Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
TESE - MARIA - CRISTINA - THEOBALDO Da Educação Das Crianças PDF
TESE - MARIA - CRISTINA - THEOBALDO Da Educação Das Crianças PDF
So Paulo
2008
So Paulo
2008
Agradecimentos
Resumo
mobilizado
pela
crtica
especializada,
sobretudo
pelos
Palavras-chave:
Humanismo
renascentista.
Montaigne.
Filosofia
moral.
Abstract
THEOBALDO, M.C. On Of the education of children: the nouvelle manir of
Montaigne. 2008. 285 f. Thesis (Doctoral) Faculdade de Filosofia, Letras e
Cincias Humanas. Departamento de Filosofia, Universidade de So Paulo,
So Paulo, 2008.
The purpose of this study is to do a read and comment the chapter De l
institution des enfans, Livre I, 26, of the Les Essais, wrote by Michel de
Montaigne. It contributes to discuss and elucidate a chapter that, even though
its very known and mobilized by the specialized critics, over all by the
educations historians, presents an interpretation work almost always little intent
to the proper developments of the text. The thesis deals in two fronts: in that
one of the history and the educational conceptions of the Renaissance
Humanism and in that one - in which exists its main interest - of the
understanding and joint of the essential elements of the Montaignes
pedagogical thought. We stand out the exercise of the judgment, the
conversation as pedagogical instrument and the importance of the moral
philosophy in the formation of the young.
Sumrio
Introduo
1. A histria da educao e a pedagogia montaigneana
p. 9
p. 17
3. Estrutura da tese
p. 23
p.28
1. O promio
p. 31
2. A dissertao
p. 36
3. O eplogo
p. 53
p. 56
p. 61
2. Exercitar: a pedagogia
p. 72
p. 83
Captulo 3: A conversao
Introduo: o comrcio dos homens
p. 96
1. As viagens
p. 99
2. A conversao
p. 105
p. 147
4. A freqentao do mundo
p. 153
p. 161
p. 162
2. O estudo da filosofia
p. 174
3. A filosofia e a virtude
p. 181
p. 192
p. 202
p. 208
p. 216
2. As coisas e as palavras
p. 219
3. Falar e julgar
p. 231
p. 239
Captulo 6: Autobiografia
Introduo: a experincia de Montaigne
p. 244
1. O aprendizado do latim
p. 246
p. 255
Consideraes finais
p. 268
Referncias
p. 272
INTRODUO
10
para o aprendiz do que propriamente elaborao de uma pauta curricular ou didtica. Ver
Granderoute, R. Lenfance dans les Essais. Bulletin de la Socit des Amis de Montaigne, n.
15-16, 1983. p. 23.
4
O autor se refere aos captulos Do pedantismo, Da afeio dos pais por seus filhos, Da
educao das crianas.
5
Eby, F. Histria da Educao Moderna: teoria, organizao e prtica educacionais (sc. XVI sc XX). Porto Alegre: Globo, 1962. p. 88.
6
Ver Villey, P. Montaigne devant la postrit. Paris: Boivin et Cie diteurs, 1935. p. 235 e
seguintes.
7
Abbagnano, N. Visalberghi, A. Historia de la pedagogia. Mxico: Fondo de Cultura Econmica,
1995. p. 233.
8
Eby, F. Histria da Educao Moderna: teoria, organizao e prtica educacionais (sc. XVI sc XX). Porto Alegre: Globo, 1962. p. 91.
9
Cambi, F. Histria da pedagogia. So Paulo: Unesp, 1999. p. 246 e p. 281.
10
Cambi, F. Histria da pedagogia. p. 357.
11
Eby, F. Histria da Educao Moderna: teoria, organizao e prtica educacionais (sc. XVI sc XX). Porto Alegre: Globo, 1962. p. 36 - 42.
12
Eby, F. Histria da Educao Moderna. p. 90.
13
Abbagnano, N. Visalberghi, A. Historia de la pedagogia. Mxico: Fondo de Cultura
Econmica, 1995. p. 232.
12
15
13
14
18
15
Porteau, P. Montaigne et la vie pdagogique de son temps. Paris: Droz. p. 79, 315.
Chateau, J. Montaigne psychologue et pdagogue. Paris: Vrin, 1971. p. 272s.
16
17
da
histria
da
educao
do
humanismo
renascentista
23
Utilizo a edio dos Ensaios, Livros I, II e III, da Martins Fontes, traduzido por Rosemary
Costhek Ablio (mas em alguns casos com pequenas modificaes em vista de uma maior
preciso necessria para a corroborao das anlises). A edio francesa utilizada da PUF,
estabelecida por P. Villey, conforme o exemplar de Bordeaux (com os acrscimos da edio
pstuma). As letras A, B e C entre colchetes designam as novas passagens que Montaigne foi
acrescentando nos captulos j publicados. So trs camadas de texto: A, da primeira
edio, em 1580; B, segunda edio, em 1588; e C, edio pstuma de 1595, segundo o
manuscrito de Bordeaux (designao para o exemplar da segunda edio dos Ensaios com
novos acrscimos escritos por Montaigne, encontrado aps a morte). Do captulo Da educao
das crianas utilizo tambm trs outras edies em lngua portuguesa: Montaigne, Trs
Ensaios: Do professorado Da educao das crianas Da arte de discutir. Traduo de
Agostinho da Silva. Coimbra: Imprensa da Universidade, 1933, Seleta dos Ensaios de
Montaigne. Traduo de J. M. Toledo Malta. Rio de Janeiro: Jos Olympio, 1961, e Ensaios.
Traduo de Srgio Milliet. So Paulo: Abril Cultural, 1980.
18
por outro lado, o ponto essencial, que o desenvolvimento dos elementos que
constituem as indicaes pedaggicas do I, 26.
No entanto, no desenvolvimento da investigao diretamente referida s
questes pedaggicas, deparamo-nos com uma exigncia prvia relativa ao
modo de abordagem do captulo: ou concentrar a pesquisa na delimitao da
estrutura e das razes articuladas pelo captulo, supondo que a matria do
texto e sua conformao oferecem direes claras em relao aos seus
objetivos e respostas ou optar pelo estudo dos assuntos apresentados no I, 26
no conjunto da obra. Esta segunda alternativa permitiria pelo menos duas
formas de abordagem. Uma consistiria em direcionar o estudo no sentido de
uma interpretao evolutiva, supondo uma dinmica de transformaes no
decorrer da produo de escrita dos Ensaios a partir de determinadas
influncias24. A outra consistiria em admitir a necessidade de reagrupamento
dos temas relativos educao ao longo dos Ensaios, supondo que os
captulos no oferecem o horizonte e a coeso necessria para se apreender o
conjunto das articulaes desenvolvidas pela questo investigada25.
Como ler o Da educao das crianas? - pergunta inevitvel, dada a
originalidade dos Ensaios e o perigo de resvalarmos em anacronismos, uma
possibilidade que se agrava no caso de filosofias no-sistemticas como a de
Montaigne.
Uma das mais fecundas respostas a essa questo encontra-se nos
estudos de Pierre Villey26, discpulo de Gustave Lanson (crtico literrio francs
do sculo XIX27). Villey realiza uma investigao de flego sobre os Ensaios.
Recupera cronologicamente as fontes literrias freqentadas por Montaigne, as
datas de redao dos captulos e das camadas de anotaes que foram se
acumulando ao longo da reescrita da obra. A partir delas traa o percurso de
suas influncias e a correspondente evoluo que julga provocarem nos
24
19
Segundo Villey, Montaigne resolve tornar-se autor ainda quando exercia suas funes no
parlamento. Quando faz a traduo do Livro das Criaturas, de Raymond Sebond, o projeto de
uma escrita prpria ainda no existe, muito menos o da pintura de si, mas a preparao para
tanto se acumulava no decorrer de sua vida: Foram necessrias muitas complacncias do
destino para que se tornasse possvel to singular projeto. Se Montaigne no tivesse sido um
grande senhor, rico [...] se a natureza de sua educao lhe tivesse dado um temperamento
ativo e ambicioso; se sua meditao no houve disposto, para se nutrir, de uma cultura literria
e filosfica excepcional em seu meio social, sua inteno no teria vingado e desabrochado.
Villey, P. Os ensaios de Montaigne. In: Montaigne, M. Ensaios, v. 2. Braslia: Universidade de
Braslia; Hucitec, 1987. p. 6.
29
Villey identifica tipos de captulos correspondentes s ordens de leitura. Os primeiros
captulos so ensaios impessoais que refletem leituras de historiadores, compiladores e
moralistas (especialmente Sneca e Cato). Em seguida, a caminho do ensaio pessoal, a
leitura das obras morais de Plutarco, nela Montaigne colhe inspirao para observar-se e
observar os outros; depois Sexto Emprico e a crise pirrnica que imprime no ensasta
confiana em seu prprio julgamento. Plutarco e Sexto Emprico levam Montaigne empurrar
o seu Eu para o palco dos Essais.. O auto-retrato se desenvolve plenamente no livro III, no
qual a arte de julgar se far pela conversao e pela experincia. Os Ensaios vo da escrita
impessoal ao desenvolvimento da pintura do eu, da filosofia estica filosofia da natureza.
Villey, P. Os ensaios de Montaigne. In: Montaigne, M. Ensaios, v. 2. Braslia: Universidade de
Braslia; Hucitec, 1987.
30
Nakam, G. Les Essais de Montaigne miroir et proces de leur temps. Paris: Librairie Nizet,
1984. Nakam, G Montaigne et son temps. Les vnements et les Essais L histoire, la vie, le
livre. Paris: Gallimard, 1993.
20
21
apresenta o autor como filsofo e seus ensaios como uma forma de fazer
filosofia, um gnero com especificidades prprias e diferenciado daquele dos
sistemas consagrados na histria da filosofia37. Acertadamente, v o estudo do
estilo como indispensvel para a compreenso dos Ensaios, sendo inegvel a
contribuio de suas anlises para uma compreenso filosfica dos temas mais
relevantes presentes na obra de Montaigne. Por outro lado, segundo Tournon,
o problema que se pode levantar em relao sua interpretao diz respeito ao
desprezo da articulao interna dos captulos: por acreditar que no formam
um todo, ele reorganiza as matrias em temas, desmonta os captulos e
aglutina segmentos na tentativa de encontrar uma coerncia para a obra.
O prprio Tournon38, por sua vez, entende os Ensaios como conjuntos
de reflexes (comentrios, juzos, sentidos) que comportam vrios tipos de
enunciados sobrepostos, de registros diversos quanto s suas origens,
significaes e destinatrios. Nestes diversos nveis encontram-se desde
snteses de um assunto tratado, comentrios, que ora so tomados em uma
perspectiva e depois em outra e que exigem justificativas e correes -, at
juzos que expem concepes pessoais sobre um dado assunto, compondo
no conjunto um amlgama discursivo que nem sempre esclarece a passagem
de um plano para o outro39. Tais nveis acarretam disperso da ordem interna
do captulo, fazendo com que perca coerncia discursiva e poder de
demonstrao40. No h, no entanto, precariedade e falta de planejamento; os
ensaios oferecem opinies e convices que so constantemente reafirmadas
e acrescentadas ao longo da obra atravs do exerccio do julgamento. Ao leitor
necessrio se faz a escolha de percursos, a descoberta de uma lgica na
sucesso de vrios discursos sobre temas anlogos; cabe ao leitor assumir a
37
22
miscelnea
discursiva
que
seja
preciso
assumir
23
3. Estrutura da tese
s-lo dormitando ou de fugida? [C] [...] Se pegar livros fosse apreend-los, e se v-los fosse
enxerg-los, e percorr-los fosse capt-los, eu estaria errado em dizer-me to totalmente
ignorante como digo. Livro III, 9. p. 316. Les Essais. p. 995.
43
Evidentemente, no se trata de fechar-se no texto. preciso tambm, para compreend-lo
adequadamente, restitu-lo ao seu momento histrico, ao seu enraizamento cultural e terico.
Alguns trabalhos convergem para esta posio, um bom exemplo o artigo Paixo da
igualdade, paixo da liberdade: a amizade em Montaigne de Sergio Cardoso. In: Novaes A.
(Coord.) Os sentidos da paixo: So Paulo: Companhia das Letras, 1987.
24
25
educacional
do
humanismo
renascentista
do
sculo
XVI,
26
28
29
dos
limites
das
advertncias
das
recomendaes
tambm diz respeito pintura do prprio Montaigne, uma apresentao de si, o ensaio de
idias que podero ser outras se um novo aprendizado, ou seja, se novas experincias vierem
a transform-lo.
3
Todo o promio (p. 217- 222. Les Essais. p. 145 - 148) consiste na apresentao da natureza
dos ensaios e de como o leitor deve tom-los.
4
Ensaios. Livro I, 26. p. 218, 219. Les Essais. p. 146.
5
Ensaios. Livro I, 26. p. 217, 218. Les Essais. p. 146.
6
Ensaios. Livro I, 26. p. 222. Les Essais. p. 148.
30
non sans une temeraire esperance que je puisse tromper les yeux des juges les discerner.
Ensaios. Livro I, 26, p. 220. Les Essais. p. 147.
8
Ver Mrz, F. Grandes educadores. So Paulo: Epu, 1987. Gilles, T. R. Filosofia da educao.
So Paulo: Epu, 1983. Abbagnano, N., Visalberghi, A. Historia de la pedagogia. Mxico: Fondo
de Cultura Econmica, 1995.
9
Conferir Villey, P. Os ensaios de Montaigne. In: Montaigne, Ensaios, v. 2. Braslia:
Universidade de Braslia; Hucitec, 1987. p. 44-45.
31
1. O promio
32
[...] comme les Danades, remplissant et versant sans cesse. Jen attache quelque chose
ce papier; moy, si peu que rien. Ensaios. Livro I, 26. p. 218. Les Essais. p. 146.
15
[...] des armes dautruy, jusques ne montrer pas seulement le bout de ss doigts [...]
Ensaios. Livro I, 26. p. 221. Les Essais. p. 148.
16
Ensaios. Livro I, 26. p. 220, 221. Les Essais. p. 147, 148.
17
Ensaios. Livro I, 26. p. 221. Les Essais. p. 148.
33
Je ne dis les autres, sinon pour dautant plus me dire. Ensaios. Livro I, 26. p. 221. Les
Essais. p. 148.
19
Je nay point lauthorit destre creu, ny ne le desire, me sentant trop mal instruit pour
instruire autruy. Ensaios. Livro I, 26, p. 222. Les Essais. p. 148.
20
No captulo Da vanidade Montaigne observa: [C] o leitor indiligente que perdeu meu
assunto, no sou eu; sempre se encontrar num cantinho alguma palavra que no deixe de ser
suficiente, embora seja concisa. Ensaios. III, 9, p. 315. Les Essais. p. 994.
21
Ensaios. Livro I, 26, p. 218. Les Essais. p. 146.
34
recomendaes,
enfim,
um
conjunto
de
argumentos
que
expressam
O leitor precisa se dar conta de que Montaigne opera um discurso diferente daquele
encontrado, por exemplo, na tradio moderna. Os modernos perseguem um mtodo que
demonstre e justifique a seqncia das proposies em uma investigao; visam um discurso
analtico para os enunciados. Nosso ensasta quer outra coisa, est em outro patamar; busca
um tipo de persuaso que no procura por inferncias demonstrativas, seu discurso trabalha
com opinies, contradies e pontos de vista.
23
Ensaios. Livro I, 26. p. 222. Les Essais. p. 148.
24
Ensaios. Livro I, 26, p. 219. Les Essais. p. 147.
25
Et laisse ce neantmoins courir mes inventions ainsi foibles et basses, comme je les ay
produites, sans em replastres et recoudre les defaux que cette comparaison my a descouvert.
[C] Il faut avoir les reins bien fermes pour entreprendre de marcher front front avec ces gens
l Ensaios. Livro I, 26, p. 219. Les Essais. p. 147.
26
Ensaios. Livro I, 26, p. 217, 218. Les Essais. p. 146.
27
Ensaios. Livro I, 26. p. 220. Les Essais. p. 147.
28
Ensaios. Livro I, 26. p. 220. Les Essais. p. 148.
29
Ensaios. Livro I, 26, p. 221. Les Essais. p. 148.
35
30
Quant aux facultez naturelles qui sont en moy, dequoy cest icy lessay, je les sens flechir
sous la charge. Mes conceptions et mon jugement ne marche qu tastons, chancelant,
bronchant et chopant; et, quand je suis all le plus avant que je puis, si ne me suis-je
aucunement satisfaict: je voy encore du pas au del, mais dune veue trouble et en nuage, que
je ne puis desmeler.. Ensaios. Livro I, 26, p. 219. Les Essais. p. 146.
36
2. A dissertao
da
educao31.
Podemos
distinguir
uma
introduo
quatro
2.1. Introduo
31
Este um dos captulos em que o ttulo explicitamente demarca o contedo, o que nem
sempre ocorre nos Ensaios.
32
Ensaios. Livro I, 26. p. 224. Les Essais. p. 150.
37
vezes
colocam em
causa
arte
do
agricultor,
tambm
33
[...] je ny entens sinon cela, que la plus grande difficult et importante de lhumaine science
semble estre en cet endroit o il se traite de la nourriture et institution des enfans. Ensaios.
Livro I, 26. p. 222. Les Essais. p. 149.
34
Os Ensaios. I, 26. p. 222. Les Essais. p. 149.
35
Plato e Quintiliano so aqui bons exemplos. Os elementos principais da pedagogia de
Quintiliano podem ser sintetizados em: ateno natureza do aluno, adaptao do ensino s
aptides manifestas da criana e um processo de aprendizagem eminentemente prtico. Ver
em Quintilien, Instituion oratoire. Livro I, 1 e 3. Paris: Belles Lettres, 1975. Ver Plato. A
Repblica. Livro VI, 490b. Montaigne d pouco valor natureza do aprendiz, j que inacessvel
educao; mas ao seu modo preconiza um ensino diretamente vinculado prtica,
exercitao.
36
[...] depuis quils sont naiz, on se charge dum soing divers, plein denbesoignement et de
crainte, les dresser et nourrir. Ensaios. Livro I, 26. p. 222. Les Essais. p. 149.
38
37
39
[...] nessa dificuldade, minha opinio a de encaminhlas sempre para as coisas melhores e mais proveitosas,
e que pouco devemos nos empenhar nessas levianas
adivinhaes
prognsticos
que
extramos
das
40
[...] en cette difficult, mon opinion est de les acheminer tousjours aux meilleures choses et
plus profitables, et quon se doit peu appliquer ces legieres divinations et prognostiques que
nous prenons des mouvemens de leur enfance. Ensaios. Livro I, 26. p. 223. Les Essais. I, 26.
p. 149.
40
ao uso comum, tudo que posso oferecer para nisso vos servir.41 A conduo
da educao tem na escolha do preceptor a chance de trilhar novos rumos. At
aqui nada de muito extravagante ou original, afinal, os preceptores
convencionalmente
participam
da
educao
dos
filhos
das
famlias
indicao
do
preceptor
no
se
faz
sem justificativas,
41
[...] je vous veux dire l dessus une seule fantasie que jay contraire au commun usage: cest
tout ce que je puis conferer vostre service em cela. Ensaios. Livro I, 26. p. 224. Les Essais. p.
150.
42
Em vrias passagens do Da educao... encontramos recomendaes dirigidas
explicitamente ao fidalgo, chamando a ateno para sua necessria civilidade e obrigaes de
homem da corte. Noutros momentos, a noo de formao adquire uma conotao mais ampla,
tornando-se extensiva a qualquer homem, seja ao que diz respeito a sua interioridade
(compleio, temperamento) seja sua vida social (costumes, tradies). Os dois protagonistas,
o fidalgo e o homem qualquer, e as duas perspectivas, a do mundo exterior e a do mundo
interior, apesar de nveis de cuidados e de alvos diferenciados, se atravessam na visada de
Montaigne e projetam um mote comum: a interface entre o mundo e o conhecimento de si, e
destes com a ao moral. Corteso ou vulgo, o aprendiz em formao sempre nico, singular
em sua medida, sua espontaneidade e seus objetivos, e assim tambm deve ser a interveno
pedaggica.
41
43
[...] ayant plustost envie dem tirer um habilhomme quum homme savant [...] Ensaios.
Livro I, 26. p .224. Les Essais. p. 150. Rosemary Ablio traduz savan por erudito e neste caso
em particular traduz por sbio. Milliet traduz a passagem da seguinte forma: [...] um rapaz que
mais desejaramos honesto do que sbio. Ensaios. I, 26. Abril Cultural, p.77, onde habil
traduzido por honesto. Toledo Malta traduz: [...] mais propenso a fazer-se homem capaz do
que homem de saber. Seleta dos Ensaios de Montaigne. I, 26. Rio de Janeiro: Jos Olympio,
1961. p. 92.
44
Ensaios. Livro I, 26. p. 224. Les Essais. p. 150.
42
43
44
50
51
45
52
46
bons e os maus.53 preciso, portanto, exercit-lo nas armas, nas lutas, fazer
com que experimente as intempries climticas, habitu-lo a suportar a dor.
Na conversao com os homens aprende-se a interagir e se comportar
em sociedade. Um dos pontos altos nessa escola do comrcio dos homens
consiste em saber conduzir uma discusso, comportar-se com civilidade em
uma conversa, alinhavar os argumentos no sentido de preservar o que digno
e ntegro e no for-los a todo custo em favor prprio, ou seja, existem ordem
e moralidade na conversao que precisam ser aprendidas e praticadas. H um
aspecto essencial, j apontado na parte anterior, que retorna na freqentao
dos homens: a nfase na apreciao e exposio das prprias concepes e
julgamentos. As palavras e as idias apresentadas numa discusso nascem do
julgamento e da liberdade em opinar, revelam escolhas pessoais54.
A opinio, assim como no se deixa escravizar pela autoridade das
letras ou por imposies de qualquer ordem ou por dinheiro, no deve tambm
se deixar submeter a um senhor. O dever cvico [devoir publique] o limite da
dedicao a um prncipe ou senhor e a garantia da liberdade de julgamento.
Ultrapassar esta fronteira nos servios pblicos colocar em risco a confiana
dos outros na veracidade de suas prprias palavras55. Sem prncipe, nem
senhor, nem autoridades letradas a lhe dirigir o discurso, so sua conscincia
e sua virtude que devem reluzir em suas palavras, enquanto a razo lhe serve
de guia e o discernimento e sinceridade qualificam seus argumentos.
E, ainda, Montaigne alerta para a aprendizagem presente nas
experincias
nos
contra-exemplos
cotidianos
proporcionados
pela
convivncia com toda gente. Nem tudo na freqentao dos homens um bom
modelo, e mesmo assim, no significa que deixar de ser objeto de instruo, o
contra-exemplo tambm instrui. Da mesma forma que toma para si as idias
convenientes dos clssicos, na freqentao dos homens tambm se deve
estar atento e curioso ao que lhe oferecido, [...] preciso pr tudo a render, e
53
[...] qui regardent les bons selon le temps, comme les meschants. Ensaios. Livro I, 26. p.
230. Les Essais. I, 26. p. 154.
54
Ensaios. Livro I, 26. p. 231 - 232. Les Essais. p. 155.
55
Ensaios. Livro I, 26. p. 232. Les Essais. p. 155.
47
56
[...] il faut tout mettre em besongne, et emprunter chacun selon as marchandise Ensaios.
Livro I, 26. p. 233. Les Essais. p. 155.
