e contin,Hncia !ntro"u=i"a no #un"o6 isto %6 certa 9uanti"a"e "e ac2o poss!$e 3N Os ar,u#entos contra 5 i$re ar5!trio "epen"e# e# parte "e se a"#itir 9ue a intensi"a"e "e esta"o ps!9uicos % u#a 9uanti"a"e6 capa=6 pe o #enos e# teoria6 "e #e"i"a nu#%rica6 o 9ue Ber,son tenta re0utar no pri#eiro cap!tu o "e Ti#e an" Free .i E3 Di=;nos 9ue e# parte o "eter#inista "epen"e "a con0uso entre "ura2o e te#po #ate#<tico6 9ue % para Ber,son 0or#a dI\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e espa2o6 e e# parte apoia;se na assun2o no;,aranti"a "e 9ue "a"o o esta"o "o c%#5ro est< terica#ente "eter#ina"o o "o esp!rito3 Ber,son 9uer a"#itir a con$erti"a6

isto %6 9ue "a"o o esta"o "e esp!rito 0ica "eter#ina"o o "o c%re5ro6 #as6 consi"era o esp!rito #ais "i0erencia"o "o 9ue o c%re5ro e portanto 9ue a "i0erentes esta"os "e esp!rito correspon"e u# esta"o "e c%re5ro3 Conc ui 9ue a i5er"a"e rea % poss!$e 3 LSo#os i$res 9uan"o os nossos actos resu ta# "a nossa persona i"a"e co#p eta6 9uan"o a expri#e#6 9uan"o tH# a9ue a se#e &an2a in"e0ini"a 9ue Ys $e=es se encontra entre o artista e a sua o5ra3 At% a9ui s tentei esta5e ecer as concep2@es "e Ber,son6 se# ra=@es e# 0a$or "a sua $er"a"e3 n #ais 0<ci "o 9ue para a #aioria "os 0i so0os6 por9ue e# re,ra e e no "< ra=@es6 #as i,a as suas opini@es pe a 0or2a "e atrac2o e pe o encanto "e u# esti o exce ente3 Co#o os anunciantes6 conta co# a exposi2o $aria"a e pitoresca6 e a exp ica2o aparente "e #uitos 0actos o5scuros3 Ana o,ias e s!#i es so a #aior parte "o processo co# 9ue e e apresenta as suas i"eias ao eitor3 O n:#ero "e s!#i es3 para a $i"a exce"e na sua o5ra o "e 9ua 9uer poeta #eu con&eci"o3 A $i"a6 "i= e e6 % co#o u#a conc&a e# pe"a2os66 9ue so ain"a conc&as3 S^ co#o u# 0eixe3 Inicia #ente 0oi Lu#a ten"Hncia para acu#u ar e# reser$atrio6 co#o 0a=e# especia #ente as partes $er"es "os $e,etais3N 4as o reser$atrio enc&e;se "e <,ua 0er$ente "e on"e sai o $apor3 LOs 'actos 5rota# incessante#ente6 e ca"a u# "e e es ao cair % u# #un"o3 N E ain"aK LA $i"a sur,e co#o on"a i#ensa 9ue parte "o centro6 a a;r,a;se63 e e# 9uase to"a a circun0erHncia % "eti"a e con$erti"a e# osci a2o6 e# u# ponto o o5st<cu o 0oi 0or2a"o6 a i#pu so passou i$re#ente3N Depois6 $e# o c !#ax66 e# 9ue a $i"a se co#para co# u#a car,a "e ca$a aria3 LDos #ais &u#i "es aos #ais a tos seres or,ani=a"os6 "as ori,ens "a $i"a at% o nosso te#po6 e# to"o te#po e u,ar6 $eri0icahse u# s i#pu so6 in$erso "o #o$i#ento "a #at%ria e e# si #es#o in"i$isi$e 3 Tu"o 9uanto $i$e ten"e e o5e"ece ao #es#o i#pu so 0or#i"<$e 3 O ani#a sur,e "a p anta6 o &o#e# "o#ina a ani#a i"a"e6 e a &u#ani"a"e to"a6 no espa2o e no te#po6 % i#enso ex%rcito a ,a ope ao a"o6 Y 0rente6 e atr<s "e ns63 e# car,a es#a,a"ora "e to"a a resistHncia e "e $encer #uitos o5st<cu os6 ta $e= at% a #orte3N 4as u# cr!tico 0rio 9ue se sente especta"or6 ta $e= especta"or antiantip<tico6 "a car,a e# 9ueo &o#e# "o#ina a ani#a i"a"e6 po"epensar 9ue o pensa#ento cui"a"oso e ;ca #o "i0ici #ente % co#pat!$e co# ta exerc!cio3 Muan"o &e "i=e# 9ue o pensa#ento % si#p es #eio "e ac2o6 #ero i#pu so "e e$itar o5st<cu os6 po"e sentir ;9ue essa i"eia 0or#a u# o0icia "e ca$a aria #as no u# 0i so0o6 9ue a0ina te# por tare0a i"ar FILOSOFIA 4ODERNA dId co# o pensa#ento> po"e sentir 9ue na paixo e no ru!"o "o #oto $io ento no &< espa2o para a #:sica #ais e$e "a ra=o6 ne# ca #a para a conte#p a2o "esinteressa"a e# 9ue se procura a ,ran"e=a no pe a tur5u Hncia #as pe a ,ran"e=a "o uni$erso re0 ecti"o3 *o"e nesse caso ser tenta"o a per,untar se &< ra=@es "e crer nesta irre9uieta concep2o "o #un"o3 E se 0i=er a per,unta ac&ar<6 se no erro6 9ue no &< ra=o a ,u#a para aceit<; a6 9uer no uni$erso6 9uer nas o5ras "o Sr3 Ber,son3 Os "ois a icerces "a 0i oso0ia "e Ber,son6 para a %# "a sua i#a,inati$a e po%tica #un"i$i"Hncia6 so as suas "outrinas "o espa2o e "o te#po3 A "outrina "o espa2o era; &e necess<ria para con"enar a inte i,Hncia6 e se e e 0a &a nessa con"ena2o6 a inte i,Hncia con"en<; o;<6 por9ue entre os "ois &< ,uerra "e #orte3 A "outrina "o te#po era; &e necess<ria para $in"icar a i5er"a"e6 por9ue a sua 0u,a "o 9ue .i ia# ]a#es c&a#ou Luni$erso#5 ocoN para a sua "outrina "o perp%tuo 0 uxo e# 9ue na"a 0 ui e para exp icar a re a2o entre esp!rito e #at%ria3 oI pois 'usto concentrar a critica so5re estas "uas "outrinas3 Se so $er"a"eiras6 erros e inconsistHncias #enores 9ue nen&u# 0i so0o e$ita no i#porta# #uito> #as se so 0a sas6 0ica apenas u#a %pica i#a,inati$a

#ais para ser 'u ,a"a3 est%tica#ente "o 9ue inte ectua #ente3 Co#eco pe a teoria "o espa2o6 por ser a #ais si#p es3 Essa teoria $e# p ena e exp !cita no Ti#e an" Free .i e % portanto "as #ais anti,as "a sua 0i oso0ia3 No pri#eiro capitu o "i= 9ue #aior e n/nor i#p ica# espa2o por9ue 'u ,a essencia "o #aior conter o #enor3 No "< ar,u#entos6 5ons ou #aus> s a e,a6 co#o 5$ia re"uctio a" a5iur"u#K LCo#o se 0osse poss!$e 0a ar "e ,ran"e=a on"e no &< #u tip ici"""e ne# espa2ogN Os casos e$i"entes "o contr<rio6 co#o pra=er e pena6 p@e#;no e# s%ria "i0icu "a"e6#as e e nunca "u$i"a ou torna ao exa#e "o "o,#a co# 9ue co#e2a3 No cap!tu o se,uinte #ant%# a6 #es#a tese 9uanto ao n:#eroK LL oo,o 9ue pensa#os representar;nos o n: #eroN6 "i= e e6 Le no apenas 0i,uras ou pa a$ras6 te#os "e recorrer a u#a i#a,e# extensaN e Lto"a i"eia c ara "e n:#ero i#p ica u#a i#a,e# $isua no espa2o3N Estas "uas proposi2@es #ostra#6 co#o tentarei pro$ar6 9ue Ber,son no sa5e o 9ue % n:#ero e no te# c ara i"eia "e e e3 Ta#5%# se $H "a "e0ini2oK LN:#ero po"e "e0inir;se e# ,era co#o co ec2o6 "e uni"a"es6 ou #ais exacta#ente6 co#o s!ntese "o uno e "o #: tip o3N Ten&o a9ui "e pe"ir paciHncia ao eitor para a ,u#as "istin2@es 9ue po"e# parecer pe"antes a principio #as so na $er"a"e $itais3 Ber,son con0un"e trHs coisas "e to"o "i0erentesK EC o n:#ero6 conceito ,era ap ic<$e a $<rios n:#eros particu ares> IC esses n:#eros particu ares> dI_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL UC as "i$ersas co ec2@es a 9ue se ap ica# os n:#eros particu ares3 O : ti#o % o "a "e0ini2o "e Ber,son6 9uan"o6 0a a "a co ec2o "e uni"a"es3 Os "o=e apsto os 6 as "o=e tri5os "e Israe 6 os "o=e #eses6 os "o=e si,nos "o =o"!aco6 so to"os co ec2@es "e uni"a"es6 e#5ora nen&u# se'a o n:#ero EI6 e ain"a #enos o n:#ero e# ,era 6 co#o "e$ia# ser pe a "e0ini2o anterior3 C aro 9ue o n:#ero EI % a ,u#a coisa 9ue to"as essas co ec2@es tH# e# co#u#6 #as no e# co#u# co# outras co ec2@es co#o a "os on=e "o cric`et3 De on"e no ser o n:#ero EI ne# u#a co ec2o "e "o=e ter#os6 ne# a ,o co#u# a to"as as co ec2@es> e n:#ero e# ,era % u#a proprie"a"e "e EI ou EE ou 9ua 9uer outro n:#ero6 #as no "as $<rias co ec2@es 9ue tH# "o=e ou on=e ter#os3 De a9ui6 se,un"o Ber,son6 9uan"o Lrecorre#os a u#a i#a,e# extensaN e 0i,ura6 por exe#p o6 "o=e pontos o5ti"os e# u# ance "e "a"os6 no o5ti$e#os u#a i#a,e# "o n:#ero EI 9ue % #ais a5stracto "o 9ue 9ua 9uer i#a,e#3 Antes "e po"er "i=er 9ue co#preen"e#os o n:#ero EI "e$e#os sa5er o 9ue &< co#u# e# "i$ersas co ec2@es "e "o=e uni"a"es6 e isto no po"e ser 0i,ura"o por9ue % a5stracto3 Ber,son s conse,ue tornar p aus!$e a sua teoria "o n:#ero con0un"in"o u#a co ec2o particu ar co# o n:#ero "os seus ter#os6 e ain"a co# o n:#ero e# ,era 3 A con0uso % a #es#a "o 9ue a "e u# 'o$e# particu ar co# a 'u$entu"e6 e a 'u$entu"e co# o conceito ,era Lper!o"o "a $i"a &u#anaN e se ar,u#ent<sse#os 9ue por u# 'o$e# ter "uas pernas a 'u$entu"e "e$e ter "uas pernas66 e o conceito,era Lper!o"o "a $i"a &u#anaN6 "e$e ter "uas pernas3 A con0uso % i#portante6 por9ue apenas esc areci"a torna insustent<$e a teoria "o n:#ero ou "e n:#eros particu ares 0i,ura"os no espa2o3 No se re0uta a teoria 5er,soniana "o n:#ero6 #as ta#5%# a #ais ,era "e 9ue to"as as i"eias a5stractas e to"a a ,ica "eri$a# "o espa2o3 4as6 "eixan"o os n:#eros6 po"er< a"#itir;se a opinio "e Ber,son "e 9ue to"a p ura i"a"e "e uni"a"es separa"as en$o $e espa2oJ E e cita a ,uns casos 9ue o contra"ita#6 por exe#p o6 o "os sons sucessi$os3 Muan"o ou$i#os os passos "e6 u#

transeunte na rua6 "i= e e6 $isua i=a#os as suas posi2@es sucessi$as> 9uan"o ou$i#os os sons "e u#a ca#pain&a6 ou no; a representa#os osci an"o "e c< para <6 ou situa#os os sons sucessi$os e# u# espa2o i"ea 3 4as isto so #eras o5ser$aK2@es auto5io,r<0icas "e u# $isua i=a"or6 e exe#p i0ica o 9ue 0icou "ito so5re o pre"o#!nio "a $iso e# Ber,son3 No &< necessi"a"e ,ica "e situar e# espa2o i#a,in<rio os sons "a ca#pain&a> creio 9ue a #aioria "as pessoas os conta se# 9ua 9uer espa2o auxi iar3 Ber,son no "< ra=o a ,u#a FILOSOFIA 4ODERNA dIQ "a necessi"a"e "e esse espa2o3 Consi"era;o 5$io e passa a ap ic<; o ao caso "o te#po3 Muan"o parece &a$er "i$ersos te#pos externos entre si6 "i= e e6 os te#pos 0!,ura#;se co#o "esen$o $i"os no espa2o> no te#po rea 6 o "a #e#ria6 os te#pos "i0erentes interpenetra#;se6 e no po"e# contar;se por9ue no so separa"os3 A i"eia "e 9ue to;"a separa2o i#p ica espa2o sup@e;se esta5e eci"a e usa;se "e"uti$a#ente para pro$ar 9ue o espa2o est< en$o $i"o on"e 9uer 9ue &a'a separa2o6 e#5ora 0raca ra=o possa "ar;se "e ta suspeita3 Assi#6 i"eias a5stractas #:tua#ente exc usi$as6 co#o 5rancura e ne,rura6 sa:"e e "oen2a6 oucura e sa5e"oria6 en$o $e# espa2o co#o to"as> e portanto a ,ica6 9ue usa i"eias a5stractas6 % u# ra#o "a ,eo#etria6 e to"a a inte i,Hncia "epen"e "e u# suposto &<5ito "e representar as coisas a"o a a"o no espa2o3 Esta conc uso6 5ase "a con"ena2o 5er,soniana "a inte i,Hncia6 assenta6 at% on"e po"e "esco5rir;se6 apenas no erro pessoa i"iossiner<sico "a necessi"a"e "e pensa#ento6 9uero "i=er6 a i"iossincrasia "e $isua i=ar as sucess@es co#o situa"as so5re u#a in&a3 O exe#p o "os n:#eros #ostra 9ue se Ber,son3 ti$esse ra=o nunca teria#os po"i"o atin,ir as i"eias a5stractas6 supostas assi# i#pre,na"as "e espa2o> con$ersa#ente6 po"e#os co#preen"er i"eias a5stractas Bco#o opostas a coisas particu ares 9ue as exe#p i0ica#C parece su0iciente para pro$ar 9ue e e erra6 o &an"o a inte i,Hncia co#o i#pre,na"a "e espa2o3 U# "os #aus e0eitos "e u#a 0i oso0ia anti;inte ectua co#o a "e Ber,son % prosperar so5re erros e con0us@es "a inte i,Hncia3 Assi# pre0ere o #au pensa#ento ao 5o#6 para "ec arar inso :$e to"a "i0icu "a"e #o#entAnea e consi"erar 9ua 9uer ouco en,ano re$e a"or "a 0a Hncia "a inte i,Hncia e "a $itria "a intui2o3 Nas o5ras "e Ber,son &< #uitas a us@es Y #ate#<tica e Y ciHncia6 e a u# eitor "espre$eni"o po"ero re0or2ar #uito a sua 0i oso0ia3 Muanto Y ciHncia6 e# especia 5io o,ia e 0isio o,ia6 no ten&o co#petHncia para criticar; &e as interpreta2@es> #as 9uanto Y #ate#<tica6 e e pre0eriu erros tra"icionais na interpreta2o Y concep2o #ais #o"erna 9ue pre$a eceu entre os #ate#<ticos nos : ti#os oitenta anos3 Nesta #at%ria se,uiu o exe#p o "a #aioria "os 0i so0os3 No s%cu o x$in e co#e2os "o xix6 o c< cu o in0initesi#a 6 e#5ora 5e# "esen$o $i"o co#o #%to"o6 tin&a na 5ase #uitas 0a <cias e pensa#entos con0usos3 He,e e seus se9ua=es apo"erara#;se "e essas 0a <cias e con0us@es para pro$ar 9ue to"a a #ate#<tica % autocontra"itria3 Esta $iso &e,e iana entrou no pensa#ento corrente "e 0i so0os e #ante$e;se #uito te#po "epois "e os #ate#<ticos tere# re#o$i"o to"as as "i0icu "a"es e# 9ue os 0i so0os con0ia$a#3 E en9uanto o principa o5'ecto dUF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL "e 0i so0os 0or #ostrar 9ue na"a po"e apren"er;se pe a paciHncia e tra5a &o #inucioso6 #as 9ue "e$e#os antes $enerar os preconceitos "o i,norante6 co# o no#e "e Lra=oN se 0or#os &e,e ianos6 ou "e intui2o se 0or#os 5er,sonianos6 os 0i so0os per#anecero i,norantes "o 9ue os #ate#<ticos 0i=era# para re#o$er os erros "e 9ue He,e se apro$eitou3

