Você está na página 1de 169

-~".

'-. ~ .. !~ I I


DICCIONARIO

PORTUGUEZ - KIMBUNDU
COORDENADO

POR • • ...

J. Pereira do Nascimento~.-
MEDICO DA ARMADA REAL
EXPI-ORAI>OR • NATVRALISTA

-+-

HUILLA

,'YPOG RAPHIA DA MISSAO


1003

Digitl.'d by Goosle
r; ,...., q:;:
.;0' ,:':7. ....... ?J'.
d
0
c-;-
,FInr. C'
®on~::;
tt·
r.e:ro
,;{fn&onio )Juar&e '!famada r£ur&o
,;{fn&ifJo ~o('ernado.~ ~e!"at da '{lrooinaia de ,;lfnfJota

r;;on~afJrande c dediaando cs&c &rabalho a 1/. aumpro %8. 01

urn duplo deoer: de fJra~id aa por &er-me 1/. %8. indiaado ao 01

~ooerno de j3. rgz. para 0 desempe:7.ho do aargo que por tonfJos


e proJei&oso~ ann os para as saicnaias nabraes fora oaaupado
peto g,abio na&uralis&a ,;lfnahie&a c de admira;ao peta form:z
brilhanbc aome 1/. %8." ~e houc..'C na adminis&ra;ao superior
de~&c: prooinaia:, fJoocrr..:zndo.-a aom :Uu~&ra;ao, eaonomia e
prooc:te.

;'
J' ~
'17 .
cremer .....J 0 TTl" •
~,a~(J!men~o
PREFACIO
_.~-

Na tgerie dos trabalhos antigos e modernos sobre 0 kimbundu,


lingua do antigo reino de Angola, havia uma lacuna, a falta de um
diccionario, com 0 qual podessem os europeus fazer apprendizagem
do dialecto mais importante da Provincia de Angola. Temos uma opti-
ma grammatica do distincto philologo Heli Chatelain, abrangendo e
compendiando tod~ 0 vasto material accumulado pelos antigos e me-
thodisando-o segundo as normas da moderna philologia. Ha uma
c. Cartilha Racional ~ para apprender a leI' 0 Kimbundu, urn diccionario
kimbundu-portuguez para uso dos nativos de Angola e a 4. Philosophia
Popular em proverbios angolenses. de Cordeiro da Matta; faltava,
porem, 0 dicdonario portuguez-kimbundu para os ellropeus apprende-
rem a lingua indigena. E este 0 trabalho que apl'esentamos aos estu-
diosos das cousas da Africa, convencido de que prestamos urn born
servil;o aos negociantes, agricultores~ fnnccionarios publicos, missio-
narios I militares, etc., que mais ou menos teem de viver em contacto
com os indigenas.
N3:o precisamos justificar as razoes que nos moveram a empre-
hender este trabalho. Ellas estao na mente de quantos se dedicam ao
progresso das nossas colonias. Era preciso, fizemol-o, inspirado na
mesma ordem de ideas que nos levaram em 1894 a publicaI' 0 nosso
primeiro trabalho sobre linguas africanas a Grammatica do Umbundu,
dialecto dos sel'tOes de Benguella .
Para correspondel' ao convite da patriotica Commissao organisa-
dora do primeiro Congresso Colonial Portuguez, sob os auspicios da
benemerita Sociedade de Geographia de Lisboa, demo-nos pressa ern
VI I'UEFACIO

eool'uenal' ('sle tt'abalho, pal'a () qual collegiamos material, desde que


assumimos 0 cal'go de explomdor naturalista da Provincia de Angola,
que nos foi confiado pOl' morte do sabio zoologo Jose de Anchieta .
POl' moth'os alheios a nossa yontade nao foi 0 manuscripto entregue
A l'ommissao do Coogresso pam, ser publicado nos seus boletins.
Dos eriticos esperarnos :l mesma benevolencia com que acolheram
{) 110880 primeiro trabalho sabre linguistica africana .

"lossam('d('~, 4 de Maio de 100:3 .

.I. Pereira do Nascimento


Medico da armada real
EXl'lorador natnralista em Angola
PARTE PRIMEIRA

PRELIMINARES

Orthographia
Sendo estetrabalho urn subsidio para.o estlldo do kimbulldu, con-
jugado CCJm os trabalhos de Chatelain (Gl'ammatica elemental' do
kimbundu) e Cordeiro da Matta (Diccionario Kimbundu-Portuguez),
seguimos 0 mesmo methodo orthographico d'estes auctores, que e
iambem 0 que adoptamos em a nossa Grammatica e Diccionario do
Umbundu( lingua dos sertoes de Benguella), ditferindo apenas de
Chatelain em usarmos Db, ond~ elle usa ni e outros auctores n'1'
(i e y semi-vog-aes).
o alphabeto do kimbundu compOe-se de vogaes e consoantes .
As vogaes sao: a, e, i, 0, u, como em portuguez, com a ditfe-
renc;a que e e 0, quando ftnaes, nao sao mudos, soam como nas
linguas hespanhola e italiana, entre e e e, 6 e 6.
A uniiio de dois sons vogaes em urn s6, formando diphtongo, nao
se da., Ha, porem, combina<;oes que produzem sons como os diphton-
gos, OU pol' absorpc;iio de uma das vogaes, ou pOI' contracc;ao de
ambas, ou pela rapidez da pronuncia. E"tas modiftcac;oes sao as se-
gnintes:
a mais a igual a
a • e. • e ou ae.
a • I · e ou 81
a • 0 • 0 ou a
a • u • 0, au ou a
e outras que indicaremos no decurso d'este livro.
VIII PARTE PRIMEIH.\ - PHELIMINARES

Na pronuncia mpida e ante vogal : i. }<~x: pange ami: pangiami.


}<};tas altera<:oes diio-se no cncontro de palavras contiguas e oao
entre as vogaes componentes da mesma palavra.
As combinar;oes vogaes au, ai, eu, oi, ou, etc. contam-se por
duas syllabas, ainda que na pronuncia rapida soem como diphtongos.
Quando sao fillaes. tcm a accento tonico na penultima vogal. Ex:
rikau, sai; sendo seguidas de consoantes tern 0 accento na ultima
vogal. Ex: kuhauka.
i e u, antes de Yogal. sao semi-vogaes, como em ala, agua e
tern 0 mesmo yalor do yew dos inglezes.
As consoalltes dividem-se ern simples, nazaladas e compostas.
Simples: h, f, j, p, v (no principia das palavra.s) h, k, I, m, n,
r, s, t, x, z.
h e scmpre aspirado.
k substitue q e c. Ex: kita : quita, kala: cala.
men nao nazalisam a vagal an tecedente, mas sim a Yogal
au consoante immediata. Ex: ambula : a-mhu-Ia. Representam 0
80m nazal; m usa-se ;'lntes das labiaes h, p, v, e f, (no sertao), n
antes dos dentaes d, j, z e da gutllll'al g.
r (nullca scm j) e sempre hra.ndo; approxima-se do som do
I; no sertao soa como d com approxima<;ao para 0 r brando .
stem 0 yalor de ~ e nunca de z. Ex: kusanesa : ku~-
n~a.

x substitue ch. Ex: ixi : ichi.


Nazaladas: mh, mp, mv e mf ( no sertao) nd, ng, DJ. 1lZ.
g e scmpre duro e nazal: nge : ngue, ngi : ngui. Ex:
tangela: tanguela.
Compostas: nh com 0 mesmo sam que tern na lingua portugueza,
como Ilas palavr~s: vinho, manha; substitue ni e ny dos auctores
inglezes e gn dos francezes. Ex: menia ou menya : menha.
As palavras come~am pOl' vogaes ou consoantes, mas terminam
sempre pOl' vogae~.
Nao ha consoantes dobradas, nem podem estar juntas duas conso-
antes diversas, a nao ser men antes das labiaes h, f, p, v, <las
dentaes d, j, • e da guttural g.
PARTE PRIMEIRA - PRELIMINARES IX

As palavr-as sao geralmenoo polysyllabicas e 0 accento tonioo


cae em regra sobre a penultima syllaba. Ex: amhata : amhata.

Prefixos
Em kimbundu, como em todas as linguas do grupo bantu, a.s
palavras comp6em-se de pretlxos, radicaes e sutflxos. Os primeh'os
formam a chave da construcc;iio da lingua, pois n'elles se baseia (\
classiflr..ac:.ao e divisao das palavras e a coneordancia das partes da
orac;ao (I).
o substantivo mulume, homern, comp<'>e-se do prefixo mu e
do radicallume; no plural faz alume, homen.~, mudando 0 pl'ctlxo
singular mu em a. Todos os Ilomes representativos de .~eres anima-
dos, caracterisados no singular pelo pretlxo mu (arao 0 plural mudan-
do 0 mu em a e, como os nomes que tern estes pretixos indici.lm
entes racionae.~, pessoas, conclue-se que os nomes precedidos dos
pretlxos mu-a, grupam-se em uma classe, cuja caracteristica e indi-
cada pelos seus prefixos.
o substantivo rUonga, prato, decompoe-se no pretlxo classitl-
cador ri e no radicallonga. 0 plural e malonga, em queappal'ece 0
mesmo radical, mas variou 0 pretlxo que de ri mudou em mao Todos
08 nomes, cujo pretlxo singular e ri, fazem 0 plural com 0 pretlxo
mao Grupam-se, pois, estes nomes em uma nova classe indicada pelos
prefixos ri - ma.
E assim para outras classes, cada uma das quaes tern os sellS
prefhos proprios. D'oude se conclue que os pretlxos grupam os subs-
tantivos em classes, marcam-Ihes 0 numero e indicam a sua COIl£or-
dancia com os attributos. como veremos.
Os pretlxos dividem-se em duas cathegorias:
1. a Os que entram na f(lrm;l(,;~lo dos nomes. sao os prejixos 110m i-
naes, que indicam a classe e 0 numero dOB substantivos.
2. a Os que marcam a concordancia entre os substantivos e os seus

! I) V. Gl'lImmatiea do umbundu, do auctor. Impl"!nsa Nacional de Liaboa IllIM.


x PARTE PRlMEmA - PHEI.IMINARES

altributos: \'crbos, adjecti\'os, etc., tomando 0 logar dos nomes. SilO


os prefi;cos conco/'elaates Olt p/'onominaes, que derivam dos primei-
ros.
PREFIXOS NOMINAES

Os prefixos em uso nas principacs Jinguas do grupo Bantu


derivam de uma lingua primitiva que, segnndo as investigal;oos do
sabio philologo africilnista Torrend ( ( ), e actnalmente representada
na sua maior pureza pelo Tonga (t).
Damos a seric dos prefixos primitivos conservados na lingua
Tonga e os cOrl'espondcntes em uso no kimbundu.
. Tonga Kimhundu
sing. - pl. sing. - pl.
1." classe-Scres aI/iII/ados. .. mu - ba '. mu - a
2." » -Seresil1l1l1imados • . mu-mi mu-mi
3." » -Instrum 'il{OS, elt..: . , . chi - zi ki - i
4." » -Objdclos d! fJrandt.·;a (1) i - ma., ri - ma
5." » - Te"mos abstntetos .. bu - ma u - ma (u) .
6.- » -Objectos.d! e.rtm.wio Iu - (z) in lu _. ma(lu) eji (no s,'rliio)
7." » -Termos tlb~trllctos carece tu - ma (tu)
8.- » -Tamos l','rbaes ku- ma ku-ma (ku)
9." » -Anima~s, P.tc in -( z) in - -ji
10.&» -Dimt"rlllitivos•. ....•ka-tu ka-tu

D'onde se ve que os preflxos do kimbunuu sao, com ligeiras alte-


ral;oos, os mesmos da lingua primitiva. accresccndo-lhes uma classe
(7." ) com urn pequeno lJumero de tcrmos ubstractos.

PREFIXOS CONCORDANTES OU PRONOMINAES

A cada preftxo nominal corrcsponde um prcfixo pronominal ou


concordante, que ser\'e para indicar a concordancia dos nomes com
os seus attributos: nomes, pl"Onomes, \'erbos, adjecti\'os, etc., occupan-

(1) A Comparali,'e Grammar of the South Alrican Bantu Lan,guage -1891.


(l! I Os ba·ton~a est.lo eslalJclecido~ na parLe eentral da Afrl~a, DO &UiUIo formado peloa
riOli Z&mbeze e Kafllellll' .
PARTE PRIMEIRA - PRELIMINAHES XI

do 0 logar' dos nomes. Estes prefixos derivam dos lwminaes ou dos


primitivos com alteraC;Des mais ou mellos sellsiveis, como se reco-
uhece na tabella segllinte:
Prefixos nominaes. Prefixos concordantes.
sing. - pl. sing. - pl.
1." cla~s9 . mu - a .. . ... u-a
2." mu - mi. .... u - i
a.a ki - i ... . ki-i
4." ... .ri-ma. . .ri-ma
5. a ... • u - mau . . . . . , . . . . u - mil.

G.' . .. lu - malu . . . lu - ma
7. a • •. tu - matu tu - ma
8." .. . .. ku - maku ku - ma
!:l.a carece - Jl . . . . . . . . . . i - ji
10.' ka - tu ka - tu
Nos exemplos seguintes recollhece-se a relac;ao entre os prefixos
7Wminaes e concordantes, as func<{6es d'estes na representaf;ao dos
Homes e a sua concordancia com os attriblltos da oraf;ao:
Ki-kele ki-moxi ki-ene ki-abolesa hama. (prov.)
o canu,o tile '"" ell~ me,mo ,/Ie (u: apodrecer cem
Um so caCttSSO fazaporirecer wn cento.
o lu-kuaku lu-bana ki lu-nangenene mu'mbia lu-beka ifuba (prOl:.)
A mao tlla <t-.. quando ella d~mOJ'Ou na paMlla ella Ira: 0"0'
A milo que dd, quando demora lUI panella, ll'a; o.'>sos.
I-mbua i-boza ki i-Illmata. (prov.)
CGo ,/le lad,.a ,,00 elle morr/e
Gao que ladra niio mOl'df'.
o mu-ezu u-a muariakimi a-u-slinga ni ndunge.
A ba"ba tlla de "n' ulho ,Ilea a puxan' COni Ileilo
As barbas rIl' 1I111 velho pu;)~am-sc COlli geito.

CLASSIFICAQAO
Numero Concordancia
De accOI'do com 0 methodo adoptado pOl' Chatelain, dividimos os
8ubstanth'os em dez classes, segundo a forma dos seus prefixos /10-
XII PARTE PRIMEIRA - PRELIMINARES

minaes. Para cada classe damos um exemplo de concordancia de


mil nome com 11m adjectivo e outro de concordancia com outro nome
por meio do !/enili'Vo, que se forma antepondo os prefixos concor-
(}anles das classes dos nomes dos objectos possuidos a particula a _

CL.4.SSB I
Comprehende os nomes de enle.~ racionaes, pessoas.

Prefrxos nonrlnaes
siug. mu- pl. a-
mulu, atu,
pessoa. pessoas.

Prefixos concordantes
u- a-
mubika uetu, abik' ami,
nosso e.~cral:o. rnel/.~ eSC1'avos.

Genitivo
ua a (a mais a : • )
mularn bi ua kuku, alambi a kuku,
o co;inheirv do avo. 0,' cozinJ,ei,'os do avo.
CLASSB II
Comprehende os nomes de entes inanimados, COllsas.
Abrange quasi todos os nomes de a1l:ores e plantas.
Prefrxos noDainaes
sing. mu- pl. mi-
mukolo, mikolo,
corda. ('ordas.

Prefrxos concordantes
u- i-
mukolo uami, mikolo iami,
rninlw corda. minhas cordas.
PARTE PRIMEIRA - Pln:LIMINARES XIII

Genitivo
ua ia
. :mukolo ua ulungu, mikolo ia ulungu,
a corda da canoa. as cordas da canoa.

CLASSJ:: III
-eo~prehellde names de pessoas e animaes e os angmentativos.
Prefixos nominaes
sing. ki- pl. i-
kinama, inama,
perna. pt1-naS.

Prefixos concordantes
ki- i-
Jdnama kiami, inama iami,
minha perna. minhas pernas.
Genitivo
kia ia
ldnama kia ngom be, inama ia ngombe,
a perna do boi. a.If pernas do boi.

Augmentativos. (I)
kihatu, ibatu,
'mulhel'ona. mulheronas.

CLASSE IV
Prefixos nominaes
sing. ri- pl. ma-
rilonga, malonga,
pratu. pratos.

Cl)l'. Grammatica de Chatelain.


XIV PAInE PRIMEIRA - I'RELIMINARES

Prefixos concordantes

ri- ma-
rilonga riami, malonga mami, (I'onll'. de maami)'
o meu p1"atu. OS meltS p,'ato.li.

Genitivo
ria ma (I'o/ltr. demo)
rilonga ria mulambi, malonga ma mulambi,
o prato do cosinheiro. OS pratos do cosinheiro.

N'esta classe e fl'equente desapparecer 0 prefixo nominal do sin-


gular, quando 0 nome esta ligado ao attributo pelo prefixo concordan-
teo Ex:
kamba riami, meu amigo: rikamba riami.

Alguns nomes d'esta classe tern 0 plural irregular; em vez da subs-·


titui~ do prefixo do singular pelo do plural, da-se a addi~ do se-·
guudo ao primeiro. Ex:
sing. rimi, lingua. pl. marimi, tingnas.

CLASSE V
Prefixos nominaes
sing. u- pl. mau-
N'esta classe nao ha substitui~o de prefixos, mas sim a addi~
do prefixQ plural ao singular. AqueUe pode contrair-se em mo (a.
roais u : 0)
uta, mauta ou mota,
arma. armas.

Prefixos concordantes
u- ma-
uta uetu, mauta metu, (a mais e : e)
nossa arma. nossas armas.
PARTE PRI~EIRA - PRELIMI:".\HES xv

Genitivo
ua ma ( a JII:\is a : a )
ula ua rnukongo , mauta ma rnukongo.
a m'uln do earadol'. as (l'l'lI'Ias do cararlor.

Esta classe comprehende urn pequeno nurnero lie subslantiros e


:abrange os nom,'s abstractos que significam a qUIllidade cal'acte-
:risUm ou olfi<;io el'1 ente repl'esentado pelo termo concreto de que
-d.eriva 0 abstracto, os quaes, pela maior parte nao teem plural. Ex:
uhaxi, doen~a, deriva de haxi, dOfmtf'.

CLASSH VI

Prefixos nominaes
sin!!. lu- pl. malu-
lumbn, malumbu,
Jnaro. "/lluros.

Prefixos concordantes
lu- ma-
lum btl luetu , malulllbu metn.
(I lIVS,~O 111 111'0. os nossos 1111l1'OS.

Genitivo

lull. ma
lumbu lua'nzo, malumbu ma'nzo,
o muro da casa. os murvs da casa.

N'esla classe, como na V ha addi~o lie preflxos no plural, Com-


prehende 11m lirnitado Humero de substantivos. Os nomes que derivam
.de urn collecti\"O e indicam um objecto unieo, pertellcem a esta classe,
mas 0 pluml pertence a classe I X. Ex:
lundemba, cabello. jindernba, cabellv.'!.
XVI PARTE PRIMEURA -- PRELIMINARES

CL.4SSE VII
I'refutoa l10minaea
sing. tu- pl. matu-
tubia, matubia,
fogo. fogos.
Prefizoa col1cordantea
tu- ma-
tubia tuetu, matubia metu ,
a nosso fogo. as no.~os (ogos.
Genltivo
tua ma (a mais a : a)t
tubia tua mulambi, matubia. ma mulambi,
o fogo do cosinhei1·0. us fogos do cosinheiro.
Comprehende urn limitadissimo Dumero de termos. Como nas cla88e8'
V e VI 0 plura.l e formado pela addi~o da syllaba ma ao pre1lx<>
singular. Alguns Domes que come<:am pela syllaba tu. pertencem a
classe IX. gx: tulu, peito. -- jitulu, peitos. N'este e n'outros casas.
a primeira syllaba nao e prefixo, faz parte do radical.

CLASSB VIII
Prefixoa l10minaea
sing. ku- pl. maku-
kuria, makuria,
cvmida. comidas.
Quasi todos os nomes d'esta classe sao nomes verhaes ou infinitivos~
Poucos admittem plural.
Prefixos cOl1cordantea
ku- ma-
kuria kuami, makuria mami,
minha camilla. minhas comida.~.

'
. "
PARTE PRIMEIRA - PRELIMINARES XVII

Genitivo

kua ma
kuria kuu ngamba, makuda ma jingamba,
a comida do carregadol'. as comidas do.~ Ca1 "1'(!.qadm'l'.'i .

CLASSB IX

Comprehende grande numem de nomes de pessoa.'i, COllsas e (/Ili-

-m.aes e as palavras estrangeiras.

Prefixos nominaes

sing. nOo tem. pi, ji-


hoji, jihoji,
leii'o. leoes.
kabalu, jikabalu,
cavallo. cava/los.

Prefixosconcordantes
i- ji- .
inzo iami, jinzo j'ami, (COtIlr. fl~ jia)
minha casa. minhas casas.

Genitivo

ia j'a (et>nll·. l~ jia )


inzo ia mundele, jinzo ja mundele,
a casa do lJranco. as casas do branco.

No plural d'esta classe pode omittir-se 0 prefixo nominal, quaudo


lie segue 0 prefixo concordante ou 0 genitivo. Ex:
ndandu ja mundcle, os parentes do bmnco : jindandu ja munocle.

CLA8SE X
Q>mprehende os diminuitivos.
XVI PARTE PRIMEuu. - PRELIMINARES

CLA.SSE VII
Prefixo. Dominae.
sing. tu- pl. matu-
tubia, matubia,
fogo. fogos.
Prefb:o. coDcordante.
tu- ma-
tubia tuetu, matubia meLU ,
o nosso fogo. os nossos (ogos.
GeDltivo
tua ma (a maiB a : a)'
tubia tua mulambi, matubia ma mulambi,
o fogo do cosinhei1·0. us fogos do cosinheiro.
Comprehende um limitadissimo numero de termos. Como nas classes
V e VI 0 plural e formado pela addi~ da syllaba ma ao pretixo
singular. Alguns nomes que come<:am pela syllaba tu. pertencem a
c1asse IX. J<;x: tulu, peito. - jitulu, peitos. N'este e n'outros casos.
a primeira syllaba nlio e prefixo, faz parte do radical.

CLASSB VIII
Prefixo. DOminae.
sing. ku- pl. maku-
kuria. makuria,
comida. cnmidas.
Quasi todos os nomes d'esta clasge sao nomes verlJaes ou infinitivos.
Poucos admittem plural.
Prefixo. cODcordante.
ku- ma-
kuria kuami, makuria mami,
minha comida. minhas comidas.
PARTE PRIMEIRA - PRELUIINAHES XVII

GeDitivo

kua ma
kuria kua ngamba, makul'ia ma jillgamba,
a comida do cat'J'egadoJ'. as comidas do.r; ca1·'re.qad01·/~s.

CLASSB IX

Comprehende grande numero de nomes de pessoas, COllsas e fllli-

maes e as palavras estrangeiras.

Prefixos Dommaes

sing. niio tem. pl. ji-


hoji, jihoji.
leao. leiJes.
kabalu, jikabalu,
cavallo. (~a1Jallos,

Prefixos cODcordantes
i- ji- .
inzo iami, jinzo j'ami, (COttlr, II. jia )
minha casa. minhas casas.

GeDitivo

ia j'a (COIIII', It. jia )


inzo ia mundele, jinzo ja mundele,
a casa do h-ranco. as casas do branco.

No plural d'esta classe pode omittir-se 0 prefixo nominal, qualldo


sa segue 0 prefixo concordanle ou 0 genitivo. Ex:
ndandu ja mUlldele, os pal'entes do branco : jindandu ja mundelr.

CLASSE X
Comprehende os diminuitivos.
XVIII PARTE PRIMEIRA - PRELIMINARES

Prefixos nonrlnaes
~in!J. ka- pl. tu-
kahoji, tuhoji,
leii"usinlw. leoesinhos.
kamubika, tuabika,
e:w1'av(lsinho. escravosinhos.

Prefixos concordantes
sin.q. ka- pl. tu-
ka'llzo kami, (a ml\is a: a) tu'nzo tuami,
minh rr casinha. minhas casinhas.
Genitivo
ka (amais. :a) tua
ka'm:o ka mukongo, tu'nzo tua mukongo,
a c{l.~inlw do /'rrrador. as casinhas do ca{Jador.
Pertoneem a esLu elasse os nomes que representam 0 agenle da
ac{Jao exprcssa pelo verbo, prefixando ka ao radical verbal, e as
alcuuhas e uomes pl'Oprios. Ex:
kabila, pastor, deriva de ku-bila, pastar.
kalundemba, (I homem da cllbelleim, deriva de lundemba, cabello.
Na forma,uo dos diminuitivos obsen"u-se que em alguns nomes ha
apenas addi('ilo dos prefixos ua classc X, conservando os nomes os
prefixos das suas classes; n'outros casos desapparecem estes, sendo
substituidos pelos da c1asse X. Ex:
ritari, pedro, karitari, ]Jedrinha. - malm"i, pedra.<;, tu-
malad, pedrinhas.
muhalll, 111 nllter, kahatu, mulhazinha. - ahatn. mulheres,
tuhatu. mullle7'zinhas.
BIBLI06RAPHIA
-.;.-

TORREND, A Comparative Grammar o( tltl' South-A(rican


Bantu Languages, 1891.
BLEEK, Comparative Grammar o( the South·A(rican Lan-
guages, 1885.
HELl CHATELAIN, Grammatica Elementar do Kimlmndll,
1889.
CORDEIRO DA MATTA, Ensaio de Diccionm'w Kimlmndu-Por-
tuguez, 1893.
- - Philosophia Popular em Proverbio.<; ;If'';canos. 1891.
SATURNINO DE SOUSA E OLIVEIRA e MANOI<:L DE CASTRO
FRANCINA, Elementos Gmmmaticaes da Lingua Mbundu, 1864.
HENRIQUE A. D. DE CARVALHO, Methodo Pratico para {al-
lar a Lingua da Lunda, lfj(}().
Fr. JACINTHO BRUSCIOTTO DE VETRALLA, Regras para
mais tacil inteltigencia do dilficil idioma do Con.qo, reduzidas d
forma de Grammatica e traduziaas do latim pelo B!..<;po de Angola
e Congo, D. ANTONIO THOMAZ DA SILVA LEITAO E CASTRO,
1886.
Fr. BERNARDO MARIA DE CANNECATTIM, Diccionarw dll
Lingua Bunda au Angolense, 18U4.
Collec¢o de Observar;oes Grammaticaes sobre a Lingua
Bunda, 1805.
J. PEREIRA DO NASCIMENTO, lfmmmatica do Urnbundu,
1894.
ERNESTO LECOMTE, Methodo Pratico da Lingua Mbunda,
1897.
PADRES DA MISsAo DA HUILLA, DicciOllario Portugue;-Oltt-
nyaneka, 1896.
CAPELLO E IVENS, Vocabulario Mbunda in « De Benguella as
TelTas de Iacca .. , 1881.
SERPA PINTO, Vocabulm'w in « Conw eu atravesse£ a .4.(t·ica .. ,
1881.
A. F. NOGUEIRA, 0 Lunkumbi. dialecto do fp"'llpo mbuudu.
que se (alia no interior de Mossamedes, 188.5.
STOVER, Observations upon tlte Grammatical structure and
'use o{ the Umbundu, Q1' the Language o( the inhabitants o{ Ra;-
lundu and Bihe, 1885.
SAUDERS AND FAY, Vocabulary o{ the UmlJltndu Lan.quol/",
1885.
ALEXANDRE VISSEQ, Diccionnaire Fiot-Fra1lrais, 1890.
Abreviaturas
-+-

alJ'l-et· . - abreviatura. num. - numeral.


adj. - adjectivo. pess, - pessoal.
adv. - adverbio. pl. plural. -
aport. - aportuguezado. pree. - precedido.
art. - artigo. pref - preftxo.
cl. - classe. prep. - preposi~o.
cone. - concordancia, concordante. pron. - pronome.
conj. - colljunc(:ao. provo - proverbio.
cont,'. - contracc:ao. • (8) - no sermo.
demonst. - demollsll·alh·o. S. - substantivo.
f. c. - forma causalh·a. sin.q. - singular.
f. 1'. - forma relaliva. V. - veja.
gen. - genilivo. t:. - verba.
interj. - intel'jei<;ao. V. a. - verba activo.
(L) - em Loallda. v. n. - verba neutr'o.
lilt. - litteral. V. q. - verboqualitlcavo.
loco adl'. - 10cUl;lio adverbial. v. 1'. - verba retlexo.
loco cvnj. - locuc:iio conjunctiva.
loco prep.- locUl;ao prepositim.
ft. p. - nome proprio.

o numero romano indica a classe a que pertence 0 substantivo.


PARTE II.
Abreviaturas
-+-

ab'rm:. - abl'eviatura. num. - numeral,


adj, - adjectivo. pess. - pessoal.
adv. - ad,·erbio. pl. - plural.
aport. - aportuguezado. pree, - precedido.
art. - artigo. pref. - preflxo.
cl. - classe. prep. - preposic;ao.
cone. - concordancia, concordante. pron. - pronome.
oonj. - conjunc<;ao. provo - proverbio.
contI'. - contrac,ao. • (8) - no sertao.
demonst. - demollstmtivo. s. - substantivo.
f. r. - forma causath·a. sin.q. - singular.
f. 1'. - forma relati\'a. V. - veja.
gen. - genitivo. 1:. - verbo.
inter}. - intel'jei<;ao. v. a. - verbo activo.
(L) - em LOilnda. 1:. n. - verbo neutl'o.
lilt. - littera.l. v. q. - verbo qualiflcavo.
loco adl'. - locu~10 adverbial. v. 1'. - verbo reflexo.
loco conj. - locu~ao conjunctiva.
loco prep.- locu~o prepositim.
fl. p. - nome propl'io.

o numero romano indica. a c1asse a que perl.ence 0 substantivo.


PARTE II.
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
~.
DICCIONARIO

PORTUGUEZ - KIMBUNDU
A

°
A, art., o. A nlulher, muhatu; ria ngene, entre estranhos).
°
as mulheres, ahatu. Viver ao -, -kala ou -xala mu-
A' prep., mu, bu, ku, kua, kuala, riangene. 111eu pae morreu,
ni. Vamos a fita caza, etu tuo- vivo ao - , tat'etu uafn, ngala
loia ku bata !"ie. it mi/l/. a ti, muriangene.
a elle, etc., kllal'erne, kual'eie, ABANO, s., kibukirilu, III.
kua muelle. E~ta co usa (; e,qual ABARcAR, v. a., -kungula.
d quella, 0 killl'cki kiasokela ni ABARROTAR-SE, v. 1'., -ri-banda.
kina. Junto a mim, junto a ABATER (0 prero), v. a., -batela,
nds, okuami. okuetll. (aport) .
.ABAFAR, t'. a., - futa; - fulumika. ABCESSO, S., kijimbu, III. (do v.
Fazer -, f. c., - futisa. -se, -jimba, inchar); rimbu, IV.,
v.l'., -ri-futa. , (pl. marimbu).
ABAHuLADO, A., adj., kikullda, III. ABELHA, S., nhoki, IX.
Pessoa de costas abahllladas, ABERTA~IENTE, adv., pama; mu-
mukua-kikunda, I. angatata (do v. -muangana. es-
ABAIXAR, v. a., -betama; -ll\ltama. cancarm').
Fazer -, f. C., -betamesa.-se, ABERTO, A., (ser, estar, ficar) ,
v. r., -bolama; -betama; -fuka- v. n., -pengula; -jikuka; papu-
mana; - butamana; - blltalala . muka.
Fazel' -se, f. c., - bolamesa. ABERTURA, s.. muelu, II.
ABANAR, v. a .. -buka. EUe aha- ABJURAR, v. a., -bulula.
nou 0 nosso fo,qo, muene nabu- ABOBORA, S., rinhangua, IV. -
°
kile tubia tuetu. Faze/"-, f. pequena, karinhangua, X. Es-
c., -bukisa. Estttr a -. -buki- pecies de-, ritanga IV.; rita-
rila. Andar a - a f!aberfl, ngasese IV. Cahera de -, ki-
-bukujuka. -se, v.r., -!"i-buka. kozo, III. Folhas de -, mne-
ABANAR, v. n., (niio esta1' firme), ngeleka, II.
-tingita; -Iokosa. ABONO, S., musungu, II. Pedir
ABANDoNAR, v. a., -eha; -xa; -xi- -,·ta musungu.
sa; -lembua. ABORRECER, v. a., kuma. -se, v.
ABANDONO, (ao), muriangene, (mu r., -ri-kuma.
ABO 2- ACI

ABoRRECIMENTo, s., ukuma, V. ABYSMO, S., mukiukuluku, II.


ABORTAR, v. a., -seluka; -selula. ACABAR, v. a., -zuba; -jila; -nzu--
ABORTO, s., kiselu, III; kifu, III. nzumuna. Fazer -, f. c., -zu-
ABRAl;AR, v. a., -bubala; -00 ou bisa.
-bana kandandu, (lilt. dar a- - , v. n., -bua. Fazer-, f. c.,.
brayo). -Sf!, V. 1'., -ri-bubala; -buisa.
-ri-baoa kandandu. ACALENTAH, v. a., -lela; -baba.
ABRAl;o, s., kandandu, X. ACAMPA:lLENTO, S., fundu. IX.
ABRANDAR, v, a., -beleketa. ACAMPAR, v. n., -ta fundu (litt •.
ABREVIAR, v. a., -lenguluka. pOl' acampmnento).
ABRILHANTAR, v. a., -benhesa( l- ACANHADO, A., (ser, estar, ficar),
c. de -benha, luzir). v. q , -suna.
ABRIR, v. a., -jikula; papumuna. ACARICIAR, v. a., -lela; -zenza.
Abri as port as, jikulenu 0 ma- ACA UTELLAR, v. a., -aluka. -se,
bitu. Fazer-, {. c., -jikuisa. - v. r .. -ri-aluka; -kala oi masu--
a ou para, f. r., -jikuila . Etles nga (liU. estm' com cautella).
abriram-me a porta, a-ngi-ji- ACCEITAR, v. a., -xikana. Fazer'
kuirile 0 ribilu. - frequ.ente- -, f. c., -xikanesa.
mente, -jikujula. EliI'. abriu ACCENDER,V. a., -uika. Accende
{requenternente a nossa porta, 0 fogo, uika 0 tubia. Mandar
muene uajikujula 0 ribitu rietu'l - , f. c., -uikisa.
-se, v. '"., -ri-jikula; -ri-papu- ACCRESCENTAR, v. a.. -bandekeja;
muna. -se (requentemente" -bandekeza; -bandekela.
-ri-jikujula. -se, v. n., (ficar ACCRESCIMO, (de negocio que se
aberto). -jikuka; -papumuka. dO, ao f"eguez) .~., kuiJa 01£
A. porta abriu-se. o' ribitu riaji- kuHn, IX. Dar - , -kuila.
knkile. - os olho.~, -pama. ACCUML'I.AR, v. a .. -lunjika.
ABSOLVER, V. a., ·loloka; -bana ACClISAR, v. a., -tatela. -se, v.
muloloki, (lilt. dar perdrJo). 1'., -ri-tatela.
ABSOLVll;XO, s., muloloki, II. (do ACEIADO, A., adj., (pessoa), mu-
v. -lolok.\, pel'doar). sonde, II.
ABSn-:H-SE, v. "., -jila. ACENAR, t'. It.. -balula.
ABL'NDANCIA, s., ribntu, I V. ACERTAR, v. a., -nonga; -lungama.
ABU~DA:o\TE, (sa) v. f)., -villa. ACHA (ric l,'nha), s., uinhi, IX.
AB(;:;lJ.\:'\TE~IE:;TE, ado., kin-kiu; (pl. jiuiuhi) .
huin-bulll; butu·butu. COl'l'e,. 0 ACHAB. v. a., -sanga; -mona,
S((ll!llt'~ Ilhnndantellwl/.te. -.so- _ldl/:,i as vossas gallinhas den-
lIoka n manhinga kin-kiu. As 1"0 do c:apim, erne ngasangele
lit,,!"; /liltS CII/'I'em - , masoxi 0 jis;U1ji jenu mu iangu. -se,
masonoka buill-bulu. v. " .. -kala.
AHu:;D,\H, v. n., -vula; -salala; ACIDEZ, s.. ungenge, V. (de nge-
-butumuka.; -riueua. nge, caid, (l'ucta acida).
AHUSADOR, A., adj., (pes.~oa), mu- AClDO, A., adj., haki, IX.
kua-mbuanza, I. ACIDO, A., (ser, estar, ficar), v. g.,
ABUSO, s., mbuanza, IX. -ngallgama. TOl'nar, fa.er - ,
ACO 3- ADO

f. C., -ngangamesa. Al;ULAR. v. a., -leia.


ACOCORAR-SE, v. r., -sondama; ACULEO, S., kisuelele, III.
-butamana; -ngongama; -ngo- ADAGIO, S., sabu, IX.
ngamana. ADAO, n. p., Ada.
AQOITAR', v. a., -sotala (aport.); ADAPTAR, v. a., -famena.
-beta; -bana mixing-a. (lilt. dm' ADDICIONAR, v. a., -kurika.
afoites ). para, f. r., -kurikila.
AQOITE, S., muxinga, II; sanzu, ADEUS! inter}., xala!; xal'e! (do
IX. Dar - , -bana mixinga. v. -xalesa, despedir-se).
Acod., adv., muna (dentro); ba- ADHERIR, v. a., -namina. - fl'e-
na (sobre); kuna (junto). quenlemente, -namillina.
ACOMPANHAR, v. a., -balesa. - ADHERIR, v. n., -bandama.
uma visita, um enterro, -be- ADIANTAR, v. a .• -bitakana . Fa:;/'I'
ngeleka. -, f. c., -bitakanesa.
ACONSELHAR, v. a., -ambela (f. r. ADIANTE, (para) adv., ku polo (lilt.
de -amba, dizer). -se, 12-. r., para a caru).
-ri-Iongesa (f. c. de -Ion ga, ADIVINHAQAO, s... muzambu, II.
ensinar). (do v. zambula, adivinhal').
ACONTECIMENTO, s., kisulukulu, - de um enigma, nongo, IX;
III. nongonongo, IX.
ACOij.DAR, v. n., -tona; -balumuna; ADIVINHAR, v. a., -sakela; -zu-
-tundumuka, 0 discipulo acor- mbula; -xingila.
dou de noite, 0 xibulu ialonene ADIVINHO, A., s., musakiri, I. (do
ni usuku. Fazer - , -fundumu- V., -sakela); muxingiri, I. (do
na. V., -xingila); muzambllri. I. (do
- , v. a., -tonesa (f. c. de -OOna). V., zambula); ngallga, IX; ngo-
o rato acordou 0 homem, 0 mbo, IX.
ribengu riatonesene 0 mutu. Am.URAQAO, S., kiriuanu, III; kn-
ACORRENTAR, v. a., -basa; -la bu riuana, VIII; kitukumuke, III;
lubambu, (litt. por na corren- maruanu (pl.) IV.
te). Madar - , f. c., -basesa . AO~IlIUDO, A. , (ser, ('sial', Fm)·).
-se, v. r., -ri-ta bu lubambu. r. n., -tuuama.
ACOSTUMADO, A., (ser, estw', {i- A lJ:\llTTlR , v. a., -bokuesa.
car), v. n., -ijila; -ene. ADMOESTAR, v. a., -bazela; -xillga.
Verbo defectivo, ad tern ° prescnte indica-
tivQ. AOOQAR, v. a., -toalesa.
ACOSTUMAR, v. a., -ijirisa; -jirisa; ADOECER, v. n., -kata.
jidisa, (f. c. de ijila). -se, AOOLESCENCIA. S., undengc, V.
v. r., -jirila; -kijirila (f. 1". de (de ndenge, mais novo ). .
-ijila ). ADORAR, v. a., -beza; -beja. -se,
Al;OUGUE, S., inzo ia xitu (litt. casa v. r., -ri-beja.
da carne). ADORMECER, v. n., -zeka; -lalllb~l­
ACREDITAR, v. a., -xikana . Fazer la; -lambalala; -bun a .
-, f. C., -xikanesa. ADORNAR, v. a., -famesa (f. c.
ACUDIR, v, a., -kurilaj -bandulaj de -fama, ficar bent ).
-bandulula, ADORNO, s., ukembu, V.

...,:
ADR -4 AGU

ADRIANA, n. p., :'\diriana. gil-). 0 melt cao afugentou,


ADRIA-O, n. p., Ndirianu. os vossos carneiros, 0 mbua iami
AOUBAR, v. a., -toa; -leba; -lunga. iakaiesa 0 jimburi jenu.
°,
ADl.JLTERI s.. panda, IX. Com-,AFuNDAR, v. a., -boba; -fundala
meller - , -ta panda. lYulta I (aport.). Fazer -, -fundalesa.
impasto. ao adullel'o em favor' -se, v. r .. -fundalala.
do marido, upanda, V. AGACHADO, A., (estar, /kar), v.
ADL'LTO, A., adj.. muariakimi, I. n., -kala klltukutu.
ADVOGADO, S., mulongeri au mu- AGACHAR-SE, v. "., -batalala; -bu-
longiri, I. (do v. -longa, ensi- tala; -butalala; -butamana; -fu-
nar) . kamana.
ADVERSARIO, A., adj., ngllma, IX. AGARRAR, v. a., -kuata. Agarra
AFAMADO, A., (ser, estal', ficar), all mala a lobo, kuataangajiba
v. n .. -fumana. 0 kimbungu . ",landar -, f. c.,
AFA~IAR, v. a., -fumanesa. -se, kuatesa. -se, v. r., -ri-kuata;
v. /'., -ri-fumanesa. kuatenena.
AI-'ASTAH, v. a., -setula; -sandllia. AGATANHAR, v. a., -balata.
-se, v. r., -ri-selllla; -setuka; AGAZALHO, S., kizalll, III.
-sanduka . .tndw· a -se, -san- AGILIDADE, s., kasokelela, X.
dujllka . AGITADA~lENTE, adv., sunha-su-
AFFECTADO, A., (sel', estar), v. n. nha.
-ri-xeketa; -ri-sepllnha. AGITAR, v. a., -bekela; -tekula;
AFFECTO, S., kizola, III. -tingita; -nhikita. Fazel' - , f.
AFFLICGAO, s., kikoto, III. c.. -tingitisa . -se, v. r .. -ri-be-
AFFLIGIR, v. a., -kenanesa; -ko- kela; -ri-tekula; -ri-tingita; -ri-
tamesa. - 0 corarr70, -kenane- nhikita.
sa 0 muxima. -se, v. r., AGOIHAR, v. a., -bika.
-riketa; -kuata kikoto (litt. to- AGORA, adv., kindala. - lnesmo,
mar alfiic(,:ao). kindatUa.
An'ONso, n. p., Foso. AGOSTINIIO, n. p., Nguxi.
AJo'IAR, v. a., -zuika . .i1fia a fa- AGRADAR, v. a., -uabela (f. r, do
co. do carl'egador, zuika 0 po- v. -uaba, ser bam).
ko ia ngamba. AGIUOAVEL, adj., (pessoa), mn-
AFILHAOO, A., s., mona-mungua, I. kua-kinhami, I.
( lill. filho do sal). Co-afilha- AGRADECER, v. a., -tondela (f. r.
do, pange a mungua (litt, ir- do v. -tonda, bater palmas);
mrlo do sal). -sakirila.
AI-'OGAR, v. a., -bonda. AGRADECIMENTO, s.,kisakirilu. III;
AFORMOSEAR, v. a., -famesa (f. c. risakirilu, IV. (do v. -sakirila).
de -fama, fica,. oem) . AGRICULTAR, v. a., -rima. Man-
AFROUXAR, v. a., -beleketa; -bete- dar -, f. c., -rimisa.
keta; -xoueta; -xoela; buebua; AGRICULTOR, S., murimi, I; kirima-
-buebuela. kaji, III; kixina, III; hulu, IX.
AFUGENTAR, v. a., -kaia; -kaiesa; AGRUPAR, v. a., -longama.
-lengesa, (f, c. de -lenga, fu- AGUA, S., menha (pl.). - tepida.
AGU 5 ALE

menha malabuka. - (ria, me-I nao, muene k'eze lua? kihia.


nba matalala. - quente, me-I AINDA QCE, loc. con)., auga;
nba materna. -potavel, menha, sumbala; inga. LUnda glw es-
matorne. - doce, menha mato- c1'avo, eUe e 1'ico, sumbala
nala. - salgada, menha malu- rnubika, rnucne mukua-kilari.
In on rna mungua . - salobra, Ainda que madrugues, noo jJO-
menha masabuluka" Um P01/CO des cltegar, inga ua-ri-mcllcka,
de - , kamenha, X. Tirar - , kutene (L.) kutcna (S.) ku-uixi-
-taba. . lao
AGUADEIRO, S., mutabi, I. (do '1:.' AJOELHAR, v. n., -fukamu; -fl:ka-
-taba, tirar agua). i mana. MandaI' -, /. c., -fuka-
AGUARDENTE, 5., ualende (aport.);· mesa.
kisungu, III; uindu, V . . AJUDAR, v. a., -kuatesa ({. (', do
AGUEDA, n. p., Kakila. v. -kuata, agan'ar, apmdlllr).
AGU<;ADOR, A, adj., musongi, I. - apor a car,qa d call1'fa,
(do v. -songa, agurar). -tuika. -se, v. 1"., -ri-kuatl'sa.
AGUl;AR, v. a., -songa. lUandar I AJU~.ZADO, A, ad}., mukunkilu-
- , (. c., -songesa. nJI, I.
AGUJA, S., humbi, IX; holokoko,' AJCNTAMENTO, S., kipupa. III;
IX; kakulu-ka-humbi, X. - pe- i rianda, IV.
quena, kaholokoko, X. ' AJl:NTAR, 1.' a., -ongeka; -pflpcka;
AGUILHlo, S., mumomo, II. -bongola; -bongoloIa; -lulIg-ama;
AGUILHOAR, v. a., -xoka, I -lunjika. Os escraws ajwdallt
AGULHA, S., nguia, IX. (aport.). pedrinhas,o abikaoIokuollg'cka
- pequena, kanguia, X. tumatnri. 0 IIICU am(f!O f(jllll-
AH I inter}., de admirarao, tata!; tou os s('us parentes. knmba
ua! riami riabongoluele 0 jil:dnlldu
Am, para ahi, adv., momo je. - para, {. 1'., -bong0lucla .
( dentro ); bobo (sobre); koko. AJuntei os tpus !htctos par({
(perto); b'ene. - mesmo, be-· ti, erne nga-ku-bongoluclil 0 iri-
niobo. rna ie. -se, v. r., -ri-OI,gcka;
All inter;'., de espanto, quando -lungamena.
succede desgrara, aim3! aim3!; AJCSTAR, V. a., -suata.
mam'etuel; tat'etue! ALARGAR, 1), a., -zoza; -IJoba;
-! inter;'., de dol', ai!; tat'etu et; -ehelela; -sanzumuna. Fa;/'i"-,
mam'etu el; tatorio! I /. c., -bobesa. -se, 't'. 1'., -ri-
-! inter;'.. de repugnancia, ami!; . zoza; -ri-sallzumuna; -silllzuka;
aka! I -sanzumuka.
- de mimi, lamba riami! (litt. ~ALARIDO, s., mbundu, IX: kingo-
desgra(:a minha!); malu amit: 1010, III.
(litt. meus pezares). - de til, i ALBINO, n. p., Lubillu.
Iamba riel : ALcoFA, s., kimanga, III; ngonga,
AINDA, adv., lua; hanji; ari (na I IX. - pequena, kangollg'a, X.
Kissama). - nao, kilua; hanji ALEGRE, (ser, estar, ficar), v. q.,
ki. Elle ainda nao veio? A.inda alegrar-se, v. 1'., -sanglllllka.
ALE -6- AMA

Ftl:; ('1" - , f.
C., -sangulukisa. ALMISCAR, .'I., kise kia kom be.
ALEIJADO, A., (.'IeI', estar, ficar), ALMISCAREIRO, (animal) .'I., riko-
v. g., -nemana. mbe, IV.
ALEIJADO, A, adj .. kinema, III; ALMOQAR, v. n., -riatila. Nossos
rikata, I V , ( do t'. -kata, adoe- am igos almO{:aram bem, 0 ma-
cer, estar doente); - de nas- kamba metu mariauile kiambo-
cenra, ngonga, IX. teo
ALEIJAR, v. a., -nemeka. -.'Ie, ALMOFADA, .'I., petu, IX. Ukembu
v. 1'., -ri-nemeka. uapetu, maxi isuta (prov.), bel-
ALEIJAO, .'I., unema, V. (do v. lesa de almofada, dentro tra-
-nemana, ser aleijado). pos (por fora cordas de viola,
ALEIXO, n. p., Lexu. pOl' dentro pao bolorento).
ALIbI, adv., muna (dentl'o); baua ALMOFARIZ, S., kilJu, III.
(sobrl~); kuna (junto); kuna- ALOES, .'I., kikalangu, III.
kUlla; ku mbandu ia mukua(lill. ALPENDRE, .'I., kitelembu, III.
do outro lado); ku mbandu ku- ALPISTE, .'I., masangu, pl. IV.
na, (lill. daqnette lado). ALQUEIRE, .'I., kizonzelu, III.
ALEXANDHE, n. p., Xandele. ALTERCAR, v. a .. -zoka; -ri-xinga,
ALEXANDRI:olA, n. p .. Xandirinha. (de xing-a., ralhar).
ALFORHIA, .~., ufolo, V, (do port. ALTO, A, (ser, estm', ficar), V. q.,
forro ). -leba; -lebela. 0 teu muro es-
ALFREDO, n. p., Lufeledu. ta alto? 0 lumbu lue lualebe 1.
ALGODAO, (em rama) .'I., mujinha, Tomat· -, f- c., -lebesa.
II. ALTO, A, (pessoa) adj., kileba, III.
ALIlEIO, A. adj. -ngene (pree. da ALTO, (a parte alta) s., ritala, IV.
cone. do penitivo). Cousa - , - da cabera, tala-mutue.
kima kiangene. Pilho - , mo- ALTO LA! expo adv., kinga bobo!
na uangene (ou somente mona (lill. espera ahi).
ngene). ALTURA, .'I., nzanza, IX.
ALHO, .'I., aiu, IX, (dOp01·t.). ALUMIAR, v. a., -muika. Fazer
ALI, (para)adv., mumi(dentro); -, f. C., -muikisa. - para ou
bana (sobre); kuna (junto). a, f. 1'., -muikina. -.'Ie, v. 1'.,
ALIENAQAO, .'I., masambi-sambi, -ri-muika.
IV (pl.); ulaji, V. ALUMNO, A, .'I., xibulu, IX (do
ALIENADO, A, adj., mukua-masa- port. diseipulo).
mbi-:.:ambi, I. ALVIQARAS, .'I., mesu maku-mona,
ALLIVIO (ter), v. n ., -leviiala, (do (lill. olhos de t'er).
port. alliviar). ALVURA, .'I., undele, V. (de mu-
ALIMENTAR, v. a., -risa (f. c., ndele, bl'anco, europeu); uzele-
do .v. -ria, comer). lu, V. (do v. -zela, ser b·ranco).
ALIMENTO, .'I., kuria, VIII. Pri- AMA (de kite) .'I., muamuisi, I.
meiro - que .'Ie da a uma (do v. -amuisa, amamentar).
crianra, haku, IX. kileri, III. - secca, maseka (do
ALMA, .'I., muenhu, II. -dooutro/ port.).
mundo, ndele, IX; nzumbi, IX. AMADURECER, v.n., -bia; -fundama.
AMA -7 AMO

o milho ja amadureceu, 0 ma- v. "., -ri-fandujula.


sa. mabi ki.L Pazer -, f. c., AMASIA, s., mukuuYalu, I. (abrev.
-fundamesa. de mllkua kavalu, litt. pessoa
AMALIA, n. p., Amaria. de amizade). - escrava, mu-
AMAMENTAR, v. a., -amuisa (f. c., kama, I.
'de -amua, mamar). AMASSAR, v. a., -bosomona.
AMANCEBAR, v. a., -sokana. Fa- AMBROSIO n. p., Mboloji.
zer -, f. c., -sokanesa. -se, AMEDRONTAR, v. a., -kuatesa uoma
v. r., ri-sokalla. (litt. fazer apanhar medo).
AMANHA, adv., mungu. Depois de AMELIA, n. p., Ameria.
- , mllngllrilla, (litt. aquelle AMENDOIM, s., nguba, IX.
amanha). Tras- (d'aqui a tres AMIGAR, v. a., (toma-;, IlOmem ou
dias), mungurinaku. 0 nosso mulher) -sokanaj Fazer - f.
chefe vird amanhii ou depois C., -sokanesa. - se, v. r,. -ri-
d' amanhii? 0 koLa rietu riondo- sokana.
kuiza mungu allga mungunna1 AMIGO, A,S., rikamba, IVjkavalu.
AMANHECEH, t'. II .. -kiaj -rimene- - intimo, kamba ria kiala ni
ka. A.manhecf?ll. kll-akie (lilt. mulumbu (litt. amigo da unhlJ,
aqui amanlte·t'/I)" kuma ku-a- com 0 dedo.) - do cora~ao,
kie. jd umanltl'(;I'.f, ku-akie kia. kamba ria muxima. Amicissimo,
AMANSAR, 1'. a., -bclCSela(dOport' kamba rionene. Kavalu ka mu-
obedecer). tunge a tanga, tanga iabatuka,
AMAR, v. a., -zob. Fazel' -, f. C., l ukamba uabu, amigo emquanto
-zolesa. -se, v. r., -ri-zola. esta 0 panno no tear, ficou
Fuzer -se, f. C., -n-zolesa. prompto 0 panno, acabou-se a
AMARELLEcER, v. n., -buika. amizade (prov., amigo do born
AMARFANHAR, v. a., -bolofa. tempo muda-se com 0 vento) .
AMARGAR, v. n., -lula. Kamba tie zoka n'e, ukamba ni
AMARGO, A, (ser, estar, ficar), v. uabe, bu/ha com 0 teu amigo,
q., -lula . A agua esta amarga, para que a amizade seja boa
menha malulu. (prov.).
AMARRA, s., rikaselu, IV. (do V. AMIMAR, v. a., -nzenza.
-kasa, atar). ...1 AMI~ADE, ~., luvalu. VIj ukamba,
AMARRAR, v. a.. -kuta, -kasa,. V, uka, alu, V.
-kuika; -tata. A.marrai as car- AMO, S., ngana, IX j muene, Ii
gas com cordas, kutenu 0 imba- muari, I; fumu, IX.jovem -,
mba ni mikolo. Mandar -, f. ngana-ndenge.
c., -kutisaj -kllikisaj -tatesa. - AMOLAR, v. a., -zuika. Amola as
a, f. r., -kutila. Elle mandou thesouras para 0 homern, zuika
amarrar os carregadores, mu- 0 matujola pala 0 mutu.
ene uakutisa 0 jingamba, -se, AMOLLECER, v. a., -beleketaj -be-
Ii. r., -ri-kuta. Faze?' -se, f. teketaj -lembula.
C., -ri-kutisa. Tomar a -, -ta- - v. n., -lembukaj -nengana;
tulula . -xouetaj -xoelaj -hobojoka.
AMARROTAR, v. a., -fandujula. -se, AMONTOAR, v. a., -vurisa.
AMO -8- AQU
AMOR, S., kizola, III; henda, IX .. ANGULo, s., hota, IX.
AMOROSO, A, adj., mukua-henda, 1. I ANGUSTIA, s., paxi, IX.
AMOSTRA,s.,mosana,IX,(aport.).IANIMAL, S., kiama, III; kimuna,
A~PUTAR, v. a., -butula; -butulula; I
koka.
;11. .
ANIMAR, v. fl., -kolesa (f. C., de
.
AMPUTADO, A, (ser, estar, /lear) -kola, ser forte); -kolokotesa.
v. n., -butuluka. -se, v. t· .. -ri-kolesa.
AMIJAR, v. n., -suamba. ANNA, n. p., Nana; Nanana;
AMULETO, s., mbanze, IX. Donana.
ANANAZ, S., nanaji, IX, (aport.). ANNICA, n. p., (familiar), Nika_
A:'olAO, A, s., kambuta, X. ANNO, s., mUYll, II. Quantos
ANCIA, S., hanji, IX; songo, IX. annos telll wsso irl/lii'o? Pange
ANCIAO, A, s., sekulu, IX; rikota, enu uala ni rnivu ikuxil
IV; kikulakaji, III. ANOITECER, v. n., -vllnda; -lemba.
ANCORADOURO, S., ritabu, IV. ANTECIPAR, r. a., -kalanga. -se,
ANDADOR, A, adj., muendi, I. (do v. r., -ri-kalanga.
v. -enda, andm·). ANTEPASSADO, S., mukulu, I.
ANDAR, v. n., -enda. Com quem ANTEHIOR, A, adj., -tuama (do v.
aOOa eUe? Muene uolokuenda ni -tuama, ii' ua lrente) .
nanhU Fazel' -, f. c., -endesa. ANTES (de). prep., anga hanji.
- a ou para, f. r., -endela. Seis elias antes d(' sua morte,.
- sem parar, -endelaku; -ria- izua isamanu anga hanji 0 kufua
mbatela. - aos zig-zags, -lu- kue.
ndujula. - depressa, -enda lu- ANTIGO, A, ru(j., -okulu (prec. do·
solo; -lenguluka. -degatinhas, pref. cont'.); -xahulu (prec. da
-avula. - errante, -baluka. - cone. do gf'n.). Cui.wz anti,qa~
pi ante pe, -omba. - as escon- kima kiaxahulu. Antiquissimo ,
didas, -ombela; -ombelela. - a, -Oklllu-klliu.
em redor, -junga. - com a.~ ANTIGl:If)ADE. S., Uklllll, V; uku-
penws abertas, -hangata. - lulu, V; ukuhmdundu, V; uxa-
va,qarosamente, por dOlm{:a, kulu, V; llkulu ni Uklllu, V.
-zonzalala. - de rastos, -xena; ANTONIA, 1/. jJ., Tonha.
-xenena. Modo de-, uendelu, V. i ANTONIO, n. p., Tonhi.
ANDAS, s., ingonga, pl., III: ANTROPOPIL\(TO, A, adj., muriatu.-
ANDORINHA, s., piapia, IX. (ono- I. (de-ria. coU/er, atu, pessoas).
mat.). ANUS, s., mllxalala, II; mutumba,
ANDRAJO, s., rikoza, IV. II; mutulIgu, II; rinenf>nu, IV~
ANDRE, n. p., Mandele. (do v. -nella, evaeuar).
ANDUA, (ave) S., nduua, IX. ANZOL, .'I., nzolo, IX, (aport.). -
ANEL, s., nela, IX. (aport.). Anel- pequerw, mutondo, II. La11{:ar
zinho, kanela, X. a -, -tandela; -tandelela nzolo.
ANJELA, n. p .• Njila, AQUECER, v. a., -temesa (f. c. d~
ANJELICA, n. p., Njirika. -tema, se1', estar quente). -se,
ANGOLENSE, adj., mona-ngola, I; v. r., -ri-temesa; -013.
mukua-ngola, I. AQUELLE, A, adj., e pron. de-
AQU -9- APE
1'nOHst. -na, (prec. do pref. APAGAR, v. a., -jima. Nos apaga-
cone .). mos 0 fogo do cozinheiro, etu
01. I. sing., ulla; iun{lj pl., ana, tuajimi 0 tubia tua mulambi.
iana. A.rzuella pessoa, mutu una. llIandar -, f. c., -jimisa. -se,
AquPllas pes,was, atu ana. v. r., -jiminaj -jimininaj -buika;
Cl. II. sing., una, iuna j pl., -buikila. Fa;;er -se, f. c., -bui-
ina. A.quelle pau, muxi una. kisa.
Aquelles palls, mixi ina. APALPAR, v. a., -babata; -xaxata.
C1. III. sin,q., kina j pl., ina. -se, v. r., -ri-babata; -ri-xaxa-
A'lltella pell/', kiba kina. Aquel- tao
las jJf'lles, ibu ina. APANHAR, v. a., -kuata; -bonga j
-Cl. IV . • infJ.. rina . A'luella ppdra, ritari rina. -nona. Apanlta sds hatatas,
Cl. V. • inr .. nna, iuna. Aquella anna, uta una.
C!. VI. sin!' .. lnna. Aq..~lIe mtlro, Inmbu luna . bonga sam buari ria mbonzo.
.el,
Cl.
V11. &i,,!! .. tnna. Aquelle (ogo, tnbia tuna.
Vll1. »kuna. Aq"ella comida, kuria kUlla. Afandar -, f. c., -nonesa; -klla-
tesa. -a ou para, t. r., -bonge-
pi.. mana. la . Elles estli'o apanhando para
C1. IX. sin.,!., lOa; pl., jini. vds ,qrandes pedras, ene akexi-
Aqllelle boi, ngombc ina. Aquel- Ie mu-nu-bongela matari monene.
les bois, jing')m be jini. APARA, s., kitandu, III.
CI. X. sin,,!., kana; pl., tuna. APARAI~, V. a., -kambula; -kambu-
Aquelle crJosinllO, kambua ka- rila.
na . Aljllelles t:flesinhos, tumbua APARTAR, v. a., -songola; -songo-
tunA. lola. -se, V. r., -ri-songola j
Quail to os nomes sao r,'gi,los dos pre! . 10- -songoloka.
cati\'o-'l: mu, hu, kU,odemollstratI\"ocl
muna bana, t' !luna, em que entrain os
1
APEAR-SE, v. 1'., -tllluka.
prd. loeath-os. ("Pja elite a ). !I"uquella ter- APEDREJAR, V. a., -ta matari (lilt.
ra, mu'zi muna. N'aqlt~lIe lo.qur. hu kiriri
bana • N'aqucUiI rasa, ku hata kuna. por pedras). -se, v. r., -ri-ta
Pode empregar-se a concordancia regular,
bu kirirl kina. matari.
..AQUELL'OVTRO, A, adj. demonst., APENAS, adv., toka .
-na-na (pree. as duas syllabas APERTO, S., kixina III . - no pes-
do p1'ef. conc .). coro, kixina bu xingu.
AQUEM, (para), adv., ku'mbandu - (necessidade), S., kibinji, III.
oko (litt d'este lado); ku luiji. Grande. - . kibiri-kibinji, III.
..A QUI , (para), adv., mumu (den- Estar em grande -, -kala ku
t1'O); baba on boba ( sobre ); ku- kibiri-kibinji.
ku (Junto). 0 milho estd aqui, APERTAR, v. a., -bobaj -popamaj
omasa mala mumu. Vinde aqui, -finha. Mandar -, f. c., -popa-
izenu kuku. Aqni d'el-rei! Ila- mesa. -se, V. r., -ri-popama;
kuetu e!
nakueLu 1j tat'etu e eI; -ri-finha.
tatorio! APEZAR, (de) prep., sumbalaj
AQUIETAR, v. a., -tulula. hanga se; xindala. Elle, apezar
- v. n., -tuluka. de ser alto, nao tern for9a,
AQUILLO, adJ. e pon. demonst., muene, sumbala kileba, kale
kina; kina-kina (refere-se a ki-I ni nguzu. Apezar da agua ser
rna, cousa). amarga, hebelra-ei I 0 menha.
APO -10- ARM

anga se malulu, ngi-ma-nua kio- APRESSADO, A, (se1', estm') v. n.,


muene . -sakamana; lalama; lalamana,
ApODRECER, v. n., -bola; -lukuta. Muito _. -letuka.
A. carne apodl'eceu, 0 xitu ia- APRESSAR, 1". a., -sukila; -sukirila;
bolele. Fazel' -, (. c., -luku- -sakamesa; -sakarnanesa; -xaku-
tisa. mbaJa.
ApOLLONIA, n. p., Polonha. APRESSAR-SE, v. r.,-sakala;-saka-
ApOLOGO, s., musoso, II. lala; -ri-sakamesa; -ri-sakama-
ApONTAR, v. a., -rikija; -rikisa; nesa; -lalalllesu; -1;l1ameka; -le-
-rikiza; -ndonda. - com 0 dedo, nguluka.
-rikizani mulumbu. APIW:\IPTAR-SE, v. r., -ri-lurika.
ApOQUENTAGXO, S., muzukuta, II. APROXIMAH, t·. a., -zukama; -sueta.
ApOQUENTAR, v. a., -zukutisa. - -se, v. r., -ri-zukama; -ri-sueta.
se, v. 1'., -ri-zukutisa, AR, s., (atl/losphera) , ·rilu, IV.
ApOSTAR, v. a., -lua jipaku. No ar, mu lu,
ApOUCAR, v. a., -tolesa; ((. c., de AR, s., (vento), kitembn, III.
-tola, ser pouco). ARANHA, S., kinjandanda, III.
ApPARIGXO, s., kiriuanu, III; kisu- ARAR, v. a., -ximata.
nji, III. ARAUTO, s .. punge, IX.
ApPARECER, v. n., -moneka; -te- ARBUSTO, S., kamuixi, X.
tama; -tukuluka. A lua appm'e- ARCHOTE, s., muangu, II.
ceu, mbeji iatetama. - conti- ARCO (da sella) s., mufula, II. -
nuadamente, -monekeja. iris, hongolo, IX.
ApPENDICE (ileo-eecal), S., risa- ARDER, v. n .. -bia; -alala; -xixima.
ngalala, IV. (usa-se mais 0 pl. Os melts paus ardem bem, os
masangalala). vossos (a~i'm (mrw, 0 mixi ia-
ApPETITOSO, A, (sel', estar, fical'), mi iolobia kiambote, 0 ienu iolo-
v. q., -fnla. A. comida estd banga rixi.
appetitosa, 0 kuria kuafulu. ARDIL, s., IIzunza, IX.
ApPLAUDlR, v. a., -tonda. -ARDOR, s., uxiximinu, V.
ApPOIO, s., rizemenu, I V . ARlhR, !-'. a .• -knnga. Jlandar-,
ApHEGOAR, v. a., (ni'godo) , -be- (. c., -kungisa.
i
kesa . AREIA, s., kisekele, III. Banco
APRENDEH, v. a., -rilonga. de - , seliga, IX.
officio, -rilonga ufunu. - a lel' ARFAR, t'. }/.: -huima.
e escrpver, -rilonga ku-tanga ARGOLA, S., rilenge IV. (usa-s~
ni kU-sollcka. - a negociar, -mais 0 pl. malcnge cOIn a si-
-ta ucnji. - a (altar, -rilonga gniticG{.·tlo de }Julseira).
kll-zuela. - d sua custa, -ri-ri- ARMA (de /iJgo), s., uta, V ( pl.
longesa. mauta ou lIlota). Disparar a - ,
APRENDlZ, s.. rnona-mufunu, I. -loza uta. - pequena. kauta, X.
(litt. fit/tO do officio); mbamba- AUMADILHA, S., kibetll, III; ribE'be.
la, IX; kiximba, III. IV; rila, IV (pl. marila).
APRESENTAR, v. a., -tukulula, para Jacm'e, kisa, III,
se, v. 1'., -ri-tukulula. ARMAR, v. a., -oleka,
ARQ -11- ASS

ARQl:EAR, v. a., -koteka; -kone- ARREMATAR (ltma cosltwa) ,t'. a.,


neka. -se, v. 1'., -ri-koteka. -jika kutllnga (litt. (echm' a
ARRAIA, (peixe), s., papa, IX. costum).
ARRANCADO, A, (estar', ficar) 1:. ARREMEDAR, v. a., -fikisa; -zengela.
n., -zllkllka. ARREMESSAR, v. (J., -takllla; -lIha-
ARRAN CAR, v. a., -buza; -kotama- kunn; -nzanza; -samena; Oil -sa-
na; -tukula. 0 carneiro arran- minu .
cou os arbustos,. 0 mburi iabuji- ARREPENDUoIENTO, ~., main, (pi.)
Ie 0 tumixi. - com os dentes, IV.
-zuna. - repetidas vezes, -zu- ARROMB,IR, v. a., -bula.
nuna; -zuna-zuna; -zutujllna. ARROTEAR, v. a., -sola. Jloildm'
ARRANHADURA, S., mixangu-mixa- -, (. c., -solesu.
ngu, II (pl. de muxangu, risco). ARROTAR, v. n., -tmila; -ta xiII.
ARRANHAR, v. a., -kalumuna. - Andar a -, -tatilula.
com as unhas, -njotona; -zuku- ARROTO, S., Xill, IX.
Ia; -nzotona. Estar a -, -njoto- ARRoz, S., luoso, IX (aport.).
jona; -zukujula; -nzotojona. ARRUFO, S., mati..imbimbi Oil rna-
ARRANJAR, v. a., -ririka; -Iurika. tirindindi pl., IV.
ArranJa as tipoias, ririka o. ARRUMAR, v. a., -Iumbika.
mauanda. 111andar - l c.,' ARSENIO, n. p., Lusenu.
-ririkisa; -Iurikisa. - se, v. r., [ARTERIA, .~., muxiba, II.
-ri-ririka. 'ARTICt:LA«AO, s., ribumbn, IV;
ARRASTAR, v. a., -koka. -os pes, ! rijita IV.
·xakata. Nao arrastes mais os. ARTISTA, s., ngimba, IX.
pes, kuxakate ringi 0 inama.1 ARVORE, S., mllxi Olt muixi. II.
-se. v. r., -ri-koka. I ASCENDENTE, S., kukllllllll, IX.