57
Ensaios. I, 26. p. 233. Les Essais. p. 156. A freqentao dos livros tambm uma proposta
de leitura e uma aproximao dos livros de histria. Ver Dos livros, Livro II, 10 e Dos trs
relacionamentos, Livro III, 3.
58
A leitura dos textos de histria fazia parte dos exerccios de gramtica e retrica.
59
[...] lanatomie de la philosophie, en laquelle les plus abstruses parties de nostre nature se
penetrent. Ensaios. Livro I, 26. p. 234. Les Essais. p. 156.
60
Conferir Christodoulou, K. Le rle de lhistoire dans llaboration de lart de vivre de
Montaigne: uname divers estages. In: Dubois, C.-G. (Org.) Montaigne et lHistoire. Actes du
Colloque international de Bordeaux, 1988. Paris: Klincksieck, 1989. p. 223 - 232.
61
Ensaios. Livro I, 26. p. 235. Les Essais. p. 157.
62
Ensaios. Livro I, 26. p. 236. Les Essais. p. 157 - 158.
48
sobre todas as coisas; tudo que houver de singular ao seu redor, ele ver
[...]63. Estas observaes o faro perceber seu lugar no mundo e as ninharias
da existncia humana, e mais importante, tais exemplos oferecero matriaprima abundante para o exerccio do julgamento e o comando da prpria vida64.
A conversao, tomada aqui em sentido pedaggico com os livros de
histria, com os homens, com os costumes diferentes atravs das viagens abre um horizonte de possibilidades para a educao; ela permite confrontar
idias, exercitar o discernimento e corrigir os erros. Mas, uma prtica
exigente. Condies mnimas precisam ser equacionadas e dispostas. Ento,
perguntamos: quais so as condies necessrias numa conversao para que
se transforme em instrumento de aprendizagem? E, pelo contrrio, quais
conversas no ensinam? O que distingue os debates tradicionalmente
praticados nos colgios daqueles da conversao? Para estas perguntas
precisaremos recorrer ao captulo Da arte da converso, no qual Montaigne
esclarece o que uma boa conversao e mostra como ele prprio se instrui
atravs dela.
63
[...] une honeste curiosit de senquerir de toutes choses; tout ce quil y aura de singulier
autour de luy, il le verra [...].Ensaios. Livro I, 26. p. 233. Les Essais. p. 156.
64
A compreenso de diferentes costumes, naes, homens provoca uma relativizao do
prprio ponto de vista e com isso a capacidade de se perceber em real dimenso frente s
coisas.
65
O ensino nos colgios do sculo XVI se concentrava prioritariamente na lngua latina, sem a
qual no se tinha acesso cultura clssica. O estudo do latim era disseminado pelas demais
matrias de humanidades: a retrica e a poesia, e mesmo a histria e a filosofia eram suas
coadjuvantes (a contextualizao dos studia humanitatis ser desenvolvida no interior da tese).
49
50
70
51
O lugar alado pela filosofia moral e pela formao do carter fica ainda
mais evidente com a valorizao da precedncia das coisas sobre as palavras
e a crtica ao ensino da gramtica e da retrica. Estamos no ltimo movimento
da dissertao do captulo.
Um pouco antes, Montaigne escreve: as matrias lgica, fsica,
geometria e retrica76 - no colaboram de modo determinante para a
construo dos julgamentos, portanto, podem ser deixadas para depois; sero
estudadas aps a nfase na filosofia prtica. A divergncia entre o
entendimento de Montaigne acerca do que relevante para a formao, por um
lado, e os programas de ensino praticados nas escolas, por outro,
evidenciado pelo questionamento da centralidade do ensino das letras no
processo educacional. Com isto, demarca-se ao mesmo tempo uma crtica e
uma prioridade: o ensino da gramtica e da retrica no colabora para uma
75
52
53
3. Eplogo
54
81
il ny a tel que dallcher lapptit et laffection, autrement on ne faict que des asnes chargez
de Livres Ensaios Livro I, 26. p. 265. Les Essais. p. 177.
82
[A] On leur donne coups de fouet en garde leur pochette pleine de science, laquelle, pour
bien faire, il ne faut pas seulement loger chez soy, il la faut espouser. Ensaios. Livro I, 26. p.
265. Les Essais. p. 177.
56
57
sentido tcnico, segundo Porteau, pedante pode ser entendido como o mestre que ensina em
colgios e pdantisme o conjunto de mtodos pedaggicos e disciplinares que utiliza; neste
sentido o emprego do termo no tem ainda o tom pejorativo que assumir no captulo Do
pedantismo dos Ensaios. Sob a influncia de Montaigne o termo ganha um significado mais
abrangente e jocoso, incluindo os mestres universitrios so pdants os mestres de direito,
de medicina, e todos os demais. Conferir em Porteau, p. 236-239. Segundo Porteau, a
originalidade da crtica de Montaigne ao pedantismo est no fato de denunci-lo como um
problema social, no o restringindo apenas educao. Porteau, Montaigne et la vie
pdagogique de son temps. Paris: Libraire E. Droz, 1935. p. 299.
5
No captulo Da arte da conversao (III, 8) Montaigne critica os maistre s arts
(professores de humanidades), que s possuem excelncia artificial mas so incapazes de
mobilizar as convices. Ver Ensaios. Livro III, 8. p. 212. Les Essais. p. 927.
6
O ideal de homem culto do humanismo aquele que detm uma cultural geral sem fins
profissionais, caracteriza-se por acentuados traos literrios e afastamento da especializao.
O profissional sempre est preso a uma especialidade e por isso tem suas posies
comprometidas e fixadas por seu ramo de atuao. Como afirma Auerbach, a formao geral,
no dirigida para fins profissionais, forja o homem inteiro, o homme suffisant de Montaigne.
Conferir Auerbach, E. Mimesis. So Paulo: Perspectiva, 1976. 266, 268.
7
Segundo Friedrich, [...] O contrrio dessa cultura da alma [preocupada com uma arte de
viver e com o julgamento individual] se exprime pelos termos de pdant e de pdantisme que
esto unidos [...]. A pdanterie, contra a qual parte em guerra os dois ensaios, I, 25 e I, 26,
representa a quintessence da falta de liberdade intelectual Friedrich, H. Montaigne. Paris:
Gallimard, 1968. p. 100 - 103.
8
A un enfant de maison qui recherche les lettres, non pour le gaing (car une fin si abjecte est
indigne de la grace et faveur des Muses, et puis elle regarde et depend dautruy), ny tant pour
les commoditez externes que pour les sienes propres, et pour sen enrichir et parer au dedans,
58
ayant plustost envie den tirer un habilhomme quun homme savant [...] Ensaios, Livro I, 26. p.
224. Les Essais, p. 150.
9
O homem capaz detentor de uma sabedoria prtica, ele sabe deliberar bem e
convenientemente acerca das coisas da vida: no s sabe calcular bem, como tambm a
finalidade de sua ao boa. Ver Aristteles, tica a Nicmaco, Livro 6, cap.5. So Paulo: Abril
Cultural, 1976. p. 144. importante salientarmos que, apesar das crticas de Montaigne ao
aristotelismo escolstico, no sculo XVI Aristteles est presente em todos os debates sobre
filosofia prtica, incluindo os educacionais e suas derivaes; com certeza Montaigne conhecia
o teor dessas discusses. Segundo Villey, Aristteles citado cinqenta vezes nos Ensaios,
seja por emprstimos dos antigos (Digenes, Sneca e Plutarco), seja atravs de
contemporneos. O contato de Montaigne com a tica a Nicmaco ocorre em torno de 1588,
quando algumas de suas passagens so transcritas para os Ensaios. Conferir Villey, P.
Sources & levolution des Essais de Montaigne, v. I. Paris: Hachette, 1933. p. 69 72.
10
Segundo Nakam, Montaigne um admirador da novidade e do esprito criativo do homem:
Novo oferece uma face risonha. Tudo no que Montaigne pe sua f e sua afeio dito
novo. Novo, seu preceptor ideal, novos seus mtodos no Da educao das crianas, fantasia
contrria ao uso comum, acompanhada de uma nova maneira Nakam, G. Montaigne: la
manire et la matire. Paris: Klincksieck, 1991. p. 155.
59
60
14
61
Montaigne comenta o modo eficaz e espirituoso que um homem com quem conviveu na
escola, un homme dentendement de precepteur, utilizou para inici-lo nas leituras, e sem ferir
suas tendncias (desinteresse pelas lies do colgio) soube despertar seu interesse pelos
livros: [...] habilmente soube ser conivente com esse meu descaminho [...]. Se ele tivesse sido
louco em quebrar essa tendncia, suponho que eu s teria trazido do colgio o dio pelos livros
[...]. Ele se portou engenhosamente. Fingindo nada ver, aguava meu apetite, s me deixando
saborear aqueles livros s escondidas e docemente mantendo-me dentro do meu dever para
com os outros estudos do regulamento. [...] qui seut dextrement conniver cette mienne
desbauche, et autres pareilles. [...] Sil eut est si fol de rompre ce train, jestime que je neusse
raport du college que la haine des livres [...]. Il sy gouverna ingenieusement. Faisant semblant
de nen voir rien, il aiguisoit ma faim, ne me laissant que la desrobe gourmander ces livres et
me tenant doucement en office pour les autres estudes de la regle. Os Ensaios. Livro I, 26. p.
262. Les Essais. p. 175.
62
21
Il est bon quil le face trotter devant luy pour juger de son train, et juger jusques quel point il
se doibt ravaler pour saccommoder sa force. A faute de cette proportion nous gastons tout: et
de la savoir choisir, et sy conduire bien mesureement, cest lune des plus ardues besongnes
que je sache: et est leffaict dune haute ame et bien forte, savoir condescendre ses allures
pueriles et les guider Ensaios. Livro I, 26. p. 225. Les Essais. p. 150.
22
Ccero, Quintiliano e Plutarco so as fontes mais significativas da educao do humanismo
renascentista. Segundo Villey, at 1580 a presena de Quintiliano nos Ensaios esparsa, uma
ou duas apenas. Na sua ltima edio percebe-se o retorno de Montaigne ao Institutio oratoria,
o que pode ser confirmado por inmeras citaes e aluses, como ocorre no I, 26. Conferir em
Villey, P. Les sources et lvolution des Essais de Montaigne, v. I. Paris: Hachette, 1933. p.
209, 240. Sobre o percurso das leituras de Ccero em Montaigne, ver na mesma obra de Villey
p. 106-113, e Plutarco, p. 219-221.
23
Conferir em Quintiliano, Institution oratoire, Livro I, promio, 26; Livro I,1,5. Paris: Belles
Lettres, 1975.
63
de
Montaigne
em
anteceder
ensino
pelo
adequado
Conferir em Quintiliano, Institution oratoire, Livro I,3,1. Paris: Belles Lettres, 1975. p. 74.
Sobre Erasmo, ver Dictionnaire, verbete ducation, p. CVI e verbete Nature, p. CLXXVIIIss.
In: Blun, C., Godin, A., Margolin, J.-C, Mnager, D. (Ed.) Erasme. Paris: Robert Laffont, 1992.
26
Erasmo. De Pueris. So Paulo: Escala, s/d. p. 51.
25
64
prognsticos
que
extramos
das
Na
Repblica,
as
disposies
naturais
constituem
aspecto
[A] La montre de leurs inclinations est si tendre en ce bas aage, et si obscure, les promesses
si incertaines et fauces, quil est mal-ais dy establir aucun solide jugement. Ensaios. Livro I,
26. p. 222. Les Essais. p. 149.
28
[A] et quon se doit peu appliquer ces legieres divinations et prognostiques que nous
prenons des mouvemens de leur enfance. [C] Platon mesme, en sa Rpublique, me semble
leur donner beaucoup dauthorit. Ensaios. Livro I, 26. p. 223. Les Essais. p. 149.
65
Repblica, Livro IV, 423d. Conferir tambm em Livro III, 415ac; Livro VI, 490b e 494b. Ver
Goldschmidt, V. Les dialogues de Platon. Paris: PUF, 1947. p. 282ss. Lodge, R. C. Platos
theory of education. London: Kegan P., Thench, Trubner & Co., 1947. p. 190. Dodds, E. R. Les
grecs et l irrationnel. Paris: Flammarion, 1977. p. 213.
30
Ensaios. Livro I, 26. p. 243. Outro fator utilizado para subsidiar a ao pedaggica, e que se
tornou comum na modernidade, consiste em recorrer idade como padro de organizao das
atividades educacionais, mas, poca de Montaigne, o dispositivo de acomodar as matrias e
mtodos escolares numa margem ideal de idade no existia. Nas escolas humanistas as
matrias seguem um roteiro de ensino e avanam conforme o aluno vai comprovando a
66
67
Nesse ponto Montaigne caminha lado a lado com Erasmo, que criticando os mestres que
no reconhecem as capacidades e peculiaridades das crianas, escreve: No so raros os
indivduos que exigem da criana atitudes precoces de adulto. Sem a mnima considerao
pela exgua idade dela, fincam a medir a mente infantil pela prpria capacidade. De pronto, ora
do ordens acerbas, ora cobram ateno plena, ora fazem cara feia, caso a criana no
corresponda expectativa. Em suma, comportam-se como se lidassem com gente grande,
esquecidos de que j foram eles mesmos crianas. Erasmo. Pueris. So Paulo: Escala, s/d. p.
86, 87.
68
35
Ceux qui, comme porte nostre usage, entreprennent dune mesme leon et pareille mesure
de conduite regenter plusieurs esprits de si diverses mesures et formes, ce nest ps merveille
si, em tout um peuple denfans, ils em rencontrent peine deux ou trois qui rapportent quelque
just de leur discipline. Ensaios, Livro I, 26. p. 225. Les Essais. p. 150-151.
36
Ensaios. Livro I, 26. p. 224. Les Essais. p. 150.
69
70
gerador
de
iniciativas
que
passam
ser
constantemente
40
Ensaios. Livro I, 26. p. 224. Les Essais. p. 150. Conferir em Vincent, H. Education et
scepticisme chez Montaigne ou pdantisme et exercice du jugement. Paris: LHarmattan, 1997
p.180ss.
41
Ensaios. Livro I, 26. p. 225. Les Essais p. 150.
71
Numa
recusa
ao
dirigismo
dos
exerccios
tradicionais
de
Et puis, lauthorit du gouverneur, qui doit estre souveraine sur luy, sinterrompt et
sempesche par la presence des parens. Ensaios. Livro I, 26. p. 230. Les Essais. p. 154.
43
On ne cesse de criailler nos oreilles, comme qui verseroit dans un antonnoir, et nostre
charge ce nest que redire ce quon nous a dict. Je voudrois quil corrigeast cette partie, et que,
de belle arrive, selon la porte de lame quil a en main, il commenast la mettre sur la
montre, luy faisant gouster les choses, les choisir et discerner delle mesme: quelquefois luy
ouvrant chemin, quelquefois le luy laissant ouvrir. Ensaios. Livro I, 26. p. 224. Les Essais p.
150.
44
Or, cet apprentissage, tout ce qui se presente nos yeux sert de livre suffisant: la malice
dun page, la sottise dun valet, un propos de table, ce sont autant de nouvelles matieres.
Ensaios. Livro I, 26. p. 228. Les Essais p. 152.
72
2. Exercitar: a pedagogia
46
73
um mtodo de aprendizagem apoiado numa teoria, com conceitos e etapas definidos, como
pode transparecer na descrio apresentada por Chateau. Tambm no est interessado em
prescrever procedimentos didticos, deixando isto bem claro no promio do captulo I, 26,
quando afirma ser escasso o seu conhecimento pedaggico. De outra parte, no se trata
apenas de dominar a maneira de como as lies devem ser assimiladas, antes, o importante
para Montaigne e o que determina o sucesso do aprendizado a formao moral que se pode
obter. Conferir em Chateau, J. Montaigne psychologue et pdagogue. Paris: Vrin, 1971, p. 233.
47
Isto no quer dizer, como veremos em outro momento, que no ocorra o contato com os
livros, muito pelo contrrio, a leitura dos historiadores e dos filsofos recomendada e sua
freqentao parte importante da formao. A peculiaridade que podemos deduzir da
orientao de Montaigne est em que os textos so indicados conforme vo ocorrendo as
freqentaes dos homens, dos costumes, do mundo. a situao concreta que motiva a
indagao e a leitura, proporcionando a reflexo sobre os assuntos na cena pedaggica.
48
[A] Que ce quil viendra dapprendre, il le lui face mettre en cent visages et accommoder
autant de divers subjets, pour voir sil la encore bien pris et bien faict sien [...] Ensaio. Livro I,
26. p. 225. Les Essais, p. 151. e o tornou coisa sua, traduo de Malta, J. M. Toledo,
Montaigne, M. Seleta dos Ensaios de Montaigne. Rio de Janeiro: Jos Olympio, 1961. p. 93.
49
A expresso colocar em cem facetas, indicativa da variao, revela, segundo Vincent, a
necessidade de uma repetio inovadora fazer muitas vezes, mas cada vez de modo
diferente, at chegar incorporao e traduo da forma inicial. Conferir Vincent, H.
Education et scepticisme chez Montaigne ou pdantisme et exercice du jugement. Paris:
LHarmattan, 1997. p. 260.
74
75
cultura do carter. A influncia do bom exemplo visa fecundar a alma dos que
tomam contato com ela. Mas o pedante toma o modelo de forma passiva,
fazendo dele uma reproduo mal acabada52.
A relao com a tradio nos remete a outro tema caro a Montaigne e
tambm presente em suas preocupaes educacionais: a tpica do prprio e
do alheio (presente j na abertura do I, 26). O ponto de partida do ensino, o
assunto ou a ao sobre o qual ser realizado o exerccio de incorporao,
pode at se tornar irrelevante, desaparecendo frente fora e prioridade do
processo de tornar prprio o que alheio, como podemos perceber pela
seqncia abaixo:
Que ele saiba que sabe, pelo menos. [A] preciso que
se impregne dos humores deles [os sbios antigos], no
que aprenda seus preceitos. E que, se quiser, esquea
corajosamente de onde os obtm, mas que saiba
assimil-los [apropri-los].53
. Conferir Garin, E. LEducation de lhomme moderne: la pdagogie de la Renaissance 14001600. Paris: Fayard, 1968. p. 99-105. As crticas de Montaigne imitao aparecem em vrios
captulos e contextos: Sobre versos de Virglio, quando aproxima suas prprias imitaes da
macaquice (III, 5 p. 135-136) ou no Dos Livros sobre a finalidade dos seus emprstimos (II,
10, p. 115) e mesmo no promio do I, 26.
53
Quil sache quil sait, au moins. Il faut quil emboive leurs humeurs, non quil aprenne leurs
preceptes. Et quil oublie hardiment, sil veut, do il les tient, mais quil se les sache
approprier. Ensaios. Livro I, 26. p. 227. Les Essais. p. 151-152.
76
[C] Quil cele tout ce dequoy il a est secouru, et ne produise que ce quil en a faict. Les
pilleurs, les enprunteurs mettent en parade leurs bastiments, leurs achapts, non pas ce quils
tirent dautruy. Ensaios. Livro I, 26. p. 227. Les Essais. p. 152.
55
Como o prprio Montaigne, em vrias passagens dos Ensaios, afirma fazer: [C] Que se veja,
naquilo que tomo emprestado, se eu soube escolher com que realar meu tema. Pois fao os
outros dizerem o que no consigo dizer bem, ora por fraqueza de minha linguagem, ora por
fraqueza de meu senso. No conto meus emprstimos; peso-os. Ensaios. Livro II, 10. p. 115.
Les Essais. p. 408.
56
Como bem mostra Montaigne no promio do I, 26: Fazer o que observei em alguns, cobrirse com as armas de outrem at no mostrar nem sequer a ponta dos dedos, conduzir seu
projeto [...] sombra dos achados antigos remendados daqui e dali; aos que os querem ocultar
e apropriar-se deles, primeiramente injustia e covardia que, no tendo em seu patrimnio
pessoal coisa alguma com que se promover, eles procurem apresentar-se com o valor alheio
[...] p. 221. Les Essais. p. 148.
77
57
Tenho conhecimento de que fazes parte dos amigos mais ntimos de Dion e que sempre o
foste, manifestando a sabedoria de carter prprio filosofia: porque a firmeza, a fidelidade, a
sinceridade so o que chamo a verdadeira filosofia. Quanto s outras cincias, s outras
habilidades que tm fins diferentes, creio cham-las corretamente, qualificando-as de
destrezas. Vamos, porta-te bem e conserva a atitude que at aqui tens conservado. Plato.
Carta X: De Plato a Aristodoro. Lisboa: Estampa, 2002. p. 107.
58
[C] Savoir par coeur nest pas savoir: cest tenir ce quon a donn en garde sa memoire.
Ce quon sait droittement, on en dispose, sans regarder au patron, sans tourner les yeux vers
son livre. Facheuse suffisance, quune suffisance purement livresque! Je mattens quelle serve
dornement, non de fondement, suivant ladvis de Platon, qui dict la fermet, la foy, la sincerit
estre la vraye philosophie, les autres sciences et qui visent ailleurs, nestre que fard.. Ensaios.
Livro I, 26. p. 228. Les Essais. p. 152. O desprezo pelo saber livresco do pedante animou uma
espirituosa anedota: [C] Conheo algum que, quando lhe pergunto o que sabe, pede-me um
livro para mostrar-mo; e no ousaria dizer-me que est com coceira no traseiro sem ir na
mesma hora examinar em seu dicionrio o que coceira e o que traseiro. Ensaios. Livro I,
25. p. 205.
78
[...] pelo modo como somos instrudos, no de admirar que nem os alunos nem os mestres
se tornem mais capazes, embora se faam mais doutos nelas [as cincias]. Na verdade, os
cuidados e as despesas de nossos pais visam apenas a nos encher a cabea de cincia, sobre
o discernimento e a virtude pouco se fala Ensaios. Livro I, 25, p. 203. Les Essais. p. 136.
60
O tema do ensino da filosofia moral ser tratado no quarto captulo do nosso estudo.
61
[A] [...] comme ceux-cy veulent instruire nostre entendement, sans lesbranler: [C] ou quon
nous apprinst manier un cheval, ou une pique, ou un luth, ou la voix, sans nous y exercer,
comme ceux icy nous veulent apprendre bien juger et bien parler, sans nous exercer ny
parler ny juger. Ensaios. Livro I, 26. p. 228. Les Essais. p. 152.
79
80
Quintilien. Institution Oratoire, Livre X,1,1. Paris: Garnier Frres, p. 3. A noo de hexis
aristotlica significa uma disposio adquirida, essencialmente a posse [...] no implica
necessariamente o usufruto ou a utilizao da coisa no momento presente; um estado, uma
disposio ou ainda uma potncia, mas uma potncia definida que tende a passar ao ato, uma
disposio permanente [...] Cousin, J. Quintilien. Institution Oratoire. Paris: Les Belles Lettres,
1979. p. 292. Citado por Vasconcelos, Beatriz A. Quatro princpios de educao oratria
segundo Quintiliano. Phatos, n.. 2. 2002. p. 212.
67
Aristteles. tica a Nicmaco. Livro II, cap. 1, 1103a. So Paulo: Abril Cultural, 1979. p. 67.
Aristteles. Poltica. Livro VII, 15, 1334b, 5 20. Lisboa: Vega, 1998. p. 543 - 545.
68
Aristteles, Retrica, Livro I, 10, 1369b, 6. Paris: Les Belles Lettres, 1932. p. 118. Ver
tambm Aristteles. Categorias. (8b25).
69
Os Ensaios. Livro I, 25. p. 213. Les Essais. p. 143.