A %# "a 9uesto "o n:#ero63 '< a u"i"a6 o ponto principa e# 9ue Ber,son se re0ere Y #ate#<tica % a re'ei2o "o 9ue c&a#a representa2o Lcine#ato,r<0icaN "o #un"o3 Os #ate#<ticos conce5e# a #u"an2a6 #es#o cont!nua6 co#o constitu!"a por s%ries "e esta"os> Ber,son cntrap@e 9ue nen&u#a s%rie "e esta"os po"e representar o cont!#io6 e 9ue na #u"an2a u#a coisa nunca est< e# 9ua 9uer esta"o> c&a#a cine#ato,r<0ica a concep2o "e 9ue a #u"an2a se'a constitu!"a por s%ries "e esta"os6 e ac&a 9ue % natura na inte i,Hncia #as ra"ica #ente $iciosa3 A #u"an2a $er"a"eira s se exp ica pe a $er"a"eira "ura2o6 i#p ica a interpenetra2o "o passa"o no presente6 no a sucesso #ate#<tica "e esta"os est<ticos3 n o 9ue se c&a#a concep2o L "inA#icaN e# $e= "e Lest<ticaN6 "o #un"o3 A 9uesto % i#portante6 e e#5ora "i0!ci no po"e#os p?; a "e parte3 A posi2o "e Ber,son exe#p i0ica;se ; e a critica po"e ta#5%# exe#p i0icar;se; pe o ar,u#ento "a seta6 "e )eno3 Di= )eno 9ue a seta e# ca"a #o#ento est< on"e est<6 e a est< se#pre e# repouso no $oo3 X pri#eira $ista o ;ar,u#ento no parece #uito 0orte3 Se# ":$i"a a seta est< on"e est< e# #o#ento "a"o> #as e# outro #o#ento est< e# outra parte6 e % o 9ue constitui o #o$i#ento3 H< "e 0acto certas "i0icu "a"es6 resu ta"o "a continui"a"e "o #o$i#ento6 se insistir#os e# 9ue o #o$i#ento % ta#5%# "escontinuo3 Essas "i0icu "a"es esti$era# #uito te#po no ar#a=%# "os 0i so0os> #as se co# os #ate#<ticos a"#iti#os a "escontinui"a"6e "o #o$i#ento no ca!#os nas "i0icu "a"es "os 0i so0os3 U# cine#at,ra0o e# 9ue &a'a in0inito n:#ero "e i#a,ens e e# 9ue nunca &a'a u#a i#a,e# se,uinte por9ue entre "uas &< u# n:#ero in0inito6 representar< per0eita#ente u# #o$i#ento continuo3 On"e est< a 0or2a "o ar,u#ento "e )enoJ )eno pertencia Y esco a e e<tica6 9ue preten"ia pro$ar a inexistHncia "o #o$i#ento3 A $iso natura "o #un"o % 9ue &< coiL6m 9ue #ua a#> por exe#p o6 u#a seta ora est< a9ui6 ora a %#3 Bissecan"o esta i"eia os 0i so0os "esen$o $era# "ois para"oxos3 *ara os e eatas &< coisas e no &< #u"an2a> para Herac ito e Ber,son &< #u"an2a #as no &< coisas3 Os e eatas "i=e# 9ue &< seta e no $oo> Herac ito e Ber,s\ 9ue &< $oo e no &< seta3 Re0uta#;se #:tua#ente3 FILOSOFIA 4ODERNA dUE

LMue ri"!cu o "i=er 9ue no &< setaN6 "i= o parti"o est<tico3 LMue ri"!cu o "i=er 9ue no &< $oog N6 "i= o parti"o "inA#ico3 O in0e i= 9ue este'a no #eio e "i,a 9ue &< $oo e seta6 'u ,aro os "isputantes 9ue ne,a u#a e outra coisa> % atra$essa"o6 co#o S3 Se5astio6 pe a seta "e u# a"o e pe o seu $oo6 "o outro3 4as ;ain"a n o "esco5ri#os on"e est< a 0or2a "o ar,u#ento "e )eno3 )eno assu#e Ucita#ente a essHncia "a "outrina "e Ber,son6 isto 9ue se u#a coisa est< e# processo cont!nuo "e #u"an2a6 ain"a 9ue s "e posi2o6 "e$e &a$er ne a a ,u# esTa"o interno "e #u"an2a> ser e# ca"a instante intrinseca#ente "i0erente "o 9ue seria se no esti$esse a #u"ar3 Depois #ostra 9ue e# ca"a instante a seta est< on"e est< co#o se esti$esse e# repouso3 Conc ui por isso 9i ; no existe u# esta"o "e #o$i#ento6 e portanto6 sen"o este essencia ao #o$i#ento6 no &< #o$i#ento e a seta est< e# repouso3 O ar,u#ento "e )eno6 e#5ora no co i"a co# a exp ica2o #ate#<tica "o #o$i#ento6 re0uta #i#a 0acie u#a concep2o "o #o$i#ento no "i$ersa "a "e Ber,son3 Co#o re0uta Ber,son o ar,u#ento "e )enoJ Ne,an"o 9ue a seta este'a e# a ,u#a parte3

Depois "e re0erir o ar,u#ento "e )eno6 rep icaK LSi#6 s;e supuser#os 9ue a seta po"e a ,u#a $e= estar e# u# ponto "a sua tra'ectria3 Si#6 ain"a se a seta e# #o$i#ento coinci"ir a ,u#a $e= co# u#a posi2o6 9ue % i#$e 3 4as a seta nunca est< e# 9ua 9uer ponto "a tra'ectria3N Esta resposta ou u#a an< o,a so5re A9ui es e a tartaru,a aparece nos trHs i$ros3 A resposta "e Ber,son % c ara#ente para"oxa 3 Se % ss!$e 6 % 9uesto 9ue o5ri,a a "iscutir o seu conceito "e "ura2o3 O seu :nico ar,u#ento % 9ue a $iso #ate#<tica "a #u"an2a Li#p ica o a5sur"o "e 9ue o #o$i#ento % 0eito "e i#o5i i"a"es3N 4as o aparente a5sur"o % s "a 0or#a $er5a e "es$anece;se apenas co#preen"e#os 9ue #o$i#ento i#p ica re a2@es3 A a#i=a"e6 por exe#p o6 % re ati$a aos 9ue so a#i,os6 no Ys a#i=a"es> u#a ,enea o,ia respeita a &o#ens6 no a ,enea o,ias3 Assi# o #o$i#ento "i= respeito ao 9ue se #o$e6 no aos #o$i#entos3 Expri#e o 0acto "e po"er u#a coisa estar e# u,ares "i0erentes e# te#pos "i0erentes e 9ue os u,ares po"e# ser "i0erentes por #ais prxi#os 9ue se'a# os te#pos3 O ar,u#ento anti#ate#<tico 5er,soniano re"u=;se e# : ti#a an< ise a #ero 'o,o "e pa a$ras3 E a,ora passo Y cr!tica "a sua teoria "a "ura2o3 A teoria 5er,osoniana "a "ura2o i,a;se co# a "a #e#ria3 Se,un"o Ber,son6 as coisas e#5ra"as so5re$i$e# na #e#ria e interpenetra# as presentes> passa"o e presente no so #:tua#ente exteriores6 #as 0un"e#;se na uni"a"e "a consciHncia3 A ac2o ; "i= e e ;6 % o 9ue constitui o ser> #as o te#po #ate#<tico % recept<cu o passi$o6 9ue na"a 0a= dUI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL e portanto na"a %3 O passa"o ; prosse,ue ; % o 9ue '< no actua6 o presente o6 9ue est< actuar3 4as nesta proposi2o6 co#o na teoria "a "ura2o6 Ber,son a"#ite inconsciente#ente o te#po #ate#<tico> se# isso as suas a0ir#a2@es no tH# senti"o3 Mue 9uer "i=er Lo passa"o % essencia #ente o 9ue '" no actuaN Bsu5 in&a"o seuC seno 9ue o passa"o % a9ui o cu'a ac2o % passa"aJ As pa a$ras L'< noN expri#e# o passa"o3 *ara 9ue# no ti$esse a no2o or"in<ria "o passa"o co#o anterior ao presente6 estas pa a$ras no teria# senti"o3 A "e0ini2o % pois circu ar3 O 9ue e e "i=6 co# e0eito6 % La9ui o6 cu'a ac2o est< no passa"o3N Co#o "e0ini2o6 no % u# es0or2o 0e i=3 O #es#o se ap ica ao presente3 Di=;se;nos 9ue o presente % Lo 9ue Lest< a actuarN Bit< ico seuC3 4as a pa a$ra L% N intro"u= 'usta#ente a i"eia "o presente 9ue "e$ia "e0inir;se3 o presente % o 9ue ^est< a actuar66 e# oposi2o ao 9ue este$e ou estar" a actuar3 Isto %6 o presente % a9ui o cu'a ac2o est< no presente6 no no passa"o ou no 0uturo3 Ta#5%# esta "e0ini2o % circu ar3 U# passo anterior "a #es#a p<,ina exe#p i0icar< ain"a a 0a <cia3 LO 9ue constitui a nossa percep2o ; "i= e e ; % a nossa ac2o inicia"a333 A rea icJ6a"e "a percep2o est< assi# na sua /ti$h6 nos #o$i#entos 9ue a pro on,a# e no na intensi"a"e #aior6 o passa"o % apenas i"eia6 o presente % i"eo;#otor3N Este passo p@e 5e# c aro 9ue ao 0a ar "o passa"o Ber,son si,ni0ica a nossa #e#ria presente "o passa"o3 O passa"o 9uan"o existia era to acti$o co#o o presente % a,ora> se a exp ica2o "e Ber,son % concreta6 o #o#ento nresente "e$ia ser o :nico e# to"a a &istria "o #un"o on"e &ou$esse a ,u#a acti$i"a"e3 *ri#iti$a#ente &ou$e outras percep2@es to acti$as e reais co#o as presentes nossas> o passa"o no era no seu te#po6 si#p es i"eia6 #as tin&a car<cter intr!nseco6 co#o o presente a,ora3 4as Ber,;9on es9uece si#p es#ente o passa"o rea > s 0a a "a i"eia "o passa"o3 O passa"o rea no se #istura co# o presente6 por9ue ;no % parte "e e e> #as isso % coisa "i0erente3 O con'unto "a teoria 5er,spCniana "a "ura2o e "o te#po assenta na con0uso e e#entar entre a ocorrHncia presente "e u#a e#5ran2a e a ocorrHncia anterior recor"a"a3 4as

por nos ser to 0a#i iar o te#po6 o circu o $icioso "a tentati$a "e "e0 inir o passa"o co#o o 9ue '< no % actuante seria i#e"iata#ente c aro3 O 9ue Ber,son exp@e % a "i0eren2a entre percep2o e e#5ran2a ; a#5as prehtes ; e o 9ue sup@e ter exposto % a "i0eren2a entre presente e passa"o3 Co#preen"i"a esta con0uso6 $H;se 9ue a sua teoria "o te#po supri#e tota #ente o te#po3 A con0uso entre presente recor"ante e 0 acto pret%rito recro"a"o6 9ue parece estar na 5ase "a teoria 5er,soniana "o te#po6 % exe#p o "e con; 0uso #ais ,era 6 9ue se no erro $icia #uito "o seu pensa#ento e "o "a FILOSO*IA 4ODERNA dUU #aioria "os 0i so0os #o"ernos6 isto % a con0uso "o acto "e con&ecer co# o 9ue % con&eci"o3 Na #e#ria o acto "e con&ecer est< no presente ^e o con&eci"o no passa"o> con0un"in"o;os anu a;se a "istin2o6 entre passa"o e presente3 E# 4at;%r` e 4eh % in"ispens<$e esta con0uso entre acto "e con&ecer e o5'ecto con&eci"o3 Est< res,uar"a"a no uso "a pa a$ra Li#a,e#N6 exp ica"a o,o no co#e2o "o i$ro3 A! esta5e ece 9ue Y parte teorias 0i os 0icas6 tu"o 9ue con&ece#os so Li# oa,ensN 9ue na $er"a"e constitue# to"o o uni$erso3 Di=K LC&a#o #atD o a,re,a"o "e i#a,ens e percep2o "a #at%ria as #es#as i#a,ens re0eri"as Y ac2o e$entua "e u#a i#a,e# particu ar6 o #eu corpo3N O5ser$e;se 9ue #at%ria e percep2o "a #at%ria so para e e as #es#as coisas3 O c%re5ro ;"i= e e ; %6co#o o resto "o uni$erso #ateria 6 portanto u#a i#a,e#6 se o uni$erso % urna i#a,e#3 Des"e 9ue o c%re5ro6 9ue nin,u%# $H6 no % no senti"o or"in<rio u#a i#a,e#6 no nos surpreen"e "i=er 9ue u#a i#a,e# po"e ser se# Ner perce5i"a6 #as u terior#ente exp ica6 9uanto Ys i#a,ens 9ue ser e ser //oiVente#ente perce5i"o % apenas "i0eren2a "e ,rau3 Isto % ta $e= e uci"a"o por outro passoK LMue po"e ser u# o5'ecto #ateria no perce5i"o6 u#a i#a,e# no i#a,ina"a6 seno u#a esp%cie "e esta"o #enta inconscienteJN Fina #ente "i=K LO 9ue conce"o ao i"ea is#o6 pe o 0acto "e c&a#ar s coisas Li#a,ensN6 % 9ue to"a rea i"a"e te# u# parentesco6 u#a ana o,ia6 e# su#a u#a re a2o co# a consciHncia3N No entanto procura aca #ar a nossa ":$i"a inicia "i=en"o 9ue co#e2a antes "e 9ua 9uer suposi2o intro"u=i"a pe os 0i so0os3 LSupore#os ; continua e e ; "escon&ecer as teorias "a #at%ria e "o esp!rito6 as "iscuss@es "a rea i"a"e ou i"ea i"a"e "o #un"o externo3 A9ui estou e# presen2a "e i#a,ens3N E na no$a Intro"u2o escrita para a e"i2o in, esa escre$eK L*or Li#a,e#N enten"e#os certa existHncia6 #ais "o 9ue o i"ea ista c&a#a reD/nta2o6 #enos "o 9ue o rea ista c&a#a ch[ I ; u#a existHncia inter#%"ia entre LcoisaN e Lrepresenta2oN3 Creio 9ue a "istin2o 9ue Ber,son te# e# #ente no % entre o i#a,inar co#o ocorrHncia #enta e a coisa i#a,ina"a co#o o5'ecto6 #as entre a coisa co#o % e a coisa co#o aparece3 A "istin2o entre su'eito e o5'ecto6 entre esp!rito 9ue pensa6 recor"a6 te# i#a,ens6 e os o5'ectos pensa"os6 e#5ra"os ou i#a,ina"os6 parece;#e "e to"o ausente "a sua 0i oso0ia3 Esta ausHncia % a sua "i$i"a rea ao i"ea is#o e "!$i"a 5e# in0e i=3 No caso "as Li#a,ensN6 co#o $i#os6 per#ite; &e 0a ar "e i#a,ens co#o neutrais entre esp!rito e #at%ria6 e "epois a0ir#ar 9ue o c%re5ro % u#a i#a,e# a "espeito "e nunca ser perce5i"o6 "epois a su,erir 9ue dUT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL a #at%ria e a percep2o "a #at%ria so o #es#o6 #as 9ue u#a i#a,e# no perce5i"a Bco#o o c%re5roC % u# esta"o #enta inconsciente> 0ina #ente6 o uso "a pa a$ra Li#a,e#N e#5ora se# en$o $er 9ua 9uer teoria #eta0isica6 i#p ica no entanto 9ue to"a