ARREAR, (por no chao) v. a., I ASPERGIMENTO, S., (que 0 c/lmn·


-tula. Arreamos as nossas car- ! deiro (az em meio do e.£07'('L~­
gas, etu tuaturile 0 imbamba: mo), ribonze IV.
ietu. Mandar - (. c., -tu~isa. i ASPERGIR, v. a.. -bon~u. ',.
ARREBATAR, v. a., -sumbula, -Ia- ASPERO, A" (ur, estar, 111m.
ngumuna. : tornar-se) v. q. -talaka~a: -ta-
ARREBENTAR, v. a., -boza; -tandu- i lakata.
la; -tuula. Faz(!'}' -, (. c., -bo- ASSADOR, A., adj, , muzuzi. I. -
zesa. I de peitee, muzllzi a rnbiji .
- , v. n., -tanduka; -tufuka. 1 ASSADOI~, S., rilongo, IV.
ARREDAR-SE, v. r., -bambuka. I ASSANHAR-SE, 1..'. 1',' ASSAXHADO,
ARREFECER, v. a., -talalesa. 1 A., (ser, estal', licar), t;. n.,
- , v. n., -talala. ' -temana; -temanana.
ARREGA«AR, v. a., ·baka; -bakela; : ASSADO, A., (sel', estar, firill'), v.
-zaka; -bakula. - os t;estidos, n., -zllzama.
-zakula. -se, v. r., -ri-baka; ASSAR, v. a., -zuza; -oha. HUe as-
-ri-bakulaj -ri-zaka. sm'a os peixes para (lite 'tUfO
.ARREGALAR, v. a., -xinuna. - os apodreram, muene uakazl1za 0
olhos, -xinuna 0 mesu. jimbiji, pala ki jakabole .
ASS - 12 ~ ATR

ASSASSINAR, t·. a., -jiba . ..l fandar l ASTHMATICO, A, adj., mukua-ki-


-, (. c. -jibisa . I tululu, I.
ASS\SSINATO, S ,.~!jiba, III. ASTVCIA, S., ndunge, IX.,
AS"\SlHNO, S., kljlballganga, III; ASTL"TO, A, (ser) v. q., -rlmuka .
rnujibi, I. ATADURA, s., rikasu, IV. (do l:.
AS'H:IO, s., maturnba; matunda, -kasa, atar); njikita, IX.
IV. (pl.). ATALHO, s., parnbu, IX.
ASSENTAR-SE, v. n., -xikarna. ATAR, v. a., -kuta; -kasa; -jikita:
A"SENTO, (nadegas), s., rixikarne- -kuika. Mandar -, f. c .• -kuti-
. nn, IV (do v. -xikama, assen- sa; -kasesa; -kuikisa. -se. t·.
tar-se). r., -ri-kuta; -ri-kasa; -ri-jikita.
ASSIM, adv., kiene ki; kiu:!. Con- Mandar -se, -ri-kutesa; -ri-ka-
forme Dells disse, ell assim sesa.
(II rei, kala ki arnbele ~zambi, ATE,prep., mbamoo; kate (ap01't);
kiene ki ngondokuila. B' assim, I ndu (Kissama) . Desde aqui atr
kiene. E' - mesmo. kiene mue- • aeola, tunde boba ndu bam\.
ne. Nrlo e -, ki kienie (L), ki! ATH;AR, v. a., -tesa.
kiene (8). 0 escravo /It,qiu IlOn-l ATIRAR, v. a., -takula; -nzanza:
tem. Noo e a.~sim? H' as.~inL .. -lnmba (Kuanza). Atirai pedras
o m'bika ualengele mad, ki kie-: e pans, takulellu matari ni mixi.
ne 1 kiene. ; -pedrll, -lumba ritari. -se, r.
ASSDlILHAR-SE t'. 1'., -ri-fangalla. I 1'., -ri-takula; -ri-nzanza. Andar
ASSISTIR, v. a., -xikumell<l. ! a - , -taknjula, - se a baia:o ,
ASSOAR-SE, v. r., -bernb:\. I -ri-lIzanza b'oxi.
ASSOBIO, S., mupi6pill, II. (ono- ATHMOSPHERA, S., kuma, VIII.
mat,). I A. atlw/.Osphera esta escura,
ASSOCIAQAO, s.. kisangela, III. kuma ku:wundn.
ASSOPK\H, 1', (1 .. -bus<l. Os cosi- ATOLAR-SE, v. r., ATOLADO, A, (es-
nheiru.~ a~s(Jprar(lIn os sell.~ I tar, {kar) , v. n., -rimbuka; -ri-
(o.qos, 0 alambi abuxile 0 ma- I mbujuka.
tubia rna . •1ndai' a -, -busela.! ATRAPALHAR-SE, ~. r., ATRAPALHA-
- constantemellte, -bnsclela. ; DO, A, (I'star, fiCal'), v. n., -tan-
ASSL"ADA, s., ngololo, IX. I dakullha; -kakajala; -tutu mba .
ASSUSTAR, I). a .• -luknmnua; -kua- ATRAVESSAR, v. a" -kengeleka;
tesa uoma. (litt. (tl~ei' apanhar: -kingika; -sambujuka; -bambu-
Sltsto). 0 nosslI neto aSsllsto/t ~ ka. - um rio, -tabuka. A.ndal'
o vosso bisneto, 0 mulatil'elu I a -, -tabujuka; -tabujula.
llulukllmnille 0 rllnlnlu eUIl. Fa-I ATRAVESSAR-SE, v. 1'., ATRAVESSA-
zer-, f. C., -tnkumuisa; -tuku- DO, A, (ser, estar, ficar), v. 71.,
IDukisa. -se, 1'. 1'., a.~,mstadu, -kung-ala; -kangalala.
a, (estar, {ical') , v. n., -kuata ATRAZ, adv., ku rima. - de, ku
uoma (litt. apanltal' Slts{o); -tu- rima ria. Nos ficaremos atra;
kumuka. - continuamente, -tu- do,~ nossos companheiros, etll
kumuna-jinga . I tuondoxala ku rima ria akuetu.
ASTHMA, ,~.! kitululll, III. ATRAZO, S., kinemesa, III.
ATR - 13- BAI

ATREVER-SE, v. r., -bumina. - a AVERSAo, S., kizembu, III; ungu-


matar, -bumina ku-jiba. rna, V (de nguma, inimi,qo).
ATREVlDO, A, (ser, estar, ficar) , AVlDEz, S., uilu, V; llihalaknta, VI.
v. q., -zangalala; -bukumuka; AVlDO, A, adj., mukua-uilll I; lllll-
-burna. Ser atrevido e virilida- klia-llihalakata, 1.
de, ku-buma uialu. AVISADOR, A, adj., mlirimulIt', I.
ATREVIDO, A, adj., (pessoa), mu- AVISAR, v. a., -rimuna.
kua-nganji, I. AVISO, s., ngolokela OU IIgoloke-
ATREVIMENTO, s.; nganji, IX. Ie, IX.
AUDACIA, s., ubuminu, V (do v. AVISTAR, v. a., -tala; -mona.
-buma. ser atrevido). Avo, 5., kuku, IX; kuku ia riala.
AUGMENTAR, v. a., -kurika; -kuri- Avo, s., kuku ia muhatu.
kila; -bandejeka; -bandekeza. AvuLTAR, v. n., -lulldamun<.l.
Fazer -, f. C., -kurikisa. - de AXILLA, S., habia, IX.
volume, -tumba. AZA, S., ribaba, IV. (do v. -baba,
AULA, s., xikola, IX (do port. bater levemente). - dt> wn
escola). vaso, rikuatelu, IV ( do t·. -kua-
AURORA, s., kiueie OU kiueue, III. ta, agarrflr).
AVANCAR, v. n., -bitakana; -ia ku AZEDO, A, (ser, estar, fica}'), t·.
polo (litt. ir para a cara). q., -ngangama. Tarn 01' - , f.
Mandar -, f. C., -bitakanesa. c., -ngangame:-:a.
AVARENTO, A, adj., muimi, I. (do AZEITE, s., maji (pl.). - dort',
v. -ima, 000 dar); mumini, I; maj'ia putu ( /itt. azeite d,' Pm'·
muehl, I (pl. elu); kakoria , X. tugal). - de palllla, maj'ia
AVARO, A, adj., kinjcnje, III. ndende.
AVE, s., njila, IX; mbemba, IX. AZIA, s., kingurila, III. T,'1'
- de rapina, kihuhu, III. -kala ni kingurila.
AVERIGUAR, v. a., -kalesa.

BABA, s., nzebu ou nzebue, IX. BAGO, s., (grao. semenfe). mbu-
BABAR, v. a., -zeza; -zezela. A ndu, IX. -pequeno, kambu-
c1'iancinha baboUrme, mona-ui- ndu, X.
su ua-ngi-zezela . BAGRE, S., nguingi, IX. Especiede
BABAR-SE, v. r., BABADO, A, (es- - , ponde, IX.
tm', fica1'), v. n., -ri-zezela; -ze- BAHU, s., mbahulu, IX (aport.).
zuka; -bukula. BAILARINO, A. s., mukilli, I. (do v.
BACALHAU, s., mbakanha, IX. -kina, danr;m')j pandu, IX.
(aport.). BAINHA, 5., musiku, II; kizll, III;
BACORiNHO, s., kanguIu, X. sola, IX (do port. sola).
BACO, s., kiambi, III. 0 que sotfre BAIXAR, V. abaixar.
do -, mukua-kiambi, I. BAIXO, A, (ser, estar, ficnr), v. q.,
BAFEJAR, v. a., -haha. -buta. 0 teu muro esta baixo,
BAFIO, s., fundungulu, IX. o lumbu lue luabutu. P((~('r-,
BAI 14 - BAT

f· C., -hutisn.. I BARBATANA, S., kibebe, III.


B.\IXO, (pm, pOl', de). adD. boxi; I BARREAR, v. a., -buta; -buti!a. -
koxi, moxi a ou ria. 0 1'ttlo C.'l- SP, r. J'., -ri-buta.
condeu-<>e de baixo da esteira, ' BARRII.HAO, . ,., rikanji, IV.
o ribellgn I'iaSU~lInelle koxi a ri- ' BARRACA, (de {ei1'a) S., rikum bi ,
xisa. Debaixo d'uquella arvore: IV.
('.,Iava U/fl .fJ1'ande luho, boxi a: BARRA:-lCO, s., kinzendu. III.
rnuxi nmi. bll-akexilc killlbllngu' BAltRAR, v, a., -beba; -bebeka.
kionene. I BAlmETE, S., kijmga, III; kajinga,

13AL,\lO, s., ngaln, IX. -lINtnde,: X; kibnllga, III; kabunga, X.


kingaln, III. : BARRWA, s., rivumu, IV; rimula.
BALBINA, n. p., Balabill:l. I I V. Tel' dol' de - , -kaLa mu
lhLRFCIANTE, aflj., mllklla-kirirni, , mala. Ukata mn mala, muene
I. ufnla 0 kiln, (prov.), quem tem
BALDE, s., killzellzu, III. dor de hal'l"iga, vela toda noi-
BALISA, s., mbambe, IX; kirnba< Ie. - da p('rna, ritningi, IV.
mbe, Ill. I BARRWCDO, A., adj. muklla-rivu-
BALOIGAR, V. fl., -l'ikillda: -nhika;: mu, I.
-killdllia. Hslal' a - , -killdnka. B.umo, s., maVll, IV (pl.); mutoto,
Andm' a - , -kindnjnka; -kill- II. - (com que fazem pand-
dujnla. - se, 1:.1'., -I'i-nhika; I las. elc.) utuma, II.
-ri-kindujuIa: -r;-taknjnIa. ,BAHTIIOLO~fEl.j, n. p., Matulu.
BALTHAZAH, n. p., Bati: Mbellgala. IhRl:LHo, S., mvullda, IX; (do r.
BA~tBOLEAR-SE, r. 7'., -lelllrnnka. -vunda, haIPI'),. IIzangu. I X:
BA~lBu, s., mnllga. II; "itornbc,' Illuanji,' II. Fazel' -, -bana Ilza-
IV. - prqlleno, kamunga, X. IIgn; -bana rnnullji . - que fa:;
BANANA, S., rihonjo, IV. fjlfem f'ntIYll1'/ullacasahatcl/-
BANA:'iEIRA, S., muhnll]o, II. rio ('0111 as jlortas, papa-pulll-
BANCO, S., kibllna. III; kihakll, III. . ngllnzli (ol1olllal.). ,
BANDA, (lado) s., mbandll, lX. IhsT.\NTE, adj. kabasil. Hbastan-
Oull'a - , ngongllclla, IX; sa-. tf? lit SI;, kalas,l eie IIg6.
mbua, IX. : R\STA:>iTE, (Sf'/') V. q., -blla. I.s/I/
BANDEIRA, S., ribundcb, IV, (rll/· e hllSfant/" kiabu.
pl/rt.), ! IhsTAo, .S., kimbangala, III.
BANDWO, s., kifumbc, III. I B.\STAH, L'. n., -bua. Basla! Klla-
BAN 110 , s.. ngolokela Oil IIgolokc-' bll !
Ie, IX. ,B.\TAT.\, s., (rloce) , mbrmr-o. IX.
BANHA, s., rnaji, IV (pl.). I 8r'1I1I'lIle rle - , rnndiill ou mll-
BARATA, S., lllpeke, VI: lllpcnhe, VI.' riill, II.
BARATO, A" (sel'. estar, ficar), t', BATELAo, s., kibuba, III.
q. -fika. B.\TEH, 1'. ll., -bela; -tllla; -popa;
BARBA, S., muczu, 1I; IIZCnI, IX. -popola; -bunda; -vulldu; -ba ki-
- d suissa, kikamba, HI. betu. (litt.darpancada), -pupa.
BARRAGUDO, adj, kimuezu, III. 0 I1OSS0 chefe estd batendo no
BARRAHA, n. p., Babula. nosso cilozinho, 0 kota rietu rio-
BAT - 15 BOC

lobeta kantbua ketu. Mandar kiambole-kiambole.


-, f. c., -betesa; -bundisa, - BEMFASEJO, A., adj., mubangi-'a-
.se, v, 1'., -ri-beta; -ri-vunda; -ri- mbote, I.
popola. - 1'()7l!itanteuumte, -bu- BENGAO, s., ribesa, IV (do pm't.).
nda-bunda. -levell/enlt!, -baba. '\ BENEDICTO, n. p., Benilll.
- , o,]Jara oupor, f. r., -betela. BENGALA, S., mbamba, IX; kimba-
o vosso pequeno baten-me no ngala, Ill, Bengalinha, kamba-
cao, ndenge ienu ia-ngi-betelele mba, X.
o'mbua iami. - wn corpo no BENJAMIM, n, p., Bejami.
corpo, -pangaIa; -pangajala. - BENS, s., jimbongo, IX, (pl.).
a porta, -pupa ku ribilll. - pal- BENTO, n. p. Bendu.
mas, -londa. - se urn com BERNARDINO, n. p. Mbambala,
outro, -ri-nokona. BERNARDO, n. p. Mbala.
BATUQUE, s., kindungu, III; ngo- BERRAR, v. n. -bana mukalll .
rna, IX. (instrumento). BERRO, S" mukaIu, II .
BEATHIZ, n. p., Mbiri. BEXIGA, (val'iOla) s., kingongo,
BEBEDEIHA, s., uhoilla, V. III.
BEBEDO, A, adj., holua, IX. ~ (da ourina) s., kisllsinu ou ki-
BEREDOR, A., adj., munue, I. (do suxinu, III.
v. -nua, bebt!I'). BEXIGOSO, A., adj., mukua-kingo-
BEBER, V. a., -nua. - agua, -nua ngo, I.
meuha. }'t/:;el' - . f. C., -nuisa. BEZERRO, s., kangombe, X; mona-
- para, /. I'., -lluilla. - com a ngombe, I.
milO, -kalmia. BIBIANA, n. p. Ibiana; Kibiana.
BEEElmA.), A., adj., kiholua, III. BICHO, S., kiama, III. - do pe,
BEHERRICAR, v. ll., -zumata. riuindu, IV.
BEEIOA, S., kllnua, VIII. BICO, S., muzllngu ou musungu, II.
BEH,:O, s., mllzumbu, II. BIGOD!>, s., mueZIl, II.
BEIJO, S., mukinu, II. BIGORNA, S., nzundu, IX.
BEmA, s., handu, IX; muzungiri- BILHETE, S., kamukanda, X; ka-
ba, II; nzclIdll, I X. bela-bela, X.
BEIRAME, S., (duas van/s de fa- BILIDA, S., mute, II.
zenda), belame, IX. BI:'IUNO, S., kanhengena-maku, X.
BELDROEGA, S., mbembe, IX. BnmILHOTElRO, A, adj., ngambi,
BELLEZA, S., kuuaba, VIII. IX (do v. -amba, dizer).
BELLISCAO, S., killjonjo, III; killjo-· BISBILHOTICE, s., ulekll, V: mbue
to, Ill; kinjolona, 111. Dar -, ou Ilmbue, V; ungambi, V; uri-
-jotona. mi, V (de rimi, lin,qua).
BELLISCAR, v. a .. -j0tona . BIS;IlETO, A. S., mlliulu, I.
BELLO, A, adj., -mbote (prec. da BOATO, S., itumbi ia kuteka.
cone. do ,qen.). Ser -, -uaba. BOAVENTURA, n. p. Boa.
BEM, adv. kiambote; kiauaba. BOCCA, S., rikanu, IV, A.lre a
FaUei bern? Nao. Fallaste mal. bocca, jikula 0 rikanu rie, Ka-
Erne ngazuela kiambote 1Kana. nu kabolo Ilsuri ua ngana ie,
Eie uazuela kiaiiba. Muito -, I (p1'OV.). a bocca apodreee por-
BOC -lG BHA

p'regui9a do dono. I conc. do !1P1l·). V6s sols bon,.


BOCCADO, .'I., musunhi, II; kixinhi, brancos, enu nu mindele ia-
III; kama k'ofele. - de carne, mbote.
musunhi ua xitu. Boccadinho, BOM, BOA, (sm', estar, ficar), v. q.
kama k'ofele-fele. -uaba. B's/rl agua nilo esta boa,
BOQAL, adj., kinguanji, III. menh'ama ki mauabe (L) ki ma-
BOCEJAR, v. n., -bana mukanu uaba (8).
(litt. dm' com a bocca); -ta nha- BONDADE• .'I .• kuuaba, VIII.
nha, (lzll. por bosejo). BONDOSO. A, (ser) v. q., -Iendu-
BOCEJO, .<; •• nhanha, IX. ka; -uaba.
BOCETA, s., mbutesa, IX (aport.). BONECA, .'I., ll1uxaxinhu, II.
BOCHECHA, .'I., ritama, IV. BONITO, A, adj., -mbote (pree. da
BOCHECHAR, v. n., -mumata; -u- cone. do !len.) ser -, -uaba.
mata. BOHBOLETA, S., kimbiambia, III;
BOCHECHUDO, A, adj., mukua-ma- kaiumbualllbua, X.
tama, I. BORDA, .'I .. Illbandu, IX; rnuzu-
BODE, S., kisutu, III; kihombo, III. ngiriba. II. - da can6a, mba-
BODUM, .'I., rise, IV. mbelu, IX; mbambu, IX. - da
BOFE, .'I., kizavu, III; kinzala- estr'ada, mballdu ia njila.
zala, III. BORBULHA, s., njonjo, IX.
BOFETADA, .'I., huxi, IX; kaiangu, BORBULHAR, v. n., -bnabua.
X. Dar uma - , -bana kaiangu; BORDAO, s., mUllga, II. - peque-
-labeka huxi. no, kamunga, X.
BOFETAO, s., kihuxi, III. BORNAL, s.. mbuellga, IX (Kissa-
BOl, .'I., ngombe, IX. - grande, rna).
kingornbe, III. - silt1estre, BORRACHA, S., rikonge, IV.
sefu, IX. BORRIFAR, t'. a., -bonza; -sasa;
BOlAO, S., rnbunha, IX. (aport.). -pamella Mandar -, f. c., -sa-
BOlAR, v. n., ·kungulula. Andar sesa. -.'Ie, v. 1'., -ri-pamena.
a - , -kunguluka. BOSQUE, .~., muxitu, II.
BOLA, .'I., rnbumbi, IX; rikelenge- BOSTA, S., IIlbo~a, IX (aport.).
nde, IV; - de tabaco, rikende, BOTIJA, .'I., nlukllri. II, (Kissama).
IV. BouBAs, s., kit'lllg-a, III.
BOLHA, s., mbulu, IX; rijiji, IV; BRACELETE, S., rilunga, IV, (usa-
riveve, IV; rifungunzellze, IV. .'Ie 0 pl. malulIga).
BOLOR, s., undundu, V; fUlJdungu- BRAQADO, ,<;., pnllga, IX.
lu, IX. Crear -, -sasa, -funda- BRAQO, S., lukuaku, VI. (pl. rnaku,
rna. Fazer crear' -, -sasesa. em vez de m:dukuaku). - es-
A comida que fica para 0 dill. querelo, lllkuaku lua kiasu.-
seguinte, cria bolor, 0 kuria direito, lllkuakli lua marilu. 0
kuzeka kusasa, (prov.). homem dos bra(:os, (a[cunha),_
BOLSA, s., hutu, IX. - de tabaco, kamaku-maku, X.
kibari, III; handu, IX (Kissa- BRADAR, v. n., -kaluka; -kalumuka.
rna). BRAMAR, v. n., -kalumuka.
BoM., BOA, 041'., -mOOte (prec. da BRAMlR, v. n., -zuma; -zumina.
BRA -17 CAB

BRA:"CA, n. p., Balang:\. le-ngele, III.


BRAI'lCO, A, adj., (pessoa, euro- BRIGA, s., mvunda, IX (de-vunda,
pen, especialmente 0 portu- bater).
!IW'Z), mundele, II . BRIGAR, v. a., -tonga; -bang-a.
Dcri \"&. de Delete, nome de uma ave branca, llandar - , f. .c, - bangesa',
.LU'
nelllll',lea que habita nas margens do rio
H~'I1~o -tongesa.
BR.\:"C~, A, (ser, estar, fiear) , BRILHAR, V. n., -benha; -lulama;
r. q., -zela. Olha as minhas -taringa; -tua; -tanhinha·. 0 sol
III'-;OS, sao brancas, tala 0 maku, hrUha, luanhi lutua. A lua
mami, mazela. Fazel' -, f. c., I brilha, rieji ritua. Fa;er - ,
-zelesa. Fazer-se -, -ri-zelesa. f. C., -benhesa .
.Lll/tUo - , pelendende. BRILHO, S., kilelemu, III.
BRA:"CURA, S., undele, V (de rnu- BRINQUEDO, s., ritonokenu, IV (do
udele, hranco); uzp.lelu, V (do v. -tonoka, brincar)j kizomba,
v. -zela, ser branco). III.
BRANDAMENTE, adv., kilendu-ki- BROTAR, V. n., -sabuka. Tomar
lendu . a - (as folhas de uma arvore)
Bn.\:-lDO, A, adJ , (pessoa), mukua- -sabuluka.
uembu, I; mllkua-kilendu, I. BRUTALIDADE, s., undandu, V;
BRA:-iDURA, s., kilendu au kilembu, undulutu, V.
III; uembu, V; kilembula, III. BRUTO, A, adj., (pessoa), kindulu-
BRANQUEAR, v. a.. -zelesa (f. c., tu, III.
de-zela, ser hraneo); -zelula. BUFALO, s., pakasa, IX.
- , /). n., -zelllka; -zelllluka. BULE, S., mburi, IX, (aport.).
BH.\VO, A, adj., -mballl, (pree. da BULHA, s., jibuia (pl. aport.).
("one. do gen.; do v. -balllka, BULHAR, v. n., -banga. Fazer -,
i,'1/ (ureeer-se). f. c., -bangesa..
- . A, (ser, estar, ficlJ,r). v. q., -te- BULIR, v. a., -kosa; -zangata;
ma; -lakalala. 0 hoi e bravo, -tulumba. Fazer -, f. c., -za-
U ngombe iatema. I ng-atesa. - com, f· r., -zanga-
BR\vURA, s., utemenu, V (do v.! tela.
-tema, ser bravo). i BURAco, S., uina, V; kina, III;
BRAZ, n. p., Mbalaji. ' rizungu, IV. Buraquinho, kari-
BHI:"'CADElRA, s., kizomba., Ill; zungu, X.
kasekelu, X; kasekelelu, X. BURRO, s., kabulu, IX (aport.).
BHINCAR, v. n., -tanoka. Fazel'-, BUSCAR, v. a., -sota; -xanga.
(. c., -tonokesa. -com, (. r., BUZIO, s., mbamba, IX; - peque-
-tonokella. I no (que antipamente servia
BRINCO, s., (das orelhas) , kinge-, de moeda), njimbu, IX.

c
C.\, (para, de), adv., koko; kunu. , ngu, IV; nganza, IX. -peque-
Vem cd, za koko; za kunu. na, kambinda X; kalungembu,
CARA«A, S., mbinda, IX; rinhu- l X. - que serve para tira,.
CAB - 18- CAl

(([/Ita, rnllngernbu, II. - q"e) - grand". 10001010, IX .


...ave de choealho, kisaka, III; CACII.I.~RO, ..... pexi, IX. -jd gm;-
kisangie. III. - eheia de oleo \ to, nl1mbll. IX; kihumbu, lIT.
tI" palllla, tenda, IX. Sa ttttl -para {ttl/loll' liamba, saka, I.
cahllra wiu Ita agua, nlU mbi-, C.\CHO, s., kll')lIde, III; kisnka,
nda ie mu-,de (L) ki mua-Ia (8) I III;. kisak.n.:i, III. - de bana-
menha. na.", kisakaxi kh rnahl,njo.
CABA:'<lA, .... , kibubuia, III; ka- CACHOEIRA, ..... ribilba, IV (dov.
n'zo, X. -buba, es,,:ul'/·e1'). So Ku.anza
CAREl;A, s., mutue, II. -/,equena, Ita cacho!'ir,!.';, nlU Kuanza mu-
kamlltue, X. - grande, rikixi, ala mabub:1 .
IV. Allo till -, kisokosoko, III. CACHORRO, s.. irnbua, IX. Cachor-
CABEl;ADA (dar) v. n., -Iuika. rinho, kalllll\la, X.
CABECEIRA, S., mutualu OIL mutue- CACI~RA, .0;; •• kixima, III.
lu; II. ' CACO, S., kiIC(lI, III. - de pam'l-
CABELLEIRA, s., kindemba, III. I la, kimeng.l. III.
CARELLO, s., lundemba, VI (pl. ji- i CAGOADA, s.. karielelll, X; kaseke-
ndemba); mbela, IX. - branco, I lu, X; kasekelelll, X; topiia IX.
invi, IX. cabl'llinho, kandemba, i (no Ben!/u).
X . •-lito... I' baixos no cabello I CAl;oAIl, V. (1 .. -topiiala.
mal cO}'/arlo, makenze (pL.) IV. : CACUSSO (pl'i.r,,), .... , kikusu, III.
- do P Ibis, mavuji (pL.) IV. ! CAOA, adj.. knla (iuvarilwel): -os<>-
CARELLCDO, A, adj., mukua-kika-; (prec. dlls pI'e{. cone.). kala
mba, I. : sanji ni baia ric (prov. ) cada
CABO.' s., (de ~~~~run.lento) mubi- i gallinha ('OI." sl:1l pollei1'o.
uhl; II. mllJIIlJlIlgu, II. . CADAVER, S., kllnbl, HI; nuundu,
CABOCLO, A, .... , (mulalo) hasa, IX. IX.
CARRA, S., hombo. IX; meme, IX. C.\DEIA, S., (cUlTente) , lubambu,
- nwntez, soki, IX. VI.
CABHIOLA, S., mukabanga, II. - s.. (prisflo), kiboiongo III.
CAHRITO, S., kahombo, X. - mon-: .lletter lla - . -ta IOn kiboiongo.
tez, sevll, IX. CADEIHA, s.. kinin. III.
CACAHEJAR, v. n., -kakela. it.s ICADELLA, s., illlhua ia mnhatu
.qllllinhas costll1llam eacare- (litt. crio lil/llher). Cadella
jar, 0 jisanji jeniokakelu. I ()j'dinar/lf, kab:ri, X. Catif'lli-
CAGA, s., unhanga, V; ukongo. V. 11 Illl , karnblla k:L mllhatu.
CAGADOR, s., mukongo, I; rinha-:\ C,\ETA~O, 11. p. Kctanu.
nga, IV; mutombi, I. Xitu iatolo, C.\F~;, S., kafe (ajJwt.).
manhunga mavulu (prov.), puu- CAFEEIRO, s., 1II1lk:lfe, II (aport.)~
ca carne e muilos caradores. CADlBRA, S., kiklll,)-knle, III.
- consumado, riiambi, IV.:C,\lR, v. n .. -ballka; -Iunduka;
A.prendh de - , mueng-a, I. -sonoka; -sonok~na; -bala; -Iu-
C.-\l;AR, v. a., -nhanga; -tola;· udumuna; -Iuudllmuka; -tulumu-
-lOmba. lila; -tulumuka; -ri-vunda b'OD;
CACETE, s., mbima IX; muxi II. -ri-la b'oxi (litt. por-se no chao).
CAl 19 CAN

Fazer, deia:ar - , ((. c.) -lu- CAMA, S., kizalu, III; hama, IX
ndukisa; -sonona ; -lundumuisa. (apm·t.); rilonde, I V.
Elle deitxou cair as tuas jingu- CAMALEAO, s., rinonguena. I V .
bas, muene uasonona 0 jingll- CAMARA, s., madidi ou mariri, IV
ba je. - escorregando, -zendu- (pl.).
ka. - aos pingos, -xolola. - CAMARADA, s., rikamba, IV; kam-
morto, -bulukuta. - por des- lu, IV (pl. makavalu).
cuido, -vuzuka. - par si (a CAMARATlAGEM, s., ukamba, V;
(ruta) -ri-sokokela. -de uma ukavalu, V.
arvore, -langumuka . - grao a CAMARAO, .~.. I'ikosa, I V (du v.
grao, ·sukumuka. -kosa, me..r:el'-se).
CAIXA, s., kiblliungunzu, III. CAMRAIO, A, adj., -kava\'a (p;·ec.
CAJA, S., ngenge, IX. da cone. do gen.). (;al:inlta
CAJAZEIRO, S., mungenge, II cambaia, sanji iakavav:l.
CAJU, S., kaju, IX. CAMBALEAR, v. n. -bendujuka.
CAJUEIRO, S., mukaju, II. CAMBALHOTA, S., kafllkambololo,
CAL, s., hala, IX (aport.). X. (do v. -fuka, a(ucillltar e
CALAFRIO, (ter, sentir), v. n., -en- mbololo, cacele grande).
da; -enda 0 mukutu. CAMBAPE, S., mubinji, II. (do t'. -bi-
CALAR-ME, v. r., CALADO, A, (estar, njika, embara(,:llr); musdu, II.
ficar), v. n., -riminha; -kumbi- CAMBAR v. n., -tangata.
kinha; -ri-xiba . .M andar -, {. CAMBOLADOR, s., rikomho, IV (do
c., -xibisa. v. -kombola, lraficw·).
CALCANHAR, S., kisende, Ill. CAMROLAR, v. a .. -kombola.
CALCAR, v. a., -tuina; -batao CAMINHAR, v. n., -enda.
CAL({AR, t'. a., -zuata. - bolas, CAMINHO, S., njila, IX; kikoka,
-zuata jibota. III. -pequeno, kanjila, X.
CAL({O, s., (com ope) mubinji, II CAMISA, S., mbinza, IX.
(do V. -binjika, embara9ar); CAMPAINHA, S., kangullga, X.
muselu, II. CAMPO, S., ribia, IV; rilallde, IV
CALDEIRADA, S., (de peia.'e) mu- I (do v. -landa, eslpnd, r); rika-
keka, II. nga, IV. - nao laLTlulo, to-
CALDO, S., muzonge, II. nga, IX. -largo, mlls;lllza,ll;
CALIX, S., rikau, IV. rikangalakata, IV. Ca.~(l de - ,
CALOR, s., kalolo, X. (aport.); museke, II. No campu, ku ta-
kiluku-luku, III. - do sol, lua- nde; mu tande.
nha, VI. - do (ago, munga- CANQAR-SE, V. r., CANSAIF), A, (es-
lu II. tar, ficar) , v. n., -buila; -ioka;
CALUMNIA, S., mulonga, II . -iokola; -iokoka; -iokf);/lla. .Can-
CALUMNIADOR, A, adj., mbuembue, ramo-nos decorre;', elu luabui-
IX. rile ni ku-Ienga. Faul' - . (.
CALV A, s., ribala, IV . c., -buirisa.
CALVICIE, s., riua IV; makorika,' CANQAO, s., muimbi II; Illakumbi,
IV (pl.). I II.
CALVO, A, adi., mukua-ribala, 1. CANCRO, s., kisoogo, HI.
CAN 20 CAR

CANDIDA, n. p., Kandinha. [kilOmbO, III (na Jinga e Holo);


CANDIDO, n. p., Kalldinhu.kabasa, IX.
C.\NH \:\10, s., riamba, IV (pl. CAPOIERA, s.. kikalanga, III; ki-
mariamba). kolokolo III, (no Bengo).
C.\:oIH0TO, 4., adj., mukua-kiasu, I. CAPRICHO, s., rijinu, IV.
CAN;ilA, s., rsaccharina), muenge, CARA, S., polo, IX. Carinha, ka-
II. - brllva, rianga, IV (pl. polo, X.
rnal'ianga); ritetele, IV. Bandei- CARANGUEIJO, S., hala, IX.
ra da -, kisungu, III. CARAVANA, s., kibuka, III.
CANO.\, .<:., ulungu, V (0 pl. ma- CARESTIA, S., muzenji, II.
ulungu contrae-se em molungu); CARGA, s., kimbamba, III; rikulu-
ndongo, IX; kirnbala. Ill. kumba. IV, muhamba, II (desi-
- peq'~ena, kaulungu ou kolu- gna 0 cesto em que os car-
ugu, X; kambala, X. - velha, 1'egadores trazem a carga);
kibuzu, III. Fundo da -, nda- mutete, II.
ngalu, IX. Borda da - , mba- CARINHO, s., kirimbu, III.
mbu, IX; mbambelu, IX. CARLOS, n. p., Kalu.
C.\NTAR, v. a., -irnba. Fazer -, {. CARLOTA, n. p., Kalolota.
C., -imbisa. -a oupara. {. r., CARNE, s., xitu, IX: umpouco de
-imbila. - 0 gallo, -kokola. -, kaxitu, X.
Os gaUos costwnam cantar, CARNEIRO, s., mburi, IX. - gran-
o makolornbolo meniokokola. de, kimburi, III.
C.\NTARO, s., kitabu, III (do v. CAROQO, s., tendu, IX.
-taba, tirar agua). CAROLINA, n. p., Kalori ou KaJo-
CANTO, s., muirnbu, II; mukumbi, rina.
II. - em V03 alta, nzangu, IX. CARRAQA, s., huba, IX; kihuba,
CANTO, s., (de uma caza) hota, X. Ill; ribata, IV.
CANTOR, A, S., ngirnbi, IX; ngi- CARRANCA, S., nzuna, IX.
mbiri, IX. CARREGADOR, S., ngamba, IX;
CANUDO, S., mbungu, IX. - do mutute, I; muambate, I.
cachimbo, mubebu, II. - do CARREGAMENTO, S., ulongelu, V.
cachimbo de liamba, tenga, IX. CARREGAR, v. a., -ambata; -nhata;
CAO, s., imbua, IX. - gmnde" -tuta. Ajudar a -, -ambatesa.
kimbua, III. - peqneno, ka- I Mandar -, -tlltisa. -constan-
mblla, X. Ctiozinho macho, ka- temente, -ambatela; -ambatela-
mbua kariiala. - silvestre, ku. - uma canoa, -longa. -
mboriongo, X; mbulu, IX. uma arma, -soma. 0 cQ,{:ador
CAPAR, v. a.} -baza; -saia. Man- \ estava carregando a sua arma
dar -, {. c., -saiesa. compolvora, Omukongo uake-
CAPIM, S., iangu. IX; kiangu, III. xile mu-soma 0 uta ue ni fundan-
- q tte comem os bois, mbua- I ga.
ngungu, IX; nzunge, IX. II C.. . UTA, s., mukanda, II. Carti-
CAPINAR, v. a., -kombela. nha, kamukanda, X.
CAPITAL, S., mbanza, IX (nos' CARVAO, S., rikala, IV (usa-se 0
concelhos a teste de Loanda) i, pl. makala).
CAS - 21 - CEN
CASA, S., inzo, IX; ribata, IV. -ICAUSA, S., ndonda, IX.
nova, inzo iobe. - velha, inzo CAUSAH. v. a., -bangesa.
iokulu. - de negocio, inzo ia CAUTELLA, S., masunga, IV (pl.).
uenji. - de dormir, inzo ia Masunga Iota, uangu ndenge
:xiIu. - onde se opera a cir- (pmv.) a cl/utella e lIIais
cumcisiio, kikolo, III. - onde velha, a feitifaria e II/ois
se reunem os rapazes, kinza- nova. Ter-, -kala ni masu-
nzala, III. Cazita, ka'nzo, X. nga; -knata masunga .
CASAMENTO, s., ukaz8., V (aport.). CAUTELLA I intm;j., alnka!; aln-
CASADO, A, adj., rikaz8., (aport.). ka-ze I .
CASAR, v. a., -sokana. CAUTELLOSO, A, (ser), v. q.. -,!Inka.
CASCA, S., (das arvores) kitatu, CAVACO, s., kibatu, III; klbaln-ba-
III; kibatu, III. - de tacula, tu, III.
kitatu kia hula. CAVADOR, A, adj., mukand<,. I .
CASCO, S., mukoto, II; kikoto, III. CAVAR, v. a., -kanda. Mandar-,
CASCUDO, S., rikon do, IV. f. c .. -kandesa .
CASEBRE, s., kitungu, III. CAVALGAR, v. a., -kanduka .
CASO (fazer), v. a., -Iombuela. CAVALLO, S., kabalu, IX (olort.);
CASPA, s., kibiaxi, III (do v. -Lia- mukete, II.
ta, joeirar). CAVEIRA, S., holongonho, IX; ki-
CASSONEIRA, S., kisoma, III. holongonho, III. - pequf:na,
CASTIGAR, v. a., -beta; -popola; kaholongonho. X.
-xina. Fazer - , f. C., -beOO- CEBO, S., maji, IV (pl. ).
sa. - se, v. r., -ri-xina; -ri- CEBOLA, S., sabola, IX (oport.).
beta. CEDO, adv., mu kamene (litt. de
CASTRAR, v. a., -baza. FaJer -, manha).
f. C., -bazesa. 'CEGO, A, adj., kifofo, III; kiln-
CATANA, S., njanju, IX. mba, III. -de nascen{'lf. kilo-
CATANADA, s., riba ou ribi, IV mbo, III. Ceguinho, kaf'lfo, X.
(pl. maba ou mariha). CEGONHA, s., panda, IX.
CATAR, v. a., -tuina; -tongona. - CEGUEIRA, s., ufoCo, V.
piolhos, -tongona jiua. -se, v. CELIBATARIO, A, adj., rikul'i, IV.
r., -ri-tongona. CELIBATO, s., ukuri, V.
CATARACTA, s., (queda d'agua) CELLEIRO, S., kinganja, III; inga-
ribuba, IV. nja, IX. .
CATARACTA, S., (no olho) , mutulu, CEM, adj. num., harna ria ou ia.
II. - pessoas, hama ria ou ia atu.
CATHARINA, n. p., Katiri ou Ka- CEMITERIO, s., mbalale, IX.
tirina; Kaxina. CENSURA, s , rixongo, IV.
CATHARRO, S., kixinda ou kixinde, CENSURAR, v. a., -koka; -xongue-
III. na; -longoloIa; -amba.
CAUDA, S., mukila, II; musese, II; CENTOPEIA, S., rizalaIa, IV; ngo-
muhenge, II. - das aves, kitu- ngolo, IX; kingolongoln, 111.
ku, III. - do jacare, mbonja, CENTRO, S., kaxaxi, X. JYo
. IX. mu, bu'axaxi ka.
CER -22 CHO

CglWA, S., lumbll, VI. I


CEHC.\DO, .<;., lumbll, VIj kipaka. III.
rizamba, IV. - dechuva,xa-
pirinhu, IX. Por 0 chapeu na
- a beira dll 1 £0 pal'a resgllar-
1
cabera. -zuata xape ku mutue.
dUi' a ea,m dos jacares, kiko- CHAR~ECA, ,<;., malenge, IV (pl.);
lela, III. sabala, IX.
Cgl~CAR, v. a., -kOlld.1 j -nhunga. CHASCO, s.• rinongo, IV.
Os hoi.<; eus carneiroscerNlram CHAYE, S., sabi, IX (aport.).
a nossa casa, 0 jingombe ni CHEGAR, v. n., -bixila. Os nossos
jimburi janhungine o'nzo ietu.. parentes jd chegaram, 0 ji-
Fazel' -. f. C., -nhllngisa. I ndandujetujabixirilekia. -sem
CncJ, s., kikonda, III. i novidade, -bixila kiambote. -
CEHE:\fO:'iIA, s., sOllhi. IX. ! aD seu destino, -bixila ku 080 ku
CERE;\fO:SIlISO, A, adj., rnuklla-so-: uoloia. -doente, -bixila oi ku-
nhi, I. I kata. -morto, -bixila uafu.-
CERTAMENTE,adv .• ell1.j kiene. I vi"o, -bixila ni rnuenhu. Fazer
CERTO, A, (ser, estar, jiCllr), v. 1 - , f. C., -bixirisa. - subita-
q., -iuka; -tella. Fir>-fl r - , -te-! mente, -8olomoka.
nena. Bstd certo, kiaillkll. :CHERNE, s" killngu, III.
CEHYEJA, s.. ualua, V, - de mi- CHEIO, A, (estar, ficar), v. n.,
1IlO, hela, IX. -toxala; -izala. A mare estd
CESTO, s., kinda, III. - pequeno, cheia, jinvula. jatoxala.
kakinda, Xj kimanga, III. CHEIRAR, v. a., -fenha j -nuha .
. Clm, S., rilu ou riulu, IV (pl. rna- Fa~er -. f. C., -fenhesa; -nu-
ulu). hisa. Tens tabaco de cheirar?
CEVAR, v. a .. -rikila. Niiu senhor. so tenho tabaco
CHA, s., xa, IX (aport.). de fnmar. Eie uala ni maka-
CHACARA, s., museke. II. nha ma ku-fenha? Kana, nga-
CHALACEAR, v. n., -topiiala; -Zll- na, ngala ng6 ni rnakanha rna
riiala. I ku-nlla. (lilt. tahaco de beber).
CHA:\IAR, v. a., -ixana; -kouela .. CHETRO, s., rizumba, IV.
0:
Chama as 1I11111wr,'s, ixana CHIRATA, s., kisanzlT, III.
ahatu. - para. f. r., -kole\a., CHICOTE, s , kambamba, X.
- em 1:0;- (llla, -kola. - por CHIFRE. s., kimbungll, III; ngela,
(U'e/w, -balllla. - 1"('[J('lidas' IX. -- que usam os curandei-
ve.;es, -kola-kola. I 1'OS, xilu, .IX. •
CHAMAR, r. a., (por nOIllP) -luka. CHITA, s., xlta, IX (aport.).
-se. to. r., -~i-Iuka. I CHOCALHAR, v. a., -saka. Fazer
CH.UIMA, s., tubia, VII. I - , f. r.., -sakesa: .,
CHA~IMEJAR, v. n .• -lekuka; -leku- CHOCALHEIRO, A, adj., ngambl, IX
juka. (do v. -amba, dizer).
CHAMUSCAR, t'. a., -aula. CROCAR, v. a., (incubar), -langela.
CHAO, s" ixi, IX; mavu, IV (pl.). - 7). n., (um eorpo n'outro).
Ku - b'oxi (bu ixi). -pangaIa; -pangalala.
CHAPEU, S., xape, IX (aport.). CHOCO, A, (estar, ficar) , v. n.,
- de palha de abas lm'gas, -luta.
CHO 23 CLA
CHORADEIRA, S•• ng-ololo, IX. Pospo~toaonomeollanl.t'postocomaconc.
ro I. . I do Il"en. lua .
-vHORADOR, A, aUJ. 1ll1ll·.I·I. • - cosinhei1'os, alambi kitanu
CHORAR, v. n., -rila . •lleus ir- OU kitanll kia alambi .
1I1n.)S n~ais novos chol'ararn, 0 N'este caso IdtaDU C 8I1b~tanth·o.
jilldenge jami jaririle. Fazer Cl. II e III, itanu. - dedos, mi-
- , f. c., -ririsa. lembu itanu. - cargas, imba-
'CH(lVPANA, s., ribata, IV. mba itanu.
CHocmc;o, s., rixirisu, IV (aport.). CJ. IV, V, VI, VII e VIII, ma-
,ClIO nm, v. 11., -lloka. Fuze,. -, tanu. - portas, mabitu matanu.
f'. ~ .. -nokesa. COmeffl1' a -, - redes, mauanda matanu. -
-s()lIoka. correntes, malubambu matanu.
'CHRI.'';TOVAM. n. p., Kirisobo ou - thezouras, matujola matanu.
Kisobo. -costm'as, makutunga matanu.
CHlHSTINA, n. p., Kirixiuu. C1. IX, jitanu. - parentes, ji-
CHL'l;O, s., sosa, IX; mbangirilu, ndandu jitanu. '
I X. ~ de cabo curto, kiluku, CJ. X, tutanu. - raparigas,
Ill. tuhatu tutanu.
CHL'P."-R, v, a., -xiba; -fefenha. CINCOENTA, adj.• num., makui-
Eft chupo esse osso. eme ngi- nha-tanu rna ou a (V. vinte e
xiba 0 kifub'okio. Fazel' -, (. os numeros seguintes). - pes-
c., -fefenhesa. soas, makuinha-tanu rna ou a
Cnu\'A, s., mVllla; IX. - pr-quena. atu.
kamvula, X. - proton.r;ada, CINTO, s., ponda, IX. Cintosinho,
IIlllzurnbi, II. Signal de -, kaponda, X.
lIluzenji, II. CINTURA, s., kinhonga, III (do v.
CnUYISCAR, v. n., -sonha; -suku- -nhonga, torcer).
muna. CINZA, S., utokua, V.
CHcnsco, s.• kisuku-suku, 111. CIO, (ter, estar com) v. n., -beba.
CIBALA, s.• ribinga. IV. CIPO, S., kihamba, III (usa-se en-
CICATRIZ, s., kimomo ou kimoma, trelQ{:ado em voUa do coqueiro
III; kitote, III. Ter 0 coryo co- para subir).
berlo de cicatrizes, -momojoka. CIRCULAR, v. n., -jeta.
ClG.\RRA, s .• kimbangalala. III. CIRCULO, S., mukondoloke, II (do
CnIA, (em, pm' , jJflra) de, loco v. -kondoloka, rodear); hondo-
adv .• bulu, ku landu a on ria. 10ka , IX; kijingetela, III. -
o prato que te puz ell~ cirna pequeno, kajingetela, X.
tla caber-a, pOl'que 0 fizeste CISCO, s., fufuta, IX; fufutila, IX;
cair? 0 rilonga ri nga-ku-turile . ulokua, V.
ku tandu a mutue, eie U<l-ri-ba- CISTERNA, s.• kixina, III.
lesa palanhi 1 CIUME, s., rifuba, I V.
Cnto. S., ritala, IV. CIUMENTO,A, adj., mukua-rifuba, I,
CI:-iCO, adj. num., -tanu (pree. CLAMOR, s., nzonga, IX.
dos pref. cone. do pl., ('.vcepto CLARA, n. p., Kalala.
para a 1.· cl.). CLARAO, S., muanga ua tubia (litt.
el. 1. kitallU. archote de fogo).
CLA 24 - COM

CLAREAR, V. n .. -vungunuka. I' Co~o, s.• rikoko, IV. - verde ~


CLARIDADE, S., kuzeIa, VIII. nbanha, IV.
CLAHO, A, (Sf'r, estar. ficar), 1.". CoEVO, A. adj., risoko, IV (do v.
fJ. •• -z<'1a. 0 dill estd claro, ki- -saka, sa egnal).
zliu kiazcle. Tornar -, f. C., COGO:\IELLO, .'i .• uina, V.
-zelesa Tornar-se - , -zelllka .. COICE, s., kisotola, III. Dar
CLE:\IE:"/TE, n. p., Kelemende. i -buna kisotola.
CLITORIS, S., karindolo, X; riso- COlO, (de e.w:ravo.~ (ugidos) s.,
nga, IV. mulolo Olt mlltolll, II; mulemvu~
CLOACA, S., kibungu, III. II.
CLYSTEH, S., n~itu, IX. COLERA, S., njinda, IX.
COADJU\"AR, V. fl., -kllatesa. COLERICO, A, (scr, estfl1', ficar),
COADO, A, (l!star, ficar), v. n., v. q., handllluka; -hanguIuka.
-zenzama. . COLICA, S , nlumbll, V. - intes-
COAR.' t'. n., -zenza; -lelula; -ke- tin~l, ~ik:,mete, III. ,
lula . I COLIN,A, .~., kamulllndu, X:
j

COBARDE, S., mukua-uoma, I; COLliER, s., ngutll, IX; ntu, IV


mhombo, IX. (na Kissilllla). Colherzinha, ka-
COBERTUI~A, S., ribeka, IV; kifiri- ngulll, X.
mikll, III. COLHER, v. a., -omona. - ("utos,
COnIGA, s.• hanji, IX. -kanzu. - remedios das arvo-
COBRA, .'i., nhoka IX. - peqnena, res. -banda; -nongona.
kanhoka, X. - grande, kinho- COLLA, ((rltcto), rikezu, IV. Urn.
ka, III. jJouco de - , karikezu, X.
Comm, s., londo, IX. Dinheiro de COLLAR, (de missangas) s., muzu-
- , kitUl'i kia londo . ri ou 1Il1lzuiri, II (do v. -zuila ~
COBRm, t". It., -luta; -vnnga; -za- enfim').
mbela; -firimika. Fazel' - , (. COLLO, s., nzemba, IX.
c., -fntisa; -zambesa. -se. v. CoL:\IADOR, A, adj., (0 que cobre de
r., -ri-fllta; -ri-zambela; -ri-firi- colma Ullla casa), muzambiri, I
mika; -ri-vunga. I (do v. -zambela, cobrir compa-
COGAH, 1.'. tl., -aja; -aza. - com: lha).
(mY;rl, -kulula. -se. v. r., -ri- I COLUMNA (vertebral) S., muongo~
aju fill aza, Vusso irlJ/(Jo mais i II; muongongo, II.
nuw esld a c09ar-se, ndenge' COM, prep., ni, Corta acabe9ad(J,.
enu uolo-ri-aza. -se cum (urra, cob'ra COI/1. a (aea do cozinhei-
-ri-kuluLt. fO, batula 0 xingu ia nhoka oi
COCOIUS, (Ill!) expo adv. kututu. poko ia mulambi. Commigo,
Bsblt'. ficar, por-se -, v. n., lI'eme. Cumtigo. n'eie.
-ngongama; -ngollgamana. COMADRE, S., kumaxinhi, IX (a·
~OCEHAS, (/a::e1') v. n., -mokona; purt.).
-mnkota; -nhongota; -miokota. COMBATENTE, adj., mukua-kuhia~
Melt il'lf/((() (ez cucegas au seu 1.
amigo, pange ami iamokuene COMBATER, v. a., -lua.
kamba rie , COl\IEQO, s" rimatekenu, IV.
COM - 25 CO~

CO~EGA R, V. fl.. -rnateka; -mate-I tui kala maLultl.


kena; -tona; -Lonona. Fazer -, Kala, qtlal'do proecde tim verba, deve scr
f. C •• -matekeS:l. se~uido do pre'. conc. lid .
COMEDOlHO, S., mlldilu, II; rilu, Como Deus dissr, eu assz'//i fa-
IV; ki['ila, oa kirilu, III. O'm- rei, kala ambele Nzambi, kiene
bua bu rilll ric ka. jimbie-bu , ki ngondokuila.. - que, nda-
(pr01;.), 0 rrlO lu70 se e.~quece do ndu e.
sea (,Oll/f'r/o/ro. COMO 1 adv., kiebi 1; kie 1.
COMEIlOH, A, fl'!; , muria, I. - de COMPADRE, S., kupatele, IX (a-
('W'nf', 1l111r;:l-xitu. -de milho, port.).
mUl'ia-II1""lli:I. CO:'IPAIXAO, S., henda, IX.
COMEl:, V. a.. -ria; -anda; -man- CO:'IPANHIA, s., kizululu, III.
gUllu. CO/ll('i as banana... e os' COMPANHEIRO, A, S., (teu e vosso),
OVIIS, ['ienu 0 mahonjo ni mai-! mukuenu, I (litt. 11m de vas). -
aki. - sal (SI'/' hll]Jtisado). -ria meu e nosso, mukuetu, I (lilt.
mun~ua. - III ',ito, -ria kiavulu. um dp rujs Ott um dos 1105S0S).-
- d''j)J'pswl. -ria. malusolo. - sen (d'eUe, d·dles). mukml, I.
~leVIl!!,lI', ria kamuanhll. - com COMPARAGAO, S., kifikila, III; ki-
~erl'lIlUlli([ ou ~'l'rfJonha, -ria ni fika, III.
jisollhi. - ('011/0 WI/. }Jorco, -ria COMPLETAMENTE, adv., pii6.
kala ngulll. - com l"Iwacidade. COMPLETAR, V. a., -tenesa.
-hahllla; -kUIIZI; -zllkuta. -com COMPLETO, A, (cstar, fi{.~ar), V. n.,
a Willi, -kllbela. - a mCltdo, -tenena.
-njonja; -njolljOla. - constallle- CO:'IPOR, V. a., -lurika.; -sokeka.
m('Jlt(~, -mangujuna. Jfandar -, f. c.. -lurikisa.
COMIcnIo. (tcr. sL.'ntir), v. n., -xi- CO:'IPHAR, v. a., -sumba; -senga.
xima; -uiia. Compra peill's (lU cadeiras,
COMIIl.\, S., kllria, VIII; ki;lndu, sumba iba anga ialu. Fa:;er - ,
Ill. 0 rnel (: - dos brancos e f. c., -sumbisa; -sengesa. -
dll.... lwelos. lIiki kuria kua mill- para, f. r., -sumbila; -scngela.
dele ni kua ambundu. Um po/t- Comprai-nos coisas bonitas, tu-
co de - , kakuria, X. - dc CI'C- sumbirienu ima iauaba. -se,
unr;'l, ritongo, IV. V. r., -ri-sllmba.
CO:'lILAO, ONA, adj., kirioma, III; CO:'IPREHE~SIYEL, (sel', estar), v.
kirikaji, III: laluvi, IX. q., -tongonoka.
COMMEHCIAR, 1'. a., -ta uenji, (litt. COMPRIDO, A, (ser, estar, ficar),
pOl' ne.fJocio). v. q. -leba; -lebela. Tornw'-,
CO:'IMERCIO, S., uenji, V. f. c., -lcbesa. Ser muito - ,
COMMU:-iHAO, S., zanzala, IX. I -lebelela.
CO:.lO, coni-, kala; kuma (aport.), 'COMPRIDO (ao), tunM.. Deitar-se
ola; uila. Biles compraralil-lIIe I ao - , -zeka tunha.
com'J se en fosse escravo, ene COMPRIMENTO, S., kuleba, VIII.
a-Ilgi-sumbisa, kuma ngi mllbi-· COMTUDO, conj., nambi.
ka. Vas tendes as orethas co-' CONCEBER, v. a., (um fitho). -imi-
mo as lebres, enu nueri 0 ma-' ta. Fazer -, f. c., -imitisa.
roN
CO:'(CERTAR, c. a., -ririka. Con-· ijia (8), lua. -!~". l'. I· ..• -ri-ijia.
certa as tipoias, ririka 0 maua- . Co~HECIDO, A, a1J.. (peS$OO),
nda. JJarular - , f. C., ririkisa. ngiji (pre,:. da COtIC. do gen.);
Co~CHA, s., kikese, III; mabanga, samba, IX. Pes.owa -, mutu ua
IV (pl.). ngiji.
Co:-lCILIABt:LO, S., kikotu, III. 'Co~JLGE, S., muku,n-alu, 1.
Co:"lCLl:IR, c. a., -zuba; -zubinsa. Co~SELHEIRO, s.. mulongeri ou
Fazer - , f. C., -zubisa. I mulongiri, I (,[0 r. -long;}, l'll.-
Co:"lcLl:sIo, s , rizubiIu, IV. I .~inar).
CO:"lCORRESCIA, S., sangu, IX (do CO~SELHO, s.• ndongo. IX; man~
v. -sang-a, enrontrar). ngo, IV (pl.); manongo-nongo,
CONCORRER, v. n., -ri-bangesa. IV, (pl.); kikulu, III; mulongi,
CoNCUBISA. S., mukajina, I (de II. Dar -, -bana mlliongi.
mukaji, mulher, ina aquella); CONSENTIR, v. a., -chela; -ambu-
mllkua-valu, I (abrev. de mu- rila .
kua-kavalu, pessoa de ami~a- CONSERVAR, v. a .. -lullda.
de) - escrava, mukama, I. CoNSOLAR, I:. a., -kondola.
CoNCUBINAGEM, S., ukaji, V; ho- I CONSTAl'tCIA, n. p., :raxa.
ngo, IX. Fazer -, -ta hongo . : CONSTAR, v. n., -vUlla.
CONCUNHADO, At S., hueriakimi, IX. CoNSTRUCTOR, adj., mutullgi, I (dQ
CoNDE)f~AR. v. a., -cia. Fazer -, : v. -tunga, construir).
f. c., -elesa. I CONSTRUIR, v. a.. -lung:l. COII~-

CONDINENTO, S., ngelelu, IX. troe urn mura, luoga lumbu.


