Você está na página 1de 70

INTRODUÇÃO AO

DIREITO ROMANO.
TEXTOS

Gai Institutionum

Comentarius primus

1.1. Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim Todos os povos, que por leis e costumes são regidos, em
suo proprio, partim communi omnium hominum iure parte o seu próprio direito, em parte o que é comum a todos
utuntur: nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, os humanos, usam: pois o direito que cada povo para si
id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius mesmo constitui, esse é de si próprio e é chamado direito
proprium civitatis; quod vero naturalis ratio inter omnes civil, como direito próprio da cidade; o que a razão natural
homines constituit, id apud omnes populos peraeque entre todos os homens constitui, esse por todos os povos é
custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes também guardado e é chamado direito das gentes, como
gentes utuntur. populus itaque Romanus partim suo direito que todas as gentes usam. Assim, o povo romano
proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. em parte o seu próprio direito, em parte o que é comum a
quae singula qualia sint, suis locis proponemus. todos os humano, usa. O que cada qual seja, exporemos
nos seus lugares.
1.2. Constant autem iura populi Romani ex legibus, Firmaram-se os direitos do povo romano através de leis,
plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, plebiscitos, senátus-consultos, constituições dos príncipes,
edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis edictos dos que têm o direito de editar e respostas dos
prudentium. prudentes
1.3. Lex est, quod populus iubet atque constituit. Lei é o que o povo ordena e constitui/determina, plebiscito
plebiscitum est, quod plebs iubet atque constituit. plebs é o que a plebe ordena e constitui/determina. A plebe
autem a populo eo distat, quod populi appellatione universi distingue-se do povo, porque a palavra povo significa o
cives significantur, connumeratis et patriciis; plebis autem universo dos cidadãos, enumerados/incluídos os patrícios;
apellatione sine patriciis ceteri cives significantur; unde enquanto a palavra plebe significa os restantes cidadãos,
olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine sem incluir os patrícios: pelo que outrora os patrícios
auctoritate eorum facta essent; sed postea lex Hortensia declaravam-se não sujeitos aos plebiscitos, que eram feitos
lata est, qua cautum est, ut plebiscita universum populum sem a sua autoridade; mas após ser aprovada
tenerent: itaque eo modo legibus exaequata sunt. [votada/”aclamada”] a lei Hortênsia, com a qual se
garantiu que os plebiscitos abarcassem o
universo/conjunto do povo, e desse modo à lei foram
equiparados
1.4. Senatus consultum est, quod senatus iubet atque Senátus-consulto é o que senado ordena e
constituit; idque legis vicem optinet, quamvis [de ea re] constitui/determina; e assim obtém força de lei, ainda que
fuerit quaesitum. sobre isto se tenha questionado
1.5. Constitutio principis est, quod imperator decreto vel Constituição do príncipe é o que o imperador por decreto
edicto vel epistula constituit; nec umquam dubitatum est, ou edicto ou epístola constitui; nunca se duvidou que
quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem obtivesse força de lei, pois o imperador ele mesmo recebe
imperium accipiat. o poder através de uma lei
1.6. Ius autem edicendi habent magistratus populi Romani. O direito de editar/fazer edictos é detido pelos magistrados
sed amplissimum ius est in edictis duorum praetorum, do povo romano. Mas o direito está mais amplamente nos
urbani et peregrini, quorum in provinciis iurisdictionem edictos dos dois pretores, o urbano e o peregrino, cuja
praesides earum habent; item in edictis aedilium curulium, jurisdição, nas províncias, é detida por/têm aqueles que as
quorum iurisdictionem in provinciis populi Romani governam; e também nos edictos dos edis curuis, cuja
quaestores habent: nam in provincias Caesaris omnino jurisdição nas províncias do povo romano é detida por/têm
quaestores non mittuntur, et ob id hoc edictum in his os questores: enquanto que nas províncias cesáreas é
provinciis non proponitur. comum os questores não serem enviados, e por isso nestas
províncias os edictos não serem propostos.
1.7. Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones As respostas dos prudentes são as sentenças e as opiniões
eorum, quibus permissum est iura condere. quorum daqueles a quem permitido é criar direitos. Se todos em
omnium si in unum sententiae concurrant, id quod ita uma sentença concordam, aquilo que sentenciam, obtém
sentiunt, legis vicem optinet; si vero dissentiunt, iudici força de lei; se dissentem, ao juiz é lícito seguir a sentença
licet quam velit sententiam sequi: idque rescripto divi que queira: este <é> o significado de um rescrito do divo
Hadriani significatur. adriano / isto <é> o que um rescrito do divo Adriano
significa

DE IURIS DIVISIONE

1.8. Omne autem ius, quo utimur, vel ad personas pertinet Todo o direito que é usado, ou às pessoas é pertinente ou
vel ad res vel ad actiones. às coisas ou às acções.

Iustiniani Institutiones
Liber primus

Tit. I - DE IUSTITIA ET IURE TIT. I – DA JUSTIÇA E DO DIREITO

pr. Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum pr. A justiça é a constante e perpétua vontade de atribuir a
cuique tribuens cada um o seu direito
1. Iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum A jurisprudência é a notícia das coisas divinas e humanas,
notitia, iusti atque iniusti scientia. a ciência do justo e do injusto.
2. His generaliter cognitis et incipientibus nobis exponere Conhecido isto genericamente/estas generalidades e
iura populi Romani ita maxime videntur posse tradi começando nós a expor os direitos do povo romano, é
commodissime, si primo levi ac simplici, post deinde amplamente sabido ser mais vantajoso fazê-lo se se
diligentissima atque exactissima interpretatione singula transmitir primeiro de modo leve e simples e só depois for
tradantur. alioquin si statim ab initio rudem adhuc et dada uma diligentíssima e exactíssima interpretação. De
infirmum animum studiosi multitudine ac varietate rerum outro modo, se, logo no início, o ânimo ainda rude e
oneraverimus, duorum alterum aut desertorem studiorum infirme do estudante onerarmos com a multitude e
efficiemus aut cum magno labore eius, saepe etiam cum diversidade das coisas, uma de duas (ocorrerá), ou
diffidentia, quae plerumque iuvenes avertit, serius ad id provocaremos/causaremos a deserção do estudo, ou, com
perducemus ad quod leniore via ductus sine magno labore magno esforço seu, e amiúde com descrença, ou o
et sine ulla diffidentia maturius perduci potuisset. conduziremos lentamente até onde podia ser levado mais
celeremente, sem magno esforço e sem qualquer
descrença, se guiado por uma via mais fácil.
3. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non Os preceitos do direito são estes: viver honestamente, não
laedere, suum cuique tribuere. lesar os outros, atribuir a cada um o seu
4. Huius studii duae sunt positiones, publicum et Nestes estudos duas são as posições/perspectivas, pública
privatum. publicum ius est quod ad statum rei Romanae e privada. O direito público respeita ao estado da coisa
spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem Romana, o privado pertence ao que é útil para os
pertinet. dicendum est igitur de iure privato, quod indivíduos. Assim, deste se diz ser tripartido: é colhido, de
tripertitum est; collectum est enim ex naturalibus facto, em preceitos naturais, das gentes e civis.
praeceptis aut gentium aut civilibus.
Tit. 2 – DE IURE NATURALI GENTIUM ET CIVILI.
pr. Ius naturale est quod natura omnia animalia O direito natural é o que a natureza a todos os animais
docuit. nam ius istud non humani generis proprium est, ensina. Pois este direito não é próprio do género humano,
sed omnium animalium, quae in caelo, quae in terra, quae mas de todos os animais, os que no céu, os que na terra, os
in mari nascuntur. hinc descendit maris atque feminae que no mar são nascidos. Daqui descende a união dos
coniugatio, quam nos matrimonium appellamus, hinc machos e das fémeas, a que chamamos matrimónio, daqui
liberorum procreatio et educatio: videmus etenim cetera resulta a procriação e a educação dos filhos: vemos assim
quoque animalia istius iuris peritia censeri. que também os restantes animais são conhecidos pela
perícia deste direito.

1. Ius autem civile vel gentium ita dividitur: omnes populi [Mas] o direito em civil ou das gentes é assim dividido:
qui legibus et moribus reguntur partim suo proprio, partim todos os povos que por leis e costumes são regidos, em
communi omnium hominum iure utuntur: nam quod parte o seu próprio direito, em parte o que é comum a todos
quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium os humanos, usam: pois o direito que cada povo para si
civitatis est vocaturque ius civile, quasi ius proprium ipsius mesmo constitui, esse é de si próprio e é chamado direito
civitatis: quod vero naturalis ratio inter omnes homines civil, como direito próprio da cidade; o que a razão natural
constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur entre todos os homens constitui, esse por todos os povos é
vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes também guardado e é chamado direito das gentes, como
utuntur. et populus itaque Romanus partim suo proprio, direito que todas as gentes usam. Assim, o povo romano
partim communi omnium hominum iure utitur. quae em parte o seu próprio direito, em parte o que é comum a
singula qualia sunt, suis locis proponemus. todos os humano, usa. O que cada qual seja, exporemos
nos seus lugares.
2. Sed ius quidem civile ex unaquaque civitate appellatur, Mas o direito civil é de facto denominado em função de
veluti Atheniensium: nam si quis velit Solonis vel cada cidade, como o dos Atenienses: pois se alguém
Draconis leges appellare ius civile Atheniensium, non quisesse às leis de Solon ou de Dracon chamar direito civil
erraverit. sic enim et ius quo populus Romanus utitur ius ateniense não erraria. Do mesmo modo, ao direito que pelo
civile Romanorum appellamus, vel ius Quiritium, quo povo romano é usado chamamos direito civil romano, ou
Quirites utuntur; Romani enim a Quirino Quirites direito dos Quirites ao que pelos Quirites era usado; os
appellantur. sed quotiens non addimus, cuius sit civitatis, romanos devido a Quirino Quirites eram chamados. Mas
nostrum ius significamus: sicuti cum poetam dicimus nec se nota/indicação não adicionamos, de qual seja a cidade,
addimus nomen, subauditur apud Graecos egregius o nosso direito referimos; tal como se poeta dizemos e não
Homerus, apud nos Vergilius. Ius autem gentium omni adicionamos o nome, é subentendido pelos gregos o
humano generi commune est. nam usu exigente et humanis egrégio Homero e por nós Vergílio. Diversamente, o
necessitatibus gentes humanae quaedam sibi direito das gentes é comum a todo o género humano. Por
constituerunt: bella etenim orta sunt et captivitates secutae exigência do uso e das necessidades humanas as gentes
et servitutes, quae sunt iuri naturali contrariae (iure enim humanas para si algo de humano constituíram: as guerras
naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur); ex travadas e as consequentes capturas e servidões, que ao
hoc iure gentium et omnes paene contractus introducti direito natural são contrárias (por direito natural desde o
sunt, ut emptio venditio, locatio conductio, societas, início todos os homens livres eram nascidos). É de este
depositum, mutuum, et alii innumerabiles direito das gentes que se introduziram quase todos os
contratos, como a compra e a venda, a locação (condução),
a sociedade, o depósito, o mútuo e outros inumeráveis.

