Você está na página 1de 9

PUC Minas - Pedagogia

Alfabetização e Letramento

1) O que é consciência fonológica?


a) Capacidade metalinguística que permite analisar e refletir, de forma consciente, sobre a
estrutura fonológica da linguagem oral (Cardoso-Martins, 1991; Gombert, 1991, 1993;
Kamhi & Catts, 1991 cit. por Smit, 2004; Lane & Pullen, 2004; Pestun, 2005; Morais, 1989
cit. por Freitas, 2004; Nascimento, 2009; Schuele & Boudreau, 2008; Sim-Sim, 1998;
Tunmer & Nesdale, 1985 cit. por Melo, 2006 )
b) A Consciência Fonológica envolve a capacidade de identificar, isolar, manipular, combinar
e segmentar mentalmente, e de forma deliberada, os segmentos fonológicos da
língua (Alves, Freitas & Costa, 2007; Bernthal & Bankson, 1998 cit. por Smit, 2004; Ehri,
1989; Lopes, 2004; Nascimento, 2009).
c) Esta competência compreende dois níveis: (Byrne & Fielding-Barnsley, 1989 cit. por
Nascimento, 2009)
- Consciência de que a língua falada pode ser segmentada em unidades distintas: a frase
pode ser segmentada em palavras, as palavras em sílabas e as sílabas em fonemas;
- Consciência de que estas unidades se podem repetir em diferentes palavras.
(Conceitos retirados de http://cfonologica.blogspot.com.br/ em 30 de junho de 2014).

2) Para entendermos um pouco mais sobre o tema, vamos conhecer o aparelho fonador e
as pregas (ou cordas) vocais:

Observação importante: consoantes sonoras e surdas dependem das cordas ou pregas


vocais.

1
3) Agora, vamos conhecer a tabela de símbolos fonéticos das consoantes do português

Oclusiva: Abertura na passagem de som, uma explosão

Africada: Começa com um chiado e termina com uma abertura (Fricativa -> Oclusiva)

Fricativa: Estreitamento da passagem de som, um chiado

Nasal: Parte do som sai pelo nariz

Tepe: Um “tapa”. Ex – caRa, aRabie

Vibrante: O Tepe várias vezes, não é muito usado. Ex – RRRRRonaldinho

Retroflexa: R caipira.

Lateral: Parte do som sai pelas laterais da boca. Ex – caLHa, Lápis

4) Abaixo, temos os sons consonantais do português. Aponte o articulador ativo e passivo


para cada um deles.

2
Som consonantal Articulador ativo Articulador passivo

3
[p] – pote, papai Lábio inferior Lábio superior
[b] – boi, barata Lábio inferior Lábio superior
[t] – tatu Língua Dente ou alvéolo
[d] – dado Língua (ápice ou lâmina da língua) Dente ou alvéolo
[k] –quero, casa, Língua (ou parte posterior da Véu Palatino
Kelly língua)
[g] – gato, guerra, Língua (ou parte posterior da Véu palatino
grito língua)
[tʃ] – tio, teatro Língua (ou parte anterior da língua) Alveopalatal
[dʒ] – dia, onde, Língua (ou parte anterior da língua) Alveopalatal
Diogo
[f] – farofa Lábio inferior Dentes incisivos superiores
[v] – Vera Lábio inferior Dentes incisivos superiores
[s] – Suzane, caça, Língua (ápice ou lâmina língua) Alvéolo ou dente
passo
[z] – zebra, mesmo Língua (ápice ou lâmina língua) Alvéolo ou dente
[ʃ] – chá, xingou Língua (ou parte anterior da língua) Alveopalatal
[ʒ] – jacaré, gente Língua (ou parte anterior da língua) Alveopalatal
[X]
[ɣ]
[h] rato, carta, carro Músculos da glote ou cordas vocais Músculos da glote ou cordas vocais
[ɦ] carga Músculos da glote ou cordas vocais Músculos da glote ou cordas vocais
[m] – meu, Maria Lábio inferior Lábio superior
[n] – neném, Nádia Língua (ápice ou lâmina da língua) Alvéolo ou dentes
[ɲ ] – minhoca Língua (parte medial da língua) Palato
[r] – cara, Arabie, Língua (ápice ou lâmina da língua) Alvéolo ou dentes
Larissa

[ɹ ] porta (Sul de Língua Alvéolo ou dentes - palato


Minas)
[l] – Larissa, Lívia Língua (ápice ou lâmina da língua) Alvéolo ou dentes
[λ] – palha, LH Língua (parte medial da língua) Palato

RESUMO: Quais são os articuladores ativos e passivos do português?