CONFESSAR, v. a., -Iokola. - a ou . J/andar - , f. c., -lllngisa.
para. f. r., -lokuela. - tlldo, CONTADOR, A, adj., mutangi, I (do-
-Iokolola. ! v. -tanga, contflr).
CoNFLUENCIA, S., ritakanu, IV (do CONTAMINAR, v. a., -sambukisa.
v. -takana, encontrar): - de· (f. c., de-sambllk<l, inficiotulr).
rios, masanganu, IV (pl.). CONTAR, v. a., -lallga. l\/andal'
~ome de. urna povoa.;.io junto a eonftuen-
ellt dOlI rlOs Kuau.. e Luka18 .
-
'
f . C ., -tangcS'l, . - a ou
CONFINS, S., maxokololo, IV (pl.).' para, f· r., -tangcla. - outra
CONFOHME, adv., kala ki. Confor- ve.:, -ta~gul~la. Conlast.e, o~tlt'a
me Deus disse, eu assim farei, vez 0 dmh~~ro, qnccuJa tmJu:
Kala ki ambele Nzambi kieoe contado? F~le llalangulula 0 kl-
ki ngondokuila. ' tan ki-n~tangele kia 1. -se,
CONFusIo, S., mufufu, II; CuCu, v. r., -n-tanga.
IX; kavanza, X. CONTAS (de vidro). s., jillgondo,
CONGRO, (peixe)s., rikolongo, IV. IX, (pl.). .,
CONGUEZ, A, adj., muxikongo, 1., CONTEMPORANEO, A, adj., nsoko,
Abrev. de mu lsi I. KODgo, na terra do l IV (do v. ·soka, se1' cgnal).
Conl!'o. CONTENTE (ser, esla,., ficar), v. q.,
CONHECER, v. a., -ijia. Conheceis -uabela.
o m.eu amigo' Ainda mio 0 CONTO, S., musoso, II; mutangelu,
conhecemos. Enu nuijia kamba II; ritangelu, IV (do v. -tange-
riami1 Ki tu-ri-ijietu (L), ki tu-ri- la, contar a).
CON - 27- cos
CoNTORNAR, v. a., -kondoloka;
-kondojoka. Fazer. - , (. C.,
I CORONHA, s., kikongo,
CoRPO, s., mukutu.
III.
Cm'pinho,
-kondolokesa. kamukutu, X.
CONTRIBUIB, v. a., -sangela (f. r., CoRREDOR, s.,kololo, IX.
de -sanga, achar). - pm'a, CORRENTE, s.,lubambu, VI.
-ri-bangesa . CoRRENTE, S.,(de um rio), ngu~
CoNVENCER, v. a., -xikanesa, «(. nga, IX; kallixisa, X (lIO Kua-
c., de -xikana, crer). nza).
CONVERSA, S., maka, IX. -obsce- CORRER, v. n., -Ienga. Ciio;inho,
nez, maka mabolo. - injurWsa, corre comigo, ka'mbu<l, lenga
maka majindaka. n'eme. - de pressa, -Iell~ulllka;
CoNVERSAR, v. a., -zuela; ta maka -lellga lusolo. - de va.'1(11·. -nzu-
(titt. p6r conversa). nza. - alra;; de algllt'JII. -ri-
CoNVOCAR, v. a:~ bongola; -bongo- kaia. Fa;;er -, (. c., -Icllgesa.
lola. - para, (. r .. -lengela. A.ndar
Copo, s., kopo, IX (aport.). a - para, -lengelela.
COPULA, s., undumbu, V. CORRIDA, S., madima ou lIIarima,
CoPULAR, v. a., -kombola; -lu- IV, (pl.). ('
mbula; -behula; -zeka. Fa:er CORTADOR, A, adj., muxilllbi, I (do
- , (. c., -kombuesa. -se, v. v. -ximba, cOt·tar).
r., -ri-kombola; -ri·zeka; -n-be- CORTA-R, v. a., -batula; -kokn; -00-
hula. - outra vez, -kombolola. nda; -banda; -sesa; -ximba;
CoQUEIRO, s., mukoko, II. -sua; -batujula. Mandm' -, (.
COR, S., rikoa, IV. - branca, ri- c., -batuisa. - para. f. r.,
koa rizela. - preta, rikoa ri- -batuila. - em hocadus. -hatu-
xitelela. jula mu iriandu. - em bocadi-
CORAGAO, s., muxima, II. I nhos, -batujula mu ixinhi-ixinhi.
CORAGEM, S., uama, V; ukuenze.. V.I - ponco, t'. n., -bulluna. A
CORAJOSO, A, (ser), v. q., -suma .. en:xada cortapouco. rilemllri-
CORCUNDA, S., rikunda, IV; kari-I bununa. - rPnte, -tokola. -se,
kunda, X; mulumbu, II; kaku-i v. 1'•• cortado, a, (est",., ticm'),
nda, X , . I v. n .. -ri-be~da; -batuka.
CORGA, S., kasexI, X. . COHTIC;O. s., klUU, IX.
CORDA, S., mukolo, 11; ngoji, IX. CORUJA, s., kakoko, X (01WI/lat.);
CORDAO, s., kaugoji, X. - hum- i kisunzll, III.
belical, hoa, IX. - que as I CORYINA, S., pungu, IX; mutOe,
1IIulheres cingem d cintura II. (no KlIallza).
para prende1' urn panno tra-I CORVO, s., kilo moo, III; kilombe-
{:ado enh'e as pe1'1laS, pote-po-I 10mbe, III. (do v. -lolllua, esca-
te, IX. I /·ecer).
CORDEIRO, s., kamburi, X. COSER, v. a .• (costura) -tuuga;
CoRO, ((azer) v. n., -kalela; -ta- ~ -nhuka. Mandar -, f'. (:., -tll-
mbujila. I ngisa.
CoROA, s., kiIanda, III; kitunda, COSTA, S., (maritima), IUllda, IX;
III. jiji, IX.
7
cos - 28 CRI

COST.\S, 5., rima, IV (pl. marima); I Cozinhae a comida. lambena


rikunda, IV. de - para cima.1 0 kuria. Mandar -, f. C., -Ia-
makandanda. DpilO1'-se de - mbesa. - para f. r., -telekela.
pura cirr.a, -zeka lIIakandanda. COZINHEIRA, 5., mulambi 113 mn"
COSTELLA,S., mballji, IX. hatu, I..
·COSTUME, 5., kifa, I II: kitua, III; COZINHElRO, 5., mulambi, I.
katua, X. Costu'nl.es, isenga, III C~ANEO, 5., riOOmo, IV.
(pl.). CRAVAR, v. a., -papa; -papala.
COSTURA, 5., kutunga, VIII. CREAQlo, 5, kibaku, III.
COTOVELLO, 5., kipllna, III. CREADO, A, S., mukua-mbele, I;
C:J l:HO , s., kiba, Ill. rnbambala, IX. Creadinho, a.
COCSA, S., kima, III. - alheia, kamukua-mbele, X. Pro!i..;srl'J
kima kia ngene. Ultima - ,ki- de -, umbele, V; ukua-mbele,
IIlIl kiasukinina. - nenhumfl, V.
kim'e; ki kima e. Que -? kima I CREMH;A, S., kamona,X; mona-nde-
kianhil - graruk, kirna kione-' nge, I. - que nascecom dente.~,
ne. - pequena. kima kiofele. keza, IX. Creancinha, mona-
- de pouca impcwltlnda, kima nisu, I. (litt. filho de verdura).
kia ngo (lilt. COU~ft dt' somente). CREANCICE, 5., uana-ndenge, V.
- boa, kima kiallaba. - md, CREAR, v. a., -bila; -sasa. Jfan-
kima kiaiba. - e.ccellente, kima dar -, f c.. -sasesa.
kiamOOte. - ex/,.aordinaria, CREOULO, A, S., mbuxila, IX. Fi-
sobrenatural, mllsllnda, II. (JOIt- . Iho de -, mbutaxi, IX.
sinha, kakima, X: kama, X. ; CREPES, s., jindomba, IX (pl.).
COYA, 5., rikungu, IV,. rizungll; CREPIT.l.R, v. n., -papana; -lema.
I V ; kina, III. G'uvinha, kari-. 0 sal e..;td crepitaruio no (0.'10,
zungu, X. i 0 mungua uolopapana mu tubia,
COVEIRO, 5., mufulldi, 1 (do v. -tu- I. Fazel' -, (. c., papanesa.
uda, enterrar). I E.~tar a -, -papajana.
COXA, ,~., -ritaka-taka, IV. I CRER, 1'. a., -xikana. Fazer -, f.
COXEAR, v. n., -tengllnha . 1 C., -xikanesa .
Coxa, A, ad}., kiuelllil, III (do V. CRESCER, v. n .. -kula. A.s planta-
-nemana, ser alt'ijudo) . {:oes de melt pae Cl'esceram, 0
CUZEH, (a cOtnida) r. a., -lamba.· irima ia pai etu iakurile. -
- Inuito, -botolllOua. - a be-· muito, -loogomoka. Fazer -,
bedeira, -rihoholola. (. c., -kurisa.
COZIDO, A, (estar, 1;(;(11', a romi- CRDIE, S., mukanu, II; kituxi, III;
da), v. n ... -bia ...-1 mandioca. ponzo, IX; mulonga, II. 0 kituxi,
estd co~ida, 0 kiringu kiabi'l u-ki-Ienga mn lllanha, m'llsuku
Sel', estar, ficar iflltilo -, -00- IIi uzeke 0 kilua (prov.). /!,'vita-
tomoka. Ser, e.~l"r, ficllr mal: se 0 crime de dia para dormir
- , -fuhela; -zazula. bom somrw. Ponzo kate, mula-
COZINHA, S., rimvula, IV (pl. ma- nga kabole (prov.), 0 crime
rimvula). nao morre, a offensa nao apo-
COZINHAR, v. a., -lamba; -teleka. drece.
CRI -20- DAR

CRI~INOSO, A, adj., mu~ua-kitu-I CUMPRIMENTAR, ~.


a., -me~ckena.
Xl, I. _..' -se, v. r., -rl-menekeua.
CRINA, S., muhenge, II; musese, II. I CUNHADO, A, S., hueri, IX. Con-
CRISTA, S., kikoakoa, III, kazuku- di,riio de -, uhueri, V. COllCU-
zqku, X; kazunguzungu, X. nhado, tI, hueriakimi, IX.
Gallinha de -, sanji ia kazu- CURANDEIRO, S., kimbanda, Ill.
. kuzuku. CURADO, A, (estar, ficar). v. n.,
CRITJCAR, v. a., -longolola. -iluka.
CROCODILLO, s., ngandu, IX. Cau- CURAR,. v. a., -saka; -ilula; -tu-
da de -, mbanja, IX. mba. Fazer - , {. C., -iluisa.
CHOSTA, s.• (de{erida), mbamba, -se, v. "., -ri-saka; -ri-ilula.
. IX. Arte de -, umbanda, V.
CRUSA.R, V. (1.,- (os fJra{:os), -xibi- CllHRAL, S., ribanga, III.
rila. CURTO, A, (ser, estar, ficor), v.
Cuco, S., mukukn, II (onomat.). q., -buta. Tornar - . {. C.,
CUlDADO, s., muamu, II; muanhu. -butisa. Homem -, kambuta, X.
II. CURV-A, s., mu(umbu 11; - de urn
CUlDADO I interj., aluka I; alnka- 1'1'0, rituku, IV.
ze I CURVAR, v. a., -ootama; -koteka.
CUIDADOSO, A. adj., mukua-mua- Fa~er -, (. c:, -OOtamesa. -se,
nn, I. v. r., -ri-koteka. -se fWmuio
CUlDADOSO, A, (ser) v. q., -aluka . com as moos no chao, -bongola.
CUlDAR (de), v. n., -aluka; -bila. CURVO, A, (ser, et,tar, ficar), v.
CULPA, s., kikuma, III; mukanu, q., -kotama. Fazer - , f. c.,
II; ndunda, IX. - tua, maka -kotamesa.
me. CUSPIR, v. fl., -13 mate (lilt. por
CULTIVADOR, A, adj., murimi, I. cuspo); -tutlna.
CULTIVAR, v. a., -rima. Minha Cuspo, s., mate. IV (pl.).
mae cultivou milho, manh'etu CUSTAR, v. n., (ser dilfi.<:il), -vi-
uarimine masa. Mandar -, f. za; -buiza ou -vuiza. 0 leao,
c., -rimisa. custou. a matal-o, 0 hoji, iabui-
CUME, s., ritala. IV; tandu, IX. za ku-i-jiba.
CUXIEIRA, s., mukambu, II, muta- CUSTAR, v. a., (dinheirn). -ta.
mbe, II; rikamba, IV. CUTELLO, S., mukuala, II.

D
DADIVA, S., -OOlela. Os homens dan{:aram
ujitu, V; (uta, IX.
de noivado, kilembu, III. com as mulheres. 0 mala ma-
Dunlo, n. p., NdaminhA; Ndo- kinine ni ahatu. Fazer -, {.
miA. c., -kinisa.
DANQA, s., rikinu, IV. DAR, v. a., -ba; -baDa; -zamOOka.
DANQARINO, A, s., mukinu I; pa- Mandar - {. c., -banesa. -
ndu, IX. continuamente, -bana-bana; -ba-
DAl"QAR, v. n., -kina; -kimina; Da-jiDga. - agasallw, -baDa
DAR -30 DEF

kiriri. - ufoites, -bana mixi" CL. VII. tua, sing.; rna, pl.
nga. - comt:'lho, -bana mulo- (contr.)~ 0 fogo do feitieeiro.
ngi. - pancada, -bana kibetu. tubia tua muloji; Os fogos dOff
- murros, -zlIkuta., - es-as feiticeiros, matubia ma aloji.
condidas, -<>rnbesa; -<>mbelesa. CL. VIII. kua, .~ing.; rna, pl.
- hrutalJi1ente., -kllameka. - (contr.). A comida da creon{:u,
e tomar, -torn bokeja j -tom bo- kuria kua mona. As comidas
kesa ou -tolllbokeza. Noo":"- da crean{:a, makuria ma mona.
-irnaj -imina. - Sf., V. 1'., -ri-ba- CL. IX. ia, sin.Q.; ja. pl. '
1111. -se bem. -ri-bana kiambote. ElisAo do i do pref. cflante da part. do gen.
- 0 primeir/) alilllfmto a ulna I A casa do branco, inzo ia mu-
(,J'ean{:a. -kakllia. KlI-balla ki i ndele. As ca:ms dos hrancos.
kll-texi e.(pl'ov.) dm' wio e jinzo ja mindele.
perdel' . I CL. X. ka, sing., (contr. ),' tua,
DAHDO, S., SOS'lI IX (do, v. -808a,'j: pl. 0 filhinilO da mulher, ka-
ser delgado) " .. \ mona ka muhatu. Os filhinhos
. . ' d an d I,.
D AYID, n.'p., .~ I. da n'utlher, tumona tna muha-
DE, DO, DA, JJr·PfJ., -ll. I tu.
Suprime-se 0 pref. conc: I. entre osnomes
F.mpn;lfa-se a forma d,o jtenitil'o jllntandll ' verblles da CI. I. eo seu complemento. Ex:
a partlcula a au prl'L cont·. da d. do nome I' mulambi a kuria. 0 connheiro da comitla.
do objeeto P086l1ldo .
CI . l ( t) 2. entre algllns nomes que indieam paren-
)~. I . ua, 81 ng.; a, p. con r . . i tcsco, pe880A familial' e 0 do posillidor Ex:
() cosinheil'() do avej, rnulam bi ~ ml1ka,ji a ml1konlrO, a mulll.r do ca~o,·.
ua kuku. 0.<: cosinheiros do! DE, prep. (logar. d'onde), mu;
avo, alambi a kuku. I bu; ku. 0 nosso chefe enxotou
CL. II.- ua, sin,?; ia, pl. 0 e.<:pH os porcos da casa, kota rietu
nho da arVOI'e, munha ua muxi.! riakaiesele 0 jingulu mu O'IlZO.
Os espinho.., da arvort!, minha : DEBATER-SE, V. r.,-sunajana .
ia muxi. : DEBRUQAR-SE, v. r., -zenzamena.
CL. III. kia, sing.; ia, pl. A i DEBRU~f, s., muhulu, II.
perna da Inulher, kinarna kia i DECEPAR, v. a., -bat~la.
r.nuh~tu. A..~ pelles dos ratos, I DECIDIR, v. a. '. -lungIsa . ..
Iba 13 mab~ngll..' I DECIYO. A, adj., num., -kakUlnbi
CL. IV. ml, sm.".; rna, pl.· (prec. ,da cone. do .qen.).
(contr.): A. porto da casa. ribitui prato, rilonga riakaklliohi .
ria 'nzo. Os ovos das gallinltas, . DECLARAR, v. a., -tanga..
maiaki rna. jisunji. I DEDAL, s., diladi. IX (aport.).
CL. V. 11<1, sing.,. rna, pl.! DEDO. s., mulembu, II; muinu, II;
(contr.). A arma do ca9ador. rnunl1, 11. - pollegar. mule-
uta ua llIukongo. A,s 'm'mas mbu l1a kikota (litt. dedo mais;
dos ca9adort!s, mauta 'l1'I'a ako- velho). - minimo. mulembu
ngo. ua kateketeke. - medio. mu-
CL. VI. lua, sin.q.; ma, pl. lembu ua kaxaxi. - curto
(contr.). 0 quintal da ca,~a, ou alei,jado, njindo, IX; njondo,
lumbu lua 'nzo. 0.<: quintaes da,~ I IX.
casas, malumbu IDa jinzo . DEFECAR, v. n., -nena; -nenana.
"

DEF 31 ~ DEP

DEn.'Tf', s.. kifa, Ill; kaflla', X; DEMANDA,::s."maka, IX.


kiseng-a, III: kital", Ill: ki~mu, DEMA~l>AR, v. a., -lunda.
III. Por ~. -La kiLala. MULu DEMANDISTA,' s., mufllnde, I (do
allg-a uauabcla. ka karnoo kise- v. -funda, demandar).
mu, (prov ). Umapessoa ainda DEMENCIA, 1\., ulaji, V; masambi-
que boa. wio lite (alta de{eito. sambi, IV (pl.).
Notar ~. -La kisemu. . DEMENTE. adj., mukua-masambi-
DEFEITucso, A, rrdj., mukua-ka":' sambi, I. .
fua, I. Mllkua-kafua ufu~, ka!~a DEMORA,. S." kilandu, III; mula-
ni kabue (pl'uo.'), 0 de(eituoso . .ndu, .JI;mulanduke, II; rikoka,
morre Jlaru a:abar 0 defeito; IV; ·kinemesa, Ill.
DEFENDER; '1:. ,t., -bangela (f. r.t
DEMORA,DO, A, (pe..~soa), mukua-
de -bang-a, fa~er); -zokela; _zo-o : rikoka, I.
kelela, ~se, v. to., -ri-zokela .. , DEMORAR,' V. n., DEMORAR-SE V.
DEFENSOR, A, adj., mubangiri, I '1'., -nanga; -batukofa; -kokolo-
(do v. -bangela). ", , la. Fazer ~, (. c., -nangesa;
DEFINHAR, v. ?too -hol>ojoka.· :1'. -kokolokesa. - para, f. '1'.,
DEFDlIGXO; s., IIjimbu, IX. Dar), -nangena. - muito, ~nangene-'
a -, -bana njimbQ". na. Ellegosta de demorar
DEFINIP., v. a.. -bana njinlbu. . . muitoaonde' vae, uzola 0 ku-na-
DEFI.UXO, s., kixinda ou ~ixinde, ngenena kuoso ku-aia. .
III. .,
"'-.J t". t" DENOMINAR, v. a., -luka. -se, v"
DEFORMIDADE,'S., .unemp" Y (do .'1'., -ri-luka.
, v. nemana, ..,PI' aleijado). , DENTE, S., riju, IV. - pequeno,
DEFUNCTO, ... ;' "dj., rifundu, IV kariju, X. Falla de - S., ri-
(aport. pl. marifQudu); ualu, I. buinhi, ribunhi Olt ribunhu, IV.
DEITAR, v. a., -zekesa ({. c., de Dentes separados, kienze, III.
-zeka, dormi}'). ,i'"T' fora, -texi, 0 que tern dentes separados
DeLta {6m as .pe,~lf!s, texi 0 iala; (alcunha), mukua-kienze, I. .
-lokola. - a lingua de fora, DEPENDURAR, v. a., -nhenga; -nhe-
lokola '0 1 l'imibu kan~a. - 'le- n~eneka . .
nha no 'lume:. ,rSu9sgeia . : DEPENNAR, v. a., -buJa.
DEIXAR, t'. a.;.reha; -ambula; -le-: DEPENNICAR, v. a., -moma; -mo-
mbua; -xa; ,-iXisa; -~atuka . Dei- mona. E..~tar constantemente a
XQ, os rl·anfJo.~, ambula tusanji. I
I - , -momonona; -momojona. A
- () /dr/fill!, '·cha 0 kiriri. ~se"-1 gallinha estet:e a - 0 pinta i-
v. r .• -ri-~a; -ri-xisa; -ri-alObU'la., nho, 0 sanji iamomollona 0
DELFINA, n. p., ~delefina. kasanji.
DEL(a'li&, ';", (ser, e.'ltar, ficar), DEPOIS, DE, loco adv., ku rima ria
v. q., -SO!of3.. F'azer -, f. c., (lilt. nas costas de, atra:; dp).
. -sosesa. DEPOIS, QUE, loco conj., koko ni
DELICIA, '.~., kindondouela, III. koko. .
DELICTO, s., kituxi, III; mukanu, .DEPORTAR, v. a., -balakala, (do
n. ' port. embarcar).
DELONGA, S., xata-baba, IX. DEPOSITAR, V. a., -bakesa; -lun-
I
DEP - 32 D~

disa, (f. C., de -baka, -lunda, I ria este {ei.ce, 6e tu 0 ruio ti-
guardar). vesses aiado bem. erne ngojo-
DEPRECIAR, v. a., -tolesa ({. C., kutununa 0 kit'eki, s'eie kua-ki-
de -tola, ser pequeno); -jina. kuterie kiambote (L).
DEPRESSA, adv., lusolo; lengulu- DE>lAVERGONHADO, A, adj., uaka-
ka. mba 0 sonhi, I (do l'. -kamba,.
DERRADEIHO, A, (ser) v. q., -su- (altar).
kinina. DESBASTAR, v. a., -huhuna.
DERRAMAR, V. a., -xamuna; -nzu- DESBOTAR, v. n., -allg".lla; -funzu-
nza. -se, v. r.; DERRAMADO, A, ka; -kunguka.
( ser. eslal', ficar) , v. n., -ri- DEscAm, v. n., -zelumuka.
nzunza; -xamuka; -xamujuka·. DESCAlQAR, v. a., -bolomoDa.
DERRETER, v. a., -nzatlzumuna. DESCANQAR, v. n., -nhoka. Man-
-se, v. r.; DERRETIDO', A, (ser, dar - {. C., -nhokesa. Descan-
eslar, ficar), v. n., -ri-zanzu- ce! bue boxi!
muna; -nzanzumuka. DESCARADO, A, adj., uakamba ~
DERRIBAR, v. a., -ta boxi (lilt. sonhi, I (lilt. 0 que lem (alta
pOl' no chao); -bumuna; -Iuudu- de vel·gonha).
la. Andar a - , -lundujuka. DESCARNAR, v. a., ozuna; -zununa,
DERROTAR, v. a., -vunda; -beta. - conslanlemenie, -zuna-zuna;.
DESABAR, v. n., -lunduka; -lundu- -zutujuna.
muna; ·butumuka. Fazer -, DESCAROQAR, v. a" -sasa; -saDa..
{. c., -lundukisa; -lundumuisa. Fa::er - {. C., -sasesa; -sanesa..
DESABOTOAR, v. a., -palumuna. - DESCARREGAR, v. a., -tombola; -tu-
se, v. a., -ri-palumuna. tulula.
DESACATO, s., rHelu, IV. DESCASCAR, v. a., -teta; -tumuna.
DESAGRADAR, v. a., -ibila. DESCENDENTE, s., mulolu, I.
DESAGUAR, v. a., -boloka. DESCER, v. n., -lulula; -tuluka;
DESAJoIPARAR, v. a., -xisa; -bungu- -tulukila; -selela; -selumuka; -ku-
jula . lumuka; -zulumuka. Fazer - ,
DESAJoIPARO (AO), muriangene, (en- f'. C., -tulukisa.
tre esiranhos). Ficar ao -, DESCOBRIR, v. a., -aneka; -tuku-
-kala muriangene. lula; -tungununa; -fulumuna; -tn-
DESAJoIARRAR, v. a., -kutununa; tumuna. - uma mentira, -tu-
-kasumuna; -jitula; -jituna. - ng-ununa makulu. -se, v. r .•
con.daniemente, -jitujuna; -jitu- DESCOBERTO, A, (s(>r, estar, ti-
nuna. - se, v. r.,· DESAMARRA- Cal'), v. n., -tullgumuka; -ri-tu-
DO, A, (eslar, ficar) , v. n., kulula; -ri-aneka; -ri-futumuna;.
-jituka; -kasumuka; -bononoka; -ri-fulumuna .
-ri-jitula; -ri-jituna; -ri-kutununa. DESCOMP6R, V. a .. -xinga. 0 soba
DESAPERTAR, v. 1'., -balluna. -se, esla descompmuio aguelle.'J ho-
v. r., ·ri-banuna. mens, 0 soba ioloxinga 0 am
DESATAR, v. a., -jitula; -jituna; ana. Mandar -, {. c, -xingi-
-kulununa; -kasununa; -bonona, sa. -se, v. r., -ri-xinga; -zaku-
(V. desamarrar). A'u desata- la.
DES -33- DE;;

:DESCOMPOSTURA, S., ndaka, IX.


DESCONJUNTAR, V. a., -xongomona.
I DESEJOSO. A,
I.
adj., mllkua-hallji,
DESCORADO, A, (ser, estar, ficar), i DESENCOLHER, v. a., -fituna; -ko-
v. q., -zeluka; ·ze1u1uka. I tomona; -fitununa.
DESCRER, v. a., -bumina . DESEMBAINHAR, v. a., -tomona:
DESCUInAR-SE, v. r., -riia1a. Fazer -, f. c., -fomonesa.
DESCUIDO, .~., kiriie, III. DEsEMBARA<;AR-sE, n. 1'., (de um
DESCULPA, S., ritatu, IV (usa-se negocw), -ri-sanza. Pagar e
mais 0 pl. maritatu). Pessoa -, ku-futa ku-ri-sanza.
que dd -, mukua-maritatll, I. DESEMBARCAR, v. n., -tomboka;
·DESCCLPAR, v. a., -loloka. -se, v. -longolola. Mandar -, f. c.,
r., -ritata; -ri-bomba; -ri-bembu- -tombokesa.
1a. -se com otttro, -ri-tatela. DESENCAMINHAR-SE, v. r., -jimbi-
DESDE, prep., tunda; tunde; riji. rila.
- tempos remulos, tunde uku- DESENFIAR, v. a., -zu1umuna; -to-
1u. - Loanda ate 0 Dondo mona.
quantos dias sao I Tunde mu DESENQUIETAR, v. a., -la1u1a.
Luanda kate mu l\\dondu iztia DESENROLAR, v. a., -lambulu1a;
ikuxi 1 - que, loco con}., tu- -nhunguna. - (requentemente,
nde kia.
DESDEM, .~., risese, IV; kisemu,
-nhunguQuna. -se, V. r.,.
SENROLADO, A, (ser, estar, fi-
DE-

lII; katendu, X. car), v. n., -ri-lambu1u1a; -ri-


DESDENHADOR, A, adj., mukua-ri- nhunguna; -nhungunuka.
sese, I; mukua-katendu, I; mu- DESENTERRAR, V. a., -tukuna; -vu-
kua·kisemu, I. mbula. - (refJllentemente, -fu-
DENDENHAR, v. a., -tenda; -tendu- kununa .
1a; -semuna; -keuha; -ta risese. DESENTUPIR, V. a., -xitulula.
DE~DF.NTADO, A, adj., kabori, X; DESESPERAR, V. n., -suka rnuxi- °
kabobo, X; kamabuinhi, X; rna .
rnukua-ribuinhi, I. I DESFALLECER, V. n., -ambuka.
DESDENTADO, A, (ser, estar, fl-I DESFAZER, V. a., -sokola; -sokomo-
cm'), v. q., -b')boka. i ua; -betumuna; -sanguna. -
DESDIZER, v. a., -rituna. ; lrequentemente, -sangumuna
DESDOBRAR, v. a., -tendumuna; i ou -sangununa. lllandar -, (.
-tutumuna. -se, v. r., DESDO- I c., ·sokuesa. - a OU para, (.
BRADO, A, (ser, estar, ficar ),! r., -sokue1a. -se, V. r.,. DES-
V. n., -futumuka. I FEITO, A, (ser, e!itar, ficar) , v.
DESEJAR,V. a., -mesena; -anda1a.j n., -ri-sokola; -ri-sokomona; -so-
jllinlta mae deseja dar-vos bo-' komoka; -sangunuka; ·betumu-
nitas coisas, manh'etu uandala ka.
ku-nu-bana ima iauaba. -se, DESFECHAR, v. a., (a anna), -loza
'/). r., -ri-mesena. uta.
DESEJO, S., hauji, IX. Tel' - (a, DESFEITA, s., rilebu, IV.
,,:,ullter gravida), .sem,~' Fa- DESFIAR, v. a., -~ana~ -bota. Fa-
II

_er ler -, (. c., -semesa. zer -, (. c., sanesa. Andara


DES - 34 DES

-sanajana'. -se, v. r., -ri-I LADO, A, (ser, estar), v. n ...


sana. -ri-ehu; -ri-ehela; -ri-ehelela.
DESFOLHAR, v. a., -sanujuua. -se, DESORDEIR(l, A, adj., tulukutu, IX.
I.

v. r.; DESFOLHADO, A, (ser, DESORDEM, s., kavanga, X; kibu-


estar; ficar), v. n., -ri-sanuju- lukutu, Ill.
na; -kumuka. DESPEDA<;A", v. a., -sesumuna. -
DESFORHA, (ltrar a) v. n., -vutuila. se, V.1':; DESPEDAvADO, A, (ser~
DESGRA<;A, S., rilamba, IV; rivua, estar, liem'), v. n., -sesumuka.
IV; rikokolo, IV; ribamba, IV. DESPEDIDA, s., xalu, ou xale, IX
DESGRA<;ADO, A, (ser, estar, fi- (do v. -xalesa, despedir-!;e).
car), v. q., -senguluka; -binda- DESPEDIR-SE, v. r., -xalesa; -I~
rna; -xixima. kela; -xinjikila; -ri-xalesa. PfS-
DESGRA<;AR, v. a., -sengula; -se- soa que se despede, muxalesi
ngulula, -xikujula. ou muxUl'isi, I.
DESHORAS, (A), eapr. adv., masu- DESPEJAR, v. a., -lukula; -lundu-
ngilu. lula; -sukumuna.
DESINCHAR, v. n., -jimbulula. DESPENHAOEIRO, S., rikelu, IV; ki-
DESLA<;AR, v. a., -zozola. - re- nzendu, III.
petidamente, -zozolola . DESPENTEAR, v. a., -samujuna. -
DESLEIXADO, A, (ser, estar), v. se, v. 1'., -ri-samujuna.
q., -fusana. DESPERTAR, v. a., -fulldumuna;
DESLOCAR, v. a., -sokola; -xongo- -tonesa.
mona. DESPERTAR, v. n., -fundumuka;
DESMAIAR, v. n., -bembuka; -se- -balumuna.
ndula; -senduka; -sendunuka; DESPIH, v. a., -zula; -bomona.
-ambuka; -ambukila. Manda" -, f. c., -zurisa. -
DESMAIO, s., kiambu, III; muse- se, v. 1'., -ri-zula.
ndu, II. T~r um -, -bana kia- DESPREGAR, v. a., -tatumuna; -ba-
mbu. tumulla. -se, v. r.; DESPREGA-
DESMAMMAR, v. a., -sumuna; -su- DO, A, (ser, estar, fica?'), 'v.
bula. A.quella mae desmam- n., -tulumukaj -batumuka.
mou 0 seu {ilhinho, manh'imi DESPRENDER, v. a., -kulununa~
iasumuue kamona ke. -se, v. ( V. df'samm'l'a?·). -se, v. 1·.,
a.; DESMAM:\IADO, A, (ser, estar, -tutumuka.
fi cm') , 'l.'. n., -sumuku; -subuka. DESPREZAI~, v. a., -tenda; -Ieudu-
DESMANCHAR, v. a., -sokola; -so- la; -zemba; -sebula; -sebulula.
komona; -sanguna. Elle des- Faze" -, (. c., -zebesa. -.'Ie,
m.anclwu a vussa porta, eie v. 1'., -ri-zembu; -ri-selmla; -ri-
uasokuele 0 ribitu rienu. - mui- seblliula. DESPREZAOO, A, (se1·,
tas 1:czes, -saugununa. iVan- estar, ficar), v. n., -sebuka ;.
daJ' - , (. c., -sokuesa. -se, -sebllluka.
v. r.; ~ESMANCHADO, A, (ser, I DESPREZIVEL, ad.j., kixenenu, ~II.
I
estal', ficar), v. n., -sokomoka; DESPREZO, S., klzembu, Ill; rlZe-
-sangulluka. mbu, IVj katendu, X; kisemu p
DESl\IAZELAR-SE, v. r., DESMAZE- III. .
DES - 3;) - DIe

DEST~PA~, v. a.: -lufula; -fu!u.mu-I DEZESEIS, ~d/. ,:"wn., (V, ..~I'is e


n3, -xltununa, -vulum~lla, -ba- dez). kumhl 01 samanll rIa (pn.-
tumun~ ..- se, v. r ..' -n-fuillmu- ra todas as cl.), ou kninhi ria.
na; -rI-xltununa; -n-vulu~una. . .. ui samanu ou kisarllallu (pa-
DESTAPADO, A, (estar, ficar), ra a I. ct.); kuinhi ria ... IIi
v. n., -Iufuka; -batumuka. samanll ou -samanu.
DESTEMIDO, A, (sel') , v. q., -kaka; Pr.~. dos pre!. cone. das outr&ll c1.
-burna. - pf'ssoas, kuiuhi ni samanu
DESTINAR, v. a., -xinda. ria atu, ou kuinhi ria aln ni
DESTINAR-SE v. r.· DESTIN ADO A samallu OU kisamanll. - pl'a-
" , v. n., -kanesa.
(elStar, fi£ar) " t os, k' mn h'1.01. ~ar~Hl.nll ria mulo-
DESTRllIR, v. a., -jimuna; -kukisa; nga Ot~ kumhl rIa mulollga ni
-muangununa. - (requente- samanu ou maS<lmanu.
mente, -jimllnuna. (Juem des- DEZESETE, adj. nwn., kllillhi IIi
truiu a minha cadeira? Nanhi sambml1; ria ou kuinhi ria ... ni
uamuanl1)ununa 0 kialu kiami 1 sambllari (para tndas as d.). -
DESVANECIMENTO, s., kizala, III. pess(I({s, kuinhi ni sumbllari ria.
DETER, v. a., -kingisa (f. c. de atu ou kuinhi ria atu IIi sam bua-
-kinga, esperar); -kumbila' rio - casas, kuinhi ui salllbuari
-landula; -xikamesa; ((. c. d; ria jinzo ou kuinhi ria jillzo ni
-xikama, sentar). - no cam i- sum buari .
nho, -landula mu njila. -se, v. DEZOITO, adj. nllm., (V. oito e
r., -ri-kingisa; -ri-kumbila. de~esf'tf'), kuinhi ni lIake ria on
DEus, s., Nzam bi, IX. . I kuinhi ria... ni nuke (para
DEVASTAR, v. a., -bunda. Pazer: lodas as cl.). - pessoas. kuillhi
_, (. c., -buudisa. ni nake ria atu ou kllillhl ria atu
DEVER, v. a., -Ievala . •S'e die df'- ni nake. - porco.~. kllillhi ni
vesse, havia de pagar, se uale- nake ria jingulu ou kuillhi ria
valele, uojofuta. jinguln ni nake.
DEVOLVER, v. a., -vutuila. DIA, s., kizlla, III; rikulllbi, IV
DEZ, adj. mon., kuinhi ria (pmYl to- (lilt. sol). - inteil'u, trJ(lo 0 - .
das as cl.). - pessoas, kuinhi ria i kumbi riakambamba.
atu. -dedos, kuinhi ria rnilembu. I DIAHO, s., karia-pernba, X (Iitl. 0
_ cargas, kuinhi ria imbamba. : que COll1e pe/llba); IlIbuugula-
° numeral lunr.ciona como urn nome da' hiata IX.
d. IV, signiOca uma </.="'" e concorda I D :
com 0 nome que Be Ihe se~ue por meio da IANTE, I)[ANT~ DE~. PARA TlIANTE, . .
lorma do l{enitivo. adv., ku pOIOIa (lztt. para a (ace
DEZ REIS (moeda) S., kipaka, III. dt». Ide diante dos V()S,~flS ml/Z-
DEZENOVE, adj. man., (V. nove e panh('il"o.~, ndenu ku polo ia
dezoito), kuinhivua ria ou kui- akuenll .
nhi ria ... ni 'vua (para todas DIARRHEA, S., mala. Eslal' com
I'

as cl.). - pessoas, kuinhivua - , kala ni mala.


ria atu ou kuinhi ria atu ni 'vua. DIeTo, maka, IX. DICTOS popu-
_ bois, kuinhivua riajingombe,: LARES, ifika, III (pl.):ifikila, III
ou kuinhi ria jingombe IIi 'vua.. (pl.); jisibengenha, I X. (pl.).
8
I>IF - 36- DOC

DIn'A~IADOR, A, adj.. mbllembue, DISSOLVER, v. a., -sekumuna.


IX. se, v r.; DISSOLVIDO, A, (sm',
DIFF.\~IAR, v. a.. -Iebula; -xinga. estar., ~ar), v. n., -ri-sekllmu-
DIFICIL, (ser, eMar. ficar). t'. na; -sekumuka.
q., -viza. E' -, kiaviza. DISTA~CIA, s., rikanga, IV.
DII. \CERAR, v. a .. -811I1a; -sasula. DIS1RAHIR, v a., -Iandala; -lorl)io-
- (requentement ~. -suna-su- lola. -SP., v. r.; DISTRAHIDo'; A,
IU. -se, v. r., -ri-sasula. (estar, ficar) , v. n., -n-Iando-
DILlt'E:'JTE, ad}.. !nUkllU-muanu, I. la; -Iandaka.
DILlHAR, v. n., -sabula. DIVERTIMENTO, s., kizomba, III.
Dnll:'Jt;IDo, A, (esti.lr, ficar). v. n., DIVERTIR-SE, v. r., -ri-londola.
-tcbunuka. DIVIDA, .~., rikongo, IV. Kongo
Dnll:'JUIR, v. a., -fefeta; -tebuna; ria nzala riviza a ku-ri- futa
-llll'lIuna. - p!ll'a Olt pOl', f. (p"Ol;.), a divida de (orne e di-
)'., -feretela. ,....- (;onstantelltente, ficit pagar-se .
-tebllnuna. - 0 pe::. 0 ria carga, DIVIDIR, v. a., -uana. iVandar
-zoza. - (. c., -uanesa. - por 1/1ui-
DI~HEIRO, s., kital'i, III; Illbongo, los, -uanuna. - muitas 'l;ezes,
IX. - em cobl'f'. Ilgondo, IX. -uanununa. -se, v. r., -ri-uana.
Ter -, -kala IIi kitari. DIVI~DADE, S., unzambi, V.
DI~IZ, n. p., Diniji. DIYORCIAR-SE, v. r., -ri-senga:
DIOGO, n. p., Rioko. -ri-bembua .
DIREITu, A, adj.• madilu ou mari- DIZER, v. a., -zuela; -amba; -iba;
lu (prec. da cone. do gen.). -ixi.
Lado - , mbulldll iamadilu. Verba ddecth'o, s6 tem 0 presente do indi-
lVrio -, lukllakll luamadilu. cativa; serve para introduzir uma cita~tio
, •.rIllal e eq nil'ale ao portn~llez di..ndn; e
DEREITO, A, (ser. cstar. ficar), V. re~ido pelo nome da pessoa, ClljllS palavras
sao citadas: Ex: ralhou comigo di7.endo :
q .• -iuka; -lularna. E~td - , es mall Illho. ua-ngi-bazela, uizi; eie 11
kiaiuku. Fazer, pOl' -, (. c., mona uaiiba.
-uikisa; -Iulamesa. Fazer-se, - verdade. -zuela kiri. -
por-stJ -, v. r .• -ri-iukisa. mentira, -zuela makuta. }tfan-
DIRIGIR-SE, v. r .. -ll1n~ila. dm' -, (. C., -ambesa. - parct
DISCIPULO, s., xiblllll, IX (apo1'l.); (. r., -ambela. Disse! maezu!
mbambala, IX; kiximba, Ill. (para terminar um diseU1'so).
DISCURSAR, v. n .. -baka. Estd dicto! karixi !
DISFOHME, adj., hita, IX. DOBRA, s.• mufutu, II; nburi, IV.
DISPARAR, v. a., -Ioza; -zabula ou DOBRAR, V. a., -tuta; -bunjika;
zavula. - a anna, -Ioza uta. -koteka; -zalula; -fuxika. Dobra
-se. v. 1'., -ri-zabllla; -zabuka o.~ lenros, bunjika 0 malesu.
ou -zavuka. Fazer -, (. c., -bunjikisa. -se,
DISPERSAR, v. a., -muanga. Fazer v. r., -ri-bunjika; -n-fuxika.
- (. c., -muanganesa. -se, v. DOCE, (ser, estar, fic ar) , v. q..
r., -muangana. -tuala. A agua estd -, menha
DISPUTAR, v. a., -ri-xinga (f. refl. matuala.
de -xioga, inju1-iar). DoelL, (ser) V. q., -lenduka.
DOE - 37- DOZ

DOENGA, s., uhaxi, V (pl. mauha- I DOMESTICO, A, adj., (pessoo). rnu-


xi ou mohaxi); kukuta, VIII. kua-bata, I.
DOENTE, adj., haxi. Estar-,-kata. DOMINAR, v. a., -lumina -.\f', v.
DOER, v. n., -kata; -tuza; -ngonga- r., -ri-tumillil.
ta; -alala; olama . ~1 perna esld DOMINGAS, 11. p., Lumillgil.
a doer-me, 0 kinama kiolo-ngi-' DO:'II:'1GO, s., hllningu, IV «(/pod.).
kata. Doe-me a harriga; ngi-' DOMINGOS, n. I)., Lunlillgtl.
ngongata mu mala. Doe-me 0 ~ DONA, s". (titlllo), nda (0))111'1.).
curpo, 0 muklltu uolama. Fa.:.er· - Maria, l\da Maria.
- f. c., -katesa. DONO. A, S., rIltiene, I; IIg;lllil, IX;
DOIDICE, S., masambi-sambi, IV mllkna, I - da terrIL IIIt1cllexi,
(pl.); ulaji, V. I (abrev. de muene n:l hi).
DOIDO, A, adj., mukua-masambi- DONZELL.\, s., kilnmba, Ill.
sambi, I; rilaji, IV. DOIDINHO, DOR, s., kukalil, VIII. T"I'I!t;,'de
karilaji, X. bm'rt.'1a, -llgongaia IlIti IPaJa.
DOIDO, A, (ser, !!star, ficm o
v. DOH:'IINliOCO, A, adj.. 1I1I1z('ki, I
),