3. Constat autem ius nostrum aut ex scripto aut ex non É constituído o nosso direito pelo que é escrito e pelo que
scripto, ut apud Graecos: τῶν νόμων οἱ μὲν ἔγγραφὤοι, não é escrito, como segundo os gregos τῶν νόμων οἱ μὲν
οἱ δὲ ἄγραφοι[id est : legum aliae scriptae aliae non ἔγγραφὤοι, οἱ δὲ ἄγραφοι [das leis, algumas escritas,
scriptae]. Scriptum ius est lex, plebiscita, senatus consulta, algumas não escritas]. É direito escrito a lei, os plebiscitos,
principum placita, magistratuum edicta, responsa os senátus-consultos, o que apraz aos príncipes, os edictos
prudentium. dos magistrados, as respostas dos prudentes.
4. Lex est quod populus Romanus senatorio magistratu Lei é o que o povo romano interrogado por um senador ou
interrogante, veluti consule, constituebat. plebiscitum est, magistrado, como o cônsul, constituía. Plebiscito é o que a
quod plebs plebeio magistratu interrogante, veluti tribuno, plebe interrogada por um magistrado da plebe, como o
constituebat. plebs autem a populo eo differt quo species tribuno, constituía. A plebe difere do povo como a espécie
a genere: nam appellatione populi universi cives do género, porque a palavra povo significa o universo dos
significantur, connumeratis etiam patriciis et senatoribus: cidadãos, enumerados/incluídos os patrícios e os
plebis autem appellatione sine patriciis et senatoribus senadores; enquanto a palavra plebe significa os restantes
ceteri cives significantur. sed et plebiscita, lege Hortensia cidadãos, sem os patrícios e os senadores: mas os
lata, non minus valere quam leges coeperunt. plebiscita, dada/aprovada/votada/”aclamada” a lei
Hortênsia, começaram a valer não menos do que as leis
5. Senatus consultum est, quod senatus iubet atque Senátus-consulto é o que senado ordena e
constituit. nam cum auctus est populus Romanus in eum constitui/determina; Pois quando o povo romano aumentou
modum ut difficile sit in unum eum convocari legis de um modo que dificultou que fosse convocado em uno
sanciendae causa, aequum visum est senatum vice populi para as leis sancionar, équo se perspectivou consultar o
consuli. senado na vez do povo.
6. Sed et quod principi placuit, legis habet vigorem, cum <Também> o que ao príncipe apraz tem força de lei,
lege regia, quae de imperio eius lata est, populus ei et in porque com a lei régia, que do seu império foi aprovada, o
eum omne suum imperium et potestatem povo, a ele e nele, todo o seu império e poder concedeu.
concessit. quodcumque igitur imperator per epistulam Deste modo o que quer que seja que o imperador por
constituit vel cognoscens decrevit vel edicto praecepit, epístola constitui ou julgando decreta ou por edicto
legem esse constat: hae sunt quae constitutiones preceitua, a lei é firmada: estas são as que constituições são
appellantur. plane ex his quaedam sunt personales, quae chamadas. Claro que, de estas, algumas são pessoais, as
nec ad exemplum trahuntur, quoniam non hoc princeps quais nem como exemplo trazemos, porque o príncipe não
vult: nam quod alicui ob merita indulsit, vel si cui poenam o quis. Pois o que a alguém pelos seus méritos relevou [,
irrogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non vel si cui poenam irrogavit, vel si cui sine exemplo
egreditur. aliae autem, cum generales sunt, omnes procul subvenit, personam non egreditur. Mas as outras, por que
dubio tenent. são gerais, a todos sem dúvida sujeitam.
7. Praetorum quoque edicta non modicam iuris optinent Também os edictos dos pretores não módica autoridade em
auctoritatem. haec etiam ius honorarium solemus direito detêm. A estes também se sói chamar direito
appellare, quod qui honorem gerunt, id est magistratus, honorário, por os que as honras detêm, isto é, os
auctoritatem huic iuri dederunt. proponebant et aediles magistrados, a estes direito deram autoridade. Também os
curules edictum de quibusdam casibus, quod edictum iuris edis curuis propunham/apresentavam um edicto para
honorarii portio est. alguns casos, edicto que é parte do direito honorário.

8. Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones As respostas dos prudentes são as sentenças e as opiniões
eorum, quibus permissum erat iura condere. nam daqueles a quem permitido foi criar direitos. Antigamente
antiquitus institutum erat ut essent qui iura publice estava instituído haver aqueles por quem o direito era
interpretarentur, quibus a Caesare ius respondendi datum publicamente interpretado, aqueles a quem César deu o
est, qui iurisconsulti appellabantur. quorum omnium direito de responder, que eram chamados jurisconsultos.
sententiae et opiniones eam auctoritatem tenebant ut iudici As sentenças e as opiniões de estes tinham tal autoridade
recedere a responso eorum non liceret, ut est constitutum. que aos juízes não é lícito rejeitar a sua resposta, assim foi
constituído/determinado
9. Ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit. nam O direito não escrito provém do que o uso comprovou. Pois
diuturni mores consensu utentium comprobati legem os costumes diuturnos comprovados pelo consenso dos que
imitantur. os utilizam assemelham-se às leis
10. Et non ineleganter in duas species ius civile E não de modo não elegante em duas espécies o direito
distributum videtur. nam origo eius ab institutis duarum civil parece distribuído. Pois a sua origem, das instituições
civitatium, Athenarum scilicet et Lacedaemonis, fluxisse de duas cidades, a saber, a dos atenienses e a dos
videtur: in his enim civitatibus ita agi solitum erat, ut lacedemóniose, parece fluir: em cada uma dessas cidades
Lacedaemonii quidem magis ea quae pro legibus era habitual agir, os ladedemónios com efeito.
observarent memoriae mandarent, Athenienses vero ea
quae in legibus scripta reprehendissent custodirent.
11. Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes
peraeque servantur, divina quadam providentia constituta,
semper firma atque immutabilia permanent: ea vero quae
ipsa sibi quaeque civitas constituit, saepe mutari solent vel
tacito consensu populi vel alia postea lege lata.
12. Omne autem ius, quo utimur, vel ad personas pertinet
vel ad res vel ad actiones. ac prius de personis
videamus. nam parum est ius nosse, si personae, quarum
causa statutum est, ignorentur.

Constitutio Deo Auctore


(*data*)
IMPERATOR CAESAR FLAVIUS IUSTINIANUS PIUS FELIX INCLUTUS
VICTOR AC TRIUMPHATOR SIMPER AUGUSTUS TRIBONIANO QUAESTORI
SUO SALUTEM.

Deo auctore nostrum gubernantes imperium, quod nobis a Por acção divina, governando o império que a nós a
caelesti maiestate traditum est, et bella feliciter peragimus majestade celeste confiou, a guerra afortunadamente
et pacem decoramus et statum rei publicae sustentamus: et terminámos, a paz engrandecemos e o estado da república
ita nostros animos ad dei omnipotentis erigimus elevámos; posto o que, dirigimos o nosso ânimo à ajuda do
adiutorium, ut neque armis confidamus neque nostris Deus omnipotente, porque nem nas armas, nem nos nossos
militibus neque bellorum ducibus vel nostro ingenio, sed militares, nem nos que as guerras conduzem confiamos ou
omnem spem ad solam referamus summae providentiam no nosso engenho, mas toda a esperança depositamos na
trinitatis: unde et mundi totius elementa processerunt et providência da suma trindade, da qual provêm [a génese] e
eorum dispositio in orbem terrarum producta est. os elementos de tudo no mundo e a disposição que têm na
orbe terrestre é produto.
1. Cum itaque nihil tam studiosum in omnibus rebus 1. Porque nada há de mais estudioso [digno de ser esudado]
invenitur quam legum auctoritas, quae et divinas et entre todas as coisas criadas do que a autoridade das leis,
humanas res bene disponit et omnem iniquitatem expellit, que dispõe devidamente as coisas divinas e humanas e
repperimus autem omnem legum tramitem, qui ab urbe expele todas as iniquidades, percebendo que a imensidão
Roma condita et Romuleis descendit temporibus, ita esse de leis surgidas desde a fundação da cidade e do tempo de
confusum, ut in infinitum extendatur et nullius humanae Rómulo se extende infinitamente não sendo abarcada pela
naturae capacitate concludatur: primum nobis fuit studium capacidade da natureza humanaa: o nosso primeiro estudo
a sacratissimis retro principibus initium sumere et in eorum foi, com início nos sagradíssimos príncipes anteriores,
constitutiones emendare et viae dilucidae tradere, quatenus emendar e elucidar as suas constituições, congregando-as
in unum codicem congregatae et omni supervacua num único códice, livres de todas as similitudes
similitudine et iniquissima discordia absolutae universis vazias/supérfluas e das inequíssimas
hominibus promptum suae sinceritatis praebeant discórdias/divergências, que ofereça [constitua par]a todos
praesidium. os homens a suma garantia da sua
sinceridade/autenticidade.
2. Hocque opere consummato et in uno volumine nostro 2. Consumada tal obra e em um volume com o nosso
nomine praefulgente coadunato, cum ex paucis et refulgente nome coligida, relevados da mais breve e menos
tenuioribus relevati ad summam et plenissimam iuris custosa, para a suma e completa revisão do direito
emendationem pervenire properaremus et omnem pretendíamos prosseguir, a emendar e coligir o que Roma
Romanam sanctionem et colligere et emendare et tot sancionou, a expor os volumes dispersos de tantos autores
auctorum dispersa volumina uno codice indita ostendere, num único livro, o que ninguém esperara nem ousara e a
quod nemo neque sperare neque optare ausus est, res nós se afigurava coisa dificílima, mais ainda, impossível.
quidem nobis difficillima, immo magis impossibilis Mas, com as mãos erguidas para o céu e do Eterno o auxílio
videbatur. sed manibus ad caelum erectis et aeterno auxilio invocado, também a esta curadoria/empresa/tarefa
invocato eam quoque curam nostris reposuimus animis, dedicámos/pusemos o nosso empenho/animo, em Deus
deo freti, qui et res penitus desperatas donare et (con)fiando, porque, com a magnitude das suas virtudes
consummare suae virtutis magnitudine potest. pode consumar as coisas mais desesperadas.

3. Et ad tuae sinceritatis optimum respeximus ministerium 3. E perscrutando dresà tua


tibique primo et hoc opus commisimus, ingeni tui
documentis ex nostri codicis ordinatione acceptis, et
iussimus quos probaveris tam ex facundissimis
antecessoribus quam ex viris disertissimis togatis fori
amplissimae sedis ad sociandum laborem eligere. his
itaque collectis et in nostrum palatium introductis nobisque
tuo testimonio placitis totam rem faciendam permissimus,
ita tamen, ut tui vigilantissimi animi gubernatione res
omnis celebretur.