81
70
82
uma
ltima
comparao
como
tentativa
de
sntese.
Ao
74
83
opinies
determinadas
seitas,
costumes,
opinies,
84
frutos do seu assentimento pessoal, afianados que esto por outros - pelas
autoridades, pela educao, pelas doutrinas filosficas, pelas religies, pela
cincia. Contudo, se no possuem energia para formular as prprias opinies,
isso no impede que defendam as posies alheias com fora intelectual e at
fsica; para eles, os dogmticos, aderir a uma posio sempre necessrio e
defender a escolha feita mais ainda. O dogmtico um guerreiro que no
dorme, pois nunca pode baixar as armas, um eterno perturbado de punhos
cerrados80.
O acento no mover-se por crdito, na passagem acima, implica numa
dupla contrapartida: refere-se ausncia de movimento autnomo, semelhante
s marionetes e, ainda, ao se manter confiantemente sob a custdia de quem
opera as cordas - as autoridades e suas doutrinas e lies. Desta relao de
confiana nasce a obedincia ao tutor, representado pelas autoridades do
passado ou pelos mestres do presente, todos aqueles que referendam as
verdades consagradas pela tradio, coibindo a atividade de investigao de
colocar em cem facetas. A educao em voga se impe de forma to
abrangente e permanente que acostuma o aluno a um aprendizado inibidor de
qualquer iniciativa prpria as autoridades e suas palavras so assumidas
como dogmas. Mas Montaigne instiga o preceptor e indica uma soluo:
preciso que entre em curso a desmontagem do ensino dogmtico, abrindo-se
espao para a investigao e reflexo:
80
Ensaios. Livro II, 12. p. 255 - 257. Les Essais. p. 503, 504.
[A] Qui demanda jamais son disciple ce quil luy semble [B] de la Rethorique et de la
Grammaire, [A] de telle ou telle sentence de Ciceron?. Ensaios. Livro I, 26. p. 227, 228. Les
Essais. p. 152.
81
85
82
Non sumus sub rege; sibi quisque se vindicet. Ensaios. Livro I, 26. p. 226. Les Essais. p.
151
83
Quem quer que seja acreditado em suas pressuposies nosso senhor e nosso deus: ele
far o plano de seus fundamentos to amplo e to fcil que por estes poder levar-nos at as
nuvens, se quiser. [...] Pois cada cincia tem seus princpios pressupostos, pelos quais o juzo
humano freado de todos os lados. Se vierdes a chocar-vos contra essa barreira na qual
reside o erro principal, incontinenti eles tm nos lbios esta sentena: que no se deve discutir
com os que negam os princpios. [...] Pois qualquer pressuposio humana e qualquer
enunciao tem tanta autoridade quanto outra, se a razo no fizer a diferena entre elas.
Assim, precisamos coloc-las na balana; e primeiramente as gerais e que nos tiranizam. [C] A
impresso da certeza um atestado certo de loucura e de extrema incerteza [...] Ensaios. Livro
II, 12. p. 311, 312. Les Essais. p. 540, 541.
84
Starobinski distingue duas noes de crdito no I, 26: como submisso crdula e como
consentimento em um pagamento futuro, na promessa da autoridade, sem garantia alguma de
um ganho futuro. Conferir Montaigne em movimento, p. 268.
86
[A] Que ele o faa passar tudo pelo crivo e nada aloje em
sua cabea por simples autoridade e confiana; que os
princpios de Aristteles no sejam princpios, no mais
que os dos esticos e epicuristas. Que lhes proponham
essa diversidade de opinies; ele escolher se puder; se
no, permanecer em dvida. [C] Seguros e convictos h
apenas os loucos. [...] Pois se ele abraar as opinies de
Xenofonte e de Plato por seu prprio julgamento
[discours], no sero mais as opinies deles, sero as
suas. [C] Quem segue um outro nada segue.87
87
Ensaios. Livro I, 26. p. 226. Che non men che saper dubbiare maggrada Dante, Inferno, XI,
93, citao extrada, segundo Marcel Tetel, do Conversao Civil, de Guazzo. A passagem diz
respeito ao momento em que Virglio contempla os crculos inferiores onde esto os vcios da
malcia e da fraude, numa referncia tica a Nicomaco e Fsica de Aristteles. Trata-se
aqui, e do entorno da citao de Dante no I, 26, de um dilogo entre Montaigne, Guazzo e
Aristteles, num tpico exerccio de conversao, em que se nega a autoridade instituda,
colocando em seu lugar a art de confrer. Conferir em Tetel, M. Montaigne et Stefano
Guazzo: de deux conversations. In: Blun, C.; Moureau, F. (Cood.) tudes montaignistes: em
hommage Pierre Michel. Paris: Honor Champion, 1984. p. 244-245.
89
O pirrnico, aps investigar longa e cuidadosamente diversos ramos da filosofia e das
cincias e suspender o juzo a respeito de cada tpico, adquiriu uma ampla habilidade de
argumentar de ambos os lados. Essa habilidade e, sobretudo, a confiana nessa habilidade
paulatinamente conquistada, medida que a experincia pirrnica se vai repetindo com
sucesso. Smith, Plnio. Sobre a tranqilidade da alma e a moderao das afeces. Kriterion,
n. 93, 1996. pp. 32-33. Na Apologia, segundo Montaigne, os pirrnicos dedicam-se disputa
das idias e no em extrair delas alguma conseqncia: Eles reservaram para si uma enorme
vantagem no combate, tendo se livrado da preocupao de se proteger. No lhes importa que
os golpeiem, contanto que eles prprios golpeiem; e tiram vantagem de tudo. Se vencerem
eles, vossa proposio coxeia; se vs, a deles. Se errarem, comprovam a ignorncia; se
errardes, vs a comprovais. Se provarem que nada se sabe, est tudo bem; se no
conseguirem prov-lo, isso igualmente bom. Ensaios. Livro II, 12. p. 257. Les Essais. p. 257.
90
O dogmtico permanece apoiado em verdades rigidamente estabelecidas e,
consequentemente, impeditivas do exerccio do julgamento por imporem uma posio em
definitivo. (Ensaios. Livro II, 12 p. 257-260, 261). O aluno de Montaigne, ao contrrio, percorre
as doutrinas para extrair delas a diversidade necessria ao exerccio. Segundo Foglia,
Montaigne estaria aqui seguindo a concepo filosfica ciceroniana da dux vitae, contudo
modificando-a num ponto crucial: em vez de armar o homem de preceitos sbios, como
fizeram-o as grandes filosofias helensticas, a cultura do julgamento, ao contato com os
autores, enriquece a experincia da diversidade das maneiras de ver. Conferir em Foglia, M.
La formation du jugement chez Montaigne. In: Encyclopdie Montaigne: Socit internationale
des amis de Montaigne, 2006-2007. Disponvel em: <http://micheldemontaigne.org/siam/
encyclopedie.nsf/Documents/La_formation_du_jugement_chez_Montaigne_I_III_2#_edn36>.
88
De fato, Montaigne no est preocupado com os preceitos a serem lembrados pelo aluno,
interessa-lhe a assimilao do modo como os antigos chegavam at eles, o esprito, no a
letra.
91
La verit et la raison sont communes un chacun, et ne sont non plus qui les a dites
premierement, qu qui les dict apres. [C] Ce nest non plus selon Platon que selon moy, puis
que luy et moi lentendons et voyons de mesme [A] Les abeilles pillotent de del les fleurs,
mais elles en font apres le miel, qui est tout leur; ce nest plus thin ny marjolaine: ainsi les
pieces empruntes dautruy, il les transformera et confondera, pour en faire un ouvrage tout
sien: savoir son jugement. Son institution, son travail et estude ne vise qu le former.
Ensaios. Livro I, 26. p. 227. Les Essais p. 152. A metfora das abelhas parece ter no on, de
Plato, seu primeiro registro: Dizem os poetas, evidente, que das fontes que vertem mel de
certos jardins e bosques das musas que eles nos trazem seus versos lricos. Como as abelhas,
eles assim voam; e dizem a verdade. on, 534,b. Traduo de Humberto Zanardo Petrelli.
Conferir em www.conscincia.org /platao_ion.shtml. Villey confirma a presena desta metfora
em Plutarco, Horcio e Castiglione. Villey, Aperu sommaire des sources et annotations
diverses. In: Montaigne, M. Les Essais, Livro I. Paris: PUF, 1999. p. 53. Em Sneca
encontramos a aproximao entre a tarefa da imitao e o exemplo das abelhas: [...] ns,
tambm, devemos imitar as abelhas e separar tudo aquilo que recolhemos de nossas diversas
leituras, pois, assim, melhor se conservam. Depois, aplicados os esforos e recursos de nossa
inteligncia, devemos confundir num nico sabor aquelas vrias seivas, de modo que, mesmo
se ficar aparente de onde se emprestou, parea, todavia, ser algo diferente daquilo de onde se
emprestou. Sneca, Cartas a Lucilio, 84, 5. E mais frente: Mesmo que se mostre em ti
semelhana com um modelo que a admirao gravou profundamente em tua alma, quero que
te assemelhes como um filho, no como um retrato: o retrato coisa morta. Como? Ningum
perceber de quem o estilo que imitas; de quem a argumentao; de quem as idias?
Penso que s vezes seja possvel nem sequer perceb-lo, caso um autor de grande engenho
tenha imprimido sua marca prpria em tudo que trouxe do modelo que se props imitar, de
modo que os emprstimos se convertam numa unidade. Sneca, Cartas a Lucilio, 84, 8. Apud,
Lohner, Jos Eduardo dos Santos. A imitao alusiva na poesia dramtica de Sneca e a
questo dos modelos. Disponvel em: <www.criticaecompanhia.com/zeeducardo.htm#aste
risco>.
89
92
90
95
91
O homem mais sbio que j existiu, quando lhe perguntaram o que sabia, respondeu que
sabia que nada sabia. Ele estava comprovando o que se diz: [...] isso mesmo que pensamos
saber uma parte, e bem pequena, de nossa ignorncia. Ensaios. Livro II, 12. p. 252. Les
Essais. p. 500. Segundo Friedrich a imagem que Montaigne constri de Scrates vem
sobretudo de suas leituras de Plato, de Xenofonte e de Plutarco. Na escrita mais tardia de
Montaigne, Scrates visto como o mestre da nica coisa certa a ignorncia, como o sage
consciente de sua prpria insignificncia. p. 63-66. Ver tambm Villey, Sources... v. 2. p. 438439.
98
Ensaios. Livro II, 12. p. 264. Les Essais. p. 509.
99
A investigao socrtica pode ser dividida em dois estgios: inicia-se com um jogo de
perguntas e respostas em que Scrates desmonta os argumentos apresentados, expondo os
erros e a conseqente ignorncia do interlocutor. Esta primeira fase limpa o percurso para que
a investigao prossiga livre de pressupostos aceitos como verdadeiros mas que na verdade
no se sustentam quando submetidos a uma inquirio rigorosa. No segundo estgio a
maiutica desenvolve a tentativa de partejar solues, o que, efetivamente, na maioria das
vezes no se concretiza em definitivo.
92
deles, sero as suas.100 Uma segunda, com sentido mais amplo, como
exerccio da capacidade pessoal de emitir as prprias opinies: as opinies e
verdades alheias, depois de submetidas avaliao, geram uma mistura
prpria que far parte dos julgamentos pessoais. Neste aspecto, o julgamento
integra a incorporao e transformao das opinies; a reflexo e a crtica
aplicadas num contexto especfico possibilitam a criao de um ponto de vista
exclusivo e pessoal. E uma terceira e mais fundamental, ligada conscincia,
pois diretamente vinculada moralidade e capacidade de deliberao (a
virtude intelectual aristotlica): o julgamento dos homens, das condutas e do
prprio comportamento: Tantos sentimentos, faces, julgamentos, opinies,
leis e costumes nos ensinam a julgar com exatido os nossos prprios, e
ensinam nosso julgamento a reconhecer sua prpria imperfeio e sua
fraqueza natural101
Como vimos em todas estas manifestaes do exerccio do julgamento,
a interferncia do dogmatismo (e suas leais parceiras, vaidade e autoridade)
desarticula qualquer possibilidade de investigao, paralisando o julgamento; j
a ignorncia e a dvida so motivadoras e impulsionadoras da investigao. O
papel do ceticismo no I, 26 consiste em liberar a investigao das coaes
externas e da procura por verdades transcendentes102, mas no toma partido
por uma adeso radical suspenso do julgamento. Nada indica que
Montaigne deseje de seu aprendiz uma permanncia na ataraxia ctica. Muito
pelo contrrio, sua formao est direcionada para a elaborao de pontos de
vistas e para a deliberao, para o homem capaz. Se de fato assim, o
exerccio do julgamento em Montaigne se move no universo da existncia
prtica, ultrapassando os aspectos concernentes ao estatuto das verdades, e
100
93
assemblia
dos
94
105
Qui suit un autre, il ne suit rien. Il ne trouve rien, voire il ne cerche rien.. Ensaios. Livro I,
26. p. 226. Les Essais. p. 151.
CAPTULO 3: A CONVERSAO
96
97
das
condutas
consideradas
adequadas.
Entretanto,
para
98
iro
ocorrer
os
choques
contra-exemplos
que
permitiro
1. As viagens
99
100
101
conforme seu desejo. Por isso seu itinerrio nunca rgido17, seguindo sua
inquietao e sua sede de variedade e liberdade18.
Montaigne abertamente critica aqueles que, em viagem, se recusam a
conhecer os hbitos e os modos estrangeiros: Viajam cobertos e trancados,
com uma cautela taciturna e incomunicvel19. Tambm desabona os que s se
relacionam com seus iguais, como fazem os jovens cortesos, que somente
conversam entre eles prprios, ou os que, em viagem, apenas ficam bem em
companhia de seus compatriotas. So homens de um lugar s. Montaigne, ao
contrrio, diz ter disposio para experimentar a variedade dos costumes e
para conhecer os homens de outras naes, e tambm dedicar-se atentamente
a compreender as razes dos usos e dos hbitos estrangeiros. a capacidade
de adaptao ao diverso e o esprito aberto para compreender a multiplicidade
dos modos de vida que faz um homem do mundo20, nisto consiste a escola
que as viagens proporcionam.
Em contraste com a postura de curiosidade e disposio para o diferente
que o ensasta afirma praticar quando viaja, tambm esto aqueles que em
pases estrangeiros prendem-se apenas s futilidades. E to condenvel
quanto o comportamento dos que se fecham para as novidades o daqueles
que s se interessam por coisas menores e sem importncia. este o teor da
crtica que encontramos no I, 26:
102
[...] non pour en rapporter seulement, la mode de nostre noblesse Franoise, combien de
pas a Santa Rotonda, ou la richesse des calessons de la Signora Livia, ou, comme dautres,
combien le visage de Neron, de quelque vieille ruyne de l, est plus long ou plus large que
celuy de quelque pareille medaille Ensaios. Livro I, 26. p. 228-229. Les Essais. p. 153.
22
[...] pour faire dune pierre deux coups, par les nations voisines o le langage est plus
esloign du nostre, et auquel, si vous ne la formez de bonheure, la langue ne se peut plier.
Ensaios. Livro I, 26. p. 229. Les Essais. p. 153.
23
Ver o captulo Dos trs comrcios: conversar com prazer com um carpinteiro e um
jardineiro [...] Ensaios. Livro III, 3. p. 52. Les Essais. p. 821.
24
Je voudrois premierement bien savoir ma langue, et celle de mes voisins [...]. Ensaios.
Livro I, 26. p. 258. Les Essais. p. 173.
103
lnguas clssicas (trataremos deste tema nos dois ltimos captulos do nosso
estudo).
No menos importante aos motivos apresentados em favor de lanar a
criana ao mundo, se junta o benefcio de afast-la dos cuidados excessivos
dos familiares25. Montaigne, acatando o que considera ser opinio comum,
concorda que os mimos exagerados dos pais comprometem uma educao
vigorosa e, em certos aspectos (exerccios fsicos, fortalecimento do corpo e
treinamento com armas), muito assemelhada rudeza da formao
cavaleiresca:
No captulo Da afeio dos pais pelos filhos temos uma critica aos pais
que se deixam levar excessivamente pela afeio natural que o procriador
vota sua descendncia. Esta inclinao natural no deve ser a nica a
25
O debate sobre o melhor lugar para a aprendizagem est presente na literatura sobre
educao desde os gregos. Aristteles prefere uma educao domstica, afirmando ser este o
lugar onde mais atentamente o carter natural e as habilidades infantis podem ser atendidos e
os bons hbitos praticados. Quintiliano, que aps apresentar os prs e contras da educao
domstica e pblica, opta pela pblica, acreditando que o convvio entre as crianas e o mestre
facilita o aprendizado da retrica, em casa a criana fica muito suscetvel aos mimos dos pais.
bem provvel que aqui Montaigne esteja em parte seguindo as recomendaes de Quintiliano
em afastar a criana dos mimos da famlia e para isso da vida domstica, contudo, lembrar
que o pior lugar para uma verdadeira educao so as instituies de ensino. O mundo ser
sua sala de aula. Ver Aristteles, tica a Nicmaco. So Paulo: Abril Cultural. p. 68, 1104a. Ver
Quintilien, Instituion oratoire. Livro I, 2. Paris: Belles Lettres, 1975.
26
Aussi bien est-ce une opinion receue dun chacun, que ce nest pas raison de nourrir un
enfant au giron de ses parents. Cette amour naturelle les attendrist trop et relasche, voire les
plus sages. Ils ne sont capables ny de chastier ses fautes, ny de le voir nourry grossierement,
comme il faut [...]. Car il ny a remede: qui en veut faire un homme de bien, sans doubte il ne le
faut espargner en cette jeunesse, et souvent choquer les regles de la medecine [...] Ensaios.
Livro I, 26. p. 229. Les Essais. p. 153.
104
[A] Uma afeio verdadeira e bem regrada deveria nascer e aumentar com o conhecimento
que eles [os filhos] nos do de si; e ento, se o valerem, a propenso natural caminhando junto
com a razo, prez-los com uma amizade verdadeiramente paternal; e julg-los tambm se
forem diferentes, rendendo-nos sempre razo, no obstante a fora da natureza. Muito
amide acontece o contrrio; e mais habitualmente nos sentimos comovidos com o corre-corre,
as brincadeiras e os dengues pueris de nossos filhos do que depois com suas aes
totalmente formadas, como se os tivssemos amado para o nosso passatempo, [C] como
macaquinhos e no como homens. Ensaios. Livro II, 8. p. 83-84. Les Essais. p. 387.
28
Nas escolas o tempo dedicado s atividades que no dizem respeito diretamente aos
estudos considerado recreao. A partir de 1570, segundo Porteau, ocorrem progressos em
relao importncia da recreao da criana. Nos colgios jesutas, por exemplo, permitida
uma hora de recreao livre por dia e uma tarde por semana ser reservada para o descaso,
com passeios ao ar livre ou fora do colgio, desde que monitorado por mestres. Na contramo
dessa orientao, assim como Montaigne, Rabelais, no seu Gargantua, tambm faz seu
discpulo viajar acompanhado de um preceptor, e recomenda a prtica de exerccios como o
jogo de pela, a natao, a arte da cavalaria, esgrima e caa, exercitando galantemente o
corpo, da mesma forma que antes tinham exercitado a alma Rabelais, F. Gargantua. Traduo
de Aristides Lobo. So Paulo: Hucitec, 1986. p. 126-134. Conferir em Porteu, P. Montaige et la
vie pdaggique de son temps. Paris: Droz, 1935. p. 52-54. Ver tambm Chateau, J.
Montaigne: psychologue et pdagogue. Paris: Vrin, 1971. p. 223.
29
[...] revenir suant et poudreux de son exercice, [C] boire chaud, boire froid, [A] ny le voir sur
un cheval rebours, ny contre un rude tireur, le floret au poing, ny la premiere harquebouse.
Ensaios. Livro I, 26. p. 229. Les Essais. p. 153.
30
Ensaios. Livro I, 26. p. 249. Les Essais. p. 167.
105
Todas as vantagens das jornadas longe do lar e dos pais podem ser
resumidas em seu objetivo maior: o desenraizamento31 em relao s
tradies, aos cuidados paternos, quilo que foi imposto pelas circunstncias
de nascimento e no por escolha. O afastamento das coisas familiares e o
contato com o que diferente e estranho podem provocar, atravs do
conhecimento de outros homens e de seus modos de vida, a comparao e a
frico entre valores, critrios e julgamentos indispensveis numa boa
formao. Como escreve Montaigne no III, 9: Dizem com muito acerto que um
homem culto [um honnest homme] um homem que viu muitas coisas [cest
um homme mesl].32
2. A conversao
O comrcio dos homens33 tambm constitui inestimvel fonte de
aprendizado em qualquer idade, sendo a experincia das viagens e a
recomendao de sua prtica apenas uma das muitas maneiras de se estar
entre os homens e em contato com suas aes e costumes. De todas as
formas de freqentao, o meio de instruo considerado por Montaigne mais
proveitoso e natural a conversa em sociedade.
Porm, Montaigne no est preocupado em fazer um tratado de boas
maneiras, de civilit34, como geralmente encontramos nas tpicas da cortesia e
31
106
No A civilidade pueril, Erasmo escreve: Muito embora, sejam as corretas atitudes do corpo
espontneas numa ndole boa, no raro ocorre constatar que, por falta de disciplina, elas ficam
a desejar em certos indivduos honestos e eruditos. No nego que a civilidade seja a parte
mais modesta de toda Filosofia, mas, ela tem, hoje, o condo de captar benevolncia e
predispor para a aceitao alheia nossas qualidades mais prestantes. de todo conveniente
que o ser humano seja bem composto nas atitudes, nos gestos e no modo de trajar-se. A
civilidade pueril. So Paulo: Escala, s/d. p. 124.
36
Sobre O Corteso e outros tratados que abordam o tema da conversa no sculo XVI, ver
Burke, P. A arte da conversao. So Paulo: Unesp, 1995. p. 130 - 135.
37
Segundo Villey, Montaigne comenta duas vezes o Corteso: no II, 17 e no I, 48. Contudo,
para Villey, o livro de Castiglione, com grande projeo na Frana do sculo XVI, tem sua
influncia nos Ensaios estendida para alm desses dos dois emprstimos, podendo ser notada
tambm no III, 9 e no III, 13. J Guazzo aparece com trs ocorrncias no captulo I, XVII.
Conferir Villey, P. Les sources et lvolution des Essais de Montaigne, v. 2. Paris: Hachette,
1933. p. 102, 103 e p. 154, 155.
107
38
108
41
Conferir Porteau, P. Montaigne et la vie pdagogique de son temps. Paris: Droz, 1935. p.
270ss. Para uma anlise detalhada do termo confrer na lngua latina, de seu uso em alguns
textos do sculo XVI e particularmente no III, 8 ver Pesty, E. Confrer la fin du XVI sicle.
Bulletin de la Socit des Amis de Montaigne. 8 srie, n. 17-18, p. 109 120.
109
[A]
Nessa
escola
do
comrcio
dos
homens,
42
En cette eschole du commerce des hommes, jay souvent remarqu ce vice, quau lieu de
prendre connoissance dautruy, nous ne travaillons qu la donner de nous, et sommes plus en
peine demploiter nostre marchandise que den acquerir de nouvelle. Le silence et la modestie
sont qualitez tres-commodes la conversation. Ensaios. Livro I, 26. p. 230. Les Essais. p. 154.
110
111
pelos
contraditos
onde
cada
lado
tenta
teimosamente
112
113
114
60
115
colabora
no
esclarecimento
dessas
recomendaes.