q., -salllka. 1::s ou estds - , (do v. -zeka, durmil'). ~llIxale-


-uasaluka. si mnbillji, nlUlemhiki IIIt1zeki
DOIS, Dl:AS, adj. nurn., -iari. (p,·nv.), fjflf'm se r/I!SjH'rI,' ,.; pe-
Pre". dos pre!. cone. do pI. das el. dos dintc, quel/l parte de tlll'de tf
~~~~1. exccpto a I. que tem !ormac;ao d01'minlwcu.
CL. I. kiiari: DOR:'IIR, v. n .. -zeka; -]:llllh:t1a;
POSpoRtO ao nome ou anteposto e a elle Ii- -Iambalala. Olha 0 r(J.~.~1I I,lho,
gado
wrmopela cone.!unelOna
Idiari do gen. Ida. Neste c&So 0e
de substanth·o estu' d(ll'll I /','d'"
• (.,
t'll'\
,.
Illllll'ellU ,
signillca urna duidade . uolozeka. - de papu puru 0
- pessoas, atu kiiari ou kiiari ar, -zeka makandanda. Lamba-
kia atu. la! ou lambalalal passa bern a
CL. II, III, iiari. -cartas, mika- noite!; lambalenul passai bern
nda iiari. - coisas, ima iiari. a noite! (formas de despedida
CL. IV, V, VI, VII, VIII, ma- d noite).
iari. - pedras, matari maiari. DORMITAR, v. n., -koxa; ·koxila.
- armas, mauta maiari. - DOROTHEA, n. p., Ndulu.
muros, malumbu maiari. - fo- DORSO, S., rikunda, IV .
gos, matubia maiari. - comi- DOUTRINA, S., mambu, IV (pl.).
das, makuria maiari . DOZE, adj. num., kuinhi-ni-iari
CL. IX. jiiari. - porcos, jingulu ria.
jiiari . 0 numeral eomposto funcciona como um
. . _. h t nome da el. Iv e conrorda com ~ nome que
CL . X . tualn. - caezln os, u- se segue por meio do ~cllitho ria.
mbua tuiari. ou kuinhi ria ... ni iari .
DOM , S . ,(t.;tulo h"""''''''; Gpo)
v . ." , ·f"'"
ndo ,
Precedendo
nomes da CI.a Iunidade do cone.
e dos pre!. prer. do
ki para 08
pI. para
IX (aport.), fetu, IX. - Joiio, as outru CI.
fetu Nzu.i. - Domingos, fetu - pessoas, kuinhi-ni-iari ria atu
Lumingu. - Joao, ndo Nzua. ou kuinhi ria atu IIi kiiari. -
DOMESTICAR, v. a., -sasa. Fazer paus, kuinhi-ni-iari ria mixi ou.
-, f. c., -Sase&a. kuinhi ria mixi oi iiari.
DUA 38 ELO
DI:AUTE, n. p., Dualiti; Lllurte. Pessoa que tem -, mukua-jipa-
DL'IUR, V. n., -nanga. - ?nilito. ta, I. Que - ! kiakuatanhi !
-llangenena. Fazer -, (. c.• Dt:VIDAR, v. a., -Ina jipata; -lunda
-llangesa. jipata.
DlillO, A, (ser, estar, ficar). v. q., DUZE:-lTOS, AS, adj. nl/1n., harna
-kola; -kolokota; -xixila; -xuxu- jiiari ja (para todas as cl.). -
Inkuta. 0 OS!W e- , kifuba kia- pes/was, huma jiiari ja atu.
kolo. Tornar -, (. (' .. kolesa. DYZENTERIA, s., makulu, IV (pl.).
Dt:\"lDA, S., pala, IX; kikele, III.

E
E, (·on)., ni, anga. I e cosinheira. muene mulambi
E8t;lC'.o.nj. introdllz a "('rho 110 presmtc do I ua muhatu. Hlle ama 0 filho.
:!~~~a~~,'~'r~~~:~~~ pela sign tkacao <le,ia i muenC uzola mona ue. Elle on
Sahiu da sua casa e liii para. BUa mesma, muene muene.
wna terra distante (. dissipoll ' CUll/. eUe; com ella. n'e.
todo.'! os seus h"""s e "(IIIIt'F'Ul'
<' , . y"
,
(Z ' l-:8lcs prall. ..0 se cmprcgam !.'Om os nom<'8
de pelISOaS ou da d. 1; para a~ outras cI.
IeI' (orne, uatundile kll hilla ric, ' lI:sam-llC os pre!. "aile.
nnga uia ku'xi ialeba, :lIIga l11.a- , Bile (e; UliHl casa, ella e 60-
nga °jibondo je, nZilla anga nita, muelle u~tungile inzo, ia-
i-mu-kuata. i uaba ..A ella a eUe. V. lhe.
ECHO, s., kilumu, III; kZllminu,. ELLES, AS, pron. pess. ene (ab-
III. I .'luluto); a (pl'ejixo). Elles mes-
. ECONOMICO, A, adj.. kin;clIje. III. i mus: ene mllene. Para elles,
ElHFICAR, v. a.• -tunga. Manda,., kUill ene. COm eUes, n'ene.
_r c -tungisa
, . . , .
I So sc el1lpregaltl com re!erencia a pesllO&S;
para o. outl"O~ 1I0mes U8Am-lie 06 pre!.
EDUARDO, n. p., Duailldn. <·OIlC. das c1.

EnUCAR. v. a., -sasa. Malldar - EUes tinlwm duas rarOes, ene


f. C., -sasesa. I akexile ni makuria rnaiari. Os
EGUAL, (ser, estar, ficm') , v. q.,! dois carnei1'OS, que elle.'l agar-
-soka; -sokela; -sokelcla. Esta' 1Ytram, (u.fJi,.am., 0 jimburi,
cousa e e.qual UlJlUllll, ki- ° a-ji-kuaLele, jalengele. A ella...
m'p,ki kiasokela ni kin:'l . Fazer, a eUes. V. lhps.
tomar. -, f. c., -sOkesa; soke- ELE~lI, s., (risina), mubafu, II.
lesa. ELEPHANTE, .'1., nzamba, IX.
EGUALAR, v. a.• -sokesa; -sokelesa. ELEPHANTIASIS, s., ritute, IV.
-se, v. r., -ri-sokela; -l'i-sokesa; ELEVAR, v. a.• ·zangula; -zangu-
-ri-sokelesa.. muna. -se, V. '/'., -zangalala;
. EClUALDADE, s.• kisokelela. III. -zangamanu; -ri-bandesa.
, EaUALHA, s., kisokela, III. ELIAS, n. p., Iliia.
J EGYDIO, n. p., Ijidu. gLIZA, n. /1., Iliza.
ELLA, A, pron. pess., mnene (ab- ELOGIAI~, v. a., ximana. 0 nosso
soluto); u (prejixo). BUl' e mestre elo.qiou aquelle alltrn-
carador, muene mukongo. Blla -no, 0 mesene ietu' iaximana ()
- 3U- EMP

xibulu ina. Faz('1' - f. c., -Xi-I EMBARCAR, v. n., -ri-Iongaj -bala-


lIIanesa. kala (aport.). - n'uma canoa,
E:\I, NO, NA; mu (dentm); bu (so- I -ri-Ionga mu ulullgu .
1)/'". em cima); ku (ao pe,Jun- i EMBASBAC.ADO, A, (estar, /lear), v.
to). Na casa (dentr'o), mu 'nzo. ' n., -zetama; -zelumanu; -zeta-
1\',z estei1'a (sob1'e), bu ngandu. ! mena.
1::,,;. Cfl!ia (Junln), ku batao Eile EMBEHEDAR, v. a., ... nuikina. -se,
.<;,·nlOlt-se no melt loga?' (.'lolJ're) , v. 1'., -ri-nuikinaj -ri-nuisa.
III Ilene uuxikuma bu kiriri kia-: EMBIGADA, S., risemba, IV.
1111. Os lobos e.'ltao na floresta EMBIRRAc;Io, S., risuka. IVj mari-
( dmtro) , 0 irnbungu iala mu mba, IV (pl.); matirimbimbi,
fllllxitu. Blles ticaram em sua IV (pl.); matirindindi, IV (pl.) .
..·,mz (pf'rtu), ena axalele ku bu- EMBIRRENTO, A, adJ., mukua-ma-
1a ria. No meio de, mu axaxi tirimbimbi, I; mukua-marimba,
kat bu axaxi ka. Bm cima de, I.
bu. 0 creado jJUZ os pratos em EMBORA, adv., maie. Yae-te -,
4.:illta da e.<;tei,.a, 0 mubika ua- nde maie.
tele 0 malollF,""t.L bu ngandu. Bm EMBORCAR, v. a., -bilujula, (de
~:ima de mim, de nds, obuarni, -bilula, virar).
<lbuelu. EMBRAVECER, v. n., -baluka. -se,
Qllando o~ prl'r. IO"ath'os mu. bu, ku, an.' V. 1'., -ri-baluka.
Ie 'codem 0 "crho, c.tc roncorda com clles E
tornando-os ('omo PI·cr. c perdendo uS prcr. MBRIAGAR, v. a., -ko'".lUlSa..
,,"jeitos da oracao. '1uando clles sio da 3. I gMBRIAGAR-SE V. r . . EMRRIAGADO
],,"81103; se rorem da I. 011 i. De8S03S. OS 10- " . '
('otivos so anteccdcrn 0 'erOO ern or8\oes A, (estar, /lca1') , v. n., -korma;
illcorrOjfoth'ad e neKtc caso 0 verOO conKer-
'Roprer.sujeitocolocati\Oftcaapartc. -zuzuma, - aa III. manXl
• k I' . ... (l'll
t.
Ao capim esliio bois mu iangu I'.'ltar com. fUlnos).
"'"illa jillgombe. A.m:ne vamos, EMBRULHO, .'l., ribunda, IV; hutu,
knebi kn tuia 1 IX. - pequeno, karibunda, X;
OS nomc~ locathoi. quando tern signilka- rikuta, IV.
~,IO advcrbial. podem llCr sullhados ao v
"crOO em orac.-oes lIcgath·a~. I'..tYBUSTEIRO, A, ad' f).,
k'l1 an,
I III .
V... boi... estao no capim? Nan E~IERGIR, v. n., -fukumuka.
estao la. 0 jingornbe jala mu E~IILIO, n. p., Imiriu.
iangu1jaH~·rnll.Meupaeestana E:\IMAGRECER, v. n., -bela.
vossa casal Nao f!.'ltd la, lat'Nu; EMMAGRECIMENTO, s., holongongo,
ualn. ku bata riel1ll1 kale-ku. ' IX.
EMlio\I:"lHAR. v. a., -fomeka; -ta EMMUDECER, v. n., -lungamanil.
mll kizu (litt. pu,' na bain/la). EMPATAR, v. n., -patala (aport.).
I

Fazel' - f. c., -fomekesa. EMPINGE:M. s., kipillji, HI (aRari.).


EMRAIXADOR, s., pUlIga, IX. EMPOEIRAR-SE, V. 1'.; EMPOEIRADO,
E~IRALAR, v. a., -lllngulisa (f. c. A, (estar, ficar), v. n., -fufuka;
de -lunguta, mover); -lela. -fufujuka;-baIika. .
EMBARAr;AR, v. a., -binjika. ' EMPOLA, .'I., rijiji, IV; riveve, IV.
E:MBARCAR, t'. a., -lollga. ltfandar I EMPORCALHAR, v. a., -kuuila.
- , f. C., -longesa. - para, :se, v. 1'., -ri-kuuila.
por, f. r., -longela. . 'E.'IIPRENHAR, v. a., -imitisa.
EMP - 40 ENF
E:\IPRESTAR, v. a., -sobesa.
EMPURRAR, v. ll., -lundula; -xingi-
I Quando vos encontrarej.~ com-
nosco em casa d'aquelle ho-
ka. 0 .~obrinho empurrou a I mem? Ellu ki nuondolakajana.
cadeira do tio, 0 muebu ualu- ni elu ku bala ria mulu una f
nduile 0 kialu kia sekulu e. Fazer-se -, (. c.. -lakajanesa
E~CAIXAR, v. a., -sokeka; -kuzula.1 E:"lCO~TRAO, s., risllka, IV.
ENCALHAR, 1.'. a., -kuaka. - n'um E~coNTno. S., ritakanu, IV (t'.
banco de areia, -kuaka bu se- -lakall<l, ('neont1·al·).
nga. Fazer - , f. C., -kuakesa. ENCOSTAR, L". a., -beluila; -xame-
EXCAMINHAR. v. a., -endesa «(. c. lIa; -fikirila; -bengeka; -zeme-
de -enda, andar). - uma ka; -xamcllena. - a cllb,'(:fl no
erian(:a, -endesa ndenge. iravesseiro, -beluila 0 OIl1tuebu
EXCANTADO, A, (estm', ficar), v. petu. -se, v. r., -ri-fikirila;
n., -bllama. -zemena; -zemenena.
ENCANTAMENTO, s., kalubungu, X. ENCOSTO, s., kixamenu, III; kixa-
ENCANTAR, v. a., -zondola. menenu. Ill.
ENCANTO, S., kisembu, Ill. E~CRVZILHADA, S., pambu, IX;
ENCARCERAR, v. a., -13 mu kiboio- bambuka, IX; kapambu, X.
ngo, (litt. meter na eadeia). Fa~er - (a estrada) , -bembu-
ENCARNADO, A, (.~er, estar, ficar), ka. Trallspor uwa - , -sombo-
v. q., -kusuka. 0 sangue e ~ ka pambu.
CQ17l.adv, manhinga makusuka. ENCRUZAR, v. a., -bambuka; -biri-
Tomar ou (azer -, (. C., -ku- ka. - os bra(:os, -birika 0 rna-
sukisa. Tornar-se - , v. r., ku. - as pemas, -birika 0 ina.-
-kusuluka. rna.
ENCHAD,\, S., rilemu, IV. ENCURTAR, v. a., -butisa ( (. c. de
ENCHARCAR-SE, v. r ,. ENCHARCADO, -bula, ser pequeno, curto). -
A, (estar, ficar), v. n., -zulli.. ra~oes, -butisa maka. - call1i-
ENCHER, v. a., -izalesa «(. c.. de nho (por atal/tO), -bambuka,
-izala, estar chew). - de agua, -se, 1). r., -ri-butisa.
-teka menha; -tekela. ENCCRV..lR, v. a., -konana. Fazer
ENCHO, S., risue, IV (do v. -sua, - , {. "L"., -koDanesa.
eortar). ENOIREIT.'R, v. n., -imika; -iukisa
ENCOLERISAR-SE, v. r.,. ENCOLERI- ((. c. de -iuka, estm'direilo);
SADO, A, (estar, ficar) , v. n., -sununa; -lularnesa «(. c. de -111-
-jindamana. lama. estar direito). - se, v. ".,
ENCOLHER, v. a., -koteka; -zozeka. -ri-iuka; -ri-sununa.
-se, v. 1'., -ri-kotekl1; -kuta- ENDOIDECER, v. n., -saluka.
lala. . ENDURE:':ER, V. ft., -xinana. Fazer
ENCOLHER, v. n., -futama. I - , f. c., -xinanesa.
ENCOMMENDA, S., ngolokela ou ENDURECER, v. n., -kola; -kolokota.
ngolokele, IX. Fll~er - , (. C., -kolesa; -kolo-
ENCONTRAR, v. a., -san~a; -takana. kolesa.
Fazer - , f. c., -takanesa. - ENFEITAR-SE, t'. r., -kemba; -ri-riri-
SP., 1'. r., -ri-sanga; -takajana. ka. Aquellas mulheres en(e;,-
ENF - 41 - E~T

tam-se com pennas. ahatu anal El'IJOAR, v. n., -zemba. Fazer-,


akemba ni isala. Mandar - , (. c., -zembesa.
(. c., -kembesa. ENJOO, S., kikumbi, III.
ENFEITE, S., ukembu, V. ENLAQAR, v. a.. -bubata; -buiriki-
ENFEITIQAR, v. a., -loa; -louela. nha. -se, v, r., -ri-bubata;
- se, v. "., -ri-Ioa. -ri-buirikinha.
ENFERMlDADE, S., uhaxi, V. ENLAMEAR-SE, v. r.; ENLAMEADO,
ENFERlIIO, A, s., haxi, IX. Bstar A, (estar. ficar) , v. n., -rimbu-
- , -kala. ka; -rimbujuka.
ENFIAR, v. a., -soma; -zuila; -so- ENNEGRECER, v. a .. -xikelela. Fa-
meka. - St!, v. r .. -ri-someka. zer -, f. c., -xikelesa.
BNFILEIRAR, v. a., -baka ku muno- ENNEGRECER, v. n., -vunda; -10-
na (litt. por em fileira). - .~e, mba.
v. r., -ri-baka mu munona. ENNOVELAR, v. a., -birikinha.
ENFORCAR, v. a., -nhenga; -banda. ENRAIVECER, v. n., -se. v. r.;
-se, v. r., -ri-Ilhenga, -ri-bonda. ENRAIVEClDO, A, (estar. ficar),
ENGALFINHAR-SE, v. 0., -ri-kosa. v. n., -nanuka; -nanujuka.
ENGANAR, v. a., -bolldcsa; -fumba; ENREDAR, v. a.• -bila. -se, v. r.,
-kotola; -xomba; -ria makotola; -ri-biIa.
-ria maluta (litt. comer enga- ENRIJAR, v. n., -kola; -kolokota.
nos). Fa;er -, f. c., -fumbisa. Fazer -, (. c., -kolesa; -kolo-
-se, v. r., -ri-fumba. kotesa.
ENGANO, s., kaboanga, X; makoto- ENRIQUECER, v. n., -ri-banga.
la, IV (pl.); maluta, IV (pl.). ENRODILHAR, v. a., -barika; -la-
Fazer cair em - , -ria kaboa- mbeka. -se, v. "., -ri-barika;
uga. -ri-lambeka.
~NHASGAR, v. a., -kundama. Fa- ENROUQUECER, v. n., -xia. -a vdz,
zer -, (. c., -kundamesa. - -xia 0 rizui.
se. v. r.; ENGASGADO, A. (estar, ENRUGAR, v. n., (a pelle), -mo-
ficar) , v. n., -kakamana; -kaka- nha.
mena; -koenha; -ri-koenha. Fa- ENSINAMENTO, S., ulongelu, V.
;wr -, (. c., -koenhesa; -kaka- ENSINAR, v. a., -longa. Quem
mesa. estd ensinando teu lilho a ler?
ENGATINHAR, v. n., -avula. Nanhi uololonga 0 ndenge ie
ENGODO, S., sasa, IX. kutanga l llfandar -, (. c.,
ENGORDAR, v. n., -neta; -suanha. -Iongesa. - para, (. r., -10-
Fazer -, f. c., -Iletesa. ngela.
ENGORDAR, v. ct., -bombota. ENSOSSO, A, adj., ususu; hangala;
.ENC.RACIA, n. p., Ngalaxi. hatu (pree. da cone. do gen.)
ENGRANDECER, v. a., -kula. -se, Comida -, kuria kuaususu;
v. r., -kurisa. kuria kuahatu.
ENGROSSAR, t'. n., -ximbula. ENTAO, adv., anda; abanda; hanu;
ENGULIR, v. a .• -minha. kaxi; manhi; mM; mbebu,
ENIG~IA, s., nongo, IX; nongono- (em Ambaca). Tu, (!'fLUio, es
ngo, IX. meu amigo' Eie, manhi, u ka-
ENT - 42- ERG
mba riami 1 Entao, tu me a- E~TREARIR, r. a., -bellgula; -be-
mas? Eie, !nanlU, lL-ngi-zola1 " ngulllla .
ENTARDECER, v. n., -lemba. ,E;-iTHECHOC.\I:, v. n.; -!~e, v. r .•
ENTE SUPREMO, s., kalunga, X; I -ri-pan~ala: -ri-pangajala.
samba, IX. - sobrerwtural. E~TREGAH, r. fl., -b3; -barla; -za-
que dirige os destirws do ItO- \ rnbeka. -.~e, 1'. 7'., -ri-beka;
nwm, kilundu, III. : -ri-z<llIlhcka.
ENTEADO, A, S., mona-mukllenu, I I E~TRE~IETTEII-SE, v. r.; ENTHEMET-
(litt. filhode(Jfttro); kamvile, X'I' TIDO, A, (.~··r). v. q., -ri-kobue-
ENTENDER, v. a., -iv~a., I sa: -lakalll;l: -laka!na~la.
ENTENODIENTO, S., kllunJe, III. ; E~TRETER, v. a .. -kmglsa (f. c.
ENTERIUR, v. a., -funda; -fikina.· de -kinga, esperar); -lalldula.
Fazer -, f. c., -fundisa. -se, I - COI/I l'onVel'sa, -landula ni
v. r., -I'i-funda; -ri-fikina. 'maka. Fa ;er - , f. c.. -landu-
BNTORPECIMENTO, s., katolo-tolo, kisa, -.'U', v, 1· ..• -landukila.
X. ENTREVISTA, (marcar Ulna), -ri·
ENTORSE, s., kifunate, III. Ter fikala.
urn· - , -funata; -kala oi kifuna- ENTHOUXAR, v. a., -burika.
teo Faze1' tel' um -, (. c., ENT(;LHAR, r. a., -lamba; ·tumbi-
-fllnatesa. la. - a ('ova. -larnba 0 kina.
ENTORTAR, v. a., -kondala; -benge- ENTVLHO, s., rixita, IV.
leka. ENVIAR, t'. a., -tuma; -tumina;
ENTORTAR, V. n., -se, V. r., -be- -tllllliki a.
ogala; -beogalala; -nhunga; ENVIUVAH, r. n., -tula.
-kondalala. Fazer -, f. c., ENVOLVEI~, 1". a., -nhinga.
-kondalesaj -bengalesaj -nhungi- ENXAGUAH, 1". I.l.. -sangula j -sa-
sa. . ngulllia.
ENTRAOA, S., mllelu, II. I ENXOTAH, r. a., -kaia; -kaiesa;
ENTRANGAR, v. a., ,inda. E'stoU! -suka. HI/xota os tres porqui-
entl'anrando os melts cabelios,! nlw[;, ka:csa 0 tllngulu lutatu.
ngolokuinda 0 jindemba jami. ! ENXL"GAR, 1'. a., -kama. Fazel'-,
ENTRANHAS, s., miria, 11 (pi.). t: c.. -karnesa. - v. n .• -ku-
ENTRAR, V. n., -bokonaj -bokola. I kuta.
Elie entrou, uabokllene. .I..Uan- ENXlJTO, A, (estar, {1.ca,.). v. n.,
dar -, f. c" -bokuesaj.-bokue- ' -kukllla. 0 caminho ('std ,
sela. - para f, "., bokuena. 0 lljila iaknkula.
- (r('quentem.ente, -bokojona. EPIDE~II,\, S., ribebll, IV.
ENTRE, jJ1"ep., mu; bll axaxi ka. EPIIlEH:\IE, s., kikonda, III.
E'ntre ru;.~ ha uma pessoa que, EPISTAXIS, s.• muzazllnu, II.
sahe lallar portugue:::, bu axa-' ERECTC, A, (estar, !icar), v. n.,
xi k'ctu sui-bu mutu uejia ku-; -ximba.
zuela putu. - elles, mu ria;: ERGUER, r. a., -zeng-a; -zangula;
ku ria. - si, mu riU.. - nOs, -betllia. -se, v. 1'., -ri-zungula;
mu rietu. - vds, mu rienu. -balumuka; -betuka. -sed('pres-
estranhos, mu riangene. sa, -uhangumuka.
ERR - 43- ESC
ERRAR, v. a., -tondala; -tua. -I ESCOLA, s., xikola, IX (apo1'l.).
o tiro, -lueza. - 0 cominho, ESCOLHER, v. a., -sola; -nolla; -xi-
-tua njila. Fazer -, /: c., -00-1 mbula. Mandar -, f. c., -sole-
ndalesa. sa; -nonesa. -se, v. r., -ri sola.
ERRo, (estar em), -ela. EscoNDER, v. a., -sueka; -benge-
ERUCTA<;10, s., xiiu, IX. ka. Elle escondeu 0 diu Iteiro ,
ERVILHA, (especie de) s., mabala, muene uasuekele 0 kitari. Faze'!'
IV (pl.). -, {. C., -suekesa. -Sf', v. r.,
ESBOFETEAR, v. a., -bana kaiangu -8uama. Procuram-vos, escon-
(Utt. dar bore/ada); -labeka dei-vos, a-nu-sota, suamrllu.
huxi (idem). El'ICONDERIJ9, s., ribatamellu, IV;
ESBANJADOR, A, adj., rnukua-ku- risuamu, V.
zanga, I ou mukuozanga, I. ESCONDIDAS (As), expo adr., kafe-
EsBANJAR, v. a., -zanga. fetela, muringana.
ESBOROAR-SE, v. r., -bumujuka. ESCONlHDO, A, (estar, tif~m"), v.
ESBRUGAR, v. a., -kullba. - um n., -suama; -batarna; -batajala.
osso, -kunba kifuba. Fazer -, ESCONJURAR, V. a., -kambela; -ta
f. c., -kunbisa. haja (litt. por esconjm'o). -
'ESCABECEAR, ti, n., -koxa; -koxila. para, /: r., -karnbelela.
EsCABELLO, s., kibaku, III; kaba- ESCONJURO, s., basa, IX. Fa~l'1'
ku, X. -, -ta hasa.
ESCALAR, v. a., (0 pe£xe), -zua. ESCORA, S .• ngunji, IX. PUl' ul/la
ESCA¥A, s., kibeletete, III. - pe- -, -ta ngunji.
quena, kabeletete, X. ESCORAR, v. a., -ta ngunji.
ESCAMADO, A, (estar, {icar), v. ESCORBUTO, s., kitori, III; tunda,
n., -tetujuka. IX. Ter -, kala, ni lunda.
ESCAMAR (0 peixe), v. au -tetula; ESCORBUTICO, A, adj., mukua-tu-
-kulula; -tetujula; -banga mbiji nda, IX.
(litt. (azer 0 peia'e). ESCORPIl0, s., nginga, IX.
ESCAMOTEA<;10, s., kipa, III; kipa- ESCORREGADIO, A, (ser, eslar, fi-
ta, Ill. car), v. q., -xanana. Ocammlto
ESCAPAR, v. n.,. -laia; -buluka; -lue- estd -, 0 njila iaxanana. Tor-
za; -xongomoka. - d morte, nar -, f. C., -xananesa.
-buluka ku-fua. -se, v. r., ESCORRGAR, v. n., -xongomoka;
-surnbujuka; -sumbuka. -xangumuka; -xangunuka.
EsCARNECER, v. a., -seba; -uaua. ESCORRER, v. n., (agua). -buba;
ESCASSEZ, s., kikala, III; ukambu, -zunza.
V (do v. -kamba, (altar); tota, ESCOVAR, V. a., -kukurnuna. -Sl',
IX. -de peixe, ukarnba uambiji. v. r., -ri-kukumuna.
ESCLARECER, v. a.. -longolola; -ji- EsCRAVO, At s., mubika OU m'Li-
mbula. 0 portugue~ ensina. ka, I. Escrava, mubika na mu-
o kimbundu esclarece, putu ia- hatu. Escravozinho, kamubika.
longa, kimbundu ialongolola. X. - COfnpt'lldo, nJnsumbe, I
EsCLARECIDO, A, (estar. {icar), V. (do v. -sumba, comprm·).
n., -jimbuluka. EsCRAVATURA, s.. kiiarnba, III.
II
ESC - 44 ESP
E~CR.\VlDAO, s., ubika, V. I -ivila; -bulakana; -OOkela (elu
E'lCREMENTO, s., tuji, VII; mafla~ Ambaka). Estar a -, -ivirila.
ka, IV (pl.); maxaka, IV (pl.). ESFALFAMENTO, $., nduezu, IX j
ESCHE....ENTE, adj., musoneki, 1. toloke, IX.
Esc REVER, v. a., -soneka; -sala. ESFARRAPADO, A, adj., kamako-
Escreve a' carta, soneka muka- sa, X
nda. Mandar -, f. c., -sone- ESFARRAPADO, A, (estar, ficar) ,
kesa. - para, f. r., -sonekena. v. n., -funzukaj -zunuka; -zu-
E;;CROTO, s., malanga, IV (pl.); nujuka.
matuba, IV (pl.). ESFOLAR, v. a., -xomona; -tala;
ESC1WPtJLO, s., tunga, IX. Ter -kulula; -bomona. Mandar -,
-, -kala ni tunga. f. c., -bomuesa. -se, v. r.;
Escm;puLoso, A, adj., mukua-tu- ESFOLADO, A, (estar, ficar). v.
nga, 1. n., -ri-tala; -xomoka; -bomoka.
ESCuDO, s., ngubu, IX. ESFREGAR, v. a., -kunga; -tukuta;
E<;CULPIR, v. a., -seta. -xuxulula; -komiona; -xisa. A
E"CUMA, s., kifulu-fulu, III. Fazel' nwlher esfre.qa os ~os para
-, -tutuma. . clal'eal', 0 muhatu utukuta °
ESCUMADO, A, (estal', ficrzr), v. n., malesu pa.Ja ku-rna-zelesa. - os
. -kenzuluka. olhos, -xokota. 0 vosso filho
ESCUMAR, v. n., -fafa; -lelula; -ke- estd esfre,qando os olhos, mo-;
lula; -kenzula; -kenzulula. Fazel' n'enu uoloxokota ° mesu me.
-, f. c., -tafesa. -para, f. r., Mandar -. f. C., -kungisa; -tu·
-fafela. Quando a panella co- kutisa; -kondonesa. -se, f. r.,
'Jne(:a a e.'Icumal' para 0 cMo, -ri-xisa; -ri-kunga .
.a agua ferve, 0 mbia ki irna- ESFRIAR, v. n., -talala.
teka ku-fafela b'oxi, menha ma- ESFRIAR, v. a., -talalesa .
sekuka. ESGARAVATADOR, A, adj., risande-
E"CURECER, v. n., (0 tempo), -vu- lu, IV.
nda; -lomba; -tulamana. Fazer ESGARAVATAR, v. a., -sanda; -tako-
• -, f. C., -vundisa. nona. As vossas gallinhas estiio
ESCURIDAO, s., kuvunda, VIII; esgaravatando 0 nosso campo,
usuku, Vj kitombe, III. ° jisanji jenu jolosanda muribia
ESCURO, A, adj., ndombe (prec. rietu.
da cone. do gen.). Comple-ta- ESGOTAR, v. a., -zunza; -zunzumu-
mente -, bu. Estar completa- na; -uingina; -uinginina. -se,
mente -, -kala bu. v. r., -ri-zunzumuna.
ESCURO, A, (ser, estar, ficar), v. ESMAGAR. v. a., -riata. Fazer-,
q., -vunda. Eu iria d casa f. 'c., -riatesa. -se, v. a., -ri-
d'elles, se niio estivesse escuro, riata .
ngojoia ku bata ria, sa ku·avu- ESMIGALHAR, v. a., -tutula.
nderie, (L), ki ku-avundile (8) ESMOER, v. a., -kokota.
Ilia. Fazer - , f. c., -vundisa. EsPAQADO, A, (estar, ficar), v. n.,.
ESCUSA, s., ritatu, IV. -OOmbuka.
EsCUTAR, v. a., -ivua 011, -iva; ESPAQAR, "'. a., -tembula.
E5P - 45- ESQ

ESPAGO, s". ~imbinz.a, ~~. Fir.arl ESPESINHAR, t::a., -riata. Fazer


no -, -kala mu rlmblllza. -, f. c., -rmtesa.
EsPADA, s.. xipata, IX (aport.). . ESPESSO~ A, (fazer, lornar). v.
ESPADEIRADA, s., riba ou riLi, IVa., -xita.
(do v. -ba, dar). ESPETAR, .". a., -parika; -asa; -so-
EsPADARTE, S., nda1:l., IX. rna; -someka. -se, tl. 1'., -ri-
EsPALHAR, v. a., -muanga. Fazer soma; -ri-asa.
- , f. c., -muangesa. -se, v. r.; ESPETO, s., musoma, II; poll.dll. IX.
ESPALHADO, A, (pstar, ficar), gSPICAGAR, V. a., -Xoka.
V. n., -muangana; -sanzama; ESPINGARDA,s.,uta,V.-li/·dinn-
·muangajana. Fa::er -se, f. "ia, risokolo, IV; kisohnJo, III.
c., -muanganesa. ESPINHAl;O, s., rikunda, IV; nlUo-
EsPANCAR, v. a., -bllnda; -vunda; ngo, II; muongongo, II.
-beta; -tila; -xina; -ba kibetu; ESPINHEIRO, s., mubanga, II, mu-
-bana tungu (litt. dar pl1ncada). ngonde, II (na Kissam;}' .
.Jlfandar - , f. c., -betesa; ·bll- ESPINHO, S., munha, II.
ndisa. -se, v. 1'., -ri-beta; ·ri- E"PIRRAR, v. n., -ta ngax<lxa (lill.
vunda; -ri-tila; -ri-xina. pOI' espi1'1·o). '
ESPANTAR, v. a., -tukumuna; -sa- ESPIRRO, s., ngaxaxa. IX. Dar
sumuna. Fazel' -, f. c., -tuku- um. -, -ta ngaxaxa.
muisa; -tukumukisa. -se, v. 1'.; ESPORTULA, s., mukunji, H; I{nxi-
ESPANTADO, A, (estar, ficar), v. sa, X. Dm' - a fjUPUI l'lIZ 1.I1I~
n., -tukumuka; -snsumuka. presenle, -bana mukullji .
ESPANTO, S., kilukurnuke, III. ESPOSA, s., rnukaji, I.
ESPARREGADO. s., kizaka, III. Esposo, mulume, I.
EsPARRELA, s., kibetu, III. ESPREGVIl;ADOR, A, adj.. rnukua-
EsPECIALMENTE, adv., benge-b&- kibi, J.
nge ou mbe~ge-mbenge. 'I ~SPREGt:lGAMENTO, s., ki~,i. III.
EsPECIE, s., klfua, III. . ESPREGUIC;AR-SE, V. 1'., -l'l·kosomo-
ESPELHO, s., lumuellu, VI. nat -ri"H1una.
ESPERA (fazer u1fIa), -batamana ESPHEITAR, v. a., -zongola.
ou -batarnena. ESPREMER, v. a., -vuka: -kama;
ESPERANGA, S., murielelu, II; xiri, -xina. - azeile, ·\uka maji.
IX. Ter -, -La xiri; -riela; Fazel' -, f. c., -kamc:-;a. -se,
-riel~la . v. 1'.• -ri-xina.
EsPERANl;OSO, A. adj., uata-xiri ESPUMA, S., kifulu, III.
(lilt. (I que poz esperanra). ESPURIO, A, adj., (fil/llI) , mona-
EsPERAR, V. a., -kinga. Fazer -, kam\'ile. I.
f. c., -killg;sa. - pOl', {. 1'., EsQl:ARTE.JAR, v. a., -batula;-batu-
-kiugila . jula. .
K<;PERTAR, V. a., (0 lume)-lema. ESQUECER, V. 0.; Jo:SQ(;ECER-~E,
EsPERTEZA, .~ .. kurirnuka, VIII. v. 1'.; ESQUECIDO, A, (p.~lll1", Ii-:-
EsPERTO, A, (ser, estar, ficat·), ca·r). v. n., -jimba.
v. q., -rimuka; -kia. ESQUECIDO, A, adj., IIlUkllil-kiji-
EsPERTO, A, adj., ujimu, IX. mba, 1.
ESQ - 46 EST

E"'JLE('I)lENTO, s.. kijimha til/ ki- - doente. -kala ni kukata.


jiflJhe. 111. Sfj. -kala ubeka. - em ma
adj.. kiasu (p,·re.
E.-;l,IlERDO, A, ..itua!yio. -kala hu kibiri kibinji.
do cone. do gen.). J1/lo -, Ell estou doente. erne ngala
l1Jkuaku luakiasu . haxi. J1eu irmiio lIIais novo esta
ESQlILO, s.• kabujanganga. X. na f:Os...a In-ra I .Yiio esta Ui.
ESlJU~A, s.• kahOla, X. ~denge ami uene mu'xi ienu'
ES/.Jr'I\·.\R-SE, 1;. r., -ximbujuka. Kana, kenie-mu.
ESSE, A, ad}. e pl'on. demonst: ESTATCRA, s .• kitala, III; mutala,
('I.. I. sing., 6;pl., 6. - pe....wlQ. II.
",utu 6. - pes.was, atu (;. ESTE, A. adj. e pron. dem€mStr.
CL. II. ...ing.• 6;pl., oio. ioio. CL. I. ... ing., ili, i6; pl., a, ia. aua.
-- pall. muxi 6. - paw.;. rnixi - pessoa, mutu ill ou i6. -
(tjl) (l1( ioio. pessoas, atu a ou i3.. - Elle
('L. III. sing., okio; kiokio: pl., levou este b1"amx). eu levei
oio, ioio. - prrna. kinaOl<l okio. psta.,> mulheres, muene uambata
- perna.s, inarna ioio. o mUlldele iu, erne ngambata
n,. IV.• i7tg" o~o." riorio., ahatu ia.
p-rlra. ntart rIOrIO.
CL. If. ainu.• O. - a,-ma. CL. II. sil/g.. iu. i6; pl., eli, iiii.
"ta. O.
CI.. VI. ai7tg.. 010, 1010 -) pi omo momo - pall, muxi iLi. - palM, mixi
),I"'"n, lumbu 010. (. • •
eii. (J branco escreveu estas
n.. VII. ai7tg., oto,
-("flf), tubia tolo.
toto"\ carlas, 0 mundele uasoneka 0
CI.. \'11I. ainp.• l>ko, koko.
- comid4. ituria 011.0. mikanda eii.
CL. IX. sing., oio, ioio; J}l., ojo. CL. III. sing., eki, kiki; pl., eu,
jojo. - boi. ngomhe oio. - iiii. - cousa, kim·eki. -COllSas.
hois. jingomhe jojo. kim'eii. Leva esta cadeira e
CL. X. sing., oko, koko: pl.,' estas pelle..., ambata kialu kiki
(,to, toto. - ciiuzinhu, ka'mbua, ni iba eii.
oko. - ciiezinho.... tu'mbua toto. CL. IV. sil/g., eri, riri;pl., ama,
Com os nomes I'ellidos pelas preposi<;iies mama, moma. - prato, rilo-
!ler: OIDO, O~l e oka IV. este,.,
locatlYa8: mu, ~u, G, a demonslr. \lOde
t:~: n'e:;sa
terra, mu 1Z1 omo. D'essa calla, lI.u b.ta
nga eri. - pratos, malonga
ama. Este homem e meu ma-
oko. Pode-se tambem U!lIlr a co\lwrdancia
regular. Ex: n'esse lugar, bu kiriri 011.10. rido, a rial'eri mulume ami.
ESTACA, S., papa, IX; rilaka, IV CL. V. ainp.. ili io. - al"ma. uta iii.
(aport.). CL. IV• • olu, j ulu. - corr~,lubambu lulu.
CL. VII. ainp., otu, tutu. - fogo, tubia otu •
EsTADO,S., kiandu, III.
ESTADO, s., (situa¢o, qaalidade).
ukalelu, V (do v. -kala, estar);
ukexelu, V; kimi, III. - de
CL.
------------
VlII•• oku, ituku. - ""...ida, kuria tutu.

pl. 1UDa, mama. mama.


Leva esta tipoia e estas armas,
filho, uana, V. - de velho I ambata 0 uanda ili ni manta
(velhice), uariakimi. -desogro" mama. Eile apaga estes fogos.
ukouakimi. mnene ujima matubia ama. Este
EsTALLAR, v. a , -baza; -tanduka. muro e nosso, lumbu lulu luem.
EsTAR, v. au:riliar, -kala; -ene. Nos comenws uta comida. etu
DerectiYo, .. ~ 0 prellelt\e do indicati vo. turia 0 kuri'oku.
KiT - 47- EST

CL. IX. !~ing.. eii, iiii: pl., eji. : ESTIRAR-SE, v. r., ri-sunzumuna.
jiji. - porco, Ilgulu cii. - pOl·-· ESTOMAGO, s., rilembe, IV; riku-
nJs. jingulu jiji. - carnei1'os ku, IV.
JjOO nossos ou vosso.<;? jimburi ESTORVAR, v. a., -tangana; -tanga-
jiji jetu anga jenu 1 mana. Fazer -, (. c., -tanga-
CL. X. sin.q., aka, kaku, koka nesa0

(L); pl.• otu, tutu. - ciiozinho, ESTOUVADO, A, adj., muzuka, I.


ka'mblla aka 0 - cii'ezinhos, EsTRADA,S., njila, IX; kikoka, III.
tu'mbua tutu. CaozinllO. apa- ESTRADO, s.• salalu, IX.
nita este ratinho, ka'mbua, ESTRAGADOR, A, adj., mukuoza-
kuata 0 karibellgu kaka . nga, I.
o dcmo.nstr. em ronco1'!1~ncia com IIIU no- ESTRAGAR, v. a., -zanga. -se, v.
me regldo pelas preposl~oes locatl\"a,: mu, r n' zanga
bu, lI:u pode lomar as rormas : umu, aba, ., - - •
un, em que entram 08 mesmos locathos. EsTRANCULAQAO s. kihabi III'
Ex: n'esta terra, mu'zi umu; n'este loltar, .. ' . ' "
bu Jdriri aba; n'csta casa, ku bata ull:u, klhablka, III; kltote, III.
Pode tambem empreRa....se a. conc<!rllancla EsTRANGULAR
regular: n'este IOll"ar, bu kinri ekl. ,
V

a ., -
nhenga .,
ESTEIRA, 5•• rixisa, IV; ngandu, -bonda.
IX. - ruim, kisanda, Ill. ESTRANHO, A, adJ., ogene (pree.
ESTENDER, v. a., -tanda; -oleka; da cone. do gen.). Pessoa-,
-zala; -sanzeka. - ao sol, -ane- mutu uangene.
ka; -leka. Fazer -, (. Co, -za- EsTREBUCHAR, v, n., -sunha-sunha.
lesa. - para, (. r., -zalela. EsTREITO, A, alij., kasosa.
-se. v. r., -ri-zala: -ri-sanzeka. EsTREITO, A, (ser, estar, fi.car), v.
-se ao sol. -ri-aneka, q., -sosa, Fazer -, (. c.,
ESTEPHANIA, n. p., Jitufanha, -sosesa,
Fanha. EsTRELLA,S., tetembua, IX; nono-
ESTERCO, 5., tuji, VII; mafiaka, xi, IX; estrellinlta, katetembua,
IV (pl.). X.
ESTERIL, adj., kixina, III; mumba, EsTRIPAR, v. a., -fumbula,
II; kavaU~ (L) (do v. -vala, pa- EsTRONDO, s., rnvunda, IX; nga-
rir),' kiongo, III; mbaku, IX; nzu, IX.
kisula, III. EsTRONDO, ((azer) v. n., -bulu-
ESTEVAO, n. p., Jitevi. ngunda; -bulungunza.
EsTIAGEM, s., kikala, III; muka- EsTROPEAR-SE, v, r.; ESTROPEADO,
mba, II, A, (estar, ficar) , v, n .• -ri-funa-
EsTICAR, v. a .• -nana ; -sunana. tao
Mandar -, (. c" -nanesa. - EsTRUME, mbosa. IX '(do port.
se, v. r.j ESTICADO, A, (estar, bosta).
ficar), v, n., -ri-nana; -nanuka; EsTuDANTE, s.. mona-xikola, I
-nanujuka. (litt. lilho da escola).
ESTIMA, 8" kizola, III. EsTUDAR, v. a., -ri-longa.
EsTIlIIAR, v, a., -zola. Fa=er -, EsT UPIDEZ , S., uximba, V; karia-
(. c., -zolesa. -se, v. r., -ri-zola. houa, X.
EsTIKULO, 8., zanzala, IX. EsTUPIDO, A, adj., kindulutu, III;
BsTIO, 8., mbaoze, IX. tioua, III.
ESV 48 - EXT

EsVAZIAR, V. a., -zenzurnuna.


EsVOAC;AR v. n., -pepurnuka.
IEXEMPLO,
III.
s., kiftka, III; kitlkila,.
Eu, pron. pess., erne (absoluto); EXGOTTAR, v. a., -ingina. Fazer
ngi (pre{ia;o). Eu sou ca~ador, -, f. C., inginisa. -se, v. r.;
erne ngi mukongo. Eu te amo, EXGOTTADO, A, (estar, ficar), v.
erne ngi-ku-zola. Eu mesmo, n., -ingillina.
erne rnuene. Commigo, n'eme. EXISTIR, t'. n., -kala.
Para mili1, kual'eme. EXORCISMAR, v. a., -kambela;-ta
EUZEBIO, n. p., Izebi. basa.
EVA, n. p., Kikulu. EXORCISMO, s., hasa. Fa;er
EVACUAR, (fezes) , v. n., -nena; -ta hasa.
-nenena. EXORCISTA, s., kiIarnba. Ill.
EVOCAR, v. a., (as almas), -xingi- ExPEDITO, A, (ser), v. q., -laka-
la. Fazel' -, f. c., -xingirisa. rna; -lakarnana.
EXALTAR-SE, v. r.; EXALTADO, A, EXPERIMENTAR, V. a., -tlkis3; -lola.
(estar, ficar), v. n., -zamba. - fO'rf:as, -rHola.
EXASPERAR-SE, v. r.; EXASPERADO, EXPIAR, v. a., -batamana ou bata-
A, (I',.. tar, ficar), v. n., -jinda- mena.
mana. ExPLICAC;Io. s., njimbu, IX; riji-
EXCEDER, v. a., -beta; -tunda rnbuilu, IV (do v. -jimbuila.
(lilt. b2ter, vence1·). esclarecer); rnanongo, I',' (pl.),.
Estes verba, servem para formar 0 RT&U de'
comparaeao ou superlOrldade de uma cousa
rnanongo-nongo ' ..I V (pl.). Dm'
sobre outra e u»&m_. 'luando em portu- uma -, -bana nJlmbu.
guez Be emprelf&m adjectlVOS qualilicati\"08 E .. buri'1 a (f. 1.

precedidos do adverblO mala. XPLICAR, V. a., -JIm
Ser mais bello ou emceder a do v. -jimbuila, esclarecer):
belleza, -beta okuuaba. Ser -bana njimbu .
mais (eio ou ea;ceder a fealda- EXPOR, v. a., -ambela (f. ". de-
de, -beta okuiiba. Esta cousa e -amba, dizer); - d vista. -aile-
mais bella que aquella ou ea;- ka. ~se. d vista, -ri-aneka,
cede a belllza d'aquella ou EXPREsslo, para representar ~
ea;cede aquella e1n belleza, 0 som de um liquido ao sair de-
kim'eki kiabeta 0 kuuaba rikue I urn vasa de bocca estreita, xo-
kina ou kiabeta kina 0 kuuaba. 16-xo16 I - do .~om de um ('or-
Es/a mulher ea;cede aquella po que cae de uma ar1/0re,
em beUeza (e mais bella que biki-biki-tuIlM. - onomatopfli-
aquella). 0 muhatu ill uatunda ea do som da queda d'wn curpD-
una mu kuuaba. n'agua, xobO-xobO.
EXCEPTO, adv., kikala. EXPROBAR, t,. a., -nongena.
ExcLAMAH, v. a., -zuela. EXPULSAR, v. a., -kaiesa.
ExcLAMAC;Io, «(estiva com que .~e EXTENSlo, S., kuleba, VIII.
recebe uma pessoa que esteve EXTERIOR, (a atmosphera) s'r
Olcsente) uoua! uoua! u6! u611 kuma, VIII.
- para cham-ar os roes, xibal EXTINGUIR, v. a., -jima. Faze,.-~
xibal (. c., -jimisa. -se, v. r.,-ri-
ExCLUlR, v. a., -mungula. jima; -jiminina.
EXT - 49- FA)\

EXTRANGEIRO, A, adj., mukua- EXTRANHO, A, adj., (pessoa), mu-


'xienge, I (ahrev. de lIlukua ixi kua-kanga, 1.
ienge, habitante de terra ero- EXTRAVlAR-SE, v. r.; EXTRAVIADO,
tranha); ngenji, IX; ribangela, A, (estar, ficar) , v. n., -rimbi-
IV. Qualidade de -, uogenji, rila.I
V.
F

FABIAO, n. p., Fabia. -zuela putu. - (anhoso, -zuela


F 4BRICANTE, adj., mutungi, I (do mu kizunu. - por metaphora,
v. -tunga, (abricar); mubangi, -zuela ni kixanga. - despro-
I (do v. -banga, (azer). - de positadamente, -lelukaj -moka.
esteiras, mutungi a maxisa. - as,peramente, -xonguena. -
FABULA, s., musoso, II. de modo que se niio entende,
FACA, S., poko, IX; mbele, IX. -ringula. - comsigo m.esmo ,
- pequena, kapoko, Xj kabe- -ringongena. - sem razao,
lengenze, X. - sem cabo, mu- -buzumuna. -lingua estranha,
. selengenhe, II. -birika. Mandar - , (. c.,
FACADA, s., (dar uma), -ta poko -zuelesa. - a (avor, para ou
(litt. por a (aca). por, (. r., -zuelela. - mal de
FACE, s., rikanu, IV; polo, IX. alguem, -ambela .
FAINA, S., mbirikita, IX. FALLECER, v. n., -fuaj -fa.
FAISCA, s., kasoso, X. FALLECIMENTO, s., ufllu, V.
F Alzlo, s., rituua, IV. FALTA, s., uhatu, V.
FALLA, S , maka, IX. FALTA, s., ukambu, V. - de pei-
FALLADOR, A, adj., mukun-rikanu, xe, ukambu ua mbiji.
I; muzueri, I (do v. -zuela, (al- FALTAR, (nao haver), v. n., -ka-
lar). Ser nmito -, -longoloka . mba. Fazer -, (. c., -kambe-
FALLAR, v. a., -iuela; -tenda. Vos- sa. - 0 juizo, -kamba kiluuji.
so sobrinho ja (allou I 0 mue- - ao respeito, -kamba ujitu.
bu enu uazuelele kia. Fullei bem - a vergonha, -kamba sonhi.
purtuguez, agatende putu kia- Nao -, -bunjila.
mbote. - baixo, -zucla b'OD, FAMA, s., fuma, IX. Te?O OU go-
(lilt. (allar para 0 chao). - zar - de, -!umana.
.devagar, -zuela karnuanhu. - FAMILIA, s., jindandu, III (pl. de
entre dentes. -zuel:l ku maju. - ndandu, parente) .
.de mansl'nho, -zuela tele-tele. - FAMILIAR, adj., (pessoa), mukua-
Q verdade, -zuela kiri. - atre- kisoko, I; mukua-bata, I.
1)idamente, -zuela nganji. - FAMILIARIDADE, S., kisoko, III.
~om 'TYWderar;ao, -zuela uembu. FAMINTO, A, adj., mukua-nzala, I.
- alto, -zuela ni nguzu. - FANFARRAO, ONA, adj., mukua-ri..
~m altivez, -zuela ukumbu. - kanu, I.
hem, -zuela kiambote. - mal, FANHOSO, A, adj., mukua-kizunu,
-zuela kiaiba. - portuguez, I.
FAR - :-,0 FEI

FARGA, S., mangonha, IV (pl.). I 0 (erreim /,ez-ie (Oil pllm Ii»


Fazer uma -, -ria mangonha cinco enJ"adas, 0 ngungllia ia-
(litt. comer uma (ar(:a). ku-bangela matemu matarll!. -
FARCISTA, adj. I mukua-mango- conslantemenie, -banga-IJ<lII~a~
nha, I. -banga·jinga . - de mua r (Ii Ilia
FAHDO, s., rikuba, IV. cousa para ficar belli / ,'illl ),
F AREJAR, v. a., -fung-a; -fumba; -zonza. - outra 'I.~e:;. -b;.I'!wlll-
-tola; -nuha. Fazer -, (. c., la. Fa:: e.<;la cousa OIllrll r,.:;,
-fumbisa; -nuhisa. bangulula kim'eki .
FARELO, S., utumbu, V. FEALDADE, S., uibilu, V; klliba,
FARINHA, S., falinha, IX (aport.). VIII.
- de mandioca, tuba, IX; ka- FECHADUR.~, S., rikumba, 1\". Jiu-
rima, X. - de milho, fuba ia mba ria muxima, sabi ngall:l ie
kindele. - de mandioca com (prov.), a (echadum do I'ol'a-
agua e assucar, ngonguenha, rilo e 0 dono d'elle .
IX. FECHAR, v. a., -jika; -parika. Fe-
F AROFA, falofa, IX. cha a porla, jika 0 rihitu.-
FARRAPO, S., rikoza, IV; kimbua- U1n negoc:io, -jika uenji. -{re-
mbua, III; munhangu, II. Bm quenlemenle, -jika-jikn. Fa-
(arrapos, talu-talu; zanu-zanu. z(;r - , (. C., -jikisa. -Sf', V.
FATIA, S., mutari, II. Ern (alias, r., -ri-jika.
mutari-mutari. FECHO, S., kaparipari, X.
FATIGAR, v. a., -ulla. Fazer-, (. FECULA, s., musa ou muxa, II. -
c., -uirisa. -se, v. r.; FATIGA- de mandioca, fuba, IX.
DO, A, (eslar, ficar), v. n., -bui- FECULENTO, A, (ser, estar. ficar)~
lao Fazer -se, f. c., -buirisa. v. q., -fllfumuka.
FATO, s., kizuatu, III (do V. -zuu- FEDEk, v. n., -nuha.
ta, vestir). FEDOR, s., kibota, III; kibllZlI, III;
F AULHA, s., SOSO, IX. rizumba, IV.
FAUSTINA, n. p., Faxitina. FEIJAO, s.. feja, IX (aport.); ka-
FAUSTINO, n. p., Faxitinu. bulu, X. - de.<;eascadll. kita-
FAVA, S., faha, IX (aport.). nde, III. - meudo, m;lkunde,
FAVO, s., kiselu, III. . IV (pl.).
FAVOR, S., kuluuisa, VIII. . FElO, A, (ser, estar, fical". v. q.,
F AVORECER, v. a., -bingila. -iiba . .Meu fitho nao ,; (eio,
FAZENDA, s., (panno) xila, IX. - mon'ami ki kaiioo (L) kaiiba.
de algodiio, ulanda, V (no Ben-: (8). Tornar - f. c., -iibisa.
go). - ordinaria, kinzanza, III. . To rnm'ose, -, -ri-ibistl .
FAZER, v. a., -bangaj -ila; -lumbi-· FEInA, S., kitanda, III; ntlilanda,
ka. EUe (n esla cadeira, mue-· II.
ne uabange kialu eki. 0 que, FEITIGARIA, S., kipewka, III.
eslno fa~endo aquellas pe!~soa.<;?: FEITICEIRO, A, S., muloji. I; n~­
Atu ami akexile mu ku-ila nhill nga, IX; kihuende, III; (110 Kua-
Mandar - f. c., -bangesa. - nza). Peiticeira, muloji ua mn-
a, para ou por, f. r., -bangela. hatu .
I
FE! - 51 - FIM

I
FEITI<;O, S., kileke, III; kizaogu, FERRO, S., kikele, III.
111; uallga, V. - (idolo), llJuki- FEHROADA, S., (de insecto), mu-
xi, 11. I momo, II.
~EITlO, S., kifua, II~. . . . ' FERV~R,~. a.,. -:ek~la; -sekuj~la:
F ElTOR, I~., IllU.UrIkl, I, klmban, FERVER, l-. n., F EHHDO, A, (eslm,
111. fiear). v. n., -sekuka; -sekuju-
FEITORIA, S., risasu, IV (no Kua- ka; -fulnka . - sew cessar, -fu-
IIza). lUJuka. b'slar pl'elf's a - , -xela.
FEIXE, S., kita, III; punga, IX. FETIDo, S., rizulllba, IV.
1'1'UZ Wit It>ixe de tenha, beka FEUDATARlO, A, adj., kixiua-hulu,
klla kla m,XI. - prqueno, Ill.
kakila, X. FEZES, S., rnaxaka, IV (pl.); ma-
FEL, .~., IIdululu, IX (do v. -lula, lUJu, VII (pl.); rnavunzu, IV
ser U1llwyu). (pl.); ixixi, III (pl.).
FELICIA, n. p., Firixa. FIAR, t'. a., (algodrio), -hota.
l'ELICIANA, n. p., Fixana. Fazer -, f. G., -bolesa.
FELICIANO, n. p., r IXUllU. FIAR-SE, v. r., -bolldekn; -ri-lenda;
FELICIlJADE, .~., klbuku, III; uo- -ri-fiiala (a]lort.); -Iombuela .
UdOllil, V; IIluolldolla, II. FICAR, v. a., -xula. BiLes fico'ram
FELICITAl;10, s., penlbele, IX; em casa, eue axalele ku bula
klUU, 111. ria. - a 1:onlade, -ri-xalela. -
FELI':ITAR, v. a., -kola a kiua. bem (uma <:OW'Ll a alguem),
I'ELIX, n. p., r ele. -fama. Os 'l:eslido.~ /icom-te
I'ELIZ, (Sf"I', estw', ficar) , v. q., bern, a izuatu ia-ku-fama. Fa-
-lalla; -zeriua. zer - be'm, f. C., -famesa. -
FEMEA, FEMENINA, adj., muhalu no fim, -suka-ku.
(pree. da cunc. do gen.; srrve FIDALGO, A. s., IllUmvale OU mu-
paru indzcar u sexu). Filha, 010- vale, I.
Da ua rnuhalu. t:usinheira, Il.U- FIGADO, S., nzundu, IX,
bUllbl ua lIJuhalu. Leoa, hOJi ia FILA; FILEIRA, s., munona, II;
OJuhaLu. Vacca, nglJmbe ia mu- nlUkalalula, II.
halu. FILHO, A. s., mona, I (contr. de
FE:ME~lLIDADE, S., uhatn, V. muana). - varoo, rnona-riala.
FE.'iDA, S., musula, 11; rilubu, IV. Filhu, mona rnuhalu uu ua mu-
FENIJER, V. n .. -landuka; -baza. haLIl. - da ten'", mona-xi,
FERA, S •• kIUIIIU, 111. I (molla ua. ixi). Filhinho, ka-
FEHlDA, S , nbnLe, I V. mona, X. - segundo, pitaxi,
FERm, v. a., -kuama. -levemen- IX (na Kissl1ma). -lerceiro do
te.-xallgullulla.Puzer-,(.c., 11/eSmO pw·to, fuxi, IX; mho-
-kuumesa. -,W?, v. r.,-ri-kuama. nlbo, IX. - de pal'to tardio,
-se levell/enle, -ri-xangulluna. hebu, IX. - ultimo, kRsule,
FERMENTAR, v. n., -klla. X. - primogenito, kaz(,la, X.
FERNANUO, n. p., l'enandu. FILTRAR, v. a., -bOluba. Fazer
FERREIRO, s., ngangula, IX; mu- -, /'. C., -bombesa.
suri, I (do v. -sola, IOtiar), FIM, s., rizubilu, IV (do V. -zuba,
10
FIN - 52- FRA

findar); mbulu, IX. No -, rnu FO~A DE, loe. adv., bu kanKa ria.
mbulu. A nos.'la povoar;iio foi fpUa fiJra
FIN DAR, v. a., -nzunzumuna. da jlarf'.'lta, sanzala ietu a-i-tu-
FIN OAR, v. n .. -bua; -zuba. ngll bu kanga ria muxitu.
FINO, A, (.'ler, estar, ficar), v. q., FORASTEIRO, A. adj., ngenji, IX;
-sosa. Fazer -, f. c.. -sosesc\. ribangala, IV.
FlO,S., (de Unlt'l, de fazendil); FORGA, s., nguzu, IX; mukondo,
fios, misanu, II (pl.); misanu- II; ngolo, IX.
misanu, II (pl.) 01(, misanu- FORGAR, v. a., -bindamesa; -landa-
sanu. - de rnis.'langa ou con- meka.
Las, nzenzela ou nzenzele, IX. FORJADOR, adj., musu -i, I.
FlO,S, (quln'!). kutua, VIII. - FOIU~R, v. a., -sula. E'lLp. terrei.-
da faca, kutua kua poko. Ter 1'0 forjou du:;entas enxfUlas, 0
-, -tua. ngangula eii iasurile hama jiiari
FLAUTA, 5 .• (de canna) mbendu, ja matemu. .llaMar - , f. C.,
IX. -surisa. - para, f. 1'., -surila.
FLOR, .'l., kitulu, III; ribemba, IV FORMA. (d'est'l), lOG. adv., kiena-
(no Dande). ki. D'e.'lsa -, kiellokio.
FLORECER,V. n., -zanda. FORMHiA, 5., xixikinha, IX; nzen
FLORENCIO, n. p., Fololesu. ou nzeue. IX. - brava, kis<>-
FLORESTA, S., rnuxitu, II. nde, III. E'lpecie.'l de - brava,
FLUCTUAR, v. n., -lalarna. selekete, IX; selende, IX. -
FOCINHO, 5., muzumbu, II. tprmile, sualala, IX.
FOGACHO, 5., kitubia, III. FORMOSO, A, (ser, estar, ficar), v.
FOGo,s., tubia, VII. Fogozinho, q., -uaba.
katubia, X. FORMOSURA, .'I., kuuaba, VIII.
FOGUEIRA, 5., rixita, IV. FORO, .'I., lubaku, VI.
FOLEGO, s., riuima, IV (do V. FORQUILHA, 5., ribanji, IV; rikn-
-uima, respirar). nji, 1V.
FOLGA, 5., umuanhu, V. FOi{TALEZA, .~., mbaka, IX; mbo-
FOLHA, .'I., rifu, IV. - de milho, nge, IX(naJinpj,l), kimbaka, III.
kixaxi, III. Folhazinha, kari- FORTE, ad} • mukua·nguzu, 1. Eu
fu, X. sou um homem forte, erne ngi
FOLLE, .'I., muanzu. Tocar 0 - , rnukua-nguzu.
-zukuta. FORTUNA,S., jimbongo, IV (pl.).
FOME, s., nzala, IX; rianga, IV. FOSSAR, v. n .. -ruka.
Muita - , kingolo-ngolo, III, Fosso, .'I., rila, IV (pl. marila).
FOMENTAR, v. a., -jola. Fazer-, FOUCE, .'I., ngimbu. IX.
f. C., -jolesa. -se. v. 1'., -ri-jola .. FRACO, A, adj., mbombo, IX.
FONTE, s., (d'agua), kUleka, VIII; FRAGMENTO, 5., kiba~u, III.
II

kandunga, X. FRANCISCA, n. p., Xlka.


a atmosphera), kuma. FOra
I
FORA, adv., (0 logar exterior; FRANCISCO, n. p" Xiku. Francis-
quinho, Xikinhu.
estd claro ou escuro? Kuma FRANGO, A, s., kasanji, X; mut&-
ku-azele anga kll-avundul nda, II.
FRA - 53 GAG

FRANZIR, v. a., -rikoDda. °


rna ualenge kahoji . Fazer-,
FRATERNIDADE, 5., upulIge, V (de t. c., -lengesa.
pange, i'twtiiu). FUGITIVO, A, adj., ngombo, IX;
FRECHA, 5., riunda, IV (pl. rnari- kiugollJ bo, Ill.
ullda); musongo, II. FULANO, A, s.• nganji, IX.
FRENTE, 5., polo. Na -, ku polo. Ft.:LIGE~, S., rnuriatala, II.
Ir na -, -ia ku polo. Bm - FUMAGA, FDfO, S., rixi, IV (pl.
de, loco adv., ku polo ia. marixi).
FRlGIR, FRITAR, V. a., -kanga; FVMAR, v. a., -nua (lilt. beber).
-zuza. Fa;er - , (. c., -ka- - tubuco, -nua makanha. -
IIgesa. - para, (. r., -kange- c;anlta1fw, -nua riaDlba. - ca-
la.. Tm'ntlt' a - , -kallgula. - cltim&u, -buaklila.
ameudadas vezes, -kallgulula. FUMEGAR, v. n., -xongata.
FRIO, 5., mbambi, IX. 7'('r - , J.< UNDEAF:, v. a., -kuaka bu tabu
-kala ni rnbulllbi. Tremer de (Litt.tundrar no purio). - no
, -teketa IIi mbambi. Nuilo weiu do rIO, -kuaka bu axaxi
- , nolclt6. ka IIgi;i. Fuzt:r -, (. C., -kua-
FRIO, A, (ser, esiar, ficar), V. q., kesa.
-talala. Agua - , mellhu mala- Fl:NEl:AL, S., (reremonia anies
lala. T011wr - , {. c., -talale- do t'nte'l'7'o), -larnbi. IX.
sa. FURADO, A, (St!1', esiar, /kar), v.
FRITO, A, (esim', {icar). v. n., -zuka; -lubuka; -tubujuka.
11.,
-kauguka. Nilliu IW'adu, masa mazuka .
FnONUOso, A, (ser, estar), v. q., F{;HADOR, .'t •• (insirumenio). kiso-
-zallda. mellu, Ill.
FRONTE. s., polo, IX . FUHAO, S., kahala, IX; maDgusu,
FRONTEIRA, .'1., (de esiado). parnbu, IX.
IX; pambu-auJila, IX (pambu FUHAH, t'. a.• -tubula; -tubujula.
ia ujlla). FUHNA, s., kina, Ill; UiIlU, V.
FROUXO, A, (ser, estar, /icm'), v. FURO, .'1., soxi, IX; rizullgu, IV.
q., -zoza. }{;HOR, s., IIJiuda, IX.
FRUSTAR, V. a., -rifula. FUHTAR, v. a., -llhana. jlfandar
FUGA, S., uugombo, V. -, t. c., -llhanesa.
Fl'GIR, V. n., -leuga. A rapa1'iga FURTo, .,., uii, V (de muii, ladroo).
luge do lobu, 0 kahatu kaleuga FURUNCljLO, s., kas,iIIgamba, X.
° kimbungu. 0 cobm'de fugtU Fuzo, s.• IIzelele, I:A; pusu, IX.
°
de um leilOzinho, mukua-uo-
G

GABAR, v. a., -nanza. -se, v. r., ngaku, IX (aport.).


-ri-naDza; -ri-koma, GAGO, A, (set', esiar), V. q.; -ku-
GAFANHOTO, 5., kinJonjo, III; riho- kUllla.
ho, IV. GAGUEIRA, 5., ukukuma, V.
GAGO, A, aqj., mukukume, I; GAGUEJAR, v. n., -kukuma.
GAL -54- GRA

GALHO, s •• rizamba, IV (usa-se 0 GERALMENTE, EM GERAL, adv., i~


pl. mazamba). 1010; jOl"omuene.
GALLINHA, .'I., sanji, IX. - gran- GERAR, v. a., -vala.
de, kisanji, III. - pequenrz. GERGELIM, s., uallgE'la Oll uangi-
kasanji, X. - do maUo, ha- la, V.
nga, IX. GERTRUDES, n. p., Jilululuria.
GALLO, .'I., rikolombolo, IV. - GESSO, S., pemba, IX; pelllbeji.
pequeno, kakolornbolo, X. IX.
GALOPE, s., rikaba-kaba, IV. GIBA, s., rikunda, IV; kariknnda,
GAMELLA, .'I., mudilll, II; mbala- X; rikllill-kumba, IV; 1II11I11mba,
mu, IX (em Cacullo). II.
GA:-IHAR, v. a., -funa; -vua. GIBUIA, S., moma. - grandr, ki-
GARAPA, s., ualua, V. morna, III. - peqll~a, kama-
GARGA, .'I., ndele, IX. E.~pecie de rna, X.
- , nhange-nhange, IX. GINGAR, v. n., -tolomba; -jingala
GARFO, .'I., ngalafu, IX (aport.). (aport.).
GARGALHADA, S., rihaha, IV. GINGUBA, .'I., nguba, IX. - pila-
GARGANTA, 5., mninu OU munu, da com fi.trinha e ass/t<Jllr,
II; kikelenge, Ill. I kifufutila, III.
GAROTO, A, .~., habu, IX. GLUTAO, ONA, S., kirioma, III; lu-
GASPAR, n. p., Kaxibala. I lavi, IX. .
GATO, 5., ngatu, IX. - bravo, GOI.-\.BA, s.. np;Ul3va, IX. -I;er-
kisue, III; ximba, IX. de, kimbambule, III.
GAVIAO, 5., kahatila, X. GOLE, s., rikumba, IV.
GAZELLA, .'I., mbambi, IX. - pe- GOMMA, S., uusu, V. - copal,
quena, kambambi, X. Cria de kapolo. X.
- , mutombo, II. Bspecie de -, GO:-lGALO, n. p., Nosaill .
. sexi, IX. GORDO, A, (set', e.~ll.lr, ficar). v.
GElTO, .'I., pangu, IX. q., -neta. Sou -, erne ngane-
GEMEO, A, adj., ngongo, IX; ngo- I ta.
ri, IX (no Kuanza). - que i GORDUCHO, A, adj., kinullllllll. III.
nasce em prirneiro logar, ka-: GOSTO, 5., I'lfula, IV; kifula, III;
kulu, X. - que na~ce em se-: kindolldouela. III.
gundo logar, kabasa, X. IGOSTOSO, A, (~'er, estnr. ficar), v.
GEMER, v. n., -koma; -teta; q., -fula. A cornida esla -, 0
-kema. Fazer - , f. c., -ke- kllria kuafulu.
mesa. GOTTA, !f., ritoxi, IV.
GEMlDO, 5., mukomo, II; maxuku- GOTTA. (tloen-ffl), kihomba, III.
XUkll, IV (pl.). GOTTEJAn, v. n., -buba; -ndunda;
GEMMA,S., ukundu, V. -bombu; -xolola; -sollha.
GENEROSlDADE, .'I., kubana, VIII. GOVERNADOR, 5 •• ngu\'ulu, IX.
GENGlBRE, .'I., njibiri. IX. GOVERNAR, v. a., -tuma; -Lumina.
GENGIVA, S., kifufunha, III. GRAQA, S., kisambll, Ill.
GENRO, s., holome, IX.
GERAQXO, S., muiji, II.
I
GRACEJADOlt, A, adj., mukua-kiso-
ko, I.
GRA - 55 GUM
GRACEJO, ~., kisoko, Ill; k:tseke- q.. -jimba. Elle e - como 0
lu, X; kasekelelll, X. embondeiro, uajimba kala mbo-
Gl{,\CIANO, n p., Ngalaxianu. ndo.
GR\CIOSO, A, adj., mukua-kisa- GROSSURA, s., mukomo, II.
IIlbu, I. GRVDAR, V. a., -mameka. Fazel'
GH.\~QA, S., kibiaxi, III (do v. -, (. c.. -mamekesa.
-b'ata, Joeiror). GRUNHIR, V. n .. -kumba.
GIU~OE. adj.. -OIH'He (pree. do. GHUPO, S., kipupa, III; rianda, IV.
p,·e/'. (~onc). Tu ,:s um IlOmem GUARDA, S., kilangirilu, III; mula-
!!"onde, eie u mutu unnene. ngiri, I; ffiulangirilu, I (do v.
Compra seis ovos grandp.~, su- -lallgila, vigiar).
III ba Illaiaki rnasamanu lIl'one- GUARDA-SOL j GUARDA-CHUVA, S.,
lie. llfuito -, -ollene-nene. xapirinhu, IX (aport.).
(l.RANOEZA, .~ .• U'lcne, V. GUARDA-NAPO, S., ngandala, IX.
GP,AD, s., (semen/e), mbundll, IX. GUARDAR, V. a., -baka; -lunda.
U,.;;ozi.nho, kambundll, X. Guardai os cestos, bakenu 0
(l.HATI";, DE GRAQA, expo ad"., ki- inda. Fazel' -, (. c., -bakesaj
lIalla. Comer -, -ria kill:1I1a. -Iundisa. - para, (. r., -bake-
(iIU VIDA, (ser, estar, fica,.), v. Ia; -lundila. - com cuidado,
n .. -I/nita. -kondeka. -Sll, ti. 1'., -ri-Iunda.
(l.H.\VIDEZ, S., kuimita, VIII. GUELA, S., kikelengu, III; kimbo-
I'm gllP. nno p(ira a menstrua- mho, III (no Kuanza).
f,70. mvunji, IX. GUERRA, s., ita, III (pl.). Fazer
(l.HE1iORIO, n. "., Makorio. - , -Iua ita.
-GIlELHA, S .. Illusr,ma, II. GUERREAR, V. a., -Iua. -se, V.
-GlmLLo, S., rinzellze, IV; m hondo- r., -ri-Iua.
lllbnlldo, IX. GUERREIRO, S., mukua-kulua ou
(l.RILHAo, S., llgirinha, IX (a- ffiukuolua, I. - que vae na
"ori.). vanguarda, kilolo, III.
<GIUTAR, v. n., -rila; -kola. 0 leao GUlAR, v. a., -endesa ((. c. de
llrUr)U com jill'(:a, 0 hoji iariri- -enda, aOOar). - um cego,
l~ IIi n~lIzu. Fazel' - , f. c., -endesa klfofo.
-I'irisa; -kolesa.. pm·a. {. r., GLJILHERMINA, n. p., Kilelcmina.
-knlela. - rep(tida~ vezes, -ko- GUIZO, S., rizuela, IV; kiuolouolo,
!:I-k la. III; nginza, IX; (aport.).
-GHITARIA, S •• ngololo, IX; kingolo- Gl:LODICE, s., ulaluvi, V.
I", III; rllolo, IV (no Kuanza). GULOSO, A, adj., kirioma, III;
(l.WTO, .~., mlltendn, II; (do V. laluvi, IX.
-tenda, (allar muUo); nzonza, GULOSO, A, (ser) , V. q., -benga.
IX. Dar Uin - , -ta nzonza, GUME, s., kutua, VIII. - da (aca,
(lilt. por Ullt gl'ito). kutua kua poko .
61(08S0, A, (sel', estar, /icar), v.
HAB ILH

HABIL, adj., tokoxi, IX; hete, IX. HESITAR, Z·. n., -kala Dl nsunga
HABILIDADE, s., uhete, V; utoko- (lill. esla'l' com hesitarQo).
xi, V; ndunge, IX. HOJE, adv., lelu.
HABIT,\C;AO, s., inzo, IX; ribata, HOLLANDEZ, A, adj., riaCulu, IV.
IV; kitun~u, III. HOMHREIRA, s., kibaka, III; mula-
HABITANTE, adj., mllkua-'xi, 1. mbu. II.
HABITAR, v. n., -kala (esla1·). HOMHRO, s., kisuxi, III.
HABITO, S., kiCa, III; kaCua, X; HOMEM, .~ •• riiala. Homenza1·rao.
kiJidila ou kijirila, III. kiiala, III. llomen:.inho, kari-
HABITUAR-SE, v. r.; HABITtJADO, A, iala. - 1'uslico, mutala, 1.
(estar, ficar) , v. n., -jirila au, HO~lICIDA, adj., kijibanganga, III.
-ijirila; -ijirisa; -ri-ijirisa; -kijiri- HuMICIDIO, s., kijiba, III.
la. HOMONYMO, A, adj., sandu, IX.
HAVER, v. aUtriliar, -sai. HONORATO, n, p., Nolatu.
Defect; \'0, impessoal; s6 Be usa 0 prl'lWnte HONRA, s., ujitu, V.
do indit"ath·o.
HOl\'RAR, v. a., -kondeka.
JJa gallinhas. sai jisanji. HO:iTEM, adv., maza. Ante ~
HEIN ! inter}., e (col/ocado depois mazarina, (aquelle hontem).
do vabo). Tu virds, lIf'in! Eie T1'asanthonlem, mazarinaku.
uondokuiz'e!
OS ?lOSSOS amigos chegaram
~[i~~~mbcm para dar cmphnsc ao impc-I trasanlhonlem, 0 rnakamba me-
Sae! tund'e ! tu mabixirile rnazarinaku .
HEMATURIA, s., kisuse, III. i HORTA, s., kitaka.~ Ill. .
HERAN<;A, s., undundu, V. ,HOSPIWE, s., mUJltu, I; rnusonhl~
HERDAR, v. a., -lundula. Quem 1. I
herdou d'aquelle soba? Nanhi: HUMEDEcER, v. a., -zuua. Faz~
ualundula 0 soba ina I I - c., -zuuisa. l
HERDEIRO, A, s., ndundu. IX; rnu-: HUMIIlADE, s., utala, V; utalala ou
lUllduri, I; hunde, IX. I utalale, V.
HERNIA, S., mbumbi, IX. : HUMIDO, A, (ser, estar, ficar), V.
HERPES, s.. kipinji, III. , q., -zullila.
llESITA<;AO, s., risunga, IV. : HYENA, s., kirnalanga, III; ki-
HESITANTE, adj., muklla-risulJga. nguenha, III.
I; mukua-tunga, I. ,HYPOPoT.\MO, S., nguYu, IX.

ICTERICIA, s., kimaji, III. IGNACH, n. p., Naxa.


IDIOTA, S., kioua, III; rizlItu, IV; IGNACIO, n. p., Naxu.
. rizuzu, IV (do v. -zuzuta, ser IGNORA:-iCJA, S., uximba, V.
lolo). IGNORAR, v. a., -jimba.
IDoLO, S., kiteke, III. ILHA, S., kisanga, III; lunda, IX.
ILH 5i INF

ILHARGA, ..... mU;uldn. IX; mb:mji, -kendeleka; -zendeleka. -se,


IX; kirnbanji, III: kiminkoto. III. v. r.; INCLINADO, A, (estar, fi-
ILHOTA, s.. (de I:apim, arras/ada car), v. n., -betama; -kandala
jJPla corrente nos grandes rios), ou -kendala; -kandalala ou -ke-
kikallda, III. ndalala; -ri-zendeka.
IM:\.GI:HI~, v. a., -fika. IMCOMPREHENSIVEL. (ser. estar,
IMHONllEIP.O, mbondo, IX. - pe- ficar, tornar-se). v. g., -birika.
fJlteno. kambondo, X. Penide INcuBAR, v. a .. -Iangela.
d,' -, I"ikua, IV. INDAGADOR, A, dJ .• musoti, I.
IMITAR. v. a., -kcllgela; -kengele- INDAGAR, v. a., -sota; -kalesa.
la; -telekeja. INDICAR, v. a., -irika; -lolldokesa
IM:\IUNDO, A, adj.. kisafu, III; ka- au -Iondekesa; -londokeja ou-Io-
safu (pree. da cone. do gen.). ndekeja; -andekela; -xindika;
IM:\wNDo, A, (ser. estar, ficaI') , -rikisa OZt -rikiza. - uma pes-
v. g.• -sotalala ou -zotalala. soa, -rikisa mutu. Fazer -, f.
IMPACIENCIA, s., kilengu, III. C., -xindisa; -irikisa Olt -irikiza.
.IMPACIENTE, adj., mukua-kilengu, 1 INDICIO, s., kiximbuete, V.