4. Iubemus igitur vobis antiquorum prudentium, quibus Ordenamo-vos que dos antigos prudentes, aos quais os
auctoritatem conscribendarum interpretandarumque legum sagradíssimos príncipes atribuíram autoridade para
sacratissimi principes praebuerunt, libros ad ius Romanum escrever e interpretar as leis, os livros respeitantes ao
pertinentes et legere et elimare, ut ex his omnis materia direito Romano leiam e depurem, para que de toda a
colligatur, nulla (secundum quod possibile est) neque matéria coligida, nada (tanto quanto possível seja) de
similitudine neque discordia derelicta, sed ex his hoc similar ou discordante permaneça, de modo a que o que
colligi quod unum pro omnibus sufficiat. quia autem et alii seja coligido valha por todos. Ainda que livros ao direito
libros ad ius pertinentes scripserunt, quorum scripturae a pertinentes outros tenham escrito[redigido], tais
nullis auctoribus receptae nec usitatae sunt, neque nos textos[escritos] por nenhuns autores foram recebidos ou
eorum volumina nostram inquietare dignamur sanctionem. usados também nós não nos dignamos a sancionar esses
volumes.
5. Cumque haec materia summa numinis liberalitate
collecta fuerit, oportet eam pulcherrimo opere extruere et
quasi proprium et sanctissimum templum iustitiae
consecrare et in libros quinquaginta et certos titulos totum
ius digerere, tam secundum nostri constitutionum codicis
quam edicti perpetui imitationem, prout hoc vobis
commodius esse patuerit, ut nihil extra memoratam
consummationem possit esse derelictum, sed his
quinquaginta libris totum ius antiquum, per millesimum et
quadringentesimum paene annum confusum et a nobis
purgatum, quasi quodam muro vallatum nihil extra se
habeat: omnibus auctoribus iuris aequa dignitate
pollentibus et nemini quadam praerogativa servanda, quia
non omnes in omnia, sed certi per certa vel meliores vel
deteriores inveniuntur.
6. Sed neque ex multitudine auctorum quod melius et
aequius est iudicatote, cum possit unius forsitan et
deterioris sententia et multos et maiores in aliqua parte
superare. et ideo ea, quae antea in notis Aemilii Papiniani
ex Ulpiano et Paulo nec non Marciano adscripta sunt, quae
antea nullam vim optinebant propter honorem
splendidissimi Papiniani, non statim respuere, sed, si quid
ex his ad repletionem summi ingenii Papiniani laborum vel
interpretationem necessarium esse perspexeritis, et hoc
ponere legis vicem optinens non moremini: ut omnes qui
relati fuerint in hunc codicem prudentissimi viri habeant
auctoritatem tam, quasi et eorum studia ex principalibus
constitutionibus profecta et a nostro divino fuerant ore
profusa. omnia enim merito nostra facimus, quia ex nobis
omnis eis impertietur auctoritas. nam qui non suptiliter
factum emendat, laudabilior est eo qui primus invenit.
7. Sed et hoc studiosum vobis esse volumus, ut, si quid in
veteribus non bene positum libris inveniatis vel aliquod
superfluum vel minus perfectum, supervacua longitudine
semota et quod imperfectum est repleatis et omne opus
moderatum et quam pulcherimum ostendatis. hoc etiam
nihilo minus observando, ut, si aliquid in veteribus legibus
vel constitutionibus, quas antiqui in suis libris posuerunt,
non recte scriptum inveniatis, et hoc reformetis et ordini
moderato tradatis: ut hoc videatur esse verum et optimum
et quasi ab initio scriptum, quod a vobis electum et ibi
positum fuerit, et nemo ex comparatione veteris voluminis
quasi vitiosam scripturam arguere audeat. cum enim lege
antiqua, quae regia nuncupabatur, omne ius omnisque
potestas populi Romani in inperatoriam translata sunt
potestatem, nos vero sanctionem omnem non dividimus in
alias et alias conditorum partes, sed totam nostram esse
volumus, quid possit antiquitas nostris legibus abrogare? et
in tantum volumus eadem omnia, cum reposita sunt,
optinere, ut et si aliter fuerant apud veteres conscripta, in
contrarium autem in compositione inveniantur, nullum
crimen scripturae imputetur, sed nostrae electioni hoc
adscribatur.
8. Nulla itaque in omnibus praedicti codicis membris
antinomia (sic enim a vetustate Graeco vocabulo
nuncupatur) aliquem sibi vindicet locum, sed sit una
concordia, una consequentia, adversario nemine
constituto.
9. Sed et similitudinem (secundum quod dictum est) ab
huiusmodi consummatione volumus exulare: et ea, quae
sacratissimis constitutionibus quas in codicem nostrum
redegimus cauta sunt, iterum poni ex vetere iure non
concedimus, cum divalium constitutionum sanctio sufficit
ad eorum auctoritatem: nisi forte vel propter divisionem
vel propter repletionem vel propter pleniorem indaginem
hoc contigerit: et hoc tamen perraro, ne ex continuatione
huiusmodi lapsus oriatur aliquid in tali prato spinosum.
10. Sed et si quae leges in veteribus libris positae iam in
desuetudinem abierunt, nullo modo vobis easdem ponere
permittimus, cum haec tantummodo optinere volumus,
quae vel iudiciorum frequentissimus ordo exercuit vel
longa consuetudo huius almae urbis comprobavit,
secundum salvii Iuliani scripturam, quae indicat debere
omnes civitates consuetudinem Romae sequi, quae caput
est orbis terrarum, non ipsam alias civitates. Romam autem
intellegendum est non solum veterem, sed etiam regiam
nostram, quae deo propitio cum melioribus condita est
auguriis.
11. Ideoque iubemus duobus istis codicibus omnia
gubernari, uno constitutionum, altero iuris enucleati et in
futurum codicem compositi: vel si quid aliud a nobis fuerit
promulgatum institutionum vicem optinens, ut rudis
animus studiosi simplicibus enutritus facilius ad altioris
prudentiae redigatur scientiam.
12. Nostram autem consummationem, quae a vobis deo
adnuente componetur, digestorum vel pandectarum nomen
habere sancimus, nullis iuris peritis in posterum audentibus
commentarios illi applicare et verbositate sua supra dicti
codicis compendium confundere. quemadmodum et in
antiquioribus temporibus factum est, cum per contrarias
interpretantium sententias totum ius paene conturbatum
est: sed sufficiat per indices tantummodo et titulorum
suptilitatem quaedam admonitoria eius facere, nullo ex
interpretatione eorum vitio oriundo.
13. Ne autem per scripturam aliqua fiat in posterum
dubitatio, iubemus non per siglorum captiones et
compendiosa aenigmata, quae multas per se et per suum
vitium antinomias induxerunt, eiusdem codicis textum
conscribi: etiam si numerus librorum significatur aut aliud
quicquam: nec haec etenim per specialia sigla numerorum
manifestari, sed per litterarum consequentiam explanari
concedimus.
14. Haec igitur omnia deo placido facere tua prudentia una
cum aliis facundissimis viris studeat et tam suptili quam
celerrimo fini tradere, ut codex consummatus et in
quinquaginta libros digestus nobis offeratur in maximam
et aeternam rei memoriam deique omnipotentis
providentiae argumentum nostrique imperii vestrique
ministeri gloriam.
Data octavo decimo calendas Ianuarias Constantinopoli
Lampadio et Oreste viris clarissimis consulibus.

Constitutio Tanta
(*data*)
IMPERATOR CAESAR FLAVIUS IUSTINIANUS ALAMANNICUS GOTHICUS
FRANCICUS GERMANICUS ANTICUS ALANICUS VANDALICUS AFRICANUS
PIUS FELIX INCLUTUS VICTOR AC TRIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS AD
SENATUM ET OMNES POPULOS.
Tanta circa nos divinae humanitatis est providentia, ut
semper aeternis liberalitatibus nos sustentare dignetur. post
bella enim Parthica aeterna pace sopita postque
vandalicam gentem ereptam et Carthaginem, immo magis
omnem Libyam Romano imperio iterum sociatam et leges
antiquas iam senio praegravatas per nostram vigilantiam
praebuit in novam pulchritudinem et moderatum pervenire
compendium: quod nemo ante nostrum imperium umquam
speravit neque humano ingenio possibile esse penitus
existimavit. erat enim mirabile Romanam sanctionem ab
urbe condita usque ad nostri imperii tempora, quae paene
in mille et quadringentos annos concurrunt, intestinis
proeliis vacillantem hocque et in imperiales constitutiones
extendentem in unam reducere consonantiam, ut nihil
neque contrarium neque idem neque simile in ea inveniatur
et ne geminae leges pro rebus singulis positae usquam
appareant. namque hoc caelestis quidem providentiae
peculiare fuit, humanae vero inbecillitati nullo modo
possibile. nos itaque more solito ad immortalitatis
respeximus praesidium, et summo numine invocato deum
auctorem et totius operis praesulem fieri optavimus, et
omne studium Triboniano viro excelso magistro
officiorum et ex quaestore sacri nostri palatii et ex consule
credidimus eique omne ministerium huiuscemodi
ordinationis imposuimus, ut ipse una cum aliis illustribus
et prudentissimis viris nostrum desiderium adimpleret.
nostra quoque maiestas semper investigando et
perscrutando ea quae ab his componebantur, quidquid
dubium et incertum inveniebatur, hoc numine caelesti
erecta emendabat et in competentem formam redigebat.
omnia igitur confecta sunt domino et deo nostro Ihesu
Christo possibilitatem tam nobis quam nostris in hoc
satellitibus praestante.

1. Et principales quidem constitutiones duodecim libris 1.


digestas iam ante in codicem nostro nomine praefulgentem
contulimus. postea vero maximum opus adgredientes ipsa
vetustatis studiosissima opera iam paene confusa et
dissoluta eidem viro excelso permisimus tam colligere
quam certo moderamini tradere. sed cum omnia
percontabamur, a praefato viro excelso suggestum est duo
paene milia librorum esse conscripta et plus quam
trecenties decem milia versuum a veteribus effusa, quae
necesse esset omnia et legere et perscrutari et ex his si quid
optimum fuisset eligere. quod caelesti fulgore et summae
trinitatis favore confectum est secundum nostra mandata,
quae ab initio ad memoratum virum excelsum fecimus, et
in quinquaginta libros omne quod utilissimum erat
collectum est et omnes ambiguitates decisae nullo
seditioso relicto. nomenque libris inposuimus digestorum
seu pandectarum, quia omnes disputationes et decisiones
in se habent legitimas et quod undique fuit collectum, hoc
in sinus suos receperunt, in centum quinquaginta paene
milia versuum totum opus consummantes. et in septem
partes eos digessimus, non perperam neque sine ratione,
sed in numerorum naturam et artem respicientes et
consentaneam eis divisionem partium conficientes.

2. Igitur prima quidem pars totius contextus, quae Graeco 2.


vocabulo πρῶτα nuncupatur, in quattuor libros seposita est.

3. Secundus autem articulus septem libros habet, qui de 3.


iudiciis appellantur.

4. In tertia vero congregatione omnia quae de rebus


nominantur contulimus, octo libris eis deputatis.

5. Quartus autem locus, qui et totius compositionis quasi 1.


quoddam invenitur umbilicum, octo libros suscepit. in
quibus omnia quae ad hypothecam pertinent reposita sunt,
ut non pigneraticia actione in libris de rebus posita multum
distarent: alio libro eodem inserto volumine, qui
aedilicium edictum et redhibitoriam actionem et duplae
stipulationem, quae de evictionibus proposita est, continet,
quia haec omnia titulis emptionum et venditionum
consentanea sunt et praedictae actiones quasi pedisequae
illarum ab initio processerunt, in vetustioris quidem edicti
ordinatione in loca devia et multo distantia devagantes, per
nostram autem providentiam his congregatae, cum
oportuerat ea quae de eodem paene loquuntur in confinio
ponere. alius itaque liber post duo primos nobis excogitatus
est de usuris et traiecticiis pecuniis et de instrumentis et
testibus et probationibus nec non praesumptionibus, et
memorati tres singulares libri iuxta compositionem de
rebus positi sunt. post hos si qua de sponsalibus vel nuptiis
vel dotibus legibus dicta sunt reposuimus, tribus librorum
voluminibus ea concludentes. de tutelis autem et
curationibus geminos libros conscripsimus. et memoratam
ordinationem octo librorum mediam totius operis
reposuimus, omnia undique tam utilissima quam
pulcherrima iura continentem.

6. Quintus autem exoritur nobis digestorum articulus, in 2.


quem de testamentis et codicillis tam privatorum quam
militum omne, quidquid antiquis dictum est, inveniat quis
depositum: qui de testamentis appellatur. de legatis autem
et fideicommissis quinque librorum numerus adgregatus
est.

6a. Cumque nihil tam peculiare fuerat, quam ut legatis


quidem legis Falcidiae narratio, fideicommissis autem
senatus consulti Trebelliani, singulis libris utrique eorum
applicatis tota pars quinta in novem libros coadunata est.
solum autem senatus consultum Trebellianum ponendum
esse existimavimus: captiosas etenim et ipsis veteribus
odiosas Pegasiani senatus consulti ambages et utriusque
senatus consulti ad se tam supervacuas quam scrupulosas
diversitates respuentes totum ius super his positum
Trebelliano senatus consulto adiudicavimus.

6b. Sed in his nihil de caducis a nobis memoratum est, ne


causa, quae in rebus non prospere gestis et tristibus
temporibus Romanis increbuit calamitatibus, bello
coalescens civili, nostris remaneat temporibus, quae favor
caelestis et pacis vigore firmavit et super omnes gentes in
bellicis periculis posuit, ne luctuosum monumentum laeta
saecula inumbrare concedatur.

7. Sexta deinde pars digestorum exoritur, in quibus omnes 3.


bonorum possessiones positae sunt, quae ad ingenuos,
quae ad libertinos respiciunt: ut et ius omne, quod de
gradibus et adfinitatibus descendit, legitimaeque
hereditates et omnis ab intestato successio et Tertullianum
et Orfitianum senatus consultum, ex quibus mater et filii
invicem sibi heredes existunt. in geminos libros
contulimus bonorum possessionis multitudinem in
compendiosum et manifestissimum ordinem concludentes.

7a. Post haec ea, quae de operis novi nuntiationibus


damnique infecti et pro aedificiis dirutis et eorum insidiis
et quae de aqua pluvia arcenda veteribus auctoribus placita
sunt, nec non de publicanis et donationibus tam inter vivos
quam mortis causa conficiendis cauta legibus invenimus,
in librum singularem deduximus.

7b. De manumissionibus autem et de liberali causa alius


liber respondit:
7c. quemadmodum et de adquisitione tam dominii quam
possessionis et titulis qui eam inducunt multae et variae
lectiones uni sunt insertae volumini:

7d. Alio libro deputato his, qui iudicati vel in iure confessi
sunt, et de bonorum detentionibus et venditionibus et ut ne
quid in fraudem creditorum fiat.