ARTICULADORES ATIVOS ARTICULADORES PASSIVOS


Lábio inferior, cordas vocais, língua e o véu Lábio superior, dentes, alvéolos, palato, véu
palatino em sons nasais palatino

6) Indique o(s) critério(s) de classificação que distingue(m) cada par de sons:

[p] – [b] fonação (ou vozeamento)

[f] – [v] fonação (ou vozeamento)

[t] – [k] local articulador

[k] – [g] fonação (ou vozeamento)

[f] – [z] local articulador e fonação (ou vozeamento)

[m] – [b] maneira articuladora

[v] – [b] local articulador e fonação (ou vozeamento) maneira articuladora

4
[n] – [d] maneira articuladora

7) Dê o símbolo correspondente aos sons resultantes da alteração do traço fornecido:

[z] passa a [surdo] [s] [s] passa a [palatal] [ʃ]

[b] passa a [surdo] [p] [f] passa a [sonoro] [v]

[b] passa a [nasal] [m] [d] passa a [nasal] [n]

[l] passa a [palatal] [λ] [g] passa a [surdo] [k]

8) Vejam as seguintes escritas: “escreveno” (para escrevendo), “tamei” (para também),


“fassoura” (para vassoura), “Patman” (para Batman), “cato” (para gato). Com base nas
diferenciações de critérios, indique o que ocorre nas escritas que desviam do padrão.

Para “escreveno” e “tamei”, os sons [d] e [b] passam a ser nasais, [n] e [m]. O [m] substitui o [b] pois
ambos são bilabiais e o [n] substitui o [d] pois ambos são alveodentais.
Para “fassoura”, “patman” e “cato”, houve uma substituição do som sonoro para o som surdo, uma
mudança de fonação. No entanto, os sons usados são articulados no mesmo lugar e da mesma maneira.

9) Veja a tabela de símbolos fonéticos das vogais do português

[ã]

[ῖ]

[ẽ]

[õ]

[ῦ]

5
ãῖẽõῦ

10) Faça a transcrição fonética das palavras abaixo, de acordo com seu idioleto.

Observar a sílaba tônica das palavras e marca-las

Ana Clara [‘ãna klara] Bianca [bi’ãka] Brida [‘brida]

Carolina [karo’li’na] Débora [‘dɛbora] Gabriel [gabri’ɛw]

Gabriela [gabri’ɛla] Giovanna Eduarda [ʒio’vãna edu’ahda] Isabela Matilde [iza’bɛla

ma’tʃdʒi]

Isabelly [iza’bɛli] Jaciara [ʒasi’ara] Júlia Louise [‘ʒulia lu’izi]

Jullia Samara [‘ʒulia sa'mara] Karina [ka’rῖna] Karla [‘kahla]

Letícia [le’tʃisia] Liliane [lili’ãni] Maria Clara [ma’ria ‘klara]

Mariana [mari’ãna] Mayara [mai’ara] Mikaelle [mika’ɛli]

Priscila [pri’sila] Rafael [hafa’el] Roberta [hɔ’bɛhta]

Sarah [´sara] Tamara [ta’mara] Tamyres [ta’miris]

Victória [vi’tɔria]

11) Reconheça: o que distingue cada uma das palavras de cada par?

Célebre e celebre - acentuação tônica

Manta e mata - nasalização

Pensão e pensam - acentuação tônica

Cáqui e caqui - acentuação tônica

Mancha e (ele) manja - fonação

12) Reconheça os sons representados pela letra x em:

exame /z/ exíguo /z/ exato /z/ enxada /ʃ /

oxido /ks/ axila /ks/ máximo /s/ axioma /ks/

tóxico /ks/ enxoval /ʃ / inexorável /ks/ rixa /ʃ /

6
13) Se o aluno, no início do processo da aquisição da escrita está calcado na fala, imagine como ele
escreveria o seguinte texto:

A BONEQUINHA DE LULU a bonekia di lulu


esa e a buneqia di lulu
ESTA É A BONEQUINHA DE LULU a bonekia di luku tei dois vistidos
A BONEQUINHA DE LULU TEM DOIS uu e vermelio e u otru e azu
VESTIDOS: lulu leva sua boneqia para pacia no parki
UM É VERMELHO E O OUTRO É AZUL. elas bricau nu iscuregado
LULU LEVA A SUA BONEQUINHA PARA
PASSEAR NO PARQUE,
ELAS BRINCAM NO ESCORREGADOR.