I. INDIGENA, adj., mukua'xi, I; umba
IMPACIENTE, (ser, esfar. ficar), v. (pree. da cone. do gen.). No-
q.. -lalama; -lalamana; -ri-suki- me -, rijina ria umba.
la. INDIGENCIA, s., ungariama, V.
IMPEDIR, v. a., -firisa. INDIGENTE, ad}., ngariama, IX;
JMPORTAR-SE, v. r., -lnmbllela. pnlungu , IX (no Kuanza).
Niiv importa, kiakuate kima. INDlGESTl0, s., kitulu, III; njinji,
lMPORTU1UR, v. a .• -jijika; -zurnbi- IX. TI'r uma -, -kala ni njinji.
ka. INDISCRETO, A, adj., mukua-rile-
IMPOSSIVEL, (ser, estar), v. g., ku, I.
-viza. b' -, kiaviza. INDISCRIC;10, s.•r ileku, IV.
IMPOTENCIA, s., umbaku, V. INFANCIA, s.. unden~e, V (de nde-
IMPoTENTE, adj., mbaku, IX ~ nge, u mais novo).
kisula, HI; xole, IX. INFLAMMAC;10, s., (nas m·ticnla-
INcEsTo, S., kilaua, III; ulaua, V. rop-s). makatanga. IV (pl.).
INcHAC;10, s.. (do untre pOl' elfpi- INFLAMMAR, (inchar), v. n.; IN-
to de veneno. jimvunji, Ill; FLAMM ADO, A, (eslar. (war), v.
(pl.) - da bucca, kazukllta. X. n., -jimba; -ba11lbuka; -uama. A
INcHADo, A, (estar. fiear), v. n.; minha perna estd inflammada,
INCHAR, v. n., -jimba; -bungu- 0 kinama kiarni kiajimbi. Faze,-
luka; -tutamana. -a fw:e, -bu- - f. c., -uamesa.
nguluka 0 ritama. - a eara ou INFLAMMAR, v. a., (arder) -fakula.
a ban'i,qa, -zabuka ou -zavuka. -se. v. r.; INFLAMMADO, A,
INCIRCUMCISAO, s.. ribolo, I V. (e.';tar, ficar), -fafuka; -fakuka.
INCIRCUMCISO, adj., mukua-ribo!o, INFECUNDO, A, adj.• xole, IX.
1. INFELICIDADE, s., rikokolo, IV;
INCITAR, v. a., -funhisa. rimbamba, IV; rivua, IV; ngo-
bCLINAR, v. a., -beteka; -boleka; ngo, IX.
INF -58- INS

lNFELIZ, add., mukua-ngongo, I. INsTANTE, s., katangana, X. N'este


INFELIZ, (ser, estar), v. q., -bi- -, loe. adv. kiudala-Ildala l1l'
ndama; -xixima. kindola-ndola. N' um - , ku-
INIo'EsTAR, v. a., -biluila. mbulu.
INFIClONAR, v. a , -sambuka . : INSTRUME:-;To, s., (demusico), nji-
INFoRMAR, v. a., -fUlldlia. mba, IX (do v. -illlba, cantar).
INFORTCNIO, s., rilarnba, IV. Instrltlllcnlo.o; de musiea.
INGEN UIDADE, S , umvullJi, V. Pequena caiaJa de madeira,
INGRATIDAO, s., ungula, V. oca, tendu no tampo Pf'quenas
INGHATO, A, adj., ugula (pree. da hastes de fer-r'o, que .o;e percu-
cone. do yen). tem com os dedos pollegares ~
INGUA, s., mUloke ou mUloki, II. kijanji, Ill.
INICIAR, v. a., -somolla. Dois grandes at'cos de madei-
INIMIGO, A, adj., nguma, IX; ngu- ra, li.qado.~ pelos exll'emos e
ndu, IX; klllguudu, Ill; kUllgu- sobre clles disposta U1"!/a !,erie
ndu, X. de pequenas madeiras de e.opes-
INIMlGO, A, (ser), v. q., -rizemba. sura ,:arwvel, tml/o por baixo
INIMIZADE, s., uuguma, V; kiku- cflba(:fls que rrfoJ'(:am 0 soJn
nda, HI; uJillda, IX. obtido pOl' peJ'l:ussno de duns
INJURIA, S., rJ1ebu, IV; ndaka, IX. bflquetas sobre as tamina.o; de
lNJURIADO, A, (eslar, ficar), v. n., madeira, marimba, IV (pt.).
-lebuluka. Fragmento da haste de pat-
INJURIAR, v. a., -xinga; -lebula. meira, oco, com curte.o; trans-
- repetidas ve~es, -lebulula. versaes, sobre que .o;e /l'icciona
-se, v. 1'., -rl-xluga. lWandar um peda(:o de pau, chamado-
-, f. c., -lebuisa Olt -leburisa. nzelele, lldamba, IX; l'ikallza,
INQUEldR, v. a., -tollgollosa. IV.
INUNDAR, v. U., -boba. ji'azer - , Grande cylindro de madeira
{. c., -bobesa. com uma aberlura obturada
INSECTO, s., kllubamba, III. - pe- por Ullt tympano -Ie couro cru
q"erw, karnbamba, X. sem pello; P~l'l:ute-se com a$
INSIGNIFICANCIA, s., kimango (a- milos, consprvundo 0 inslru-
Ol'v. de kUlla kia ng6, cousa mento lixo entre a.~ pernas,
nenltuma.) ngoma, IX.
INSlGNU'ICANTE, adj., ug6 (prec. Areo de lnadeira com um cor-
da cuneo do gen.); okukutu del di.'ilendido entre os ex!1'e-
(prev. do pre/: cone.) Cousa mos, sobre 0 q"al se percute
- , klma kia ngo. Pessua -
mutu uokukutu.
'I' com uma varinha, refur(:ando-
o som cum wna cahf/(:a Irunca-
INSIPI~O, A, adj., hal~ (p.rcc. da I da fixa no extremo inj'eriur do-
coru:. do gen.). tOl/uda - , arco e COUI a ahertu.ra appuia-
kuria kua hatu . da sobre u estomago oa peito do
INSOMNIA, s., xixi, IX. Ter-, toeodor, ngoug'J., IX.
-kala ni XIXi. Cytindro ueo de m.adeira com
lNsTAR, v. a., -binjika. uma das abertaras oblurada
Il'iT - 59- IZA

pOl' uma p"Ue bern dislendidll. INVEJoso, A, adj.• mukua-Iumbi, I.


no meio ua qual estd p"('Sa INVERNO, .'1., kixibu, III.
uma Iwstr. de mad"i,'a cylil~- INVISIBILIDADE, .'1" lusuaml1, VI,
drica quP se friccuma COlli a (do v. -suama, esconder-se).
moo mol/wda, produzindv It- IPHJGENIA, n. p., Fijenha.
maseril'llrsaltosque tl'inOIll VIR. v. n., -ia. Vae, nde, Ide,
sum do tympano. kipuila, Ill; ndenu. Vamos, ndoko, ndoku;
puila,. IX. (imperativos irregu lares) , Ide
Uma Oil duas pequrnas cohrz- com Deus, ndenu ni Nzambi. -
~as al('(lv(',~."fldas pOl' Ulli.a 11/(.')- para diante, -ia ku polo. - adi-
ie de /ilad,~i,.a e contendo ,qriivs ante, -rianga; -riangela ku polo.
tip chomo(); produz 0 SOIl( de - muito adiante, -riangenena.
mY< chocalho, saxi, IX. ---' de proposito, -kaua. - de
Dois f'hocalhos de ferro 1'''1£- enconlro, -kauila. Vae-te em-
nidos pOI' um arco do meslllo bora, ndaie. Ide-vos embora,
metal. Ilg-onge, IX. ndaienu.
INTEIRIC;A~IE~TO, .'1., kabola-m\lxi- IRA, .'1., njinda, IX; mabuku-buku,
ba, X (do v. -bola, aptJrtw' e IV (pi.).
rn\lxiha, tendoo). IRASCIVEL, adj., mukua-njinda, 1.
INTELLIGEJliCIA, .'1., ndunge, IX; IRADO, A, (estar, ficar), v. n.,
kilunji, III. IRAR-SE, v. r., -tema; -safuka;
INTELLIGEN'l'E, adj., mukua-kilu- safujuka. Fazer -, f. c., -sa-
nji, 1. fukisa.
INTERCEDER, (a favor de, pOl', pa- IR~do, A, S., pange, IX. Irma,
raj. v. a., -bandula; -balldulub. pange ia muhatu.
INTERRO:.fPER, v. a., -kaulula. IRRITAR, v. a., -temeneka; -temesa
INTRIGANTE, adj., mbllembue, IX. (f. c. de -tema, estar irado).
INTRODUZW, v. a., -bokuesa; -ku- . -se, v. 1'.; IRRITADO, A, (estar
zula; -xingika. I ficar), v. n .. -ri-temeneka; -ri-
INTRUJADO, A, (ser, !icar), v. 11 ., temesa; -temanana; -temana,
-ria rnakotola; -ria kalJoaug.l, -jindamana.
(lilt. (;umer enganos). Isc... , .'1., kixika, III (aport.).
INTRCJICE, s.• makotola, IV (pl ..'; . ISOLA-R-SE, v. r .• -ri-unga.
kabounga, X. : Isso, pron. demonstr., kimokio.
INTU~'ESCENCIA, ,11., kimomes3, III .. ISTO, [Iron. demonstr., ki. - e
INvEH, s., Illmbi, VI; luma, V 1. I born, kiauaba.
Tel' -, ·kala ni lumbi; -kuala I IZAAc, n. p., Izaki.
lumbi. Blle tern - do b,·an,'o. I IZABEL, n. p., Nzebele.
muene uala ni lumbi lua mll111!C- l
Ie. j

II
JA - 60- JUV

J
I
H, adv., kia. Querojd que me JOVEM, adj., mUllzangahl, I.
de's 0 meu dinheiro, ngandala JUIzo, s.. kilunji, III. Ter
kia u-ngi-bane 0 kitari kiami. -kuata kilunji.
JACARE. s., ngandu, IX. Cauda JULGAR, (fa::er justiro). v. a.,
do -, mbonja, IX. - de cor -lungisa (f. c. de -!unga, ter
peta, ngui, IX. raulu); fundisa. - brln, -fundi-
JACINTHO, n. 1)., Xaxindu. sa kiambote. - mrtl, -fundisa
JACOB, n. p., Jak6. kiaiba. - falsamente, -fundisa
JACQUES, n. p., Jaki. mangllnha.
JACTANCIA, s., ukumbu, V. JULIANA, n. p., l\"zuriana.
JAMAIS, adv., kana-muene, (lilt. JULIAO, n. p., Nzuariil.
nao mesmo).· JULIO, n. p., Nzuriu.
JANELLA, S., njanena, IX (aport.). JUMENTO, s., kabulu, IX (aport.).
JANTAR, v. n., -njandala (aport.). JUNTA, (de um objecto) s., ngo-
JANOTA, S., ka,mukembi, X; muke- nge, X.
mbi, I; ritoko, IV. JUNTA.ME~TE, adv., ktimoxi; bua-
JANOTICE, S., utoko, V. moxi; kumoxi-kamoxi. Nos va-
JANUARIO, n. p., Januariu. mos juntamente com os vossos
JAQUETA, S., kuta, IX. companheiJ'os,etutuendekumo-
JARRO, S., kitu, III. xi ni akuenu.
JAVALI, s., kiombo, III. JUNTAR, v. a., V. ajuntar.
JEJUADOR, A, adj., mukua-kijila, JUNTO A, prep., ku. - d tua casa,
I. ku hUla rie. - a ou de mim,
JEJUAR, v. n., -jila. de n'i.'1, etc., okuami, okuetu,
JEJUM, s., kijila, III. etc.
JOANNA, n. p., Nzuana. Jl"RAMENTO, S., muloko, II; nduua,
JOAO, n. p., Nzua. IX; kOlljepinji (no Kuanza).
J OAQUIM, n. p., J aki; Jakim; J a- ceremon'a a que os pretos se submettem
kinhu; Mijaki. para pro.ar a inlloccncia de um crime,
bebendo lima inlusio de vegetal'!< veneno-
J OAQUINA, n. p., J akina. SO~. Cr~~"n que 0 innocente apena.~ ,·omit&,.
J OEIRAR, V, a., -biata; -nona. P'a- emquanw 0 criminoso morro .
zer -, f. C., -nonesa. mlJUlungu, IX. Ir d prova do
JOELHO, S., kipumuna, III. -, -ia ku mbulungu. Prestar-
JOGAH, v. a., -seta. - xadrez, de vassallagem ao governo,
-seta kiela. v. n., -kunda.
JosE, n. p., Zuze. JURAR, v. a., -rikula; -loka.
JOSEPHA, n. p., Fefa. para, (. r., -lokela.
JOSEPHINA, n. p., Feflnha. JUVENCIO, n. p., Juvenxu.
K
KAGADO, s., fula ou fulu, IX; fulambomba, IX; mbaxi, IX.
LA - 61 - LAR

LA: PARA d, adv., (log((1' proxi- LAGARTO, S., ritatu, IV; senge,
mo). momo (dentro),. bobo IX (come gallinhas).
(sotH'e); koko (junto). Leva-' LAGOA, LAGO, s., rizanga, IV;
rewo,'; lei as nossas ear.'!I/S, tua- rijia, I ',T. - pequena, kariza-
kambata 0 imbamba ieln koko; nga, X. - de agua salgada,
(lOgOl' dis/ante) muml; bana; nganga, IX.
kuna. Unde estanam elles? I LAGRil\lA, S., risoxi, IV; kisoxi.
Estavam ld. Ene akexilc kuebi 11 III. Verter -, -rila masoxi;
Akexile kuna. (lilt. ehorar lagrl:mas).
LABEO, s., rifenge, IV. Fieareom LAMA, s., ritoua, IV; kitoa, III;
- , -kala ni rifenge. mutolo,II; riloa, IV; kiloa, III.
LABIO, s., muzumbu, II. LAMAyAL, S., kitokamena, III.
LA({O, .'I., risui, IV; riburi, IV. - LAMBADA, s., kibetu, III.
para Itpanhar animaes, kibetu, LAMRER, v. a., -konga; -lesa;
III; ribebe, IV. -lenuula; -komona. - f1'equen-
LACRAR,I). a., -bebela. temente, -komonona. - se, V.•.
LACRAV, s., mbalanganza, IX; r., -ri-Iesa.
nginza, IX. LAMENTA({AO, s., mbundu, IX.
LADO, .~., mbandu, IX; kimbanji, LAMENTAR, v. a., -kema, -bika,
II. A.o - de, ku mbandll a ou -rila. -se, v. r., -ri-bika; -ri-
ia. Bit dormi ao lado dos kema.
vossos I~ompanheiros, eme nga- LAMENTO, S., ngoe, IX.
zekelp ku mbandu ia akueul\. LAN({AR, v. a., -takula. Lan~ae
Daquelle - , ku mbandu ku- pedras, takulenu matari. -
mi. D'e,';te -, ku mbandn oko. em rosto. -nongena. - fora,
Do OUt1'O -, ku mballdll ia -texi. -se, v. r., -ri-takula.
mukua. Andar de -, -('uda LARANJA, S., rilalanza, IV (a-
kimbanji. De ou em qlll' -? port.); - azeda, rilezu, IV.
mbaudu iebi 1 - a - , IlIh::ndu LARANJEIRA, S., mu)alanza, II.
ni mbandu. LARAPIO, A, .'I., kimbokota, III;
LADRAO, LADRA, s.,muii, I (Ill. muii, I (pl. eii, eontr. de aii).
eii); kingumba, III; kingulullgu- LARGAR, v. a., -ambula; -aha;
mba, III. . -lembua. Larga os eaes, ambu-
LADRAR, v. n .. -boza. - II ou la 0 jimbua. - 0 traaalho, -zu-
para, f. r., -bozela. 0 v(,,~so mbula. - uma embarca~ao de
eao ladrou-me, o'mbua ienu um porto, -laleka. Mandar-,
ia-ngi-bozela. f. C., -ambuisa. Mandar - do
LADROEIRA, 8., uii, V. /1'abalho, -zumbuka. Mandar
LAGARTIXA, s., rikalanga, IV. - uma embarca~iio, -lalekesa.
Especies de -, rikende, IV; LARGO, S., (pra~a), muhenda, II;
ritende, IV. kirimbu, III.
LAR - 62- LID

LARGO, A, adj., -onene, (pree. do LEVANTAl'l, v. a., -belula, -balumu-


pref. cone.). lIa; -zangula; -zaIlZllmUlla. Le-
LASCIVIA, s., undumbu, V (do v. vanta as pernas, zangula 0 ina-
-lumbula, eopular). lOa. Fazer - I: l' •• -zangisa. -
LAsclvo, A, add., ndumbu, IX. {J que esw. eslendido, -zabula.

LAsTIMAR, v. a., -kema. -se, v. -Irequentemmte -zabujula. -


r., -ri-kema. (IS t'estidos, -zakula; -jaka ou -za-
LATIR, v. n., -boza. ka. - os vestidu.~ f"equentemen-
LATRINA, s., kibungu, III. te, -zakujula. -:~(J, v, r., -ri-zan-
LAURIANO, n. p. Lorianu. ~ula; -mana; -betuka ; -balurnu-
LAvADouRo, s., risukuilu, IV. ka. Os nossos pfll'entes levanta-
LAVAR, v. all -sukula. Mttlheres, "am-se para -liff/ir,o 0 jindandu
lavai as eubec:as e os dedos , jetu jabalumukinc pala ku-Ienga.
ahatu, sukulenu 0 mitue ni mile- - se depressa, -\'undumuka;
mbu. -se, v. r., -ri-sukula. -zangumuka. - se 00 amaTthe-
LAVRA, s., mulenga, II; ribia , IV. cer, -ri-meneka. - labaredas
(do v. -bia, amadureeer). do fogo, -balllbuka.
LAVRADOR, A, s., murimi, I; kiri- LI>VAR, v. a., -:Imbata. Levae as-
makaji, III; kixina-hulu, III. cargas, ambalenu 0 imbamba.
LAvRAR, v. a., -rima. - freqll,entellltmte, -am batela~
LEAO, S., hoji, IX. Leoa, hojiia -ambatela-ku. Mandw' - , {. c.~
muhatu. Leaozinho, kahoji X. -ambatesa.
LEAo, n. p., Leia. LEVE, (ser, estm', {icW"), v. q.,
LEBRE, s., ribulu, IV. -lenguluka; -bebuluka. B'sta cou-
LEI, .~., kijila, III. ,~a e -, kim'eki kialenguluka.
LEITAO, .'i., kangulu, X; mona.- T01"rwr - , f. c., -lellguluki'>3.
IIgulu, I (lilt. lilho de pm·co). LEVE, adj., ngala (pree. do cone.
LEITE, s., a.vele; masana, 1V (pl. do ,qen.). Panno - , mulele ua.
na Kissama). 11 gala.
LEITOH, A, adj., mutangi, I. LIIE, LHE!;, (a elle, a elles, pron.
LEMBHAR, n. a., -tumbula. -se, v. [le,~.~. u6jectivo da 3,- pessoa,.
1'., -ri-lumbula. .~ing. IllU; pl. a. (intixos).
LENGo, .'i., rilesu, IV. (aport.). Qllunllo sc rdercm a P"SiOO'; 011 nomes dlL
L1. I; pam lLi olltra" Cl. IllOllDl-~C Og prel-
LENHA, S" uillhi, IX. (pl. jiuiuhi). l"olle.
LENTIDAU, adj., kimuanu ou ki- HUe deu-lhe 0 dinheiro, muene-
lUuauhu, III. \la-lOu-bana 0 kitari. Elle ven-
LEOCADIA, n. p., Lukaria. deu-lltes um porco, lOuene ua-
LEONOR, n. p., Rinono. a-sumbisa ngulu. 0 lobo mur-
LEPRA, s., kikunzu, III; kihuhu, 1'ea, 0 ca{:adol' deu-lhe mna
III (na Kissama). pa1lcada, 0 kimbungu kiafu, o·
LER, v. a" -tanga. Lede as cartas, mukollgo ua-ki-ban3 kibetu.
°
tangenu mikanda. Mandar - , LIRERTINAGEM, s., undumbuxi, V.
f. c., -tallgesa, - a ou pw"a f. LIBERTAR-SE, t;. a., -ri-xalela.
r., -tangela. LH:AO, S., risa, IV. (aport.).
LEUCORRHEA, S., utoto, V. LIllA, s., mbirikita, IX.

-""
LID - 63- LOU

LIDAR, v. a., -kala-kala. Fazel" LISONGEAR, v. a., -bomba; -leba;


-, f. c., kala-kalesa. -Dzonza.
LIGAR, v, a., -kuta. Fazer -, f. LISONJEIHO, A, adJ., mubombe, I.
C., -kulesa. -se, v. r., -ri-kula. LlSTA, s.. ripapi, IV. -s em {a-
LIJEIREZA, s., risolo, IV; makil'i- zenda, mapala, IV (pl.); ma-
kiri, IV (pl.). pala-mapala, I V (pl.); mapapi.
LIGEIRO, A, (ser) , v. q., -lengu- IV (pl.); mapalangallga, IV
luka. (pl.).
LIMAO, .~., rima, IV (aport.). LIVRAR, v. a., -balldula; -bandu-
LIMIAH, S., mnelu, II. lula. -I,e, v. r., -ri-bandula;
LIMOEWO, s., murima, II. -ri-banJulula.
LUIPAR, v. a., -kondona; -komo- LIVRE, (ser, estar, ficm"). v. q.,
na; -uenhC$l; -kondola; -kunga; -banduka; -banduluka; -ri-san-
-kunguna; -kukumuna. Limpa ga.
as minhas Ires armas, benhe- LIVRO, s., rivulu, IV (aport. pl.
sa 0 maula mami malalu. Man- marivlllu). - pequeno, karivu-
dar -, f'. C., -kungisa; -kon- lu, X.
douesa. - rrequentemente, -ko- LOANDA (natural da ilha de) mu-
nlOllona; -kungununa. Tomar xi-Luanda, I.
a -, -kondonona. - tudo, -ko- Abrev. dc mu Uti ia LuaDda,cUe da terr&
ngolola. - 9 lixo, -kukula; -ku- de Loanda.
kulula. -se, f. r., -ri-kunguna; Natural da cidade de -, mu-
-ri-kukumuna. kna-Luanda, I.
LIMPEZA, S., kuzela, VIII. LOBO, s., kimbulIgu, Ill.
LIMPO, A, adJ., peku, (pree. da Lono, s., kiloa, III; kitoa, Ill;
con. do gen.). Muito -, peku- mutola, II; riloa, IV; mavunzu,
pt>ku. IV. (pl.).
LINGUA, s., rimi, IV (pl. marimi). LOGAR, s., kiriri, III; kuma, VIII;
_ idioma , kabasa, X. Fallar barna, IX. - seguro, bakon-
na nossa -, -zuela mu kabasa dama, IX. - pequeno, kariri,
ketu. - de Angola, kimbllndu. X. -l,ara dormir, muzalu, II
_ de Benguellu, umbundu. - I (do v. -zala, estende1'). - 00-
da Huilla, olunhaneka. - do de ,fIe escondem os escravos fu-
Congo, kixikongo. gidos, mutolo ou mUlolu, II; mu-
LINGUAGEM, s., kabasa, X; rimi, lemvu, II. - semeado, kixina.
IV. III.
LINGUAREIRO. A, adI, mukua-ri- LOGO, adv., loko. (aport.).
mi, I; ngilmbi, IX; (do v. -am- LOGRo, S., nzunza, IX; kallha-fu-
ba, dize1'). kUlu, IX.
LINO, n. p., Linu. ,LOMBO, S., rikunda, IV.
LIQUIFAZER-SE, v. r., LIQl~IFEITO, LOMBRIGA, S., ribuka, IV.
A, (estor, ficar), t'. n. -sangu- LONGE, adv., mukanga.
muka. LONTRA, s., puku-anzundu, IV;.
LISONJA, s., kibombe ou kibombi, kanzundu, X.
III. LouRENGo, n. p., Lelesu; Malesu.
LOU 64 MAE

LOUYA-A-DEUS, 5., kapopolo·ma- eara para indi.car 0 ma-


kondo, X. lombe, IV. (pl.).
LOUVAR, v. a., -ximana. Mandm' LUI>IHRIAR, 1.,. a., -ria mangonha,
-, f. C., -ximanesa. (lilt. comer enganos).
LOU\'OR, 5., rixima, IV; riximalla, LUDIRIHO, s., mangonha, IV.(pl.).
IV. LUIZ, n. p., Luiji: Lulli.
LUA, mbeji, IX. LUME, S., rijiku, IV; tllbia, VII.
LUAR, 5., rieji, IV. Pijr a panella ao -, -ta imbia
LUCAS, n. p" Luka. . kll jiku.
LUCIA, n. p .. Luxa. • Lusco-~'USCO, s., ngoloxi, IX . .110
Lt:CRECIA, n. p .. Lukelexa -, mil lIg'oloxi.
LUCTADOR, A, adj., mntongi, I. I Lt:STRAR, v. a., -lelama. Fazer
-LCCTAR, v. a., -banga; -lua; -tOll- -, f'. C., -Ielamesa.
ga. Fazel' -, /. (~., -tongesa; Luxo, s., ukembu, V.
-bangesa. I LCXCHIA, s., undumbu, V.

LVCTO, 5., indo on ndo, IX. Si- I Luzm, v. n., -lulama; -lelama;
gnal de-, (corda entrelaf;ada -bclIha. Fazel' - , {. C., -be-
que a viuva t1'az a tiracollo),: uhcsa.
patakanha, IX. Pintul'a na
M

MAREco, S., (coo seLvagem), ribe- ! MADEIRA, s., tungll, IX; muxi, II.
ku, IV. I MADHASTA, .'1., mama-lldenge. IX;

MACACO, s., hima, IX. lr[acaqui- I lll:lllh'-alldenge, IX; (Litt. mae


nlto, kahima, X. ll/11caeoo, ki-I mais n01.:a).
hirna, III. I ~IA[)RIl'\HA, s., mama-mnngua, IX
MAl;ARICO, 5., kamellgenha-mc-, (lilt. mile do .<;aL).
nha, X. \ MADRt:GADA, (de, peta) s., kame-
MAl;AROCA, s., (de milho), risa.! ne, X; kamenemene, X; kafu-
IV. : kufuku, X; kalaji, X; IIgoma,
MACHADINHA, 5., riktia, IV; scle- I IX. Acordai-me de madruga-
mbe, IX. ' da, IIgi-(onesienu mil (k)amcne-
MACHADO, S., rixalu, IV. meue.
MACHO, adj., riiala. ! MADRUGAR, v. n., -meneka; -kie-
Prec. daconc. dl.l gen. sene para indicar la' -ri-Iukllla' -ri-meneka.
o scxo. "
Filho, mona ua riiala. [rmno, MADURO, A, (ser, estar, ficm'), V.
pange ia riiala. Passaro - , ' q., -~i~. O. m illto na vossa la.-
njila ia riiala. i vra Ja esta -,omasa mu rl-
MAcuTA, s., (moeda de cobre de ~ bia rienu mabi kia. Banana
30 dis), mukuta, II. : -. rihonjo riabi.
o pI. mikuta c rreqllcntemcnte 8l1bstitui- I MAE, S., mama, IX; manhi, IX;
do pela abre\'iatura miti ou mite. ,me (abl'ev.). Minha - , ma-
Duas maculas, miti iiari. Cin- ' m'etu; manh'etu (nossa mae.
co -, mite tanu. ru/O M usa mam'ami; au ma-
MAG - 65- MAN

nh'ami). Tua - , mam'enu; MALUCO, A, adJ., rilaji, IV; rila-


manh'enu, (t;ossa mile); menu, la, IV.
(abrev.). MALVADEZ, S., upulu, V; pulu, IX.
MAGDALENA, n. p., Manda. MALvADO, A, adj.. mukua-pulu, I;
MAGIA, S., kilemba, Ill. mbalu (pre~. da cone. do gen.).
1

MAGREZA. s., kubela, VIII. '[ MAMMA, s., r1ele, 1V (pl. mele).
MAGRO, A, (ser, estar, ficar), v. - grande, kariele, X.
q., -bela. MA~IMAR, v. a., -amua. Fa::er-,
MAlaR, adj., (pessoa),. rikota. IV. i l c., -amuisa. •.
MAlaR. (ser, es[ar, ficar), v. q., MAMONA, S., mOllO, IX. Oleo de
-bela 0 unene (litt. exceder a I - , maji'a 1II0no.
grandeza. V. exceder emai.'~). MAMONEIRO, s" mumono, II,
MAIORIDADE, s., ukOla, V. (de ri- I MANADA, s., kibanga, III.
kota, muis t·elho). MANCEBIA, S., ukaji, V. - CO'1n
MAIS, adv., (outra vez)J ringi. eSC1'ava, ukama. V.
Larai mais as mrJvzinhas da MANDAl\IENTO, S., kijila, III; mu-
crearu;a, sukulenu ringi tunm- ximbu, II.
kll lua kamona. MAN DAR, V. a., -tuma; -tumina.
QlIlll..lo antecede urn adjectivo qualillcati- 0 soba mandou quatro escra-
'·0 (ol'mando 0 II.'rau de fOrnpar&(ao o u .
slIpcrioridade de uma cousa sobre outra,
b' . t . b'k' k'
1: OS, 0 SO a la urnllle a I a 1-
traduz-se em klmbundu pelos \·erbos.-be-
ta; -tunda, buter, t'etJeer, f!.£ceder. 'f.
uana. B'azer -
~..c-
c -tumisa
.'
I'. ., ••
ced~r. -se, V. r., -n-tuma. - adUln-
SCI' mais lindo ou bello, -beta te, -tuameka.
okuuaba (excede1' a bellezfl). MANOlOCA, s" kiringu, III. - pe-
Se'rmais (eio, -beta okuiiba quena, karingu, X. Raiz de-,
(excederalealdade). Sermai.~ kinguri, HI. Fecula de -, fu-
experto, -beta okul'imuka (ex- ba, IX. Farinlta de -, kari-
ceder a experteza). Esta cou- ma, X. - (ermentada, mbo-
sa e mais bella que aquella, mbo, IX. - de molho, mu-
o kim'eki kiabeta okuuaba ri- tombo, II. - secca, rikoka.
kue kina ou kiabeta kina mu Piroo de (arinha de -, nfllnji,
kuuaba (litt. esta cousa excede, IX. Ca,~ca de -, kibaba, III.
bale aquella em belleza). Esta MANDRIAO, ONA, s., mukua-usuri,
mullte1' e mais (eia que aquel- I; habu, IX; kihabu, III.
l'J, 0 muhatu iIi uatundu una MANDRIAR, v. n., -laluka; -landu-
mu kuiiba. Quanto mais, ku- . ka; -laleka. Mandar, - , f. c.,.
ndu maji. (aport.). -landukisa; -lalekesa.
MAL, adv., kiaiaba. MANDHIICE, s., ulalu, V.
MAL, S., rivua, IV. MANEIRA, s., ritelu, IV.
MALDADE, s., kuiiba, VIII; killji- MANJERICAO, s., manjirika, IX.
rna, III. Fa~er uma -, -banga (aport,); kimbuma, III. - hra-
kinjima. VO, muelele, II; mukulumune, II.
MALDlZENTE, adj., mukua-rimi, I. MANGA. s" rnanga, IX (aport,).
MALEFICIO, ,~., kilernba, III. MANGUE, s., patu, IX; rnangi, III
MALTRAPILHO, S., kamakoza, X.. (aport.).
MAN GU - ME
MANGL'EIRA, S., mumanga. II. I MAHIA, n. p., Marika; Maria.
MANHA, s., kimene-melle, III: ka- I MARIANNA, n. p., Manana.
mene-melle, X. De, pela - , mu ~1ARIDO, S., mulume, I.
I:

kamene-melle Ott mu amene-me- l\hRRAR, t'. n., -luika.


ne. MAURECO, A, adj., riteka, IV; ri-
MANILHA, s., rilnnga, IV (lIsa-se I kunda, IV.
() pl. malunga). I :\lARTHA, n. p .. Mal;lta.
MANQUE.JAR, v. a., -tengnnha. . MAS, rong., maii (apod.); nam-
MANSIDAO, s., kilembu, III; kilem-: bi. Bit the dis...e que nos trou-
bulu, III. : cps.'U! comma, was etle niio
MA:'lSO, A, adj., mukua-kilembu, i quiz, nga-u-arnbclele kuma u-
I. i tu-bekele kUI'ia, maii muene ka-
MANTEIGA, ,,,., rnuteka. IV. (a- I ndalel'ie (L), kalldalE'le (8).
p'Jrl.); rnaji IX. (pl.). ~lAscARA, S., rnukange, II; mu-
MANTDIENTOS, S., irima, III. (pl.). kangila, II.
MANUEL. n. p., Menu; Malle; Ma- MASCAR, v. n., -knk,1ta.
niku; Maninn. MASTIGAR, v. a., -jangllta; -ande-
MAO, s., lukllaku, VI. (pl. maku, la.
ah/'fw. de m:llnkuakll). - es- MASTRO, S., masnnn, IX(apol't.).
qUO>/'rirz, lukllaku lua kiasu. - .\1ATAR, V. a, -jiba; -ringa. Jfa-
dirpitrz, Illkllakll lua rnarilu. tap 0 loho, jibenn 0 kimbungu.
Miiozinha, kalllkllakll, X. (pl. I .Mandnr - , l- c., -jibisa; -rin-
tllmakll). - cheia, rikllmba, gisa. -se, v. r., -I'i-jiba; -ri-
IV; ribllbu, IV. ringa.
MAR, s., kalunga, X. ~1ATHEUS, n. p., Matesn.
MAR,\CACHAO, (pflSSfl/'O que canta MATHIAS, n. p., Matia.
de noile). s., mbalakaxollg,1, MATJIILDE, n. p., Matiride.
IX. MATTA ..... , mllxitu, II. - cerra-
MARcAn, v. a., -xinda. Fazel' - , da, mbole, IX.
f. c., -xindisa. - "ara uu a, I MATTO, S., killlrnba, III.
f. 1'., -xindil,l. . I M.o\TUTo, s., mUllzenza, J.

MARCELLINO, n. p., Marsannu.· MAU, MA, (ser, estllJ', fical'), V.


M.ARCIl.\R, V. n., -enda. Pllur - , q., -iib:l. Pazer -, f. C., -iibi-
f. C., -endesa. - pam, f. 1'., sa. TOl'na/'-se - , -ri-iibisa.
-endela.. MAXILLA, s., Illl;andelu, IX; nga-
MARCO, s" (rlivisorif/) mbambe, Ilzuanzua, IX.
IX. - em pedra. rilari ria mba- MAXIXE, (legltme) !i., I'ixixe, IV.
mbe, IV; kimbambe, III, (usa-se 0 pl. Illaxixe).
MARE, s.. mvnla, IX. (clmva). ME, A MIM, pron. pess .. ngi. (in-
- baia;a, hai:ra-mm', mvula ti.J:o). Melts lilho." amam-me,
iabu (litt. a mare acahou). van'ami a-ngi-zola. 0 mestre
- aUa, prea-ma,.. mvula iaze- ensinou-me a ler e a escrevel',
la. (lilt. a mare encheu). 0 mesene ia-ngi-longo kn-tanga
MARGEM, S., (do 1'';0), kinzenza, ni ku·soneka. Di::-me, nsi-alU-
III; lOukungulu, II; nzenza, IX. bele.
ME - G7 MES

.ME, pran. pess. reflexo, ri (infi-j mona-risu ou mona ua risu. (pl.


xo). Feri-me com a faca, nga- ana-mesu) .
ri-kuama ni poko. MENoR, adj., (pessoa), ndenge,
MEALHEIRO, S., rizaku, IV; riku- IX.
ta, IV. MENoR, (ser, e.~tar, ficm'), v. q.,
MEDICAMENTO, s., milongo, II (pl.). -beta 0 ufele (Litt. exceder a pe-
MEDlDOR, A, adj., muzongi, 1. quenez. V. exceda e mais).
MEDlR, v. a., -zonga. - a aLLu- MENORlDADE, s., undenge, V (de
ra, -zonga 0 Illutala. -se, v. ndenge. mais novo).
r., -ri-zollga. MENSAGEIRO, S., pUlIga, IX.
MEDITAR, v. a., -banza; -xinga- MENSTRUAQAO, .~., maku, IX. Es-
neka. 1m' com. a - , -ia mu maku.
MEDO, S., uoma, V; kisasu, III; MENSTRUADA, (estar, /Uat-), v. q.,
kiaxi. Te1' -, -kala ni uoma. -ia mu maku.
BUe tem medo do branco, mu- MENTIR, v. n., -zuela makutu,
ene uala ni uoma ua muudele. (litt. fallm' mentiras); -ta jiha-
MEDROSO. A, adj., mukua-uoma, ba, (litt. pew 1IIentims).
e
I. 0 vosso ca~ador medroso, MENTIRA, .~., makutu, IV (pL.);
o mukongo uenu mukua-uoma. mangonha, IV (pi.), haba, IX.
MEIAS, S., jimenha, IX (pl.). Pregar -, -zuela ou -ta maku-
MEIO, (centro), S., kaxaxi, X. No tu. Vosso irmao di.~e menti-
- , mu axaxi ou mu kaxaxi; bu ra.~, pange ienu uazuelele ma-
axaxi; ku axaxi. kutu.
MEL, s., uiki, V. MENTIROSO, A, adj., mukua-ma-
MELHOR, adj., kiolo; tubu; (prec. kUlu, I; mukua-jihaba, I.
da cone. do gen. V. mais). MERCADO, s., kitanda, III; fundu,
Ser -, -beta 0 kuuaba, (litt. IX. -
exceder a bundade). Coisa -, MERETRIZ, s., habu, IX.
kima kia tubu. Estar - de sa- MERGULHAR, v. n., -ta fimba, (lilt.
ude, -kala sembele. pOr mergulho).
MELHORAR, (de saude) v. n., -ta- MERGULHO, s., fimba, IX.
pa; -Ieviiala. (do port. alliviar). MESMO, A, adj., muene (invaria-
MELINDRAR, v. a., -ndonda; -xo- vel); -ene (ltrec. dos pron. pess.
kolola. p"efixos da.~ trez pessoas do pl.
MEMBRO, s., (do corpo humano), e dos pref. cone. das cl.). Eu
kil'landu, III. -, erne muene. Tu -, eie mue-
MENDIGAR, v. a., -bola; -Iua; -njo- ne. Elle -, muelle muene. Nds
nja. - , etu mueAe ou etu tuene. Vds
MENDIGO, A, s., mukua-kulua, I; -, enu muene ou enu nuene.
mului, I; ndeba, IX. Eiles -, ene muene ou ene ene.
MENINICE, s., uana-ndenge, V. Quem bateu em meu fil/w? 0
MENINO, s., mOlla-lldenge, 1. (litt. teu amigo? £lle mesmo. Mu-
litho mais novo). lVenina, mo- kuanhi uabeta mon'ami 1 0 ka.-
na-Ildenge ua muhatu, I; mona mba rie? Riene. Agora -, ka-
ua muhutu. Menina do aUw, ndala muene. Ainda allg'i-

12
MES -68- MEV

muene. A.~sim -, kiene muene'l ne, IX (aport.) mulumbu, 1.-


Unindo 0 adj. -ene aos adjectivos e pron. de officio, mesene ia tunu.
demostr. na sua forma apocopada e prece- M
dendo-o dos pref. cone. dOli nomes que a ETADE, S., mu
10k
0,
II • - d e
elled ~ referem, obtem-se uma outra serie I lUna 111a{:aroea. de milho mu-
de ad)., e pron. demonstr.: ~.te mexm,,:! k' '
e..e me.mo; aquell. me.mo: e.k, eu~, aquelk. to 0 ua rlSa.
muenili ~'enia [' METAPHORA, s., kixanga, III. Fal-
<:L. I.•Ing.,
I mueni6, pl.
mueneuna
enic) ,
eneana
. lar por -
'
TU4 mu/h",. e ella ( ...a, aquella) ",..mal I METTER. v. a., -bokuesaj -kuzu a;
-zuela mu kixanga.
I
Mukaji e mueniti,lmueni6, muen~un~!: I -xinJ·ika. Mandar - f. c.,
~ uenlU ~ lenle\l '
<:L. u . • ing.,/ uenie) pl. I !enioio , -bokusela. .
E.teR mel1no.~r::::I~~ parti-o., o~e~~n:.t.. I MEG, MINHA, adj. e pr·on. pess.
~"fl\'" 0' paul qu~.u parti, ienicii 0 mixi ' -ami (pree. lios pre(. cone.).
I nga-bukula. , CL I ' . l .
kienieki J ienieii ' . • smg., uamlj·p., amI
I
<:L. Ill. • ing.. k!ellio~io pl.

kialu kiami.
\l:'ieneklll a
ienioio
ICnellla
Eeta me'ma e a minha cad.ira, kienieki 0,
:

I
(contr. de aami).
'
Nesta CI. podP. eliminar-se 0 pre!. cone. do
!ling. "om alj{II/ls nome; ve~baes e.<.Is que
( rienieri Illdl(:~m um parente ou pessoa famIliar do
CL. IV. ring., , rielliorio pos.ilJldor.
/ rien.e.rina Cozinhae a comfda de'melt fi-
lho, lambenu 0 kuria kua mona
CL. v. •ing.,
l uUeennlj'6u
Il'!neuna
I uami 01£ mon'ami. Traz as (a-
cas dos meus cozinheiros , beka
CL. VI• • i"g..

I'L VII'
lI lu,m!ulu
luenlOlo
lueneluna
ttuen!utu
meniama
pl. meniomo
menemana
'
0 jipoko ja alambi ami.
CL. II. sing., uamij pl., iami. El-
". . .,ng.. uemoto
tuenetuna
l e tem ' a mtnh a cord a e os
~ kueniuku melts paus, muene uala ni mu-
CL. VIII. • ing., ~ ~~:~~1k~na kolo uami IIi mixi ami: \
O. pralo. que ;W, compramo., .00. aq..."kl CL. III. sing., kiami; pl., iami.
P
me.mo•• 0 malonlla matu-asumbixile me-
uemana. O. """0' amigo••ao ~..~. mellno. rocura 0 1neU d'tn h ezro .
e OS
makamba meo!! JI.le!!iomo. . ,'.
CL. IX. • ing..
~
leDleu
!eni~io pl.
I Jeme)1
ieuil.lJo
'I· meus eestos, -sota 0 kitari kia-
. .. d .
' m l m III a laml.
.
lenellla JeneJlna
A~ ,facas ,?!,e tll ,!mol'fut~, ~ao e..as me.",a., '
I CL •
IV' " . l
~ Stn.q.', flam I.' p ., maml
.
oJlpokoJl uazulka,Jen!oJO. (contr. de maaml). La'va Q
CL. x . • ing.,
keniaka ~ tueniutu
kenioko, pl. tunioto 1neU prat 0 e t ra~~ as mtn . h as
J kenekana tuenetuna bananas, sukula rilonga riami
o /'o<:cOOo de ".arn~, qu~ ~ de~.i fora, i ...e ni beka mahonJ'o mami.
me.",o, okaXltu ngatexl kenloko. . ' , '. •
Com os pref. locati,·os mu bu ku for- CL. V. Stng., uaml;pZ,f,' maml
mam~se as seguintes Sl'ries de p;eposi~Oes (contr. dr maami~Amarra a•
locatlvas. . '
'mueuiumu
mueniomo ,
'I bueniaba
bueniobo ,
J kueniuku
kuenioko ,
mlnha canoa e ar"" a11J aas mt-
nhas redes kuta ulungu uami,
muenemuna buenebana kuenekuU8 .. . ' . '
Na'Cadrira. em 'l"" .nalei-me, ..·...a ......ma. III rlrlka mauanda maml.'
ku kialu ku-ngaxikamene, kuenioko. CL. VI. sing., .ftIami~ pl" mami
No me.mo logar, buamoxi' kumon. 1lIIa
_"!'turI-•• tID - logar, ene axikama bua-
(
con t r. d e maaml. .) Olh'a 0 mel'
mOXl.. espelho e as minhas correntes~
MESQUll'fHO, A, adJ., kakoria, X. tala 0 lumuenu luami ni malu-
MESTRE, s., mbamba, IX; mese- bambu mami. )t·"

.",
MEX - 69- Moe
CL. VII. sing., tuamij pl., mami : MILHO, s., masa, IV (pl. de risa.
(eontr.). Apa.qa 0 meu (ogo , espiga de miLho). Um poueo
e amola as minhas tezouras, 1 de-, turnasa, X(pl.).Sabu.qo
jima 0 tubia tuami oi zuika 0 do - , kipupu, III. - cozido,
matujola mami. mukunza, IIj Dona, IX. Pedun-
CL. VIII. sing., kuami;pl.. marni eulo do - , rnuzeji ou rnujeji.
(contr.). Traz 0 meu comer e II; nzenzela, IX. -descaseado,
as minhas eosturas, beka 0 ku- I rnasa motete. - miudo, rnasa
ria kuarni ni makutunga mami., rnarnbala. - pisado e posto de
CL. IX. sing.. iami;pl.,jami (con- I molho para (azer Ilu'inha,
b'. de jiami). Cozinlw a mi- I pone, IX. Plio de -, rikende.
nlw carne e as minhas gal-' IV. Ca:;ca de - , kixaxi. III.
liuhas. lamba 0 xitu iami ni ji- I MIM, pron. pess., erne. Para - ,
sallji jami. II kual'eme. CU1ll 1/1 igo. n'erne. A
CL. X. slllg., kami (conl1·. de -,n~i(infia'o).Dw-meamim,
kaarni); pl., tuarni. Lera 0 meu , ua-ngl-bana.
ciiuzinllO para os meltS filhi-: ~hMO, s., kilernbu. III.
nltO~, ambata ka'mbua kami I Mum-IO, A, adj., katekeleke (prec.
pala tuana tuarni. da cone. do gen.). Dedo -, mu-
MEXER, v. a., -kcsa. -se, v. r., lembll na katekeleke.
-ri-kosa. I I\hNGUA, s., lola, IX.
MEXERICO, s., ungambi. V.' , MINGL\R, v. n., -tebuluka.
MfXERIQt:EIRO, A, adj., kakiezu.1 MINISTRO, S., rikota, IV. - en-
X (lilt. 1"ass(winha). II cUl'regado dus bens rio estado,
MEZ, s., mbeji, IX (lua). tandala, IX. - da guerra,
MEZINHA, s., milollgo, III (pi.) j I ngola-rnbole, IX. (na Jinga).
ndembu, IX. MIOLOS, S., uongo, V; uongongo,
MICENDEIRA, (an'01'e) s., mule- V.
mba, II. MIQt:ELINA, n. p., Mikirina.
MICHAELA, n. p., Mikaela. I MIS~HIA, s., uarialla, V; nzala,
MIGALHA, s., kisesekellhe, III; se- IX ((VUIP).
sekellhe, IX. MISTL'HA, s., ribunji, IV.
MIGL'EL, n. p., Migieri. MIsn'RAR, t'. a., -funga; -rimbula.
MIJAO, ONA, adj., rnususi au mu- - (requentemente, -rimbulula.
suxi, I. Fazer -, f. C., -fungisa.
MIJAR, v. 11., -susaj -susina. Jfan- MIUDO, A, adj., -ofele (pree. dos
dar - , (. C., -susisa. -se, t'. pre(. cone.); kisekeseke (prec.
r .. -ri-susa; -ri-susina. da cone. do gen.) . .lIui/o - ,
MIJo, S., masu, IV (pl.). kasekeseke (Jl1·ec. da cone. do
MIL, adj. num., kuinhi ria hama gen.). Dinheiro -. kitari kia.
ria. - pessoas, bois, kuinhi kisekcseke.
ria hama ria atu, jingornbe (liti. MOGA, S., kilurnba, III.
dez de eern de pessoas).
MILHAFRE, S., kahaula, X.
I
MaCHO, s., kakoko, X (onomat.).
MOCHO, ad;'., (animal que nao
- jO- MOR
tem chi(res). mbofo, IX (pree. 'MlkHO, s.. muzonge, II. - com
da COllI'. do gen.). Boi - , ngo- azeile de palma. mllamba, II.
mbe ia mbofo. . ~6LHO, s .. kita, III; pung-a, IX;
Mo,<o, s .• mungangala, I; ntoko, rixinde. IV. - de knha, kita
IV. - de l'ecados. mona-ng-a- kia rnixi.
mba, I. .\IOLLE, adj.• kinaka (pree. da
MOCIDAOE, S., ulumba, V; unza- emu:. do gen.). Barro -, rna-
ngala, V. . ' vu rna kinaka.
MOOEHA'<AO, .~., kilembu, III; kl-' .\IOLLE, (ser, eslar, fi-:al'), -zoza;
lembula, III. FallaI' com - , -neng-ana; -nenganana.
-zuela kilembula. ~O:'llE:STO, S., katang-ana, X; kita-
MOIlERADAYE:-ITE, ado .. kilembu· ng-.lUa, III.
kilembu. .\IOYICES, S., jifetu, IX (pl.).
MODERAH, v. a., -tulula. -se, r . .\lO:SDAR, v. a., -sonzuela.
r.; :'lIODERADO, A, (es/ar. ficar), .\IO:-lSTRO, mukua·isalangu, I.
v. n., -ri-t~lula, tululu.ka. (pessoa dis(vrme), rikata, IV
MODO, s., klfua, III; ntclu, IV. (do v. -kata, eslar do'mte).
- de andar, uendelu, V. - .\IO:iSTRVOSIDADE, S., kisalangu,
de (allar, ritelu ria maka; u- Ill; isunji, Ill. (pl.). 0 que
zuelelll, V; uarnbelu, V. Kala comrnette - rnukua-isalangu,
'xi ni uambelu ue, uendelu uene I; mUkua-isu~ji, I.
umoxi (prov.), cada terra com .\loXTA:-IHA, S., mulundu, II.
seu modo de (altar, 0 modv .\IONTAO, S., kamulundu, X.
de andar e v meslilo. ~O:'iTAR, v. a., -tulama. - a ca-
MODORRA, S., riboi, IV. : 'I: a llo , -lundama.
MOEDA, S., mbongo, IX. - de 5 MO:'<TE, S., mulundu, II. MonfR-
reis, mulambongo, II. - de 10 i zinho kamulundu, X. - de
reis. kipaka, III. - de 15 reis. barro 'encarnado, rilundu, IV.
mileta~Il, II .(pl.); m~nde, IX. : ~ONTICCLO, s.. ritumbu, IV.- pa-
- dl! .']0 r.~l.~. mukuta, II. I ra sem.ear balatas, ritaka, IV.
MOELA, S., nJlmba, IX. . .\loNTJ.:Ro, S., rixita, IV.
MOER, v. a.,. -nokona... , ~ORADA, S., inzo, IX.
MOITA, s .. kIsasa., III.,. nvullda, .\IORAOOR A adj., mukua-riembu,
IV. - decapun, :lxlIlde, IV. I. "
MOIo'O, s., ulldulIdu, ~ . i MORAR', v. n., -kala, (estar).
MOLDAH, va., -umba. I • IV ( l
MOLEQl.:E, S., mukua-mbele, 1. 1.\lo~cEGo • .S .. ,rIma.,. ; .l~.' ~a-
MOLHAR. v. a.. -mama; -mamena; '. nm.a); kImlH~mbIrl, III, klmbIa-
-zua; -ombeka; -bondeka; -rna-I mbll.a, III; nmalldondo, IV (pl.
majeka. -se, v. 1'.; MOLHADO, i ma~lmandondo). - pequeno.
A, (estar, ficar), v. n .. -zula; I kanmandondo, X.
-ondama' -olldarnena' -bonda-'.\I ORDER, t'. a., -Iumata; -kamata;
rna. Faz~r -Sl'.!'- c .. ~lIdame-1 -ta maju (litt. pOl' os ~entes).
sa' -bolldarnesa. Completanten- ! -kokota; -bobola. E:o;te cao m01'-
le'molhOOo, zotol6; zobotot6. ' de? O'mbu'eii ilumatal Man-.
MOR -71- MUT

dm' -, f. c., -lumatesa. -se,


v.r., -ri-Iumata; -ri-kok(lla.
lMOYITo,
MUDANQA,
s., kiselu, Ill.
S., ribilu, IV (do V.
MOHIRIJNDO, A, (es/ar, ficar), v. -bilula, vi,'ar).
q., -kUfllbama. MUDAR, v. a., -tuta; -bilula. Man-
MORINGUE, s., muringi, II. dar -. f c., -tutisa. -se, v.
MORNO, A, (ser, es/ar, fU;ar), v. r.; MUDADO, A, (es/ar, ficar),
q., -Iabuka. A agua estd -, v. n., -tutuluka; -biluka.
menha rnalabuka. MUDEz, S., ububu, V.
MORosIDADE, S., rikoka, IV. MUDo, A, adj., ibubu, IV.
MORoso, A, adj., mukua-rikoka, 1. MUlTO, A, adj., -avulu (prec. dos
MORT.\L, adj., mufi, 1. p1·ef. cone.).
MORTE, S., kaluoga, X; kufua, MUlTO, adv., kiavulu; kioneoe;
VIl1. kinene. Coisa mui/o bonita,
MORRER,V. n., -fa; -fua. Meu pae kima kiauaba kiavulu. Muitas
morreu, tal'etu uafu. TPlt pae vezes, luavulu. 0 covarde fu-
jd morrell" pai enu uafuile kia. gin mui/o ou pouco? Mukua-
- na lluerra, -fa mu ita. - d uoma ualengela kiavulu anga
fome, -fa ni nzala. - de verga- kiofele 1. Muilissimo, kionene-
nha, -fa ni son hi. - ao desam- kioneoe.
paro, -fa bu ubeka. - na in- MULATO, A,S., hasa, IX.
funcia, -fa ni undenge. - nu MULHER, S.. muhatu, I; mumama,
velhice, -fa oi ukota. - afoga- 1. Mulherona, kihatu, III. Mu-
du, -fa mu menha. - de repen- lherzinha, kahatu, X. - infe-
te, -xikllka. Fazer - f. C., -fisa. cunda, kalombo, X. P,'imeira
MOSCA, s., inji, IX. Especietle-, -, mvale, IX. Segunda-, sa-
kixanji, III. - venenosa, ribu- mbaojila, IX.
bulu, IV. MULTIDAO, S., mbaka, IX; kifuxi,
MOSQUITEIRO, 5., papinM, IX. III; kibuba ou kibube, III; ki-
MOSQUITO, s., hamua, IX. bubilu, III (no Kuanza).
MOSSA (fazer) V. n., -nakuna. MUNDO, s., ngongo, IX; kifuxi,
MOSTRAH, V. a., -xiodikil; -talosa; III.
-irika.; -andekela; -londekc;il ou MUNIR-SE, V. 1'., -ri-ambatesa.
-londekesa ou -londekeza; -10- MURMURAGAO, 5., ringongena, IV.
Ildokeja; -londokesa ou -londo- MURMURADOR, A, adj., kamulo-
keza; -kondokeza. ngiri, X.
MOTEJO, s., rimongo, IV; henge- MURMuRAR,v.a.,-tuaba;-ngonga.
Ie, IX. MURO, S., lumbu, VI.
MOHeo, A, adj., muxilu, 1. MURRo, S., kitumbi, Ill; home,
MOVER, V. a., -bekela; -lokosa; IX; ndundu, IX.
-tunguta. - os ol/tOS a wiut/o, MUSICO, s., muxiki, 1.
-bana-bana mu mesu. FazC" MUTILADO, A, (estar, ficar) , v.
-, f. C., -tungutisa. -.~e, v. n., -humbuka; -humbuluka.
r., -ri-bekela; -vunguta. MUTILAR, V. a., -humbula; -hu-
Mon~IENTO, 5., rivunzu, IV; mu- mbulula.
lokoso, II.
NAC - 72- N.AO

NAco, S., tumba, IX. (8) 0 muenge ki kuria kua ki-


NADA,pron. kim'eoukikim'e(L); mbungu; (L) ki kuri'-e kua ki-
ki kima (8). (lill. niio cousa); mbungu.
kam'e, ou ki kam'e (L) (litt. ,'-'"')S noo somoseSl"/'ar:os. (S)etn
niio cousinha); nata, (aport.). ki tu abika; (L) etu (ki) tu abik'-
NADADOR, A, adj., muoui, 1; ngoe elu.
ou ngoue, IX. ~Vio e nada. (8) ki kima (nlio
NADAR, v. n., -oua; -zoua. I cousa); (L) (ki) kim·.e.
NADEGA, s., mbunda, IX; ri13ku, I NEG,\TIVA com os uumeros:
I V (usa-se mais (requenlemen- At;s nao somas d t':;. (8) etu ki
Ie 0 pl. mataku). - pequena til kuinhi; (L) elu (ki) tu kuiohi-
kambuoda, X. - grande, ki- etll.
mbunda, III. EUe matOlt dWl.<; pessoa.<;. nao
NAMORADA, .'I., kumba, IX; kalo-' wna so, (8) muene uajibile atu
ka, X (no Kuanza); hela, IX I kiiari, ki umoxi ng6; (L) ki umo-
(na Kissama). I xi.e ng6.
NAMORAR, v. a., -13 ribasa (litt. O<;nossos /ilhns silo oilo. nao
por namoro): -tallgesa muhatu: slit) do~e, (8) 0 an'etn nuke. ki
(lilt. (azer leI' a 1nulher). : kllinhi ni kiiari; (L) ki kuinhi ni
NAKORo, s., ribasa, IV. I kiiari-a.
NIo, adv., kana; kana; muanu; NEG,\TIVA com os jJIIssessivos:
exi (absolulos); ki (com as no- 1 Esle nao e meu IfLho. (8) iti ki
mes, pron. adj. e verbos). iYliv mOlla nami all ami; (L) iti ki mo-
senhor, kana, ngana. . na uarni.e Oll ami-e.
o systema dt' nega.,ao no sertao consiste E.<;tes escravos lV/V sOO lneU.".
I " , \ , b'k" k'
em antepor Jti a forma aJlrmath'a. :\a >!c'
gunda p<'0<8. do sing. Jti une-lle com 0 pron. n'(O - -
sao eus, (,~O;) 1 a I
~. p:e•.r. u e apparece, com a forma ~u. I ami, ki e; (L) 0 abik'a ki ami-
Sa tere<lra pcssoa do sIDg, e pI. d08 H.r-. • k" "
bos rell'ido"" por um nome de ~L. 1. usa·se, a, 1 al·e.
o,. ma• tanto lEu com!> a podem ser pre- I NEC'TIYA
CMld08 do nCl(atl\'o kl. '''~
com os demonst,'ati-
o aystema d~ LO!'nda aecrescellta a f~rma . r flS:
negall va do Sertao os proll. peg", sullixos. ' ~ •
Em. ~oallda e .faeultativu ewpregar ou los cumpra."tes estas raca.~,.
omltllr a lIej{atlY& ki. I' wiu aquellas. (8) cnu Dn3SU-
.NEGATlYA com os nomes: mbu 0 jipoko eji, ki jimlj (L)
Tu niio es homem, (8) eie (ki) -ki jinau-e.
ku riiala; (L) eie (ki) riial'.e. ~EGATIYA com os verbo.<;:
Este curandeiro nao e (eiliceir Eu nao lenho nledo do lobo,.
1'0, (8) 0 kimband'eki ki mulo- (8) erne ki ngala ni uoma ua ki-
ji; (L) ki muloji.e. Os vossos es- mbungu; (L) erne (ki) ngal'-ami
cravos niio slio (ortes, (8) 0 ni uoma ua kimbungu.
abik'enu ki akua-nguzu; (L) ki Nds nao temos mais sede, (S)
akua-nguzu-a. etn ki tuala ringi ni rinhota; (L)
A canna n40 e comida de lobo. etu (ki) tual'-etu ringi ni rinhota.
NAR -73 - NOJ

Eu niio procuro os bois, (8)' NEGA«;Io, S., rikuxa, IV.


~me ki ngisota 0 jingombe; (L) NEGAR, v. a., -kuxa; -ringa; -ri-
eme (ki) ngisot'-ami 0 jingornbe. tuna. Fazer - f. c., -ringisa.
o muleq1te nao esto' lim pando NEGLIGENCIA, s., usuri, V; kiriie,
ospratos, (8) 0 kam'bika (ki) III (du v. -riiala, descuidar-se).
kolokondona'o malonga; (L) 0 NEGLIGENTE, adj., mukua-usuri, I.
kam'bika kolodondon'-e 0 nJala- NEGOCIANTE, S., mukua-uenji, I.
nga. - amhulante, kimbari, III.
Eltes nao compraram aq1l p lles NEGOCIAR, v. a., -tuna; -ia mu fu-
espelhos, (8) ~ne k'~ulJlbu 0 nai -ta uenji (litt. pornegocio).
malumtienu' mana; (L) ene k'a- NEGOCIO, S., uenji, V. Przncipio
sumbu-<1, etc. . de -, zunu ria uenji (litt. na-
NAHIZ,· S., rizunu, IV. - .f/rande, riz do negocio).
kirizur'lu, III. ., NEGRO, A, S., mumbundu, I.
-NAsCER, v. n., -tunda. - a arvo- NEGRO, A, (ser, estar, ficar), v.
re ou planta, -sabuka. q., -xikela. Tomar -, f. c.,
NASCIDA, s., rimbu, IV (pl. mari- -xikelesa.
rnbu); kasangambu, X. . NEGRURA, S., umbundu, V.
NASSA, s., (cesLo'para apanhar NEM, conj., ne (aport.). Niio en-
peixe nos rws), muzua, II; ri- contramos nem 0 curandeiro
onga, IV; seSe, IX~ nem 0 cO-fador, tu-asangi-etu
NATAl;Iu, s., rltabu-tabu, IV. (L), ki tu-asange (8) ne 0 ki-
. Uouele,. ka kambe ritahu-tabu mbanda ne.o mukongo.
(prov.), quem nadou, '7Iiio es- NENHUM, A, adj., kana (prece-
quece h natO-fiio.: dendo 0 nome). - pessoa, ka-
NATIVO, A, adj., mukua-'xi, I; na mutu. - animal, kana
mona-'xi, I. ' kiama.
NATURAL, adj., mukua, 1 (ante-' NERVO, S., muxiba, II; kaluingi,
posta ao nome da Lerra). - de i X. .
Pm·tugal, mukua-Putu. _ rle NERVOSO, A, adj., mukua-mateke-
I'

Amoaca, mukua-Mbaka. - tip. tela, I (0 que tem tremores).


Loanda, mukua-Luanda. _ do' NETO, A, s., mulaUla, I. Nero, mu-
Dande, mukua-Ndanji. - do latila ua riiala. Neta, mulaUla
paiz, mu'kua-'xi. .. ua muhatu.
NAUSEAR, v. n., -z'~inba; Fa:;er XEVOA, S., rimuneourimume,IV.
- , f. c., -zembeSa. NEVOEIRO, S., muombe, II.
NAVEGAR, (0, vara) v. n., -ximbi-, NICOLAU, n. p. Nikula.
ka ' . . ININGUEM, pron., kana mutu.
NEBRINA, S., mbuke', IX. ' l"INHO, s., kianzu, III; kizalelu,
NECESSIDADE, S., kibiri, III; kibi- Ill; kitutulu, III.
nji; III; paxi, IX. N6, njita, IX; rijita, IV; riburi,
NECESSITAR, v. a., -bindama; -bi- IV; ribumbu, IV. - da canna.
ndamena. ugonge, V.
NEDIO, A, (ser, eslar, ficar), v. NOlTE, s., usuku, V.
q., -meketa. NOJO, S., risanga, IV.

/
NOJ - 74 NOV

""'OJO
~'" ,.,
S (luto) , . . , . ,IX
.nmbl· . , ,e..- do Neata CL. rr:te eliminar·!>(l 0. pref. rone.
hing. en re 08 nomes que Indieam 11m
tar de -, -kala ni tambi; -fun- parente ou pe6fiO& familiar e 0 poSlllAidor.
damena. CL. II. .'ring., uetu;pl., ielu. A nos-
NOM£, s., rijina, IV; nduku, IX. - sa cahera e os no.~!ws dedos,
de haptismo, rijina ria mungua mutue uetu ni milelllbu ietu.
(lilt. nome do sal). - z"ndige- CL. III. sing., kietu; pl., ietu. Prcr
na, rijina ria umba. Qual e 0 cW'a 0 nosso dinheiro e os nos-
teu nome? jina rie nanhi1 Por sos cestos, sota 0 kilari kiehl ni
- , -luka. inda ietu.
NONA, «(ruta) s., sapi-sapi, IX. CL. IV, V, VI, VII, VIII, (rf?$pec-
NONO, A, adj. num., kavua (prec. tivamenle), sing.. rietu, uetu,
da cone. do gen.). - hoi, ngo- luel u, tuetu, kuetu; pl., (para tcr
mbe ia kavua. da.o;) , metu (contI". de maetu).
NORA, s., mbalakaji, IX; mukaji A rwssa pedra, ritari rieLu. A
a mona, (Uti. mulher do filho). no•.;sa anna, uta ueLu. 0 nosso
N6s, pron. ppss., etu (ahsob".tto); muro, lumbu luelu. A noS!ia te-
tu (prefi,xo). Nos somos esvra- Z071ra, tujola tueLII. A nO.'isa co-
vos, etu tu abika. Nos me.l;mos mida, kuria kuelu. A.s nossas
ou somos nOs mesmos, etu mue-I pedras, matari meLn.
ne; etu ene. Nos amamos os nos- CL. IX. sing., ietu; pl., jet11
sos parentes , etu tozola 0 jinda- (eontr. de jietu). (,'arrega as ar-
ndu jetu. Para nOs, kual'etu. mas do noS.l;O soha e dos nos.ws
Comnosco, n'etu. Entre nds, pat'enies, ~ma 0 mauta rna sobs.
murietu. ietu oi rna jiodandu jetu.
Nos; A N6s, pron. pess. tu (z"nfi.- CL. X. sing., ketu (contr. dekae-
$0). Aquelle (eiticeiro matar- tu); pl., tuetu. Vende 0 noSS()
nos-a? 0 muloji una uaka-tu-jiba1 leiiozinho e os nos.r;O!i ciIe;inhos.
Por quanto 0 vosso amigo nos sumbisa 0 kahoji ketu ni tu'mbua.
pagard os ovos? Kamba rienu tuetu.
riondo-tu-futa 0 maiaki kikuxi 1, NOTORIO, A, (toNUlr) v. a., -53-
Nos, pron. pess. refle$O, ri (in- nana.
fiaxJ). Nos amamo-nos, etu tu- NOVE, ad}. num., ivua ria. - pes-
ri-zola. SOliS, ivua ria atu. - casas, ivua
Para ~elhor expl"f'llS&r a ideia de rec:ipro- ria J'inzo
Cldade lunta-ee ao verba 0 !ermOBlllrietll ' .
ent.re nds. • 0 numeral lY'lla funcclona romo 11m suI»-
tantho da CI. IV. C colll-orda com 0 Dome
-,-VOS amamo-nos una aos ouiros, que Be segue por mcio do gcnith·o.
etu tu-ri-zola mllrietu. NOVENTA, adj. num., makuinhi-
Nosso, A, adj. e pron. pess. -etu yua rna au a (V. vinle e nume-
(pree. dos prer. cone.). rO.l; seguintes). - pes.was, ma-
CL. 1. sing.• uetu; pl., etu (contr. kuinhivua rna ou a atu.
de ootu). Traz a (aca do nos- NOVECENTOS, adj. num., hama-
so cozinht!iro e as tezoura.') das 'vila ria. - pessoas, bois. etc.•
nossas mulheres, beka 0 POkO): hUllla-'vua ria atu, jingombe,
ia mulumbi u~tu ou etu ni matu- etc. .
jola rna ahatu etu. NOVELLO, s., muvelu, II (aport.).
-75- occ
NonD.WE, s., mUS<loo, II; ube, V; ~l:. A, (ser, estar, ficar), ~. g••
muxioji, II. . -zula .
~OYO. A, adj., ~be (pree. do." ~L\)lEl'iTE, adr:., tuxatakaJa.
pref· ~.). Dt'i/ei fora dollS ~lTA, s., rikoxi, IV.
knfOs nor-os, eme ngatexile ~ l"lJEZ, S., utuxi, V.
malesu m'obe ",aiari. 0 mais? UIERO, S., muxinda, II (do !'.
,.oro (pesSVfl), ndenge, IX. -xinda, riscar).
Nu. A, adj., tuxi. Estar - , -kala ~OCA, ode., exi.
tun. '~lYEM, s., riLuta, IV.

o
0, os, art., o. 0 homem, 0 mn-' 0 jimbiji eji, eDU Dua-rou-bana-
LII. OS "omen..., 0 atu. I jili .
0, A. OS, AS, prQu. pess. ohjectir:o As minhas 'I1Ul0S, guem m'as
da 3.:0. pessoa, sing., mu; pl. a IlllJQrd? 0 maku mami, mukua-
(infi.ro.~)· IIhi uondo-ngi-sukuJa-mu f
l"!.am·se estes pl't'f. peg. SIS em reIal;ao a 0 pron. suftl:w ahsoluto forma-ee preceden-
JI"S'iOM 0lI DODUS eta CI. I. Com &II outras do 0 mciitico da 1I)'11aba Da.
aa-s empregam_ os pref. CODe.
£Sla pessoa, tu a lecards! 0, Elle deu-m'o (0 lilho), moene
mutu iu, eie uaka-mu-ambataf. ua-ngi-banan·e(nae). Aspernas
£Stt'." escrar:O-'; silo meus, vou delle, essa mulher lar:ou-lh'a!l,
t:endel-os, abik'a ami, ngondo- 0 inama ie, muhatu 6 ua-mu-su-
ku-a-sumbisa . : kula lIaiu. ,
Quando 0 proD. inlho e uma YOg&I. usa-'" OHEDECER, 11. a., -tumaka. 0lJede.-
DOl tempos ..crbat.-s compo:ortos preoedeJ-a
cia pref. b du iotlOlto Yerbal.
r' no' -
(" t .....; 1/10es,
tomakeDU 0 Juna-
..
Olha esta gullinha, comprei-a ma.
lumlen, , tala 0 sanji eii, nga-i- OBRI.i.-\.R, r:. a., -jiDdameka; -jill-
sumbu rnaza .. l trw canoa rae..;' dar/lesa; -laodameka; -biDgika;
fJeJulel-a? ulullgu 00, uoodokll- -t:llalllcka; -tatarnesa,
u-sumbisa f OBst:LJLI.\R, v. a., -louisa.
Quando 0 \erbo t"m dais proa. object.i..os. OBSER\"Af.:XO, S., kiLongo, III.
G que e.&a. DO ,L'irn e in.llxo e 0 que esta 0
DO --..-firo (' lIUrtiXO. ElIte tem dU&ll for- BSEI:\".\IJOR, A,
ad' -'--- ki-
!I., mllAUil-
mas, UUla mcIilica .. outra absoluta. 0 SII- tOllg " I.
1II.xo euditiw c p:.f'a ItS DOmes da CI. J: -.
DO UDI{., e -i Do pl.: para os DOmes da, ORSEI:~'.\R, 11. a., -()ngola; -tongi-
outras classes 08 prer. COO". ~idas d:l
wgalu. Xu e~ L IliDI{. e ~V ate VIII
.
IIIlla I
J
~r
• r. --7 nglOa, 0 1A.-
ue -to' liar).
_u
pl. os inlhOll tomam &II formas b (tau) <"
(mau) par elh;ao do. diante do 1L
- ('om
Elle deu-III'f) (0 lilho), muenc OCCIDE~TE, s.. uombe! 'Y.
altell¢o, -moikina.

ua-Dgi-ban-"e. OCCORRENCIA, s., muxIDJI, II.


Elle deu-t'os (08 escrar:os). O';Ct:LTAKE.'(TE, adr:., kafefetela.
moene oa-ku-ballien-'a. : OCCl:LT.\R, tJ. a., -bateka; -sueka;
o leAf(}, elle pagou-l'o. 0 rile- -bellgeka; -tikina; -fuDdika. Fa-
BU, mueoe ua-ku-futu-riu. : zer -. f. c., -suekesa. -se, !'.
Estes peixes, t70s lh'os destes, r. OCCl:LTO, A, (es/Qr, fi.car). 11.
II

.-
000 - 76 ONZ
n., -batama; -batajala; -ri-fiki- nake ria. - pessoas. bois, etc.,
na; -suama. hama nake ria atu, jiugornbe,
OCIOSIDADE, s., umonha, V. etc.
OCIOSO, A, adj., kimonha, III. OLA I inter}., xe I; xenu I
OCTAVIO, n. p., Utaviu. OLEO, S.J maji, 1V (pl.). - dp
ODIAR, v. a., -zemba. Fazer-, palma, maji'a ndende. - de
('. C., -zembesa. - se, v. r., 1'icinos, maji'a mono. - de
-rl-zemba. .qinguba, maji'a nguba.
ODIO, s., kikuma, III; kikunda, III. OLHADO (mau) , S., maxikulu, IV
OFFEGANTE (estar), v. n., -haha. (pl.); maxikululu, IV (pl.).
OFFEGANTEMENTE, adv., hema-he- OLHAR, v. a., -tala; -mona; -ta-
makata . ngina. Olha uma pessoa. tala..
OFFEGO, s., ribuima, IV; IIbuimi- mutu. Manda1' -, f. c., -tale-
nu, V (do v. -buima, respi.,-ar). sa; -monesa. - para, (. r., -ta-
OFFENDER, v. a., -lebula. - (1"(; lela; -tanginina. - com despre-
quenternente, -lebulula. Fazer zo, -xukula ou -xikula; -xukulllla..
-, (. c., -lebuisa; -leburisa. ou -xikulula. -se, v. r., -ri-tala;
OFFENDIDU, A, (estar, j'icm"j, v.
-ri-tangina.
OLHO, s., risu, IV (L); riesu (8)
n., -lebuluka.
OFFEN SA, s., mulonga, II.
(pl. mesu). - pequeno, karisu,
OFFICINA, s., ritenda, IV.
X.
OLLElRO, s., mumbi, I; ngumba
OFFICIO, S., mufunu, II; ufunu. V.
OFFUSCADO, A, (estar, ficm"), v.
ou ngumbe, IX.
Oi'iGA, S., ingo, IX.
n., -fuetela.
ONDA, S., ribuku, IV.
OR I interj. (para chamar tl at-
ten(:oo), I; eie!; hUQ I. Oh! ONDE; PARA ONDE, adv., muebi OU
e
Senhor, el ngana, Ott ngan'e I lIlue (dentro); buebi ou bue (so-
- de repugnancia, aual ; aka I. lire); kuebi ou kue (Junto). Pa-
- (para chamar alguern sem ra onde levareis as vossas car-
designar 0 nome), xel; xenu! gas? Levaremos a.~ nossas car-
OITAVO, A, adJ., nurtt., kanake
gas para ld (Junto ou perto),
(prec. da cone. do gen.). - enu nuakambata 0 imbamba ie-
comida, kuria kua kanake . nu kuebi 1 Tuakambata 0 imba-
OITENTA, adj. num., makuinha-
mba ietu koko. De onde? ku;
nake rna ou a (V. vinte e nu- kuebi ku. D'onde vieste I kuebi
m~ros seguintes). - pessoas, ku uatundul Onde quer que,
bOIS, etc., makuinha-nake rna
kuoso-kuoso.
ONDULAc,;XO, s., rikimba, IV.
ou a atu, jingombe, etc.
ONDULAR, 1'. n .• -lokosa.
OITO, adj. num., nake ria. -
ONOFRE, n. p., Unoflri.
pess0W!' nake ria atu. - pratos,
ONZE, ad}. num., kuinhi ni moxi
nake na malonga.
o numeral funcclona como um nome da
ria.
Para tadaa as CL. \itt. uma duena ",au u ...
eL. IV e concorda com 0 nome que l;l! Ihe
eegue par meio ..1a forma do gen. ria.
de. ° num..ral compoato kutDhi at me-{
funl'Ciona como um nome da CL. IV e con-.
corda com 0 substantlvo. par melo da for-
()ITOCENTOS, adJ. num., hama- ma do gen, ria.
OPE 77 OUV

01), kuillhi ria .. ni -moxi. ta; -teln. Fazer - (. c., -tingi-


Pl'ecedc-se a unidade dos pref. cone. tisa. .L~ arvores costumam
- pessoas, kuinhi ni moxi ria oscUla?'. 0 mixi ieniotingita.
atu ou, kuinhi ria atu ni umoxi Osso, s., kifuba., III.
(tilt. wna dezena de pessoas e OSTENTAl;AO, s., kibanha, III. 0
uma). - pedra.o;, kuinhi ni moxi que fft~ -, mukua-kibanha, I.
ria matari ou kuinhi ria matari ni OSTRA, S .• ribanga, IV (usa-se ()
rimoxi. pl. mabimga).
Pode repetir-se 0 substanti\'o com a unid..
de. Ou, conj.. anga. Compra peltes
kuinhi ria matari ni ritari rima- ou eadeiras, sumba iba anga
xi. ialu.
OPERAHI n, S., mukalakale, I (do OURELO, s., kisafixi, III; ulelu,
v. -kalakala, trabalharJ. V (aport.).
OPTIMO, A, adj., puena (prec. da OURO, s., ulu, V (aport.). Dinhei-
cone. do gen.). 1'0 em -, kitari kia ulu.
()PTIMO, A, (ser, estar, ficar), v. OUSADIA, s., ubuminu, V.
q., -auaba kiavulu, (tilt. ser OUSADO, A, (ser), v. q., -laka;