7e. Postque haec omnia interdicta glomerata sunt: et


deinceps exceptiones et de temporum prolixitatibus et de
obligationibus et actionibus liber iterum singularis
extenditur: ut praefata sexta pars totius digestorum
voluminis octo libris definiatur.

8. Septimus autem et novissimus articulus digestorum sex


libris formatus est. quo de stipulationibus seu verborum
obligationibus et fideiussoribus et mandatoribus, nec non
novationibus et solutionibus et acceptilationibus et de
praetoriis stipulationibus omne quod ius invenitur gemino
volumine inscriptum est, quod in libris antiquis nec
numerari possibile fuit.

8a. Et post hoc duo terribiles libri positi sunt pro delictis
privatis et extraordinariis nec non publicis criminibus, qui
omnem continent severitatem poenarumque atrocitatem.
quibus permixta sunt et ea quae de audacibus hominibus
cauta sunt, qui se celare conantur et contumaces existunt:
et de poenis, quae condemnatis infliguntur vel
conceduntur, nec non de eorum substantiis.

8b. Liber autem singularis pro appellationibus nobis


excogitatus est contra sententias tam civiles quam
criminales causas finientes.
8c. Cetera autem omnia, quae ad municipales vel de
decurionibus et muneribus vel publicis operibus vel
nundinis et pollicitationibus et diversis cognitionibus et
censibus vel significatione verborum veteribus inventa
sunt quaeque regulariter definita, in sese recepit
quinquagensimus, totius consummationis perfectus.

9. Quae omnia confecta sunt per virum excelsum nec non 1.


prudentissimum magistrum ex quaestore et ex consule
Tribonianum, qui similiter eloquentiae et legitimae
scientiae artibus decoratus et in ipsis rerum experimentis
emicuit nihilque maius nec carius nostris unquam
iussionibus duxit: nec non per alios viros magnificos et
studiosissimos perfecta sunt, id est Constantinum virum
illustrem comitem sacrarum largitionum et magistrum
scrinii libellorum sacrarumque cognitionum, qui semper
nobis ex bona opinione et gloria sese commendavit: nec
non Theophilum virum illustrem magistrum iurisque
peritum in hac splendidissima civitate laudabiliter
optimam legum gubernationem extendentem: et
Dorotheum virum illustrem et facundissimum
quaestorium, quem in Berytiensium splendidissima
civitate leges discipulis tradentem propter eius optimam
opinionem et gloriam ad nos deduximus participemque
huius operis fecimus: sed et Anatolium virum illustrem
magistrum, qui et ipse apud Berytienses iuris interpres
constitutus ad hoc opus allectus est, vir ab antiqua stirpe
legitima procedens, cum et pater eius Leontius et avus
Eudoxius optimam sui memoriam in legibus reliquerunt:
nec non Cratinum virum illustrem et comitem sacrarum
largitionum et optimum antecessorem huius almae urbis
constitutum: qui omnes ad praedictum opus electi sunt una
cum Stephano, Mena, Prosdocio, Eutolmio, Timotheo,
Leonide, Leontio, Platone, Iacobo, Constantino, Iohanne,
viris prudentissimis, qui patroni quidem sunt causarum
apud maximam sedem praefecturae, quae orientalibus
praetoriis praesidet, omne autem suae virtutis testimonium
undique accipientes et a nobis ad tanti operis
consummationem electi sunt, et cum omnes in unum
convenerunt gubernatione Triboniani viri excelsi, ut
tantum opus nobis auctoribus possint conficere, deo
propitio in praedictos quinquaginta libros opus
consummatum est.

10. Tanta autem nobis antiquitati habita est reverentia, ut 2.


nomina prudentium taciturnitati tradere nullo patiamur
modo: sed unusquisque eorum, qui auctor legis fuit, nostris
digestis inscriptus est: hoc tantummodo a nobis effecto, ut,
si quid in legibus eorum vel supervacuum vel inperfectum
vel minus idoneum visum est, vel adiectionem vel
deminutionem necessariam accipiat et rectissimis tradatur
regulis. et in multis similibus vel contrariis quod rectius
habere apparebat, hoc pro aliis omnibus positum est
unaque omnibus auctoritate indulta, ut quidquid ibi
scriptum est, hoc nostrum appareat et ex nostra voluntate
compositum: nemine audente comparare ea quae antiquitas
habebat et quae nostra auctoritas introduxit, quia multa et
maxima sunt, quae propter utilitatem rerum transformata
sunt. adeo ut et si principalis constitutio fuerat in veteribus
libris relata, neque ei pepercimus, sed et hoc corrigendum
esse putavimus et in melius restaurandum. nominibus
etenim veteribus relictis, quidquid legum veritati decorum
et necessarium fuerat, hoc nostris emendationibus
servavimus. et propter hanc causam et si quid inter eos
dubitabatur, hoc iam in tutissimam pervenit quietem, nullo
titubante relicto.

11. Sed cum prospeximus, quod ad portandam tantae 3.


sapientiae molem non sunt idonei homines rudes et qui in
primis legum vestibulis stantes intrare ad arcana eorum
properant, et aliam mediocrem emendationem
praeparandam esse censuimus, ut sub ea colorati et quasi
primitiis omnium inbuti possint ad penetralia eorum intrare
et formam legum pulcherrimam non coniventibus oculis
accipere. et ideo Triboniano viro excelso, qui ad totius
operis gubernationem electus est, nec non Theophilo et
Dorotheo viris illustribus et facundissimis antecessoribus
accersitis mandavimus, quatenus libris, quos veteres
composuerunt, qui prima legum argumenta continebant et
institutiones vocabantur, separatim collectis, quidquid ex
his utile et aptissimum et undique sit elimatum et rebus,
quae in praesenti aevo in usu vertuntur, consentaneum
invenitur, hoc et capere studeant et quattuor libris reponere
et totius eruditionis prima fundamenta atque elementa
ponere, quibus iuvenes suffulti possint graviora et
perfectiora legum scita sustentare. admonuimus autem eos,
ut memores etiam nostrarum fiant constitutionum, quas pro
emendatione iuris promulgavimus, et in confectione
institutionum etiam eadem emendatione ponere non
morentur: ut sit manifestum et quid antea vacillabat et quid
postea in stabilitatem redactum est. quod opus ab his
perfectum ut nobis oblatum et relectum est, et prono
suscepimus animo et nostris sensibus non indignum esse
iudicavimus et praedictos libros constitutionum vicem
habere iussimus: quod et in oratione nostra, quam eisdem
libris praeposuimus, apertius declaratur.
12. Omni igitur Romani iuris dispositione composita et in
tribus voluminibus, id est institutionum et digestorum seu
pandectarum nec non constitutionum, perfecta et in tribus
annis consummata, quae ut primum separari coepit, neque
in totum decennium compleri sperabatur: omnipotenti deo
et hanc operam ad hominum sustentationem piis optulimus
animis uberesque gratias maximae deitati reddidimus, quae
nobis praestitit et bella feliciter agere et honesta pace
perpotiri et non tantum nostro, sed etiam omni aevo tam
instanti quam posteriori leges optimas ponere.

(13) omnibus itaque hominibus eandem sanctionem


manifestam facere necessarium perspeximus, ut sit eis
cognitum, quanta confusione et infinitate absoluti in quam
moderationem et legitimam veritatem pervenerunt:
legesque in posterum habeant tam directas quam
compendiosas omnibusque in promptu positas et ad
possidendi libros earum facilitatem idoneas: ut non mole
divitiarum expensa possint homines supervacuae legum
multitudinis adipisci volumina, sed vilissima pecunia
facilis eorum comparatio pateat tam ditioribus quam
tenuioribus, minimo pretio magna prudentia reparanda.

13.(14) Si quid autem in tanta legum compositione, quae 1.


ab immenso librorum numero collecta est, simile forsitan
raro inveniatur, nemo hoc vituperandum existimet, sed
primum quidem inbecillitati humanae, quae naturaliter
inest, hoc inscribat, quia omnium habere memoriam et
penitus in nullo peccare divinitatis magis quam mortalitatis
est: quod et a maioribus dictum est. deinde sciat, quod
similitudo in quibusdam et his brevissimis adsumpta non
inutilis est, et nec citra nostrum propositum hoc
subsecutum: aut enim ita lex necessaria erat, ut diversis
titulis propter rerum cognationem applicari eam oporteat,
aut, cum fuerat aliis diversis permixta, impossibile erat
eam per partes detrahi, ne totum confundatur. et in his
partibus, in quibus perfectissimae visiones expositae
veterum fuerant, quod particulatim in eas fuerat sparsum,
hoc dividere ac separare penitus erat incivile, ne tam
sensus quam aures legentium ex hoc perturbentur.

14. Similique modo si quid principalibus constitutionibus 2.


cautum est, hoc in digestorum volumine poni nullo
concessimus modo, quasi constitutionum recitatione
sufficiente: nisi et hoc raro ex isdem causis, quibus
similitudo adsumpta est.

15. Contrarium autem aliquid in hoc codice positum 3.


nullum sibi locum vindicabit nec invenitur, si quis suptili
animo diversitatis rationes excutiet: sed est aliquid novum
inventum vel occulte positum, quod dissonantiae
querellam dissolvit et aliam naturam inducit discordiae
fines effugientem.

16. Sed et si quid forsitan praetermissum est, quod in tantis


milibus quasi in profundo positum latitabat, et, cum
idoneum fuerat poni, obscuritate involutum necessario
derelictum est: quis hoc adprehendere recto animo possit?
primo quidem propter ingenii mortalis exiguitatem: deinde
propter ipsius rei vitium, quod multis inutilibus permixtum
nullam sui ad eruendum praebuit copiam: dein quod multo
utilius est pauca idonea effugere, quam multis inutilibus
homines praegravari.

17. Mirabile autem aliquid ex his libris emersit, quod 1.


multitudo antiqua praesente brevitate paucior invenitur.
homines etenim, qui antea lites agebant, licet multae leges
fuerant positae, tamen ex paucis lites perferebant vel
propter inopiam librorum, quos conparare eis inpossibile
erat, vel propter ipsam inscientiam, et voluntate iudicum
magis quam legitima auctoritate lites dirimebantur. in
praesenti autem consummatione nostrorum digestorum e
tantis leges collectae sunt voluminibus, quorum et nomina
antiquiores homines non dicimus nesciebant, sed nec
umquam audiebant. quae omnia collecta sunt substantia
amplissima congregata, ut egena quidem antiqua multitudo
inveniatur, opulentissima autem brevitas nostra efficiatur.
antiquae autem sapientiae librorum copiam maxime
Tribonianus vir excellentissimus praebuit, in quibus multi
fuerant et ipsis eruditissimis hominibus incogniti, quibus
omnibus perlectis, quidquid ex his pulcherrimum erat, hoc
semotum in optimam nostram compositionem pervenit.
sed huius operis conditores non solum ea volumina
perlegerunt, ex quibus leges positae sunt, sed etiam alia
multa, quae, nihil vel utile vel novum in eis invenientes,
quod exceptum nostris digestis applicarent, optimo animo
respuerunt.

18. Sed quia divinae quidem res perfectissimae sunt, 2.


humani vero iuris condicio semper in infinitum decurrit et
nihil est in ea, quod stare perpetuo possit (multas etenim
formas edere natura novas deproperat), non desperamus
quaedam postea emergi negotia, quae adhuc legum laqueis
non sunt innodata. si quid igitur tale contigerit, Augustum
imploretur remedium, quia ideo imperialem fortunam
rebus humanis deus praeposuit, ut possit omnia quae
noviter contingunt et emendare et componere et modis et
regulis competentibus tradere. et hoc non primum a nobis
dictum est, sed ab antiqua descendit prosapia: cum et ipse
Iulianus legum et edicti perpetui suptilissimus conditor in
suis libris hoc rettulit, ut, si quid inperfectum inveniatur,
ab imperiali sanctione hoc repleatur. et non ipse solus, sed
et divus Hadrianus in compositione edicti et senatus
consulto, quod eam secutum est, hoc apertissime definivit,
ut, si quid in edicto positum non invenitur, hoc ad eius
regulas eiusque coniecturas et imitationes possit nova
instruere auctoritas.