116
Ensaios. Livro III, 8. p. 207. Les Essais. p. 923. Montaigne considera ser uma rispidez
tirnica no conseguir tolerar comportamentos e posies diferentes das nossas, enfim, [C]
preciso viver entre os viventes e deixar o rio correr sob a ponte sem nos alterarmos Ensaios.
Livro III, 8. p. 215. Les Essais. p. 929.
69
Ensaios. Livro III, 8. p. 207. Les Essais. p. 923.
70
Ensaios. Livro III, 8. p. 207. Les Essais. p. 924.
71
Ensaios. Livro I, 26. p. 231. Les Essais. p. 154.
117
Quil se contente de se corriger soy mesme, et ne semble pas reprocher autruy tout ce
quil refuse faire [...] Ensaios. Livro I, 26. p. 231. Les Essais. p. 154.
73
Sneca, Cartas, CIII.
74
[...] ny contraster aux meurs publiques. Fuie ces images regenteuses et inciviles, et cette
puerile ambition de vouloir paroistre plus fin pour estre autre, et tirer nom par reprehensions et
nouvelletez. Ensaios. Livro I, 26. p. 231. Les Essais. p. 154. No III, 8 temos: prprio dos
mais incapazes olhar os outros homens por cima dos ombros, voltando sempre ao combate
cheios de alegria e de jovialidade. p. 228. Les Essais. p. 938.
118
119
120
dignidades
dos
cargos86,
falsas
competncias
falsas
82
121
ns
tambm fazemos.
Mas
seu
tumulto
Ensaios. Livro III, 8. p. 210. Les Essais. p. 925. A conversa que Montaigne despreza
aquela que [C] [...] no suficientemente vigorosa e generosa se no for belicosa, se for
civilizada e artificial, se evitar o confronto e tiver um comportamento contrafeito. Ensaios. Livro
III, 8. p. 208. Les Essais. p. 924.
90
[B] Todo homem pode falar verdadeiramente; mas falar ordenadamente, com sagacidade e
competncia, poucos homens podem. Ensaios. III, 8. p. 214. Les Essais. p. 928.
91
Ensaios. Livro III, 8. p. 214. Les Essais. p. 928.
122
123
Ensaios. Livro III, 8. p. 211. Les Essais. p. 926. Como escreve Conche: so prisioneiros das
formas da dialtica escolar ao ponto de esquecerem de ver as coisas e de julgar com sua
prpria razo. Montaigne me manque. Revue Internationale de philosophie, vol. 46, n. 181,
1992. p. 162.
96
Ensaios. Livro III, 8. p. 210. Les Essais. p. 925. Para Brody, a distino entre a boa e m
conversao pode ser sintetizada em dois tipos opostos de embate: a disputation savante,
onde se ope uma resistncia acrimoniosa contradio e ao dilogo, e a esportiva elegncia
de uma partida de esgrima entre nobres adversrios. Notem que a maneira de confrer
irascvel atribuda ao mestre de artes se encontra em antpoda da atitude s da qual Montaigne
reclama para si ([...] quando me contrariam, despertam minha ateno, no minha clera [924
B]); a confrence acadmica a antpoda tambm da atitude ordinria de Scrates [...] que
acolhe sempre rindo, as contradies que faziam a seu discurso (925 C). A boa conversao
exige jovialidade e reciprocidade dialtica entre os interlocutores. Conferir em Brody, J. De
Lart de conferer: essai de lecture philologique. In: OBrien, J., Quainton, M. et Supple, J. J.
Montaigne et la rhtorique. Actes du Colloque de St. Andrews (1992). Paris: Honor Champion,
1995. p. 71, 72.
97
Segundo Demonet, temos aqui a idia de uma forma de raciocinar natural (um meio natural,
de um entendimento sadio), responsvel pela ordem do discurso segundo leis simples e, por
isso, possvel a todos os homens, e que completamente distinta da lgica da escola (o meio
escolstico e artificial), Demonet, M.-L. plaisir Smiotique et scepticisme chez Montaigne.
Orlans: Paradigme, 2002. p. 157 - 158.
98
Para Shifiman, uma das razes das precaues de Montaigne em relao aos mtodos e
programas escolares reside na sua prpria experincia educacional no colgio de Guyenne. A
vida escolar provocou-lhe forte desconfiana quanto eficcia dos mtodos e eficincia dos
preceptores, oferecendo combustvel atitude de descrdito em relao aos saberes
ensinados e sua questionvel serventia prtica para a vida. E mais que isso, influenciou
decisivamente a maneira como Montaigne subverteu a retrica em sua escrita e seu
entendimento da argumentao. Para Schiffman, tal subverso tem sua proto-histria no
124
suas
razes, e
amando a pertinncia,
99
consequentemente a brevidade.
125
101
126
Quon linstruise sur tout se rendre et quitter les armes la verit, tout aussi tost quil
lappercevra: soit quelle naisse s mains de son adversaire, soit quelle naisse en luy-mesmes
par quelque ravisement. Ensaios. Livro I, 26. p. 231. Les Essais. p. 155.
103
Ensaios. Livro III, 8. p. 208. Les Essais. p. 924.
104
Ensaios. Livro III, 8. p. 207. Les Essais. p. 924.
105
Ensaios. Livro III, 8. p. 206, 207. Les Essais. p. 923.
106
Ensaios. Livro III, 8. p. 206, 207. Les Essais. p. 923.
127
Ensaios. Livro III, 8. p. 213. Les Essais. p. 928. A conversao cumpre com dois quesitos
essenciais do ceticismo de Montaigne: reafirma a importncia da investigao e mostra-se
incompatvel com as certezas. Se h certeza, no h mais conversa, lembremos das palavras
de Ccero, citadas por Montaigne: No pode haver discusso sem contradio Ensaios. Livro
III, 8. p. 208. Les Essais. p. 924.
108
Cabe ressaltar que os critrios para uma boa conference fundam-se no num acordo com a
verdade, que no se conhece, mas num acordo do sujeito consigo mesmo, com sua condio
finita e humana. A ordem defendida por Montaigne remete o pensamento a si mesmo, ou
seja, ela no reflete uma adequao entre o homem e a verdade, mas do homem consigo
mesmo, com a sua precariedade. Em outras palavras, o mtodo de dialogar no se
compreende como caminho em direo ao objeto, oculto para sempre, mas, no horizonte da
verdade, remete sempre o sujeito a si mesmo. Aqui reside o valor do critrio que se constri na
ausncia da verdade: ele compreendido no como um ponto de vista adequado ao objeto,
pois no detm um mtodo de investigao apropriado s coisas, mas prope um mtodo de
busca adequado ao sujeito. Birchal. T. de S. O eu nos Ensaios de Montaigne. Belo Horizonte:
Ufmg, 2007. p. 116, 117.
128
129
130
A dialtica ,
justamente,
parte da
demonstrao,
115
Sempre inspirados pelos escritos de Plutarco, Ccero e Quintiliano e tendo Petrarca como
marco, Manetti, Salutati, Bruni, Vergerio, Guarino, Palmieri entre outros, difundem o ideal
humanista dos studia humanitatis, principalmente o estudo e ensino da gramtica e da retrica,
seguidos de perto pelo ensino da histria, da poesia e da filosofia moral. Um bom exemplo da
inovao humanista pode ser encontrado em Batista Guarino (filho de Guarino de Verona), que
dando continuidade ao programa de ensino do pai (dividido entre elementar, gramatical e
retrico), apresenta em sua obra De ordine docendi et discendi (1459) o seguinte roteiro
pedaggico: no curso elementar os alunos aprendem a ler, cuidando-se nesse momento para
que adquiram uma boa pronncia, concomitantemente dedicam-se aos primeiros ensinamentos
da gramtica. No curso gramatical aprimoram-se na gramtica latina, so iniciados na lngua
grega e tomam contato com obras histricas. Numa segunda fase, os conhecimentos de
histria vm atravs das obras de Vrgilio, Sneca, Terncio, Horcio etc; a retrica com Ccero
e Quintiliano, e para a filosofia moral Aristteles e Plato. Conferir em Nunes, R. A. da Costa.
Histria da Educao do Renascimento. So Paulo: EPU. Edusp. 1980. Sobre os programas
pedaggicos de Salutati, Bruni, Vergerio, Palmieri e Alberti ver Garin, E. Leducazione
umanistica in Itlia. Bari: Laterza, 1949. O mtodo de ensino de Ramus, apresentado em seu
escrito Pro philosophia parisiensis Academiae disciplina Oratio, pode ser encontrado em Garin,
E. Lducation de lhomme moderne. Paris: Fayard, 1968. p. 161 164.
131
132
120
121
133
Ensaios. Livro III, 8. p. 213. Les Essais. p. 927. [B] Assim, nesta de conhecer a si mesmo, o
fato de todos se verem to convictos e satisfeitos, de todos pensarem que so suficientemente
entendidos e atilados significa que todos no entendem absolutamente nada disso, [C] como
Scrates ensina a Eutidemo em Xenofonte. Ensaios. Livro III, 13. p. 438. Les Essais. p. 1075.
123
Ensaios. Livro II, 12. p. 264. Les Essais. p. 264.
124
Ensaios. Livro II, 6. p. 71. Les Essais. p. 378, 379.
134
135
136
Nesta obra objetiva simplificar a dialtica e livr-la dos embaraos que julga
serem provocados pelos termos aristotlicos e escolsticos e, ainda promove
uma reinterpretao dos escritos de Aristteles, com o intuito de facilitar o
ensino e a aplicao da dialtica.
Segundo Ramus, a dialtica a arte de bem disputar e raciocinar sobre
qualquer coisa. (Dialectique, 1555), sendo que o termo disputer por ele
empregado no sentido de dividir as dificuldades de modo apropriado, seguindo
dedutivamente do mais geral para o mais singular. Tambm afirma que a
dialtica nos permite discorrer e raciocinar, usar a razo tendo o termo
disserendi o sentido de encaminhamento de idias, de argumentao
sustentada. Pela conexo entre disserere e disputer pode-se entender a
dialtica como um debate para se chegar a uma deciso ou colocar em
ordem os argumentos e os termos de uma questo. A prtica da dialtica,
segundo pensa, natural ao homem, fruto da fora da razo. Sustentada
apenas pela razo e pelas capacidades de cada um, a dialtica proporciona
uma via de acesso (mtodo) simples e nica ao conhecimento e elaborao
de julgamentos. dialtica natural, prpria da natureza do homem (de seu
ingenium, talento natural inscrito nos homens em graus variados), Ramus ope
a dialtica escolstica, que precisa recorrer tradio das autoridades para
justificar seu modo de conduo do debate e seu discurso131. Em funo da
repercusso das idias de Ramus, a oposio entre a forma natural e o
formalismo escolstico torna-se um tpico habitual entre os contemporneos
de Montaigne.
A dialtica natural ramista tambm uma expresso da liberdade de
debater e julgar sem as amarras do crdito e da autoridade, como quer
Montaigne no I, 26. E, tanto para Ramus como para ele, a substituio da
ordem artificial da escolstica por uma ordem natural e espontnea do
em Ramus ver o Livro I, captulo IV, de Robinet, A. Aux sources de lesprit cartsien. Laxe La
Rame - Descartes: de la Dialectique de 1555 aux Regulae. Paris: Vrin, 1996. Ver tambm
Barros, Alberto R. de, A teoria da soberania de Jean Bodin. So Paulo: Unimarco, 2001. cap.
Arte jurdica, item 2.1.
131
Conferir em Robinet, A. Aux sources de lesprit cartsien. Laxe La Rame - Descartes: de la
Dialectique de 1555 aux Regulae. p. 11 23.
137
Ramus, Dialectique. p. iii. Apud Robinet, A. Aux sources de lesprit cartsien. Laxe La
Rame - Descartes: de la Dialectique de 1555 aux Regulae. p. 200.
138
Para
livre
exerccio
das
opinies,
Montaigne
recomenda
Car il ne sera pas mis em chaise pour dire um rolle prescript. Il nest engag aucune
cause, que par ce quil appreuve. Ensaios. Livro I, 26. p.231, 232. Les Essais. p. 155.
134
Ny ne fera du mestier o se vent purs deniers contans la libert de se pouvoir repentir et
reconnoistre. Ensaios. Livro I, 26. p. 232. Les Essais. p. 155.
139
135
[...] se rendre et quitter les armes la verit, tout aussi tost quil lappercevra: soit quelle
naisse s mains de son adversaire, soit quelle naisse en luy-mesmes par quelque ravisement.
Ensaios, Livro I, 26. Les Essais. p. 155.
136
Si son gouverneur tient de mon humeur, il luy formera la volont estre tres loyal serviteur
de son prince et tres-affectionn et tres-courageux; mais il luy refroidira lenvie de sy attacher
autrement que par un devoir publique. Outre plusieurs autres inconvenients qui blessent nostre
franchise par ces obligations particulieres, le jugement dun homme gag et achett, ou il est
moins entier et moins libre, ou il est tach et dimprudence et dingratitude. Ensaios. Livro I, 26.
p. 232. Les Essais. p. 155.
140
leis
aos
poderes
constitudos
incontestvel,
corrompem no
sem alguma
razo
sua
137
141
Un courtisan ne peut avoir ny loi ni volont de dire et penser que favorablement dun
maistre qui, parmi tant de milliers dautres subjects, la choisi pour le nourrir et eslever de sa
main. Cette faveur et utilit corrompent non sans quelque raison sa franchise, et lesblouissent.
Pourtant void on coustumierement le langage de ces gens-l divers tout autre langage dun
estat, et de peu de foy en telle matiere. Ensaios. Livro I, 26. p. 232. Les Essais. p. 155.
141
De mesnager as volont traduzido por De poupar a vontade na edio da Martins Fontes.
142
Ensaios. Livro III, 10. p. 329, 330. Les Essais. p. 1004.
143
Outra referncia ao espectador que aprende com a movimentao dos homens e suas
atividades apresentado por Montaigne no I, 26 quando do comentrio sobre Pitgoras e as
olimpadas: alguns l esto com o intuito de observar a vida dos homens para aprender a
regular a sua. Conferir p. 237. Les Essais. p. 157.
142
144
Il sondera la porte dun chacun: un bouvier, un masson, un passant; il faut tout mettre en
besongne, et emprunter chacun selon sa marchandise, car tout sert en mesnage; la sottise
mesmes et foiblesse dautruy luy sera instruction. A contreroller les graces et faons dun
chacun, il sengendrera envie des bonnes, et mespris des mauvaises. Ensaios. Livro I, 26. p.
233. Les Essais. p. 155, 156.
145
Conferir em Rigolot as associaes de Montaigne acerca do ver, do observar o que est
ao redor como um exerccio para a formao do julgamento. Rigolot. Les metamorphoses de
Montaigne. Paris: PUF, 1988. p. 164-166.
146
Ensaios. Livro III, 13. p. 225. Les Essais. p. 936.
143
On ladvertira, estant en compaignie, davoir les yeux par tout; car je trouve que les
premiers sieges sont communment saisis par les hommes moins capables, et que les
grandeurs de fortune ne se trouvent guieres mesles la suffisance. Ensaios. Livro I, 26. p.
233. Les Essais. p. 155.
148
Montaigne admite aprender mais por oposio que por exemplo: Diariamente o
comportamento tolo de algum adverte-me e me previne. O que irrita atinge e desperta melhor
do que o que agrada. Esta poca prpria para s nos emendarmos de costas, por
discordncia mais que por acordo, por diferena mais do que por semelhana. Sendo pouco
ensinado pelos bons exemplos, sirvo-me dos maus, cuja aula habitual. Ensaios. Livro III, 8.
p. 205. Les Essais. p. 922.
149
No III, 8, temos o comentrioa acerca do professor de msica que leva seus alunos para
observarem um mau instrumentista e aprenderem (pelo desprezo e horror que sua msica lhes
causava) o que no devem fazer; estes discpulos so, assim, advertidos pela oposio, pelo
mau exemplo. nesse mesmo esprito que tambm Montaigne se oferece como exemplo: o
registro da minha vida [...] bastante exemplar desde que se tome a contrapelo a instruo.
Ensaios. Livro III, 13. p. 444. Les Essais. p. 1079.
144
constatar
duras
crticas
curiosidade
imoderada,
que
145
146
Que sa conscience et sa vertu reluisent en son parler, et nayent que la raison pour guide.
Quon luy face entendre que de confesser la faute quil descouvrira en son propre discours,
encore quelle ne soit aperceue que par luy, cest un effet de jugement et de sincerit, qui sont
les principales parties quil cherche; que lopiniatrer et contester sont qualitez communes, plus
apparentes aux plus basses ames; que se raviser et se corriger, abandonner un mauvais party
sur le cours de son ardeur, ce sont qualitez rares, fortes et philosophiques. Ensaios. Livro I. 26.
p. 232. Les Essais. p. 155.
158
Montaigne desfruta na companhia dos livros um divertimento honesto que, ao contrrio do
comrcio com os homens, est sempre acessvel para prestar-lhe servio, prazer e companhia
(II, 10. p. 116. Les Essais. p. 409). No captulo Dos livros comenta seu prazer pela leitura,
sobre os livros que possui e de como e com que intuito se dedica leitura, passando em
seguida a discorrer sobre o que o atra na poesia, na filosofia moral e, especialmente, na
histria. Entre os livros para diverso esto Boccaccio, Rabelais, Jean Second. Dos Antigos, a
147
E que proveito se espera que o aluno retire dos livros de histria? A resposta
desta questo nos remete ao papel formador conferido histria e seleo
dos historiadores a serem estudados160.
poesia de Virglio, Lucrcio, Catulo, Horcio. Mas os livros no so s prazer, neles tambm h
estudo, conhecimentos significativos na medida em que colaboram para o conhecimento de si
e ensinam a viver e a morrer bem. As leituras que alm do prazer trazem [...] um pouco mais
de fruto, onde aprendo a regrar meus humores e minhas disposies [...], esto Plutarco, seu
preferido, Sneca e as obras morais de Ccero. Entre os historiadores antigos: Digenes
Larcio, Tcito, Csar, principalmente Plutarco. Na companhia dos livros no est interessado
em adquirir conhecimentos para ostentao (o que confessa j t-lo pretendido), e muito
menos aprimorar-se em eloqncia ou em gramtica ou dialtica (II, 10. p. 123, 124. Les
Essais. p. 414). Sua inteno a sagesse, o conhecimento das almas e das opinies sem
outro intuito a no ser o de desvendar a si mesmo, o que procura, por exemplo, na leitura das
cartas de Ccero. Por outro lado, confessa que a retrica de Ccero e at mesmo os rodeios, os
excessos de assuntos e as introdues dos dilogos platnicos lhe cansam e causam enfado.
159
En cette practique des hommes, jentends y comprendre, et principalement, ceux qui ne
vivent quen la memoire des livres. Il practiquera, par le moyen des histoires, ces grandes ames
des meilleurs siecles. Ensaios. Livro I, 26. p. 233, 234. Les Essais. p. 156. No estudo da
histria e nas recomendaes que faz ao aprendiz quanto maneira de realizar suas leituras
como conversas com os antigos atravs de seus escritos Montaigne recupera um dos
aspectos mais genunos do humanismo renascentista. Garin sintetiza a interlocuo dos
humanistas com os clssicos: O encontro com o passado, a presena do passado, deixa de
ser a confuso de uma verdade impessoal em que a minha mente e a de outro perdem a sua
identidade, e converte-se num dilogo onde cada um participa a ttulo pessoal, com a
linguagem que mais simplesmente traduza a sua idiossincrasia. Por isso, o filsofo quer ler
Plato no original e no lhe basta estudar a sua lngua, mas procura compreender todos os
aspectos do seu ambiente, da sua vida, do seu mundo. [...]. Se for verdade que toda literatura
humanista, de Petrarca a Erasmo e outros, consiste em colquios, quer se trate de dilogos ou
de intercmbios epistolares, tambm verdade que tais colquios tentam s-lo entre homens e
no entre mscaras. Garin, G. Idade Mdia e Renascimento. Lisboa: Estampa, 1994. p. 174,
175.
160
Para Starobinski, Montaigne compreende a histria ou como estudo do passado a cincia
histria - ou como referncia s histrias particulares, as histrias dos indivduos, ocorrncias
particulares e diversas. No h nesses empregos a compreenso de uma ordenao que
oferea sentido de conjunto e, muito menos, a idia de progresso. Conferir em Montaigne em
movimento, p. 255. Montaigne tambm no se utiliza, ou s o faz muito tangencialmente, da
historia como magistra vita, como mestra de onde se recolhe ensinamentos acerca dos
acontecimentos passados para o presente ou futuro. A histria para ele uma mistura de
aes, de gestos, de breves entretenimentos, de situaes morais ou sociais, de costumes, de
148
traos de carter. Tudo presente em belos quadros que golpeiam os sentidos, mas deixandolhe sua incoerncia, sua gratuidade, fora de qualquer perspectiva cronolgica. Na figura
histrica do homem, no mais que em si mesmo, ele no discerne evoluo, nem orientao
no escoamento do diverso. Ele no necessita dos fatos histricos para apreender que nossa
condio de mudana perptua, j o sabe. Friedrich, H. Montaigne. Paris: Gallimard, 1968.
p. 216. Ver tambm Tournon, A. Advenu ou non advenu. In: Dubois, C.-G. (Coord.) Montaigne
et lhistoire. Paris: Klincksieck, 1989. p.31 - 38.
161
A daucuns cest un pur estude grammairien; dautres, lanatomie de la philosophie, en
laquelle les plus abstruses parties de nostre nature se penetrent. Ensaios. Livro I, 26. p. 234.
Les Essais. p. 156. A relao da histria com a gramtica remonta tradio que vinculava a
narrao histrica eloqncia do orador, interdependncia que aos poucos vai sendo
dissolvida pela exigncia de despir a histria dos vcios da ornamentao (o que j era criticado
por Ccero e Quintiliano) em favor da criao de um gnero independente, que efetivamente s
despontar no sculo XVII. Quintiliano, por exemplo, considera indispensvel o conhecimento
da histria para o orador: Mas, antes de tudo, o orador deve fazer uma extraordinria proviso
de exemplos, tanto antigos como modernos; necessrio que ele conhea o que consignado
das obras histricas [...] Pois, [se] os fatos histricos so considerados como testemunhos ou
mesmo como precedentes [...] no que diz respeito ao conhecimento dos fatos, torna-os
contemporneos mesmo dos sculos passado. Quintiliano. Institution oratoire. Livro XII, 4.
Paris: Garnier Frres, 1934. p. 311. No Captulo Dos livros, a crtica de Montaigne acerca da
relao entre a gramtica e a histria posta claramente: Quase sempre so escolhidas para
essa tarefa, e principalmente nestes sculos, pessoas do vulgo, pela nica considerao de
saberem falar bem, como se com elas procurssemos aprender gramtica! E, tendo sido
engajadas apenas para isso e tendo posto venda apenas a tagarelice, tm razo de se
preocuparem to prioritariamente apenas com essa parte. Assim, custa de belas palavras,
vo nos guisando uma bela textura dos rumores que recolhem nas esquinas das ruas.
Ensaios. Livro II, 10. Les Essais. p. 417, 418. Conferir em Demonet-Launay, M.-L. Le genre
historique dans les Essais: quand ilsagit de parler des choses. In: Dubois, C.-G. (Coord.)
Montaigne et lhistoire. Paris: Klincksieck, 1989. p. 103ss. Os comentrios de Montaigne acerca
de Csar, Bodin e Guichardin podem ser encontrados no Livro II, 10; sobre Tcito, no Livro III,
8 e sobre Plutarco, no Livro I, 26.