muito bom). -burna.
()PULENTO, A, adj., mvama, IX OUSAR, v. a., -bumina.
(do v. -va, pas.mir). OUTEIRO, s., kamulundu, X.
ORAl ORA ESSA! intrej., aua!; am- OUTUMNO, s., kusamanll.
banji! OUTRO, A, adj., (pessoa) mukue-
ORAr,Io, S., musambu, II. nu, I.
()RADOR, s., muzueri, I (do v. -zu- OUTRO, A. adj., (mais um), -amu-
ela, (aUar). kua (PJ'/.'c. dos pre(. cone.).
ORAR (rezar), v. a., -samba; -bo- Da-me Olltro eesta (mais urn),
ka. - pa1'a ou a, (. r., -8a- ngi-bane 0 kinda kiamukua.
mbela. OUTRO, A, adj., (di/ferente, di-
ORDENAR, v. a., -tuma; -tumina. verso), -angi (pree. dos pre(.
Fazer -, (. c., -tumisa. cone.). j\"iiu me des esta comi-
()nDENHAH, v. a., -xina. da, eu quero outra, ku-ngi-
()RELHA, s., ritui, IV. °
bane kuri'oko, ng'andala kue-
ORGULHO, S., rijinu, IV; ukumbu, ngi. Bm outra parte, mba-
V. ngi. N'outro logll1', muamukua,
ORIENTE, S., tunda, IX. (dentro); buamul,ua, (sobre);
ORIGEM, S., ndonda. IX. kuamukuu, (perto. V. em). Elles
()RIGINAR, v. a.. -bangesa. sentarllm·.~e no mesmo logar 1
()RLA, s., nzendu, IX; sambu, IX. Niio, sentaram-se n'outro la-
- da (azenda, sambu ia mul&- gar. Ene axikama buamoxi 1
Ie. Kana, axikama buamukua. A-
OBPHAO, A, s., xona, IX. quelte OUt1'0, a., -amukua-na.
ORVALHO, s.. mbundu, IX; rimu- Prec. ambos dos pret. cone.
me ou rimune, IV. Urn . . . . e outr, -uengi .. , •
()SCILLAQAO, s., mulokoso, II. -engi .
OsCILLAR, v. a., -teng~ta; -tingi- OUVInO, s., ri~ui, IV.
OUV - 78 PAL
OUVIR, v. a., -ivua; -iva; -itaia. L's- para, f. r., -ivila. Estar a-,
tavamos ouvindo 0 cantor, Cln -ivirila .
tuakexile mu ku-ivua 0 mukll:l- OVIDIO, n. p., Uvidu.
kuilOba. Ouviste l uevu1 -un,a Ovo, s., riiuki, IV. Por - , -tao
con-versa, -ivua maka. -WI/It l'iiaki.

~er-,f. C.,-I\lSa, -ltalesa. -


FI.l-l
,~eprehensao. ~i~:II.a .m~b~zu. OXALA.! int"li., tomuene!

P ACA, S., mbuiji, IX. -futila. Bile pagou.-me os ovos ,.


PACIENCIA!; TEM PACIENCIA I 31u- muelle ua-ugi-futila 0 maiaki.
kaku ! -se, v. 1'., -ri-futa. Fa;er-.<;~
PACIENCIA, S., kilembu, III; kile- - . f. C., -l·i-futisa. - de pas-
mbulu, Ill. sagem. ]Jor wna ponte, ou um
PACIENTE, adj., mukua-kilembu, I. porto, -bixika.
PACOTE, S., kikuta, Ill; mukasa, PAIXAO, s., lIlukondo, II; muko-
II (dos v. -kuta e -kasa, atm"). ndondo, II.
PADECENTE, adj., mukua-llgong'l, PALANCA, S.• , (animal); palanga,
I. IX.
PADECER, v. n., -kata. Fazer -. PALAVRA, S., mulonga, II; maka,
f. C., -katesa. IX.
PADECIMENTO, .<;., uhaxi, V; ngo- PALH.\, s.. kiangu, III. Palhinha,
ngo, IX; kukata, VIII. kakiangll, X.
PaDRAsTo, s., tata-Ildellge, IX PALHOTA, s., kisasamba, III. -
(Zitt. pae mais nuvo). pequena, kasasarnba, X.
PADRE, S., nganga, IX. PALIQADA, S., mbaka, IX; kimba-
PADRINHO, s., tata-mungua, IX ka, II; lUlllba, VI.
(liU. pae do sal). PALLIDO, A, (ser, estar, ticw'), v.
PAE, S., tata, IX; pai; IX (aport.),' q., -zelukil; -zelulllka. 0 doen-
pe, IX (contr. de pai). Melt te estd -, 0 haxi iazeluluka.
- , tat'etu (nosso pae, niio se PALMADA, s.. mbanda, IX.
diz tat'ami). Teu -, tat'etu PAL~IAS, (bater) v. n., -tollda.
(vosso pae, nao se diz, tat'e). I PAL~IEIRA. s., riie. IV. - .qrande.
PAGADOR, A, adj" mufuti, I. kiriie. Ill; kil'ikoma, Ill; riko-
PAGAMENTO, S., ufuta, V. - ao ma IV. - pequena, kariie, X.
curandeiro por advinhar a Rama da -, kisalale, III. fru-
causa da doen9a, muta-kanu, cto da - . ndende, IX. Has-
II. - ao clwandei,'o, por Clt- te da - , pela, IX; kikele-kele,
rar a doen(:a, mukolomono Olt III. A.Jim·a tia !taste da - , nge-
mukolomona, II. llhe, IX.
PAGAR, v. a., -futa; -bakula. Pa- PALMITO, s., (miolo dapalmeira).
gae os cozinheiros, futenu 0 mumialallgole, II; musoko, II.
alambi. Mandar - f. C., -fu- PALPITAR, v. n., -titila; -lldunda;
tisa. - pur. para ou a, f. r.. -buluka. 0 sezt COrQ-9aO palpir

....
PAN - 79 PAR

tOlt, 0 muxima ue uatitirile. - 0 jingcmbe jabokuele mil sanza-


o cora~au, -buluka, -vuzuka 0 la. Nos vamo.'; para no.~.';a ca-
muxinta. - frequentemente, ,~a (junto), etu tuoloia ku bata
-buluzuka . riel II. Lava os protos pU1'(l elles,
PANCADA, s.. kibetu, III; kihundu, sukula 0 malonga pala ene. VUn
III; tungu, IX. Dar - -balla para (azer, ngeza mu banga.
tUllgu .' - (som onomatopaico 0 inth.ito "crbal c rcgido da prep. mu.
da), pa! pa! - (n'uma porta) Para mim; - ti; - nus, etc.
pli, pli. Dm' - n'uma porta kual'eme; kual'eie; kual'elu, etc.
(bate-r d porta), -bunda ku ri- PARA Ql;E, loco conj., mIa; ui; pa-
bitu pti pli. Ia.
P ANELLA, S., imb'a I' ,
IX • - pequ e- Ncla SI'r\'C para introduzir uma ora~iio 8nb-
junctba e allrmath'a, dcpenclcnte de um
na, kambia, X. - de barro lmpcTUtho: ni introdllz a ora<;ao 8ubjuncti-
,'a (' allrnlatha, 'lllando a ol'&I,'ao prl1.l<'ipal
losta d a pelo (ogo, mu k angu, esla no pr,-sentc 011 no flltllru; pala, IIItro-
II dllz a. Ol'a,;ao suhjllncth'll, allrmatha ou ne-
• gath a; no primciro C&SO, quando a oral?~
PANNO, S., mulele, II. - ordina- i princlpalellla no passado.
1'iIJ, kinzanza, III. - de al,qo- : CmTt'ga a arilia pm'a que eu
drJu, ndalllbula, IX (no I{ua-' mate 0 leoo, soma 0 uta, nda
Ilza). - da costa" tanga, IX. ngijibe 0 hoji. Hif. plantare; mi-
Pequeno - da custa, kalallga, lIw, lJara que la~a cer1.'eja,
X. Ti'ra de pannu ao pesco{'o erne IIg'ondokuna masa ni ngi-
como signal de llltO, kisumbe, ballge lIalua. Hill' bebeu agna,
III. Panno do tamrwlw de um para que ni/u fique mais com
covado quad'rado, tecido de selle, nlUene uanuine menha, pa-
palha, ribela, IV. - que as la kakale rillgi ni rinhota. A./IIa1'-
'lnnlheres enrolam ri emta, ra 0 carneh·o. para que elll' nno
kahiriri, X. - tra(:ado entre (lIja, kuta 0 mburi, pala ki ile-
as pernas e, ?reso d ,c~ntltr~ I nge. . . . ,
adtante e al1az, mul.tla, II, ' FARABlc:'<lS, S.• mazelele, IV (pi.),'
m ulam bu, II. - tecido C01ll fi- : maezu! (pkra;;e {illal de todos
br'as de embondeiro, ndalu, IX. os disc;llrsu:;j.
Pequeno -leilo de palha, que PARAGE~I, s.. suke, IX; kibatu, III.
nntigamente tinha 0 'l.'alor de PAHAR, v. n., -imana; -suka; -tu-
1I10pda corrente, lubongo, VI. Ilgamana. - no caminho, -8U-
Panna que as mulllN'es usam ka mu njila. Fazer -, f. c.,
na pm·te posle1'ior para tapar -suki8a.
as naderjus, nzumbll, IX. PARDAL, S., mborio, IX.
Plo, s., mbolo, IX (do pm·t. bolo). PAREAS, s., kibu, III.
PAPA, S., malele, IV (pl.). - de P.\RECER, v. '11.; P,.\RECER-SE, v. r.,
milito, kanjiku, X. - de gin- -fallgana, -I'i-fangana. Fazer-
guba, kitaba, Ill. (. C., -fanganesa.
PAPEL, S., papela, IX (aport.). PARECER, S., mulongi, II.
PARA, prep., mu; bU; ku; pala, PAREDF., S., kipapa, III; mbalu ia
(aport.); kuala. Os bois ent1'a- illzo.
ram para a pO'l.'oariio (denlro), PARENTE, ,,,., ndandu, IX; tumba,
PAR - 80 PED

IX. Sem parentenem adheren- -bitila ku rima. - as escondi-


teL kene tllmba kene samba. das, -bitila mu mbandu (litt.
PARENTESCO, s., undandll, V; lu- passar ao lado). Deixar - ,
valu, VI. -bitisa. - por alguma cousa,
PARIR, v. a., -vala; -vuala; -luku- -bitula. - a vau, -vua. Passa
lao bem! xala ou xa.1'e l. Passem
PARTE (A), mu ngenga. bem! xalenu I (do V. -ula,
PARTIR, v. a., -batula; -bukula; ficar).
-tolola; -batujula; -jongona . Par- PASSARO, S., njila, IX. Passari-
te as cannas com 0 pall" buku- nho. kanjila, X; mon~-njila, I;
la 0 mienge ni muxi . Eiles par- kanjunjumbala, X.
tirarn as vossas cadeiras, ene PASSEAR, V. n., -jinga; -kanzana;
atoluele 0 ialu ienu. Fazer -, -jeta (em Ambaca).
r c., -tolokesa. -se, V. r; par- PASSO, S., musasu, II.
tido, a., (estflr, (lCar) , -ri-jon- PASTAR, V. n., -rila.
gona; -batuka; -jongoka. PASTO, s., iangu, III (pl.).
PARTIR, V. n., -katuka. - de ma- PASTOR, A, s., kabila, X.
drugada, -katuka mu kalaji. - PASTOREAR, v. a., -suka; -inga;
de manha, -katuka mu kamene- -bila.
mene. - de dia, -katuka mu lu- PATA, S., (dos animaes), mukoto,
anhu, (litt. partir com 0 sol). II; kikoto, III.
- de tarde, -katuka mu ngolo- PATO, S., nzoue, IX.
xi. - de noite, -katuka mu'suku; PATENTE, (estar, ficar), V. q.,
-lembeka. -kunana.
PARTO, S., kuvala, VIII. Dares PATENTEAR, V. a., -aneka; -kuna-
do -, mika, III (pl.). nesa. -se, -ri-aneka.
PARTURIENTE, adj., kivari, III. PATRAO, OA, s., muari, Ii patala,
PASCHOAL, n. p., Pasu. IX (aport.).
PASMAR, V. n.;PASMADO, A. (estar, PATRICIO, A, adj., mukua-'xi, I;
{icar), V. n., -zetama; -zetama- mona-'xi, I.
na; -zondola; -zondoka. PAU, S., muxi ou muixi, II; muso-
PASSADA, S., mundundu. II. so, II. Pauzinho, kamuxi, X.
PASSADO, (tempo), kikulu, III. - de lenha, kikungulu, III
PASSAGEM, S., ribitilu, IV. (no Kuanza). - roli{:o com que
PASSAGEIRO, A, kisukula-pambu, se mexe 0 infundi, nguiku,
III. IX. - agu(:ado para lat1rat"
PASSAR, v. a., n. -bita. - mal, a terra, musengu, II.
-bita kiaiba. - a noite, -bita PAULATINAMENTE, adv., kasoso-
o usuku. - 0 dia, -bita 0 kiztia. kasoso; kimuanu-kimuanu.
- no caminho, -bita mu njila. PE, s., kinama, III. Pezinho,
- perigos ou trabalhus, -bita kanama, X. .
mu kibiri-kibinji; -bita mu ita- PECCADO, s., kituxi, III; kixila.
ndu ia ku-teka. - frequente- IlL - original, kika, .IIf. .
mente, -bita -bita. - por dian- PEQA, (de artilheria) ritenda, IV.
te, -bitila ku polo. - por tra~, PEDAQO, s., musunhi, II; kixinhi.

......
PED - 81 PEN

III; kibunji, III; kibasu, III. 1 v. n., -hunuka; -kunuka, -kunu-


Pedacinho, kabasu, X; kaxi- juka; -pornoka; -ponoka; -bono-
nhi, X. Um. - de carne, rnu-I ka.
sunhi ua xitu. PELLAR, v. a., -mornoku; -porno-
PEDINTE, adj., rnubingi, I; mu- na; -ponona .•
kua-kuhia, I. PELLE, S., kiba, III. - pequerl-a~
PEDlR, v. a., -binga; -bomba; kakiba ou kaba, X. - humana~
-rionda. 0 no.sso amigo estava kikonda, III. Cair a - , -rite-
pedindo alguma cousa, 0 ka- tula. Por- nwm bombo, -lula.
mba rietu riakexile lJIU binga PENA, S., hari, IX; paxi, IX; ri-
kima. - perdao, -binga mulo- nhenge, IV.
loki. - por alguem, f. r., PENALISADO, A, (e:;lar, ncar), n.
-bingila . - um emprestimo, q., -kenana.
-soba. - emprestimo para al- PENALISAR, v. a., -kenanesa.
guem, -sobela. I PENDER, v. n.; PENDIDO, A, PEN-

PEDRA, s., ritari, IV; risesu, IV. DENTE,(estar,{icar),v.n.,-nhe-.


Pedrinha, kal'itari, X. - de ngana; -nhenganana. Olhae,
amolar, rizuika I, IV, (do v. uma grande cobra estd pen-
-zuika, amolar). - ' que serve dente daquella arvore, talenu,
de marco divisorio, ritari ria Dhaka ionene iolonhenganana
imbambe. ku muxi una.
PEDRO, n. p., Petelu. PENDURADO, A, (estar, flear), v.
PEDUNCULO, s., mizevu, II (pl.). n., -zenzama; -zenzamana.
PEGADA, $., rinhanhu, IV; rikan- PENDURAR, v. G., -nzenzeka; -nhe-
da, IV (do v. -kanda, cavar); nga; -nhengeneka. -se, v. r.,
muxindu, II (do v. -xinda, ris- -ri-nhenga; -ri-nzenzeka.
car). PENEIRA, s., kiseselu, III; musuu-
PEGAJOSO, A, (ser, estar, tomar- lu ou musalu, II; kibandu, III.
se, ficar) , v. q., -narnuka; -na- PENEIRAR, v. a., -sala ou -suala;
mujuka. -sesa. J.lfandar - f. c., -sasesa.
PEGAR, v. a., (tomar, apanhar), - pm'a, f r., -sasela.
-kuata. (Fallando deplantas), PENIS, .S., inja, IX. - pequeno,
-sabuka. (uni1', adherir), -pope- kanja, X.
ka; -namuka. PENNA, s., (das aves) kisala, III;
PEGO, s., rifuLa, IV. tuku, IX.
PEJADA, (estar, ficar), v. n., -imi- PENSAMENTO, s., kixinganeku, III.
La. Faze1' -, f. c., -imitisa. PENSAR, v. a., -banza; -ftka. (f
PElTO, S., tulu, IX; pupa, IX. que pensou 0 soba? 0 soba ia-
PEIXE, S., rnbiji, IX. - pequeno, banzele nhil Fazer - , f. c.,
kambiji, X. - grande kimbi- -banzesa. - para ou por, -ba-
ji. - do mar I rixaxalu, IV . nzela.
- mulher, rikunji, IV. Delri- PENTE, s., pendu , IX (aport.).
etos de -, matari, IV (pl.). PENTEADO, S., kindumba, III.
PELEJAR, v. a., -hia; -banga.
PELLADO, A, (ser, estar, ficar),
I PENTEAR, v. a., -samuna. O.s ve-
lhos penteam os seus cabellos,


PEN - 82- PES

o makota masamuine 0 jindemba PERIGO, S •• ngongo, IX; kiluezu,


jii. Fazer - . f. c.• -samuisa. IlIj rimba, IV. - imminente.
-s~, v. r., -I·i-sarnuna. rimba ria ngongo.
PENURIA, s., kibiri, Ill. PERJURAR, v. n .• -jilulaj -ri-kubu-
PEQUENEZ, s.• kutola, VIII. lula .
PEQUENO, A, adj., -ofele, (prec. PERJURO, A, (ser). v. q., -jiluka.
dos pref. cone.). Corta estes ar- PERMANECER, v. n., -nanga.
lni.stos pequenos. balllia 0 tumi- PERMETTIR, v. a., -ehela. Fazer
xi oto tuofele. PEQUENINO, A, I - , f. c~. -ehelesa,
-ofele-fele j kanjolo-njolo (prec. PERNA, s.• 'kinama, Ill. - peque-
da conc. do gen.). Gallinhape- na. kanama, X. - crzuadas.
quenina, sanji ia kanjolo-njolo. mahata, IV (pl.).
PEQUENO, A, (ser, cstar. ficar). v. PERPETUA, n. p .• Peta.
q.• -tola. Isto Ii - . kiatolo. Fa- PERSEGUIR, v. a.• -sukilaj -binda-
zer - . /. c .• -tolesa. mesa.
PERCEBER, v. a.• ~ivaj -ivua. Fa- PERSEVEJO, ..... hisu, IX.
zer -, f. c.• -ivisa. PERSPICACIA. s.• kitonhi, III.
PEl<CORRER. v. a.• (um caminho). PERSPIC.~Z, .adj.. mllkua-kitonhi,
-enda. I.
PERDA, s., kujirnbirila, VIII. PERSUADIR, v. a., -xikanesa (f.
PERDAO, s., muloloki. II. c.• de -xikana, crer).
PERDER, v. a., -jimbila j -zanga j PERVEl~SIDADE, s.. isalangu, III
-texi. -se. v. 1"•• -ri-texi. - 0 (pI.).
fio (a faca). -xiba. PERYEHSO, A, adj., mukua-isala-
PERDER-SE, v. r.j PERDIDO, A, (es- ngu, I.
tar, fU:ar) , v. n .• -jimbilaj -ji- PESAR, v. n j PESADO, A, (ser,
mbirilaj -texikaj -batuka. Fazer estar, fic",r). v. n .• -nema. Isto
-. -jimbirisa. pesa, kianeme. A pedra e pe-
PERDU;Ko, s.• kujimbirila, VIII. ...ada. 0 ritari rianeme. 0 hoi
PERDIZ, s.• nguari, IXj ngumbe, estd pesado. 0 ngombe ianeme.
IX. PESCADOR, A, s., (de rede) lIluta-
PERDOAR, v. a" -lolokaj -bam~. mu- mbi, I. - (de an;ol) mutona,
loloki. Perdoa-me. ngi-loloke. I.
Fazel' -t. c.• -lolokesa. - a, PESCAR, v. a.• -kuza. - com re-
ou para, f. 1"., -lolokela. Per-I . de. -tamba. - com an.::ol. -loa.
doa-m'a, (cousa). ngi-lolokele- - com gancho. -sua. Mandar.
kiu. - , f. c.• -tambesa. - para,
PEREGRINAR, v. n .• -nhungana. -loola.
Mandar - . (. c.• nhunganesa. PESCOl;O, ..... xingu, IX.
PERGUNTAR, v. a.• -ibula. 0 mes- PESO s.• munemu, H.
Ire estd perguntando uma cou- PESQUISADOR, A, adj.• musoti, I.
sa a p.sse discipulo. 0 mesene PESQ1IlSAR, V. a.• -sotaj -solokoluj
iakexile mu ku-ibula kima 0 x.i- -kalesa j -tokona. - repetida.,
bulu oio. Fa~er - . f. c.• -ibu- vezes. -tokonona.
risa. PESSOA, , .• mutu, I.


PES -83- POE
,-.!:' ·,f

PESTANA, s., kibeletete, nI; kipe- PISADOn, A, adj., mutui, I.


petela, I I I . . PISAH, v. a., -zonga; -rillta; -hu-
PESTANEJAH, v. n., -paria; -bariki- ha; -bosa; -nokona; -sobala. -
Dha; -parikinha. . rIO pilao, -kua; -tua. Mandar
PEVlDE, S., jiLui, IX (pl.) mbu- - no piliio, -Luisa. -se, v. r ...
Ddu, IX. -ri-riuta .
PEZAR, s., mnkondo, II; mukondo- PISCOS, (olhos), mesu pote-pote.
odo, II; I'inheuge, IV. Ter PLAJ'(ICIE, s., honga, IX; kik,mga-
um -, -ri-kuata mnkondo. Cho- lakatu, III.
rar com -, -rila mu manhenge. PLANTA, S., (ar't:ore), kirima, III.
PEZAROSO, A, (ser, ('sim', ficar), PLANTA<;AO, s., irima, III (pl.).
1:'. q., -kellana. Fa.:er - , f. PLANTAR, v. a., -kuna; -tnika p
c., -keoanl"sa. -imilra; -rima. A-feu 1Ilm'ido
PHALANGE, s., (dos dedos) , pa- plantou cannas, mululllc ami
odanda, IX. llakunille micllge. Fa:;er - p
PHILIPPE, n. p., Firipi. f. c., -kuuisa.
PIAO, s., Dgil'i, IX; ngiriri, IX. PLEITEAR, v. a., -{unda.
PICA-PAU, s., (ave), mbangula, IX. PLEITO, s., mllkunu, II; kitllxi. III.
PICA-PEIXE, S., (a~e): ~Ilm~u, IX'j PLl)~.A, . s", muamua, II; tllkll,.
PlCAR, v. a., -xoka, -asa, -ZUtll- IX, klsul.1, III.
muna. -se, v. r., -ri-xoka; -ri- Po, -s., furuta, IX; fufutila, IX.
I

zutumUDa. PORRE, adj., mukua·kuhia, I;


PIEDAOE, s., hendu, IX. ugariama. IX; upuluugll, V;
PILAO, ,~., mllisu, II. uxiri, V.
PILAR, V. a., -tua; -huha. Man- PORRE, (ser, eslar, ficar), v. q.,
dar - , f. c., -luisa. -hm.
PIMENTA, S., ndungu, IX. Pimen- POBREZA, S., uariama, V.
tao, kindull gil , III. POGA, s., rijia, IV.
PINGAR, v. n., -bomlJa; -buba; POGo, s., fuxi, IX; kixima, III.
-odooda; -xolola. Fazer - , f. POOAO, S., ngilllbu, IX; im\'o, IX.
C., -bombesa. PODAR, v. a., -sosa .
PINGO, S., ritoxi, IV. PODER, v. a .. -tena; -lend:l. Teu
PINTAR, v. a., -teka. Mundar-, amirJo pode leVa?' essa cal'.qa?
f. c.:., -tekesa. O' kimbambu akio, kumba ria.
PIOLHO, s., ina, IX. rilena ku-ki-ambata 1. Bit 000
PIPO, S., (de cachimbo) , mube-I pusso levaniar esie (eixe, 0
bu, II. kit'eki ngitellami (L), ki ngite-
PIQUE, (meltN' a), v. a., -funda- na (8), ku-ki-zaugula.
la (do port. a(71ndat'). Faze,' PODEROSO, A, adj., kiximbi, III;
-, f. C., -fulldaiesa. f1- a pi- kikuinda, III.
que, -fundalala. PODHE, (ser, eslm', {icar) , v. q.•
PIRIo, s., pil~, IX (apo'rt;). -bola. A carne estd - , 0 xim
PISADA, S., muxinda, II. iabolo ou iabolele Olt iabola.
PISADO, A, (estar, ficur),r v. n., POElRA, s., furu, IX; mbombota,
-mosoka. IX; mbombolelu, IX.

It
POI - 84 POU
POlS, con}., ze; abanda; pe. ca, ngulu ia muhatu. - mon-
Vem, po is, za, ze. Vae, pois, tez, kiombo, III.
nde, ze. Pois sim, ba! PORFIAR, ·C. a., -jiza.
POLEIRO, S., ribaia, IV; kikala- PORQUE, conj., mukonda. Por-
nga, III. Kala sanji ni baia ria q Itel, mukonda ria uhi 1; pala-
. (prov.), cada gallinha com uhi ? Pm"que nos injw'iaes?
seu poleiro . POl'que vas meslllos COifte9asies
POLIH, v. a., -banhesu. a injuriar-nns. Palanhi nuolo-
POLVILHAR, v. a., -klluela. " tu-xinga? Mukouda etlu muena
POLVORA, s., fllndunga. IX. nuarillgele ku-tu- xiuga.
POLYCARPO. n. p .. Puricarpu. PORTA,S., ribitu, IV; f1Juelu, II.
PO~lHEI1W, 5., (aviado de uma PORTO, s., (mem rill), I'itabu, IV
casa de negocio), pumbelu, IX. (rio V. -tabu, liral' a.rJlltl no rio).
POMPA,S., kibanha, III. PORTUGAL, n. p., Putu.
PONTA, 5., musungu OU mllzuugll, PORTUGUEZ, A, adj., mnkua-putu.
II. I. FaUal' - , -zuela putu.
PONTA-PE, S., .kisende, II. POSIGAO, 5., kizulll1a, III.
PONTADA, 5., songo, IX. POSSUIDOR, A, adj., Illukua, 1.
PONTE, S., kilalu, III; mulalu, II; Possum, v. a., -va; -VU<l. •
. ulalu, V; mllionde, II. POSTO QUE, loc. conj., xindala;
PORi PELO; PELA, prep., kll; kua; sumbala; kasumbala.
kuala; nL 0 nosso parente /'oi POTAVEL, ad}., tOllle (prec. da
batido pela slta mltlher, 0 nda- cone. do lien.). A.guo -, me-
ndu ietu a-i-beta klla mukaji e. nha matome.
Hu 501£ amado pOl' meu pae, POTE, S., risanga, IV.
erne a-ngi-zola kua tat'etu. Es- POTENTADO, So., soba, IX; ndembu.
ta cadeira loi (eita pm' ti ou IX (nos Dembos) j kalunga,,:X
por eUe? 0 kialu eki kiobange (na Jinga).
kual'eie anga kua muene 1 Poueo, A, adj., -ofele (pree do,
POR, v. a., -tao A gallinha poe pl°e(. cone.). Pow.:o (J, flO u.co •
OVOS, osanji ita rnaiaki. 0 cria- fele-fele; kasoso-kasoso; kimua-
do po; os p'ratos em cima da nu-kimuallu.
esteira, 0 mubika uatele 0 ma- Poveo, ad?:., kiofele. Pouquissi-
longa bu ngulldu: - no chilo, mo, kiofele-kiofele.
-tula. - d roda, -nhingu. Man- POUPA, So., kazuku-zuku, X; kikoa-
dar -, f. C., -tesa. - d cinta, koa, III.·
-nameka. - em cima de, -turi- POUPAR, v. a., -popek;,],.
ku; -turikila. POUSADA, S., (de ca(ndores).
PORCARIA, 5., mvindu, IX; usebu nga.nda, IX. - de Cl1l regado-
ou usebue, V; ufuse, V; unguIu, res, fundu, IX.
V; usafu, V. POUSAR, v. a., -tula; -blltama. -
FORGAO, 5., njongo. IX. - peque- as cargas, -tub 0 illlbamba.
na, njongo-njongo, IX. l11andar -, (. c., -tul'isa.
~ORCO, S., nguIu, IX. Porquinho, POUSAH, v. no., -bela. A ave pou-
kangulu, Xj moua-ngulu, I. Por- sou, 0 njila iabelu.
POV 85--- PRE

Povo, S., atu, I (pl.). PREMEDITAR, v. a., -knnena.


PovoAc,;lu, S., riembu, IV; sanza, maim', -kallena ku-jiba.
IXj sanzala, IX; mbula, IX; Pr:EMIAR, v. (J., -somekella.
kisa, III (no Kuanza). - ern PRENDER, v. a., -kuika; -kuta.
que rrsldl? 0 pott:rllado, mba- - (meller no. pl'istio), -ta mil
nza, IX (nos concelhos do inte- kiboiongu; -ta bu klngellge. Fa-
rior de Loanda); kilombo, III zer - , f. c.. k1likisa.
(no. Jinga e Kuango). ' PRENHE, (estar, fi<;ar), v. q., -imi-
PRAc,;A, S,. lundu, IX j rikangala~ ta.
kata, I V; kikangalakalu, III. PRESEr-<c,;A, s., polo, IX. No. - ,
PRAIA, .~ .. killzenza, III; muku- de ku polo ia.
ngulu, II. . PRESENTE, s.. ujitu, V; fUla, IX;
PRAGA, .~., kibubu, III; kibubilu, kilembu, III. - de noivado,
IIIj kikubakuba, III. rifullda, IV .
PRAGUEJAR, t'. n., -kubu; ·kubila. PRESENTEAR, 'Ii. a., -kela; -lern ba.
PRANTEAR, v. a., -kema. Fazer PRESSA, s., lusolo, VI; risolo. IV;
-, f. C., -kemesa. kasokelela, X; kisllka, 111; ka-
PRATO, S., rilonga, IV. - Peque- suasua. X; kilen!tu , IIIj kisuki-
no, karilollga, X. rilu, III; Illukiri-kiri, IV (pl.).
PRAZER, .~., kindondouela, III. Anrlar de - , -enda lusoloj
PREAMAR, iL, kizezu, III; mvula -enda makiri-kiri. Correr de-,
iazela (litt. maTe cheia ou a ·Ienga lusolo. 0 discipulo lat'ou
mare encheu). i a cabera de -, 0 xibulu iasu-
PRECEDER, v. a., -riallga; -riange- kuile 0 mulue rusolo. ilIuito de
na; -tuama; -tuumena. Fazer P1·('.~sa, kilengu-kilengll. 0 que
-, f". G., -riangesa; -luamesa. iem - , mllkua-kisuka, I.
- a ou para, f. 1'., -riangela. PRESTAR (contos), 1'. n., -bakula.
- muito, -ri-allgenenu. PHESTIGIA<;AO, S., kipa, III; kipa-
PRECEITO, s., kijila, Ill; pangu, ta, III.
IX. PRESTIGIADOR, A, adj., mukua-
PRECIPICIO, s., kinzendu, III. kipa, 1.
PRECISIO, s., ribindamu, IV. PRESUl\Ip<;lo, S., ukurnbu, Vj ki-
PRECISAR, c. a., -billdama; -bi- zala. III.
Ildamena, -mesena (seguido de PRESll:\fPc,;OSO, A, ad}., mukua.-
urn. intinito verbal). ukumbll, I.
PREDISPOR. v. a., -Iangeka. PRETEr-<DEn, v. a .. -kana. - (u,-
PREl"ERIR, 't'. a., -fila; -betela. gil', -kana ku-Icnga.
PREGAR, t·. a., (unir) -IIHmeka. PRETO, A, (a(ri('(lno) , mumbu-
- pregos, -pnpa; -pnpela. neiu, I. Pretinhu, a, karnu-
PREGUlc,;A, S., usuri, V; uJrlf'lIha, V. mbulldu, X.
Ter, estar com. -, -zollzola. PRETO, A, (ur. ('.~/ar, ficar) , v.
PREGUlc,;OSO. A, adj., mukua-usu- q ., -xikela; -xikelela. Bste8
ri, Ij mumollha, Ij kimooha, ratos slio - , 0 mabengu uma
IIIj kilalu. III. muxikelela. Tor-nUl' - , f. c ••
PREJUDICAR-SE, ~. r., -ri-furisa. -xikelesa •
PRE -86 PUX

PREVENC;XO, .~.. masunga, IV mbeIe, V. - de pe~or. uto-


(pi.). Hstar. ficarde-,,-Ianga. na, y.
E$tar de - flor ou para, {. PROGENIE. PROGENITURA, S., uva-
r., -langeIa; -Iangirila. lu, V; Iuvualu, VI (dos v. -vaia
PREVE:-fIR, v. a., -kalang-d.; -rimu- e -\'uala, parir).
na; -kekumuna. - ...e, v. r .. -ri- PROGNOSTICAR, t:'. n., -zambula.
kalanga; -ri-lundu; -ri-lundisa. PROH.IBIR, v. a., -jil'lka.
PRIMAVERA, s., kutanu, VIII. : PROLE, s., rivalu, I I': (do v. -vaIa,
PRIMEIRO, A, adj. nwn., rianga parir).,
(prec. da conc. do gen.) Tu es I PROLIFICO, A, ad).. muvale, I;
o - cll{:ador. eUes sao os pri- kivari, III.
meirns co~inheiros. eie u mu- PROPOR v. a .. (uma udivinha(:iio),
kongo uarianga, ene alambi -nongojoka.
e
al'ianga. 0 - cW'ILeirn melt, PROSTITUTA, S., kir:anzanga, III.
o,~ primeil'os bois srlo vossos. I PROTEIYER, v. a., -l>e:J~ila; -iatila.
o mburi iarianga 0 iami, jingo- 1PROVA, .~~, njilu Oft njulu, IX.
mbe jarianga jenu. : PROVAR, v. a .. -lola.
PRIMEIRO, A, (.'1cr), v. q., -rianga. ; PROVEnsIO, S., sabll, IX.
Bit {ui 0 primeiro a descom- : PRnVIDE~CL\, s., Ilg'lInza, IX,
[Jol-o, eme ngariangele kll-mu-. PROVOCAR v. a., -sombola; -zoke-
xinga. sa; -xokotola. -Sf?, v. r., -ri-
PRIMOGE~ITO, A, adj.. kazola, X;· xokolola; -ri-sombola.
somboxi, IX (na Kissama). , PRUDE:;CIO, n. p .. Pllrudexu.
PRI:;CIPAL~fE:'iTE, adv., tubu;. PURERDADE, s., kikumbi, III.
mbenge-mbenge. : PUBIS, S", kineta, Ill. Cabello do
PRI:;CIPIAR, v. a., -mateka; -ma- ! - , mavuji, I V (pI.).
tekena. Fuzer -, {. c., -ma- PULAR, v. 11., -tuka; -lumbuka.
tekesa. PULCHERIA, n. p., PlIlukeria.
PRINCIPIO, s .. rimatekenu, IV. PULGA, S., hu:nbi-humbi, IX. -
PRlnc;Xo, s.• ubunji, V. , do pe, 'riuindu, I V.
PRIZAO, s., kingenge, III; kiboi- PnMAo, s., kizavu. III.
ongo, III (no Kuanza). I PULSEIRA, s., rilung,l, IV; rile-
PnocuRA, S., risoto. IV. nge. IV.
PROCURADOR, A, adj., rousoli,· I. i PU~HADO,IS., ribubu, IV; rikumba,
PRuCURAR,V. 0., -sota; -kellga. IV; punga, IX.
ProclIrae 0 {eilicf'LI'O, sotenu PUPILLA, s.. mon;l-risu, I (filho
o muloji. llfandar - , (. C., do otko; pl. alla-lIlesu).
-solesa. - para, f. r., -sotela. ' PURGAR-SE, L'. 1"., -ri-nenena..
PRODlGO, A, adj., mukuozanga,· PURGUEIRA, S., mupulukua, II.
I. Pi:s, s., utulua, V.
PROFESSOR, A, s., mulongixi, I. PUXAR,V. a., -nana; -sunga. 0
(do v. -longa, ensinar).. . mestnt: puxou (IS lwelhas e os

de creudo, umbele, V; ukua-


-I .
PROFISSXO, S ... mufllnu, II. - de ! cabt?ltps do 'sea distipulo, 0
carl'egador, ungamba, V. mese,lJe' iasungile 0 matui ni ji-
ndemba ja xibulu 1e. Fazer-,
\': '0-1:...
.. ~.
." I ,.- ~'1-. . 'r C':oJ ~ .. ~, •• " .
PYR - 87- QUA
-nanesa. - com (or9a, (Uti. aUra (ogo); katelutelu, Xj
(. C.,
-solomona . katemena . .
PYRILAMPO, S., kalurnba-Iubia, X

o
'QUADRIL, s., ritaka-taka, IV; ki-I casas? jinzo jikuxi1. - pratos
nhongoto, III. Por a.~ maOS tendes vds? enu nuala ni malo-
nos qltariris, -ta maku mu ki- nga makuxi? - ·cestos tra3
nhongoto. elle? nlUene ubeka inda ikuxi 1.
.qUAL (0, a), pron. relativo. (Y. Quantas vezes? .lukuxi1.
que). ve.:es elle cham-au meu lilho?
.qUAL 1 pron., inhi 1; kuxi 1. mueue uexana mon'ami lukuxi1.
Inki indica II'~ II qutzlidnd•• e pree. - vezes verUies tu as tuas
da cone. do gen. pE'rdendo 0 i inieial. ku-
xi e invariavel. indica (J indi~iduo dis/indo
COl'sas?

eie usumbisa 0 ima ie
dll ..... cltzI.. • do .eu ""mora. lukuxi 1
Qual pessoa? mutu uanhi 1. (dinheiro), kikuxi 1. Es-
QUANTO'I
Quaes pessoas ? atu anhi 1 Qual ta arma quanto custa? 0 uta
cousa?kima kianhi 1 Qual ce.'i- i6 kikuxi 1. Por quanta pagou
to traz elle? mllene ubeka ki- elle estes ca.mpos? muene uafu-
nda .kianhi 1. Qual pessoa? tile 0 mabi'ama. kikuxi 1
(qual destas Olt d'aquellas QUARENTA, adj. num., makuinha-
pessoas?) mutu kuxi1 (Y. que?). uana rna all a (Y. vznte e nu-
QUAL 1 (na ordem), kaknxi? meros seflltintes). - pessoas,
Qltal es tu? Sou 0 terceiro. bois, etc.. makuinha-uana rna
Eie u kakuxi 1 Erne ngi katalll. ou a atu, jillgombe, elc.
Qual vez? lua kakuxi 1 QUARTO, s., (de dOl'mir), Xilll, IX.
QUALIDADE, S., kifa. 111. QUARTO, A, adj. num., kauana
QUALQUER, pron., -QS<HJSO (os dous (prec. da cone. do gen.). Fe-
termos prec. dos p'ref. conc.). .cha a quarta porta, jikula 0
- cousa, kima kioso-kioso. - ribitu ria kauana. .
pessua, mutu uoso-uoso. - ca- QUATORZF, adj. num., (Y. doze
rna me serve, rHonde rioso-rioso e trrze) , kuinhi-ni-uana ria Olt
ri-ngi-tena. Em - lurtar, boso- kuinhi ria . . . ni -uana.
boso. De - (orma, kioso-kioso. Precedl~se a unidade do pref. ki para 01
nomes ua el. Ie dos prel. cone. para os no-
Em -parte, kuoso-kuoso. mes da:! outras (,1. .
QUANDO, adv .. ki. Quando elles es- - pessoas, kuinhi-ni-uana ria
tiverem comendo, nOs estare- atu ou kuillhi ria atu nikiuana.
mos com (ome, ene ki onda-:kala ' - casas. kuinhi-ni-uana ria ji-
mu ria, etu tuondokala ni Ilzala. nzo Ott kuinhi ria jinzo ni jiuana .
QUANTIDADE, s.• ribulu, IV. i QUATRO, adj. num., -uana.
QUANTO, A:1 pron., -ku~l. Pree.dosprer.~one.• e~ceptoparaacl.I.
Pree. dM prel. coile. Para a cl. I alem de .que tern .lorm~ ,«;specl!U. ,
akuzi, pl. usa-se Jdkuzi .•,. \" CL. 1., kmana... .
- pessoas? atu akuxiQl(. kiku- Posposlo ao nome ou anteposto e seguid()
. . 'b 'k·"~· da cone. do gen.· runcclOna neste CILlIO com!)
xl1. - pell~s? 1 a 1 UX11. - urn nom" da el. III e signitlca lI"'I'ernidGd••
QUA -88 QUE
- pessuas, atu kiuana ou ki- cousa? kima kianhi 1 - paus
uana kia atu. curta 0 cozinheiro?, 0 mula-
CL. II, III, iuana. - lllonta- mbi ubatula mixi ianhil
nhas, milundu iuana . - cadei- Kuzi, in'aria\'el, indica 0 indi\'iduo did"'"
d01da $U4 ~la,&, e do leu nUMiero •
ra.'1, ialu iuana. _ pessoa? (qual destas ou
CL. IV, V, VI, VII, nIl, ma- d'aqueUas? )mutu kuxH. _
uana. - pedras, mutari ma- ar'ma? ula kuxi 1 (V. qual!) "
uana. - canoas, maulungu ma- QUE 1 0 QUE? (qUi' cousa? ) pron.~
uana. - espelhos, malumuenu inhi 1; kin bit ; kinhi ki 1. _
JIIuuana. - tezou,rlls, matujola escreve elle? muene usoneka.
mauana. - comWas, makuria 'nhil. _ e i.'1to! kinhi ekit. _
mauana. queres? kin hi ki uandala 1 ,
CL. IX, jiuana. - leot!s, jiboji Q UE, C011)., . k uma.
J·iuana. sene parlL in\roduzir uma orA(&O di,...",.
CL. X, tuuana, - casinhas, ~ i"di,·.rla. 1'(0 primciro caso traduz-se por
tu'nzo tuuaua. db. lid,,; no .egunt\o por 'ltu.

Qt:ATROCENTOS, AS, a dtJ.· num., V~s lIIe eSC1"evesles (dr'undQ)


hama jiuana ja. _ pessoas, que f.;OSSO pae mm"reu, eou
bOlS, etc., hama jiuana ja atu, nua-n~i-sonekena kuma: pai eta
jillgombe, etc. uafn (lilt., v6s me e!terevt!stes
QUE, p1"On. 1 elali?m.
4
dizendo: 1W.'1S0 pae mON"e1t) "
Quando e sujcito da !lr",;io, c rl'preaentado Eu te disse que pagm'ia se
pclos pref. pCBB. 8ub)cctl'os <om 08 nomell livesse dinheiru, nga-ku-ambe-
i1 .. <:I. I. " pcllls pref. L'Onr.. com 08 nomes
das outras d. lele kUllla ngojo-ku-futa, se nga-
}:.'It, que te amo, erne,· ngi-ku- kexile IIi kilari.
zola. A l)e..~soa que me ama, QUE, DE QUE, COl}} •• rikue.
(I lOulu, u-lIgi-zola. Os ami,qos Serve rara lormar a ('umparat;ao.
que nus ammo, 0 makamba, Esta cousa e 1J1ais bella que
ma-tu-zola. aqueUa, o kim'eki kiabeta 0 ku-
CJllando epara
aentado. complemento
os nomes daobipcth'o, e reprc-
cl. I., pelos prel.
uaba rikue kina (lilt. esta co usa
pt.'lll<. tmblcdi\'os collocados ant.cs do sujei- bate, excede a beUe~a que
to lin oracilO c para as outra.~ cl. pel08
pronome< ohjecthos infisos collocados an- aquella. V. '/'I; uis e f'xcerler),
tes do 8ujeito da or.....ao; 0 verbo, Be lOr Q (., .) b
lias tcreciras pcssoas. pcrlle 0 seu.pr"l. UEBRADlJRA, S., ,ternza In u-
IIllbjccti,·o. (V. 0,. ,omo pron. obio/dl\'os). mbi, IX.
A pf'Ssoa que ('1(, amo, 0 mutu, QUEBRADO, (holl1e1l1), mukua-mbu.
ullgizola. A raparigtl que nos m bi, I.
procllramos, 0 kahulu, kutuso- QIJERRANTO, s., kcbelulldu, IX
la, 0 el's/in/w que me trouxes- I (apo1'l.),
te, 0 kakil,lda, kunlJa-lIgi~bek~- \ QUEBRAH, v. a., -tolola; -tokola;
la. Us pCIJ?t.'.'1 t.!,~te ~1if'U O"lMU -bulu; -bukula; -burila; -burika;
ass~1t, 0 JlmblJl, Jukallge pa- -buirika; -U'kolola. - com os
IIge arne. , . , dentes, -bobola. Fazer -, (, c"~
QUE 1 pron., mhll; kmn 1. -toluesa; -tolokcsi\; -bukuisa.-
lDhi, prec. da cone. do Ken. perJendo 0 1 {. I k la
lDicial. indica .. qutJlid<I<k. por ou, pm"a, . r., -to 0 e ;
- pasoa? mutu uanhi' - (reqttenteme'llte, .-lolojolu; -bu-
QUE - 89- QUI

rijila. -se, v. r.j QUEBRADO, A, -tema; -latika. A agua esta


(eslar, ficar), v. n., -toloka; quenle ou agua quente, menha
-tokolokai -buirika; -buznmuka. matema. Comida quente, 01£
o pau quebrou-fie, 0 IllUXI ua- a comida esla quente, kuria
toloka. -fie conslanlenwnl.e, kuatema. 0 corpo estd quenle,
-tolojoka; -burijika. muknlu ualalika.
QUEDA, S., kibalu, III; kibua, III; QL'EREH, v. a., -andala; -mesp,na.
sala, IX; mutandala, II. - de , Elle quer dtt~gal' amnnlu"i,
brlt90S, mbanda,
h' IX. I'·
muene uan . d·,)1·a k u.- b'IXI'I'a rnungu.
,£\
~UEIJO, S., eJu, IX \aprw
~ I). . E
QUEUIAR, v. n., -oha; -toteka; -su- ; 'u ~uero comprfJ.?·-te quatro
rniku. Fazer -, (. C., -ohesa. .qallmh as, .~me ..n~~mesena k~-
-se, v. r., -ri-oha; -ri-toteka; mu-sumba JIsanJI J1uana. Noo
-ri-sumika. querer, ngua- ou ngne-.
QCEIXA , s., ndunda" IX' laua IX.
,
v.. ddecth'o, sO tem!, prescnte do indica-
tim, formado do radical DJPla· ou Dgue-
Fazel' - , -tanga ndund~; -nhe- seguido do~ pre!. pcss, sufflxo~.
rna; -nhemena. Eu niio quero, nguarni. Tu
QUEIXADA, S., nganzuanzua, IX. nov queres, ngue. EUe niio
QUEIXAR-SE, v. r., -nhema; -llhe- que". Ilgue. Nos nov queremos,
mena. nguetu. Vos niiv quereis, ngue-
QUEIXO, S., ngandelu, IX; hua, IIU. Elles ni'o qnerem, nguu.
IX. . . QUESTIONAR. v. a., -zoka.
QUEIXOSO, A, adj.,. mufundl, I (do QUIABO s. killgombo III.
v. -funda, plettear),. rnukua- " . '
rnaritatu, I. Q~~~HEN'~OS, AS, ll~J. nlun:, hama
QUEM, pron., u (pre(. pess.). Jl~anu J~', - P':S.~oas, ?,o/,.s, etc.,
Quem traz dadiva e nosso a- hama Jltanu Ja atu, JJ[)~ombe,
migo, ubeka ujitu kamba rietu. etc. 0 nosso soba tern ~mn':e~
Uata xiri, nzala ia-rnu-ria. tos e. quar.enla ~ trel; b?ts, 0
(prov.) tJ.utm espera, morre de ~,oba lenu lalu .. 1JJ huma ~lta~l1
(orne (lilt. quem poe a espe- Ja .ngombe .au Y!I~ornbe III ma-
ran9a, a lome 0 come). kUltlha-uana [)l Jltatu. .
QllEM (a), pron. relativo, (V.que). QUlNQl;ILflAHIA, S., sengenu, IX
QUEM 1 ]J't'on .. mukuanhi 1 nanhi 1 (do 1'. -sengela, (azer com-
Em concordancia com os nomes da d. I. pras).
sao pr(,cedidos da forma do gcn. QUIN1'A , .,.,
" mll"'eke '" , II .
Escravo de quem? rnubika ua QUINTAL, S., lumbu, VI. -peque-
nanhi au mukuanhi 1. Escravos no. kalnmbll" X.
de quem? abika a nanhi 0(1 QUI;>iTO, A, ad}. nwn., kutanu
mukuanhi 1. De quem sois fi- I (pree. tia cone. du gen.). A -
lhos? Enu nu ana a nunhi OU I anna, uta uu katanu.
mukuanhi1. Quem chama as i QUI:-lZE, adj. num.• kuinhi-ni-tanu
nossus filhos? Nanhi Utt rnukua-, ria au. kuillhi ria. : . ni -tanu.
nhi uixana an'etu 1.
1;,.
I' nOlDc~
A nnidade -taDU e prec. do pre!. kl para oa
da d. I. c dOd pref. conc. para 08 no-
Q UENTE, (.ser, estar, (OVar), v. q.,! mesd&ll outru cl. V.lipse,lr.z., qUGlOrse.

......
RA -90- RAT

- pessoas. kuinhi-ni-tanu ria 1 ma.longa ou kuinhi ria malonga:


atu ou kuinhi ria atu ni kitanu. ni matanu.
- pratos, kuinhi-ni-tanu ria QUITANDEIRA, S., mubari, 1.

R
RA, S., kingololo, III; risute, IV. soko, II. Ramosinho, katangu~
RABISCAR. v. n., -kuanga. X.
RABO, s.• mukila, II. RANCOR, s.• kikunda, III.
RACHA, S., musula, II. RANGER, v. n., -keka; -ngenga.
RACHADOR, A, adj., (de len It a), RANHO, s., kixinda ou kixind&
. muxangi, I. Muxangi uajijila 0 III.
mutabi, uxanga uinhi umoxi, RAPAR, v. a., -buta. - a barba,.
imbia iasekuka (prov.), 0 ra- -kolala. -se, v. r., -ri-buta.
chador de lenha que apoquen- RAPARIGA, S., kahatu, X; kilu-
ta u aguadeiro, deve rachar mba, III; kalumba, X.
uma sti nelta de lenlta para RAPAZ, S., kuiala, X; mbonga,
que a panella (erva. IX; munzangala, I; ritoko, IV;
RAcHAR. v. a .• (len It a), -xanga. muzelem bete, I. Rapazinho ~
RACHAR, v. n.; RACHADO. A, (estar, kambonga, X.
ficar). v. n., -basa ou -baza; RAPAZIADA, S., karianda, X; ki-
-basula. Fazer -, (. c.• -baze- nzangala, III.
sa ou -basesa. RAPHAEL, n. p., Rafaieli.
RACHITISMO, s., use, V. RAPIDEZ. s., risolo, IV; musolo~
RACHITICO, A, adj., mukua-use, I. II; makiri-kiri, IV (pi.).
Crean~a - , DIona-lise, I. RAPIDO. A. (ser, esta1'), v. q.,.
RAIO, s., nzaji, IX. -lenguluka .
RAI\'A, S., njinda, IX; marimba, RAPOSA, s., kamuriji, X; muke-
IV (pl. no Kuanza). nge, II.
RAIVOSO, A, adj., mukua-njinda, I . RAPTAR, v. a., -huka.
RAIZ, S., ndanji, IX. RASGAo; RASGADURA, s., kikalu,.
RALIIAR, v. a., -bazela; -kalukilu. III. - no {ato, kikukisa, III.
Biles esfavam ralltando com. RASGAR, v. a., -kukisa; -kalila;
os seus escravos, ene akexile -kalula; -tandula. - I'requeY/;-
mu bazela a abika a. temente. -tandujula. Tomar ~
RALHO, s., mukalu, II; mutendu, -, -kaulula. -se, v. r.; RAS-
II (do v. -tenda, {altar muitu). GADO, A, (estar, ficar), v. n.,
RALLAH, v. a., -seka; -oza. Fflzer -ri-tandula; -tanduka. 0 que
- , (. c., -{)zesa. costuma rasgar 0 (ato, mu-
RAMAGEM, S., mbondo-mbondo, kua-kikusa, I.
IX . RASTEJAR, v. a., -xena; -xenena.
.RAMo, S., tangu, IX; kisasa, III; RASTO, s.. muxindu, II; rinhanhu~
mutanhi, II; ndombo-ndombo, IV; mukuluja, II.
IX. - que se destribue nas RATO, S., ribengu, IV. Ratinho,.
igrejas no dia de Ramos, mu- karibengu, X. - de palmeira,
RAT - 91 - REF

xinjangele, IX. - de campo, REcoMMENDAR, v. a., -tendela;


ngelu, IX; puku, IX. -ambela; -lekela. - {requente-
RATOEIltA, s., kibetu, III. mente, -tendelela. - se, v. r.,
RAUL, n. p., Raulu. -ri·tenda. Ua-ri-tenda Nzambi,
RAYMUNDO, n. p., Rimundu. ua-mu-iva (p"OV.), quem se re-
RAZAO, (ter) v. n., -lunga. Dar commenda a Deus, elleo oitt'e).
- , -lungisa. Tens -, ualungu RECONCILIAR, v. a., -lulula. -se.
ou ualungu e. v. r.; RECONCILIADO, A, (estm',
REABRIR, t:. a., -popolola. ficar), v. n., -ri-lulula; -luluka.
REBECA, .~., kakoxa 011, kakoxi, X. REcoNHEcER, v. a., -ijia.
RECALCAR, v. a., -sela. RECONTAR, v. a., -tangulula.
REALMENTE, adv., kiria-kiria. RECORDAR, v. a., -tenda, - a Ole
REATAR, (rela(oes), v. a., -YUtu- para, f. r., -tendela; -tendelela.
kila ((.1'., de·vutuka, vollar). -se, v. r., -ri-tenda.
REBANHO, s., kibanga, III. REcoRTAR, v. a., -kokotola.
RERELLAR-SE, v. r., -kituka; -kitu- RECOSER, v. a.,(a com ida), -sesela.
luk:l; -xinuka. - contra, (. r., RECOSIDO, A, (estar, ficar), v. n.,
-kitukila. - {requentemente, -botomoka. A carne ficou -, ~
-xinunuka. xitu iabotomoka.
REBOCAR, v. a., -xiulula. REcosTAR, v. a., -betuila; -zemana.
REBOLAR, '1-'. n., -kundumuna. Recostei a caber;a no travessei-
REBOLO,." , rizuika, IV (do v. -zui- "0, ngabetuile 0 mutue bu petu.
ka, amolar). -se, v. r.; RECOSTADO, A, (es-
RECEBER, v. a., -tambula; -tambu- tar, ficar), v. n., -zeudala;
lula, Eu recebi tres presentes, -zendalala; -zemanana.
erne ngatambuile maujitu mata- RECUAR, v. n., -enda ku rima ou
tu. - frequenternente, -tambu- -enda kirima (litt. andm' para
jula. - mn deposito, ~bakela, traz).
(f r., de -balm, guardar). - de REcuo, S., kirima-rima, III.
passagem, n'uma ponte, n't~m RECUSA, s., rixinga, IV.
barco, -bitula. - uma pessoa RECUSAR, v. a., -ritunaj -imina.
ausente, -uouela (recebe-se a REDE, S., uanda, V. - de pesca.
pessoa exclamando: u6! u6!); hoka, IX.
-tumbirila. REDEMOINHO, s., rifuta, IV (do V.
RECEAR, v. a., -kala ni risunga -futa, enrolar). Fazer -, -nhi-
(litt. ficor 011, estar com receio). ngina; -nhinginina.
RECEIO, S., risunga, IV; uoma, V; REDONDO, A, adj., lolondo(aport.),·
hele, IX; kikele, III; tunga, IX. mbumbulukutu (pree. da cone.
Ter - , -kala ni tunga. do gen.).
RECEIOSO, .1, adj., mukuarisu- REDONDO, A, (ser, estar, ficar).
nga, I. v. q., -bumbama; -bumbamana.
RECIPROCA~ENTE, adv., mukua. Tomar -, f. r., -bumbamesa.
RECOLHER, v. a., -olola.
RECOMMENDAl;:lo, 5., mutendelu, II;
mutelendelu, II; ngolokela, IX.
IREDUZIR (d ullima miseria), v.
a., -sengulula.
REFAZER, v. a., -bangulula.
IS
REF - 92- RES

REFLECTIH, v. a., -banzela (f. r. HEMo, s., (em forma de pa), mbe-
I

de -banza, }Jt!nsl1r); -xinganeka., . ngn, IX.


:RE~'RESC:\R-SE, v. r., -ri-hoholola. RE~IO:.J{;E, s., hengele, IX; sutete,
REFLEX-AO, s .. kixinganeku, III. IX; sUlaka. IX.
REnExo, S., lllukengeji, II HE~ll':<iE[{ACA:o, s.. (aquem traz
REGAQo, s., nzemba, IX; hata, UII/ }J,'/'sl'nf.e), nkunji, V.
IX; homba, IX. RE~DnIE~To, S., lubaku, VI (do v.
REIYA. V. It., -tekela ((. "0 d(. -bakula, pa.qar).
-lcka, lin1/' ugllu do ,'io); -teke- REO, RE, SO. mukua-kituxi, I; uele,
lela. I I (do v. -ela, sa condemna-
}{,EGATEADOR, A, adJ., muklla-ka-! ~o~.. .
xinji, I. I REQlEllRAR, v. a., (0 corpo), -lela.
. o. X I - os oUtoS, -lela 0 mesu.
R Er~.\:EIO, S., ..k·.~lxmJI,. I REPARAR, 'I.'. a., -tungula; -tungulu-
HEbArO, s., rIJIa, IY· ! la; -ongola.
l{EGEITAR, v. a., -l'llUn~; -yu~llla.• REPARO, S., kito, III; to, IX. Fa-
R~Go, S., mll~~JI~ga, II, mllkulu-: zer _, -tn. to.
Ja, II; muxlrtn, II. ~ REPAHTIR, v. a., -nana. - por
REGRESSAR, v. n., -bongoloka. , 1/luitos, -unnuna. - mnitas ve-
RElyULO; REI, s., soba, IX. (entre, zes, ·uanununa. Fazel' - f. C.,
os rios Kuanza e Zenza); ndem-, -llauesa. -se. v. r., -ri-uana.
bu. IX (ao norte de Zen~a); ka- REPASSAR, Do n, (lornar a pas-
lung-a, X. (I'ntl'e os jlllgas).. SlU'} -bitulllia.
Qualidade de - , usoba. V. REPE:<iTli'iAMENTE; DE REPENTE,
REL.\~IPAGO, SO, kntcilljuka, VIII; adr., kumbulu. Parlir -, -enda
kalubellhi, X. Vejo I'elalilpa-. klllllbuin .
.qos, ngimona kutelujuka. i REPESAR, v. ao, -zongolola.
HELA~IPEJA, v. n., -telujuka on REPETlc;AO, S., hoka, IX.
-telujiuka; -telujula. 'I{EPETIR, v. a., -bangulula.
RELVA, S., kaueue, X. ! REPLICAR, V. (z., -kullirila.
REMAR, n. n., -vuria. REPOl:SAH, t:. n., -nhoka. Faze1·
REMEDL\R, v. a., -zongolola. ! -, j'. C., -nhokesa.
I{E~IEDlO, S., milongo, II (pt); REPREHE:<iSAO, s., mubazu, II.
ndembu, IX. - cOIn que 0 cu.-· REPREIIE:-IOlm, v. a., -bazela; -ka-
"andeiro asperge 0 doentf! no leka; -kirika. Fazel' - , f. c.~
meia do exorcism-o, rikoso, IV. I -bazelesa .
RE~IELA, S., kipota, III. Crear - ~ REPRIMENDA, S., rizaba, IV.
nos othos, -tota. i l{EPRODUZIR-SE, v. r., -ri-vala (t-
REMENDAR, v. a., -ta kibanji, (litt.1 l'efl. de -vala, parir).
pOl' ,'emendo). I REPUDIAR, v. a., -senga; -kaesa.
REMENDO, S., kibanji, III. Fazel' - , /: ':., -sengesa. -
REMETTER, v. a., -tumisa. pOl', f'. r., -sengela.
REMEXER, v. a., -fungula; -fungu- REPUGNANCIA. s., risanga, IV.
lula. BUes remt'xel'am a cerve- RESACA, s., kisube OU kisubia.
ja, ene afungulula 0 ualua. I III.
RES - 03 RIJ

RESERVAR, v. a., -lungila; -lundila RETALHO, s., kitetele, III. - pe-


(f. r., de -lunda, gum'dar). queno, katetele, X.
RESGUARDAR, v. a., (do (riu) -vi- HETAHDATAHIO, A, adj.. mulembi-
ngina; -vinginillu; -vinguna. - ki, I (do v. -Iembika, viaj(l1" de
se, v. r., -ri-vingina. tarde).
RESGATAR, v. a., -kula. -se, V.! RETlRAH, v. a., -summa.
r., -ri-kula. ! HETOCAR, t'. a., -bitulula.

RESIDE:-iCIA, s., (de uma auct01'i-' I{ETORCER, v. a., -nhollgollon:1. -


dade) ritelelu, IV. : se, v. r., -ri-nhougollona .
RESIDuO, S., (de j'e1'rO) rikulondo, RETHOCEDEH, v. n., -vutukisa.
I

IV. Il{EU~IH, v. a., -bongola; -bongo-


RESINA, s., usua, V; ukokoto, V. I lola.
RESMUNGAR, fl. n., -ngonga; -ku-' l{EVELA(,'XO, s., mutangelu, II;
mUlla. - lrequentemente, -ku- ritangelu, IV,
mujuna. REVELAR, 1'. a., -tangela.
RESOAR, v. n., -luma. HE\'~;:'\DER. 1..'. a., -veLula; -vetlllll-
RESULtif;AO, s., hunji, IX. b .
RESOLVER,V. a., -lllugisa. I Hl'~VERDECER, v. '1'1., -~ablllllka.
RESONAR, v. n., -hona. Bstas arvores jri l·n't'I·t!('ce-
RESPEITAR. 1). a., -tumaka: -ko- i ,'({m, 0 rnixi ina iasabullika kill..
lldeka; -xila. Respeita(' as 1111;('s, 'HEVEZAR-SE, v. r., -ri-billgarna;
°
tumakenu jim3ma. Respeitae. -ri-bingajana.
as avus, xilcnu 0 jikuku. -se, ' l{I·;nsTAR,v. a., -ongola.
v. r., -ri-koudeka. I HEVOLTAR-SE, V. "., -bilukila; -ki-
RESPEITO, s., ujitu, V. I Inka; -kitllkila.
RESPInAGAO, s., muenhn, II; riui- HEVULVEH-SE, V. 1'., -ri-mbotela;
rna, IV. i -ri-mblljuka.
RESPIRAR, v. n., -buima; -haha;: l{EZA, s., mllsambu, II.
-hema. 0 homem,'cspirou (;Om I }{EZAR, v. a., -samba. - a, f·
fo1'(:a, 0 mutu uabllimine ni I r., -sam bela .
nguzu. I RUCHO. s., mlliji, II; kangiji, X.

HESPLANDECER, V. 11., -tajirna. ,1{IlH:-iCElRA, s .. rikenhe, IV; ndu-


RESPONDER, v. a., -tamblljila; -ku- I ndu, IX; mbonga-mbonga, IX
mbula; -kurnbulula. - com 0.- (no Kuanza).
trevimento, -kumbulula. ni nganji. HIHOMBAR, v. n., -luma.
- a uma chamada, -itaia. I{IBOMHO, S., mutelendende, II.
RESTEA, S., mukokolo, II. - de RICARDO, n. p., }{ikarudu.
athos, mukokolo ua jaiu. : RICI;\O, s .. mono, IX. Oteo de-,
RESTAR, v. n., -xala. : IlJaji'a mono.
RESTITUIR, v. a., -vutuila. I RICO, A, adj., mukua-kitari, I;
RESSUSCITAR v. n., -fukununa; I mvama, IX. Vds sois ricos, enu
-kufulluka. n u akua-kitari.
RETAGUARDA, S., rima, IV. RIJAMENTE, adv., nge.
RETALHAR, v. a., -batula; -batuju- RIJO, A, (ser, estar, ficar), v.
la . q., -kola; -kolokota. 0 ossa ri- e
RIL - 94- RUF

jo, 0 ki!uba. kiakolo. T01-nar: ndolokesa; -nhungisa. - fre-


-, f'. c., -kolesa; -kolok'Jtesa. quentemenle, -nhungujnka.
RILHAR. v. fl., -mumunha. RODEIO, s., IIzen, IX.
RHINOCERO:-iTE, s.. kaluimba, X. I RODOLPHO, n. p., H.odolofu.
RIM, s., mona-sonhi, I (litt. fitho: ROER, v. a., -OOOOla; -bobota; -ja-
de IJergonlta). . nguta; -kesa; -kunha. - um
H.INS, S., (regiiio renal), miongo. I osso, ·kunha kifuba. Fa.er-, f.
Tei" dol' no.~ -. -kala ni miongo. . C., -kunhisa. - frequentemen-
RIO, s., ngiji, IX. - pequeno,: te, -kesula.
kangiji, X. : ROGAR, t:'. a., -rionda. Eu roga-
RIPA. s., mbalu. IX. rei a Deus que perdoe os meus
RIQt·EZ.\, S., umvama, V (do r. ~ peccados, eme ngoudorionda
-m ou -vua, pos,<;uir). Nzambi ni aloloke 0 ituxi iami.
Rm, RIR-SE, v. n., ~Iela; -ri~lela. ROLA, S., riembe, IV (pl. marie-
Meu filho mai... novo estd rindo, moo (L); memOO (8)); fukumba,
mona-ndell~e uami uolokuelela. IX; mukuri, II.
RISADA, S., rihaha, IV. ROLAR, v. a., -kundumuna.
RISONHO. A, adj., rilele. IV; mue- ROLAR, v. n., -kundumuka. An-
mua, I. dar a - -kundujnla.
RISCAR, r. n., -xinda; -jimuna. - ROLIJAR, v. a., -zuikika.
frequentemente, -jimunllna. RoLO, s.. rikelengende, IV. - de
Fazel' - , f. c.. -xindisa. - : tabaeo, rikellde, IV.
para. f. r., -xilldila. . RmlAo, n. p., Luma.
RISCO, s., muxinda, II; mukasu.' RO~PER, r. a., -zutnna; -kukisa.
II; muxallgu, II. - {reqnentemente, -zutununa.
RIVAL, adj., ['alama, IX. - II/Il- -.<:1', I.'. 1'., -ri·zutuna. - urn
liter, mukajina, I. I bolha, bfJrbulha, -lufula.
RIVALIDADE, s., upalama, V. Jfal, RO:,\C.\R, r. n., -hona.
que re.mlta da -, palilll, IX. ROQGE, n. p., Roki ou Loki.
- entre ama:.:;as do IItl'smo' ROSCA, S., muxikote, II.
homem, ukajina, V. I ROS:'lAR, v. n., -ngong-a.
ROBERTO, 11. p., RuOOrutll. I ROTO, A, (estar, ficar), v. n.,
ROBVSTECER, V. n., -ximbakata.! -kuka; -zuluka; -tanduka. 0 faw
ROBUSTEZ, s., undandalakala, \". i estd - , kizuatu kiakuka.
ROBUSTO. A, (pessou) , killdanda-: ROUBAR, v. n., -nhalla; -kesa; -la-
lakata, Ill. : bula; -labnlula. 0 esc-ravo rou-
RocA, S., kifuku, III: kihololo, Ill.! bou IW' leil.ao, 0 m'bika uanha-
ROl;AR, (tocar de leve) v. a., -10- ; na kungulu. Fa~er - , f. C.,
kosa; -tolokanha; -OOrikinha. - ! nhanesa.
se, v. r., ri-huha; -ri-kungllla; , ROURO, .<:., uii, Y.
-ri-kuoglllula. . HOliPA, .If., kizuatu, III.
RODA, s., mukondoloke, II. : Rc7.A, n. p., Loza.
RODEAH, v. a., -kondoloka: -ko-. Rt:A, s , njila, IX (caminho); DZU-
ndojoka; -jinga; -nhunga; -nhu-. ng-d, I X. Sa - , mu nzunga.
ngunuka. F(j~er - f. c.. -k/)- I{UFIN~, n. p., Lufina.
RUG 95 - SAN
RUGIR, t'. n .• -zuma; -zumina. v. n., -lumina; -nu-
RUINA, S., kibela, III. I RUM?fiEJAR,
mma.

s
SABEDORIA, s., kuijia, VIII; uama, SAHIR, v. n., -tunda; -lukuka. -
V. fura, -lukuka bu kanga. Fazer
SABER, V. a., -ijia. 8ei. OU sei islo, -, f. C., -tundisa. - ds escon-
nga-ki-ijia. Niio sei, nga-ki-'jia- didas -om boloka; -xuxuluka.
mi (L); ki nga-ki-'jia (8); ma- SAIA, s., rinalla, IV.
nhi. SAL, s., mllng-ua. II. Um pouco
V. defectivo so usado na J. )X'ssoado sing. de -, kamun~m, X. Comer
do prCl;cnt~ do indir:atil·o. _ , (ser bajJtisado), -ria mu-
SABIO, A, adj., uejia, I; nganga, ngua.
IX. SALGADO, A, (ser, eslar, jicar),
SABOR. s., rifula , IV; kifula, III; v. q., -lula. A comida estd-,
kioho, ITT. Ter mau - '/1(1 0 kuria kualulu. Tomar - , f.
kanu.
lJolJca. -SlIS:! IllU . . C., -
I unsa.
.
SABOHEAR, v. a., -Iva 0 klOho. •
S'LGAR ,'"F. 2" a ., -lurisu', -sarikila',
a"'l.-"

SABOROSO, A, (ser, es.tar, Iu:,ar). -La mungua (litt. por saL).


v. q.,. -Cula. A. comidlf, ('sta -, : ~ALINA, s., nganga ia mungua, IX
o kuna kuafulu.. . (Lagoa dp. saL).
SABGGO, s., (do mztho) klpUpU, SALIVA, s., male, IV (pL.).
III. . SAI.TAR , v. n., -tumbuka; -ximbu-
SACCO, s., _hutu,. ~X; klb~tu, lIT; ka; -tuka. _ fl.pquentemente,
nzeke, IX. - letto df' ~oLhas d.e \ -tumhnillka. _ de ramo em ra-
arv01·r.s para ?VndUZlr a fflrt- ?'1f), -s;lIJ1ba; -Ilzanza.
nha de l1w_ndwca, mukala, II .. SALTEADOR. adj., kiCumbe. III;
- de carroo, '"!1bengela, IX. -I kingumba, III; kinguIungumba,
dpcouro dos kl..;.~amas. rnlltala-r III.
ndandu, II. SALTO ••~., kiximbnka, III.
S.1CIAR-SE, v. n., SA?IADO. ,~. (e;~- SALI.\DOR, ?t. p., :;,.1<1; Saloa.
tm', /lcar), v. n., -Ikula. :)aC1CI- S.\L ',".m, t,. fl., -bandula; -bandulu-
me, liIas noo me embriay//'ei. h:· }mlula. - It vida, -bulula
ngekuta, maji ki ngakoriuarlli () Illw>nhu. -st!, v. r., -ri-ba-
(L), ki ngakoriua (8). Faze1' IIdula.
-, f. e., -iklltisa. S.\I.VE! intf'i':j., tana-ku! tanenu-
SACUDIH, v. a., -kukurnuna. -SI',ku!
v. 1'., -ri-kukulllunB. NZ<1mha S.i.:StWF., s., rnanhinga. IV (pL.);
ki i-ri-kukumuna, IIlIl ngflllg t ) I kinhinga, III (pouco w;ado);
mu-abu 0 iang'll (p1'Ov.), li lIIW -, rnahaxi, IV (pl. na Kissama).
do 0 eLephante se .~ncode, no, 0 Leao bebeu 0 sangue, 0 hoji
mundo acabou 0 capim. 'ianuine 0 manhillga.
SAGAZ, (s~) t). q., -rimuka. : ~\XGUESUGA. s., rizaiu , IX.
SABIDA, S., ritundilu, IV. SANTO, A, sandu (aport.).
I
SAP - 96- SEI

SAPO, S., rizundu.' ~V; risote IV'ISER.\S:'L':~A, n. p., M?a~iana.


r
,

- pequeno, kaflzundll, X. - SEBASIIA .• n. p., Mbaxl.


grande, kirizundu. III. I SECCAR, r. a., -bunga; -sllangaIa_
SAQUE, s., kibundu, III. ; SECC.\R, t). n.; SECCO, A, (estar.
SAQUEAR, v. a., -bua; -bunda. Fa-I ficor). v. n., -kukllta; -bllingina;
zer -, f. C., -bunuisa. -buillg-illina. A l'oupa estd secca,
I

SARACOTEAR-SE, v. r., -bungula;' kizllulu ldakukuta. Qlleres pPi-


-bungulula; -menga; ·mengana; x(' fl'PSCO ou ,~ecco I Uandala.
-bullgulula mbunda (saracotear mhiji ia lelu (de hoje) anga ia-
o trazeiro); -kina mbunda (dan- knkllta ( Folha secca, rifu ria-
rar 0 trazeirv). kukuta. Riacho secco, ngiji ia-
SARAMI'O, S., kifusefuse, III. kllkuta.
SARAPINTAR, t'. a., -sona. -se, v. SECCURA, s., kuknkuLa, VIII.
r., -ri-sona. SEClJ~DI;,\AS, s., kibu, III; mbulu-
SARJAR, v. a., -serna. suba, IX.
SARNA, S., hana, IX. SEDE, s .. rinhota, IV; ribuila, IV;
SARRO, .~., (do cacMmbo); uiji, V; kikauk:1ll, Ill. Ter -, -kala ni
kiohela, III. I rillhota.
SAUDAGAO, s., kimenekenll, III. SEDCZIDO, A, (estar, {icar), v. n .•
SAUDADE, s., henda, IX. Ter - , I -tekllka.
-tenda. i SEIH'ZIH, 1). a., -tekula. A.ndar a
SAUDAR, v: a., -menekena. -se, I -, -teklllllia. .
v. r., -fI-me~l~kena. ISEci,l:m. r .. ,a., -kalel~; -~~la;. -b~-
SAVELHA, s., nbaku. k ...,\. - S I , V. r., -rl-kela, -rl-kal'
SAZONAR v. n., -fundika. ela. -ri-batesa.
SCIE:'/CIA, s., kuijia, VIII. SEGREDAR, v. a., -feta, - a, f. r.~
SE, ,;onj., se (aport.). Etles lou- -fe/ela.
varao 0 vosso parante, se dle SEGC:,/DU, A, adj. num., kaiari
{izer essa cousa, ene akaxima- (pl·ee. da cone. do gen.). 0
na ndandu ienu, se uballga 0 segundo carneiro e tel', 0 mbu-
kim·okio. Se en desse de comer ri ia kaiari ie.
aos vossos bois, eUes hariam de SEGUHAR, v. a., -kuata; -kuatena;
engordar, s'eme ngarisile 0 ji- -kondamesa. F'aur - , f. c.,
ngombe jenu, jojoneta. -kuales:l. -se, v. r., -ri-kuata;
SE, pron. pess. 'refle;ro, ri (infi..rn). -ri-kuate1l3.
EUes a"lam-se, ene a-ri·zola. SEGUW, A, (ser, estar, ficar), v.
Os cnes morderam-se, 0 jimbua g., -kolldama. Logar -, kiriri
ja-ri-lumatene . kiaklllldama. Tomar -, f. c.•
Para melhor expressar a rcciprocidade po- I -kOlldamesa .
de a<;re~centar-se ao verba 0 termo mu- , h b
ril,entresi,entreelles. ;SElll, .'i., tulu, IX; om a, IX.
As pessoas boas insultam-se? SEIS, adj. num., samanu.
o atu_ ambote a-ri-xinga murh11 ' aIeIllIJ",la So on prpc. dos prel. cone. Para a ~L. I
1

lorma ha duas outrasespecllle8.


Os caes ago::raram:se. com os i CL. I., samanu ou kisamanu.
dentes, 0 Jlmbua Ja-rl-kuatele IPosposlo ao nome.
muria ni maju. kisamanu kia . . .
SEI - 97- SEN

Anteposto ;10 nome. Neste caso 0 numeral SE~IPRE, adv., jinga (suffLrado ao
tllncciona cornu lim nomc da CL. Ill" con-
corda COlli 0 sulJstantho por Dlcio da forma ce,'ho). Vern semli1'e, todos OS
do l!'enitim. dias, uiza-jinga lzua ioso. Dd-
Seis pessoas. atu samanu Oil ki- nos sempre bons consellws, tu-
samallU; kisamanu kia alu. : bane-jillga milongi iambote. Pa-
CL. II. IlL, samanu au isama-I ?'a sempre, xaka.
\Ill. - )lilas, mixi isamanu. - I SE:'1AO, con).. hanu; sumba.