19. Haec igitur omnia scientes, patres conscripti et omnes 3.


orbis terrarum homines, gratias quidem amplissimas agite
summae divinitati, quae vestris temporibus tam
saluberrimum opus servavit: quo enim antiquitas digna
divino non est visa iudicio, hoc vestris temporibus
indultum est. hasce itaque leges et adorate et observate
omnibus antiquioribus quiescentibus: nemoque vestrum
audeat vel comparare eas prioribus vel, si quid dissonans
in utroque est, requirere, quia omne quod hic positum est
hoc unicum et solum observari censemus. nec in iudicio
nec in alio certamine, ubi leges necessariae sunt, ex aliis
libris, nisi ab iisdem institutionibus nostrisque digestis et
constitutionibus a nobis compositis vel promulgatis aliquid
vel recitare vel ostendere conetur, nisi temerator velit
falsitatis crimini subiectus una cum iudice, qui eorum
audientiam patiatur, poenis gravissimis laborare.

20. Haec igitur omnia scientes, patres conscripti et omnes


orbis terrarum homines, gratias quidem amplissimas agite
summae divinitati, quae vestris temporibus tam
saluberrimum opus servavit: quo enim antiquitas digna
divino non est visa iudicio, hoc vestris temporibus
indultum est. hasce itaque leges et adorate et observate
omnibus antiquioribus quiescentibus: nemoque vestrum
audeat vel comparare eas prioribus vel, si quid dissonans
in utroque est, requirere, quia omne quod hic positum est
hoc unicum et solum observari censemus. nec in iudicio
nec in alio certamine, ubi leges necessariae sunt, ex aliis
libris, nisi ab iisdem institutionibus nostrisque digestis et
constitutionibus a nobis compositis vel promulgatis aliquid
vel recitare vel ostendere conetur, nisi temerator velit
falsitatis crimini subiectus una cum iudice, qui eorum
audientiam patiatur, poenis gravissimis laborare.

20a. Legislatores autem vel commentatores eos elegimus,


qui digni tanto opere fuerant et quos et anteriores piissimi
principes admittere non sunt indignati, omnibus uno
dignitatis apice inpertito nec sibi quodam aliquam
praerogativam vindicante. cum enim constitutionum vicem
et has leges optinere censuimus quasi ex nobis
promulgatas, quid amplius aut minus in quibusdam esse
intellegatur, cum una dignitas, una potestas omnibus est
indulta?

21. Hoc autem, quod et ab initio nobis visum est, cum hoc 1.
opus fieri deo adnuente mandabamus, tempestivum nobis
videtur et in praesenti sancire, ut nemo neque eorum, qui
in praesenti iuris peritiam habent, nec qui postea fuerint
audeat commentarios isdem legibus adnectere: nisi tantum
si velit eas in Graecam vocem transformare sub eodem
ordine eaque consequentia, sub qua et voces Romanae
positae sunt (hoc quod Graeci κατὰ πόδα dicunt), et si qui
forsitan per titulorum suptilitatem adnotare maluerint et ea
quae παράτιτλα nuncupantur componere. alias autem
legum interpretationes, immo magis perversiones eos
iactare non concedimus, ne verbositas eorum aliquid
legibus nostris adferat ex confusione dedecus. quod et in
antiquis edicti perpetui commentatoribus factum est, qui
opus moderate confectum huc atque illuc in diversas
sententias producentes in infinitum detraxerunt, ut paene
omnem Romanam sanctionem esse confusam. quos si
passi non sumus, quemadmodum posteritatis admittatur
vana discordia? si quid autem tale facere ausi fuerint, ipsi
quidem falsitatis rei constituantur, volumina autem eorum
omnimodo corrumpentur. si quid vero, ut supra dictum est,
ambiguum fuerit visum, hoc ad imperiale culmen per
iudices referatur et ex auctoritate Augusta manifestetur, cui
soli concessum est leges et condere et interpretari.

22. Eandem autem poenam falsitatis constituimus et 2.


adversus eos, qui in posterum leges nostras per siglorum
obscuritates ausi fuerint conscribere. omnia enim, id est et
nomina prudentium et titulos et librorum numeros, per
consequentias litterarum volumus, non per sigla
manifestari, ita ut, qui talem librum sibi paraverit, in quo
sigla posita sunt in qualemcumque locum libri vel
voluminis, sciat inutilis se esse codicis dominum: neque
enim licentiam aperimus ex tali codice in iudicium aliquid
recitare, qui in quacumque sua parte siglorum habet
malitias. ipse autem librarius, qui eas inscribere ausus
fuerit, non solum criminali poena (secundum quod dictum
est) plectetur, sed etiam libri aestimationem in duplum
domino reddat, si et ipse dominus ignorans talem librum
vel comparaverit vel confici curaverit. quod et antea a
nobis dispositum est et in Latina constitutione et in Graeca,
quam ad legum professores dimisimus.

23. Leges autem nostras, quae in his codicibus, id est 3.


institutionum seu elementorum et digestorum vel
pandectarum posuimus, suum optinere robur ex tertio
nostro felicissimo sancimus consulatu, praesentis
duodecimae indictionis tertio calendas Ianuarias, in omne
aevum valituras et una cum nostris constitutionibus
pollentes et suum vigorem in iudiciis ostendentes in
omnibus causis, sive quae postea emerserint sive in iudiciis
adhuc pendent nec eas iudicialis vel amicalis forma
compescuit. quae enim iam vel iudiciali sententia finita
sunt vel amicali pacto sopita, haec resuscitari nullo
volumus modo. bene autem properavimus in tertium
nostrum consulatum et has leges edere, quia maximi dei et
domini nostri Ihesu Christi auxilium felicissimum eum
nostrae rei publicae donavit: cum in hunc et bella Parthica
abolita sunt et quieti perpetuae tradita, et tertia pars mundi
nobis adcrevit (post europam enim et Asiam et tota Libya
nostro imperio adiuncta est), et tanto operi legum caput
impositum est, omnia caelestia dona nostro tertio
consulatui indulta.

24. Omnes itaque iudices nostri pro sua iurisdictione


easdem leges suscipiant et tam in suis iudiciis quam in hac
regia urbe habeant et proponant, et praecipue vir excelsus
huius almae urbis praefectus. curae autem erit tribus
excelsis praefectis praetoriis tam orientalibus quam
Illyricis nec non Libycis per suas auctoritates omnibus, qui
suae iurisdictioni suppositi sunt, eas manifestare.

Data septimo decimo calendas Ianuarias Iustiniano domino


nostro ter

Constitutio Omnem
(*data*
IMPERATOR CAESAR FLAVIUS IUSTINIANUS ALAMANNICUS GOTHICUS
FRANCICUS GERMANICUS ANTICUS ALANICUS VANDALICUS AFRICANUS
PIUS FELIX INCLUTUS VICTOR AC TRIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS
THEOPHILO, DOROTHEO, THEODORO,ISIDORO ET ANATOLIO ET
THALELAEO ET CRATINO VIRIS ILLUSTRIBUS ANTECESSORIBUS ET
SALAMINIO VORO DISERTISSIMO ANTECESSORI SALUTEM.)
Omnem rei publicae nostrae sanctionem iam esse
purgatam et compositam tam in quattuor libris
institutionum seu elementorum quam in quinquaginta
digestorum seu pandectarum nec non in duodecim
imperialium constitutionum quis amplius quam vos
cognoscit? et omnia quidem, quae oportuerat et ab initio
mandare et post omnium consummationem, factum
libenter admittentes, definire, iam per nostras orationes
tam Graeca lingua quam Romanorum, quas aeternas fieri
optamus, explicita sunt. sed cum vos professores legitimae
scientiae constitutos etiam hoc oportuerat scire, quid et in
quibus temporibus tradi necessarium studiosis credimus, ut
ex hoc optimi atque eruditissimi efficiantur: ideo
praesentem divinam orationem ad vos praecipue
faciendam existimamus, quatenus tam prudentia vestra
quam ceteri antecessores, qui eandem artem in omne
aevum exercere maluerint, nostris regulis observatis
inclutam viam eruditionis legitimae possint ambulare.
itaque dubio procul quidem est necesse esse institutiones
in omnibus studiis primum sibi vindicare locum, utpote
prima vestigia cuiusque scientiae mediocriter tradentes. ex
libris autem quinquaginta nostrorum digestorum sex et
triginta tantummodo sufficere tam ad vestram
expositionem quam ad iuventutis eruditionem iudicamus.
sed ordinem eorum et tramites per quos ambulandum est
manifestare tempestivum nobis esse videtur, et vos in
memoriam quidem eorum, quae antea tradebatis, redigere,
ostendere autem novellae nostrae compositionis tam
utilitatem quam tempora, ut nihil huiusmodi artis
relinquatur incognitum.
1. Et antea quidem, quemadmodum et vestra scit prudentia, 1.
ex tanta legum multitudine, quae in librorum quidem duo
milia, versuum autem tricies centena extendebatur, nihil
aliud nisi sex tantummodo libros et ipsos confusos et iura
utilia in se perraro habentes a voce magistra studiosi
accipiebant, ceteris iam desuetis, iam omnibus inviis. in his
autem sex libris Gaii nostri institutiones et libri singulares
quattuor, primus de illa vetere re uxoria, secundus de
tutelis et tertius nec non quartus de testamentis et legatis
connumerabantur: quos nec totos per consequentias
accipiebant, sed multas partes eorum quasi supervacuas
praeteribant. et primi anni hoc opus legentibus tradebatur
non secundum edicti perpetui ordinationem, sed passim et
quasi per saturam collectum et utile cum inutilibus
mixtum, maxima parte inutilibus deputata. in secundo
autem anno praepostera ordinatione habita prima pars
legum eis tradebatur, quibusdam certis titulis ab ea
exceptis: cum erat enorme post institutiones aliquod
legere, quam quod in legibus et primum positum est et
istam nuncupationem meruerit. post eorum vero lectionem
(neque illam continuam, sed particularem et ex magna
parte inutilem constitutam) tituli alii eis tradebantur tam ex
illa parte legum, quae de iudiciis nuncupatur (et ipsis non
continuam, sed raram utilium recitationem praebentibus,
quasi cetero toto volumine inutili constituto) quam ex illa
quae de rebus appellatur, septem libris (semotis et in his
multis partibus legentibus inviis, utpote non idoneis neque
aptissimis ad eruditionem constitutis). in tertio autem anno
quod ex utroque volumine, id est de rebus vel de iudiciis,
in secundo anno non erat traditum, accipiebant secundum
vicissitudinem utriusque voluminis: et ad sublimissimum
Papinianum eiusque responsa iter eis aperiebatur: et ex
praedicta responsorum consummatione, quae decimo et
nono libro concludebatur, octo tantummodo libros
accipiebant, nec eorum totum corpus eis tradebatur, sed
pauca ex multis et brevissima ex amplissimis, ut adhuc
sitientes ab eis recederent. his igitur solis a professoribus
traditis Pauliana responsa per semet ipsos recitabant, neque
haec in solidum, sed per inperfectum et iam quodammodo
male consuetum inconsequentiae cursum. et is erat in
quartum annum omnis antiquae prudentiae finis: quis ea
quae recitabant enumerare malet, computatione habita
inveniet ex tam immensa legum multitudine vix versuum
sexaginta milia eos suae notionis perlegere, omnibus aliis
deviis et incognitis constitutis et tunc tantummodo ex
aliqua minima parte recitandis, quotiens vel iudiciorum
usus hoc fieri coegerit vel ipsi magistri legum aliquid ex
his perlegere festinabatis, ut sit vobis aliquid amplius
discipulorum peritia. et haec quidem fuerant antiquae
eruditionis monumenta, secundum quod et vestro
testimonio confirmatur.