rea i"a"e te# Lu# parentesco6 u#a ana o,ia6 e# su#a6 u#a re a2oN co# a consciHncia3 To"as estas con0us@es se "e$e# Y con0uso inicia "o su5'ecti$o e "o o5'ecti$o3 O su'eito ;pensa#ento6r i#a,e#6 ou #e#ria ;% 0acto presente e# #i#> o o5'ecto po"e ser a ei "a ,ra$ita2oV6 o #eu a#i,o ]ones ou o $e &o ca#pan<rio "e (ene=a3 O su'eito % #enta 6 c % a9ui a,ora3 *ortanto6 se su'eito e o5'ecto so u#6 o o5'ecto % #enta e % a9ui e a,ora> o #eu a#i,o ]ones6 e#5ora e e creia estar na A#%rica "o Su e existir por si #es#o6 est< rea #ente na #in&a ca5e2a6 e existe e# $irtu"e "e eu pensar ne e> o ca#pan<rio "e S3 4arcos6 apesar "o seu ta#an&o e "e ter "eixa"o "e existir &< 9uarenta anos6 ain"a existe e po"e ac&ar;se co#p eto a #eu a"o3 Estas proposi2@es no so u#a par"ia "as teorias 5er,sonianas "o espa2o e "o te#po> apenas #era tentati$a "e #ostrar $er"a"eiro senti"o concreto "e essas teorias36 A con0uso "e su'eito e o5'ecto no % pecu iar a Ber,son6 #as co#u# a #uitos i"ea istas e #ateria istas3 4uitos i"ea istas "i=e# 9ue o o5'ecto % rea #ente su'eito e #uitos #ateria istas 9ue o su'eito % rea #ente o o5'ecto3 Concor"a# e# 9ue estas proposi2@es so "i0erentes6 e#5ora sustente# 9ue o su'eito e D o5'ecto o no so3 Ber,son te# #%rito por9ue est< pronto a i"enti0icar 9ua 9uer "e e es co# o outro3 Re'eita"a esta i"enti0ica2o6 o siste#a a0un"a;se> pri#eiro as teorias "o espa2o e "o te#po6 "epois a cren2a na contin,Hncia rea 6 "epois a con"ena2o "a inte i,Hncia6 0ina #ente a exp ica2o "as re a2@es entre #at%ria e esp!rito3 Se# ":$i"a6 ,ran"e parte "a 0i oso0ia "e Ber,son6 pro$Y$e #ente a 9ue &e "eu #aior popu ari"a"e6 no "epen"e "e ar,u#entos6 ne# por e es po"e ser contra"ita"a3 A sua $iso i#a,inati$a "o inun"o6 consi"era"a es0or2o po%tico6 no po"e no essencia ser pro$a"a ou re0uta"a3 S&a`espeare "i= 9ue a $i"a % so#5ra #o$ente6 S&e e1 9ue % co#o unia c:pu a "e $i"ro #u tico or6 Ber,son 9ue % u#a conc&a cu'os 0ra,#entos ain"a so conc&as3 Se pre0eris a i#a,e# "e Ber,son6 % 'usto e e,iti#o3 O 5e# 9ue Ber,son espera $er rea i=a"o no #un"o % a ac2o pe a ac2o3 C&a#a Lson&oN a to"a conte#p a2 o pura6 c con"ena;a co# u#a s%rie "e ep0tetos "escortesesK est<tica6 p atnica6 #ate#<tica6 ,ica6 inte ectua 3 Os 9ue "ese'a# a ,u#a pre$iso "o 0i# 9ue a ac2o "e$e rea i=ar so pre$eni"os "e 9ue u# 0i# pre$isto no seria no$o6 por9ue o "ese'o6 co#o a #e#ria se i"enti0ica co# o seu o5'ecto3 Esta#os assi# con"ena"os na ac2o a ser escra$os ce,os "o instinto3 A 0or2a $ita i#pe e;nos FILOSO*IA 4ODERNA daR se# repouso ne# inter$a o3 No &< espa2o nesta 0i oso0ia para u# #o#ento "e $iso conte#p ati$a6 9uan"o aci#a "a $i"a ani#a te#os consciHncia "e 0ina #aiores 9ue re"i#e# o &o#e# "a $i"a "os 5rutos3 A9ue es a 9ue parece u# 5e# su0iciente a acti$i"a"e se# o5'ecti$o6 ac&aro na 0i oso0ia 5er,soniana u# a,ra"<$e 9ua"ro "o uni$erso3 4as a9ue es para 9ue# a ac2o6 se "e$e ter a ,u# $a or &<;"e inspirar;se e# 9ua 9uer $iso6 e# a ,u#a pre0i,ura2o i#a,inati$a "e u# #un"o #enos "o oroso6 #enos in'usto6 #enos c&eio "e uta "o 9ue6 o #un"o "a no$a $i"a actua 6 a9ue es6 nu#a pa a$ra6 para 9ue# a ac2o se constri na conte#p a2o na"a ac&aro nesta 0i oso0ia "o 9ue procura#6 e &o;"e $er se# pena 9ue no &< ra=o "e 'u ,<; a $er"a"eira3 BEC3 BEC Co#o intro"u2o ao pensa#ento "e Ber,son eia;se (3 ]an`% %$itc&6 Ber,son6 *resses Uni$ersitaires "e France6 *aris3 So5re o irraciona is#o 5er,sonista existe e# *ortu,a urna cr!tica "e rara sa,aci"a"e e penetra2oK $e'a#;se6 por exe#p o6 os arti,os "e Ant\nio S%r,io na Seara No$a6 n3[L UdU;UdR;Ud_6 U_F e U_I6 TEF e TEE6 TUT e TUd6 Td\6 a %# "e Ensaios6 $o 3 (6 I3E e"36 pp3 ERd;IUF3

CA*!TULO GGIG .IU6IA4 ]A4ES .i ia#3 ]a#es3 BE_TI;EQEFC 0oi o pri#eiro psico o,ista6 #as a sua i#portAncia e# 0iYoso0ia % "e ter in$enta"o a teoria a 9ue c&a#ou Le#piris#o ra"ica N e "e ter si"o u# "os trHs prota,onistas "a teoria c&a#a"a Lpra,#atis#oN ou Linstru#enta is#oN3 No 0i# "a $i"a 0oi 'usta#ente recon&eci"o ;c&e0e "a6 0i oso0ia a#ericana3 *e o estu"o "a #e"icina 0oi e$a"o Y psico o,ia> o seu ,ran"e i$ro so5re o assunto6 pu5 ica"o e# E_QF6 era "o #aior $a or3 4as no #e ocuparei "e e6 por ser u#a contri5ui2o para;a ciHncia #ais "o 9ue part a 0i oso0ia3 Os interesses 0i os0icos "e .i ia# ]a#es tH# "ois aspectosK cienti0ico6e 0i so0o3 No cient!0ico6 o estu"o "a 4e"icina inc ina$a;o ao #ateria is#o6 9ue e e repe ia6 pe as suas e#o2@es re i,iosas3 O seu senti#ento re i,ioso era #uito protestante6 #uito "e#ocr<tico6 e c&eio "e ca or &u#ano3 Recusou se#pre se,uir seu ir#o Henri9ue no 0asti"ioso sno5is#o3 LO pr!ncipe "as tre$asN6 "isse e e6 Lpo"e ser u# 0i"a ,o6 co#o "i=e# 9ue %6 #as se'a o 9ue 0or o Deus "a Terra e "o C%u6 "ecerto no po"e ser u# 0i"a ,o3NA 0rase % caracter!stica3 A sua a0a5i i"a"e e a#<$e "isposi2o tornara#;no 9uase uni$ersa #ente esti#a"o3 Mue eu sai5a s u# &o#e# no sentiu a0ei2o por e e3 Foi Santa1ana6 cu'a tese "e "outora#ento .i ia#3 ]a#es apontara co#o Lc:#u o "e po"ri"o3N Na"a po"ia $encer a oposi2o te#pera#enta "e estes "ois &o#ens3 Santa1ana ta#5%# ,osta$a "a re i,io #as "i0erente#ente6 no ponto "e $ista est%tico e &istrico6 e no co#o aux! io Y $i"a #ora > pre0eria6 natura #ente6 o cato icis#o ao protestantis#o3 No acei; FILOSOFIA 4ODERNA dUd ta$a inte ectua #ente os "o,#as cristos6 #as satis0a=ia;o 9ue outros cresse# ne es6 e aprecia$a o 9ue consi"era$a #ito cristo3 *ara ]a#es ta atitu"e s po"ia ser i#ora 3 Her"ara "a sua in&a,e# puritana a cren2a na i#portAncia #<xi#a "o 5o# proce"i#ento6 e o seu senti#ento "e#ocr<tico no o "eixa$a a"#itir u#a $er"a"e para os 0i so0os6 outra para o $u ,o3 A oposi2o te#pera#enta entre protestantes e cat icos per#anece entre os no orto"oxos> Santa1ana era cat ico i$re;p%nsa"or> .i ia# ]a#es6 protestante #as &er%tico3 A "outrina "o e#piris#o ra"ica 6 "e ]a#es6 0oi pu5 ica"a pri#eiro e# EQFT6 e# u# ensaio titu a"o LDoes Consciousness ExistJN O 0i# principa era ne,ar 9ue a re a2o su'eito;o5'ecto 0osse 0un"a#enta 3 At% ento6 os 0i so0os tin&a# co#o certo &a$er u#a ocorrHncia c&a#a"a Lcon&ecerN e# 9ue u#a enti"a"e6 o co,noscente ou su'eito6 % ciente "e outro6 o con&eci"o ou o5'ecto3 O co,noscente era consi"era"o esp!rito ou a #a> o o5'ecto con&eci"o po"ia ser #ateria 6 essHncia eterna6 outro esp!rito6 ou6 na consciHncia "e si6 i"Hntico ao co,noscente3 Muase tu"o e# 0i oso0ia se i,a$a co# o "ua !s#o su'eito;o5'ecto3 A "istin2o "e esp!rito e #at%ria6 o i"ea conte#p ati$o6 a no2o tra"iciona "e L$er"a"eN6 tu"o tin&a "e ser re$isto se a "istin2o "e su'eito e o5'ecto % recusa"a co#o 0un"a#enta 3 Estou con$enci"o "e 9ue ]a#es te# neste caso ra=o e# parte6 e s por isso #ereceria u,ar "e re e$o entre os 0i so0os3 *ensei "e outra 0or#a at% 9ue e e e os 9ue ;co# e e concor"a$a# #e persua"ira# "a $er"a"e "a sua "outrina3 4as passe#os aos ar,u#entos3 LConsciHnciaN6 "i= e e6 L% no#e "e u# pseu"o;ente e no te# "ireito "e 0i,urar entre os pri#eiros princ!pios3 Os 9ue ain"a a aceita#6 aceita# u# si#p es eco6 $a,o ru#or "e u#a L a #a N "esapareci"a na at#os0 era "a 0i oso0ia3 No &< esto0o ou 9ua i"a"e ori,in<ria "e ser oposta ao "e 9ue so 0eitos os o5'ectos #ateriais6 a %# "e a9ui o "e

[9ue ;so 0eitos os nossos pensa#entos3N Exp ica 9ue no ne,a aos nossos pensa#entos a 0un2o "e con&ecer e 9ue essa 0un2o po"e c&a#ar;se Lser conscienteN3 O 9ue ne,a a5erta#ente % 9ue a consciHncia se'a u#a LcoisaN3 A0ir#a &a$er Ls#ente u# esto0o pri#<rio ou #ateria N "e 9ue to"o #un"o se co#p@e> % o6 9ue e e c&a#a LexperiHncia puraN3 O con&eci#ento ; "i= ; % u#a esp%cie particu ar "e re a2o entre "uas por2@es "e LexperiHncia puraN3 A re a2o su'eito;o5'ecto % "eri$a"aK LCreio 9ue a experiHncia no te# "up ici"a"e interna3N U#a "a"a por2o in"i$isa "e experiHncia po"e ser co,noscente e# u# contexto e a ,o ;con&eci"o e# outro3 De0ine LexperiHncia puraN co#o Lo 0 uxo i#e"iato "a $i"a 9ue 0ornece o #ateria "a re0 exo u terior3N Td dU_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

(H;se 9ue esta "outrina anu a a "istin2o entre espirito e #at%ria6 se consi"era"a co#o "istin2o entre "uas esp%cies "i0erentes "o 9ue ]a#es c&a#a Lesto0oN3 Os 9ue neste ponto se,ue# ]a#es "e0en"e# o 9ue c&a#a# L#onis#o neutra N6 ;concor"es e# 9ue o #ateria "e 9ue o #un"o % construi"o % a ,u#a coisa anterior ao espirito e Y #at%ria3 ]a#es no "esen$o $eu esta i#p ica2o "a teoria> pe o contr<rio o seu uso "a 0rase LexperiHncia puraN aproxi#a;se "e u# ta $e= inconsciente i"ea is#o 5er`e e1ano3 A pa $ra LexperiHnciaN6 0re9uente nos 0i so0os6 raro % "e0ini"a3 (e'a#os por u# #o#ento o 9ue po"e si,ni0icar3 *ara o senso co#u# &< #uitas ocorrHncias no Lexperiencia"asN6 por exe#p o6 as "o a"o in$isi$e "a Lua3 Ber`e e1 e He,e 6 e#5ora por "i0erentes ra=@es6 a0ir#a# 9ue o no experiencia"M % na"a3 A #aioria "os 0i so0os6 co# ra=o a #eu $er6 consi"era os seus ar,u#entos in$< i"os3 Se aceita#os 9ue o Lesto0oN "o #un"o % a experiHncia6 ser< necess<rio in$entar co#p ica"as e i#p aus!$eis exp ica2@es "o 9ue pensa#os "e coisas co#o o a"o in$isi$e "a Lua3 E se no pu"er#os in0erir coisas no experiencia"as "as experiencia"as ser< "i0ici 'usti0icar a cren2a na existHncia "e a ,u#a coisa excepto ns #es#os3 ]a#es ne,a;o6 #as as suas ra=@es no so con$incentes3 Mue se enten"e por LexperiHnciaNJ *ara ac&ar u#a resposta o #e &or % per,untarK Mua a "i0eren2a entre u# 0acto experiencia"o e outro inexperiencia"oJ A c&u$a 9ue se $H cair % experiencia"a> #as a 9ue cai no "eserto no %3 E te#os assi# o pri#eiro pontoK s &< experiHncia on"e &< $i"a3 4as a experiHncia no % coextensi$a co# a $i"a3 4uitas coisas #e suce"e# "e 9ue no "ou conta> essas no posso "i=er 9ue as experi#ento3 Decerto experiencio tu"o o "e 9ue #e e#5ro6 #as &< coisas "e 9ue no #e e#5ro exp icita#ente6 e po"e# ter cria"o &<5itos 9ue ain"a persiste#6 A crian2a 9uei#a"a receia o 0o,o6 #es#o 9ue no se e#5re "a ocasio e# 9ue se 9uei#ou3 Creio po"er "i=er 9ue u# 0acto % Lexperiencia"oN 9uan"o pro"u= u# &<5ito3 BA #e#ria % u#a esp%cie "e &<5itoC3 E# ,era 6 os &<5itos apenas se pro"u=e# e# or,anis#os $i$os3 U# ati2a"or no receia o 0o,o6 e#5ora #uitas $e=es c&e,ue ao ru5ro3 *or isso co# o senso co#u# "ire#os 9ue a LexperiHnciaN no % coextensi$a co# o Lesto0oN "o #un"o3 No $e'o ra=o $< i"a para neste ponto "iscor"ar "o senso co#u#3 Excepto nesta #at%ria "e LexperiHnciaN6 concor"o co# o e#piris#o ra"ica "e ]a#es3 No se "< o #es#o co# o seu pra,#atis#o e L$onta"e "e crer3N E# especia a : ti#a parece "estina"a3 a u#a especiosa #as so0!stica FILOSOFIA 4ODERNA dUQ "e0esa "e certos "o,#as re i,iosos6 "e0esa a i<s 9ue nen&u# crente sincero aceitaria3