149
162
[...] lanatomie de la philosophie, en laquelle les plus abstruses parties de nostre nature se
penetrent. Ensaios. Livro I, 26. p. 234. Les Essais. p. 156.
163
Ensaios. Livro II, 10. p. 127. Les Essais. p. 416.
164
Ensaios. Livro I, 26. p. 234. Les essais. p. 156.
150
[A] Quil ne luy apprenne pas tant les histoires, qu en juger. Cest mon gr, entre toutes,
la matiere laquelle nos esprits sappliquent de plus diverse mesure. Ensaios. Livro I, 26. p.
234. Les Essais. p. 156. Podemos ter a dimenso da peculiaridade da proposta montaigneana
para o ensino da histria ao contrast-la, por exemplo, com a de Vives, que v a histria como
mestra da vida: Primeiro a histria deve reter-se na cronologia ou razo dos tempos; logo,
os fatos e os ditos que podem ter exemplaridade, assim para imitar o bem como para evitar o
mal. No se h de por cuidado excessivo em seguir as guerras e batalhas, que somente
instruem para o dano e ensinam os procedimentos com que podemos lesionarmo-nos
mutuamente. [...] Melhor se far dando preferncia aos temas da paz [...]. Em seguida, viro as
sentenas e as respostas agudas dos homens dotados de talento, enriquecido de experincias,
especialmente aquelas que com voz grega se denominam apotegmas. A continuao, os
conselhos e determinaes [...]; as palavras de quem se destacaram sobre os outros em
probidade, sabedoria e conhecimento nas boas letras, como so os filsofos, entre os quais os
sobressaem os santos de nossa religio. [...] Na Histria importante sobremaneira o
conhecimento dos lugares ou, digamos, a topografia, sem a qual praticamente ininteligvel.
Vives, J. L. Las disciplinas, parte II, livro V. In: Obras Completas, v. II. Traduo de Lorenzo
Riber. Madrid: M. Aguilar, 1948. p. 650, 651.
166
No captulo Por meios diversos chega-se ao mesmo fim, nos so apresentados vrios
exemplos histricos nos quais as conseqncias presumveis no se concretizam conforme o
esperado seja pelas teorias de tipificao dos caracteres ou pelas sentenas morais
propagados pela tradio. Montaigne procura mostrar que os exemplos buscados na histria,
nas sentenas morais ou na tradio, no oferecem uma sada segura para o conhecimento
acerca dos homens e para a previso de suas aes, pois, uma mesma conduta pode estar
presente em variados contextos e por variados motivos gerar reaes diferentes. Em se
tratando dos homens, so infinitas as combinaes que levam s aes, no havendo
exemplos, mximas ou tipologias morais que consigam fundar uma generalidade sobre a
diversidade das prticas humanas: [A] Decididamente o homem um assunto
espantosamente vo, variado e inconstante. Sobre ele difcil estabelecer um juzo firme e
151
152
170
[A] Cela mesme de luy voir trier une legiere action en la vie dun homme, ou un mot, qui
semble ne porter pas: cela, cest un discours. Ensaios. Livro I, 26. p. 234. Les Essais. p. 156,
157.
171
[A] Cest dommage que les gens dentendement ayment tant la briefvet: sans doute leur
reputation en vaut mieux, mais nous en valons moins [...]. Il savoit qus choses bonnes
mesmes on peut trop dire [...] Ensaios. Livro I, 26. p. 234, 235. Les Essais. p. 156.
172
[C] Ceux qui ont le corps gresle, le grossissent dembourrures: ceux qui ont la matiere exile,
lenflent de paroles. Ensaios. Livro I, 26. p. 235. Les Essais. p. 157.
173
Plutarque aime mieux que nous le vantions de son jugement que son savoir. Ensaios.
Livro I, 26. p. 234, 235. Les Essais. p. 157.
174
[A] Os escritos de Plutarco, quando bem saboreados, revelam muito dele, e penso
conhec-lo at a alma Ensaios. Livro II, 31. p. 574. Les Essais. p. 716. No final do III, 8, o
debate que Montaigne trava com Tcito no diz respeito aos relatos que o historiador
apresenta, se so fiis aos acontecimentos ou no; Montaigne est julgando Tcito a partir dos
pontos de vista (dos julgamentos) que ele apresenta em tais relatos e da narrativa que faz
sobre seu prprio envolvimento nos acontecimentos. a maneira de julgar e de se pr em
causa que esto sendo avaliadas por Montaigne: Um juzo vigoroso e elevado e que julgue
com pertinncia e com segurana utiliza de todas as maneiras tanto exemplos pessoais como
coisa alheia e testemunha to francamente sobre si como sobre coisa de terceiros. Ensaios.
Livro III, 8. p. 234. Les Essais. p. 942.
153
4. A freqentao do mundo
175
154
Superando
viso
obtusa
provocada
pelas
perspectivas
155
critica
duramente
olhar
curto
preconceituoso
Ver Ccero, Tuscalanas V, 37, 108. Milo: Oscar Mondadori, 2005. p. 465.
On demandoit Socrates do il estoit. Il ne respondit pas: DAthenes; mais: Du monde.
Luy, qui avoit son imagination plus plaine et plus estandue, embrassoit lunivers comme sa ville,
jettoit ses connoissances, sa socit et ses affections tout le genre humain, non pas comme
nous qui ne regardons que sous nous. Ensaios. Livro I, 26. p. 235. Les Essais. p. 157. No III, 9
esta mesma referncia a Scrates utilizada por Montaigne para confessar ser ele tambm
capaz de laos fraternos com todos os homens do mundo. No porque Scrates o disse, mas
porque na verdade meu temperamento, e talvez no sem algum excesso, considero todos os
homens como compatriotas meus, e abrao um polons como um francs, subordinando essa
ligao nacional universal e comum. [...] As amizades puramente de aquisio nossa
costumam superar aquelas a que nos associa a comunho de clima ou de sangue. Ensaios.
Livro III, 9. p. 281, 282. Les Essais. p. 973. Pode ser que os motivos de Scrates para ter o
mundo como sua casa no sejam os mesmos de Montaigne, pois, na sua percepo, vidas to
elevadas e extraordinrias como a de Scrates tomam atitudes que fogem ao alcance da
compreenso. Mas para Montaigne, a diversidade de pessoas, locais, climas, costumes lhe
proporciona a oportunidade de libertar-se das prises cotidianas. O desenraizamento
provocado pelo contato com a diversidade oferece a chance de desprendimento das relaes
casuais de vizinhana ou de sangue e coloca em seu lugar a possibilidade de escolher a partir
do prprio discernimento.
180
156
[A] A voir nos guerres civiles, qui ne crie que cette machine se bouleverse et que le jour du
jugement nous prent au collet, sans saviser que plusieurs pires choses se sont veues, et que
les dix mille parts du monde ne laissent pas de galler le bon temps cependant? A qui il gresle
sur la teste, tout lhemisphere semble estre en tempeste et orage. [...] [C] Nous sommes
insensiblement tous en cette erreur: erreur de grande suite et prejudice. Ensaios. Livro I, 26. p.
235. Les Essais. p. 157.
182
[A] Mais qui se presente, comme dans un tableau, cette grande image de nostre mere
nature en son entiere magest; qui lit en son visage une si generale et constante variet; qui se
remarque l dedans, et non soy, mais tout un royaume, comme un traict dune pointe tres
delicate: celuy-l seul estime les choses selon leur juste grandeur. Ensaios. Livro I, 26. p. 236.
Les Essais. p. 157.
183
A metfora do homem como imagem do mundo utilizada por Carolus Bovillus. Atravs
dela o homem representado como um espelho que ao invs de refletir o exterior, o mundo,
reflete seu prprio interior como artfice das imagens do mundo: O homem no nada entre
as coisas, ele foi feito, criado a mais pela natureza, para se tornar multividente, para ser a
expresso, o espelho natural de todas as coisas, desconectado, separado da ordem de todas
as coisas, situado bem longe da regio das coisas, centro de todas as coisas. [...] Pois Deus,
157
[A]
sentimentos
[humores],
faces,
julgamentos,
158
companhia
em
outro
mundo.
assim
188
sucessivamente.
187
159
avant nous, nous encouragent ne craindre daller trouver si bonne compagnie en lautre
monde. Ainsi du reste Ensaios. Livro I, 26. p. 236. Les Essais. p. 158.
189
[...] qui nest ps um legier apprentissage Ensaios. Livro I, 26. p. 236. Les Essais. p. 158.
190
Ensaios. Livro I, 26. p. 228. Les Essais. p. 152.
191
Ensaios. Livro I, 26. p. 226. Les Essais. p. 151.
161
162
163
No
incio
da
passagem
esto
assinaladas
as
virtudes
ticas
[A] que cest que savoir et ignorer, qui doit estre le but de lestude; que cest que vaillance,
temperance et justice; ce quil y a dire entre lambition et lavarice, la servitude et la
subjection, la licence et la libert; quelles marques on connoit le vray et solide contentement;
jusques o il faut craindre la mort, la douleur et la honte,quels ressors nous meuvent, et le
moyen de tant divers branles en nous. Ensaios. Livro I, 26. p. 237. Les Essais. p. 158, 159.
164
Como nos alerta Tournon, no se trata de uma psicologia descritiva em germe. O objetivo
de Montaigne advertir, posicionar-se moralmente. O conhecimento de si visa moralidade,
inaugura uma tica da conscincia de si, que tem em Scrates seu paradigma. O papel dos
preceitos morais servir de parmetros para a reflexo. neste sentido apontado por Tournon
que o conhecimento de si aparece no I, 26. Ver Tournon. Montaigne. So Paulo: Discurso,
2004. p. 100 e 154.
7
No captulo Da moderao Montaigne afirma: As cincias que regulam os costumes dos
homens, como a teologia e a filosofia, imiscuem-se em tudo. Ensaios. I, 30. p. 296. Mas no I,
26 no h sequer uma meno teologia. A formao moral se faz pela freqentao dos
antigos e no pela teologia. A moralidade se constri sem nenhuma exigncia de recursos
alheios ao homem para form-la. Para a confirmao do quanto esta posio de Montaigne
ousada, suficiente reparar nas fontes de orientao moral da maioria de seus
contemporneos: Erasmo, por exemplo, recomenda que a criana desde cedo pratique hbitos
e regras da religio: os jovens devem conhecer as virtudes prticas (atravs de Plutarco,
Plato, Aristteles, Ccero), mas a este programa de leitura profana integra-se obras
religiosas (Paulo e os demais pais da igreja), alm da freqentao da igreja e participao
nas funes religiosas. Conferir em Erasmo: De Pueris. So Paulo: Escala. s/d. p. 54-55.
Conferir em Villey. Les sourges & l volution des Essais. v. 2. p. 246.
8
[A] Il ne dira pas tant sa leon, comme il la fera. Ensaios. Livro I, 26. p. 251. Les Essais. p.
168.
165
instru-lo
nos
preceitos
corretos
sobre
valor,
[A] Je suis de ladvis de Plutarque, quAristote namusa pas tant son grand disciple lartifice
de composer syllogismes, ou aux Principes de Geometrie, comme linstruire des bons
preceptes touchant la vaillance, prouesse, la magnanimit et temperance, et lasseurance de ne
rien craindre; et, avec cette munition, il lenvoya encores enfant subjuguer lEmpire du monde
[...]. Les autres arts et sciences, dict-il, Alexandre les honoroit bien, et louoit leur excellence et
gentillesse; mais, pour plaisir quil y prit, il nestoit pas facile se laisser surprendre laffection
de les vouloir exercer. Ensaios. Livro I, 26. p. 244. Les Essais. p. 163. A este respeito,
podemos lembrar aqui o mote aristotlico: No tocante virtude, pois, no basta saber,
devemos tentar possu-la e us-la ou experimentar qualquer outro meio que se nos antepare
de nos tornarmos bons. tica a Nicmaco, Livro X, 9, 1179b.
10
[A] Elle est bien plus fiere de prter ses moyens conduire une guerre, commander un
peuple, pratiquer lamiti dun prince ou dune nation estrangiere, qu dresser un argument
166
[A]
Veremos
se
ele
tem
prudncia
em
seus
temperana
em
suas
voluptuosidades,
[A]
167
com toda gente e com todos os modos de vida. E nisso no se deixar levar
desavisadamente pelas circunstncias ou por seus apetites. A formao moral
proporcionada pelo contato com a filosofia lhe garantir a boa conduta: [A]
Que ele possa fazer todas as coisas e goste de fazer apenas as boas. 12
Tanto nas referncias aos assuntos concernentes filosofia moral,
quanto no exemplo da educao de Alexandre importa notarmos que no se
trata da transmisso de prescries normativas13. Montaigne deseja impregnar,
nutrir seu aluno com os discursos da filosofia que lhe permitam refletir sobre
os parmetros da conduta que adota e dos juzos que emite. A filosofia como
fonte e guia de reflexes e prticas concebida assim, como uma sabedoria
voltada para a vida14 que ensina a viver e a morrer - na qual os temas morais
presentes nas vrias doutrinas podem ser conhecidos15, submetidos
investigao, assimilados e postos em prtica, de acordo com o que nos
prprio e apropriado.
[A] Quil puisse faire toutes choses, et nayme faire que les bonnes. Ensaios. Livro I, 26. p.
249. Les Essais. p. 167.
13
Montaigne no est preocupado com categorias morais ou com uma moral normativa. Voltase para os costumes e para os usos correntes, para a diversidade dos povos e seus diferentes
sistemas normativos e como este caldo cultural pode assumir variadas configuraes. o que
encontramos, por exemplo, no Dos canibais e no Dos costumes. Ver Friedrich, H.
Montaigne. p. 189 e seguintes.
14
Segundo Hadot, as filosofias antigas prescrevem uma maneira de viver que pode ser
identificada por uma escola filosfica na qual seus adeptos realizaram uma opo existencial,
escolhendo viver sob os desgnios de uma determinada sabedoria. A sabedoria, para todas
estas escolas, apesar de marcada por profundas diferenas, tem em comum a busca da
tranqilidade da alma e de um agir com vistas vida feliz. Conferir em Hadot, P. O que
filosofia antiga? So Paulo: Loyola, 1999. p. 148 - 155.
15
Montaigne, na Apologia, critica os filsofos por estarem em constante contradio acerca das
questes em torno da moralidade: o que o soberano bem e onde pode ser encontrado; uns
julgam encontr-lo na virtude, outros na voluptuosidade ou na natureza ou cincia, e assim
por diante. Contudo, em funo da utilidade que os assuntos das filosofias antigas oferecem
para a vida, manifesta o desejo de que fossem compilados e organizados: [B] [...] reunir em
um registro, segundo suas divises e classes, sinceramente e com diligncia, tanto quanto
podemos perceb-las, as opinies da filosofia antiga sobre o tema de nosso ser e de nossos
costumes, suas controvrsias, a influncia e o seguimento das escolas, a aplicao de seus
preceitos na vida dos autores e seguidores, em ocorrncias memorveis e exemplares. Que
obra bela e til seria! Ensaios. Livro II, 12. p. 367-369. Les Essais. p. 577-378.
168
Na escola medieval (voltada para a formao profissional) inicia-se o ensino das artes
liberais com o trivium e mais tarde o quadrivium, ambos necessrios para qualquer uma das
quatro formaes profissionais oferecidas docncia, teologia, medicina e direito. Na formao
superior o trivium consiste, sobretudo, no ensino da dialtica, necessria para a especulao
filosfica e tm Plato e Aristteles como principais leituras. Na retrica e na gramtica as
obras de referncia so Ccero e Quintiliano. As gramticas latina e grega, menos esta e mais
a primeira, so condies bsicas para os demais estudos. No quadrivium os contedos so a
aritmtica de Nicmaco, a geometria de Euclides, a astronomia, com Hygino e Ptolomeu, para
montar o calendrio religioso e a msica, via Bocio, com ateno harmonia e ao canto. As
artes liberais so propeduticas para a fase seguinte de estudos, assumindo as caractersticas
de um ciclo bsico para que o estudante possa, em seguida, ter acesso s formaes
especficas: teologia, direito, medicina.
17
Os sofistas so considerados os primeiros mentores da educao liberal, elaboram o quadro
elementar com matrias que constituiro as sete artes liberais. A educao liberal visava
fornecer os elementos para uma ampla compreenso da mentalidade cultural e social
necessrios ao futuro exerccio da poltica.
18
Na gramtica se aprende as regras formais das lnguas clssicas, inclusive filologia. Erasmo
orienta educadores e pais a iniciarem o ensino das lnguas o mais cedo possvel, selecionando
os autores mais corretos nas belas letras como Terncio e Augusto. O estudo da poesia se faz
basicamente com Homero, Virglio, Horcio e Ovdio. Na retrica so ensinados a Retrica a
Hernio, por apresentar sucintamente as regras elementares da retrica, Ccero e Quintiliano
para a inveno, disposio e elocuo. Dos contemporneos, o De Copia e o De Ratione
Studi, de Erasmo. Na histria so estudados historiadores como Tucidides, Herdoto, Lvio,
Csar e Tcito, eleitos em funo de suas qualidades narrativas fiis aos fatos ou por
escreverem biografias de personalidades dignas de serem imitadas em suas virtudes cvicas e
morais. Ver Bignotto, N. Origens do republicanismo moderno. Belo Horizonte: UFMG, 2001. p.
151 160.
169
aquela
que
serve
diretamente
19
profissionalmente.
19
[A] Car il me semble que les premiers discours dequoy on luy doit abreuver lentendement,
ce doivent estre ceux qui reglent ses meurs et son sens, qui luy apprendront se connoistre, et
savoir bien mourir et bien vivre. [C] Entre les arts liberaux, commenons par lart qui nous
faict libres. Elles servent toutes aucunement linstruction de nostre vie et son usage, comme
toutes autres choses y servent aucunement. Mais choisissons celle qui y sert directement et
professoirement. Ensaios. Livro I, 26. p. 237-238. Les Essais. p. 159.
20
Ensaios. Livro I, 26. p. 228. Les Essais, p. 151 e 152. A tentativa de demarcao da
verdadeira filosofia recorrente entre os humanistas e se caracteriza, principalmente, pela
oposio escolstica e ao aristotelismo. Podemos encontrar esta preocupao j em
Petrarca.
170
aprenderam-na
eles
pela
vida,
no
pelos
25
21
171
magis quam literis persequuti sunt. [...] Leon, prince des Phliasiens, senquerant Heraclides
Ponticus de quelle science, de quelle art il faisoit profession: Je ne say, dit-il, ny art ny
science; mais je suis philosophe. Ensaios. Livro I, 26. p. 250-251. Les Essais. p. 167 - 168.
27
[A] [...] tendo reconhecido os verdadeiros bens, que desfrutamos medida que os
reconhecemos, contentar-vos-eis com eles [...]. Tendes a o conselho da filosofia verdadeira e
natural, no de uma filosofia ostentatria e verborosa [...] Ensaios. Livro I, 39. p. 369. Les
Essais. p. 248.
28
[...] as outras cincias e que visam alhures so apenas cosmtica. Ensaios. Livro I, 26. p.
228. Les Essais. p. 152. No captulo Da fisionomia Montaigne acrescenta, ainda, que o
conhecimento da cincia pode acarretar riscos, pois nem sempre til ou nos melhora: Sua
aquisio muito mais arriscada que a de qualquer outro alimento ou bebida. [...] as cincias,
j de incio no podemos coloc-las em outro recipiente que no nossa alma: engolimo-las ao
compr-las e samos do mercado j contaminados ou melhorados. H algumas que no fazem
mais que nos obstruir e nos empanturrar em vez de alimentar, e outras ainda que a ttulo de
curar nos envenenam. Ensaios. Livro III, 12. p. 382.
172
[A] Depois que lhe tiverem dito o que prprio para fazlo mais sbio e melhor, falar-lhe-o sobre o que a
lgica, a fsica, a geometria, a retrica; e a cincia que
escolher, tendo j o discernimento formado, ele muito em
breve a dominar.31
[...] nous trouverions que la meilleure part des sciences qui sont en usage, est hors de notre
usage; et en celles-mesmes qui le sont, quil y a des estendues et enfonceures tres-inutiles,
que nous ferions mieux de laisser l [...] Ensaios. Livro I, 26. p. 238. Les Essais. p. 159.
30
Montaigne cita Anaxmenes se dirigindo Pitgoras: Sendo atacado por ambio, avareza,
temeridade, superstio, e tendo dentro de mim tantos inimigos da vida, irei eu pensar no
movimento do mundo? Ensaios. Livro I, 26. p. 239. Les Essais. p. 160.
31
[A] Apres quon luy aura dict ce qui sert le faire plus sage et meilleur, on lentretiendra que
cest que Logique, Physique, Geometrie, Rhetorique; et la science quil choisira, ayant des-j le
jugement form, il en viendra bien tost bout. Ensaios. Livro I, 26. p. 239. Les Essais. p. 160.
O tema da utilidade do saber recorrente nos Ensaios. Um conhecimento para ser til deve
mostrar alguma associao com a prtica, estar a servio da vida, o que pode ser percebido
nesta passagem da Apologia: [A] De que utilidade podemos considerar que tenha sido para
Varro e Aristteles esse entendimento de tantas coisas? Isentou-os dos inconvenientes
humanos? Foram eximidos dos infortnios que atormentam um carregador? Obtiveram da
Lgica algum consolo contra a gota? [...] [A] Acaso se descobriu que a voluptuosidade e a
sade sejam mais deleitosas para quem conhece a astronomia e a gramtica? Ensaios. Livro
II, 12. p. 230 - 231. Les Essais. p. 487.
32
O prprio saber pode se tornar suprfluo e intil. Toda essa nossa sapincia, que est alm
da natural, mais ou menos v e suprflua. J muito se ela no nos sobrecarregar e
perturbar mais do que nos serve. Ensaios. Livro III, 12. p. 383. Les Essais. p. 1039.
173
[A] Sua aula ser feita ora por conversao, ora por livro,
ora seu preceptor lhe fornecer do prprio autor,
adequado para essa finalidade de sua instruo, ora lhe
dar dele a medula e a substncia mastigada. [...] E
33
Madame, cest un grand ornement que la science, et un util de merveilleux service [...] elle
na point son vray usage en mains viles et basses. Ensaios. Livro I, 26. p. 223. Les Essais. p.
149.
34
Ensaios. Livro I, 26. p. 224. Les Essais. p. 150.
174
quem pode por em dvida que essa aula seja mais fcil e
natural que a de Gaza35?
2. O estudo da filosofia
35
36
175
Cest grand cas que les choses en soyent l en nostre siecle, que la philosophie, ce soit,
jusques aux gens dentendement, un nom vain et fantastique, qui se treuve de nul usage et de
nul pris, et par opinion et par effect. Je croy que ces ergotismes en sont cause, qui ont saisi ses
avenues. [...] Qui me la masque de ce faux visage, pasle et hideux? Ensaios. Livro I, 26. p.
240. Les Essais. p. 160.
38
Essa maneira de se relacionar com a filosofia, tpica de seus contemporneos e dos
escolsticos (e completamente estranha aos antigos), tambm extensiva s cincias.