pelles. iba samanu. 'SE:"lHOH, A, s., ngana, IX; nga e
OL. IV, V, VI, VII, VIII,; na (flora'. de ngana em Amba;
samanu ou masamUllU. - ca-: ka); nmari, I; muene, I; mani-
noas, maulungu masamallU. - : muata, I (na Lunda e Kllango),
logos, matubia samilnu. - co-; fumu, IX; nganhala, IX (abrev.
midas, makuriu samanu ou ma- I de nganu ia riiala, (senltOr rna-
samanu. I ello). - ou Rei de Portugal,
OL. IX. sa manu ou jisamanu. i muene Putu. - ou rei do Con-
- {acas, jipoko samUllU ou ji- i lID, muene Kongo. - da terra
samanu. I (pott1ntado), muenexi, I (abr'ev.
01.. X. samanu au lusamann.· de muene ua ixi). SenllOra ca-
- mtillhos, tumabcilgll tu
manu.
8a-: sada, ngamuhatu, IX (abr'ev,
, de nganu ia muhatu, (senlwra
SEISCENTOS, AS, adj. 'IllIIn., ha- m.lllher). Senhor'a velha, ma-
ma jisamanu ja. - pes50as, ma-ngana, IX. Se11,hora bran-
bois, etc., hamajisamanuja atu, ca. mllhatu a mundele, I. Nosso
jingornbe, etc. Senlwl' (Deu,5), N'gana Nzambi.
SEIXO, s., ndllndlllu, IX; mbnele- Senhorzinho, kangana, X.
kese, IX. QUlllidllde de senllOr', ung'J.na
:SELVA, S., mllkau, II. V.
SELVAGE~I, S., mukua-muxilu, I SE:."lSUAL, adj., ndumbuxi, IX (do
(habitante cia flol'esta). I v. -lumbula, copulm').
SE~I, pre-p., kene; se ("port.). SENTAR-SE, v. r.,. SENTADO, A, (es-
Sem crimI!, se kitllXi. HUe win tar, ficar) v. n., -xikama. -
enlra sem se !tu'm', mnenc ka- . constantemente, -xikama-jinga.
bokole se kn-ri-sllkula. 8,'m. me- SE;<lTIUO! kuata killlnji! (torna cau-
da, kelle uoma. Sem !JI'iLJ, kene I tdla).
ndunge. I SE:'1TINA, S., kibullgU, I~I:
SEMEAR, v. a., -kulla. Tell, escr'a- SE;'olTIlIiELLA. S., mulangm, I; mu-
vu semp-ou milho. mnh:ka l·~ langirili, I (do v. -langirila,
uakllnille masa. Fa;;er' - j : c., l'igillr).
-kunisa. • SENTIR, v. a., (dor) -kata. -
SEMELHANTE, (ser. estllJ'.) , I'. 11 .. I arJ'l!pius, -nzanzala.
-ri-fangana; -ri-tenellu; -l'j-ln-; SEPARAnA~IENTE, adv., ngenga,
nga. . Em sp.}Jarado, mu ngenga.
SEMEN, s., uanza, V. I SEPARADO, A, (es/ar, ficar), v, 11,.-

SEMENTE, s., mbutu, IX; mbulldu,: -muangujuka; -rikexila.


IX. : SEPARAR, v. a., -bandulula; -mua..
SEP - 98- SEU
ngunaj -ximbulaj -nanaj -bungu-I SETIMO, A, adj. num.., kasambua-
la. Sep_ara as teus parenles I ri (In-ec. da cone. do gen.). _
que estao a bater-se, bandulu- {ago, tubia tua. kasambuari.
Ia ~ jindandu je, jolo-ku-ri-beta. SETTA, s., musongo, II.
- j..constantem~nte, -muangu- SEU, SUA, (d'elle, d'ella), pron.
nunaj -muanguJuna. Fazer -, e adj. poss. --e
f. C., -uanesa. Pree. dos pref. cone. das CL. dos nomes dos
SEPULTAR, v. a., -funda. Fazer objectos poaallidos.
-, f. C., -fundisa. CL. 1. sing., Uej pl., e (eontr.
SEPULTuRA, S., mbila, IX; kina, III. de ae). Elt tenho a selt escra-
SERAPHINA, n. p., Fina; Sala au va, erne ngala ni mubika ue ou
Sara. e.
SEREl'lO " s. mbundu . •
IX. Hesta CL. pode suprimlr-se. 0 I?ref. cone. d~
Itng. entre os nomt;8. que mdicam um pa-
SERPENTE, s., kmhoka, III. rente ou pessoa famIliar e 0 possllidor.
SERRAR, v. a., -sesa; -kela. Dd de comer aos seus Ii'hos,
SERTA, s., kamenga, X. bana kuria an'e.
SERTANEJO, S., mukua-matumbu, CL. II. sing., Uej pl., ie. Eu
I; mukua-tunda, I. tenho a sua corda e as seus
SERTAO, S., tunda, IX; matumbu, paus, erne ngala ni mukolo ue
IV (pl.). ni mixi ie.
SERVIR, v. a., -tena; -xibirila (a- CL. III. sing., kiejpl., ie. 0 seu
port.). Outras mulheres niio dinheiro, 0 kitari kie, As suatt
servem, ahatu aengi katena. pernas, 0 inama ie.
SERVO, A, s., mukua-mbele, I. CL. IV, V, VI, VII e VIII,
SESSENTA, adJ. num., makuinha- sing., (respectivamente) , rie,
samanu rna au a. (V. vinte e ue, Iu~. tue, kuej pl., me (para
numerosseguintes). -pessoas, todas; contr. de mae). 0 seu
bois, etc., makuinha-samanu prato, rilonga rie. A.s matt
rna ou a atu, jingombe, etc. armas, mauta me. 0 seu quin-
SETE, ad;". num., sambuari. tal, lumbu lue. ~1s suas tezou-
POBPOSto ao no~e sem concordancia, ou
anteposto e 6ejl'Uldo da forma do gen. ria.
ras'matujola
. ,..
me. A sua comi-
Neste caso 0 numeral funcciona como um da, kuna kue.
:~U;fn:~ CL. IV e 0 substalltivo pode lIcar CL. IX. sing., ie; pl., je (contr.
- pessoas, atu sambuari au 8a- de jie). Os seus parentes, jinda-
mbuari ria atu. - bois, jingo- ndu je.
mbe sambuari au sambuari ria CL. X. sing., ke (contr. de
jingombe ou ngombe. kae); pl., tue. A sua casinha ..
SETECENTOS, AS, adj. num., hama- ka'nzo ke. As suas casinhas ..
sarpbuari ria. - pessoas, bois, tu'nzo toe.
etc., hama-sambuari ria atu, SEU, SUA (d'elles, d'ellas), adj. e
jingombe, etc., pron. pass., -a (pree. dosprel.
SETEl'lTA, adj. num., makuinha- cone.).
sambuari ma ou a. - pessoas, CL. I. sin.g., ua.; pl., a (contr.
bois, etc., makuinha-sambuari de sa). Seu escravo, mubika
ma au a atu, jingombe, etc. ua au a..
SEX - 99 SOB

Kesta CL. pode slIprimir.se 0 pref. conl". uexana ndenge iami! Pai etu 1
do ~inl!'. l"om os nomes que indicam urn
parente 011 pessoa familiar. xi, muene.
,""eus escravos, abika a. SIMA-O, n. p., Xirna.
CL. II. sing., ml; pt., iii. Sen SIMEAO, n. p., Ximi:i
pau, muxi mi.. Seas paus, mixi I SIMPLICIDADE, s., ukukutu, V.
ia. I SINA, s., xina, IX (a/Jo)'t.).

CL. III. sin,q., khlj pt., ifi. Seu I SINETA, S., kangunga, X.
asto , kinda kia. Seus cestos, : SINO, S., ngunga, IX.
inda itt. I SITIO, .'I., kiriri, III. - para con-
CL. IV, V, VI, VII e VIII, versa,. risungilu, IV.
sing., (respectit1amente), riel. SITVA<;AO, s., ukexi, V; ukexilu, Vj
ua, lu,l, tua, kua; pt., rna (para ukalelu, V (do v. -kala, estar).
todas, contr., de maa). Sua S6, adv., ngoj ngoho. Estar - ,
p,'l!?'a, ritari rill. Suas armas, -kala ngo'
mauta rna. Sen quintal, lumbu S()j SOSINHO, A, adj., k'ubeka (,ia
lua. Suas tezouras, matujola sntidiio).
rna. Slta com ida. kuria kua. Segnido dos adj. poSB.
CL. IX. sing., iiij pl., ja (contr. Eu, tu. eUe, etc., .WI, ellle, eie.
de jia). Seu parente, ndandu llJuene, etc., k'ubeka uami, ue,
iiL ue, etc., (na mill/w. na tua, na
CL. X. sin.q., ka (conlr. de sua solidiio). V(IS .~(;s n(1o podeis
ka,l)j pt., tua. Suas casinhas, fazer nada. eun k'lIbeka nenu
tu'nzo tua. (ki) nutetenu (L), ki IIl1tena (S)
SEXTO, A, ad;'. num., kasamanll \ kubanga kima..
(jwec. da cone. do yen). - es- SOBEJAR, v: n .. -Snblllaj -sublljula.
pdho, lumuenu lua kasamallu. 'SOBEJO . .'I., risubll. IV (usa-se
SEZAO, S., ribuabua, IV. [mals 0 pl. maSubll).
SI1'WELEZA, .'I., lIkukutu, V' I SORERANO, A, s.. mllenexi. I
SIGl"AL, .'I., kiximbuete ou kiji-I (abrf'v. de muenc nil ixi, senhor
mbuete, III. da l(>rra, f('(floll/enfo dado ails
SILENCIO, S., mukuluma, II; mllkll-! polental/us ria Jiuga).
mbu, IIj rikuluma ou dkulumba, . SORERBA. s., nganji, IX; ukllmbn,
IV. I Vj rijillu IV; me811utu (coni,'.
SII,E~CIO! pi! de rne8U rna aln, (olhos das pf'S-
SILENCrosA~IENTE, adv., zai. soas).
SILE;,</CrosO. A, (ser, eslar, licaJ'), SOBERBO, A, adj .. mukllu-ngallji,
'0. q., -klllamaj -kulamaua. I Ij rnllkna-uklllllbll, Ij mllkllil-me-
SILYADO, s., mulende, II. suatu, I.
SUI. adt,., euej xi; xim (apol'l.). SOBRADO, .'I., sabalnln. IX (((po/'t.).
Sim, sen/tor, xi, ngana. Tua SOBHANCEHL\, s., kizala, III.
miieveio a.qora meslllo? 8im. I SOBHANCELHA, s .. rnukasu, II; 811-
t1eio, mam'enu ueza kindalal[ birise, IX (a)lort.).
eue, neza. Quem chamon meu SORRAH, v. n., -snbukaj -subujuka.
irnuio mois novo? Foi meu. SaBRE, prep., bu. U cJ'eado P(jz os
pair Sim, senhor. Mukuanhi' pratos sub)'t' a esleira, 0 mubika
II;
SOB - 100- SOH.

uatele omalonga bu ngandu. So-I SOLDADO, s., solalu, IX (aport.).


hrc I/Iim; sobre mis, etc,obua-I - da gUl~rra preta, pakasa,
mi, obnelu, etc. I IX.
.sOBRECAUREGADO, .\, (estar, tiCal'), . SOLHO, .'10 •• sabalalu, IX (do port.
v. n., -knkumba. I sobrado).
SOBRENADAR, r. n., -tumbuluka; I SOLIDAO, S., ubeka, V.
-laluka; -lalama. SOLTAR, v. a., -jilula; -jituna; -a-
SOBREPOR, v. n., -kambeka. ! mbula. - freqllentemcnte, -ji-
.S08REPOSTO, A. (estar, ficar), v.: tnjuna. -se. v. r., -ri-jituIa;
n., -kambama; -kambamana ~ -ri-jitnna; -ri-ambula.
-tulamana. Fazer -, f. c. -kam- SOLTEIRO, A, adj.. rikuri, IV. 0
bamesa. II vosso escravo ,; - l 0 mubika
SoBRESAIR, v. n., -tnnda. Esta uenu rikuri?
coltsa sobresae dquella em bel- SOLTEIHONA, S., ribale, IV.
leza, 0 kim'eki Ilatnndu kina' SOLUGAR, v. n., -xuknjuka ou-xiu-
mu kuuaba. , kujnka.
SOBRESALTADO, A, (estar, ficar), ~ SOLLGO, s., kixukuxuku ou kixi-
v. n., -vuzuka. I kuxiku, III (or/oli/at.) ..Hl es-
S08RINHO, A, s., mnebu, I (pl. I tou com solUfo, aiue! nga.la ni
ebu). Sobri~ha, muebu ua mu-; kixukuxukn.
hatu. 80brinllO, muebu ua riia- SOMEHE, adv., nglS; ngoho; toka.
lao SOM, S., mukumbu. II. 80m produ-
SOCCORRER, r. a., -bandula; -ba- zirlo com II lin!/wl junta aos
ndulnla; -bangela; -kurila. - dentes para /llOstrar agasta-
se, V. r., -ri-bandula; -ri-kurila. . nwnte, en(ado O'l desdem, mu-
SOCEGAR, V. a. en., -lula. i xoxo, II.
Soco, S., home, IX; ndundu, IX., SOMBRA, S., kibila, III; kilemoo-
SODOMIA, .'10., mulula, II. i keta, III.
SOFFREI{, V. n .• -kata. 'SOMITICO, A, ad).. kinjenje, III;
SOFFRIMENTO, S., ngongo, IX; ha-!. mueln, I (pl. elu).
ri, IX; paxL IX. I SOM:-lO, S., kilu, III. Tenho - ,
SOFREGO, A, adj., mukua-uilu, I. I erne ngala ni kiln.
SOFREG£:IDAO, S., uilu, V; kihabu- SOM:"lOLENCIA, S., hoxa, IX.
habu,"I1I (do V. -habula, co-· SONEGAR, V. a., -Sllamesa ( (. c.
mer com so(rp.gllidiio). de -suama, esconder).
SOGRO, A, s.. Ilxoue, V; ukoua-' SONHAR, v. n., -sabula; -anda IlZo-
kimi, V. Casa do - , uloue, I ji (litt. comer sunho). Quan-
V. I do sonhas, Jul,qas ser verdade,
SOL, S., rikumbi. IV; luanha, VI. ki uanda 0 nzoji, ufika kala kiri.
(0 pl. makumbi, significa dias). 'SONHO, S., nzoji, IX.
Todos os dias. makumbi 080.[ SOPA. S., sopa, IX (aport.).
Calor do - , muanha, II. 0 SOLI' SOPRAR, V. a., -busa. - 0 vento.
estd a'rdente, 0 luallha luatema. -bckumuna.
o sol esld brillwnte, 0 luanha 1SOPRO, S., muha, II; muza, II.
luatu. I SORDIDEZ, S., ufuse, V.
SOR - 101- SUR

SORDIUO, A, adj., kisebu ou kise- S~CCUMBIR, t'. n., -jikinina; -fa;


bue, Ill. -batuka 0 muenhu (perder a
SORGHO, S., masambala, IV (pl.). vi¢a),
SORRIR, v. n., -muemua. - altar- SUFFICIENTE, (ser) , v. q., -bua.
mente, -kllminika. Isto e -, kiabu.
SORRISO, S., kumuemua, VIII; SUFFOCAR, v. a., -suenha. -se,.
kuemua, VIII. v. r., -ri-suenha.
SORTF, s., muondona, II. Gada SUICIDAR-SE, v. r., -ri-bonda; -ri-
qual com sua sorte, kala mutu nhenga.
ni muondona ue. SUJAMENTE, adv., fiokotOj rimbo-
SORTILEGIO, s., kilemba, IIIj kipa, kotoj topokot6j xokot6.
III; kipata, III; kizangu, III. SUJAR, v. a., -rimbuj -xirisu. -
SORVER, v. a., -xibUj -kumbllla. /requentemente, -rimba-rimba.
SORVO, S., rikumba, IV. - ..,e, v. r., -ri-rimbuj -ri-xirisa;
SOTAO, s., ritala, IV (do t'. -tala, -kangala.
olltar). SUJIDADE, s., rixilu, IV j riue. IV.
SOVA, S., kibundu, III. SUJO, A, (ser, estar, ficm'j, v. q.,
SOYACO, s., habia, IXj kapanga,X. -xila. Meu filho estd .wjo.
SOYIN.\, mukua-kifa, I; muelu, I mon'ami uaxiri. Panno - , mu-
(pl. elu). lele iaxiri .
SOVINARIA, S., uelu, V; kifa, IIIj SGLCAR, v. a., (a terra para
unjenji, V. sewt!ar), -ximata.
SUAR, D. n., -suuala (aport.). SULCO, s., muxinda, II (do v. -xi-
SUADllR, (medicamento) s., kifu- nda, riscar).
tu, III. SUMIR-SE, V. r., -jikininu.
SUBIDA. s., ribandelu, IV. SUPE~uomDADE, s., ukota, V.
SUBIH, v. a., -bandaj -labaj -kandu- SUPERIOR, A, (pessoa) rikota, 1V;
ka. Gozinheir), sobe a monta- muari, I. J.\fuito - , kota ria
nita (. corta um pau, mulambi, kota; ngungu, IX.
banda mulundu ni batula muxi. SGPERIOR, A, (set'), v. q., -beta 0
- ao tM'ono, -kandulfa bu kia- kOla (litt., exceder, veneer
ndu. Fazer -, f. C., -bandesa. o maior). E'sta cousa e supe-
SUBMERGIR, v. a., -sutuka. Fazer rior dquella, 0 kim'eki kiabeta (}
- (. c., -sutukisa. kota ni kina. (litt. esta COl(sa
SUBSCHlI'<;AO, s., sangu, IX. Fa- ea:Cldeu 0 maior com aquella.
zer 'luna -, -bana sangu. V. mais, exceder).
SUBSTITUIR, D. a., -binganaj -boba. SUPPLICA, S., kiriondo, III.
- {requentemente, -bingajana. SUPPLICAR, v. a., -kiringinza;
Fa:;er - (. c., -binganesa. -riondu; -binda.
,SUCCEDER, V. 11 .• -vundumuka. SUPPOR, v. a., -fikila (do v. -fiku,
SUCCEOER, v. a., -lundula. pensar), -kita; -kitula. -se,
SUCCEOIDO, A, (ser mal) v. n., v. r., -ri-fikila.
-honda. SUPPORTAR, v. a., -katela.
SUCCESSO~, A, adJ., mulunduri, I SUPPRIR, v. a.! -binganesa.
I; hunde, IX. SURDEZ, s., uXllu, V.
SCR 102 - TAT

SURDO, A, adj., muxilu, I. I Sr:SPIR.\R, l". n., -tula muenhu


SrRPI~EIIE:SDER, v. a., -vulumuka. I (de';l"lJn{:ar a respirarao).
SrRPREIIE:SOIDO, A, (ser, estar, i SCSTE:STAR, l". a., -rikiL"l.
!i"If,"), t:. n., -\'ulumuka; -tukll- SCSTEHO. s., huta. IX. n bebe-
muka. do niio tem 0 Sits/en/o lla sua
Sr:RPP-EZA, s.. kitukumuke, HI; ki- !Jr.bill. 0 holua ienie (L) ki iene
LlIUamll. HI. (8) IIi huta mn hlHlI ie.
SumI.\IJ.\, (espres.w;o de apupo) , Srz.u.\. n. p., Snalla.
s.. ll:i! mi! Snll'.\THIA, s., kinhami, III.
SL~PE:SDER, v. ({ , -nzenzeka. - SnlP.\TIIICO. A, adj.. mllkua-ki-
se. r. r., -ri-nzenzeka. nhami, I.
SI·<;I'E:\SO. A, (eS[llr, ficar). l:'. n, SY:SCOPE . .'I., mllsendu, H (do v.
-!IZCllzama; -nzenzamana. -sclldula, desmaiar).

T
TARAco. s., rikanha, IV (usa-se 0 nu. Tall/bem elles, ene ue; ene
1)/. makallha). Bola ric - , ri- ua. Ell procurei-vos tambem,
kcnde. IV. eme Ilga-nu-sota nuenu.
TAHO.\, s., ribaia, IV. T A~IROR, s., kipuita. III.
TACH.\. s., ({ow'ada) , tnma, IX. T A~IRORETE. s., kibaku, III. - dt!
T.\CHO. s., kiellg-J., III; rHasu, IV ball/M,. mbellza. IX.
((()Jod.). TA:STo-cu~o, luc. ("Imj. ni-ni.
TACl.:LA, s.. (madeira). hula, IX. Tau{o p~la co/rI;a t"Omo aquel-
TAGARELA, S., muzueri, V (do ~'. la, IIi kim'eki Ili kina.
-zueLi. (allar). TAPAH. t". a., -firimika; -zuikila.
TAG\REL\H, v. n., -rioria. -zuikika: -xita; -babeka; -bateka.
T.\GARELICE, S., nleku, V. - ({ pandla, -firimika imbia.
TAI:SHA, S., mbulldu, IX (m) Kua- -$P, l·. 1'.• -ri-firimika; -ri-xita.
nza). TARDAH, ~'. n., -kiesa.
TALJL\D.~, s., mutari, II. As ta- TARDE. S., ngoloxi, IX; kiemba,
thadas, mlltari-mutari. III. De -, rnu ngoloxi. Tra-
TALliE, S., kiznnda, III. ball/llr lip - , -la kiernba (litt.
TAL\"Ez, adv., xila. pOI' a t"rde).
TA~IARI;'iDEIRO, S., mntamba, II. TARDE, adv., sesa. ACQ1'dar - ,
TA~IARI:S[)O, s., ritamba, IV. -ta sesa.
TAl\IBE~I, conj., narnbi; ue (inva- TAREA. S., kibundu, III.
riarel); U-. TARHUH, S., ritala, IV.
Seguido dos pron. pess. 8uffixos. so se em- T ARTA~IC[)O, A, adj., mukukume,
prega com 08 pron. peas. e names da d. I. I (do v. -kukuma, gag Ilt'ja r).
Tambem ell, erne ue; erne ua- TARSO S., ribotp.lu, IV.
mi. Tambem lU, eie ue; eie TARTAHl.:GA, s., tula ou tulu, IX;
ue. Tambem eUe, muene ue. I fulambomba, IX: kikovo, III;
Tamhem nOs, etu ue; etu uetu. muondo, II.
Tamhem vos, enu 00; eou u~ ITATUAGEM, S., mbumba, IX.
TE - 103- TEU

T};, pt·on. pess., ku (injixo). 0 lo- iuaia ni kamona. Tcr uma


~o rnm'deu-te? 0 kim bungu kia- doen9a, -kala ni uhaxi. Ter rai-
ku-lumatene I Teu irmoo clw- 1;0, -kuata njinda. Ter inveja,
mOll-ie? Pango il3 ia-ku-ixane- -kuata lumbi. 1Vos temos pae e
nel mae, tuene ni tata ni mama.
TEAH, s., mulongo, II. Todos os ratos tem rnedo, ma-
TECEH, v. a., -bota. Fazer -, f. bengu moso ene ni uoma. Eu
C., -botesa. ten~t,o wna gallinha, eme sai
TECTO, s., hongo, IX. sanJI.
TElA, s., (de aranha), uandanda, I TERCEIlW, A, adj. num., katatu
V. i (pree. da cone. do gen.). Leva a
TEIMAR, v. a., -tatamana; -landa- terceira carga, ambata 0 ki-
manaj -jizaj -jinda; -jijila. mbarn ba kia katatll.
1'EIMosIA, s., manhenge, IV TERMINAR, v. a., -jila; -zubaj -bua.
(pl.). TERRA, s., ixi, IX.
TEIMOSO, A, adj., mukua-manhe- TERRENO, s.; kibela, III.
nge, I. TESOURA, s., tujola, VIII (aport.);
TEDlf'SO, A, (ser, estar) , ~'. q" nzangu, IX.
-landama; -jindamanaj -jiza. A TESTA, S., ribomo, V.
malher Ii - , 0 muhatu uajiza. TESTEMUNHA, ,<;., mbangi, IX.
1'ELHADO, s., tandu ia 'nzo (0 alto TESTE~IUJliHO, S., nmbangi, V.
da easa). TESTICULO, s., mbanga, IX.
TELHElRO, S., kitelembe, III. TEsTa, s., kimenga, Ill.
'fEMf'R, s., uoma, Vj kiaxi, III. TETA, s., kiele. III. - da t'acca,
TE~IPERADO, A, (ser, estm', ficar), kiele kia ngombe ia muhatu
v. n .. -lungama. (lilt. teta de boi lemea).
TEMPERAR, v. a., -toa; -Illnga. T d' ,
('011I sal, -toa ni mungua. EU, TUA, a 'J. e pron. pess., -0
'l'EMPEHn, S., ngelelu. IX. (pl'CC. ~os pr;!. cone.).
TEMPESTADE, S., kUnIn, Ill. CL. I. smg., ue; pl.. e (contr .. de
TEMPO, s., rikumbi, IV. Hit/. que a~). 0 teu escm,/;o, 0 mublka
tt'rr1fJo? kllmbi kuxil- de ne- ne 011, e.
rUII, kumbi ri,'! llluom'·o. 1'odo N('~la d. porte climinar.sc.o J?rcf. cone. do
u !"111:.( .• ('OlD Oi nomcs que Indkam urn pa..
o -, kum hi rioso. I rente Oll pc~soo familiar.
'l'ENCIO~AR, t'. a., -kana. - fUr CL. II. sin,g.. ue; pl., ie. Os
gil'. -kana kll-Icnga. {cus paus. a mixi ie.
TENHo, A, adj., nzeta (prec. (/a CL. III. sing., kie; pl., ie. 0
COl/I'. do gen.). Milho -, masa tell eesto, 0 kinda kie.
rna nzeta. CL. IV, V, VI, VII e VIII
TER, n. a., -kala ni (litt. t'stal' sing., (1'espectivamente) rie,
COlli); -kuata; -eue ni (estm' ue, Iue, tue, kue; pl., (para
cum); -mona; -va; -vua; sui. tolias) me (contr. de mae). 0
De!,·('ti.'·o .c Impessoal; sO tem 0 pl','.;cnlc tell prato, rilonga rie. As tua.~
do lIldlPatIVo. armas, mauta me. 0 teu quin-
1'ius temos um filhinho, etu, tal, lumbu Iue, As tuas tesou-
THE 104 TOR
'}'as, matujola me. A tua eomi- a eomida, -tebula; -tebujula. -
da, kuria kue. . cm'ne aos bocados, -suta. - d$
CL. IX. sing., ie; pl., je (contr. maos cheias, -vota . - de cinta
de jie). 0 teu parente, ndandu d'agua, -lalula. - uma part~
ie. Os teus parentes, jindandn de urn todo, -njongona; -njo-
je. ngonona. - pintos da caSCa •
CL. X. sing., ke (contr. de ·tolola.
kae); pl., tue. A tua casinha, TOCA, s., uina, V; rizungu, IV.
kan'zo ke. As tuas casinhas, - pequena, karizungu, X.
tun'zo tue. TOCADOR, A, adj., muxiki, I. -
THEODOUA, n. p., Tia. de bombo, muxiki 'a ngoma.
THEREZA, n. p., Tete; Teleza. - de sino, muxiki 'a ngunga.
THOMAZ, n. p., Tomaji. TOCAR, v. a., (instrurnento de-
THOME, n. p., Tome. musica) -xika.
THORAX, s., kitatulu, III. TOCAR, v. a., (n'um objecto), -ba-
TIA, S., mama-ndenge, IX (mae ba. - levemente, -babata; -to-
mais nova): sekaji, IX (na Kis- lokanha.
sarna). - mais velha, manh- Toco, S., kixinji, III. -pequeno~
'a-kota, IX. kaxinji, X.
TIGAO, S., muanga ua tubia (Wt. TODO, A, adj., -oso (pree. do$
archote de fogo). pre(. cone.). Todo.'l os VOSSO$
TIJELLA, S., ritamina, IV. carneiros morreriio, 0 jimburi
TIJOLLO, S., ndobi, IX. jenu joso jondofua. Todos ern
TINGIR, v. a., -ria; -lamba. Pan- geral, -oso muene.
no Unto, mulele uari. - 0 ros- TOLERAR, v. a., -amburila.
to, -lamba 0 polo. TOLICE, s., ku1oba, VIII; uoua p
TINIR, v. n., -kelekesa; -tendesa. V; houa, IX.
- dinhei1'0, -tendesa 0 kitari. TOLO, A, add., kioua, III; rizuta,
TIO, S., tata-ndenge, IX (pae IV; rizuzu, IV.
mais novo); sekulu, IX. TOLO, A, (ser, estar, /icar), v.
TIPOIA, S., uanda. V. q., -toba; -zuzula; -zundala; -zu-
TIRA, S., munhangu, II; mukoko- ndalala. Tomar -, f. c., -10-
10, II. - de carne, mukokolo besa. Tm-nar-se - , -ri-tobesa.
ua xitu. TOMAR, v. a., -tambula. - fre-
TIRADO, A, (ser), v. n., -jongoka; quentemente, -tambujula. -
-tebuka. sentido, -aluka.
TIRAR, v. a .. -katula; -namuna; TOMATE, s., mata, IX; mata-mata,
-nomona. Tirae os espmhos IX; jimata-mata, IX (pl.).
corn a facll, kalulenu a minha TOMBO, s., kibalu, III.
ni poko. Faze'}" -, f. C., -ka- TONTURA, S., munhungu, II.
tui~a. - agua, -taba menha; TOPADA, s., kibukanu, II. Dar-
-bulula menha. - agua do rio, -, -ri-bukana.
-teka. Mandar - agua do rio, TORCEDURA, S., kitunate, III.
(. c., -tekesa. - d fur9a, -ko- TORCER, v. a., -nhinga; -nhonga;
tola. - du turne a panella ou -nhongona. -se, v. '}'., -ri-nhi-
TOR - 105- TRA

nga; -ri-nhonga. A.ndar a -se, TRAGA, S., rikenze, IV.


-nhongojoka. TR.\GAR, 'v. a., -xinda. Fazel' -, (.
'l'ORCIDo, A, (ser, estar, ficar), v. C., -xilldisa. - pfwa, f. c.,
n., -llhongonoka. -xindila.
TOR~IENTO, s., hari, IX. TRAGO, s., muxinda, II; muxallgu,
TORNAR-SE, v. r., -biluka. Aquelle II; mukasll, II.
Iwmem rico tornou-se escravo, TRADHiAO, HISTORICA OU MYTOLO-
mukua-kitari una uabiluka mu- GICA, S., malunda, IV (pl.).
bika. TRAFICANCIA, s., rikombo, IV.
TORHAo, .'1., ribulungundu, IV. TRAFICANTE, $., mukua-uenji, I;
TORRADO, A. (ser, estar, ficar), v. kimbari, III.
n., -kanguka; -jokota; -jikata. TRA~'ICAR, v. a., -kombola; -kombo-
Fazer -, f'. C" -jokotesa. lola. Fazer-,f. C., -kombuesa.
'TORRAR, v. a., -kanga; -babula; TRAGAR, 1). a., -kobola.
-kangela. Fazer -, f. C., -ka- TRAGO, S., rikumba, IV.
ngelesa. Tornar a - , -kangula. TRAJE, s., kizuatu, III.
- frequentemente, -kangulula. TRAMROLHAO, .'1,. kibua, III; kitu-
Bu nao tor'rareijinguba para ndulu, III; mutandala, II; kiba-
que vas ?UTo tenhaes comida, In, III.
eme (ki) ngondokangami (L) ki TRANQA, S., njindu, IX.
ngondokanga (8) jinguba pala TRAPALHADA, .'1" kabolokoso, X.
ki nukale ni kuria. 'fRAPo, s., rikoza, IV; kikoza, III;
TORRESMO .'1., kikang-elu, III. kisnla, III; kitetele, III. Trapi-
1'ORTO, A, (.'1e1', estar, fir-ar), v. n., nho, kasuta, X; katetele, X.
-bengala; -bengalala; -kcndala-' TR\I~L'I~AR, v. 11.. -tuza.
13; -mingana; -minganana. Fa- THA:'lS~IlTTIR, v. a., (lima doen9a
zer -, f. C., -kondalalesa. I pOI' contagio), -sambukisa. (f.
1'O~SE, S., kakohokoho, X (mw-. c.. de -sambuka, infeccionar).
mat.); kixinda ou kixinde, III. I TRANSPOR, t'. a., -somboka; -kau-
Se eu livest' tosse, chamaria! la; -kauka. -se, v. r., -ri-so-
o medico, se ng-akaxile ni kako- I mboka.
hokoho, ngondokuixana 0 ki- TnANsPoRTAR, v. a., -tabula. -se,
II

mbanda. . -ri-tabula.
TOSSIR, v. 11., -kohona. 0 nasso TI:ASBORDAR, v. n., -xamuna; -xa-
neto toSSi1)" mlllaul'enn uako- muka.
huene. Fazel' -, f'. c., -koho- TRASTE, S., kilumbu, III.
nesa. 'l'1:.\T.U:, V. a., (com mimo), -ze-
TOSTAR, v. a., -~angula; I lIza.
TOUCHiHO, s., tuxmhu, IX (aport.). ,TIUVESSA, .'1., (da cama), muka-
TRARALHAR, v. a., -tunga; -kala-I ngalu, II.
kala. YUlt - , ngia ku-kalakala.. TI:AYESSEIRO, .'1 •• petu, IX.
Fazer -. {. t:., -tungisa; -ka- THAZ, (para), loco adv., kirima.
lakalesa. I Andar - , -enda kirima.
TRABALHADOR, .'1., mukalakaJe, I. I TRAZEIHO, .'1., (nadegasJ, ritaku.,
TRABALHO .'1., kikalakala, III. I IV (u.'1a-se 0 pl. mataku); mbu.-

,.-
TRA -lOb TC
nda. IX: ffilltllmba. II: mutnngu. kuinhi ni lato ria alu Oil kuinhi
II. - P"'1"""". kamtuoda. X. ria alu ni kiwu. UrlU' true
- grand... timh<mda. III. rargas, ambalenu kuinbi ni 13-
Tp.AZE&, c. a.. -beka. - para w ria imbamba 011 koinhi ria
rm Il. f. r .. -bekela. imbamba ni ilaIu.
TREIi£IT'). 5., m'Hf'~e. II. _~L.__ 0 "",,..-.-L ~:~ ~ ...
_ . 1 a ci.. I".
TREJfER. c. n .. -leketa: -La&dllJ3. TRI:ZI:~T()S, AS. adj. 'WliL. bama
pm' (jl( di>, f· r., -teketela. Tu ji13IU ja. - pasoas. b..u. elr.,
esuu tr..".1'7U1o de que! Eie hama jitato ja atu. jingombe.
uo1D(eke(ela nhi r etc.
Tp.DIOR •.~ .• maleketela, n'(pl.). TRIBlT\.R, c. a., -balrnla.
- di> U ,,,1] &;rlO, ribuaboa, I\'. T ad
RIBl'.\RIO, A. '
r;., ..., '--, '- I
IUDua-ulLll.
TREPAUOP., .\. adj., handll. IX. TIL
TREPa. c. a., -1aba; -banda. Fa- Tp.IBl:Tn. S., lubaku. '-I: l~da.
:;er - . f· C., -bandesa. YI.
TREZ. ad. flum., -lalu. 0 OO<!P' Loanda,~ R,p~ ~
~. ·10.,. vc.:. rocv· para tOOas a>\ d .• ex- \ r ;l', ~:z.r, ~ ~':IIJl 10) :'ft
q'>-=
Cle'pCO a 1 ri'''' :.em cons;",x.;ao ~ do GJ"~~' ·'AD 0 ~ a-ML "il'N'1tedo
CL. I. kitato. na hb.a '~.J moJDO ~~
~ alJ ~·l~.anti..o. OQ antepO>to s., kasekelu. X; kaseke-
e Tao(.\.
~.<do da lela, X.
du ;;-n.. Itia. ' I'. *>u,.
'0':,0.-_

- pe$MJas, alO kilalu ou kila- T ROC;AR. r:. a., .,I)~. ....;·.1·.,.


(0 kia am. TBOCO. s.. (de dill',";,,'; kiseke-
~-"'..--, 0 n Jm~! !':~ra como am
DOlI>': da d. UL e 'l~'"llltka ....... In~.,
kIll .
~ -e.
CL. II e III. italo. - cartas, TROllBA. s., mukooda. n: muk~
mikaoda ilalu. - rouSQ$, ima mbe' II.
ilatu. TRO~CO. $., '.{'atT01Yj mori, II.
CL. J\'. '-. YI. YII e VIII. TROPE(AR. r. n .• -ri-bukaoa. _tll-
malalU - fJi>dras, malari ma- dar a - . -ri-bukajana.
(ato. - a'·tiifU. mauta matato. TBol:XA. s .• ribunda. IV. - pe-
_ "Wl·OS. rnalumbu malato. - queuo. karibuoda. X.
fo.'lOS, mall] bia malatn. - 00- TRovAn ...... llllilumiou Oil mulu-
1/1idas, makuria mal... lII. mu. 11: kiIum:nu. Ill.
CL IX. jil<tl'L -])01"('005, jingu- TRnYEJAr:. r. 'I., -lurna; -lumina-
Iu jitdlU. -oumilla: -luudumuna .
CL. X. (IJlatu. - ciie.~il~hos. TIW\'().\D\. s .. kulumina Ole ko-
tu'mbua tu(aIU. uumina. YIIl. U/lri /lma
TRESPASSAP.. r. (I., -zauka (em u~~yile kUtlumina.
Amhaka): ·lambeka. -.51'. c. r., TL' pruli. p,·ss., eie (((bsQ/II/o):
-ri-lambeka. TI:ESP.\SS.UJO, A, u (pr•.,..). Til es (eitict'iro, eie
(eslar, ficm·).c. n., -tall!!lImuka. u mul. o;i. Til fi:;;eo5te eslll ('Ot£-
TREZE, adj. 'iWti., kuinhi Ili taw sa, ('it' uabanl'ele 0 kim·('ki.
ria ou kuiohi ria . . . oi -tatoo Tu ,".·... 1110 (U!! es tIC me.'Htw)
Pr~_-d"ndo a unidYie do prd . ki para 0'1 e mUt~Ue (([brer. de eie muene).
~~:n~ c~ d. 1 e do;; pre!. Cu:l<. para as ("Jmti'III, n·eie. Para liJ kua-
. .\ Janda lreze pessoas, tuma rcie.·
TUB - lOi- tJRG

TUBARAo, . .~., muandu, II; kinga-I TURBULENCIA, S., utulukntu, V.


nge, III. TURBA-MULTA • .<i., ngongolo, IX.
TUBo, S., u,bllngu, IX. - do ca- TVRvAH, v. a., -vunza; -vunzula;
chimbo, mllbebu, II. i -vua.; -vllndula. -se, -ri-"unza;
l'UCANo, s., kingunguaxitu, III. -ri-vullzula.
TuDo, pron .. kioso; ioso (pl.). - T f.
isto, kioso-eki. VRVO, A, ,eslar, ficar) , v. fL·,
·.. bIll
Tu MOU, s., k'IJlm u, . bu,
; rim -vunznka. A. agua estd -, me-
IV (pl. marimbu). nha mavunzuka.
TmwLo, s., ",bila, IX; kina, III; TUTANO, S., uongongo, V.
rikungu, IV; uina, Vj rizungu, TYRANO, s., kisueia, III.
IV.
u
UBERE, S., kiele. - da vacca, CL. IX. imoxi. - porco. ngu-
kiele kia IIgombe. lu imoxi.
ULTIMAH, v. u., -sukinina; -jika. CL. X. kamoxi. - coosinho,
ULTIMO, A, (ser) , v. q., ·sukina; ka'mbua kamoxi.
-sukinina; -inginina. Um por U11l, mu ou bu -moxi-
ULTRAJE, S., rilebu, IV. moxi.
ULTRAPASSAR, v. a., -tunda; -bita- Precedendo 08 dous termos do numeral
d08 prel. cone.
kana. Fazer - , (. c., -tundi- Deixei-as (COltsas) cai,. uma
sa; -bitakanesa. por uma, nga-i-sonona (ima).
UM, A, ar·l., o. Um homem, 0 bu ou mu kimoxi-kimoxi .
riiala. UUla mulher, 0 muha-
tu. UMBIGO, S., ngombo, IX; tnmbu,
UM, A, adj. num., -moxi (prec. IX; kinjongolo, III; rikeue, IV.
dos pre(. c(Jn~.). UNHA, S., kiala, III; ngala, IX
CL. I. umOl:i. - pessoa, mulu (na Kissama).
umoxi. UNIAo, s., kilornbo, III.
CL. II. umoxi. - branco, mu- UNICAMENTE, adv., toka; ng6;-
odele umoxi. ngoho.
CL. III. kimoxi. - cousa, ki- UNICO, A, adj., -moxi; -mcxielele-
ma kimoxi. (prec. do pre(. cone.)
CL. IV. rimoxi. - pedra, rita- UNIOO, A, (estar, fiear) , v. n.,.
ri rimoxi. -bandama.
CL. V. umoxi. - arma , uta UNIR, v. a., -bandeka; -bandame,
umoxi. na. -se. v. r., -ri-bandeka r
CL. VI. lumoxi. - muro, lu- -ri-bandamena. .
mbu lumoxi. UNTAR, v. a., -xia; -uaia. Faur
CL. VII. tumoxi. - (ogo, tubia -, f. C., -uaiesa. -se, "C'. r.,
tumoxi. -ri-uaia.
CL. VIII. kumoxi. - comida, URETRA, S., rizungu, IV.
kuria kumol:i . URGENCIA, s., kilengu, III; In8010 p

17
VAC - lOS- VEL

VACCA. S., ngombe ia muhato (hoi VARIOLA, S., kingongo, III.


(emea). VARRER, v. a., -komba; -kola;
VACILLAR, V. n., tingita. Fa~e1' -kongogola. Fazer -, {. c.~
-, f. c, tingitisa. -kombesa. - para, {. r., -ko-
VADIAc;lo; VADIAGE~, S., ulaIu, mbela. - repetidas veze.<;, -ku-
V; uhabu, V. kulula.
VADIAR, V. n., -laleka; -~ungana. VARZEA, S., honga, IX.
Mandar -, f· c. -lalekesa. VASANTE, s., luiji, VI.
VADIo, A, adj., hahu, IX; kilalu, VASCOLEJAR, v. a., -fungula; -fu-
III; mubunganu, I. ngulula; -yundula; -vundulula.
VAGABUNDEAR, v. n .. -bungana. As raparigas e.9wo vascoleian-
Andar a - , -bungajana; -bu- do a cerveja, 0 tuhatu tuololu-
ngujuka. ngulula 0 ualua.
VAGABUNDO, A, adj., habu, IX; VASILHA, VASO, s., (de barro, pa-
mubunganu, I. ra azeite), panda. IX. -para
VA6AR, s., kimuanhu ou kimuanu, agua, kitabu, Ill; kisuri, III
III; muanhn ou muanu, II; (no Kuanza).
umuanhu, V. De vagar, loe. VASSOURA, S., kiezu, III. Vassou-
odv., fele-fele; kamuanhu. An- rinha, kakiezu, X.
dar de 'Cagar,. -enda fele-fele. VAZAR, l'. a., -buba.
VAGAROSAMENTE, adv., kamuanhu; VAZAR, v. n., -xarnuna. Estar a
-kamuanhu; kimuanu-kimuanu; -, -xamujuka.
muanu-muanu; zonzo16 (do t·, VEADO, S., ngulungu, IX.
-zonzola, ter pregui{:a). Muito VEGETAR, v. n., -illla.
- , zonzoI6-zonzoI6. VElA, S., muxiba, U.
VAGAROSO, A, adj., kimuanhu, III. VELAR, (a noite), v. n., -fula kilu
VAGINA, s., kimji, III. (velm' 0 somno).
VAGUEAR, v. n., -luluta; -baluka. VELHACO, S., njimu, IX.
VALENTE, adj., mukua-nguzu. I; VELHARIA, S., ukulnbota, V.
kindanda, III; rikuenze, IV. VELHICE, S., uariakimi, V; ukula-
VALENTE, (ser) v. q .. -suina. kaji, V.
VALENTIA,S., uama,V; ukuenze,V. VELHO, A, adj., (0 mais 'Oelho~
VALER, (a alguem) v. a., -ban- pessoa), rikota, IV.
dula', -bandulula. valer-se dal-
. Quando concorda com um nome ~ prec. d&
.q uem v. r., -ri-bandula; -rI- cone. do gen.
bandulula. o seu menino mais velho jd
VALLA, s., ribula IV, (do V., -bu- esta born 1 0 mon'e ua rikota
lula, tirar agua); mukuluja, II; ueluka kia 1
muxinda, II; muxiriri, II.
VALLE, s., honga, IX. VELHO, A, adj., (pessoa), mukulu,
VALLETA, S., mukunga, II; rijia, I; mnari. I; muariakimi, I. Ve-
IV. lhin/w, kamuariakimi, X. Mui-
VANGLORIAR-SE, 'V. r., -ri-semba. to velho (pessoa), mukulundu-
VARA, s., mntanhi, II. ndu, I; kisumbe, III (no Kua-
VARAPAU, S., mbima, IX. nza).
VEL -109 VER

VELHO, A, adj., -okulu (prec. dos mona. Ve1'-se ao espelho, -ri-


prff. cone.). A.s vossas casas tula mn lnmuenn.
siio - , 0 jinzo jenu jokulu. Ve- VERBERAR, v. a., -songnena.
lhissimo, a, -okulll-kulu. VEHDADE, S., kid, III. Aiio f; - .
VENeER, v. a., -tQWa; ~iokola; -be- (ki) kiric (L); ki kid (...'-t').
ta: -tunda. Esse llOmem venceu VERDADEIHHIENTE, adv., kiria-
o seu che{e, 0 mutu 6 uatoluele kiria; kiua-kiua.
o kota rie. Fazer -, f. c., -to- VERDADEIRO. A, adj., kiri (pree.
luesa. da cone. do gen.). Pessoa - ,
VENelDo, A, (ser, estar, ficm') , mulu ua kiri.
'V. n., ·ioka; -iokoka. VEHDE, adj., (fresco), uisn (prec.
VENDA, s., (logar onde se vende), da cone. do gen.). MilitO - ,
ubari, V; kiJanda, III. - a 1'e- risa ria uisu. Folha -. kiangu
talho, sengeria, IX. kia uisu.
VElIiDEDEIRA, adj., (n'uma feira), VERDE, adj., (niio maduro) mu-
mubari, I. sefu (p1·ee. da cone. do gen.)
VENDlmOR, A, adj., musumbixi ou tamarindo - , tamba ria muse-
mllsnlflbisi, I. - de milho, mu- fu.
sum bisi amasa. VERDURA, S., uisu, V.
VEi'\DER, v. u .. -sumbisa; -landa. VERIFICAR, v. a., -muena.
Vendei ou deitae fora as cou- V ERGAR, 'V. a., -koteka.
.<;as, sumbisenu anga texienu 0 VERGAR, v. n., -yema; -vemba.
ima. -se, 'V. r., -ri-sumbisa.. - VERGONHA, s., sonhi, IX.
n'uma feil'a, -tarika. VERGONHOSO, A, adj., mukua-so-
VENENO, s., uanga, V. - usado nhi, I.
lIa ceremonia do juramento, VERME, S., kimbamba, III. - an-
mbambu, IX. nelidio, katatu, X.
VRNERAR, v. a., -beza ou -beja. VERMELHIDAO, S., ukusu, V: kusu-
VENTO, s., kitembo, III. - forte, ka, VIII.
mulenge, II. Estd muito vento VER:\IELHO, A, adj., nguln (lwec.
ou 0 vento if forte, 0 kitembo da cone. do gen.). Ficm' com
kiavulu. os ollws - , -kala ni mes1I a ou
VElIiTOSA, S., nzungu, IX. rna ngula.
VENTRE, s., rivumu, IV; rimala, VERMELHO, A, (ser, estar, ficar)~
IV. 'V. q., -kusuka. Tomar -, f.
VENTURA, (pOl') , loco adv., kaxi. c., -kusukisa. Tomar-se - , v.
Por ventura nao ouviste? kue- r., -kusuluka.
vu e, kaxi 1 VERRUGA, s., ximbolokoto, IX.
VER, v. a., -tala; -mona; -muena; VERSATIL, adj., mukua-ribilu, I;
-laia. Vede os feiticeiros, tale- mukua-kabilu-bilu, I.
nu 0 aloji. Mandar -, f. c., VERSATILlDADE, S., ribilu, IV; ka-
-talesa; -monesa. - a ou para, bilu-bilu, X (do 'V. -bilula, vi-
f. r., -talela. - bem, com at- rar).
tern.:iio, -tonena. Veja-te bern, VERTER, 'V. a" -nzunza.
nga-ku-tonena. -se, 'V. r., -ri- VERTIGEM, S., munhungu, II.
VES . - 110 - . VIR

VESPA, S., rimbondo. IV; ngu- VIGOROSO, A, adj., mnkua-nguzu,


mbatete, IX. 1.
VE5TIDO; S., kiznatu, III. VILLAO, A, adj,. kingundu, III;
VESTIR, v. a., -zuata. 0 que ves- kangundu. X.
tiram eslles? I~no azuatele nhi I Nome com qUI! Oi rortll~uezC8 sao desi-
ltlladoi 110 relllo da JllI;{ll.. telldo perdido a
- pann'J, -znLl.ta mulele. - SJa sig'lIifica,ao primiLha.
camisa, ·zuata mbinga. - eal- VINDAS, (dar as boas) v. 11.., -ta-
9as, ·zuaLa jiblasa. - poltca oesa.(f. c., de -tana, ser feliz),
1'0 ujJG., -zakela. VINDO, (ser bem) v. 11.., -tana-ku
VEl, S., (outra), ringi. Lavae (litt. ser feli:; u'llti).
outra . vez n,s maosinhas da VINHO, S,. (de pa/meira) maluru.
cl'ir.Ln{:a, sukulenu ringi 0 tuma- IV (pi.); mukungnlu, II.
ku tua kamona. Qual ou que VINTE, adj. num., makuinhari rna
.ve.:? lua ka kuxi 1 U rna ve.:. (L), a (8). - ppssoas, makui-
lumoxi. A jJl'imeira ve::. lua nhari ma ou a aLu. - casas,
kamoxi. Daas ve.3, Iuiari. A makuinhari ma ou a jinzo. -
segunda t;e.:, Iua kaiari, etc. e um.. makuinh:lri ni moxi rna.
Qua.ntas ve.:es? lu kuxi 1, Que ou 3; makuillhari rna ou. a ....
ve.: levaes esl.a pessoa? enu ui -moxi (pree. dus pref. cone.)
muambata 0 mutu 6 kakuxi 1 A - e wna pessoa.~, makuinhari
segunda ve:;, Ina kaiari. Outra ni rnoxi rna ou a atu vu rnakui-
ve.:. lua mukua. Muilas ve.3es, nhari ma ou a aln ni umoxi.
luavulu. - e uma pedrtls, makuinhari
VIA, .'I., njila, IX. ni moxi ma. malal'i ou makui-
VIAJA:'lTE, adj., llgenji, IX. - de nhari rna matari IIi rirnoxi. -
tarde, () qlle viaja d tarde, e dol./s, rnakuillhari ni iari ma
mulembiki, 1. 01' a; makuinhari ma ou. a ...
VlAJAR, V. 11.., -enda. - de tarde, oi -iari.
-Iembeka. Prec. do pre!. ki para Oil nomes cia CL. I e
dos pref. cone. para os 1I0'De. das ontras cl.
VIAGEM, (boa)! loeu~iio para des-
pedir-se d'alguem que vae par- - e dua.~ pessoas, makuinhari
tir. bixila! (chega! do v. -bixi- ni iari ma atu ou makuiohari
la, chegar). ma alu ni kiiari. - e dous bois,
VIBRAR, v. 11.., -ngenga. makuillhari ui iari rna jingombe
VICENTE n. p., Misende. on makuinhari ma jingombe oi
VICIO s.• kifa, III; kafna. X. jiiari.
Para a formac;iio dOll numer03 segulntes.
VIOIOSO, A, adj., mukua-kafllLl. ou V. os unmeros de 3 a9 e appliquem.se aa
mesmll6 regras.
kifa, 1.
VICTOR, n. p., Viti. VIR, V. 11.., -iza. A noite esta
VICTORINO, n. p., Vitolo. vindo, usuku uolokuiza. Vem
VIDA, s., muenhu, II. cd, za kuku. Vinde cd, zenu
VlGlA, 6., kilangirilu, II. knkn.
VIGIAR, v. a., -inga; -langila; -Ia- VIRAl;AO, s., mulenge, II.
ngirila; -zongo1:l; -longoIa. VIRAR, v. a., -bi/ula; -biluka; -tu-
VIGOR, s., oguzu, IX. kula. Vi1'a 0 espellto, bilula 0
VIR - 111 vas
lumuenu. -se um contra 0 ou- mos (ou sois "OS mesmos), emr
tro, -bilukila, Andar a -, -bi- ene ou enu muene. De quem i
lujub. -se, v. r., -sakuka. a corda que estaes puxando 1
VIRGIN DADE, s., kabasu, X, Enu nuolonana 0 mukol0 ua
VIRll.IDADE, 5., uana-mala (estal?o I nanhi 1. Para vos, kual'enu .
de filhos homens) uiala, V. Entre vas, murienu. Comvosco,
VISA-O, 5., kilulu, III. n'enu.
VISCO,S., uasu, V. Vos, pron. pess. objectivo, nu
VISCOSO, A, (ser, estm', ficar), v. (infia;o). Nos insinamfJ-vos as
q., -zeza; -namuka; -namujuka. cousas de Deus, etu tua-nu-Io-
Tornar -, f. C., -zezesa. oga ima ia Nzambi. A. onde
0
VISINH,\NQA, S., riembu, IV; kisa, mandou-vos 0 soba 1 a soba ia-
III (itO Kuanza). nu-twnu kue 1
VISINHO, A,S., mukua-riembu, 1. Vos, p"on. pess. reftexo, ri (in-
VISITA, (pessoa), s., mujitu, I; fia;o). Vos amaes-vos, enu nu-
musonhi, 1. ri-zola.
VISITA., s., usonhi, V. Fazer -, Para melhor expresar a ideia 'tle recipro-
cidade junta-se Il.O verbo re1lexo 0 termo
-bang-a Ilsonhi. murieDu, entre viis.
VISITAH, v. a., -sungila; -junga; Vos amae~-vos, eq.u nu-ri-zola
-zunga; -zungila; -ongola. - (re- murienu.
quentemente, -nhungana. -se, VOSSO, A, ad). e pron. pess., -enu
v. r., -ri-ongola. (p1·ec. dos pref. cone.). .
VITELLO, s., kangombe, X. CL. 1. sing., ueon; pl., eou
VIUVA, 5" muturi, 1. (eontr. de aenu). - litho, mo-
VIUVEZ, 5" uturi, V, na uenu ou mon'enu.
VIVER, v. n., -laia; -kala ni mue- N:esta d. pode suprimir-se.o p.re!. CODC. do
SlDg. com os nomes que lodicam um pa-
nhu (estar com vida). rente ou peS50a familiar.
V OAR v. n., -tuka; -pupuluka. VOSSOS lithos, an'enu.
VOLTA, s" ribilu, IV; mukondolo- CL. II. sing., uenu; pl., ienu.
ke,' II; hondoloka, IX. Vossa arvore, muxi uenu. Vos-
VOLTAR, v. a., -bilula. Volta a sas art'ores, mixi ienu.
tipoia, bilula 0 uanda. CL. III. sing., kienu; pt., ienu.
VOLTAR, v. n., -vutuka. Amusu- Vossa perna, kinama kienu.
oge ka kasuk'e, ndung-e ia ku- Vossas pelles, iba ienu.
vutuka (prov.), a mulher abanr CL. IV, V, VI, VII e VIII,
donada ou repudiada 000 olha sing., (respeelivamente), rienu,
para traz com a illeia de vol- uenu, luenu, tuenu, kuenu; pl.,
tm" (para a casa do marido), menu (conir. de maenu, pat'a
VOMITAR, v. a., -ilusa; -lusa. todas). Vossa pedra, ritari rie-
VONTADE, s., hanji, IX,' mvonda- nu. Vossas armas, mauta me-
ri, IX (aport.). nu. Vosso quintal, lumbn loa-
VORACIDADE, s., ulaluvi, V. ou. Vossas tezouras, matujola
Vos, pron. pess., enu (absoluto); menu. Vossa comilla, kuria.
nu; mu (prefia;o). Vos sois es- kuenu.
.cravos, enu nu abika. Vos mes- CL. IX. sing., ienuj pl., jenlL
vas - 112- ZAN

(eontr. de jienu). Vosso paren- V6z, S., rizui, IV.


te, ndandu ienu. Vossos paren- VULTO, S., kibila, III; kinzonzu-
tes, jindandu jenu. robia, III.
CL. X. sing., kenu (contr. de VULVA, S., inho, IX; sundu, IX;
kaenu); pl., tuenu. Vossa casi- mbumbu, IX. - pequena, ka- •
nha, ka'nza kenu. Fossas casi- 'nho, X. - g'rande. kinho, III;.
nhas, tu'nza tuenu. kisundu, III.
x
kiela, III.
I
XADREZ, s., (especie de logo de) XAVIER, n. p., Xavieli au Xavie--
lao
z
ZACHARIAS, n. p., Zakaria. ZANGAO, s., kingungu, II (ono
ZAGAIA, s., rionga, IV. mat.).
ZANGA, s., mabuku-buku, IV (pl.).
"zANGADO, A, (estar, !icar), v. n., ZANGAR-SE, v. r., -tutulukaj -luua-
-tema; -susula. 0 homem esta la; ·tema.
- , riiala riatema.

Digitl.'d by Goosle
PARTE III
vOs - 112- ZAN

(contr. de jienu). Vosso paren- V6z, S., rizui, IV.


te, ndandu ienu. Vossos paren- VULTO, S., kibila, Ill; kinzonzu-
tes, jindandu jenu. mbia, III.
CL. X. sing., kenu (conlr. de VULVA, S., inho, IX; sundu, IX;
kaenu); pl., tuenu. Vossa casi- mbumbu, IX. - pequena, ka- '
nha, ka'nzo kenu. Vossas casi- 'nho, X. - g1'ande, kinho, III;
nhas, tu'nzo tuenu. kisundu, III.
x
kiela, III.
I
XADREZ, s., (especie de jogo de) XAVIER, n. p., Xavieli ou Xavie-
lao
z
ZACHARIAS, n. p., Zakaria. ZANGAO, s., kingungu, II (ono
ZAGAIA, s., rionga, IV. mat.).
ZANGA, s., mabuku-buku, IV (pl.).
;lANGADO, A, (eslar, ficar), v. n., ZANGAR-SE, v. r .• -tutuluka; -luua-
~tema; -susula. 0 homem estd la; ·tema.
- , riiala riatema.

Digitl.'d by Goosle
PARTE III
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
PROVERBlOS - Jisabu (1)

--~--

1. - Ki (2) lunda 0 muxima, muzumbu ka-ki-tangie.


o que IlWJrda 0 cor~<io. o labia """ 0 CCIllIG.

Quem seu ~egt'edo guarda, muito mal escusa.

2. - Dene oi muzumbu, kajimbirile. (3)


(hIem tern Illbio, "00 Ie perde.

Quem tem bocca vae aRoma.

3. Xixikinha uatumine nzamba.


A (orm/gll (iti) ""mdo.. 0 .kpllll>lte.

o leao e as vezes man.jar de pequenas aves.

4. - Rima katarie ku mukila ue. (It)


o macaco "00 ollta para 0 leu robo.

Ninguem VI! 0 argueiro no seu ollw .

11) Escolhidos da •• Philo80phla Popular em Proverbio8 AngolellllH II por J. D. Cordeiro da


Matta. Para cadll pro\"erbio dawos a traduCl;iio Iitteral e a proverbio portuKueJ: que melbor
corresponde ao anl;olcnsc .
(2) Pref. cone. dc im., causa .
(3) Na maior parte daB jiaahu usa'se a forma negati va de Loanda.
(It, NOB jiaahu as aniwacs c OOU&alI s10 personilieadoa sendo repreeeDtadoa Da collcor~~
peloa pref. da CL. 1.
lit) -

~) Nguba kabue boxi, mulonga kabue ku muxima.


A !JitlQuba nOo ""aha na terra. ° .rime ..00 a.aOO no rorarJn.

8m"am cutiladas e nilo mas palavras.

II. L'kembu ua petu, moxi isuta.


Bellna Ik almorada. dmlro lrapo.••

Por (Jra cordrio de viola, por denl1"o pao bolorento.


~

I. Kufua kua ngalla kujimbirila kua. mubika.


A morle do .e"lwr (e) a perdirii3 do e.craM.

Senhores empobrecem. creados padecem.


~

8. Bengu uarimukina mu huilla ue.


o ,·ala ,: e.pw'o na lua toea,

J..\-fais vale 0 tolo no sell. qlte 0 sisudo no alheio.


-oc$c-

9. Sasa 0 ingo i-ku-tolole 0 xingll.


Cria a 0"l'a (para que) ella Ie parla ° pe.ropo.

POl' bem (azer, mal ha,;e/'.


~

10, - Muzueri uonelle kalUllge,


o rallttdor grande nOo tern ruOo.
Quem. multo (aUa pouco acerta.
~

II, - Tua-ri-'jia jipolo, hta-ri-'jietu mixima.


Nu. 110• • o"J,..,emo. (pelal) car",. 7laQ "0' conl,cccmo. (peID') cora¢.••

Vemos caras, nilo vemos cora(:oes.


~

12. Ueza (1) bu angene, utambujila, kuimbilE1.


Qut'I'R "ae a ca.a alheia J (a~ cora, nGo cOlllta.

POl' onde vas, assim. como vires, assim (aras.

\11 Val.. (a mais I I 'l.


- 11i-

13. - Ndakale kafue ni luanha, mona-muLu kafue ni ibubu.


A »dacale (I) »cia morr. com 0 ralo,', 0 fillto ds gent. »Go morre com pray"•.

Vnzes de hurro niiv chegam ao ceu.


-<>@c-

14. Kala sanji ni baia rie.


Cada galli"ha com .... poleiro.

Gada qual em, seu officio.

15. - 1 (2 ) ua·ngi-bele, nga-i-ria kia; mu10nga u ua-ngi-ambe1e


A' (C01l.a.) que lu m. <led., eu CIS rom. ju; a off.,.,a q... I" m. du,•• I•.
i6 ku mllUrna.
e..a (•• Ia) no corarGo.

Esquecer-se do hem e lembrar-se do mal.


-e$:-

16. Kimbungu karie mukm1.


Urn lobo »Go come o"lro.

Os lohos nao se devorarn.


~

17. Jingatu ki jita, mabengu ma-ri-kokota 0 mikila.


o. galo. quando morrem, o. ralo. ro.m-.. o. rabo•.

Quando 0 dono da casa .~e U1J.8enfa, fudo anda em d8.~ordem.

18 - Jiha1a ki jimuangana, mazundu ma-ri-ambata.


o. ca"ang"eJo, quando 'e ••palham, o••apo. carr.gam-•• "'" 00. out..OI.

19. Ku-ng'-ambe, kumbi ki


Ncia me """"...., 0 dia
azande1e ° jimbondo, k'eie
quando florcceram o. imbondeiro., ncio (fo'/ll hi
ua-ji-tekele.
que o. ,·.gasle.

Quando live posi{:ao niio a devi d protec~iio.

(I) Herva.
(III pret. cone. pl. de JUma, t'Ousa.
..... 11H

~O. Uunheng:l xitn ngnma ia jimhllfL


(Juem pmdu)"a a r-m"nt ((~, inimigo do. cG.r~.

o rico e inimigo do poln·('.

~l. - Uai bu amukuenll, llrimuka, se kuaxie 0 tanga, uta ()


Quen'!'M (', r-aAa aLJI~in, It~Ja ~lpeJ'lo, ~e nia det.ra 0 panna. dti$4 CI

kaba.
1"'lk.

Do mal guardado come 0 galo.


~

99 _ Kusumbala ngariami ndende, mU1.umbu lla-ngi-kusuka.


PO$lo qJU eu ncio comea,e df!1I4i, 0 labia (lcfJuame t"ncarnGdo.

(Tn.<; cmnem OS figos, a OUll'OS arrebentam os beifos.


-=+:-
23. Jmbuu iboza ki illlmata.
Can 'lite lad,.,. nao ",o~,'r.

~4. - Ki uta 0 mate (II, utala kll ia 0 mulenge.


Quando alg"em CORfW. olha ptl)"a on.de Nt" 0 !>rNO.

Fallm' spm cuidar e alh'w' sen/, aponlm·.

25. 0 mutu uata ni imbua ie, ingo ki i-mu-kuate.


A fWUCHI que tern 0 cGo 3eoA. a oll{'a..ao 0 agarra.

Quem tem plub';nho, nao morl'e mouro.


~

26. - Mutu uria kizaka ku ujitu, karie ngombe ni malebu.


lima p...oa come ••p,n"efjado and! (I.a) relpeito, nao come boi rom il\l.. ria3.

Mais vale pedaro depao com ammo quegallinha cum dor.

27. - 0 muloji umatekena m'o'nzo ie ni uazubile bu kanga.


a (eit~('iro COnll!'ca em &U'Q ctUa r aca!Ja {o,"a.

Cariiade bem (wdenada par nds deve ser principiada.


\1/1I\&\a-male. cuapir.

'j
- 110-
28. 6 makamba ma makamba meLu, makamba metu ue.
Os amigo. dOB amigos OOSIOS, amigo, nossos tarnMm.

Os amigos dos nossos amigos, nossos amigos slio.


~

29. - 0 ingololo iene ialonga 0 masote 0 ku-rila.


A.s ,·lit elleu me...mas mshlaram os sapo. a C}IOJ"ar (coa.caJ'e).

Os velhacos e que ensinam a esperleza aos ingenuos.


~

30. Ua-ku-muene mil 'suku, mu luanhu ka-ku-jimbie


Quent It! vio de noilt:, de dia uao Ie cSfJ.u!ce.

Nilo ha melhor espellw que amigo velho.

31. Kuaku ni kuaku ri-sukula mukua.


M Go. com mao. hvam.-se recipJ'ocaOuflottJl

Uma milo lava a outra.


~

32. Kala mutu ni uondona ue.


Cada pe&soa com a sua .01'1••

-=+-
33. - Xitu iatolo, manhanga mavulu.
A car... If ptJUca, o. caradlJr•• (soo) ".«il08.

Muitos roes alraz de um osso.


~

3L - Izua i-ri-batesu, ki i-ri-fangane.


o. di<u ••guem·... nao.. pal'tctm.

-=4c-
3a.
~

Tat'enu a-kll-xile kilunji, ka-ku-xile jimbollgo.


T ... pat d.i.xou-I. J"i~o, 1100 I. d.i.xou (orl",,".

A melhor heran9a que umpa~ lega ao filho e uma boa educarao.


~

36. 0 kufua kua tate kujimbirila kua mona.


A mo,'l. da pue (e) a ~rdil'ao do filJlO.
- 120 -'

:1i. - Tllrie Iliki Iletll; ki tlliombllcle i abanga nhoki.


('/)dIWJ1('~i () 11').':.... n III'!; Hti J it-I.': i./lp H"' ·,/lO." \COOt?) 0 f~: a abelhtt.

l'llr;anws 0 beUl sem olharmos a quem.


~

3S. Katendu ku-mu-bungujule, kizlia kabiluka kirikoma.


o rm'of':illho nu'J 0 de,'iprtt;t!S, um.ia tor"a,.-se-l,a grtl'1U.U l'allJleira.
o maior I:al'val!to saitt de uma bolo/a.
~

39. Tuaxikile nda akine, tuabangele nda alundule.


TO(lIUJ1lO.~ para flue WZJlI't'IH, It·ab,ll1'~JlIOIl p:J1"a 'lIlt herd~m.

40. - Mutu kejie ioso i a-mu-banga.


Uma pe....oa "aQ "econhece lurlo 0 'Itte Ihe (a:em .
.:.Yin[Jllem J'econhece (I bem que se lite (az.
~

41. 0 njimu muelle ualonga 0 kioua 0 kurimuka.


o fJelhaco ~lle n1esmo e1t~illou aD tolo a eSJJ1rte:a.

42. Uarimuka uaria lumoxi, karie luiari.


Qu~m (: t·.f;P~)·to rome Ulna ce=. nao come d,ta.*; re:es.
Quem nos en[Jana /{JIW ve;; )UtO nos lorna a enganar.
~

43. - ~lutu ubiluka bu hama, kabiluke bu rimi.


U -rna pt'ssoa t'i,"a'lle na rama, ncia se rira na lingua.

A. palavrl' dada Jl'(O se J'elira.

4-1. - (CatemuollJ·g). Ni kuria 0 nona ni ku-ri·ununa kienie kimoxi (1).


Cot,le,- milho c:osida e espr~!lui~~ft··le nao If a me...ma COU6a.

45. Tulama ku nzamba, makamha mamoneka, nzamba iabu,


JIIJ/lh 110 t·lt·I}llllil(~·. 0'- afllf!JUS ClP.lI·,r.::m~ 0 eiephunl. acabo1l,

Illaka III La IlIalllllallg-aU<l.


U .... UI/4i. flS dilijJl,,','"Oj·(UII.

AlI/irlO de UOIIL 1"illpu,JIIw!lH;c com 0 vento.


(1) o--;;alcmbour~. e.ita nabpa1<nras ku·ria 0 nona e ku·r!·ununa.


- 121 ~

46. 'Cabeta 0 'mbua ia kamba, kamba uabeta.


QHem bate no eao du amigo, no amigo bat~.

Quem hate no cao bate no dono.

47. Poko i'obutila, sumbisa-iu ndandu ie, kizlia i-ku-buta.


A {at'a de haJ'bt'tU"~ 't'llde-a ao l~'l/ p Ij·t'lIt .. , Hill dirt ella t'! l'orIJt'aJ";l,

Fa;e bem (lO hum vllriiv, IWVCl'iis gulll/'ili/v.


~

48. Ku- ene 0 ngombe, ku- ellie iangu, ku- enc ahatu, ku- enie
Ondtt ha u uoi, uhi mio Ita p~(~lo, omie ha mulltereR, uht Hua ha
mala.
honuJns.

Dd Deus nozes a quem n/to tern dentes.


~

40. Mona ki adeila 0 poko, a-mu-bulla naiu, ki i-mu-kuama,


A cJ"eanra quando clwra ptl" (uca, dr:em-l'ha, qUlllHlo ell« u coria"
kebingie ringi.
aoo a pede mais.
Sotfre as consequencias quem teima conseguir wn impossivel.
~

50. MUlldele a-rnu-xirnullu kllbana j ka-rnu-xirnana kuzela,


Ao b"allea lotwam-/lte a ueH~"o&iciadt!j nao lite lout·am. a cor bnua.{"a,
niaki ria sanji riazela.
o Ol'O da yaUinha ,; brUllCO.

o homem avalia-se pelas aC90es e nao pela cor do seu rosto.

01. Uoso u-ku-bana 0 kuria, muelle 0 ndandu il:U


Aqudle que Ie aej cOi,lida. cUt! e lt!u jJal"elltt:,

Quem nos (az bem nosso amigo e.


~

52. (1)- Mbinda mu-teke, u-mu-monc 0 ku-buha. NjHn, mu-ende,


A ('alJu~'a endH'-O) tP(W(f.'11U') lilt' "t'jus 0 ,)i,,[:m', U cUl/li,tlw pt'I'CO/',·e·o,
u-mu-mollc 0 kllzela, ~luhatll 1I111-sukallC, I\-lIlli-lllOlle 0
(para (1t4~1 {,tt! t't')tlS a lilllp:;a. A "'IUi/H'" ca,~a cOla ella, (para (lue) lilt' t."c'jasCJIi
it'llLl
Sc'll:i
ie lli lsellga.
rit',t'ilu.'i e CU:;tlfl/t-l'L

Nao [oares ate que prOV(ls. P"ova prilileil'v e (aUa del'radeiro.

(I) Da collecc;ao da Grammatica Elelllcntar do Kiwbundu por Heli Chatelain.


- 122-
53. - Va-ku-ijia, u-ku-ria xitu ia rima, ka-ku-rie xitu in polo.
Quem 't con!tf'ce, come~tl! a C'arl1" dlU cOIla•• ncia It! come II cartuo da (".arG.

Quem nos conhece (az-nos mal na au~encia e niio na presen~a.


~

54. Ki a·ku-be l'\zambi, u-ki-tambula ni maku maiari.


o que Ie dil DtUI, t"ectbe-o eo", ambcu u meiol.

Quem· boa dita tern, a Deus agmdera.


-e:+:-
55. Mujinha uasane ku mabengu uviza a ku-bota; a mnlume
o a/:Joj,J, d-.carofado p,/a.. ralo. c"lta a I.ur; 0 hOIll''''
a mukuenu uriza a ku-mu-ambela.
a/h.ia etr<lrt a tJlo'lllelllar.

06. - Venda ni muiii, muiii ue.


Quem anda com lad,"ii.o (Ii) ladrtio lamb.lII.

lJt';;;e·me com quem anelas, dir-te-hei as manilas gtle tet/s.

57. B'-ayuka a ndende; b'-aria a maji.


Onde ..prem.", 0 tUnd':; ahi com.". 0 as.it.,

Malhar 0 fen'o emfJuanlo estd qu,enle.


-:$>-

58, ........ _Muzueri uavulu, a-mu-kita paxi.


o {al/ador grande, Ju/gam·no cona.//otiro.

59. A-mu-xinda a kuenda 0 usuku, anga uarimeneka, uabixila


o que t.tc;' dtilifUloo a a"dtu' fIe nailt', Ginda q&U' madru!1lU', clwgara
muene usuku.
• tntlJ,-e de naite.

Gnlie venlU1'a falla, diligencia Ii escltsada.

no. Mutl1ngi 'a ngandu, uzeka bu kisanda.


o {abricailtt! de tsteira, dorme tin t,tei,.a "tilla.

Bm /;asa de ferreiro f'speto de pau.


- 123

6!. Cabolo, llxila 11lxi; ·llurimi, uxila nzala, mukonda nzaJa


Cbtt'nI ~,!roe, rf!~p~ilu. a IlPlrlc';; qUt'," cu!tif'ta, "'Mpeita a fOUl~. poyque a ftnIN
keJic llabindama.
Rio con'rec~ 0 neCt?llilado.

Quem sempre se recala, nunca acaba nada.

62. Uakanga 0 ndullgu; uakohonesa akua; 0 muahatu ua


QU~fIl Corra pim'-'I,'a. ra: tn~ll;'- nit ou/rmf' R mulher
1IIuklla-rifuba. uIIlll<lnga fl I'ibatu.
ciu.menta diJ:perBa fl t'wca.

6.1. - VOSO uria 0 sanji ia lIIukna, oie aria..


Aq1Ullt" que rome a gQ'lin/.u tie ouh'o, r{oi) a sua qu.~ ,·nm~H.

-=43lc-

64. Sasa 0 ingo i-ku-tolole 0 xingu; sasa 0 mona mukuenu,


t),"ia (I nn~a (pa.·a qut') ella It" ton:a "P~/U~O!"(),' (")''-a 0 til/tO alJuio,
\Ida n-ku-be 0 mnlebu.
para 'J"t" .. ll,. Ie dA rk·saOdOff.

Bl·incae ("om a,wlO; dor-'/;os-lta 1/(( lUI/'Im corn 0 rabo.

65. - Co~o kaxange. uot 'O'\lZO; 11080 kal'imc, unhama.


..t fJUl'//t· 'JUt" mio rae /, le'ldw. '/lIl''-",1I u ("a~a: aqu,.lle fJ1ft' "e.io f.'1fltivQ I rotfba,
uoso ( I) kasokallt' IIZ,IIlg-a 0 mala.
aqlft"U,! '1"~ ncia CalU!, t'Rlt'alla 08 hnrurnR.

iaklli"i. oie muellc II-i· bengeka.


(JUt'tlt ~:t' impurla nml (ax ,'01lsaxl a[hew" cu: ... uas t>lIe allOCUUO.

. (;7. - Ell in. 0 hc:nga. ku kambe mbondo: ku ia njila, ku


Para 01/1/(' nit' 0 roll".. flhi '1(10 la/ln f tllb01Hf"i,·o: p(lro o'ud, t"tU 0 raf1tittho~ 'lA'
kambt~ mabala..
mio {aUam

...,.,..
('trIllS.

68. Kubela kiln. 'mbua IIgUZll mu ifuba.


M agreza do "00 {OJ·fa ,lOX OA.flOS.

1&
..:.- 124 -

fjn. 0 jimbinda jitakajana bu kuteka.


A. cabar"'. tUAOnlr.WI S~ un (onl'!.

l\-os traballws Sf' reconltecem os amigos.

':0. KUle pokoll) • ku-karnbe poko; poko ni poko ixila mukua.


Aiio tI,s {(froda, 1100 l~ rall~ a {aco; faca ~ (ar., resp~il:Jna a outra.

EII/hora nito sejas /acirwra. nunca andes desarmado.

71. Kala kima ni kiriri kic.


Cad.. C01~Sil com .'<t'U lo!}m-.

ubcla sonhi, mllkonda U<l-llgi-mollo, se ka-llgi·moncniami


Ell#! Ii I (p",o) 'Orr! anita. 11fH"'lUl rH~ fllU. se tllr miD m, ri.ssf!
koko, kll-llgi-banami.
wJui. "cio tile dat·h.