T&e .i to Be ie# 0oi pu5 ica"a e# E_Q\> *ra,#ati;s#6 a Ne/ Na#e 0pr _h O " .a1s o0 T&!n`^n, 0oi pu5 ica"o e# EQFd3 A "outrina "o se,un"o % a#p i0ica2o "a "o pri#eiro3 T&e .eU to Be ie$e "i= 9ue #uitas $e=es te#os "e to#ar "ecisies se# 5ases tericas por9ue at% no 0a=er na"a % u#a "e;ciso3 As #at%rias re i,iosas6 "i= ]a#es6 esto neste caso> te#os "ireito "e a"optar u#a atitu"e "e cren2a6 e#5ora La nossa inte i,Hncia #era#ente ,ica possa no ter si"o coa,i"a3N I essencia #ente a atitu"e "o (i,<rio Sa5oiano6 "e Rousseau6 #as o "esen$o $i#ento "e ]a#es % ori,ina 3 Di=;nos 9ue o "e$er #ora "a $eraci"a"e consiste e# "ois preceitos i,uaisK LcrH a $er"a"eN e Le$ita o erro3N O c%ptico6 erra"a#ente6 s aceita o se,un"o6 e assi# "eixa "e crer $<rias $er"a"es6 9ue &o#e# #enos cauto acre"itar<3 Se crer a $er"a"e e e$itar o erro se e9ui$a e#6 eu posso e# caso "e a ternati$a crer u#a "as possi5i i"a"es Y $onta"e6 por9ue ento &< u#a pro5a5i i"a"e "ecrer a $er"a"e6 e nen&u#a &< se suspen"er o 'u!=o3 To#a"a a s%rio esta "outrina6 a %tica resu tante seria sin,u ar3 Supon&a#os 9ue encontro u# estran&o no co#5oio e per,unto a #i# #es#oK LC&a#ar;se;< E5ene=er .i `es S#!t&JN Se a"#ito 9ue no sei6 "ecerto n o creio $er"a"eiro esse no#e> ao passo 9ue se "eci"o crer &< u#a pro5a5i i"a"e "e 9ue ta $e= acerte3 O c%ptico6 "i= ]a#es6 receia en,anar;se e per"epor #e"o i#portante $er"a"es3 E acrescentaK L4as 9ua a pro$a "e 9ue o en,ano por esperan2a se'a #uito pior "o 9ue o en,Tno por #e"oJN Se,uir;se;ia 9ue se eu ten&o esper oan2a6 "urante anos6 "e encontrar u# &o#e# c&a#a"o E5ene=er .i `es S#it&6 a $eraci"a"e positi$a co#o oposta Y ne,ati$a e$ar;#e;ia a crer 9ue % esse o no#e "e ca"a estran,eiro encontra"o6 at% a"9uirir pro$a "o contr<rio3 L4asN6 "ir;se;<6 Lo exe#p o % a5sur"o3 E#5ora "escon&eceA"o6 o no#e6 con&ece;se 9ue &< u#a pe9uena percenta,e# "e &o#ens c&a#^"os E5ene=er .i `es S#it&3 No &< portanto o esta"o "e per0eita i,norAncia pressuposto na i5er"a"e "e esco &a3N z sin,u ar 9ue ]a#es neste ensaio nunca #enciona a pro5a5i i"a"e6 e 9uase se#pre &< u#a consi"era2o "esco5ri$e "e pro5a5i i"a"e e# 9ua 9uer 9uesto3 Conce"a;se Be#5ora nen&u# crente orto"oxo o conce"aC 9ue no &< pro$a pr ou contra 9ua 9uer re i,io3 Supon&a#os 9ue so#os c&ineses6 e# contacto co# o Con0ueianis#o6 o Bu"is#o e o Cristianis#o3 As eis "a ,ica no per#ite# crer 9ue ca"a u#a "e e as se'a $er"a"eira3 Supon&a#os 9ue Bu"is#o e Cristianis#o '< tH# u#a pro5a5i i"a"e> ento6 co#o no dTF HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL po"e# ser a#5as $er"a"eiras6 u#a "e e as6 e portanto a Con0ueiania#o ta#5%#6 "e$e# ser 0a sas3 Se as trHs ti$ere# pro5a5i i"a"e i,ua 6 ca"a u#a ser< #ais pro$Y$e #ente 0a sa "o 9ue a $er"a"eira3 De este #o"o o princ!pio "e ]a#es ca o,o 9ue entra#os e# consi"era2@es "e pro5a5i i"a"e3 Apesar "e psico o,ista e#inente6 ]a#es neste ponto a"opta ri,i"e= sin,u ar3 Fa a co#o se as a ternati$as 0osse# cren2a ou "escren2a co#p etas6 se# so#5ras "e ":$i"a3 Supon&a#os 9ue procuro u# i$ro nas #in&as estantes3 *ensoK Lh estar nesta estanteN6 e procuro> #as no pensoK Lest< nesta estanteN en9uanto no o $e'o3 Ha5itua #ente a,i#os so5re &ipteses6 #as no pre^eisainente co#o o 9ue 'u ,a#os certe=as> 9uan"o a,i#os so5re &ipteses te#os os o &os a5ertos para a pro$a c ara3 No #e parece 9ue o principio "a $eraci"a"e se'a o "e ]a#es3 Eu "iriaK L"ai a u#a &iptese9ue $a e a pena consi"erar 'usta a9ue e ,rau "e cren2a 9ue a pro$a asse,ura3N E se a &iptese % su0iciente#ente i#portante6 #ais u#a ra=o "e procurar a pro$a u terior3 Isto % si#p es senso co#u#6 e e# &ar#onia co# o processo "os tri5unais #as "i0ere co#p eta#ente "o processo reco#en"a"o por ]a#es3

Seria in'usto para ]a#es consi"erar e# separa"o a sua $onta"e "e crer> era u#a "outrina "e transi2o6 9ue por natura "esen$o $i#ento e$a$a ao pra,#atis#o6 9ue e# ]a#es % pri#Yria#ente u#a "e0ini2o no$a "e L $er"a"eN3 Hou$e #ais "ois prota,onistas "o pra,#atis#o6 F3 C3 S3 Sc&i er e o Dr3 ]o&n De/e16 De De/e1 0a o no capitu o se,uinte3 Sc&i er 0oi "e #enor i#portAncia "o 9ue os outros "ois3 Entre ]a#es e o Dr3 De/e1 &< u#a "i0eren2a "e Hn0ase3 A $iso "e De/e1 % cient!0ica e os seus ar,u#entos ar,a#ente "eri$a"os "o exa#e "o #%to"o cienti0ico6 #as ]a#es ocupa;se principa #ente "e re i,io e "e #ora 3 Na ,enera i"a"e6 preten"e "e0en"er 9ua 9uer "outrina 9ue ten"a a tornar o &o#e# $irtuoso e 0e i=> a 9ue o conse,uir % L $er"a"eiraN no senti"o 9ue e e "< a esta pa a$ra3 Se,un"o ]a#es6 o principio "o pra,#atis#o 0oi pri#eiro enuncia"o por C3 S3 *eirce6 9ue a0ir#a$a ser necess<rio para atin,ir a c are=a nos nossos pensa#ento "e u# o5'ecto6 consi"erar os e0eitos pr<ticos conce5i$eis 9ue o o5'ecto i#p ica3 ]a#es e uci"a 9ue a 0un2o "a 0i oso0ia % "esco5rir 9ue a "i0eren2a 0a= a a ,u%# se esta ou a9ue a 0r#u a "o #un"o % $er"a"eira3 De este #o"o as teorias so instru#ento6 no respostas a eni,#as3 As i"eias ; "i= ]a#es ; so $er"a"eiras na #e"i"a e# 9ue nos auxi ia# a entrar e# re a2@es \Latis0atrias co# outras partes "a nossa experiHncia3 LU#a i"eia % $er"a"eiraN en9uanto apro$eit<$e Ys nossas FILOSOFIA 4ODERNA dTE $i"as3N A $er"a"e % u#a esp%cie "o 5e#6 no u#a cate,oria separa"a3 A $er"a"e ocorre a unia i"e!a> os 0actos % 9ue a to#a# $er"a"eira3 I correcto "i=er6 co#o os inte ectua istas6 9ue u#a i"eia $er"a"eira "e$e concor"ar co# a rea i"a"e6 #as L concor"arN no si,ni0ica LcopiarN3 LConcor"ar co# u#a rea i"a"e s po"e si,ni0icar no #ais ato senti"o ser ,uia"o "irecta#ente para e a ou para as suas circunstAncias6 ou po"er #anu6se<; a6 ou a a ,u#a coisa i,a"a co# e a6 #e &or "o 9ue se "iscor"<sse#os3N Acrescenta 9ue Lo $er"a"eiro % apenas u# recurso no ca#in&o "o nosso pensa#ento333 u# on,o tra'ecto e e# to"o o percurso3N *or outras pa a$ras6 La nossa o5ri,a2o "e procurar a $er"a"e % parte "a nossa o5ri,a2o ,era "e 0a=er o 9ue co#pensa3N No cap!tu o so5re pra,#atis#o e re i,io6 e e cei0a a seara3 LNo po"e#os re'eitar u#a &iptese se te# conse9uHncias :teis para a $i"a3N Se a &iptese "e Deus % satis0atria no #ais ato senti"o6 % $er"a"eira3 p^De$e#os crer6 so5re as pro$as "a experiHncia re i,iosa6 9ue #ais a to po"er ;existe e tra5a &a por sa $ar o #un"o e# in&as i"eais se#e &antes Ys nossas3 N^ Ac&o ,ran"es "i0icu "a"es inte ectuais nesta "outrina6 9ue a0ir#a $er"a"eira u#a cren2a6 se os e0eitos so 5ons3 Se esta "e0ini2o % :ti [ e se no6 0or % con"ena"a pe o teste "o pra,#atista ; te#os "e sa5erK aC o 9ue % 5o#6 5C os e0eitos "e esta ou "e a9ue a cren2a6 e te#os "e sa5er isto antes "e sa5er se a ,u#a coisa % L$er"a"eiraN6 pois 9ue s pe os e0eitos 5ons te#os "ireito "e "i=er 9ue u#a creii2a % L$er"a"eiraN3 O resu ta"o % u#a co#p ica2o incr!$e 3 Supon&a#os 9ue preten"o sa5er se Co o#5o atra$essou o At Antico e# ETQI3 No posso6 co#o to"a a ,ente 0a=6 consu tar u# i$ro3 Ten&o pri#eiro "e sa5er os e0eitos "e essa cren2a6 e co#o "i0ere# "os "e e e ter atra$essa"o e# ETQE ou ETQU3 Z #uito "i0!ci 6 #as ain"a % #ais a$a iar btica#ente os e0eitos36 *o"e#os "i=er 9ue ETQI te# c ara#ente os #e &ores e0eitos "es"e 9ue "< #ais pro$as Y in$esti,a2o3 4as os co#peti"ores6 9ue teria# ,an&o se "ishe#os ETQE ou ETQU6 po"e# consi"erar o nosso Hxito btica#ente a#ent<$e 3 Fora "as in$esti,a2@es no $e'o e0eitos pr<ticos "a cren2a excepto3 no caso "e u# &istoria"or36

4as &< #ais3 Te# "e #anter;se 9ue a esti#ati$a "as conse9uHncias "e u#a cren2a6 %tica e 0actua 6 % $er"a"eira6 por9ue se no 0or o ar,u#ento "a $er"a"e "a cren2a est< erra"o3 4as "i=er 9ue as conse9uHncias so $er"a"eiras %6 se,un"o ]a#es66 "i=er 9ue isso te# conse9uHncias 5oas6 e por sua $e= s % $er"a"eira se ti$er 5oas conse9uHnc!as> e assi# in in0tnitu#3 C aro 9ue no po"e ser3 dTI HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL H< outra "i0icu "a"e3 Supon&a#os 9ue "i,o ter &a$i"o u#a pessoa co#o Co o#5o> to"os concor"aro3 4as por 9ue % $er"a"eJ *or ter $i$i"o < &< 9uatro;centos e cin9uenta anos certo &o#e# "e carne e san,ueisto % pe as causas "a #in&a cren2a6 no pe os6 seus e0eitos3 *e a "e0ini2o "e ]a#es po"e su2e"er ser $er"a"eiro LA existeN6 e#5ora "e 0acto A no exista3 Se#pre ac&ei 9ue a &iptese "o *ai Nata Lopera satis0atria#ente no #ais ato senti"o "a pa a$raN> portanto LO *ai Nata existeN % $er"a"eiro6 e#5ora no exista o *ai Nata 3 ]a#es "i= BrepitoCK LSe a &iptese "e Deus opera satis0atria#ente no #ais $asto senti"o "a pa a$ra6 % $er"a"eiraN3 Isto o#ite si#p es#ente6 corno se# i#portAncia6 a 9uesto "e sa5er se Deus est< rea #ente no seu C%u> se a &iptese % :ti isso 5asta3 Deus6 ar9uitecto "o Cos#os6 % es9ueci"o> o 9ue e#5ra % a cren2a e# Deus6 e seus e0eitos so5re os &a5itantes "o nosso pe9ueno p aneta3 No a"#ira 9ue o papa ti$esse con"ena"o a "e0esa pra,#<tica "a re i,io3 C&e,a#os Y "i0eren2a 0un"a#enta entre a $iso re i,iosa "e ]a#es e a "as pessoas re i,iosas no passa"o3 ]a#es interessa;se pe a re i,io co#o 0en?#eno &u#ano6 co# 0raco interesse pe os o5'ectos 9ue a re i,io conte#p a3 Dese'a a 0e ici"a"e "o &o#e#6 e se a cren2a e# Deus a pro#o$e6 "eixe#os 9ue e e creia3 Isto % 5 oene$o Hncia6 no 0i oso0ia> e s % 0i oso0ia 9uan"o se "i= 9ue se a cren2a o 0a= 0e i= % L$er"a"eiraN3 *ara o &o#e# 9ue "ese'a u# o5'ecto "e cu to no % 5astante3 No &e interessa "i=erK Lse eu cresse e# Deus seria 0e i=N #as Lcreio e# Deus e por isso sou 0e i=3N E 9uan"o crH e# Deus6 crH co#o na existHncia "e Roose$e t6 C&urc&i 6 ou Hit er3 Deus para e e % u# ser rea 6 no % u#a 00ie a &u#ana co# 5ons e0eitos3 E esta cren2a ,enuina 9ue te# 5ons e0eitos6 no o "Hs$iri i=a"o su5stituto "a "outrina "e ]a#es3 C aro 9ue se eu "i,o LHit er existeN 9uero "i=er 9ue Los e0eitos "e ta cren2a se'a 5ons3N E para o crente ,enuino6 o #es#o % $er"a"eiro "e Deus3 A "outrina "e ]a#es % u#a tentati$a "e construir a superstrutura "a cren2a e# a icerce "e cepticis#o6 e co#o to"as as "o ,%nero "epen"e "e 0a <cias6 neste caso pro$enientes "e i,norar to"os os 0actos extra;&u#anos3 O i"ea is#o 5er`e e1ano6 co#5ina"o Iorn o cepticis#o6 e$a;o a su5stituir Deus pe a cren2a e# Deus e preten"er 9ue ser< o #es#o3 4as % apenas u#a 0or#a "a oucura su5'ecti$a6 caracteristica "a #ais #o"erna 0i oso0ia BEC3 BEC Leia;se6 a propsito "e ]a#es6 e "a ten"Hncia exe#p i0ica"a pe a sua 0i oso0ia6 o tra5a &o "e ]ean .a&I6 (ers e concret6 *aris6 (rin6 EQUI3 BE3 F3C CA*ITULO 4 ]OHN DE.E]o&n De/e16 nasci"o e# E_RQ6 % e# ,era consi"era"o o pri#eiro 0i so0o $i$o "a A#%rica BVC6 co# o 9ue estou inteira#ente "e acor"o3 Te$e ,ran"e in0 uHncia6 no s entre 0i so0os6 #as e# estu"iosos "e e"uca2o6 est%tica e teoria po itica3 I &o#e# "e superior car<cter6 i5era 6 ,eneroso6 "e ica"o nas re a2@es pessoais6 tra5a &a"or in0ati,<$e 3 Concor"o 9uase tota #ente co# a ,u#as opini@es suas3 *e o respeito e a"#ira2o3 9ue #e inspira66 e pe a experiHncia pessoa "a sua "e ica"e=a6 "ese'aria concor"ar inte,ra #ente6 #as ten&o "e "issentir "a sua "outrina 0i os0ica #ais