2. Nos vero tantam penuriam legum invenientes et hoc 2.


miserrimum iudicantes legitimos thensauros volentibus
aperimus, quibus per vestram prudentiam quodammodo
erogatis ditissimi legum oratores efficiantur discipuli. et
primo quidem anno nostras hauriant institutiones ex omni
paene veterum institutionum corpore elimatas et ab
omnibus turbidis fontibus in unum liquidum stagnum
conrivatas tam per Tribonianum virum magnificum
magistrum et ex quaestore sacri palatii nostri et ex consule
quam duos e vobis, id est Theophilum et Dorotheum
facundissimos antecessores. in reliquam vero anni partem
secundum optimam consequentiam primam legum partem
eis tradi sancimus, quae Graeco vocabulo πρῶτα
nuncupatur, qua nihil est anterius, quia quod primum est
aliud ante se habere non potest. et haec eis exordium et
finem eruditionis primi anni esse decernimus. cuius
auditores non volumus vetere tam frivolo quam ridiculo
cognomine dupondios appellari, sed Iustinianos novos
nuncupari, et hoc in omne futurum aevum optinere
censemus, ut hi, qui rudes adhuc legitimae scientiae
adspirent et scita prioris anni accipere maluerint, nostrum
nomen mereant, quia ilico tradendum eis est primum
volumen, quod nobis emanavit auctoribus. antea enim
dignum antiqua confusione legum cognomen habebant:
cum autem leges iam clare et dilucide prostent animis
eorum facile tradendae, visum est necesse eos et
cognomine mutato fulgere.

3. In secundo autem anno, per quem ex edicto eis nomen 3.


antea positum et a nobis probatur, vel de iudiciis libros
septem vel de rebus octo accipere eos sancimus, secundum
quod temporis vicissitudo indulserit, quam intactam
observari praecipimus. sed eosdem libros de iudiciis vel de
rebus totos et per suam consequentiam accipiant, nullo
penitus ex his derelicto: quia omnia nova pulchritudine
sunt decorata, nullo inutili, nullo desueto in his penitus
inveniendo. alterutri autem eorundem volumini, id est de
iudiciis vel de rebus, adiungi in secundi anni audientiam
volumus quattuor libros singulares, quos ex omni
compositione quattuordecim librorum excerpsimus: ex
collectione quidem tripertiti voluminis, quod pro dotibus
composuimus, uno libro excerpto. ex duobus autem de
tutelis et curationibus uno: et ex gemino volumine de
testamentis uno: et ex septem libris de legatis et
fideicommissis et quae circa ea sunt simili modo uno
tantum libro. hos igitur quattuor libros, qui in primordiis
singularum memoratarum compositionum positi sunt,
tantummodo a vobis eis tradi sancimus, ceteris decem
oportuno tempori conservandis: quia neque possibile est
neque anni secundi tempus sufficit ad istorum
quattuordecim librorum magistra voce eis tradendorum
recitationem.

4. Tertii insuper anni doctrina talem ordinem sortiatur, ut, 3.


sive libros de iudiciis sive de rebus secundum vices legere
eis sors tulerit, concurrat eis tripertita legum singularium
dispositio: et in primis liber singularis ad hypothecariam
formulam, quem oportuno loco in quo de hypothecis
loquimur posuimus, ut, cum aemula sit pigneraticiis
actionibus, quae in libris de rebus positae sunt, non
abhorreat eorum vicinitatem, cum circa easdem res
ambabus paene idem studium est. et post eundem librum
singularem alius liber similiter eis aperiatur, quem ad
edictum aedilium et de redhibitoria actione et de
evictionibus nec non duplae stipulatione composuimus:
cum enim, quae pro emptionibus et venditionibus legibus
cauta sunt, in libris de rebus praefulgent, hae autem omnes
quas diximus definitiones in ultima parte prioris edicti
fuerant positae, necessario eas in anteriorem locum
transtulimus, ne a venditionibus, quarum quasi ministrae
sunt, vicinitate ulterius devagentur. et hos tres libros cum
acutissimi Papiniani lectione tradendos posuimus, quorum
volumina in tertio anno studiosi recitabant, non ex omni
eorum corpore, sed sparsim pauca ex multis et in hac parte
accipientes: vobis autem ipse pulcherrimus Papinianus non
solum ex responsis, quae in decem et novem libros
composita fuerant, sed etiam ex libris septem et triginta
quaestionum et gemino volumine definitionum nec non de
adulteris et paene omni eius expositione in omni nostrorum
digestorum ordinatione praefulgens propriis partibus
praeclarus sui recitationem praebebit. ne autem tertii anni
auditores, quos Papinianistas vocant, nomen et festivitatem
eius amittere videantur, ipse iterum in tertium annum per
bellissimam machinationem introductus est: librum enim
hypothecariae ex primordiis plenum eiusdem maximi
Papiniani fecimus lectione, ut et nomen ex eo habeant et
Papinianistae vocentur et eius reminiscentes et
laetificentur et festum diem, quem, cum primum leges eius
accipiebant, celebrare solebant, peragant, et maneat viri
sublimissimi praefectorii Papiniani et per hoc in aeternum
memoria hocque termine tertii anni doctrina concludatur.

5. Sed quia solitum est anni quarti studiosos Graeco et 3.


consueto quodam vocabulo λύτας appellari, habeant
quidem, si maluerint, hoc cognomen: pro responsis autem
prudentissimi Pauli, quae antea ex libris viginti tribus vix
in decem et octo recitabant, per iam expositam
confusionem eos legentes, decem libros singulares, qui ex
quattuordecim quos antea enumeravimus supersunt,
studeant lectitare: multo maioris et amplioris prudentiae ex
eis thensaurum consecuturi, quam quem ex Paulianis
habebant responsis. et ita omnis ordo librorum singularium
a nobis compositus et in decem et septem libros partitus
eorum animis inponetur (quem in duabus digestorum
partibus posuimus, id est quarta et quinta, secundum
septem partium distributionem) et quod iam primis verbis
orationis nostrae posuimus, verum inveniatur, ut ex triginta
sex librorum recitatione fiant iuvenes perfecti et ad omne
opus legitimum instructi et nostro tempore non indigni:
duabus aliis partibus, id est sexta et septima nostrorum
digestorum, quae in quattuordecim libros compositae sunt,
eis depositis, ut possint postea eos et legere et in iudiciis
ostendere. quibus si bene sese imbuerint et in quinti anni,
quo prolytae nuncupantur, metas constitutionum codicem
tam legere quam suptiliter intellegere studeant, nihil eis
legitimae scientiae deerit, sed omnem ab initio usque ad
finem suis animis anplectantur, et (quod paene in alia nulla
evenit arte, cum etsi vilissimae sint, omnes tamen infinitae
sunt) haec sola scientia habeat finem mirabilem, in
praesenti tempore a nobis sortita.

6. Discipuli igitur omnibus eis legitimis arcanis reseratis 3.


nihil habeant absconditum, sed omnibus perlectis, quae
nobis per Triboniani viri excelsi ministerium ceterorumque
composita sunt, et oratores maximi et iustitiae satellites
inveniantur et iudiciorum optimi tam athletae quam
gubernatores in omni loco aevoque felices.

7. Haec autem tria volumina a nobis composita tradi eis 3.


tam in regiis urbibus quam in Berytiensium pulcherrima
civitate, quam et legum nutricem bene quis appellet,
tantummodo volumus, quod iam et a retro principibus
constitutum est, et non in aliis locis quae a maioribus tale
non meruerint privilegium: quia audivimus etiam in
Alexandrina splendidissima civitate et in Caesariensium et
in aliis quosdam imperitos homines devagare et doctrinam
discipulis adulterinam tradere: quos sub hac interminatione
ab hoc conamine repellimus, ut, si ausi fuerint in posterum
hoc perpetrare et extra urbes regias et Berytiensium
metropolim hoc facere, denarum librarum auri poena
plectantur et reiciantur ab ea civitate, in qua non leges
docent, sed in leges committunt.

8. Illud autem, quod iam cum ab initio hoc opus mandantes 3.


in nostra oratione et post completum in alia nostri numinis
constitutione scripsimus, et nunc utiliter ponimus, ut nemo
audeat eorum qui libros conscribunt sigla in his ponere et
per compendium ipsi legum interpretationi vel
compositioni maximum adferre discrimen: scituris
omnibus librariis, qui hoc in posterum commiserint, quod
post criminalem poenam etiam aestimationem libri in
duplum domino eius, si nescienti dederint, inferre
compellentur: cum et ipse, qui talem librum comparaverit,
pro nihilo eum habebit, nemine iudice ex tali libro fieri
recitationem concedente, sed pro non scripto eum haberi
disponente.

9. Illud vero satis necessarium constitutum cum summa 3.


interminatione edicimus, ut nemo audeat neque in hac
splendidissima civitate neque in Berytiensium pulcherrimo
oppido ex his, qui legitima peragunt studia, indignos et
pessimos, immo magis serviles et quorum effectus iniuria
est ludos exercere et alia crimina vel in ipsos professores
vel in socios suos et maxime in eos, qui rudes ad
recitationem legum perveniunt, perpetrare. quis enim ludos
appellet eos, ex quibus crimina oriuntur? hoc etenim fieri
nullo patimur modo, sed optimo ordini in nostris
temporibus et hanc partem tradimus et toto postero
transmittimus saeculo, cum oportet prius animas et postea
linguas fieri eruditos.

10. Et haec omnia in hac quidem florentissima civitate vir 3.


excelsus praefectus huius almae urbis tam observare quam
vindicare, prout delicti tam iuvenum quam scriptorum
qualitas exegerit, curae habebit: in Berytiensium autem
civitate tam vir clarissimus praeses Poenicae maritimae
quam beatissimus eiusdem civitatis episcopus et legum
professores.
11. Incipite igitur legum doctrinam eis dei gubernatione 3.
tradere et viam aperire quam nos invenimus, quatenus fiant
optimi iustitiae et rei publicae ministri et vos maximum
decus in omne saeculum sequatur: quia vestris temporibus
talis legum inventa est permutatio, qualem et apud
Homerum patrem omnis virtutis Glaucus et Diomedes inter
se faciunt dissimilia permutantes: χρύσεα χαλκείων,
ἑκατόνβοια ἐννεαβοίων . quae omnia optinere sancimus in
omne aevum, ab omnibus tam professoribus quam legum
auditoribus et librariis et ipsis et iudicibus observanda.

Data septimo decimo kalendas Ianuarias Constantinopoli 3.


domino nostro Iustiniano perpetuo Augusto ter consule.

Versão grega [Dedwken]? (não na 1.ª ed. AAFDL)

1. 1.

2. 2.

3. 3.

const. Imperatoriam
(*data*)
IMPERATOR CAESAR FLAVIUS IUSTINIANUS ALAMANNICUS GOTHICUS
FRANCICUS GERMANICUS ANTICUS ALANICUS VANDALICUS AFRICANUS
PIUS FELIX INCLITUS VICTOR AC TRIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS
CUPIDAE LEGUME IUVENTUTI
Imperatoriam maiestatem non solum armis decoratam, sed
etiam legibus oportet esse armatam, ut utrumque tempus et
bellorum et pacis recte possit gubernari et princeps
Romanus victor existat non solum in hostilibus proeliis,
sed etiam per legitimos tramites calumniantium iniquitates
expellens, et fiat tam iuris religiosissimus quam victis
hostibus triumphator.

1. Quorum utramque viam cum summis vigiliis et summa 1.


providentia adnuente deo perfecimus. et bellicos quidem
sudores nostros barbaricae gentes sub iuga nostra deductae
cognoscunt et tam Africa quam aliae innumerosae
provinciae post tanta temporum spatia nostris victoriis a
caelesti numine praestitis iterum dicioni Romanae
nostroque additae imperio protestantur. omnes vero populi
legibus iam a nobis vel promulgatis vel compositis
reguntur.

2. Et cum sacratissimas constitutiones antea confusas in 2.


luculentam ereximus consonantiam, tunc nostram
extendimus curam et ad immensa prudentiae veteris
volumina, et opus desperatum quasi per medium
profundum euntes caelesti favore iam adimplevimus.

3. Cumque hoc deo propitio peractum est, Triboniano viro 3.


magnifico magistro et exquaestore sacri palatii nostri nec
non Theophilo et Dorotheo viris illustribus antecessoribus,
quorum omnium sollertiam et legum scientiam et circa
nostras iussiones fidem iam ex multis rerum argumentis
accepimus, convocatis specialiter mandavimus, ut nostra
auctoritate nostrisque suasionibus componant
institutiones: ut liceat vobis prima legum cunabula non ab
antiquis fabulis discere, sed ab imperiali splendore
appetere et tam aures quam animae vestrae nihil inutile
nihilque perperam positum, sed quod in ipsis rerum optinet
argumentis accipiant: et quod in priore tempore vix post
quadriennium prioribus contingebat, ut tunc constitutiones
imperatorias legerent, hoc vos a primordio ingrediamini
digni tanto honore tantaque reperti felicitate, ut et initium
vobis et finis legum eruditionis a voce principali procedat.