Segundo Montaigne o critrio de adeso a determinado conhecimento no est nele
propriamente, mas nas vantagens sociais que dele se pode conseguir. A liberdade e a
galhardia daqueles espritos antigos criavam na filosofia e nas cincias humanas [sciences
humaines] muitas faces com idias diferentes, com todos pondo-se a julgar e a escolher para
tomar partido. Mas atualmente [C] que os homens andam todos no mesmo passo [...] e [A] que
acolhemos as artes por autoridade e ordens civis, [C] de tal forma que as escolas tm um nico
orientador e a mesma instruo e disciplina circunscritas, [A] j no se olha mais o que as
moedas pesam e valem, mas cada qual por sua vez as aceita de acordo com o valor que a
aprovao comum e o cmbio lhes do. No se defende a liga e sim o uso; assim se admitem
por igual todas as coisas. Ensaios. Livro II, 12 p. 340. Les Essais. p. 559.
176
39
Il nest rien plus gay, plus gaillard, plus enjou, et peu que je ne dise follastre. Elle ne
presche que feste et bon temps. Une mine triste et transie montre que ce nest pas l son
giste. Ensaios. Livro I, 26. p.240. Les Essais. p. 160.
40
No I, 25 Montaigne menciona mais de uma vez o fato dos pedantes estarem encurvados e
com a alma embaraada, o que, de certa forma, implica em tristeza e sisudez, revelando a
perda de foco de seus estudos e de seu ensino.
177
178
se conhecer e a saber morrer bem e viver bem, ou seja, nos ensina, atravs
da aliana entre o autoconhecimento e a reflexo filosfica, a manejar a vida
conforme ao que nos natural e espontneo, ao que nos prprio. Assim, a
interface entre a filosofia e a vida instiga a experincia da auto-reflexo,
motivando o conhecimento de si e fortalecendo o julgamento moral.
Na seqncia, Montaigne introduz um novo argumento que vir, logo
frente, completar o vnculo da filosofia com a alegria e a tranqilidade
expressas nas atitudes de quem dela se aproxima, enquanto que, em sentido
oposto, no caso do gramtico vemos refletir-se em seu semblante o desprazer
da arte que exerce:
44
Deprendas animi tormenta latentis in aegro Corpore, deprendas et gaudia: sumit utrumque
Inde habitum facies Juvenal, Stiras, IX, 18. Ensaios. Livro I, 26. p. 240. Les Essais. p. 161.
45
Livro III, 13. p. 498. Les Essais. p. 1114. Tambm no Livro III, 13. p. 473. Les Essais. p.
1098, Montaigne afirma que a moderao de sua alma, no raras vezes, levantou o nimo de
seu corpo. Aqui, no I, 26, a satisfao mtua nesta aliana entre o corpo e a alma encontrada
na reflexo filosfica e a insatisfao representada pela dedicao gramtica. No captulo
Sobre versos de Virglio a reciprocidade corpo e alma estende-se ao compromisso de ajuda
de um para com outro: [C] Em tal caso, nos prazeres corporais, no ser injustia esfriar a
alma e dizer que seja precioso arrast-la para eles como para alguma obrigao imposta e
servil? Antes deve aliment-los e aquec-los, apresentar-se e propor-se a eles, pois lhe cabe a
tarefa de governar; assim como, em minha opinio, cabe a ela, nos prazeres que lhe so
prprios, inspirar e infundir no corpo todo o sentimento que a natureza deles comporta, e
empenhar-se para que eles lhe sejam doces e salutares. Pois bastante razovel, como se
diz, que o corpo no siga seus apetites com prejuzo do esprito, mas por que tambm no ser
razovel que o esprito no siga os seus com prejuzo do corpo? Ensaios. Livro III, V. p. 161162. Les Essais. p. 893. No Da presuno cabe alma o papel de conselheira e assistente do
corpo: Os que querem desunir nossas duas peas principais e afast-las uma da outra esto
errados. Ao contrrio, preciso reacopl-las e reuni-las. preciso ordenar alma no que se
ponha apartada, que se ocupe sozinha, que menospreze e deixe de lado o corpo (ademais ela
179
180
conciliar do modo mais adequado possvel o que se passa na alma com o que
se passa no corpo. A pertinncia dessa sabedoria prtica, de inspirao
epicurista47, est em perceber e afinar a ligao entre ambos, no desprezando
as atividades e os prazeres prprios de cada parte e, concomitantemente,
tentando afastar corpo e alma dos prazeres estranhos e artificiais que so
motivo de passividade e desregramento ou causa de dor. O regozijo externado
nos comportamentos decorrncia da atitude ativa proporcionada pela
reflexo filosfica48: ao manter os prazeres sob a tutela da sabedoria prtica,
somos alados por meios prprios, ou seja, meios nascidos da prpria reflexo,
ao regramento das paixes e dos desejos.
A sabedoria, que faz profisso de serenar a alma e abrandar as dores
do corpo, mobiliza em seu ofcio os recursos prprios do corpo e da alma,
ativando-os medida que os regula, conformando-os ao que espontneo da
alma e do corpo. Nesta tarefa nenhum artifcio ou especulao so
empregados. A sabedoria age por razes naturais e palpveis, ou seja, por
razes ligadas regulao da vida, moralidade. Desse modo, ensina-nos a
viver porque no desmerece nenhuma das faces do que natural no homem.
Contudo, no podemos deixar de salientar que o natural para Montaigne
fruto das disposies forjadas pelos costumes e pela educao: o natural no
homem envolve tanto as genunas necessidades do corpo, quanto a expresso
espontnea de seu carter (gerado pelas prticas e condutas em sociedade).
Toda esta articulao se faz em torno da capacidade de discernimento,
impedindo o arrebatamento do desejo violento e do padecimento e indicando o
caminho para a ao, para a atividade. O viver bem49 (ou o viver conforme as
47
Para Epicuro constitui tarefa da filosofia: mostrar ao homem a facilidade do acesso ao prazer
e a brevidade da dor, e libert-lo das opinies que geram medo e perturbao, principalmente o
temor dos deuses e da morte. Uma vez cumprida essa tarefa, o homem encontrar o
verdadeiro prazer: a ausncia de dor e a tranqilidade da alma. Conferir em Carta a Meneceu.
O que aproxima Montaigne do epicurismo o vinculo que a filosofia epicurista estabelece entre
a busca do prazer e o que natural no homem, a sabedoria consiste no em suprimir os
prazeres, e sim em conform-los em limites naturais.
48
[B] A filosofia no luta contra as voluptuosidades naturais, contando que lhes seja juntada a
justa medida, [C] e prega a moderao nelas, no a fuga: [B] a fora de sua resistncia volta-se
contra as estranhas e bastardas. Ela diz que os apetites do corpo no devem ser aumentados
pelo esprito [...] Ensaios. Livro III, 5. p. 160. Les Essais. p. 892. Ver tambm Ensaios. Livro III,
13. p. 488. Les Essais. p. 1107 - 1108.
49
O viver bem inclui levar em considerao os prazeres naturais Na verdade, ou a razo se
abstm ou ela deve visar apenas a nosso contentamento, e todo o seu trabalho deve ter como
181
3. A filosofia e a virtude
[C] Ela tem como objetivo a virtude, que no est, como diz a
escola, plantada no topo de um monte abrupto, escarpado e
inacessvel. Os que dela se aproximam afirmam-na, ao
contrrio, alojada em uma bela plancie frtil e florescente, de
onde ela v bem abaixo de si todas as coisas; mas que s pode
chegar l, caso se conhea o caminho, por estradas umbrosas,
relvosas e suavemente perfumadas, prazerosamente e por uma
encosta fcil e lisa, como a das abbadas celestes. Por no
terem freqentado essa virtude suprema, bela triunfante,
amorosa, igualmente deliciosa e corajosa inimiga professa e
irreconcilivel do azedume, do desprazer, do medo e da
coao, tendo como guia a natureza e como companheiras a
ventura e a voluptuosidade, eles, por serem fracos, foram
inventar
essa
tola
imagem,
triste,
belicosa,
rabugenta,
objetivo, em suma, fazer-nos viver bem e a nosso gosto, como dizem as Santas Escrituras.
Todas as opinies do mundo coincidem [C] em que o prazer nossa meta, [A] embora adotem
meios diferentes para isso; de outra forma as rejeitaramos logo de incio, pois quem escutaria
algum que estabelecesse como fim nosso penar e descontentamento? Ensaios. Livro I, 20. p.
120. Les Essais. p. 127.
50
[C] Elle a pour son but la vertu, qui nest pas, comme dit leschole, plante la teste dun
mont coup, rabotteux et inaccessible. Ceux qui lont approche, la tiennent, au rebours, loge
dans une belle plaine fertile et fleurissante, do elle void bien souz soy toutes choses; mais si
peut on y arriver, qui en sait laddresse, par des routtes ombrageuses, gazonnes et doux
fleurantes, plaisamment et dune pante facile et polie, comme est celle des voutes celestes.
Pour navoir hant cette vertu supreme, belle, triumfante, amoureuse, dlicieuse pareillement et
courageuse, ennemie professe et irreconciliable daigreur, de desplaisir, de crainte et de
182
183
msculo
seu
prprio
amor,
se
escolher
184
185
No III, 13 Montaigne escreve: [B] Quem quiser afastar sua alma faa-o sem hesitar, se
puder, quando o corpo portar-se mal, para livr-la desse contgio; alhures, ao contrrio, que
ela o assista e favorea, e no se recuse a participar de seus prazeres naturais e a comprazerse conjugalmente neles, acrescentando-lhes, se for mais sbia, a moderao, para evitar que
por descomedimento [par indiscretion] eles se confundam com o desprazer. [C] A intemperana
peste da voluptuosidade, e a temperana no seu flagelo: o seu tempero [ses
compaignons]. Ensaios. Livro III, 13. p. 492, 493. Les Essais. p. 1110.
58
Le reglement cest son util, non pas la force. Socrates, son premier mignon, quitte escient
sa force, pour glisser en la navet et aisance de son progrez. Cest la mere nourrice des
plaisirs humains. En les rendant justes, elle les rend seurs et purs. Les moderant, elle les tient
en haleine et en goust. Retranchant ceux quelle refuse, elle nous aiguise envers ceux quelle
nous laisse: et nous laisse abondamment tous ceux que veut nature, et jusques la satit,
maternellement, sinon jusques la lasset [...] Si la fortune commune luy faut, elle luy
eschappe ou elle sen passe, et sen forge une autre toute sienne, non plus flottante et
roulante. Ensaios. Livro I, 26. p. 242. Les Essais. p. 162.
59
Mesmo tendo em conta a presena das citaes e referncias indiretas Carta a Meneceu,
o que poderia nos levar hiptese do acolhimento da maneira de viver epicurista como guia
para a vida, no possvel tomar Montaigne como um epicurista. H aproximaes e
afastamentos; por exemplo, Montaigne considera Epicuro extremamente austero quanto ao
regramento dos prazeres, sendo que para o ensasta alguns excessos at podem ser
encarados como demonstrao de vigor e mesmo de autocontrole. Montaigne no coloca como
perspectiva educacional a adoo rigorosa de uma tendncia filosfica; todas as filosofias, e
cada uma a seu modo, podem ter utilidade conforme as solicitaes das circunstncias, no
186
187
188
E mais frente, ainda no II, 12, sobre os prazeres: Pois, como prova de
que mesmo assim, se permanecemos sempre os mesmos e unos, como
que nos deleitamos agora com uma coisa e daqui a pouco com uma outra?66
Nossas necessidades no se definem por uma regularidade externa e
constante, os prazeres a serem alimentados so aqueles proporcionados pela
satisfao das necessidades da alma e do corpo, de seus apetites
espontneos e ordenados pelos hbitos; neg-los ou negligenci-los negar a
nossa prpria constituio.
admirvel como a natureza precisa de pouco para se contentar, quo pouco ela nos deixou
para desejar. Ensaios. Livro II, 12. p. 208 - 209. Les Essais. p. 471.
65
Ensaios. Livro II, 12. p. 403. Les Essais. p. 601.
66
Ensaios. Livro II, 12. p. 405. Les Essais. p. 602.
189
190
disposio permanente, a tal ponto infiltrada na alma que passa a fazer parte
da sua constituio, sendo praticada espontaneamente:
repetio, que torna fcil a prtica de atos conforme a virtude. A educao moral se faz pelo
hbito de praticar a virtude, acostumando-se a pratic-la chega-se formao do carter.
Conferir em Vergnires, Solange. tica e Poltica em Aristteles. Traduo de Constana M.
Csar. So Paulo: Paulus, 1998. p. 82 - 84.
71
Ensaios. Livro II, 11. p. 141. Les Essais. p. 425.
72
Ensaios. Livro III, 12. p. 403-408. Les Essais. p. 1052-1055. Segundo Hadot, Montaigne
idealiza um Scrates amoroso pela vida. Montaigne admira em Scrates a sua faculdade de
adaptar-se a todas as circunstncias da vida [... ]. Ele gosta da simplicidade da sua vida e da
sua linguagem, o seu sentido dos limites da condio humana, a sua confiana nos recursos
da simples natureza, que d aos humildes e s pessoas simples a coragem de viver e morrer,
sem ter necessidade dos discursos dos filsofos. Scrates plena e simplesmente vive uma vida
humana. Hadot, P. La philosophie comme manire de vivre. Paris: Albin Michel, 2001. p. 196.
73
Ensaios. Livro I, 26, p. 243. Les Essais. p. 162.
191
192
[...] ofcio bem mais nobre do que rduo, sem o qual todo
o curso da vida desnaturado, tumultuoso e disforme, e
a ele podemos legitimamente atribuir aqueles escolhos,
aquelas brenhas e aqueles monstros.78
Eis a sntese da lio a ser aprendida: a virtude fcil e til. Com ela,
atravs da moderao, podemos usufruir com segurana os prazeres e,
chegada a hora, tambm deles nos abstermos com dignidade. A aspereza e os
espinhos no esto na prtica da virtude, e sim em participar da vida sem ela.
193
194
195
85
196
88
Linstitution a gaign cela sur moy, [...] que, sauf la biere, mon appetit est accommodable
indifferemment toutes choses dequoy on se pait. Ensaios. Livro I, 26. p. 249. Les Essais. p.
166.
89
Le corps encore souple, on le doit, cette cause, plier toutes faons et coustumes.
Ensaios. Livro I, 26. p. 249. Les Essais. p. 166.
90
Et pourveu quon puisse tenir lappetit et la volont soubs boucle, quon rende hardiment un
jeune homme commode toutes nations et compaignies, voire au desreglement et aus exces,
si besoing est. [C]. Son exercitation suive lusage. Ensaios. Livro I, 26. p. 249. Les Essais. p.
166, 167.
197
91
A expresso de Marcel Conche. Montaigne et la philosophie. Paris: PUF, 1996. p.85 - 86.
92
No captulo Dos costumes e de no mudar facilmente uma lei aceita (Livro I, 23)
h o desenvolvimento deste tema a partir da considerao entre o acolhimento de uma
conduta aceita sociamente e a postura interior: [...] o que o sbio [sage] deve, no
mnimo, afastar sua alma da multido e mant-la com liberdade e poder para julgar
livremente sobre as coisas; mas, quanto ao exterior, que ele deve seguir inteiramente
os modos e comportamentos aceitos. Ensaios. Livro I, 23. p. 177. Les Essais. p. 118. A
relao entre o exerccio da vida pblica e a conduo da vida privada discutida no captulo
De poupar a vontade. Ensaios. Livro III, 10, p. 328ss. Les Essais. p. 1002.
93
[A] Il rira, il follastrera, il se desbauchera avec son prince. Je veux quen la desbauche
mesme il surpasse en vigueur et en fermet ses compagnons [...] Ensaios. Livro I, 26. p. 249.
No III, 13 Montaigne comenta o quanto determinadas atividades so marcadas por uma intensa
entrega: [B] Quando dano, dano; quando durmo, durmo; e se durante uma parte do tempo
meus pensamentos entretm-se com circunstncias alheias, durante outra parte trago-os de
volta ao passeio, ao pomar, doura dessa solido e a mim. Ensaios. Livro III, 13. p. 488. Les
Essais. p. 1107.
198
94
199
Les Essais. p. 167. Ensaios. Livro III, 13. p. 450, 451. Les Essais. p. 1083.
Ensaios. Livro III, 13. p. 491, 492. Les Essais. p. 1109.
97
Ensaios. Livro I, 26. p. 249. Les Essais. p. 166, 167.
98
[...] et quil ne laisse faire le mal ny faute de force ny de science, mais faute de volont.
[C] Multum interest utrum peccare aliquis nolit aut nesciat. Ensaios. Livro I, 26. p. 249. Les
Essais. p. 167. Citao da Carta XC de Sneca. No captulo Da experincia, sobre esta
mesma questo, temos: H vergonha em no fazer por no poder ou no ousar o que se v
os companheiros fazerem. Les Essais. p. 167. Ensaios. Livro III, 13. p. 450, 451. Les Essais.
p. 1083. Segundo Weiler, este o trecho censurado pela Igreja Catlica em 1580. Montaigne o
mantm na edio de 1588. Conferir em Weiler, M. Para conhecer o pensamento de
Montaigne. In: Montaigne, M. Ensaios, v. 3. Braslia: UnB, Hucitec, 1987. p. 62.
96
200
201
no
Pitgoras,
tivssemos
dizem,
corpo.
seguiu
Ambos
uma
viciosamente.
filosofia
toda
de
102
103
202
104
[A] Puis que la philosophie est celle qui nous instruict vivre, et que lenfance y a sa leon,
comme les autres aages, pourquoi ne la luy communique lon? Ensaios. Livro I, 26. p. 243. Les
Essais. p. 163. Ver tambm I, 26. p. 244. Les Essais. p. 163.
105
Udum et molle lutum est; nunc nunc properandus et acri Fingendus sine fine rota. Prsio.
Stiras, III, 23. Ensaios. Livro I, 26. p. 243. Les Essais. p. 163. Erasmo tambm se faz valer da
imagem da argila e da urgncia em mold-la; a criana assim como a argila no permanecer
sempre receptiva: Modela a argila enquanto mida. [...] No podes conservar aquela massa
sempre informe. Se no imprimires a imagem de homem, ela se degrada por si mesma e vira
monstruosidade guisa de fera. Erasmo. De Pueris. Traduo de Luiz Feracine. So Paulo:
Escala, s/d. p. 33.
203
Tambm para Plato a infncia fase da vida em que a natureza de cada um se manifesta
em seu estado mais ntegro, no sentido de no-lapidado, no-moldado, e tambm com maior
plasticidade e vulnerabilidade modelagem: ora tu sabes que, em qualquer empreendimento,
o mais trabalhoso o comeo, sobretudo para quem for novo e tenro? Pois sobretudo nessa
altura que se modelado e que se enterra a matriz que algum queira imprimir numa pessoa
(Repblica, Livro II, 377b). Os esforos educacionais visam incidir sobre ngulos que se opem
e ao mesmo tempo se complementam de um lado, trabalha-se para diluir os traos
indesejveis, sobretudo os do campo das paixes; e de outro, observa-se as inclinaes, as
aptides e capacidades de cada um, de modo a favorecer e pavimentar o caminho do jovem
aprendiz na direo de um futuro promissor ao bem comum da cidade (Repblica. Livro III,
370b-c). Mas, prprio da natureza humana que cada homem no nasa com sua natureza
acabada de uma vez por todas. A criana vive em estado de incompletude, sendo malevel e
receptiva s interferncias externas, tudo nela passvel de arremate, de modelagem, como a
arte do escultor na matria bruta. A natureza prpria a cada um no se impe de uma vez s e
em definitivo, da ser imprescindvel a ao educativa. [...] uma educao e instruo honestas
que se conservam tornam a natureza boa, e, por sua vez, naturezas honestas que tenham
recebido uma educao assim tornam-se ainda melhores que os seus antecessores, sob
qualquer ponto de vista [...] (Repblica. Livro IV, 424a).
107
On a grand tort de la peindre inaccessible aux enfans [...] Ensaios. Livro I, 26. p. 240. Les
Essais. p. 160.
204
abord-las
corretamente:
so
mais
fceis
de
nascimento
dos
homens
como
para
decrepitude.108
[A] [...] ostez toutes ces subtilitez espineuses de la Dialectique, dequoy nostre vie ne se
peut amender, prenez les simples discours de la philosophie, sachez les choisir et traitter
point: ils sont plus aisez concevoir quun conte de Boccace. Un enfant en est capable, au
partir de la nourrisse, beaucoup mieux que daprendre lire ou escrire. La philosophie a des
discours pour la naissance des hommes comme pour la decrepitude. Ensaios. Livro I, 26. p.
244. Les Essais. p. 163.
109
On nous aprent vivre quand la vie est passe. Cent escoliers ont pris la verolle avant que
destre arrivez leur leon dAristote, de la temperance. Ensaios. Livro I, 26. p. 244. Les
Essais. p. 163.
110
Nostre enfant est bien plus press: il ne doit au pdagisme que les premiers quinze ou
seize ans de sa vie: le demeurant est deu laction. Ensaios. Livro I, 26. p. 244. Les Essais. p.
163.O tempo disponibilizado para a educao e a idade em que deve ser iniciado o ensino das
letras e da moral so preocupaes pedaggicas recorrentes desde os gregos. Plato
205
206
debruar sobre qualquer fato ou assunto, sendo apta para investigar e julgar o
que quer que se lhe apresente. Estar em toda parte constitui vantagem
pedaggica que no pode ser desprezada, e esta uma caracterstica que se
encaixa bem nos conselhos de Montaigne, pois na freqentao dos homens
e na diversidade de suas atividades e modos de vida que se efetiva o exerccio
da filosofia: quanto filosofia, na parte em que trata do homem e de seus
deveres e ofcios, foi opinio comum de todos os sbios que, pela doura de
seu trato, ela no devia ser recusada nem nos festins nem nos jogos.113 Mais
que qualquer outro saber, a filosofia aborda diretamente a diversidade das
atividades empreendidas pelos homens (seus costumes, suas ocupaes, seus
cdigos de conduta social114). Para a formao moral e o exerccio do
julgamento imprescindvel manter a ligao com demandas to diversas,
cabendo ao preceptor favorecer o encontro entre a vida, a filosofia e o aluno.
Mas, se mesmo com toda importncia e facilidade dos assuntos
propostos pela filosofia e todo o empenho do preceptor: [...] nossa aula,
acontecendo como por acaso, sem imposio de tempo e de lugar e
mesclando-se a todas as nossas aes [...]115, o aprendiz insistir em outros
interesses e distraes, Montaigne, numa divertida anedota aconselha: [C]
ento no vejo outro remdio a no ser que seu preceptor logo o estrangule, se
no houver testemunhas, ou que o faam pasteleiro em alguma boa cidade,116
mesmo se for filho de uma duquesa.
113
208
209
Erasmo escreve: [] o homem, desprovido dos parmetros das letras e dos ensinamentos
da filosofia, fica antes sujeito a impulsos mais que animalescos De pueris. So Paulo: Escala,
s/d. p. 32. E em outra obra, de forma explcita: O homem distingue-se dos seres animados que
chamamos sem logos, no pela razo mas pela palavra. rasme. Dialogue sur la
pronunciation correcte du latin et du grec. In: Erasmus. D. Oeuvres Choisies. Prsentation,
traduction e annotations de Jacques Chomarat. Paris: Librairie Gnerale Franaise, 1991. p.
904. Ver Tambm Vives, Las Disciplinas. Parte II, Livro III, cap. 1.
4
Conferir Friedrich, H. Montaigne. Paris: Gallimard, 1968. p. 95-97. O tema da dignidade do
homem est presente em vrias obras do Renascimento: alm do famoso discurso de Giovanni
Pico, A dignidade do homem, Valla escreveu o De libero arbtrio, Alberti o Da famlia, Manetti o
De dignitate et excelentia hominis.