caracteristica6 isto %6 a "e su5stituir a L$er"a"eN pe a Lin9uiri2oN co#o conceito 0un"a#enta "a ,ica e "a teoria "o con&eci#ento3 De/e1 %6 co#o ]a#es6 u# no$o;in, Hs6 co# a tra"i2o i5era "a No$a In, aterra6 a5an"ona"a por a ,uns "escen"entes "os; ,ran"es no$os;in, eses "e &< ce# an oos3 Nunca 0oi o 9ue po"e c&a#ar;se L#eroN 0i so0o3 No centro "os seus interesses esta$a e# especia a e"uca2o6 e a sua in0 uHncia na e"uca2o a#ericana 0oi pro0un"a3 E# #enor esca a eu ta#5%# tentei ter na e"uca2o in0 uHncia se#e &ante Y sua3 Ta $e= e e6 co#o eu6 no ti$esse se#pre 0ica"o satis0eito co# a pr<tica "e a9ui o 9u e o seu ensino pro0essa$a se,uir6 #as to"a "outrina no$a corre na pr<tica risco "e a ,u#a extra$a,Ancia e excesso3 4as isto no $a e tanto co#o parece6 por 9ue os erros "o 9ue % no$o se $He# #uito #ais 0Yci #ente "o 9ue os tra"icionais3 BEC Recor"e;se6 #ais u#a $e=6 a "ata e# 9ue B3 Russe re"i,iu esta o5ra3 BR3 F3C TT HIST@RIA3 DA FILOSOFIA OCIDENTAL Muan"o no#ea"o pro0essor "e Fi oso0ia e# C&ica,o BE_QTC a pe"ao,ia 0a=ia parte "o seu tra5a &o3 Fun"ou u#a esco a pro,ressi$a e escreeu #uito so5re e"uca2o6 "epois con"ensa"o no seu i$ro T&e Sc&6FFE an" 3et1 BE_QQC6 consi"era"o o seu i$ro "e #aior in0 uHncia3 E continuou escre$er so5re e"ue,,o 9uase tanto co#o "e 0i oso0ia3 Outras 9uest@es6 sociais e po !ticas o preocupa$a#3 Co#o eu #es#o6 oi i#pressiona"o pe a $isita Y R:ssia e Y C&ina6 ne,ati$a#ente 9uanto pri#eira6 positi$a#ente 9uanto Y se,un"a3 Custou; &e a ser "e0ensor a pri#eira ,uerra #un"ia 3 Te$e parte i#portante na in$esti,a2o "a e,a"a cu pa "e Trots`1 e6 e#5ora con$icto "e 9ue era se# 0un"a#ento6 o pensou 9ue o re,i#e so$i%tico3 0osse6 #e &or se Trots`1 e no Sta in $esse suce"i"o a Lenin3 Con$enceu;se "e 9ue a re$o u2o $io enta 9ue $a Y "ita"ura no % o ca#in&o para u#a 5oa socie"a"e3 E#5ora #uito 5era e# 9uest@es econ#icas nunca 0oi #arxista3 Ou$i;o "i=er u#a $e= ue6 ten"o;se e#ancipa"o "i0ici #ente "a teo o,ia orto"oxa tra"iciona 6 o ia a ,e#ar;se co# outra3 Este ponto "e $ista % 9uase i"Hntico ao #eu3 A principa i#portAncia6 estrita#ente 0i os0ica6 "a o5ra "e De/e1 a sua critica"a tra"iciona no2o "e L$er"a"eN inc usa na teoria 9ue e e a#a LInstru#enta is#oN3 A6 $er"a"e para os 0i 0ic<s % est<tica e 0ina 6 r0eita e eterna> na ter#ino o,ia re i,iosa po"e i"enti0icar;se co# os nsa#entos "e Deus e co# os 9ue6 co#o estes racionais6 co#parti &a#os # e e3 O #o"e o per0eito "a $er"a"e^ % a t<5ua "e #u tip icar6 precisa6 rta6 inte#pora 3 Des"e *it<,oras6 e ain"a #ais "es"e * ato6 a #ate<tica i,ou;se Y teo o,ia e in0 uenciou pro0un"a#ente a teoria "o con&e#ento "os 0i so0os #ais pro0issionais3 Os interesses "e De/e1 so #ais o ,icos "o 9ue #ate#<ticos6 e ;conce5e o pensa#ento co#o processo o uti$o3 Se# ":$i"a a concep2o tra"iciona a"#itiria 9ue os &o#ens o ,ra"ua #ente con&ecen"o #ais6 #as ca"a con&eci#ento o5ti"o % con"era"o a ,u#a coisa 0ina 3 n certo 9ue He,e no $H assi# o con&eciento &u#ano6 #as co#o to"o or,Anico6 9ue ,ra"ua #ente cresce e# "a parte e s % per0eito 9uan"o o to"o % per0eito3 4as e#5ora a 0i oso0ia ,e iana ti$esse in0 uencia"o De/e1 na 'u$entu"e6 &< ain"a ne a o seu E 5so uto e o seu #un"o eterno6 #ais rea "o 9ue o processo e$o uti$o6 o T o,i ^e u es e no ca5e no pensa#ento "e De/e16 para 9ue# to"a a rea i"a"e % te#ra 6 e o processo e$o ut!$o3 no %6 co#o He,e 6 re$e a2o "e u#a i"eia erna3 At% a9ui concor"o co# De/e13 Ne# % este o 0i# "a #in&a concorncia3 4as antes "e "iscutir os pontos "e "iscor"Ancia "irei a ,u#a ^isa so5re a #in&a concep2o "e L$er"a"eN3

FILOSOFIA 4ODERNA dTR A pri#eira 9uesto %K Mue esp%cie "e coisas po"e ser L$er"a"eiraN ou L0a saNJ A resposta #ais si#p es %K u#a proposi2o3 LCo o#5o atra$essou o oceanoe# ET\IN6 % $er"a"eiro> LCo o#5o atra$essou o oceano e# Edd\N6 % 0a so3 As proposi2@es so $er"a"eiras ou 0a sas por9ue tH# Lsi,ni0ica"oN6 e esse "epen"e "a in,ua,e# usa"a3 Se tra"u=ir#os para <ra5e u#a narrati$a so5re Co o#5o tere#os "e a terar LETQIN para o ano correspon"ente "a era #ao#etana3 *roposi2@es e# !n,ua "i0erente po"e# ter o #es#o si,ni0ica"o6 e esse6 no as pa a$ras6 "eter#ina se so L$er"a"eirasN ou L0a sasN3 A0ir#an"o u#a proposi2o6 expri#i#os u#a Lcren2aN6 expri#!$e e# outra in,ua,e#3 A Lcren2aN6 se'a 9ua 0or6 % o 9ue % L$er"a"eiroN ou L0a soN ou L#ais6 ou #enos $er"a"eiro3N So#os assi# e$a"os Y in$esti,a2o "a Lcren2aN3 Ora u#a cren2a6 se 0or su0iciente#ente si#p es6 po"e existir se# expri#ir;se e# pa a$ras3 Seria "i0!ci 6 se# usar pa a$ras6 crer 9ue a ra=o "a circun0erHncia "o circu o para o "iA#etro % aproxi#a"a#ente U6ETERQ6 ou 9ue C%sar6 passan"o o Ru5ico6 tra2ou o "estino "a constitui2o "a rep:5 ica ro#ana3 4as e#easos si#p es cren2as in$er5a i=a"as so co#uns3 Supon&a#os 9ue ao "escer u#a esca"a a ,u%# se en,ana 'u ,an"o ter c&e,a"o6 "< u# passo e# 0a so e cai co# u#a panca"a3 O resu ta"o % u#a surpresa $io enta3 Di=;se natura #enteK L*ensei 9ue era o 0i#N6 #as "e 0acto no se pensa$a na esca"a6 seno no teria &a$i"o en,ano3 Os #:scu os esta$a# a"apta"os Y c&e,a"a ao 0i#6 9ue ;no era a i3 O erro 0oi "o corpo6 no "o esp!rito ;pe o #enos % este u# #o"o "e exp icar o 9ue suce"eu3 4as "e 0acto a "istin2o entre corpo e esp!rito % ":5ia3 n #e &or 0a ar "e Lor,anis#oN "eixan"o in"eter#ina"a a "i$iso "as acti$i"a"es3 *o"e ento "i=er;seK o or,anis#o esta$a a"apta"o "e #o"o 9ue seria con$eniente ter c&e,a"o ao 0i#> #as "e 0acto no 0oi con$eniente3 Esta 0a ta "e a'usta#ento 0oi erro6 e po"e "i=er;se 9ue &ou$e u#a 0a sa cren2a3 O teste "o erro neste caso % a surp#sa3 *enso 9ue e e % $er"a"eiro e# ,era "as cren2as testi0ic<$eis3 Cren2a 0a sa % a 9ue e# circunstAncias con$enientes po"e causar surpresa Y pessoa 9ue a experi#enta6 ao passo 9ue u#a cren2a $er"hra no te# esse e0eito3 4as e#5ora a surpresa se'a 5o# crit%rio 9uan"o ap ic<$e 6 no "< o si,ni0ica"o "as pa a$ras L$er"a"eiroN e L0a soN e ne# se#pre % ap ic<$e 3 Supon&a#os 9ue a ,u%# passeia "urante u#a tro$oa"a e "i= consi,oK LNo % poss!$e ser atin,i"o por u# raio3N No #o#ento se,uinte % atin,i"o6 #as no te# surpresa6 por9ue #orreu3 Se u# "ia o So exp o"ir co#o ir ]a#es ]eans parece pre$er6 #orrere#os instantAnca#ente e portanto no tere#os surpresa6 #as a no ser 9ue espere#os a cat<stro0e6 to"os tere#os si"o en,ana"os3 dT\ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL Estes exe#p os #ostra# o5'ecti$i"a"e no $er"a"eiro e no 0a so> o $er"a"eiro Bou 0a soC % u# esta"o "o or,anis#o> #as % $er"a"eiro Bou 0a soC e# ,era 6 e# $irtu"e "e ocorrHncias exteriores ao or,anis#o3 8s $e=es po"e# "eter#inar;se por testes experi#entais6 outras $e=es no> #as 9uan"o no so a a ternati$a per#anece e % si,ni0icati$a3 No "esen$o $erei #ais a #in&a concep2o "e $er"a"e e 0a si"a"e e passo ao exa#e "a "outrina "e De/e13 De/e1 no preten"e 'ui=os a5so uta#ente L$er"a"eirosN ne# con"ena os contra"itrios co#o a5so uta#ente L0a sosN3 No seu parecer &< u# processo c&a#a"o Lin9uiri2oN6 9ue % u#a 0or#a "e a'ust a#ento #:tuo entre o or,anis#o e o seu a#5iente3 Se eu "ese'asse6 no #eu ponto "e $ista6 ir to on,e 9uanto possi$e na concor"Ancia co# De/e1 co#e2aria pe a an< ise "o Lsenti"oN ou Lsi,ni0ica"oN3 Supon&a#os6 por

exe#p o6 9ue ; esta#os no 'ar"i# =oo ,ico e ou$i#os "i=er ao #e,a0oneK LAca5a "e 0u,ir u# eo3N Nesse caso proce"eria#os co#o se $isse#os o eo6 0u,in"o o #ais "epressa possi$e 3 A 0rase L0u,iu u# eoN si,ni0ica ;certa ocorrHncia e pro"u= o#es#o6 e0eito6 co#o se a $isse#os3 E# ,era K u#a proposi2o B Lsi,ni0icaN u# e$ento E se pro#o$e a atitu"e 9ue E pro#o$eria33 Se no &ou$e a ocorrHncia a proposi2o % 0a sa3 O #es#o se ap ica a u#a cren2a no expressa e# pa a$ras3 *o"e "i=er;seK u#a cren2a % u# esta"o "o or,anis#o 9ue pro#o$e a atitu"e 9ue certa ocorrHncia pro#o$eria se sensi$e #ente presente> a ocorrHncia 9 oue pro#o$eria essa atitu"e % o Lsi,ni0ica"oN "a cren2a3 Esta exposi2o esU in"e$i"a#ente si#p i0ica"a #as ser$e para #ostrar a teoria 9ue "e0en"o3 At% a9ui no #e parece #uito ,ran"e o "esacor"o entre #i# e De/e13 Co# os seus "esen$o $i#entos % 9ue eu estou e# "esacor"o co#p eto3 De/e1 0a= "a in9uid^2@o6 a essHncia "a ,ica6 no a $er"a"e ou o con&eci#ento> e "e0ine;a assi#K LIn9uiri2o6 % a trans0or#a2o contro a"a ou "iri,i"a "e u#a situa2o in"eter#ina"a e# outra "eter#ina"a nas "istin2@es e re a2@es constituti$as6 para con$erter os e e#entos "a situa2o ori,ina e# u# to"o uni0ica"o3N Acrescenta 9ue a Lin9uiri2o "i= respeito a trans0or#a2@es o5'ecti$as "o assunto o5'ecti$o3N Esta "e0ini2o % c ara#ente ina"e9ua"a3 To#e#;se para exe#p o o es0or2o "e u# sar,ento instrutor co# os recrutas ou o "e u# a"ri &a"or co# u# #onte "e ti'o os3 Correspon"e# per0eita#ente Y "e0ini2o "e Lin9uiri2oN "a De/e13 Des"e 9ue e e certa#ente os no inc uiria "e$e 0a tar a ,u# e e#ento na "e0ini2o3 (ou tentar #ostrar 9ua %3 4as antes $e'a#os o 9ue resu ta3"a "e0ini2o na9ue a 0or#a3 ri c aro 9ue Lin9uiri2oN co#o De/e1 a conce5e % u# processo ,era "e tornar o #un"o #a^s or,Anico3 O resu ta"o "as in9uiri2@es "e$e# ser FILOSOFIA 4ODERNA dTd Lcon'untos uni0ica"os3N O a#or "e De/e1 ao or,Anico "e$e;se e# parte Y 5io o,ia6 e# parte Y "e#ora"a in0 uHncia "e He,e 3 A no ser na 5ase "e u#a #eta0isica6 &e,e iana inconsciente6 no $e'o por 9ue &<;"e a in9uiri2o eV$ar a Lcon'untos uni0ica"os3N Se #e "ere# u# #a2o "e cartas e# "esor"e# e #e pe"ire# 9ue in9uira a sua se9uHncia6 eu or"enarei pri#eiro as cartas6 se se,uir as prescri2@es "e De/e16 e "irei "epois a or"e# resu tante "a in9uiri2o3 Ha$er<6 % certo6 u#a Ltrans0or#a2o o5'ecti$a "o assunto o5'ecti$oN6 en9uanto arran'o as cartas6 #as a "e0ini2o a"#ite;o3 Se no 0i# #e "i=e#K LDese'a#os sa5er a se9uHncia "as cartas antes e no "epois "e re"ispostasN6 eu6 se 0osse "isc!pu o "e De/e16 respon"eriaK LAs $ossas i"eias so "e#asia"o est<ticas3 Sou u#a pessoa "inA#ica6 e 9uan"o in9uiro u# assunto a tero;o pri#eiro6 "e #o"o 9ue torne 0<ci a in9uiri2o6N A no2o "e 9ue ta processo % e,!ti#o s po"e ser 'usti0ica"a pe a "istin2o &e,e iana ;"e aparHncia e rea i"a"e> a aparHncia po"e ser con0usa e 0ra,#ent<ria6 a rea i"a"e % se#pre or"ena"a e or,Anica3 *ortanto 9uan"o or"eno as cartas s estou a re$e ar a sua nature=a eterna> #as esta parte "a "outrina nunca % exp !cita3 A #eta0!sica "o or,Anico est< na 5ase "as teorias "e De/e1 #as no sei at% 9ue ponto e e "< conta "o 0acto3 Tente#os a,ora ac&ar o sup e#ento "a "e0ini2o "e De/C- para "istin,uir a in9uiri2o "e outras esp%cies "e acti$i"a"e or,ani=a"ora6 co#o a "o sar,ente instrutor ou "o a"ri &a"or3 For#a #ente "ir;se; a 9ue a in9uiri2o se "istin,ue pe o o5'ecti$o6 9ue % a0ir#ar a ,u#a $er; "a"e3 4as para De/e1 L$er"a"e "e0ine;se e# ter#os "e Lin9uiri2oN6 no h;hia> cita e apro$a a "e0ini2 o "e *eirceK L(er"a"eN % La opinio "estina"a a ser : ti#a#ente aceita por to"os os 9ue in$esti,a#3N Isto "eixa;nos co#p eta#ente Ys escuras 9uanto ao 9ue os in$esti,a"ores esto 0a=en"o por9ue no po"e#os se# eircu ari"a"e "i=er 9ue e es tenta# a0ir#ar a $er"a"e3