4. Igitur post libros quinquaginta digestorum seu 3.


pandectarum, in quos omne ius antiquum collatum est
(quos per eundem virum excelsum Tribonianum nec non
ceteros viros illustres et facundissimos confecimus), in hos
quattuor libros easdem institutiones partiri iussimus, ut sint
totius legitimae scientiae prima elementa.

5. Quibus breviter expositum est et quod antea optinebat et 3.


quod postea desuetudine inumbratum ab imperiali remedio
illuminatum est.

6. Quas ex omnibus antiquorum institutionibus et 3.


praecipue ex commentariis Gaii nostri tam institutionum
quam rerum cottidianarum aliisque multis commentariis
compositas cum tres praedicti viri prudentes nobis
optulerunt, et legimus et cognovimus et plenissimum
nostrarum constitutionum robur eis accommodavimus.

7. Summa itaque ope et alacri studio has leges nostras 3.


accipite et vosmet ipsos sic eruditos ostendite, ut spes vos
pulcherrima foveat toto legitimo opere perfecto posse
etiam nostram rem publicam in partibus eius vobis
credendis gubernare.

Data undecimo kalendas Decembres Constantinopoli 3.


domino nostro Iustiniano perpetuo Augusto tertium
consule.

const. Cordi
(16 de Novembro de 534)
IN NOMINE DOMINI NOSTRI IHESU CHRISTI IMPERATOR CAESAR FLAVIUS
IUSTINIANUS ALAMANNICUS GOTHICUS FRANCICUS GERMANICUS
ANTICUS ALANICUS VVANDALICUS AFRICANUS PIUS FELIX INCLITUS
VICTOR AC TRIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS SENATUI URBIS
CONSTANTINOPOLITANAE S.

Cordi nobis est, patres conscripti, semper nostri animi curas rebus
omnibus avidissime impendere, ut nihil a nobis coeptum
imperfectum relinquatur. igitur in primordio nostri imperii
sacratissimas constitutiones, quae in diversa volumina fuerant
dispersae et quam plurima similitudine nec non diversitate
vacillabant, in unum corpus colligere omnique vitio purgare
proposuimus. et hoc iam per viros excelsos et facundissimos
perfectum est et a nobis postea confirmatum: quod geminae
constitutiones nostrae quae ante positae sunt ostendunt.

Postea vero, cum vetus ius considerandum recepimus, tam


quinquaginta decisiones fecimus quam alias ad commodum
propositi operis pertinentes plurimas constitutiones
promulgavimus, quibus maximus antiquarum rerum articulus
emendatus et coartatus est omneque ius antiquum supervacua
prolixitate liberum atque enucleatum in nostris institutionibus et
digestis reddidimus.

Sed cum novellae nostrae tam decisiones quam constitutiones,


quae post nostri codicis confectionem latae sunt, extra corpus
eiusdem codicis divagabantur et nostram providentiam
nostrumque consilium exigere videbantur, quippe cum earum
quaedam ex emersis postea factis aliquam meliore consilio
permutationem vel emendationem desiderabant, necessarium
nobis visum est per Tribonianum virum excelsum magistrum ex
quaestore et ex consule, legitimi operis nostri ministrum, nec non
virum magnificium quaestorium et Beryti legum doctorem
Dorotheum, Menam insuper et Constantinum et Iohannem viros
eloquentissimos togatos fori amplissimae sedis easdem
constitutiones nostras decerpere et in singula discretas capitula ad
perfectarum constitutionum soliditatem competentibus supponere
titulis et prioribus constitutionibus eas adgregare.

Supra dictis itaque magnificis et prudentissimis viris permisimus


haec omnia facere et, si qua emendatione opus fieret, hanc facere
non titubante animo, sed nostra auctoritate fretos, constitutiones
vero superfluas vel ex posterioribus sanctionibus nostris iam
vacuatas, vel si quae similes vel contrariae invenirentur,
circumducere et a prioris codicis congregatione separare et tam
imperfectas replere quam nocte obscuritatis obductas nova
elimationis luce retegere, ut undique non solum institutionum et
digestorum via dilucida et aperta pateret, sed etiam
constitutionum nostri codicis plenum iubar omnibus clareat, nulla
penitus nec simili nec diversa nec inusitata relicta, cum nemini
venit in dubium, quod repetita praelectio probavit, hoc satis
validum satisque esse formosum. in antiquis etenim libris non
solum primas editiones, sed etiam secundas, quas repetitae
praelectionis veteres nominabant, subsecutas esse invenimus,
quod ex libris Ulpiani viri prudentissimi ad Sabinum scriptis
promptum erat quaerentibus reperire.

His igitur omnibus ex nostra confectis sententia, cum memoratus


Iustinianus codex a praedictis gloriosissimis et facundissimis viris
purgatus et candidus factus omnibus ex nostra iussione et
circumductis et additis et repletis nec non transformatis nobis
oblatus est, iussimus in secundo eum ex integro conscribi non ex
priore compositione, sed ex repetita praelectione, et eum nostri
numinis auctoritate nitentem in omnibus iudiciis solum, quantum
ad divales constitutiones pertinet, frequentari ex die quarto
kalendarum Ianuariarum quarti nostri felicissimi consulatus et
Paulini viri clarissimi, nulla alia extra corpus eiusdem codicis
constitutione legenda, nisi postea varia rerum natura aliquid
novum creaverit, quod nostra sanctione indigeat. hoc etenim
nemini dubium est, quod, si quid in posterum melius inveniatur et
ad constitutionem necessario sit redigendum, hoc a nobis et
constituatur et in aliam congregationem referatur, quae
novellarum nomine constitutionum significetur.

Repetita itaque iussione nemini in posterum concedimus vel ex


decisionibus nostris vel ex aliis constitutionibus, quas antea
fecimus, vel ex prima Iustiniani codicis editione aliquid recitare:
sed quod in praesenti purgato et renovato codice nostro scriptum
inveniatur, hoc tantummodo in omnibus rebus et indiciis et
obtineat et recitetur. cuius scripturam ad similitudinem nostrarum
institutionum et digestorum sine ulla signorum dubietate conscribi
iussimus, ut omne, quod a nobis compositum est, hoc et in
scriptura et in ipsa sanctione purum atque dilucidum clareat, licet
ex hac causa in ampliorem numerum summa huius codicis redacta
est.

Ut igitur, sanctissimi atque florentissimi patres, nostri labores


vobis manifesti fiant et per omne tempus obtineant, hanc
praesentem legem ad frequentissimum ordinem vestrum duximus
destinandam.
D. XVI k. Dec. Constantinopoli dn. Iustiniano pp. A. IIII et
Paulino vc. conss. <16.Nov.534>
D. 1.1

DE IUSTITIA ET IURE | DA JUSTIÇA E DO DIREITO

1. Ulpianus libro primo institutionum. Iuri operam D. 1.1.1 Ulpiano no livro primeiro das Instituições. Aquele
daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. que está para dedicar-se ao direito importa primeiro
est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus conhecer donde descenda o nome direito (ius). É chamado
definit, ius est ars boni et aequi. a partir de justiça (iustitia): pois, como elegantemente
Celso define, o direito é a arte do bom e do équo.
1. Cuius merito quis nos sacerdotes appellet: iustitiam 1. Dele meritamente poderia alguém chamar-nos
namque colimus et boni et aequi notitiam profitemur, sacerdotes: com efeito, cultivamos a justiça e professamos
aequum ab iniquo separantes, licitum ab illicito o conhecimento do bom e do équo, separando o équo do
discernentes, bonos non solum metu poenarum, verum iníquo, discernindo o lícito do ilícito, desejando tornar
etiam praemiorum quoque exhortatione efficere cupientes, bons <os homens> não só por medo das penas, mas
veram nisi fallor philosophiam, non simulatam affectantes. também com a exortação dos prémios, aspirando, se não
me engano, à vera, não a uma simulada, filosofia.
2. Huius studii duae sunt positiones, publicum et 2. As abordagens deste estudo são duas, o <direito>
privatum. Publicum ius est quod ad statum rei Romanae público e o privado. Direito público é aquele que respeita
spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem: sunt enim o estado da coisa <pública> romana, privado o que
quaedam publice utilia, quaedam privatim. Publicum ius in <respeita> à utilidade dos singulares. São com efeito certas
sacris, in sacerdotibus, in magistratibus constitit. Privatum coisas publicamente úteis, outras privadamente. O direito
ius tripertitum est: collectum etenim est ex naturalibus público consiste nas coisas sacras, nos sacerdotes, nos
praeceptis aut gentium aut civilibus. magistrados. O direito privado é tripartido: é coligido, de
facto, a partir de preceitos naturais ou das gentes ou civis.
3. Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit: nam 3. Direito natural é aquele que ensinou a natureza a todos
ius istud non humani generis proprium, sed omnium os animais: pois este direito não é próprio do género
animalium, quae in terra, quae in mari nascuntur, avium humano, mas a todos os animais que na terra, que no mar
quoque commune est. Hinc descendit maris atque feminae nascem, e também às aves é comum. Daqui descende a
coniunctio, quam nos matrimonium appellamus, hinc união do macho e da fêmea, que nós chamamos
liberorum procreatio, hinc educatio: videmus etenim cetera matrimónio, daqui a procriação dos filhos, daqui a
quoque animalia, feras etiam istius iuris peritia censeri. educação. Vemos com efeito também todos os demais
animais, incluindo as feras, serem avaliados pela perícia
deste direito.
4. Ius gentium est, quo gentes humanae utuntur. quod a 4. Direito das gentes é aquele que usam as gentes humanas.
naturali recedere facile intellegere licet, quia illud omnibus O que pode facilmente compreender-se afastar-se do
animalibus, hoc solis hominibus inter se commune sit. direito natural, porque aquele a todos os animais, este
somente aos homens entre si é comum.
2. Pomponius libro singular enchiridii. Veluti erga deum 2. Pompónio no livro singular do Enquirídio. Por exemplo
religio: ut parentibus et patriae pareamus : a religião perante deus: de modo a que obedeçamos aos
parentes e à pátria:
3. Florentinus libro primo institutionum. ut vim atque 3. Florentino no livro primeiro das Instituições. para que
iniuriam propulsemus: nam iure hoc evenit, ut quod refreemos a violência e a injustiça: pois por este direito
quisque ob tutelam corporis sui fecerit, iure fecisse ocorre que o que alguém para tutela do seu corpo tenha
existimetur, et cum inter nos cognationem quandam natura feito seja considerado tê-lo feito segundo o direito, e como
constituit, consequens est hominem homini insidiari nefas entre nós a natureza constituiu certa cognação, daqui
esse. resulta ser nefando o homem insidiar ˂outro˃ homem.
4. Ulpianus libro primo institutionum. Manumissiones 4. Ulpiano no livro primeiro das Instituições. Também as
quoque iuris gentium sunt. Est autem manumissio de manu manumissões são de direito das gentes. Provém com efeito
missio, id est datio libertatis: nam quamdiu quis in a manumissão de “(de)missão” da mão, ou seja, (é) a dação
seruitute est, manui et potestati suppositus est, manumissus de liberdade; pois enquanto alguém está em servidão é
liberatur potestate. Quae res a iure gentium originem submetido à mão e à potestade, (uma vez) manumitido
sumpsit, utpote cum iure naturali omnes liberi nascerentur liberta-se da potestade. Esta toma do direito das gentes a
nec esset nota manumissio, cum seruitus esset incognita: origem, na medida em que pelo direito natural todos
sed posteaquam iure gentium seruitus inuasit, secutum est nasceriam livres nem seria conhecida a manumissão, sendo
beneficium manumissionis. Et cum uno naturali nomine a manumissão desconhecida; mas depois de pelo direito
homines appellaremur, iure gentium tria genera esse das gentes a servidão ter vindo, seguiu-se o benefício da
cœperunt: liberi et his contrarium servi et tertium genus manumissão. E, uma vez que somos com um único natural
liberti, id est hi qui desierant esse serui. nome chamados homens, pelo direito das gentes
começaram a existir três géneros: livres e – o (género) a
estes contrário – servos e – terceiro género – libertos, isto
é, aqueles que deixaram de ser servos.
5. Hermogenianus libro primo iuris epitomarum. Ex hoc 5. Hermogeniano no livro primeiro dos Epítomes do
iure gentium introducta bella, discretae gentes, regna Direito. A partir deste direito das gentes, foram
condita, dominia distincta, agris termini positi, aedificia introduzidas as guerras, separadas as gentes, fundados os
collocata, commercium, emptiones uenditiones, locationes reinos, distintos os domínios, postos os termos aos campos,
colocados os edifícios, o comércio, as compras e vendas,
conductiones, obligationes institutae: exceptis quibusdam as locações-conduções, as obrigações instituídas: excepto
quae iure ciuili introductae sunt. algumas coisas que pelo direito civil foram introduzidas.
6. Ulpianus libro primo institutionum. Ius ciuile est, quod 6. Ulpiano no livro primeiro das Instituições. Direito civil
neque in totum a naturali uel gentium recedit nec per omnia é aquele que nem no todo do (direito) natural ou (do
ei seruit: itaque cum aliquid addimus uel detrahimus iuri direito) das gentes se afasta nem (aquele) que em todas as
communi, ius proprium, id est ciuile efficimus. coisas o serve: por isso, quando algo adicionamos ou
subtraímos ao direito comum, direito próprio, isto é, civil,
obtemos.
1. Hoc igitur ius nostrum constat aut ex scripto aut sine 1. Este direito nosso, com efeito, consta ou do (que está)
scripto, ut apud Graecos: τῶν νόμων οἱ μὲν ἔγγραφοι, οἱ δὲ escrito ou (do que) não (está) escrito, como junto dos
ἄγραφοι. Gregos: “das ‘leis’ umas por um lado escritas (são), outras
por outro não escritas”.
7. Papinianus libro secundo definitionum. Ius autem ciuile 7. Papiniano no livro segundo das Definições. Direito civil
est, quod ex legibus, plebis scitis, senatus consultis, é aquele que das leis, plebiscitos, senátus-consultos,
decretis principum, auctoritate prudentium uenit. decretos dos príncipes, autoridade dos prudentes vem.
1. Ius praetorium est, quod praetores introduxerunt 1. Direito pretório é aquele que os pretores introduziram
adiuuandi uel supplendi uel corrigendi iuris ciuilis gratia quer para ajudar quer para suprir quer para corrigir o direito
propter utilitatem publicam. quod et honorarium dicitur ab civil em razão da utilidade pública. O qual também
honore1 praetorum sic nominatum. honorário é dito, a partir do cargo (honor) dos pretores
assim designado.
8. Marcianus libro primo institutionum. Nam et ipsum ius 8. Marciano no livro primeiro das Instituições. Com efeito
honorarium uiua uox est iuris ciuilis. também o próprio direito honorário viva voz é do direito
civil.
9. Gaius libro primo institutionum. Omnes populi, qui 9. Gaio no livro primeiro das Instituições. Todos os povos,
legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim que são regidos por leis e costumes, usam em parte o seu
communi omnium hominum iure utuntur. nam quod próprio, em parte o direito comum de todos os homens.
quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium Pois o direito que cada povo constituiu ele próprio para si,
ciuitatis est uocaturque ius ciuile, quasi ius proprium ipsius este é próprio da própria ‘cividade’ e é chamado direito
ciuitatis: quod uero naturalis ratio inter omnes homines civil, como se (se dissesse) direito da própria ‘cividade’. O
constituit, id apud omnes peraeque custoditur uocaturque que, porém, a razão natural entre todos os homens
ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. constituiu, isto é guardado de modo igual junto de todos e