5
As questes em torno do civismo no Renascimento podem ser entendidas a partir do termo
humanismo cvico (assim denominado por H. Baron), constituindo um corpo de idias voltado
para a defesa do ideal republicano da vida ativa e da afirmao da retrica como parte
fundamental da prtica poltica; ope-se, dessa forma, vinculao medieval entre religio e
poltica e ao ideal da vida contemplativa. O humanismo cvico floresce no contexto poltico das
cidades italianas do sculo XV, formado por um vigoroso crculo de letrados, chanceleres e
homens ligados administrao das cidades, entre eles podemos citar: Coluccio Salutati,
Leonardo Bruni, Carlo Marsuppini, Poggio Bracciolini e Bartolomeo Scala. Conferir em Baron,
H. Em busca del humanismo cvico florentino. Mxico: Fondo de Cultura Econmica, 1993.
Garin, E. Os chanceleres humanistas da repblica florentina, de Coluccio Salutati a
Bartolomeu Scala. In: Cincia e vida civil no Renascimento italiano. So Paulo: Unesp, 1996.
Bignotto, N. Origens do republicanismo moderno. Belo Horizonte: UFMG, 2001.
6
Kristeller assim sintetiza a determinao dos humanistas em reformar a educao: Os
humanistas estavam dedicados a transformar todo o sistema de educao secundria e a
impor suas normas intelectuais e estilsticas s demais disciplinas acadmicas; em certa
medida, tiveram xito. Kristeller, P. O. El pensamiento renacentista y sus fuentes. Mxico:
Fondo de Cultura Econmica, 1993. p. 163.
210
211
212
213
214
Oh,
que
cabeas
estpidas!
[A]
215
do
I,
26,
podemos
assinalar
os
passos
principais
dos
retoma
questo
do
aprendizado
das
lnguas
antigas,
216
20
217
Esta
considerao
visa
elementos
centrais
das
concepes
24
218
Laissons le ceux qui en font profession expresse. Ensaios. Livro I, 26. p. 252. Les Essais. p.
168.
26
A jornada diria de estudos dos colgios do sculo XVI concentra forte presena das
matrias literrias e aulas de reviso: a tabela de horrios das classes elementares
basicamente ocupada com aulas de gramtica, leitura e revises. O horrio das classes mais
avanadas dividido entre potica, retrica, dialtica e aulas de reviso. So ainda realizados
exerccios religiosos pela manh e disputas tarde. Conferir Porteau. P. Montaigne et la vie
pdagogique de son temps. Paris: Droz, 1935. p. 38-54.
219
2. As coisas e as palavras
27
Il nest pas gentilhomme; cest un grammairien, et je suis logicien. Ensaios. Livro I, 26. p.
252. Les Essais. p. 169.
28
Or, nous qui cerchons icy, au rebours, de former non un grammairien ou logicien, mais un
gentilhomme, laissons les abuser de leur loisir: nous avons affaire ailleurs. Ensaios. Livro I,
26. p. 252. Les Essais. p. 169.
29
Ensaios. Livro I, 26. p. 240. Les Essais. p. 160.
220
30
Cicern, De loratore. Livro III, 5, 19. Paris: Les Belles Lettres, 1971. p. 9.
Conferir Narducci, E. Introduo. In: Cicerone, Delloratore. Milano: Biblioteca Universale
Rizzoli, 2001. p. 47 56.
32
Cicron, De LOrateur. Livro II, introduo, II, 5.
31
221
222
tambm pode ser encontrada em Elyot, em seu The Book named the Governor (1531), com o
ensino da cosmografia, da histria (Lvio, Csar, Salstio, Tcito) e da filosofia moral (Plato,
Aristteles, Ccero). Conferir em Skinner. Q. Razo e retrica na filosofia de Hobbes. So
Paulo: Unesp; Cambridge. 1999. p. 44, 45. Entretanto, Porteau, apoiando-se em escritos da
segunda metade do sculo XVI - Verrepaeus (1573), Dickius (1564) e Chystraeus (1564) afirma que as cincias do quadrivium tinham uma presena muito acanhada no ensino
secundrio. Muitas vezes eram ensinadas particularmente ou deixadas para que os alunos por
conta prpria delas se inteirassem atravs de manuais que poderiam ser lidos aps as lies
regulares. So consideradas matrias facultativas ou como cincias auxiliares que podem
vir a servir ao gramtico, ao retrico ou ao dialtico. Conferir Porteau, P. Montaigne et la vie
pdagogique de son temps. Paris: Droz, 1935 p. 23, 24.
36
Escolas de verbalismo, os colgios so ainda escolas de latinidade. Conferir em Porteau, p.
27s, p.37 61.
37
Conferir Skinner. Q. Razo e retrica na filosofia de Hobbes. So Paulo: Unesp; Cambridge.
1999. p. 48-49.
223
no
as
consegue
divulgar:
isso
Montaigne, no III, 13, nos chama a ateno para a necessidade de avaliar at que ponto vale
a pena os estudos interminveis dos eruditos de comentar os textos e depois em comentar os
comentrios j produzidos, e assim numa tarefa sem fim at se distanciarem completamente
das coisas: H mais dificuldade em interpretar as interpretaes do que em interpretar as
coisas, e mais livros sobre os livros do que sobre outro assunto. S o que fazemos nos
glosarmos mutuamente. Ensaios. Livro III, 13. p. 428. Les Essais. p. 1069. Na educao, a
questo colocada por Montaigne : at que ponto efetivamente educativo um ensino que se
prende a este enredamento de palavras? Sobre a presena do gnero comentrio nos Ensaios
e a forma como Montaigne dele se apropria, ver Demonet, M.-L. Michel de Montaigne: Les
Essais. Paris: Presses Universitaires de France, 1985. p. 52, 53.
39
Mais que nostre disciple soit bien pourveu de choses, les parolles ne suivront que trop: il les
trainera, si elles ne veulent suivre. Ensaios. Livro I, 26. p. 252. Les Essais. p. 169.
224
que
esclarecer
eles
no
interiormente,
conseguem
nem
deslindar
portanto
mostrar
discursos em decorrncia
do
emprego de
definies
que
no
Jen oy qui sexcusent de ne se pouvoir exprimer, et font contenance davoir la teste pleine
de plusieurs belles choses, mais, faute deloquence, ne les pouvoir mettre en evidence: cest
une baye. Scavez vous, mon advis, que cest que cela? Ce sont des ombrages qui leur
viennent de quelques conceptions informes, quils ne peuvent desmeler et esclarcir au dedans,
ny par consequant produire au dehors: ils ne sentendent pas encore eux mesmes. Et voyez les
un peu begayer sur le point de lenfanter, vous jugez que leur travail nest point lacouchement
mais la conception, et quils ne font que lecher cette matiere imparfaicte. Ensaios. Livro I, 26.
p. 252. Les Essais. p. 169.
41
De ma parte, je tiens. Ensaios. Livro I, 26. p. 253. Les Essais. p. 169.
42
Scrates, primeiramente, procurava mostrar para seus interlocutores o quanto suas
respostas eram limitadas e escapavam definio adequada das coisas; uma vez feito isso e
225
invadiram o
esprito,
as
palavras
apresentam-se
em grande
226
49
[A] Il ne sait pas ablatif, conjunctif, substantif, ny la grammaire; ne faict pas son laquais ou
une harangiere du petit pont, et si vous entretiendront tout vostre soul, si vous en avez envie, et
se desferreront aussi peu, ladventure, aux regles de leur langage, que le meilleur maistre s
arts de France. Ensasios. Livro I, 26. p. 253. Les Essais. p. 169.
50
Assim como Montaigne recomenda que seu aluno no se preocupe com a eloqncia,
Sneca tem um conselho semelhante para Luclio nas Cartas 100 e 115: Queres que ele
[Paprio Fabiano] insista em coisa pequenina: nas palavras; ele dedicou-se grandeza dos
casos. No te quero, Luclio meu, demasiado ansioso pelas palavras e composio [...];
Cada qual, cuja orao vires que solcita e polida, sabers que tem o nimo no menos
ocupado com pequenezas. Sneca se ope ao estilo grandioso de Ccero, optando pelo
simples, preceituando a negligncia com as palavras (verba) em prol do cuidado com a res
(coisa). Defende, assim, a primazia do caso (a res), que deve ser tratado com cuidado e
expresso com simplicidade: Mas comovam-se com o caso, no com a composio das
palavras [...] Carta 52. E na Carta 59: Que falavam com simplicidade e por causa de
demonstrar o caso [...] A negligncia com as palavras, por seu turno, pode imprimir graa ao
discurso, o que deve ser considerado, portanto, como um valor positivo. Conferir em Santos,
Marcos M. dos. Arte dialgica e epistolar segundo as Epstolas Morais a Luclio. Letras
227
228
[A] No sou dos que pensam que o bom ritmo faz o bom
poema: deixai-o alongar uma slaba breve, se ele assim
quiser; quanto a isso, nenhuma restrio; se nele as
invenes sorriem, se o esprito e o julgamento fizeram
bem seu trabalho, eis um bom poeta, direi, porm um
mau versificador.57
55
229
[A] Cest ce que respondit Menander, comme on le tensat, approchant le jour auquel il avoit
promis une comedie, dequoy il ny avoit encore mis la main: Elle est compose et preste, il ne
reste qu adjouster les vers. Ensaios. Livro I, 26. p. 155. Les Essais. p. 170, 171.
59
[A] Ayant les choses et la matiere dispose en lame, il mettoit en peu de compte le
demeurant. Ensaios. Livro I, 26. p. 155. Les Essais. p. 171.
60
[A] Si ces sottes arguties [...] luy doivent persuader une mensonge, cela est dangereux; mais
si elles demeurent sans effect et ne lesmeuvent qu rire, je ne voy pas pourquoy il sen doive
donner garde. Ensaios. Livro I, 26. p. 255, 256. Les Essais. p. 171.
230
61
[C] Joue-toi de ces battelages avec les enfans, et ne destourne cela les penses serieuses
dun homme daage. Ensaios. Livro I, 26. p. 256. Les Essais. p. 171.
62
Para corroborar sua posio Montaigne cita Quintiliano: [C] Ou que, em vez de escolher as
palavras para as coisas, vo procurar fora do tema coisas a que as palavras possam servir.
Institution oratoire. Livro VIII, 3. [C] aut qui non verba rebus aptant, sed res extrinsecus
arcessunt, quibus verba conveniant. E, em seguida, uma citao de Sneca: H os que, para
poderem expressar um dito que lhes agrada, embrenham-se num tema que no tinha inteno
de abordar Epistolas, 59. Sunt qui alicujus verbi decore placentis vocentur ad id quod non
proposuerant scribere. Ensaios. Livro I, 26. p. 256. Les Essais. p. 171.
63
[C] Je tors bien plus volontiers une bonne sentence pour la coudre sur moy, que je ne tors
mon fil pour laller querir. Ensaios. Livro I, 26. p. 256. Les Essais. p. 171.
231
3. Falar e julgar
64
[A] Au rebours cest aux paroles servir et suyvre, et que le Gascon y arrive, si le Franois
ny peut aller. Je veux que les choses surmontent, et quelles remplissent de faon limagination
de celuy qui escoute, quil naye aucune souvenance des mots. Ensaios. Livro I, 26. p. 256.
Les Essais. p. 171.
65
Epitfio de Lucano, citado na Biblioteca Latina de Fabrcio, II, 10. Conferir em Montaigne,
Seleta dos Ensaios. Traduo de Toledo Malta. p. 118.
232
Suetnio (sculo I), bigrafo latino, escreveu, entre outras obras, A vida dos Csares e Das
homens ilustres.
67
Le parler que jayme, cest un parler simple et naif, tel sur le papier qu la bouche; un parler
succulent et nerveux, court et serr, [C] non tant delicat et peign comme vehement et brusque:
Haec demum sapiet dictio, quae feriet, plustost difficile quennuieux, esloingn daffectation,
desregl, descousu et hardy: chaque lopin y face son corps; non pedantesque, non fratesque,
non pleideresque, mais [A] plustost difficile quennuieux, esloingn daffectation, desregl,
descousu et hardy: chaque lopin y face son corps; non pedantesque, non fratesque, non
pleideresque, mais plustost soldatesque, comme Suetone appelle celuy de Julius Caesar [...]
Ensaios. Livro I, 26. p. 256-257. Les Essais. p. 171, 172.
68
Ver Ensaios, Livro III, 8. p. 208, 210. Les Essais. p. 924. No Da presuno Montaigne
comenta sua prpria forma de falar e sua preocupao em evitar o artificialismo das tcnicas
da retrica: De resto, minha linguagem nada tem de fcil e fluida: rude [C] e descuidada, [A]
com disposies livres e desregradas; e apraz-me assim, [C] se no por meu julgamento, por
minha inclinao. [A] Mas bem sinto que s vezes me entrego demais e que, fora de querer
evitar a arte e a afetao, recaio neles por outro lado: Labuto por ser breve e torno-me
obscuro [citao de Horcio, Arte potica, 25]. Ensaios. Livro II, 17. p. 458, 459. Les Essais. p.
638. E um pouco mais frente no mesmo capitulo: Assim como no agir, tambm no dizer sigo
muito simplesmente minha forma natural [...] Ensaios. Livro II, 17. p. 458, 459. Les Essais. p.
638.
69
Nesta exigncia de sentido para cada parte da fala no est em questo a profundidade ou a
superficialidade com que uma matria abordada, e sim sua capacidade de corresponder
convenincia (decoro) de cada situao, ao que cada situao pede. No captulo Da
233
Integra
tambm
formao
do
fidalgo,
aprendizado
dos
234
72
[B] Jay volontiers imit cette desbauche qui se voit en nostre jeunesse, au port de leurs
vestemens: un manteau en escharpe, la cape sur une espaule, un bas mal tendu, qui
represente une fiert desdaigneuse de ces paremens estrangers, et nonchallante de lart. Mais
je la trouve encore mieus employe en la forme du parler. [C] Toute affectation, nommeement
en la gayet et libert franoise, est mesadvenante au cortisan. Livro I, 26. p. 257. Les Essais.
p. 172.
73
[...]Parquoy nous faisons bien de gauchir un peu sur le naf et mesprisant. Ensaios. Livro I,
26. p. 257. Les Essais. p. 172.
74
Pcora entende a sprezzatura como uma faculdade ou facilidade no fazer, uma
superioridade sem esforo que agrega na ao a elegncia e certa displicncia. Conferir
Pcora, A. A cena da perfeio. In: Castiglione, B. O corteso. So Paulo: Martins Fontes,
1997. p. XI. Castiglione assim explica a sprezzatura: evitar ao mximo, e como um spero e
perigoso escolho, a afetao; e, talvez para dizer uma palavra nova, usar em cada coisa uma
certa sprezzatura [displicncia] que oculte a arte e demonstre que o que se faz e diz feito
sem esforo e quase sem pensar. disso, creio eu, que deriva em boa parte a graa, pois das
coisas raras e bem feitas cada um sabe as dificuldades, por isso nelas a facilidade provoca
grande maravilha; e, ao contrrio, esforar-se, ou como se diz, arrepelar-se, produz suma falta
de graa e faz apreciar pouco qualquer coisa, por maior que ela seja. Porm, pode-se dizer
que arte verdadeira aquela que no parea arte; e em outra coisa no h que se esforar,
seno em escond-la, porque, se descoberta , perde todo o crdito e torna o homem pouco
estimado. Castiglione, B. O corteso. So Paulo: Martins Fontes, 1997. p. 43.
235
75
Segundo Demonet, a fala que Montaigne aprecia procura agregar duas qualidades buscadas
na formao do fidalgo: vigor militar e simplicidade civil. Conferir Demonet, M.-L. Michel de
Montaigne: Les Essais. Paris: Presses Univertaires de France, 1985. p. 70.
236
76
Je nayme point de tissure o les liaisons et les coutures paroissent, tout ainsi quen un beau
corps, il ne faut quon y puisse compter les os et les veines. Ensaios. Livro I, 26. p. 257. Les
Essais. p. 172.
77
[C] Quae veritati operam dat oratio, incomposita sit et simplex. Quis accurate loquitur, nisi
qui vult putide loqui? Ensaios. Livro I, 26. p. 257. Les Essais. p. 172. A seqncia dessa
segunda citao ainda mais reveladora da afinidade entre os propsitos de Montaigne e a
posio de Sneca sobre a eloqncia e a fala atenta aos sentidos das coisas: Todo o nosso
propsito deve reduzir-se a dizer o que sentimos e a sentir o que estamos dizendo: nossa
palavra tem que estar de acordo com nossa vida. Ter cumprido retamente sua encomenda
aquele que encontra igual tanto quanto visto como quanto ouvido. No prazer, seno
proveito que tem que produzir nossas palavras. Porm, se podemos contar com a eloqncia
sem busc-la, se a temos mo, chegou em boa hora para pr-se a servio das idias nobres,
mas comporta-se de maneira que mais que ensinar ela mesma, nos ensine as idias. As outras
artes s atendem habilidade da expresso, mas aqui trata-se do grande negcio da alma.
237
78
Comme aux accoustremens cest pusillanimit de se vouloir marquer par quelque faon
particuliere et inusite: de mesmes, au langage, la recherche des frases nouvelles et de mots
peu cogneuz vient dune ambition puerile et pedantesque. Ensaios. Livro I, 26. p. 257. Les
Essais. p. 172.
79
Que evite essas imagens professorais e impolidas e essa ambio pueril de querer parecer
mais fino para ser diferente, e obter renome por suas crticas e originalidades. Ensaios. Livro I,
26. p. 231. Les Essais. p. 154. No De trs relacionamentos da mesma forma que condena o
querer fazer-se superior aos outros, sem de fato o ser, Montaigne tambm repudia os que
ostentam seu saber junto aos ignorantes: [B] Acima de tudo, em minha opinio bancar o tolo
fazer-se de entendedor entre os que no o so, falar sempre tensamente, favellar inpunta di
forchetta [falar na ponta do garfo, apuradamente]. preciso baixar at o modo de ser daquele
com quem estais [...] Ensaios. Livro III, 3. p. 53. Les Essais. p. 822.
80
Aristophanes le grammairien ny entendoit rien, de reprendre en Epicurus la simplicit de ses
mots et la fin de son art oratoire, qui estoit perspicuit de langage seulement. Ensaios. Livro I,
26. p. 257, 258. Les Essais. p. 172.
81
Peusse-je ne me servir que de ceux qui servent aux hales Paris! Ensaios. Livro I, 26. p.
257. Les Essais. p. 172.
238
exerccio da fala: Que sua conduta siga o uso82 Para aquele que tem a
inteno de expor claramente suas idias e de fazer-se entender, a expresso
ordinria, usual e, portanto, a simplicidade e a naturalidade o modo mais
conveniente de expresso. Esta linguagem espontnea natural porque
habitual e de uso comum, acessvel a todos e desprovida de artifcios.
Na terceira aproximao entre o trajar e a linguagem temos a crtica
mais forte ao artifcio e, em contraponto, sua adeso fala densa e
musculosa de sentido: A fora e os nervos no se emprestam; emprestam-se
os adornos e o manto.83 bastante claro o valor secundrio atribudo ao estilo
e s artes das letras. So os assuntos e os julgamentos sobre as coisas que,
efetivamente, precisam ser assumidos e praticados. Importa notarmos que
Montaigne, ao discutir a linguagem, no est preocupado com o valor esttico
ou persuasivo de um estilo em particular ou com a necessidade da variao de
estilos; um dos temas recorrentes entre os humanistas (Valla, Erasmo, Vives) e
tambm
presente
na
famosa
querela
entre
os
ciceronianos
os
anticiceronianos84.
A questo essencial para Montaigne diz respeito imitao do falar,
uma vez que ela dispensa toda capacidade reflexiva para o tratamento das
coisas. Imitar uma maneira de falar, aplicar as tcnicas da eloqncia ou repetir
as sentenas dos clssicos, diz ele, no difcil; qualquer criana pode utilizar
as tcnicas da versificao, mas nem por isso escrever um belo poema.
Ocorre o mesmo com a imitao dos discursos:
82
239
de
dois
movimentos
que
sintetizam
as
posies
apresentadas
[C] L'imitation du parler, par sa facilit, suit incontinent tout un peuple; l'imitation du juger, de
l'inventer ne va pas si vite. La plus part des lecteurs, pour avoir trouv une pareille robbe,
pensent tres-faucement tenir un pareil corps. Ensaios. Livro I, 26. p. 258. Les Essais. p. 172.
86
La plus part de ceux qui me hantent, parlent de mesme les Essais: mais je ne say sils
pensent de mesmes. Ensaios. Livro I, 26. p. 258. Les Essais. p. 172.
87
Estamos, ento, nas palavras finais do desenvolvimento das proposies pedaggicas e j
introduzindo as consideraes autobiogrficas que compem o eplogo do captulo.
240
88
241
Esta tambm uma reivindicao antiga de alguns italianos, como Sadolet. E, assim como
ele, Vives enuncia explicitamente em suas obras pedaggicas a necessidade do conhecimento
das lnguas vulgares e dialetos: [...] os pais em seu lar e o mestre na escola devem por viva
diligncia em que os meninos pronunciem corretamente o idioma ptrio e que tenham
desenvoltura e desejo em falar [...] Vives. Las Disciplinas. Parte II, Livro III, captulo 1. In:
Vives, J. L. Obras completas, v. 2. Madrid: M. Aguilar, 1948. p. 573.
93
Ensaios. Livro II, 17. p. 460. Les Essais. p. 639.
94
Ce nest pas dire que ce ne soit une belle et bonne chose que le bien dire, mais non pas si
bonne quon la faict; et suis despit dequoy nostre vie sembesongne toute cela. Ensaios.
Livro I, 26. p. 258. Les Essais. p. 173.
95
Plato. Leis. Livro I. Bauru: Edipro, 1999. p. 90.
242
96
[...] fecundit des conceptions plus que du langage: ceux-cy sont les meilleurs. Ensaios.
Livro I, 26. p. 258. Les Essais. p. 173.
97
Zenon disoit quil avoit deux sortes de disciples: les uns, quil nommoit philologous, curieux
dapprendre les choses, qui estoyent ses mignons; les autres, logophilous, qui navoyent soing
que du langage. Ensaios. Livro I, 26. p. 258. Les Essais. p. 173.
CAPTULO 6: AUTOBIOGRAFIA
244
245
246
1. O aprendizado do latim
Pierre Eyquem, [A] o melhor pai que j existiu9, segundo Montaigne,
estava determinado a oferecer ao filho uma educao aprimorada. Sua maior
preocupao consistia em proporcionar-lhe o aprendizado das lnguas antigas,
convencido que estava de que, atravs delas, se alcanaria a sabedoria dos
antigos. Essa convico do pai, de carter essencialmente humanista, lhe veio
quando da sua estada na Itlia10 (provavelmente, tambm por contatos com os
mestres do Collge de Guyenne) e da influncia da pedagogia de Erasmo, a
247
11
248
15
Quant moy, javois plus de six ans avant que jentendisse non plus de Franois ou de
Perigordin que dArabesque. Et, sans art, sans livre, sans grammaire ou precepte, sans fouet et
sans larmes, javois appris du latin, tout aussi pur que mon maistre deschole le savoit: car je
ne le pouvois avoir mesl ny alter. Ensaios. Livro I, 26. p. 259. Les Essais. p. 173, 174.