*enso 9ue a teoria "o Dr3 De/e1 "e$e esta5e ecer;se "e este #o"o3 As re a2@es entre o or,anis#o e o seu a#5iente so ora satis0atrias ora insatis0atrias para e e3 No se,un"o caso po"e# #e &orar por a'usta#ente #:tuo3 Muan"o as a tera2@es #e &ora"ores so pr>ncpa #ente "o a"o "o or,anis#o ; e as nunca so inteira#ente "e u# a"o ; o processo c&a#a;se Lin9uiri2oN3 *or exe#p oK e# u#a 5ata &a o #ais i#portante % a terar o a#5iente6 isto %6 o ini#i,o> #as no per!o"o anterior "e recon&eci#ento o #ais i#portante % a"aptar as 0or2as prprias Ys "isposi2@es "e e e3 Este per!o"o anterior % "e LIn9uiri2aoN3 *ara o #eu esp!rito6 a "i0icu "a"e "esta teoria est< e#keparar a re a2o entre u#a cren2a e o 0acto ou 0actos 9ue se "iria co#u##ente dT_ HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL L$eri0icare#;naN3 Continue#os co# o exe#p o "o ,enera 9ue p aneia a 5ata &a3 Os seus p anos "e recon&eci#ento re0ere#; &e certos preparati$os "pc ini#i,o e portanto e e or,ani=a contrapreparati$os3 O senso co#u# "iria 9ue os in0or#es so5re os 9ua!s e e actua so L$er"a"eiro'BN se rea #ente o ini#i,o executa os #o$i#entos re0eri"os6 e ento6Vper#anece# $er"a"eiros6 #es#o se o ,enera $ier a per"er a 5ata &a3 Dr3 De/e1 no aceita isto3 No "i$i"e as cren2as e# L$er"a"eiras e L0a sasN6 #as e# Lsatis0atriasN se o ,enera $ence6 e Linsatis0at%riasN se % $enci"o3 At% ao resu ta"o "a6 5ata &a no po"e "i=er o 9ue pensa "os in0or#es "os seus exp ora"ores3 +enera i=an"o6 po"e#os "i=er 9ue o Dr3 De/e16 co#o 9ua 9uer pessoa6 "i$i"e as cren2as e# 5oas e #<s> contu"o a0ir#a 9ue u#a cren2a po"e ser 5oa e# u# te#po e #< e# outro> assi# acontece co# as teorias i#per0eitas6 #e &ores 9ue as "os pre"ecessores e piores 9ue as "os sucessores3 Ser u#a cren2a ;5oa ou #< "epen"e "e sere# satis0atrias ou insatis0at\rias para o or,anis#pc as acti$i"a"es 9ue e a ne e inspira3 Assi#6 a cren2a e# u# 0acto passa"o % L5oaN ou L#<N6 npKc con0or#e a rea i"a"e "o 0acto6 #as con0or#e os 0uturos e0eitos "a cren2a3 O resu ta"o % curioso3 Supon&a#os 9ue a ,u%# #e per,untaK LBe5eu ca0% esta #an& ao a #o2o6JN Se eu 0or u#a pessoa $u ,ar6 tento e#5rar;#e36 4as se 0or "iscipu o "o Dr3 De/e16 "ireiK LEspere u# pouco> $ou 0a=er "uas experiHncias antes "e respon"er3N *ri#eiro6 creio 9ue 5e5i ca0% e o5ser$o as conse9uHncias6 se as &ou$66;r> "epois creio 9ue no 5e5i ca0%6 e o5ser$o as conse9uHncias6 se as &ou$er3 Co#paro ento as conse9uHnc!as para ac&ar as #ais satis0atrias3 Se a 5a an2a pesa "e u# a"o "eci"o;#e por essa resposta3 Se no6 ten&o "e con0essar 9ue no sei respon"er3 4as no p<ra a9ui a pertur5a2o3 Co#o &ei;"e sa5er as conse9uHncias "e crer 9ue 5e5i ca0% ao a #o2oJ Se "i,oK LAs conse9uHncias so tais e taisN isto "e$e por sua $e= pro$ar;se por conse9uHncias antes "e eu sa5er 9ue o 9ue "isse % proposi2o L5oaN ou L#<N3 E #es#o $enci"a esta "i0icu "a"e6 corno 'u ,ar 9ua "oe ,rupos "e conse9uHnciaQ % o #ais satis0atrioJ Urna "eciso co#o a "e 5e5er ca0% enc&e;#e "e satis0a2o6 outra "e "eter#ina2o para continuar o es0or2o "e ,uerra3 A#5as po"e# consi"erar;se 5oas6 #as antes "e "eci"ir 9ua % #e &or no pos/ "i=er se 5e5i ca0% ao a #o2o3 C aroo 9ue % a5sur"o3 A "i$er,Hncia "e De/e1 "o 9ue at% a,ora se consi"era$a "e senso co#u# "e$e;se Y sua recusa "e a"#itir L 0actosN na sua #eta0isica6 no senti"o^ "e 9ue os L0actosN so ru"es e no po"e# #anipu ar;se3 Nisto parece 9ue o senso co#u# $ai #u"an"o6 e 9ue ta concep2o no parecer< contr<ria ao senso co#u# e# trans0or#a2o3 FILOSO*IA 4ODERNA dTQ A "i0eren2a principa entre #i# e o Dr3 De/e1 % 9ue e e 'u ,a u#a cren2a pe os e0eitos e eu pe as causas6 tratan"o;se "e u#a ocorrHncia "o passa"o3 Consi"ero u#a cren2a

L$er"a"eiraN ou aproxi#a"a#ente $er"a"eira se te# certa re a2o BYs $e=es #uito co#p ica"aC co# as suas causas3 O Dr6 De/e1 a0ir#a 9ue e a te# L asserti$i"a"e ,aranti"aN ; seu su5stituto "a L$er"a"eN ; se ti$er certos e0eitos3 Esta "i$er,Hncia i,a; se co# u#a "i0eren2a "e $iso "o #un"o3 O6 passa"o no "epen"e "o 9ue 0a=e#os6 e por isso6 se a $er"a"e % "eter#ina"a pe o 9ue suce"eu6 % in"epen"ente "e $o i2@es actuais ou 0uturas> representa e# 0or#a ,ica as i#ita2@es "o po"er &u#ano3 4as se a $er"a"e6 ou antes a Lasserti$i"a"e ,aranti"aN6 "epen"e "o 0uturo6 ento tanto 9uanto po"e#os a ter<; o ca5e e# nosso po"er a terar o 9ue6 se a0ir#aria3 Isto a ar,a a i5er"a"e e o po"er &u#anos3 C%sar atra$essou o Ru5icoJ Eu 'u ,aria a resposta necessita"a pe o 0acto passa"o3 O Dr3 De/e1 "eci"iria si# ou no con0or#e e$entos 0uturos e no &< ra=o para 9ue esses no se'a# "ispostos pe o po"er &u#ano "e #o"o 9ue a resposta ne,ati$a se'a #ais satis0atria3 Se #e "esa,ra"a 9ue C%sar ti$esse passa"o o Ru5ico6 no &< 9ue "esesperar3 *osso co# 5astante po"er e per!cia or"enar u# a#5iente socia e# 9ue ne,ar o passo "o Ru5ico ter< Lasserti$i"a"e6 ,aranti"a3N Neste i$ro tentei 9uanto poss!$e i,ar as 0i oso0ias co# o a#5iente socia "os 0i so0os3 *arece;#e 9ue a cren2a no po"er &u#ano e a re'ei2o "e L0actos 5rutosN se i,a# co# as esperan2as se#e &antes "a pro"u2o #ecAnica e a #anipu a2o cient!0ica "o a#5iente 0!sico3 4uitos se9ua=es "o Dr3 De/e1 co#parti &a# "e esta opinio3 +eor,e Ra1#on" +rei,er6 nu# ensaio au"atrio6 "i= 9ue o #%to"o "o Dr3 De/e1 Lsi,n!0icaria u#a re$o u2o no pensa#ento6 no espectacu ar #as to i#portante co#o a re$o u2o in"ustria "e &< ce# anos3N ]u ,uei ter "ito o #es#o ao escre$erK LA concep2o "o Dr3 De/e1 caracteri=a;se pe a &ar#onia co# a i"a"e "o in"ustria is#o e "a einpresa co ecti$a3 S^ natura 9ue a sua #ais 0orte su,esto se'a entre os a#ericanos6 e 9uase i,ua #ente a aprecie# os e e#entos pro,ressi$os "os pa!ses co#o C&ina e 4%xico3N Co# surpresa e pena6 esta a0ir#a2o6 9ue 'u ,uei co#p eta#ente incua6 o0en"eu o Dr3 De/e16 9ue respon"euK LO &<5ito "e 4r3 Russe "e re acionar a teoria pra,#<tica "o con&eci#ento co# aspectos o5nxios "o in"ustria is#o a#ericano333 % co#o se eu i,as/ a sua 0i oso0ia co# os interesses "a aristocracia territoria in, esa3N *or #i# estou &a5itua"o a $er exp icar as #in&as opini@es Bespecia #ente pe os co#unistasC co#o "e$i"as Y s #in&as i,a2@es co# a aristocracia 5ritAnica6 e concor"o 9ue as #in&as opini@es6 co#o as "os outroc &o#ens6 so0ra# in0 uHncia "o a#5iente socia 3 4as se #e en,anei 9uantc dRF HIST4A DA FILOSOFIA OCIDENTAL a in0 uHncias sociais no Dr3 De/e16 a#ento o en,ano3 4as creio 9ue no estou Q\3 Santa1ana6 por exe#p o "i=K LE# De/e16 co#o na %tica e na ciHncia correntes6 &< u#a penetrante ten"Hncia 9uase &e,e iana "e "isso $er a in"i$i"ua nas 0un2@es sociais6 assi# co#o to"o o rea e su5stanti$o e# a ,u#a coisa re ati$a e transiti$a3N *arece;#e 9ue no #un"o "o Dr3 De/e1 os seres &u#anos ocupa# a i#a,ina2o3 E#5ora se recon&e2a a existHncia "o cos#os "a astrono#ia6 0ica i,nora"o 9uase se#pre3 A sua 0i oso0ia % u#a 0i oso0ia "o po"er> no co#o a "e Niet=sc&e6 "o po"er in"i$i"ua > % o "a co#uni"a"e 9ue se $a ori=a3 A este e e#ento "o po"er socia creio "e$er;se a atrac2o "a 0i oso0ia "o instru#enta is#o para a9ue es a 9ue# #ais i#pressiona o nosso no$o6 "o#!nio so5r3e as 0or2as naturais "o 9ue as i#ita2@es a 9ue esse "o#!nio est< su'eito3 A atitu"e "o &o#e# para o a#5iente no;&u#ano "i0eriu #uito nas $<rias %pocas3 O6Q ,re,os6 co# o seu receio "a &u5rii e a cren2a na necessi"a"e ou Fa"o6 superior at% a )eus6 e$itara# o 9ue &es parecia inso Hncia para cor^ o uni$erso3 A I"a"e 4%"ia e$ou a su5#isso #uito #ais on,e> a &u#i "a"e perante Deus 0oi u# pri#eiro "e$er "ocristo3 A iniciati$a 0oi aperta"a por esta atitu"e6 e a ori,ina i"a"e rara#ente poss!$e 3