~~~

73. - Kala mutu ni mutu lie.


Cat/a pt'$#oa rnm a KUU p~l...wa.

Cada qltal com s,'u c.qual.

7t. - :\g-anuu kakuata-kuala, ki akuata 0 mJku:l·mbundi,


() ja··:l!"'; fl'lt' 1t/411rt up l,all(J" ('/f';lt .ti, qualdo ap.lnlta twa hOIlIt'lIl fJuebrado,

utika kala Uaklli.lla kiial'i.


jal.}/t (Iff:.' a/J'l.II/WI( llois (homf'!iI.~).

Quem nl/llea [em dinheiro, quando apanha algwn,julga-se rico.

7;l. - ual'i 0 xilu ucngi, ukumbula 0 muzonge llcng;i 1


QUt'III ('')UI'' a car"t" I,t;) tI",~ 'jut?m hi'll" 0 ealdo {«,J oulnJl

QW'1n nJil/en a (~ai'nr' '1 It(' lhe roa os ossos.

iG. o tumba
(J III)/'r'mia
ia xitu
tit! (',II',It' 'lilt!
abana 0 llJukua-kallg'<l icnit; i abana
..;,' (/.4, (UJ t'stranho rIa') (: 0 m~SiJtO fJH~ .,'e 00
o lIIukua-hata.
uo {allli/4W".

11) -ta poko, dar fa('a<la.


- 125

77. - Ua-ji (ILvua, ka-ji-rie.


QII~m DB po.BtdU~ nao 0' l"Omeu.

Urn adqui're, outro gasta.


~

78. - Uria, uxisa, nzala inda kamenemcne.


Quem rome, dei.:ca, a fome t:ffl1. lie madntgadn.

Guarda moro, acharas vel/w.

79. - Ki ki aie, ambela 0 nzala i6 mu mala, nda iva.


l.~/o 7'00 r tro, di;e a /()JIn' ttW na bmTiOll, pat'a 1J.1te OH~·a.

o que niio e no.~so, nl'o dn;otlos cuhiral-o.


~

80. - Tabu ku-ri-eji, ku-ri-kutila ulungll: 0 Inllhatu ku-mll-ijie


(Em) porto que tUIO rouJlt("t·.~. ,.iia amarn'~ (J ("Idwa; (pela} nlulltt'J' IIp qu-~ 1"00 ('nl/hece~
o ifa ni isellga kIHllu-~ellgele lllumama uokulu.
os defeitos e costuJUe'S uao yepudics a mulhe-r (lulign.

81. Utambulula 0 mujitu, ukala ni kambia bu jiku.


Quem rerebe um /wtipt!de, tem uma pUllt!lIinha ItO !tWIt'.

82. Kutua kua poko kuatullda bll tari; 0 kUl'imuka kua mutu
() rm'te da (flea t"t'nI ria p",iI'u; II, t'.'qk,.te;a da p~!,oa

kuatlllldu klla mukuil.


cem de Dutra pt'.<ilCOa,

o mal alheio dd coneel/to.

83. 0 muixi uazulll ubandama ni mnixi uakllknta pala ku-


lIm pal' molhada adIH')'~ II wn P~fH .~t'cco paf"a en-
xamencna-kn; eie mona-ndenge, Il-ri-bandamena ni
co.dar-se n '~lle~ tu ("}'ealll;a t'llcosla·te n um
mnariakimi pala kn-moll<l 0 kiriri.
,,<1110 para obI....... posiriio.

Com taes me acllO, tal me (aro.

84. Ualandamana kinene kiona.


Q"em leima ",uilo (rJ 1010.

11) Subentende-se jimbongo, bens.


- 126 -

'~l. I\.n irnbila 0 Rilllji, kll Clldcb n njinji: btl kala 0 i1umbll,
Onfle caultJ a ualli.,h(f. ull,i n,1414 II ":tp);a; ami! ('11th rapa.rigu.
b'elldela 0 lIIaLnko,
alai awlam Oil rapa.:.r.'C.

8 /'I, - Ua-rnu-sallge IIi kil~, b-mu-killlie kiona,


A fJ.UI!1Il (~,~r"ljlr'nr(s ("um n qHl" ,: &(11. 110") 0 Supp()llhtU lolu

87, Uene IIi mtlznmbu. kalnllH~ rnukwl.


Qu~'" 'iMI borra, IIU:' UIIlJldtJ out"fI.

QUPIn lem bOt'canrio mrll/rla llssoprar,

8H. Knarnhtlkile 1m jingtllllOl, a-KIl-fn'llla ni mncnhll.


1\'00 tk.~mul/·& tlirlule: dol' illiul;!JW". ,'II'/','jJ II·tl ("J.n r;l,.

~~. - Uafa ni sonhi, uafa ni lizella.


Quem m'Jrrt"lf rl~ '·~}·VO.,Jf!I.. 1It00'J'(U tic' (fl .Il~

(JUPin trm. vt'I'!l0ilha /i/OI'I'I' d(' /0/11('.

90, - Multi tlvala mOlla, kayalc Illllxima.


1.:1114 ]J~.fi~"'J(l P:II·~· 11m /illw. mi') p U't" /I,lt roruccb.

~H, - l;akala 1m kUllua ria Ilg,lIlg;l!a ka-bil~ S:lSO,


A 'lul'lil t'.,,1 ~ P Jl' t,·U; do it'J",',·!,-o !lei, U IJI!"illlll fI rn,.II~I(.

(JIU'II/ tl'111 jJwlrin/lU, 11 1:0 11101'1'(' 1l101t1'U.

92. - Mu mala mll 'mIJia; 1I\'ab-JlIn 0 IIjirnu uvala-mn 0 kioua.


J.Vo t't"nl,.(' (~nm()) lUI Ptlllt'/I".. r'f'ra-,'" '.-lit- () (''''pc-rh. Uf',-a·yt! "'db- t') lolD.

Assilll (;:)//W il/l· jJllndlli ,,,' ('osin/w filiI! Oil ma CO/ltida~


tlssill/. no l'elltl'e [l1'I'I1-SI~ (} IlIIm Uti 1111111, fit/tO.

9:~. - Unhllill n Ulllllg'lI, ui:! IIi JlI:t\)aia me.


Qwm 'lu!'I/,·,HI U
('UU'1". "W· (' JIll tl.{l '"'1ft.'' I ,/Joas.

Qnelll ('ollll'lll' II ('I'ilill', slIl[n' II c((sligu.


NONGONONGO
Enigmas e decifra~oes

I. - Bnigma. Atu kiial'i bll tandn ;'l mulundu.


J)ua,~ pessol/s em C~'/fI{/ do 11I111'0.

Ded(rarao. Mele maial'i bu tuln.


J)U{/S mammas no pcifo.

~. - B. Kaxinji mn axaxi (I) ka rijia,


Toc/} no melo do ria";/{).

D. Muloji mil axaxi ka rihata.,


Feitiedl'o no meio da Cf/sa .

.2. - H. Mukanda uatundu ku Pnln. katene


Carta que veio de 1'( r'/!f,'I/I, 0 fjort'l'nac!ul' Illio pode
kn-tanga
IeI'.

D. MOlla mll mala: kana rn:llll 1HllIHJla, se I'iiala, anglt


Crcal/('Il nu L" 'litre'; lIillfju '/II II ,'unit""!,, Sf: I';) homem, au.
mnhatll.
'mutl,el'.

~l) mu azazi abre\', lIe mu kl\llalli.


128 -

4. - E. Nzo iabi, kunji riaxala.


A Ctl.Wt ardeu, a (orquilha ficou.

D. ~Jakanha ki a-ma-Iong-a mu pexi, makanha majila p


o f((lmco 'luando 0 poem no cach/mbo, 0 fabaco acaha~
pexi ixala.
o caelti,abo fica.

l1. E. Ki a-ri-vunda boxi, kangaH~.


QII/I/(l,) cae 1/0 ehao, Tuio fica sujo.

D. 0 nhoka ki i-ri-\'unda bClXi, ki ifllfuke .


..t cobra 'luando clIe no chelo, mio se cmpocira.

EZS?
6. - E. hi uenda kenie rikanda.
E'sfe fI I/(ill sem p/'gadll.~.

D. Clllngll.
ClInoa.

7. E. \'guvulu ialobeta, mucne u-ri-beta.


r}orerltador que passlI. eile mesmo casfiga-se.

D. Iii ku-tuba 0 hamua ni IllJl, e muene (I) u-ri-beta_


QlIlIllliu te pousa 0 JltoSfjltito I! a musca, (/:S) ta mesmo 'lac te batl'.s•
.-:c ---J

8. - B. I\ariie ku bata rietll kezala isa lale.


A pallilcirlnhll 1/11 JlOSSIl e/lsa estd cltela de rail/as.

D. 'J'o'nzo ia rituri fiu-ezala mala.


Hili casa da so/feint /lId almndam as hamens.

n. - E. Hiz:lIlga ri <lUang'l Tumba ~dala (2), riene ri-ri-tekele l~.


Lflgria 'lite (e:; Thmlm Nd~la, ella mesma se erwhe.
D. Wkoko.
CUCD.

(I) E muene aIm". df' eie muene.


(21 P~rsona;.reJll fII:;tholog"i,'o que lig-ura pill mllitos contos angolenses.
W3) Forma elllpbalin~
- 129-

10. - E. Kamuixi kavula 0 mariembe.


Arvoresinha abundante de rolas.

D. Sanzala iavula 0 makuri.


Povoa{:iio abundante de celibatarios.

11. - E. Xitu ia Tumba Ndala u-i-nna ng60 mallhi:lga, 0 xitu


Carne de Tumba Ndala bebe-se-lhe s6 () S,IJlf/Itt', a carne
ixale.
fica.

D. Muenge unna 0 menha, iangu ie H-i-texie ill.


(Da) canna bebe-se (l ogua, 1/ s"a baguro "''''fI-se {ora.

12. - E. Ai mu ku-rima axisa 0 matemll,


Os que foram cultivar deixarant as enchadlls.

D, Aia ku alnnga (2) axisa 0 majill:1.


Os que foram para a iIlorte dei:J;aram os rIO »I ,'.;,

13. - E. !{i ate 0 mbende kizeka. m'o'nzo, ki ale 0 mukuta.


o que casta f[j /'eis dorUl~ "ff/. casa, 0 fj-'I,~ "I/.~(a :/0 reis,
kizeka bu kanga.
donne furr),.

D. Munga ni ulungu.
Bo/'diio l' canoa.

14. - E. Karizanga kau(1 kauaba 0 ku-suknb () jilamha.


AI[lwlla (ago a /; bOil Il:lra IflP(II' os fll ''''O'II!OS.

D. 0 kasl1nzala kau(1 kanaba 0 ku-sokan 1 allaln.


Afjuella }JU1'Ullrf1U e bUI~ JJI1I'1i CrlS'II' ,I; Ill/I'ltt're.~.

--- --:-----
--- ~-
(1 Emphatico.
«2 Abrev. de ku kalunga.
I~O -

15. - B. Kamundele kabuta katema kiayulu.


Brallcosin!lo /lnito que ,: IIIUitO bravo.

D. Ndungu.
Pimt'fllll.

16. - B. Ngai mu Lllmbu, ngatakajana IIi ana-mala kitat~


Fui ao Lttmbu, /?ncontrel~lIle com homens trt!.v qlMJ:
ambata kimbi, kimbi kiala ni mukila mu kanu.
clll-regavam wn cllfllwer, 0 cadaver tem 0 r/lbo nil bOl'ca.

D. Masuika matatu ni imbia bu jiku ni nguiku (I) mu'mbia.


Tres pcdras e a pa""lla 110 lllme, e () [Jillt I/O panella..

-.\5---)

17. - B. l"gallga jitatu, ki bu-kula llgallga imoxi, misa kebanga_


Tres pad,'es, quando tilt; adlJcce /tilt padl'c, (/ misso Il/io se fa:&..

D. Masuika l~i.
Pedras.

18. - B. Masa muvulll, ngllba imoxi.


Milito 'I/Illito, Jill!Jub:t UlIW ~·O.

D. Jitetembna ni mbeji.
As lwtrella S I? a I till.

19. - E. Ngilengcla Inn hOllga, sclekete ja-ngi-ande.


CorI'o }Jill'll 0 ratle, It~ fOi'migtUi mf);·deram...~e.

D, Ba tula 0 mujiln, sanji iabindama.


OtUk POIIW u ltusped,', a lJalll'nha fica de.~grarttda.

-_.--- . _ - - - - -- . . - . .
II Pall 'Iue denT para lIleXl'r II piriio.
12 Pooras sobr/' 'ill/' ass/'Illa a \lanl'lIa.
Supplemento

ABANDONAH, l". a., -ehela; -ehele-; AL';u~l, A, pron., -lIIoxi (prt'(',


lao dos lweI'. cone.).
ABENGOAR.. 1'. a., -hambela. ALTURA, .... , kitala, III.
ABERTO, A, (scr, estar, fil',It'), v. AMALDlC;OAH, 1;. a.. -bubilu.
n .. -imika. ANNUNCIAR. 1;. a., -turila njimbu.
ABRA~liER, v. a., -muangulluna. ,ANTECEllEH, L'. a .. -tuumella.
ABSTINE:,\CIA, .~., uhele. ". :\~TIGA~IENTE, adv .. nlu knlu.
ABYSMO, kirikungn, III. : ARDER, v. -uama.
11.,
ACOMPANHAH, v. a., -jingulnka. ! AHRANJAR, v. a., -birika.
ACONTECER, V. n., -bila. 'AHR£PENDER-SE, r. t' .. -rie!:l. ituxi.
ADVOGADO, S., muzokelelu, 1. ,ASSOMBHADO, (estal', ficw'), v. 1/ ••
ASAZALHAR, v. a., -zulela. I -riuana.
AOITAR-SE, v. r., -zamba. i ATRAVESSAR, v. a.. -somboillela.
AJUDANTE, S., kibezu, III. : AUGMENTAR, v. a., -vllrisa.
AJUDAR, V. a., -kuatelesa. : AVAREZA., S., IJlljellji, V.

BAPTISAR. 1'. Il., -rika mllngua. BONDOSO, A. adj., mukua-mbote, I.


BENZER, v. a., -toma.
BON DADE, s., kuuablJla, VIII. IBIUNCO, (ham un) s., njunglJ, IX.

CAWMNIAH, t~. a .• -tuikila. : CO~IMU~IC"'GAO, s., kisangela, 111.


CARECER, V. Il., -kamba. 'COMMUNICAR, v. a., -sangela.
CARIIJADE, S., kuzola, VIII. com alguem, -rienda.
CASTIGO. S., hari, IX. CONFESSAR, v. a., -tukulula.
CAUSA DE, (POR) loe. adl~ .. mllko- CONTRARIAR, v. a., -rizemba; -xi-
nda ria. tila.
CAUSAR, v. a., -illrika. CONTRARIO, A, (ser), V. f)., -zemba,
CHEFE, S., rikota. IV. ('ORDEL, s., kalungoji. X.
('OMRATER, 1'. a .. -zoku; -sotoka.
eRE 13"2 - FUl'

-cRM~GA, S., kixikinu, III. ICUIDAR. v. a.. -kala oi muaohu


CHEH, v. a., - xikina. i (/itt. eslar com cuidado).

DECOHRER, (0 tempo), v. n., -tu- i DEVER, (sefJltido de ltm infinilo).


nda-ku. I v. a., -tokala.
DEIXAr:, r. a., -ehela; -ehelelu. : DIFICIL, (sel", eslar, fiCa7') , v. q.,
DENTRO In:, loco adv .. moxi ria. . -buiza.
DERIlA:\IAR, r. a.• -buba. I DILIGENTE, (ser) , v. q., -sakamu-

DESANI:\IAR, 1'. n .• -Iuuula. flU.


DEscANr,AH, r. n., -nhoha. . DI:\IINCIR, 1!. a., -sasolala.
DESCORIHH, 1:. a., -tnngilJill:l. DIREITA, (miio), lukuakll lua kuria
DESE.JO, s., kisola. III. . (lill. miio de comer). - d di-
DESOHAGA, S., xiximu, IX. ,"eita. kn karilu.
DESOHElJECJm, V. a' I -bukumuka; i DIRIGIR-SE, l'. 1".. -lungulukila.

-bukulIlukllla; -jilula. I DISCIPuLO, S., mukllllji, I.

DESORElJIE:'iCa ••'1., kujilula, VIII. I DISPENSAR,V. a .. -kambesa ({. t'_


J)EVEnO(~, A, adj., muklla-muko-; do V. -kamba, {allar). .
ngo, I. I

E\IROSC.\O.\, s.. mubelu, II. I ESQUECER, 1:. a., -iula.


E\lco:\nm:'iIJAIHm, V. '"., -ribakllia. ESTAR, (.ww1IJre), v. all;r., -kcxi-
E\ICOmlUIJA1~, v. a., -tutumbisa. la-ku.
E~FH.\I.g:E(,EI:, l;. a., -bllirisa. ESTENDl-:H, v. a .. -S<lllzumullu.
E"PECIE, s., rnbulu, IX. ESVOAGAR, V. n., -bf\buluka.
ENVL\H, I'. /1 .. -lIlmikisn. ETEHNO, A, (ser), v. q., -kalela-kuo
ESFOHGAH-SE, t'. 1'., ri-suina. EVITAR, v. a" -lenga.
ESPERANGA, S., kllkillga, VIII. EXPIRAR, v. n., -tellda,

. FACE, s., rituma, IV, FESTA, S., kizomba., III.


FAMILIA, S., rh'umu, IV; mu\'u- FOR~A, S., kifua, Ill; kirifua. III.
mu. II. FORTALECEH, t'. a., -suinhisa.
FAZER, v. a., -bullgela. FORTE, (ser, estar, fu:arJ, v. q .•
FE, s., kixikillU, IiI (do v. -xiki- -kola; -kolokota.
na, crer). FRUCTA, s., kibuadu, III,
FEITIGO, s" I'ihamba, IV. FUTURO, (no) loco adr., haria.
HRI 133 - MYS

GRITAH, v. a .. -rikola. : GCLA, s., Ilngandu, V.


GUAHDAH, v. a., -langa.

HARlTO, s., pangu, IX. 'HYPOCHISI.\. S., mbomhokllmbtH'i,


HOMENA('}o;;\1 (PJ'P,S ta 1'), -bakula. IX.
HUMILDE, (sa), v. q., -tululnka.

IDADE, S., kitala, III. 'I~,JURIAR, 1'. a., -Iokalala; -xi mba-
IDOLO, s., rihamba, IV. I katela. . .
IGNOHA:-lTE, adj.. kiximba, III. : INTEIRO, A, adj., mUVlmba (pl·t~C.
hIITA~'AO, .~ .. nkengelelu, V. i ria cone. do gen.).
hl;\InRTAL, (sel') ~'. '1., -kalela-ku. IN\'EJ,\, s., luimbi, VI.
INDczm, v. a., -fllnhisa. IsE:"iTO, (se)' , estm', ficar); r. II..
INFELIZ, adj., rnukua-malamba.. I. -kamba; -kambeh.
INFER~O, s., kalnnga, X. ~Vo - ,
mn alunga.

JULGA~IENTO, s.. kufundisa, VIII.: -se, v. r .. -bongoloka.


JUNTAl~, v. a., -Iunga; -bumba. I JURTl<;A, S., kiri, III.

LICc;AO, S., mambu (pl.). IV. 'LONGE, (de) loco adv., mll Oil kll
LICENc;A, S., ngonge, IX. kanga ria. Ao longe, rikanga,
LWAH, v. a., -riumbatesa. IV.
LINGUAGEM, S., rizlli, IV. \ Luz, S., mukengeji, II.
o

MAL, I~., kiaiiba, III. ~fODO, (deste) lac. adv., kieniki.


MARCA, S., kirimbll. Ill. MORRER, v. n., -fila.
MANSO, A, (SI?!', estar. (fl'w') , r. MORTE, s., ufilu, V.
q.. -tetulllka. MOSTRAR, V. a., -rikisa au -rikiza~
~fENOS, (ao) loco adD., ha. : ~luDAR, V. a., -Iungulula.
MENSAfiEmO, s., Inllkllnji, I. I MIJRMURAR, V. a., -longolola.

MILAGHE, S., kipata. Ill; kipa, 111. MYi'TEHlO, S., makiriJpl.). 1V.
MODELo, s., kikexilu, III. i
\.-\D - 134-

:'\ ;\DA, JJI'OIl .. kalla killla (/NI. ?/f1(J .qni/i('ll pari/". usa-Sf' JIll filJ'/llfl,
I
(·()1uw). '
passinl).
:'\Ar:H\1:. ',.. tI .. -tall~!."a. '\EC'E'-;S.\I:lo, A. ( .... f·i·). r. 1/" -hi-
:"I.\s('I-:1:. ,.. ii .. -\ala: -\all,l" (si- lIdaIllCni1.

OEl:JC;AH. t·. II .. -jijirika IX: kitllrninu, III (rio 1'. -flllna,


C)rliI'AI:AIJ ....... IlJlIl'illlll. II. IiUllU{tll') .
()lTl::-;IlI·:n. r. II .• -Xiii!!:\. OHI<;E~I, (lw./Iul1/II). s .. IIl11iji. II.
OFF!: 1(J':('EH, /.'. II .. -YlIllIika. Ou. (J(mj .. -ba. Oil . . . flfl . . .
()~I:-;ll'OTE:"('I.\. S., ullgana, V. ha . :. ha ...
OHl,nl, (nUll/rlm{o) . ...... ngonge,

PALA n~A, S., rizlli, I V . Possr;m, v. n., -leoda.


PAl: \ ~Jl.'Ic? rabhi!: IIlllko- PHAGI:E.JAI:, I'. n .. -lJllhirila.
('(I]/j ..

IIda riahi t PHECII'ITAI~, /'. II .. -lnndll;llla.


P:\/:ECI:i-SI:, r. )' .. -rifa. • --sr'. 1:. r., -Inlldlljnka.
PAliTE. s .. ndl:lllllti. IX. ! Pm;SSA, (dl') , loco 'ItI,. .. hill:!.
P.\~T"J:. s .. k:lfllllg-a. 1. 1'1:1:"(·II'AI.. tlr/j .. llahpl:\ () knfa
PI-::\s \I:. r. tI .. -xlllp:allekii. (/ifl. (I 'If/(' f"'W'f'(I 1I1:li" r,'/lto).
l'Eiiid':I:-sl:, 1'. r .. -1(~Xlka. FII.:er Pm"CII'.\L:.IE:\TE. flfl,. .. k l!;l-:df'!c;
-. f'. Coo -1:'\lkisi\. bl~I1I-('('-h('!lgc.
P;:i::·::JTo ..\. (Sf'I·. /'S/I;I'. jil'fu) .. PHO~IESS\, S.,kitClldclc!lI. III.
r. '1., -[C:I(':I;1 r( I'. II" 1". -1('11<.1, Pl:o~fET'rIm, t'. 'I.,
-Il'lld{·l.!; -/('lldl'-
puri,';'). . . I lela; -~ala. .
PEI!li{:\T.\, s .. klllhnlil, \ III. : PROTEC~~AO, s" kllballgcla, '\ III;
PElw"o, S •• rima, I\". kukula, VIII.
PI·xn:'in:I:, 1', 'I .. -t',k:d:\. PnoTEcToR, A. wfj .. Ilg·anji. IX.
PE1~Ttl liE, (.~"I'. ,'S(fll'. fi"'"'), 1'. PHOn;("ER, 1'. (I., -Z'lkl'lda: -bnla-
'/I .. -zllkallla. mena.
PEZ\I:, (tel') ,.. 1/., -\i\irll:l. PnOXIMO, A, (Sf?J', ,'st,l/', fica;'),
PLA:"T.\, S., kis:.lsa, III. V. n., -zlIkama.
Pu, S.,mvilldll, IX. : PRCDENCIA, S., 1H10Il~(" IX.
POIlEI:OSO, .\, ftI(j., lIal('11<I ioi'o: Pr.:HEZA, S., kllzela. VIII.
(/ill. " q/{" jJlide 111-'//1). , PI'IW, A, (se;'. esl"I', fit'I(i') , I'. '/.,
PO~lllfi. s .. !'icmhl', I\". . -zclesa (f'. C, '/') /', -wla, SI';-
POWJ1EI ('Ili/j .• Jlilblli I; IIlllkonda· /)/'1[11(;0).
riahi?
QUA l1NI

'QUALf [J}'()I/., -ahil; -hit; -ebi 1 (pl"·(·. flos prel, cune.). -


(I

(prec. dos pref. cone.). (~OZlS((? 0 que?, hi 1 (sutfLJ'O (((}


QUALIDADE, S., pangu, IX. cabo); ihi!; kiebi 1; kiebi ki!
QUANDO, adD., kiosoki. jQUEDL\.RSE, r. 1'., -jikala.
QUE 1 IWOlI., -ahi'l; -hi I: -cbi? I QrJElx.m-SE, I". 1'., -lualala.

I{E?OMI'i':,:"SA, S., kifutilu. III (do II:E~I;A·I:E;.. s., .kil'i~ulu, III. .,


1.. -futa. pagar). hESOLl GAO, .~.,
kltololo, III. 10-
-I )
I

HE~10R~L\f:, I' . . a.,. -tu~llmllka. 1l1tf~·. a -..; -ta .kitol.olo. .'


~e. -xlllgulIeka. .
1.. ,I .. 'II'ES~l I.HEIQAo. .~., nfukunuklnll,
Rf.COIWf.H, v. a., -lengela. (f. I. 1\ .
do r. -lellga, fugir, cnrrer). REYOLT.\.R-SE, r. '1"., -bukumuka.
RKLUZlH. v. n., -muika. jlhHi.w, v. a., -homba.
REPELLW, r. a.. -Iokola. I

~AGmFIClOs. (faze)' IIns idolos), I· SI-:I":\ll:. V. a .. -kalakalela ({ r.


v. n .. -balldlliula. rill r. -kalakala, It'tlbalha1:J.
,~ALYAIL c. ff .• -bnlula. -Sf', 'I;. SOHI{E. prep., ku tutldu ria.
r., -h:Iillka. S'lF;:::l:, v. n .. -lTlona hari (lilt.
~:\LVAIH~I:, S •• nll1~ulllli, r. . f,'!' so/hlllel/lo). -tala huri.
~E, CUI/} .. ha; hana. ~['\!:. I.'. 1/., -Sl~lntIka.
SE~IPRE, l(tlc .. kl:\. : S[l·('::.-;>,OH,.\, IIdi .. kahillg'anll, x..
~EPAR\(:,\O. S., rirnllalll!-'lI11llkillu, I SL,;::. s .. risemllkilla, IV,
IY. . J SC:'1'LI(',\, S., !·:nhillglia, VIII.
SI"PAHAl:. v. a., -muungllllulla. i St:!'IIHTAH, 1:. II ..-xilllbakutela.

'l'A:"Tfl. (111'0), conj.. kala kiki. 1'1:.\'; ~iILLO, A. (s:'r, ,'stm', ficar),
TESTA. s., rihorno. I V. r. 11., teLuluka.
TOMAH, 1". It .• -mumba. TH.\.:'\ SFOH~IAP.-SE. r. 1'., -kitllka;
'fOHNAI:. c. a. -vulukila. -killlluka.


h.TDIll . .\. r:,er, ('slw'. (tCUl'). V. U:,:I.\'),
8., kis;lIlgcla, Ill; kuriln-
n" -:mka-kn; -slIkila; -slIkirila-ku.IIg'a, V III.
UM, A. prUI/., -maxi (pl·t'£:. tius, U:"IH, v. a., -bnlllua.
pre/". cune,). !
VEN 136 - VOL

VENERAR. v. a., -t.olokela. [VINGAR-SE, v. r., -lokola.


VER, v. fl., -alola. I VIRGEM, (mulher), s., munzanga-

VERDADEII:AMENTE, adD., mu kiri- I la ua muhatu, I.


alele. VIRTUDE, s., kilunji, III.
VESTIR, e. a., -zuika. VOLTAR, v. a., -sakula. -se, v.
VIGIAR r. fl., -langa. r., sakuka.
VIGILA.NTE, (ser, estar, flear), v. VOLTEJAR, v. n., -jinguluka.
q., -rimuka.

FIM
ERRATA
Onde se Ie Lea-se

Pag. 1 columna llil'eila linha 11 nhoki nhiki


~ 3 » » » :Jll mar nann mal'iuauu
~ 12 » 1> » I~ ri-kntesa l'i-kutisa
» 14 » » » 31 kalasil kabasa
» IR » esqnel'lla » (j fiua-la mn-ala
» :!3 ». dil'eila » ~m ulokua utokua
» 42 1> » » 23 -tumiki.. .a -tumikisa.
~ no » » » HI tuende tuenda
» G.") » esquel'da » 40 kiaiaba kiaiiba \
~ 66 » direila » 41 van'ami an'ami
~ 7~1 » esqncrlla 4 mungangala munzangala.
" n
» 71 » direila » ibulu ribulu
» i8 » esqnerda » ao tat'etu tat'enu
» 104 » » » :.31 ngakaxilc ngakexile
:J) 1:!;) ,. -l inda enda
» 12;) » 20 concelho conselho
» I:!H I> HJ isa lale isalale

,.
Pl
8381. 4
.N3


n
e REGISTO DE ENTRADAS

c L_(';~J..14.Q._..
ata.. :!::-:~J,.~".
'.IT ("\ '74
Y..".
L N° 0 0(52

OL.-_-
·-V·"-.3YS2
I9..~.~ ct.Q.9._..)~nt..o_~
lmt:rva<;oes
_
N°deCat?.:l.-:1.19.._ _ _ . ries
Node Vor.s J._.......... . .
Estado s~ _ _ _ ..
due.

o Se

Você também pode gostar