16
[...] le champ sterile et incommode; car, quoy que jeusse la sant ferme et entiere, et quant
et quant un naturel doux et traitable, jestois parmy cela si poisant, mol et endormi, quon ne me
pouvoit arracher de loisivet, non pas pour me faire jouer. Ce que je voyois, je le voyois bien,
et soubs cette complexion lourde, nourrissois des imaginations hardies et des opinions audessus de mon aage. Lesprit, je lavois lent, et qui nalloit quautant quon le menoit;
lapprehension, tardive; linvention, lasche; et apres tout un incroiable defaut de memoire. De
tout cela il nest pas merveille sil ne sceut rien tirer qui vaille. Ensaios. Livro I, 26. p. 261. Les
Essais. p. 174, 175.
249
cedeu aos costumes e enviou o pequeno Montaigne, com idade em torno dos
seis anos, para o Collge de Guyenne17, em Bordeaux:
17
250
as
primeiras
incurses
literrias
pela
obra
de
Ovdio24
(As
Obras como Lancelotes do Lago, Amadis ou os Huons de Bordeaux (canes hericas que
eram editadas em prosa). No Dos livros reafirmado o desinteresse de Montaigne por essa
literatura: [A] Quanto aos Amadis e tais tipos de escritos, no tiveram o mrito de interessar
sequer na minha infncia. Ensaios. Livro II, 10. p. 117. Les Essais. p. 410.
21
A influncia de Erasmo tambm nesse aspecto marcante: Que h de mais ameno que as
fbulas dos poetas? Elas tm o condo de cativar os ouvidos infantis e at mesmo os adultos
no s para a posse do idioma como para o discernimento e a riqueza do vocabulrio. De fato,
nada escuta a criana com tanto gosto como os aplogos de Esopo, onde o humor e o gracejo
veiculam preceitos srios de filosofia. Frutos que tais tambm se colhem nas demais fbulas
dos antigos poetas. Assim, a criana ouve que, por encantamento por parte de Circe, os
companheiros de Ulisses foram transmudados em porcos e na figura de outros animais. A
narrao provoca risada; mas, de permeio, vai sendo ensinado criana algo slido em
filosofia moral, a saber, quem abandona o uso da reta razo, deixando-se raptar pelo afeto
desordenado, j no humano e, sim, animal. Qual dos esticos diria verdade mais
contundente? Isso feito por uma fbula com seu tom jocoso. Eis a. A evidncia da matria j
me dispensa multiplicar exemplos. Erasmo. De Pueris. So Paulo: Escala, s/d. p. 89. nesse
esprito pedaggico que Montaigne l Ovdio aos sete anos.
22
Je men rendois plus nonchalant lestude de mes autres leons prescriptes. Ensaios. Livro
I, 26. p. 262. Les Essais. p. 175.
23
Ensaios. Livro I, 26. p. 262. Les Essais. p. 175.
24
Porm, para Montaigne o gosto por Ovdio desapareceu juntamente com os anos da
infncia: Direi ainda isto, ou audaciosamente ou imprudentemente: que esta velha alma
pesada j no se deixa excitar no apenas pelo Ariosto como tambm pelo bom Ovdio; a
251
252
para as crianas de boa famlia [...]27 Num adendo posterior, dirigindo-se aos
governantes (magistrados, prncipes) completa esta opinio positiva em relao
aos espetculos teatrais. Eles so pedagogicamente proveitosos, diz, e
constituem um salutar entretenimento para a populao: o teatro, assim como
os divertimentos pblicos em geral, so uma boa forma de prazer para o povo
e uma oportunidade para cultivar nos cidados laos de amizade e
sociabilidade, alm de afastar a populao das prticas sociais inadequadas28.
Dos depoimentos de Montaigne sobre seu aprendizado da lngua latina
ficam-nos duas impresses fortes. A primeira delas diz respeito ao auto-retrato
infantil de Montaigne. Apesar de todos os esforos do pai e de mestres
dedicados, o pequeno Montaigne persiste, segundo o depoimento, no seu
esprito lento, falta de memria, compreenso tardia, alm da compleio
lnguida e preguiosa: O perigo no era que eu fizesse mal, e sim que nada
fizesse. Ningum prognosticava que eu iria me tornar mau, e sim intil.
Previam-me a vadiagem, no maldade.29 Numa adio tardia, o ensasta
sugere que tal vaticnio parece ter se concretizado, se no na sua prpria
opinio, pelo menos na daqueles que o acusam de preguioso, reservado e frio
nas relaes. Ao que, no entanto, responde com certa indignao: [C]
Consideraria como favor que desejassem em mim apenas as aes exigveis.
Mas so injustos de exigir o que no devo [...] No entanto, se eu fosse grande
iluminista de minhas aes, possivelmente rechaaria bem essas crticas.30
Mas, esta adio corta a seqncia do texto original em que Montaigne
completa seu auto-retrato. Apesar de reconhecer sua indisposio para as
tarefas escolares e, portanto, no corresponder s expectativas do pai e dos
mestres (o mesmo ocorrendo mais tarde em relao as pessoas de sua
convivncia), era uma criana bastante perspicaz em seus julgamentos, assim
27
Cest un exercice que je ne mesloue poinct aux jeunes enfans de maison [...] Ensaios. Livro
I, 26. p. 264. Les Essais. p. 176.
28
Ensaios. Livro I, 26. p. 264, 265. Les Essais. p. 177.
29
Le danger nestoit pas que je fisse mal, mais que je ne fisse rien. Nul ne prognostiquoit que
je deusse devenir mauvais, mais inutile. On y prevoyoit de la faineantise, non pas de la malice.
Ensaios. Livro I, 26. p. 262. Les Essais. p. 175, 176.
30
Je recevroy faveur quon ne desirast en moy que tels effects de supererogation. Mais ils
sont injustes dexiger ce que je ne doy pas [...]. Toutefois, si jestoy grand enlumineur de mes
actions, ladventure rembarrerois-je bien ces reproches. Ensaios. Livro I, 26. p. 262. Les
Essais. p. 176.
253
31
[A] Mon ame ne laissoit pourtant en mesme temps davoir part soy des remuemens fermes
et des jugemens seurs et ouverts autour des objets quelle connoissoit, et les digeroit seule,
sans aucune communication. Et, entre autres choses, je croy la verit quelle eust est du tout
incapable de se rendre la force et violence. Ensaios. Livro I, 26. p. 263. Les Essais. p. 176.
32
Ensaios. Livro I, 26. p. 221. Les Essais. p. 148.
33
Ensaios. Livro I, 26. p. 219. Les Essais. p. 147.
34
[C] Je nay dress commerce avec aucun livre solide, sinon Plutarque et Seneque, o je
puyse comme les Danades, remplissant et versant sans cesse. Jen attache quelque chose
ce papier; moy, si peu que rien. Ensaios. Livro I, 26. p. 218. Les Essais. p. 146.
254
Montaigne
custa
do
chega
independncia
reconhecimento
de
uma
255
39
256
vara
em
duas
ocasies,
bem
42
frouxamente.
Essais. p. 175. Conferir Trinquet. R. La jeunesse de Montaigne: ses origines familiales, son
enfance e ses etudes. Paris: Nizet, 1972. p. 434.
42
Ensaios. Livro II, 8. p. 86. Les Essais. p. 389.
43
Ensaios. Livro II, 8. p. 87. Les Essais. p. 389.
257
44
[A] [...] il ny a tel que dallcher lapptit et laffection, autrement on ne faict que des asnes
chargez de livres. On leur donne coups de fouet en garde leur pochette pleine de science,
laquelle, pour bien faire, il ne faut pas seulement loger chez soy, il la faut espouser Ensaios.
Livro I, 26. p. 265. Les Essais. p. 177.
45
A preocupao em conquistar e manter o afeto entre mestre e aluno e entre este e os
estudos j est presente em Erasmo: O primeiro grau da aprendizagem consiste no amor ao
professor. Com o caminhar do tempo, a criana, que foi iniciada no amor ao estudo por causa
do amor ao mestre, passa a amar o mestre por amor ao estudo. p. 66. E mais frente, outra
indicao no mesmo tom: Os sbios condenam leis e magistrados que apenas terrificam
penalidades sem saber como aliciar para o bom caminho ou como propor medidas preventivas
para ser evitados atos passveis de punio. Assim procede a maioria dos pedagogos que se
limita a castigar por faltas cometidas, mas omite-se em instruir o educando no modo de agir
corretamente. De Pueris. So Paulo: Escala, s/d., p. 85.
258
[C] On la rend desbauche, len punissant avant quelle le soit. Arrivez-y sur le point de leur
office: vous noyez que cris et denfans suppliciez, et de maistres enyvrez en leur cholere.
Quelle maniere pour esveiller lappetit envers leur leon, ces tendres ames et craintives, de
les y guider dune troigne effroyable, les mains armes de fouets? Inique et pernicieuse forme.
Combien leurs classes seroient plus decemment jonches de fleurs et de feuilles que de
tronons dosier sanglants. Ensaios. Livro I, 26. p. 248. Les Essais. p. 165, 166. Segundo
Porteau, Montaigne possui uma viso muito estigmatizada e faz generalizaes indevidas
da disciplina aplicada nos colgios (p. 64). Assim afirma: Ns conhecemos, de nossa parte,
vrios regimentos disciplinares do sculo XVI [ver, por exemplo, a descrio da disciplina dos
colgios jesutas. (p. 75-78) ou o regimento do colgio de Auch (p. 81)]. Suas disposies no
nos parecem nem draconianas, nem vexatrias. Porm, a indignao de Erasmo, no De
Pueris, ou de Curion (1555), relatada em uma carta, demonstram que os regimentos nem
sempre so obedecidos pelos mestres (p. 69-70). Tudo indica, ainda segundo Porteau, que a
vigilncia sobre os professores se intensificou a partir da metade do sculo XVI, obrigando-os a
moderarem as punies. (p. 74). Quanto Montaigne: Se Montaigne, antes de publicar o seu
Da educao das Crianas, tivesse se dado ao trabalho de cruzar a porta do colgio
Madeleine, dirigido pelos padres jesutas, em Bordeaux, ou mesmo de empurrar a do colgio
de Guyenne, notoriamente favorvel s idias protestantes, nestas duas casas de esprito to
diverso necessrio pensar que encontraria aqui e l, como na maior parte dos colgios do
seu tempo, um regime escolar sem rigor excessivo e mestres, para sua poca, de uma rara
indulgncia. p. 79. Ver tambm p. 112, 113. Conferir Porteau. Montaigne et la vie pdagogique
de son temps. De outra parte, oportuno ressaltar que Montaigne, no I, 26, em nenhum
momento sugere subsidiar seus comentrios por documentos ou referncias sociolgicas.
259
47
La sagesse Franoise a est anciennement en proverbe, pour une sagesse qui prenoit de
bonheure, et navoit guieres de tenue. A la verit, nous voyons encores quil nest rien si gentil
que les petits enfants en France: mais ordinairement ils trompent lesperance quon en a
conceue, et, hommes faicts, on ny voit aucune excellence. Jay ouy tenir gens dentendement
que ces colleges o on les envoie, dequoy ils ont foison, les abrutissent ainsin. Ensaios. Livro
I, 26. p. 245. Les Essais. p. 164.
48
Nas edies publicadas enquanto Montaigne ainda vivia, temos as seguintes palavras: no
como nos colgios, onde em vez de... Conferir Ensaios. Livro I, 26, nota 91. p. 247. Les
Essais, nota 10. p. 165.
49
[A] Au demeurant, cette institution se doit conduire par une severe douceur, non comme il se
faict. Au lieu de convier les enfans aux lettres, on ne leur presente, la verit, que horreur et
cruaut. Ostez moy la violence et la force: il nest rien mon advis qui abastardisse et
estourdisse si fort une nature bien ne. Si vous avez envie quil craigne la honte et le
chastiement, ne ly endurcissez pas. Endurcissez le la sueur et au froid, au vent, au soleil et
aux hazards quil luy faut mespriser; ostez-luy toute mollesse et delicatesse au vestir et
coucher, au manger et au boire; accoustumez le tout. Que ce ne soit pas un beau garon et
dameret, mais un garon vert et vigoureux. Ensaios. Livro I, 26. p. 247. Les Essais. p. 165.
260
colgios
sempre
me
desagradou.
Talvez
50
Ver p. 229. Les Essais. p. 153. No III, 13, Montaigne recomenda: [B] Nunca deveis assumir,
e menos ainda das a vossas mulheres, o encargo da educao deles [dos filhos homens].
Ensaios. Livro III, 13. p. 476. Les Essais. p. 1100.
51
No captulo Da experincia encontramos uma resposta afirmativa advertncia para se
evitar a frouxido e a afetao. Montaigne, relatando a maneira como foi educado na primeira
infncia, recomenda (admitindo que aplicaria este mesmo procedimento na educao dos
prprios filhos homens) que se enviem as crianas desde o bero para o convvio com gente
simples e de hbitos comuns: [B] deixai-os ser formados pela fortuna sob normas populares e
naturais, deixai que o costume os habitue frugalidade e austeridade, que tenham de descer
dos rigores em vez de subir at eles. Ensaios. Livro III, 13. p. 476. Les Essais. p. 1100. Assim,
sem excessos punitivos ou brutalidades possvel, lanando-se mo desse dispositivo,
acostumar, calejar a criana para a vida sem tornar seu carter servil.
261
52
[C] Mais, entre autres choses, cette police de la plus part de noz colleges ma tousjours
despleu. On eust failly ladventure moins dommageablement, sinclinant vers lindulgence.
Cest une vraye geaule de jeunesse captive. Ensaios. Livro I, 26. p. 247. Les Essais. p. 165,
166.
53
O tema da indulgncia discutido pelos pedagogos do sculo XVI. Estudiosos da educao
como o protestante Jean de Serres e o Cardeal Silvio Antoniano, admirador da pedagogia
jesuta, alertam para os malefcios de uma indulgncia excessiva tanto dos pais como dos
professores. Com Serres temos: No menos que uma severidade louca e brutal, os mestres
fugiro como da peste de uma indulgncia descuidada e tola. Acad. Nemaus, 1583, 33; e o
Cardeal Antoniano: a clemncia dos pais e uma piedade mal regrada [...] apresentam,
indiscutivelmente, muitos graves perigos, e merecem a repreenso. Educazione cristiana,
1586, 1, III, ch 6. Apud Porteau, J. Montaigne et la vie pdagogique de son temps. Paris: Droz,
1935. p. 94, 95.
54
No captulo I, 23 Montaigne alerta sobre o poder dos costumes: [A] Pois na verdade o
costume um mestre-escola violento e traidor. Ele coloca em ns, pouco a pouco, s
escondidas, o p de sua autoridade: mas a partir desse suave e humilde comeo, tendo-o
firmado e fincado com o auxlio do tempo, revela-nos logo em seguida uma face furiosa e
tirnica, contra a qual j no temos a liberdade de erguer sequer os olhos. Ensaios. Livro I, 23.
p. 162. Les Essais. p. 109.
55
Conferir Chateau, J. Montaigne: psychologue et pdagogue. Paris: Vrin, 1971. p. 221.
262
Joint ce que Quintilien en a tres-bien remarqu, que cette imperieuse authorit tire des
suittes perilleuses, et nommement nostre faon de chastiement Ensaios. Livro I, 26. p. 248.
Les Essais. p. 165, 166.
57
Quintiliano. Institution oratoire, Vol 1. Livro I, 3. Paris: Les Belles Lettres. 1975. p. 77. Em
Erasmo encontramos constatao semelhante; os castigos so tambm uma forma de
disfarar a incompetncia do professor: Ningum flagela de maneira mais cruel a criana do
que o professor que nada tem a ensinar. Que outra coisa sabem fazer no magistrio tais
indivduos seno matar o tempo com cenas de espancamento e vociferao De pueris. p. 71.
58
Ateniense do sculo IV, dirigiu a Academia aps a morte de Plato.
263
Assim como supe Montaigne (eu faria que ali...) o preceptor bem preparado
ir agir de modo a incentivar e amenizar a carga do aprendizado. A conexo
entre o proveitoso, ou seja, o que faz parte da boa formao, e a diverso
favorece a ateno do aluno, dispensando, desse modo, as varas e as
jornadas estafantes de estudos.
O que se visa combater so as prticas recorrentes na educao
erudita. Ora, para uma adequada formao do carter imperioso que as
crianas sejam poupadas da disciplina servil a que freqentemente so
submetidas nos colgios:
[A] Por tudo isso [por tudo isso que acabo de dizer], no
quero que aprisionem o rapaz. No quero que o
abandonem ao humor melanclico de um furioso mestre
escola. No quero corromper seu esprito mantendo-o na
tortura e no trabalho, moda dos outros, catorze ou
quinze
horas
por dia,
como
um
carregador.
[C]
[C] Jy feroy pourtraire la joye, lallegresse et Flora et les Graces, comme fit en son eschole
le philosophe Speusippus. O est leur profit, que ce fust aussi leur esbat. On doit ensucrer les
viandes salubres lenfant, et enfieller celles qui luy sont nuisibles. Ensaios. Livro I, 26. p. 247,
248. Les Essais. p. 166.
60
[A] Pour tout cecy, je ne veu pas quon emprisonne ce garon. Je ne veux pas quon
labandonne lhumeur melancholique dun furieux maistre descole. Je ne veux pas corrompre
son esprit le tenir la gehene et au travail, la mode des autres, quatorze ou quinze heures
par jour, comme un portefaiz. Ny ne trouveroys bon, quand par quelque complexion solitaire et
melancholique on le verroit adonn dune application trop indiscrette lestude des livres, quon
la luy nourrist: cela les rend ineptes la conversation civile, et les destourne de meilleures
occupations. Et combien ay-je veu de mon temps dhommes abestis par temeraire avidit de
264
science? [...]. Ny ne veux gaster ses meurs genereuses par lincivilit et barbarie dautruy
Ensaios. Livro I, 26. p. 245. Les Essais. p. 164.
61
Poderamos ver aqui um dilogo direto com algumas das prescries de Erasmo no De
Pueris. Em relao ao professor: Indivduos h de carter to azedo que nem da esposa
conseguem afeio. So de fisionomia raivosa e de trato tenebroso. [...]. H quem pense que
justamente a tal categoria de gente deve ser confiada a educao infantil. E que confundem
semblante sombrio com santidade. [...] Atrs daquela fachada pode aninhar-se uma chusma de
vcios perversos. p. 66, 67. Quanto ao trabalho escolar, Erasmo recomenda moderao e
mtodo: Tal como alimento em pequenas pores e em doses repetidas nutre os pequenos
corpos assim tambm a mente inocente da criana, mediante ensinamentos correlatos entre
eles, mas misturados de modo gradativo, guisa de brincadeiras e aos poucos, vai
predispondo a mente para outros contedos mais ricos. Entrementes, a criana no sente
fadiga porque doses pausadas iludem o senso de canseira enquanto, no final, produzem o
efeito desejado. p. 86. Quanto formao moral e as ms influncias: [...] Dizem que a
natureza infantil por demais propensa ao desregramento [...] A maior parcela daquele mal
deve ser debitado a nossos erros, pois corrompemos o esprito com vcios bem antes de
acostum-lo com a virtude. No seja isso motivo de estupor. A pouca docilidade da criana
para as coisas boas deve-se ao fato de ter sido, anteriormente, predisposta para a
devassido. p. 45. Conferir De Pueris.
265
62
Cest merveille combien Platon se montre soigneux en ses loix, de la gayet et passetemps
de la jeunesse de sa cit, et combien il sarreste leurs courses, jeux, chansons, saults et
danses [...]. Il lestend mille preceptes pour ses gymnases: pour les sciences lettres, il sy
amuse fort peu, et semble ne recommander particulirement la poesie que pour la musique.
Ensaios. Livro I, 26. p. 247, 248. Les Essais. p. 166.
63
Plato. Leis. Livro VII. Bauru: Edipro, 1999. p. 303, 304.
64
Erasmo. De pueris. p. 92.
65
Quintiliano. Institution oratoire. Livro I, 3. p. 76.
66
Ensaios, Livro I, 23. p.165. Sobre o papel dos jogos e do ldico na educao para
Montaigne, ver Rigolot, F. Les jeux de Montaigne. In: ries, P., Margolin, J.-C. (Org.) Les jeux
la Renaissance. Paris: Vrin, 1982. p.335ss.
266
preceptor deve observar a criana na arena, bom que ele o faa trotar sua
frente para julgar-lhe a andadura.67
Resumindo, o que nos parece oportuno salientar neste eplogo do
captulo, a recusa de Montaigne das rotinas pedaggicas escolares ento
praticadas, registradas seja no seu depoimento autobiogrfico, seja na crtica
disciplina praticada nos colgios. Em sentido afirmativo, vemos a reivindicao
para a educao em uma severa doura, que pode ser traduzida em zelo e
afeio do preceptor pelo aluno, em alegria e prazer no aprender, e
principalmente, em aes pedaggicas, sintetizadas na nova maneira de
educar, que efetivamente conduzam formao moral e intelectual, o que
exclui todo tipo de subservincia, de violncia e de pedantismo.
67
CONSIDERAES FINAIS
268
temperana
em
suas
voluptuosidades,
[A]
herana,
das
concepes
educacionais
do
humanismo
269
tambm
relevncia
concedida
ao
ensino
das
letras,
e,
270
271
REFERNCIAS
Obras de Montaigne
Fontes primrias
273
274
Fontes secundrias
275
276
277
278
279
FRAME, D. Montaigne: une vie, une oeuvre 1533-1592. Paris: Honor Champion,
1994.
FRIEDRICH, H. Montaigne. Traduo de Robert Rovini. Paris: Gallimard, 1968.
FUMAROLI, M. Lge de lloquence: rhtorique et res literaria de la Renaissance
au seuil de lpoque classique. Paris: Albin Michel, 1994.
______. Trois institutions littraires. Paris: Gallimard, 1994.
GARIN, E. Cincia e vida civil no Renascimento italiano. Traduo de Ceclia
Prada. So Paulo: Unesp, 1996.
______. Idade Mdia e Renascimento. Traduo de Isabel Teresa Santos e
Hossein S. Shooja. Lisboa: Estampa, 1994.
______. LEducation de lhomme moderne: la pdagogie de la Renaissance 14001600. Traduo de Jacqueline Humbert. Paris: Fayard, 1968.
______. La cultura del Rinascimento. Milano: Il Saggiatore, 1988.
GOLDSCHMIDT, V. Les dialogues de Platon. Paris: PUF, 1947.
GOYET, F. Montaigne and the notion of prudence. In: LANGER, U. The
Cambridge Companion to Montaigne. Cambridge: Cambridge University Press,
2005.
GRANDEROUTE, R. LEnfance dans les Essais. Bulletin de La Socit des Amis
de Montaigne, n. 15-16, 1983.
GREEN, Jeffrey M. Montaignes critique of Ccero. In: BERVEN, D. (Ed.)
Sources of Montaignes thought. New York; London: Garland Publishing, 1995.
GUIDO, H. A concepo filosfica de infncia na modernidade: a contribuio
humanista e racionalista. In: KOHAN, W. (Org.) Ensino de Filosofia:
perspectivas. Belo Horizonte: Autntica, 2002.
HADOT, P. La philosophie comme manire de vivre. Paris: Albin Michel, 2001.
______. O que filosofia antiga? Traduo de Dion D. Macedo. So Paulo:
Loyola, 1999.
HELLER, A. O homem do Renascimento. Traduo de Conceio Jardim e
Eduardo Nogueira. Lisboa: Presena, 1982.
HOLYOAKE, S. J. Montaigne and the concept of bien n. Bibliothque
dHumanism et Renaissance, v. 30. 1968.
280
281
282
283
284
285