O Renasci#ento restaurou o $a or &u#ano6 #as e$ou;o at% Y anar9uia e o "esastre3 A sua o5ra 0oi ar,a#ente pre'u"ica"a pe a Re0or#a e Contra;re0o#a3 4as a t%cnica #o"erna6 no inteira#ente 0a$or<$e ao sen&orio in"i$i"ua renascentista6 re$i$eu o senti"o "o po"er co ecti$o "e co#uni"a"es &u#anas3 O 5o#e#6 anterior#ente "e#asia"o &u#i "e6 co#e2a a 'u ,ar;se 9uase "i$ino3 O pra,#atista ita iano *apini prop@e a su5stitui2o "a LI#ita2o "e CristoN pe a LI#ita2o "e Deus3N Sinto nisto o ,ran"e peri,o "o 9ue "e$ia c&a#ar;se i#pie"a"e cs; P ica3 O conceito "e L$er"a"eN co#o a ,u#a coisa "epen"ente "e 0actos p a#ente estran&os ao "o#!nio &u#ano6 0oi u# "os ca#in&os apona"os at% &o'e pe a 0i oso0ia para o necess<rio e e#ento "a &u#i "a"e3 # a" e#o$i"o este o5st<cu o ao or,u &o6 est< a5erto o ca#in&o para certa p%cie "e oucura ; a intoxica2o "o po"er6 9ue in$a"iu a 0i oso0ia co# ic&te6 e a 9ue se6 inc ina# os &o#ens #o"ernos6 0i so0os ou no3 Estou ^ersua"i"o "e 9ue esta intoxica2o % o #aior;peri,o "o nosso te#po e "e ue u#a 0i oso0ia 9ue #es#o inconsciente#ente contri5ua para e a Lu#enta o peri,o "e u# $asto "esastre socia BEC3 BEC So5re o pra,#atis#o6 eia;seK E##anue Uroux6 Le pra,#atis#e a#%rtcain t an,Ds6 *aris6 A can6 EQIU e 4arce H%5ert6 Le pra,#atis#e6 % tu"e "e ses iVerse_ 0or#es an, o;a#%r!caines6 0ran2aises6 ita iennes et "e Ia $a eur r% i,Dsb6 ^aris6 EQFQ3 BR3 F3C CA*ITULO G4 A FILOSOFIA DA AN8LISE LO+ICA Des"e *it<,oras &< oposi2o 0i os0ica entre os &o#ens inspira"os principa #ente pe a #ate#<tica e os #ais in0 uencia"os pe as ciHncias e#p!ricas3 * ato6 To#<s "e A9uino6 Spino=a6 aant pertence# ao 9ue po"e c&a#ar;se Lparti"o #ate#<ticoN6 De#crito6 Aristte es e os e#piristas #o"ernos "es"e Loc`e6 ao parti"o oposto3 No nosso te#po sur,iu u#a esco a 9ue preten"e e i#inar o pita,oris#o "os princ!pios "a #ate#<tica6 e co#5inar o e#piris#o co# o interesse pe as partes "e"uti$as "o con&eci#ento &u#ano3 Os 0ins "e essa esco a so #enos espectacu ares "o 9ue os "a #aior parte "os 0i so0os "o passa"o6 #as a ,u#as "e suas rea i=a2@es tH# a so i"e= "as "os &o#ens "e ciHncia3 A ori,e# "e esta 0i oso0ia est< na o5ra "os #ate#<ticos 9ue tenta# i5ertar o seu "o#!nio "e 0a <cias e racioc!nios 0rouxos3 Os ,ran"es #ate#<ticos "o s%cu o x$ii6 opti#istas e ansiosos "e resu ta"o r<pi"o6 "eixara# inse,uras as 5ases "a ,eo#etria ana !tica e "o c< cu o in0initesi#a 3 Lei5nit= acre"ita$a nos in0initesi#ais reais6 #as c&i5ora esta cren2a acor"asse co# a sua #eta0isica6 no tin&a 5ase #ate#<tica s i"a3 .eieratrass6 pouco aps o #ea"o "o s%cu o xix6 #ostrou co#o esta5e ecer o c< cu o se# in0initesi#ais6 tornan"o;o ,ica#ente se,uro3 Depois +eor,e Cantor "esen$o $eu a teoria "a continui"a"e e "o n:#ero in0inito3 At% e e a "e0inir6 a continui"a"e 0oi ter#o $a,o :ti aos 0i so0os Y He,e 6 9ue "ese'a$a intro"u=ir na #ate#<tica con0us@es #eta0!sicas3 Cantor precisou o si,ni0ica"o "a pa a$ra e #ostrou 9ue assi# "e0ini"o era o conceito necess<rio a #ate#<ticos e 0!sicos3 Assi# u#a ,ran"e parte "e #isticis#o6 co#o o "e Ber,Son6 0icou anti9ua"a3 dRI HIST@RIA DA *ILOSOFIA OCIDENT3AL Cantor esc areceu ta#5%# a ,uns anti,os eni,#as ,icos so5re o n:#ero in0inito3 Se'a a s%rie "os n:#eros a partir3 "e E3 Muantos soJ C aro 9ue o n:#ero no % 0inito> "epois "e #i &< #i 6 "epois "e u# #i &o6 u# #i &o3 Se'a 9ue 0or o n:#ero #enciona"o &< #ais n:#eros6 por9ue "es"e E ao n:#ero e# 9uesto &< 'usta#ente esse n:#ero "e n:#eros6 e "epois &< outros #aiores3 O n:#ero "e n:#eros inteiros 0initos "e$e portanto ser u# n:#ero in0inito3 4as a9ui aparece u# 0acto curiosoK o n:#ero "e n:#eros pares ;"e$e ser i,ua ao "e to"os os n:#eros inteiros3 (e'a#;se as "uas s%ries3

E6 I6 U6 T6 R6 ^ \333 I6 T6 \6 _6 EF6 EI333 H< u# ter#o n^ in&a in0erior para ca"a u# "a in&a superior> portanto nas "uas s%ries o n:#ero % o #es#o6 e#5ora o in0erior ten&a apenas #eta"e "os ter#os "a superior3 I'ei5ni=6 9ue $iu isto6 pensou e# u#a contra"i2o e conc uiu 9ue6 e#5ora &a'a co ec2@es in0initas6 no &< n:#eros in0initos3 +eor,e Cantor6 pe o contr<rio6 ne,ou a5erta#ente a contra"i2o> % apenas u#a sin,u ari"a"e3 +eor,e Cantor "e0iniu co ec2o Lin0initaN a9ue a cu'as partes tH# tantos ter#os co#o a co ec2o to"a3 So5re esta 5ase construiu a #ais interessante teoria #ate#<tica "os n:#eros in0initos6 intro"u=in"o no ca#po "a ,ica exacta u#a re,io co#p eta anterior#ente entre,ue ao #isticis#o e Y con0uso3 O se,un"o &o#e# e# i#portAncia % Fre,e 9ue pu5 icou a sua pri#eira o5ra e# E_dQ e a "e0ini2o "e n:#eroN e# E__T> #as apesar "e as suas "esco5ertas #areare# %poca6 per#aneceu "escon&eci"o at% eu ter c&a#a"o a aten2o para e e6 e# EQFU3 Z not<$e 9ue antes "e Fre,e to"as as "e0ini2@es "e n:#ero contin&a# erros ,icos e e#entares3 Era costu#e i"enti0icar Ln:#eroN co# Lp ura i"a"eN3 4as u# exe#p o "e n:#ero % u# n:#ero particu ar6 se'a U6 e u# exe#p o "e U % u#a tr!a"e parti; ^cu ar3 A tr!a"e % u#a p ura> i"a"e6 #as a c asse "e 3 to"as as tr!a"es [ i"enti0ica"a por Fre,e co# o n:#ero U ; % u#a p ura i"a"e "e p ura i"a"es6 e o n:#ero e# ,era 6 "e 9ue U % exe#p o6 % u#a p ura i"a"e "e p ura i"a"es "e p ura i"a"es3 O erro ,ra#atica e e#entar "e con0un"ir isto co# a p ura i"a"e si#p es "e u#a "a"a tr!a"e 0e= "a 0i oso0ia "o n:#ero anterior a Fre,e u# teci"o "e coisas se# senti"o no si,ni0ica"o #ais estrito "a pa a$ra3 FILOSOFIA 4ODERNA dRU Da o5ra "e Fre,e se,uiu;se 9ue a arit#%tica e a #ate#<tica pura e# ,era % apenas pro on,a#ento "a ,ica "e"uti$a6 o 9ue re0utou a teoria "e aarit "e sere# Lsint%ticasN as proposi2@es arit#%ticas e en$o $ere# re0erHncia ao te#po3 O "esen$o $i#ento "a #ate#<tica pura a partir "a ,ica 0oi trata"o e# por#enor nos *rincipia 4at&e#at!ca por .&ite&ea" e por #i#3 +ra"ua #ente $iu;se 9ue ,ran"e parte "a 0i oso0ia po"e re"u=ir;se ao 9ue po"e c&a#ar; se LsintaxeN6 e#5ora a pa a$ra ten&a "e usar;se e# senti"o6 #ais ato "o 9ue at% a,ora3 A ,uns &o#ens6 notY$e #ente Carnap6 0or#u ara# a teoria "e 9ue to"os os pro5 e#as 0i os00icos> so rea #ente sint<cticos6 e 9ue6 e i#ina"os esses erros "e sintaxe6 o pro5 e#a 0i os0ico ou se reso $e ou se #ostra inso :$e 3 *enso6 e Carnap a,ora concor"a 9ue &ou$e a ,u# exa,ero6 #as no &< ":$i"a "e 9ue 0U #uito ,ran"e a uti i"a"e "a sintaxe 0i os0ica e# pro5 e#as tra"iciona i Exe#p i0icarei a uti i"a"e por 5re$e exp ica2o "a c&a#a"a teoria "as "escri2@es3 *or L"escri2oN enten"o u#a 0rase cornoK pO actua presi"ente "os Esta"os Uni"osN6 e# 9ue se "esi,na u#a pessoa ou coisa no pe o no#e6 #as por a ,u#a proprie"a"e 9ue se sup@e ou se sa5e ser; &e pecu iar3 Tais 0rases pro"u=ira# #uitas con0us@es3 Supon&a#os 9ue "i,oK LA #ontan&a "e ouro no existeN6 e #e per,unta#K LMue % 9ue no existeJN *arece 9ue se eu "isserK L*6 a #ontan&a "e ouroN6 &e atri5uo u#a esp%cie "e existHncia3 No % o #es#o 9ue se "issesseK LNo existe o c!rcu o 9ua"ra"oN3 Isto parece i#p icar 9ue a #ontan&a "e ouro % u#a coisa e o circu o 9ua"ra"o outra6 e#5ora nen&u#a "e e es exista3 A teoria "as "escri2@es 0oi pensa"a para o5$iar a estas "i0icu "a"es3 Se,un"o a teoria6 9uan"o u#a proposi2o 9ue cont%# u#a 0rase "a 0or#a Lo ta ;e ta N se ana isa ri,orosa#ente6 a 0rase Lta ;e;ta N "esaparece3 *or exe#p o6 a 0rase LSeott 0oi o autor "e .a/r`1N interpreta"a pe a teoria6 %K

LU# e u# s &o#e# escre$eu .a$er e16 e esse &o#e# 0oi Scott6N Ou6 #ais co#p etoK LH< u#a enti"a"e C ta 9ue LG escre$eu .ah e1N % $er"a"eira se G % C e 0a sa "e outro #o"o3 A %# "isso C % Scott3N O pri#eiro per!o"o "e0ine;se pe o si,ni0ica"oK LO autor "e .a$er e1 existe Bou existiu ou existir<C N3 Assi# L A #ontan&a "e ouro no existeN6 si,ni0icaK LNo &< enti"a"e C ta 9ue LG % "e ouro e #ontan&osoN se'a $er"a"eira 9uan"o G % C #as no "e outro #o"o3N Co# esta "e0ini2o "esaparece o eni,#a "o senti"o "e LA #ontan&a "e ouro no existe3N dRT HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAI6 A existHncia6 se,un"o esta teoria6 s po"e a0ir#ar;se "e "escri2@es3 *o"e#os "i=er LO autor "e .a$er e1 existeN> #as "i=er LScott existeN % #< ,ra#<tica6 ou antes #< sintaxe3 Isto esc arece "ois #i %nios "e con; 0us@ es acerca "a LexistHnciaN6 a co#e2ar pe o T&eactetus "e * ato3 U# "os resu ta"os "e esta o5ra % "estronar a #ateni<tica "o so5er5o u,ar 9ue ocupou "es"e *it<,oras e * ato e "estruir a presun2o contra o e#piris#o6 "eri$a"o "e esse 0acto3 O con&eci#ento #ate#<tico6 % certo6 no "eri$a "a experiHncia por in"u2o> a nossa ra=o "e crer 9ue I e I so 9uatro no pro$%# "e ter $eri0ica"o 9ue uni par e outro par 0a=e# u# 9uarteto3 Neste senti"o o con&eci#ento #ateni<tico no % e#p!rico3 4as ta#5%# no % a priori re ati$a#ente ao #un"o6 I #era#ente $er5a 3 LUN si,ni0ica LI l VN e LTN si,ni0ica LU l EN3 De on"e se se,ue Be#5ora a pro$a se'a on,aC 9ue LTN si,ni0ica o #es#o 9ue p6IlIN3 Assi# o con&eci#ento #ate#<tico "eixa "e ser #isterioso3 Z inteira#ente "a nature=a "a L,ran"e $er"a"eN "e 9ue &< trHs p%s e# u#a 'ar"a3 A 0!sica6 co#o a #ate#<tica pura6 0orneceu #ateria Y 0i oso0ia "a an< ise ,ica6 e# especia pe a teoria "a re ati$i"a"e e "a #ecAnica 9uAntica3 O i#portante para o 0i so0o na teoria "a re ati$i"a"e % a su5stitui2o "o espa2o e "o te#po pe o espa2o;te#po3 O senso co#u# pensa o #un"o 0!sico co#posto "e LcoisasN6 9ue persiste# por a ,u# te#po o se #o$e# no espa2o3 A 0i oso0ia e a 0!sica "esen$o $era# a no2o "e LcoisaN no "e su5stAncia #ateria e pensa$a#;na constitu!"a por part!cu as6 ca"a u#a #uito pe9uena6 persistente atra$%s "o te#po3 Einstein su5stituiu part!cu as por e$entos6 ca"a u# e# certa re a2o c&a#a"a Linter$a oN6 co# 9ua 9uer outro6 re a2o ana is<$e "e $<rios #o"os e# u# e e#ento;te#po e u# e e#ento;espa2o3 A esco &a entre esses $<rios #o"os % ar5itr<ria e nen&u# % terica#ente pre0er!$e 3 Da"os "ois e$entos A e B e# re,i@es "i0erentes6 po"e suce"er 9ue por u#a con$en2ao se'a# si#u tAneos6 por outra6 A prece"a B6 e ain"a por outra B prece"a A3 Nen&u# 0acto 0!sico correspon"e Ys con$en2@es "i0erentes3 De tu"o isto parece se,uir;se 9ue e$entos6 no part!cu as6 so o Lesto0oN 0!sico3 O 9ue se pensou "e u#a part!cu a ter< "e pensar;se "a s%rie "e e$entos6 9ue te# certas proprie"a"e 0!sicas i#portantes6 e exi,e portanto a nossa aten2o> #as no te# su5stancia i"a"e #aior "o 9ue outra s%rie "e e$entos 9ue possa#os esco &er ar5itrYria#ente6 Assi#6 a L#at%riaN no % parte "o #ateria : ti#o "o #un"o6 #as apenas a 0or#a :ti "e en0eixar e$entos3 A teoria "os 9uanta re0or2a esta conc uso6 #as a sua i#portAncia 0i os0ica % consi"erar os 0en?#enos 0isicos possi$e #ente "escont!nuos3 FILOSOFIA 4ODERNA dRR