14) Dois falantes do português pronunciam a palavra “presidida” de modo distinto. Um usa a
oclusiva [d] e o outro usa a africada [d ʒ ]. Que explicação pode-se dar para tal situação?

Essa troca se dá em função de uma variação dialetal causada pela região (sotaque)

7
Quadro resumo com as classificações de Oliveira (2006) para “erros” de alfabetização

Classificação Exemplos

1) Escrita pré-alfabética mviaemba (= minha vizinha é muito boa);


amnaeboa (= a minha mãe é boa).

2) Escrita alfabética com correspondência m e n, p e q, b e d.


trocada por semelhança de traçado
3) Escrita alfabética com correspondência Sons surdos /sons sonoros à p/b; t/d; k/g; f/v,
trocada pela mudança de sons s/z; etc.

4) Violações das regras invariantes que - “m” antes de “p” e “b”.


controlam a representação de alguns
sons - “ão” em sílaba tônica e “AM” em sílaba átona.

- “e” em sílaba átona com som de “i”.

- “o” em sílaba átona com som de “u”.

- “g” antes de “e” e de “i” à gue e gui.

- “q” à qua, que, qui, quo.

- “RR” entre vogais com som de “erre” forte.

5) Violações da relação entre os sons e os “mais” à “mas”


grafemas por interferência das
características estruturais do dialeto do “deiz” à “dez”
aprendiz/ marca dialetal
6) Violação de formas dicionarizadas “açado”/ trese/ xamou/ caniu/ essessão/ geca

7) Violação na escrita de sequências de Nolago / casamarela à Juntura


palavras
Pro fessora à Cisão

Alguns outros problemas...


Classificação Exemplos
8) Tendência a escrever a sílaba canônica obijeto /peneu
CV
9) Monotongação Ouro à oro à não há previsão
Peixe à Pexe
Beijo à Bejo
Feira à Fera
Treino à Treno
Teima à Tema
Manteiga à Mantega
Caixa à Caxa
Mas não temos “pá”, para “pai”, “cá” para “cai”.
10) Ditongação canoa à canoua
boa à boua
11) Assimilação à NDO > NO Entendendo à entendeno (gerúndio enfático)
andando à andano
12) Hipercorreção Vou à vol
hoje à hontem
13) Dificuldade de marcar na escrita a Capo à campo; tato à tanto; nau à não
vogal nasal
14) Confusão, desconhecimento ou Nh, lh, ch
insegurança para lidar com dígrafos

8
15) Faça uma análise dos textos abaixo:

Texto 1: A xapezio vemelio foi leva dosi para vovó io lobumal kis cume ela ifoi para caza davovó e
come avovó e depoi aminina xego nacaza da vovó e axo qi ulobu mal era avovó e cume ela tamei.

Texto 2: O macaco maluco feis xixi no terero e a molhe falou não fais xixi no terero mais ele saio
corendo e pulou na arvre.

Texto 3: E ramaves o muvaza e o iscar brigou e o iscar matol o muvaz e o siba matol o iscar e imcontro o
timão e puba e les viverão felis parasenpre.

Texto 4: O zecachão

Numa manha morreu o senho zer foi iterado mais u filhu fi leva flores ele levatou du cacha e falou assim
não traga flores para mim si não vouti matar fali para todos u menino falou mai nigei aqureditou foi um
menino. O zecachão matou o menino.

Texto 5:

Férias animadas
A minha tia ligou para minha casa, para eu passar as férias na casa dela. Eu e minha irmã brincamo,
dançamo, e catamos, e minha prima najila e o meu primo glalcon. E foi bol ficar na casa dela. Eu qui vim
em bora porque eu estava com saldade da minha mãe e da minha vô de dos meus amigos e principalmente
do meu pai.

Texto 6:

As minhas férias

A viagem foi ate muito bom nas ganto clego la em são palu estavo juvento nos saíram de táxi para as
logia compronos muitas goizas roupas, bringuetos, bola e um bolo para o meu irmão eu taquei o bolo com
classe no roto dele porque ele fez isto comigo e o resto do dia foi tudo cluvoso.

Você também pode gostar