Su,ere 9ue e# u# <to#o Binterpreta"o co#o aci#aC persiste certo esta"o "urante certo te#po e s:5ita#ente % su5stitu!"o por u# esta"o 0inita#ente "i0erente3 A continui"a"e "o #o$i#ento6 se#pre a"#iti"a6 parece ser #ero preconceito3 A 0i oso0ia apo"erou;se "a teoria "os 9uanta6 #as ain"a no 0oi "esen$o $i"a a"e9ua"a#ente3 Suspeito 9ue para isso sero necess<rios pontos "e parti"a ain"a #ais ra"icais so5re te#po e espa2o "o 9ue os exi,i"os pe a teoria "a re ati$i"a"e3 En9uanto a 0!sica torna$a a #at%ria #enos #ateria 6 a psico o,ia torna$a o esp!rito #onos #enta 3 ]< e# cap!tu o anterior co#par<#os a associa2o "as i"eias co# o re0 exo con"iciona"o3 Este6 9ue su5stituiu a9ue a6 % 5$ia#ente #uito #ais 0isio ,ico3 BZ apenas u# exe#p o3 No 9uero exa,erar o a cance "o re0 exo con"iciona"o3C Assi# a 0!sica e a psico o,ia se 0ora# aproxi#an"o e tornan"o #ais poss!$e ;a "outrina "o L#onis#o neutra N su,eri"o pe a cr!tica "a consciHncia6 "e ]a#es3 A "istin2o "e esp!rito e #at%ria $eio "a re i,io Y 0i oso0ia e por #uito te#po pareceu ter 5ase s i"a3 *enso 9ue tanto o esp!rito co#i a #at%ria so #eros #o"os :teis "e a,rupar a$entos3 A ,uns e$entos sin,u ares6 a"#ito;o6 pertence# apenas a ,rupos #ateriais6 #as outros pertence# Ys "uas esp%cies "e ,rupos e so portanto #entais e #ateriais3 Esta "outrina si#p i0ica #uito a nossa concep2o "a estrutura "o #un"o3 A 0!sica #o"erna e a 0isio o,ia an2ara# no$a u= so5re o anti,o pro5 e#a "a percep2o3 Se a ,u#a coisa po"e c&a#ar;se Lpercep2oN "e$e ser e# a ,u# ,rau e0eito "o o5'ecto perce5i"o6 e "e$e #ais ou #enos parecer;se co# o o5'ecto6 se "e$e ser 0onte "o con&eci#ento "o o5'ecto3 O pri#eiro re9uisito Q\ po"e $eri0icar;se se &< ca"eias causais6 in"epen"entes e# #aior ou #enor extenso6 "o resto "o #un"o3 Se,un"o a 0!sica6 % esse o caso3 As on"as u#inosas $H# "o So Y Terra6 o5e"ecen"o Ys suas prprias eio3 Isto % apenas $er"a"eiro e# ,era 3 Einstein #ostrou 9ue os raios u#inosos6sLo a0ecta"os pe a ,ra$ita2o3 Ao atin,ire# a at#os0era nossa re0ractai/ee6 e a ,uns "ispersa#;se #ais "o 9ue outros3 Muan"o c&e h&u#anos suce"e# #uitas coisas 9ue no suce"e# e# o an o co# o 9ue c&a#a#os L$er o So 3N 4as e#5ora se'a #uito "i0erente "o "o astrno#o6 % ain"%D para este6 por9ue L$er o So N "i0ere "e L(er causa #ente conexos co# a "i0eren2a enLrc ;;;66h;4a "o astrno#o3 4as o 9ue po"e#os este #o"o so s certas proprie"a"es a5straC;V6^66 3c4os6 sa5er 9ue o So % re"on"o e# u# senti 9ue % re"on"o o 9ue $e#os> #as no t ;;t &ante ou 9uente6 por9ue a 0!sica po"e o`6 dR\ HISTORIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL exp icar essa aparHncia se# supor 9ue assi# se'a3 O nosso con&eci#ento "o #un"o 0!sico % portanto apenas a5stracto e #ate#<tico3 O #o"erno e#piris#o ana !tico "e 9ue "ei u# es5o2o "i0ere "o "e Loc`e6 Hu#e e Ber`e e1 pe a incorpora2o "a #ate#<tica e seu "esen$o $i#ento "e u#a po"erosa t%cnica ,ica3 *o"e assi# respon"er "e0ini"a#ente a certos pro5 e#as6 #ais co# o car<cter "e ciHncia "o 9ue "e 0i oso0ia3 Te# a $anta,e#6 se co#para"a co# as 0i oso0ias "os cons; trutores "e siste#as6 "e atacar os pro5 e#as separa"a#ente e# $e= "e in$entar "e u#a $e= u#a teoria , o5a "o uni$erso3 Os seus #%to"os6 nesse aspecto6 parece#;se co# os "a ciHncia3 No "u$i"o "e 9ue o con&eci#ento 0i os0ico6 at% on"e % poss!$e 6 "e$a

procurar;se por esse #%to"o6 e ta#5%# no "u$i"o "e 9ue por esse #%to"o #uitos pro5 e#as anti,os pro5 e#as6 so co#p eta#ente so :$eis3 4as resta u# $asto ca#po6 tra"iciona #ente inc u!"o na 0i oso0ia6 on"e so ine"e9ua"os os #%to"os cient!0icos3 Esse ca#po inc ui 9uest@es : ti#as "e $a or> a ciHncia s por si no po"e6 por exe#p o6 pro$ar 9ue % #au ,o=ar co# a crue "a"e in0 i,i"a3 To"o o co,nosci$e s % con&eci"o por #eio "a ciHncia> #as a #at%ria e,iti#a#ente "e senti#ento 0ica 0ora "a sua pro$!ncia3 Histrica#ente6 a 0i oso0ia te# consisti"o e# "uas partes "esar#nica#ente #istura"as> por u# a"o6 u#a teoria so5re a nature=a "o #un"o6 por outro u#a "outrina %tica ou po !tica so5re o #e &or ca#in&o "a $i"a3 O #a o,ro na separa2o "as "uas coisas ori,inou #uita con0uso "e pensa#ento3 Fi so0os6 "es"e * ato a .i ia# ]a#es6 0ora# in0 uencia"os nas opini@es so5re o uni$erso pe o "ese'o "e e"i0ica2o> supon"o 9ue as cren2as torna# $irtuosos os &o#ens6 in$entara# ar,u#entos6 0re9uente#ente so0isticos6 para pro$ar 9ue essas cren2as era# $er"a"eiras3 *or #i# repro$o esta atitu"e 9uer no #ora 9uer no inte ectua 3 4ora #ente6 u# 0i so0o 9ue usa a sua co#petHncia pro0issiona para a ,u#a coisa 0ora "a 5usca "esinteressa"a "a $er"a"e % r%u "e u#a esp%cie "e 5ur a3 E 9uan"o a"#ite6 antes "e in9uirir6 9ue certas cren2as6 $er"a"eiras ou 0a sas6 pro#o$e# 5o# proce"er6 i#ita a especu a2o 0i os0ica tornan"o tri$ia a 0i oso0ia> o $er"a"eiro 0i so0o est< "isposto a exa#inar to"/ as preconcep2@es3 A"#itin"o i#ites6 consciente ou inconsciente#ente6 na 5usca "a $er"a"e6 a 0i oso0ia % para isa"a pe o #e"o e prepara a 5ase "e u#a censura ,o$ernati$a contra os 9ue #ani0esta# Lpensa#entos peri,ososN ; "e 0acto o 0i so0o '< exerceu a censura so5re a sua prpria in$esti,a2o3 Inte ectua #ente6 o e0eito "e consi"era2@es #orais erra"as so5re a 0i oso0ia i#pe"iu $asta#ente o pro,resso3 No creio 9ue a 0i oso0ia FILOSOFIA 4ODERNA dRd possa pro$ar ou ne,ar a $er"a"e "os "o,#as re i,iosos6 #as "es"e * ato a #aioria "os 0i so0os conVsi"erou "e$er "ar Lpro$asN "a i#orta i"a"e e "a existHncia "e Deus3 (ira# o erro "os seus pre"ecessores ; S3 To#<s re'eitou a "e Santo Anse #o6 aant re'eitou a "e Descartes ; #as apresentara# outras3 *ara "ar; &es $a i"a"e ti$era# "e 0a si0icar a ,ica6 tornar #istica a #ate#<tica6 preten"er 9ue preconceitos enrai=a"os era# intui2@es ce estes3 Os 0i so0os 9ue $He# na an< ise ,ica o tra5a &o principa "a 0i oso0ia re'eita# tu"o isto3 A5erta#ente con0essa# 9ue a inte i,Hncia &u#ana no po"e respon"er a #uitas 9uest@es i#portantes para a Hu#ani"a"e6 #as recusa# crer e# con&eci#ento L#ais a toN para "esco5rir $er"a"es ocu tas Y ciHncia e ao inte ecto3 Ti$era# a reco#pensa "esco5rin"o 9ue #uitas 9uest@es ene$oa"as pe a #eta0isica tin&a# resposta precisa por #% to"os o5'ecti$os 9ue "o te#pera#ento "o 0i so0o s conser$a$a# o seu "ese'o "e co#preen"er3 (e'a#;se 9uest@es co#oK Mue % n:#eroJ Mue so espa2o e te#poJ Mue so espirito e #at%riaJ No "i,o 9ue possa#os a9ui e a,ora respon"er a to"as as $e &as per,untas6 #as "i,o 9ue Y #aneira "a ciHncia se "esco5riu u# #%to"o "e aproxi#a2@es sucessi$as "a $er"a"e6 e# 9ue ca"a 0ase % #e &ora#ento e no re'ei2o "o anterior3 No tu#u tuar "os 0anatis#os u#a "as poucas 0or2as uni0ica"oras % a $eraci"a"e cienti0ica6 isto %6 o &<5ito "e 5asear as cren2as e# o5ser$a2@es e in0erHncias to i#pessoais6 to a &eias a u#a $iso oca e te#pera#enta 9uanto % possi$e a seres &u#anos3 Ter insisti"o na intro"u2o "e estas $irtu"es e# 0i oso0ia e ter in$enta"o u# po"eroso #%to"o 9ue possa torn<; a 0ruti0era so os #%ritos "a esco a 0i os0ica "e 9ue sou #e#5ro3 O &<5ito "a $eraci"a"e a"9uiri"o na pr<tica "e6 este #%to"o 0i os0ico

po"e a#p iar;se a to"a a es0era "a acti$i"a"e &u#ana6 pro"u=in"o a per"a "o 0anatis#o e o au#ento "a capaci"a"e "e si#patia e co#preenso #:tua3 Deixan"o as suas pretens@es "o,#<ticas6 a 0i oso0ia no "eixa "e su,erir e inspirar u# ca#in&o "e $i"a3 EINDICE *re0"cio 333 333 333 333 LI(RO *RB4IRO6 FILOSOFIA ANTI+A *ARTE *RI4EIRA OS *RI4;SOCRATICOS 333 333 333 333 333 333 Intro"u2o 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333

Cap!tu o E ; Surto "a Ci$i i=a2o +re,a

EE; Esco a "e 4i eto 333 333 333 333 III ; *it,oras 333 333 333 333 333 333 I( ; Herac ito6 333 333 333 333 333 333 ( ; *ar#D"es 333 333 333 333 333 (I ; E#p%"oe es 333 3333 333 333 333 (II ; Atenas Muanto Y Cu tura 333 333 (4 ; Anax,oras 333 333 333 333 333 UG ;Os Ato#istas 333 333 333 333 333 G ; *rot<,oras 333 333 333 333 333 333 333 333

*ARTE SE+UNDA SOCItATES6 *LATXO E ARISTOTELES Cap!tu o S@crates 333 333 333 333 333 333

GII ;A In0 u%nc a "e Esparta EF

333 333 G4 ;*ontes "as opini@es "e * ato

333

HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL

GI(;A Utopia "e * ato 3 333 333 333 333 G(;Teor a "as I"eias 33333 333 333 333 333 333 G(I ;Teoria * atnica "a I#orta i"a"e 333 333 G(II ; Cos#o,onia "e * ato 333 333 333 333 333 G(III ; Con&e2i#ento e *ercep2o e# * ato 333 GIG; 4eta0isica "e Aristte es 333 333 333 333 GG ; *tica "e Aristte es 333 333 333 333 333 m ;*o !tica "e Aristte es 333 3 333 333 333 333 mI ; L@,ica "e Aristte es 333 333 333 333 333 GGIII ;F!sica "e Arist?te es 333 333 333 333 333 G. ; 4aterntica e Astrono#ia +re,as *ri#iti$as *ARTE TERCI;>IRA LFSOFIA3 ANTI+A *OS;ARISTOT*LICA 333 33 EI\ EU\ ETd ER\ E\I EdE E_I

EQI IFE IF_ IEU IIE pitu o GG(;O 4un"o He enistico 333 333 333 333 333 333 333 333 333 IIU

GG(I ; C!nicos e C%pticos 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 IUI mII ; Epicuristas 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 ITE GG(III ; Esto cis#o 333 333 333 333 333 333 333 333 33 3 333 333 IRI GGIG; O I#p%rio Ro#ano e# Re a2o co# a Cu tura 333 333 333 I\_ GGG ; * otino LI(RO 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 I_F

SE+UNDO IQU tro"u2o

LOSOFIA CAT@LICA 333 333 333 333 333 333 333 33 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 ;;; 3 333 333 333 333 333 333 333 IQR *ARTE *RE4EIRA S *ADRES 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 UFE

Cap!tu o I; E$o u2o Re i,iosa "os ]u"eus II; Cristianis#o nos *ri#eiros Muatro S%cu os Doutores "a I,re'a 333 333 333 333 333 333 333 333 Santo A,ostin&o 333 333 333 333 333 UTE

333 333 333 333 333 333 333

UFU

333 333 333 3 3 UEd III; TrHs UI\ I( ; Fi oso0ia e Teo o,ia "e

E3 Fi oso0ia *ura 333 333 333 333 33 3 333 333 333 UTE II3 A Ci"a"e "e Deus 333 333 333 333 333 3E3 3E3 UTU III3 A Contro$%rsia *e a,iana 333 333 333 333 333 333 URE ( ; Os S%cu os ( e (I 333 333 333 333 3 3 333 333 333 URT (IkS3 Bento e +re,rio 4a,no 333 333 333 3 3 333 333 U\I INDICE *ARTE SE+UNDA OS ESCOLASTICOS

333 333

333 333 333 333 333 333 333 333

Cap!tu o (II ; o *apa"o na I"a"e O5scura (III ;]oo Escoto 333 333 333 333 333 333

Ix; Re0or#a Ec esi<stica no S%cu o 333 GI ;O S%cu o GII 333 333 333 333

GI 333 G; Cu tura e Fi oso0ia 4ao#etanas 333 333

Con0 ito "o I#p%rio e "o *apa"o 333 Surto "as Ci"a"es Lo#5ar"as 333 333 As Cru=a"as 333 333 333 333 333 333 Desen$o $i#ento "a Esco <stica 333 GII;O S%cu o GIII 333 333 333 333 333 333 GIII ;S3 To#<s "e A9uino 333 333 333 333 GI( ; Esco <sticos Franciscanos 333 333 333 G( ; Ec ipse "o *apa"o 333 333 333 333

LI(RO TERCEIRO FILOSOFIA 4ODERNA *A*ITF *RI4EIRA DO RENASCI4ENTO A HU4E Capitu o IkCaracter!sticas +erais 333 333 3 333 333 333 333 333 333 333 333 33 333 333 333 333

II ; O Renasci#ento Ita iano 333 333 333 III ; 4ac&ia$e i 333 333 333 333 333 333 I( ; Eras#us e 4ore 333 333 333 333 333 ( ; Re0or#a e Contra;Re0or#a 333 333 333 (I ;O Surto "a CiHncia 333 333 333 333 (II ; Francis Bacon 333 333 333 333 333 333 (III; O Le$iat&an "e Ho55es 333 333 333 IG ; Descartes 333 333 333 333 333 333 333 G ; Spino=a 333 333 333 333 333 333 333 GI ; Lei5ni= 333 333 333 333 333 333 333 GII ;Li5era is#o Fi os0ico 333 333 333 333 GIII ; Teoria "o Con&eci#ento6 "e Loc`e 333 GI( ; Fi oso0ia *o !tica "e Loc`e 333 333 333 A3 O principio "e &ere"itarie"a"e B3 Esta"o "e nature=a e ei natura C3 O contrato socia 333 333 333 D3 *roprie"a"e 333 333 333 333 _I HIST@RIA DA FILOSOFIA OCIDENTAL E3 C&e9ues e Ba an2as 333 333 333 333 333 333 333 R_R G( ; In0 u%ncia6 "y; Loc`e 33 3333 333 333 333 333 333 333 ;;; R__ G(I ; Ber`e e1 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 RQT G(II ; Hu#e 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 \FT *ARTE SE+UNDA 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 \Ed 333 333 \EQ

E ROUSSEAU ATI HO]E

ap!tu o G(4 ; O 4o$i#ento Ro#Antico

333 333 333 333 333 333 \Id GG ;

GIG ; Rousseau 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 Gant 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 3\TE;

A3 I"ea is#o a e#o e# ,era 333 333 333 333 333 333 \TE B3 Conspecto "a 0i oso0ia "e aant 333 333 333 333 333 \TU C3 Teoria aanteana "o Espa2o e Te#po 333 333 333 \RF Correntes Fi os0icas "o S%cu o GIG 333 333 333 333 333 333 \R\ mI ; He,e 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 \\R mII ; B1ron 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 \dQ GI( ; Sc&open&auer 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 \_R GG( ; Niet=sc&e 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 \QE mI ;Os Uti it<rios 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 dFU GG(II ; aar 4arx 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 dEE GG(III ; Ber,son 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 dEQ

GGIG ; .i ia# ]a#es 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 dU\ GGG ; ]o&n De/e1 333 333 333 333 333 333 333 333 333 333 33 dTU GGGI ; A Fi oso0ia "a An< ise L,ica 333 333 333 333 333 333 333 dRE Este i$ro 0oi contposto e i#presso na Tipo,ra0ia +UERRA6 [ (ISEU

Você também pode gostar