1
ad honorem: Mo.-Kr. nt. 11.
é chamado direito das gentes, como se (se dissesse) aquele
(direito) que todas as gentes usam.
10. Ulpianus libro primo regularum. Iustitia est constans 10. Ulpiano no livro primeiro das Regras. A justiça é a
et perpetua uoluntas ius suum cuique tribuendi. constante e perpétua vontade de atribuir a cada um o seu
direito.
1. Iuris praecepta sunt haec: honeste uiuere, alterum non 1. Os preceitos do direito são estes: viver honestamente,
laedere, suum cuique tribuere. não lesar o outro, atribuir a cada um o seu.
2. Iuris prudentia est diuinarum atque humanarum rerum 2. Jurisprudência é a notícia das coisas divinas e das
notitia, iusti atque iniusti scientia. humanas, a ciência do justo e do injusto.
11. Paulus libro quarto decimo ad Sabinum. Ius pluribus 11. Paulo livro décimo quarto A Sabino. ‘Direito’ de vários
modis dicitur: uno modo, cum id quod semper aequum ac modos é dito: dum modo, quando direito é dito aquilo que
bonum est ius dicitur, ut est ius naturale, altero modo, quod sempre équo e bom é, como é o direito natural, doutro
omnibus aut pluribus in quaque ciuitate utile est, ut est ius modo, aquilo que a todos ou a muitos nalguma ‘cividade’
ciuile, nec minus ius recte appellatur in ciuitate nostra ius é útil, como é o direito civil; não menos rectamente é
honorarium. praetor quoque ius reddere dicitur etiam cum chamado direito na nossa ‘cividade’ o direito honorário. O
inique decernit, relatione scilicet facta non ad id quod ita pretor também “concede” direito também quando
praetor fecit, sed ad illud quod praetorem facere conuenit. iniquamente decide, em relação designadamente não ao
alia significatione ius dicitur locus in quo ius redditur, que o pretor fez, mas àquilo que convém que o pretor faça.
appellatione collata ab eo quod fit in eo ubi fit. quem locum Com outro significado é dito direito o lugar no qual é
determinare hoc modo possumus: ubicumque praetor salua “concedido”, designação transferida daquilo que é feito ao
maiestate imperii sui saluoque more maiorum ius dicere lugar onde é feito. Podemos determinar este lugar do
constituit, is locus recte ius appellatur. seguinte modo: onde quer que o pretor, salva a majestade
do seu império e salvo o costume dos antepassados,
estabeleceu dizer direito, este lugar é rectamente apelado
direito.
12. Marcianus libro primo institutionum. Nonnumquam 12. Marciano no livro primeiro das Instituições. Por vezes
ius etiam pro necessitudine dicimus ueluti ‘est mihi ius dizemos direito também em razão de “necessidade”, como
cognationis uel adfinitatis’. (quando dizemos:) “tenho o direito de cognação ou de
afinidade”.
D. 1.2

DE ORIGINE IURIS ET OMNIUM MAGISTRATUM ET


SUCCESSIONE PRUDENTIUM | DA ORIGEM DO DIREITO E DE
TODOS OS MAGISTRADOS E DA SUCESSÃO DOS PRUDENTES

1. Gaius libro primo ad legem duodecim tabularum. 1. Gaio no livro primeiro À Lei das Doze Tábuas. Ao fazer
Facturus legum uetustarum interpretationem necessario a interpretação das antigas leis estimei dever
prius ab urbis initiis repetendum existimaui, non quia necessariamente antes de mais analisar desde os inícios da
uelim uerbosos commentarios facere, sed quod in omnibus urbe, não porque queira fazer verbosos comentários, mas
rebus animaduerto id perfectum esse, quod ex omnibus porque em todas as coisas entendo ser perfeito aquilo que
suis partibus constaret: et certe cuiusque rei potissima pars conste de todas as suas partes: e certamente a mais
principium est. deinde si in foro causas dicentibus nefas ut importante parte de qualquer coisa é o princípio. Depois,
ita dixerim uidetur esse nulla praefatione facta iudici rem se no foro àqueles que resolvem as causas parece, por
exponere: quanto magis interpretationem promittentibus assim dizer, ser nefasto sem prefação alguma expor a coisa
inconueniens erit omissis initiis atque origine non repetita ao juiz, tanto mais inconveniente será aos que prometem
atque illotis ut ita dixerim manibus protinus materiam uma interpretação tratar imediatamente a matéria da
interpretationem tractare? namque nisi fallor istae interpretação, tendo omitido os inícios e não tendo
praefationes et libentius nos ad lectionem propositae analisado a origem e com as mãos, por assim dizer, sujas?
materiae producunt et cum ibi uenerimus, euidentiorem Com efeito, se não falho, estas prefações também mais
praestant intellectum. prazenteiramente nos conduzem à leitura da matéria
proposta e, uma vez que aí tivermos chegado, garantem
uma compreensão mais evidente.
2. Pomponius libro singulari enchiridii. Necessarium 2. Pompónio no livro singular do Enquirídio. Necessário,
itaque nobis uidetur ipsius originem atque processum portanto, nos parece a origem do próprio e o processo
demonstrare. mostrar.
1. Et quidem initio ciuitatis nostrae populus sine lege certa, 1. E com efeito no início da nossa ‘cividade’ o povo sem
sine iure certo primum agere instituit omniaque manu a lei certa, sem direito certo, primeiro começou a agir e todas
regibus gubernabantur. as coisas pela mão dos reis eram governadas.
2. Postea aucta ad aliquem modum ciuitate ipsum 2. Depois, aumentada em certa dimensão a ‘cividade’,
Romulum traditur populum in triginta partes diuisisse, Rómulo conta-se ter diviso o povo em trinta partes, que
quas partes curias appellauit propterea quod tunc rei chamou cúrias porque então promovia a cura da coisa
publicae curam per sententias partium earum expediebat. pública por deliberações daquelas partes. E assim algumas
Et ita leges quasdam et ipse curiatas ad populum tulit: leis curiais propôs ao povo: propuseram-nas também os
tulerunt et sequentes reges. Quae omnes conscriptae seguintes reis. Estas todas constam reduzidas a escrito no
exstant in libro Sexti Papirii, qui fuit illis temporibus, livro de Sexto Papírio, que foi naqueles tempos, nos quais
quibus Superbus Demarati Corinthii filius, ex principalibus <viveu Tarquínio, o> Soberbo filho de Demarato de
uiris. Is liber, ut diximus, appellatur ius civile Papirianum, Corinto, um dos principais homens. Este livro, como
non quia Papirius de suo quicquam ibi adiecit, sed quod dissemos, é chamado direito civil papiriano, não porque
leges sine ordine latas in unum composuit. Papírio algo de seu aí juntou, mas porque compôs num
todo único leis aprovadas sem ordem.
3. Exactis deinde regibus lege tribunicia omnes leges hae 3. Expulsos em seguida os reis com lei tribunícia todas
exoleuerunt iterumque coepit populus Romanus incerto estas leis caíram em desuso e novamente começou o povo
magis iure et consuetudine aliqua uti quam per latam romano a usar um direito incerto e alguns costumes mais
legem, idque prope uiginti annis passus est. do que lei aprovada, e tolerou isto perto de vinte anos.
4. Postea ne diutius hoc fieret, placuit publica auctoritate 4. Depois, de maneira a que este estado de coisas não
decem constitui uiros, per quos peterentur leges a Graecis durasse muito, aprouve instituir com autoridade pública
civitatibus et civitas fundaretur legibus: quas in tabulas (um colégio de) dez homens, pelos quais fossem pedidas
eboreas perscriptas pro rostris composuerunt, ut possint leis das ‘cividades’ gregas e a ‘cividade’ (de Roma) fosse
leges apertius percipi: datumque est eis ius eo anno in fundada com leis: compuseram-nas, integralmente
ciuitate summum, uti leges et corrigerent, si opus esset, et inscritas em tábuas ebúrneas, diante dos rostros para que
interpretarentur neque prouocatio ab eis sicut a reliquis pudessem ser as leis vistas de forma mais acessível: e foi-
magistratibus fieret. Qui ipsi animadverterunt aliquid lhes dado neste ano o direito supremo na ‘cividade’, para
deesse istis primis legibus ideoque sequenti anno alias duas que corrigissem as leis, se necessário fosse, e as
ad easdem tabulas adiecerunt: et ita ex accedenti appellatae interpretassem e para que não fosse feito deles apelo <ao
sunt leges duodecim tabularum. Quarum ferendarum povo> como se fazia em relação aos actos dos restantes
auctorem fuisse decemuiris Hermodorum quendam magistrados. Os próprios sentiram algo faltar a estas
Ephesium exulantem in Italia quidam rettulerunt. primeiras leis de tal modo que no ano seguinte juntaram
àquelas tabulas outras duas: e deste modo, a partir deste
aditamento, foram chamadas leis das doze tábuas. Alguns
consideraram ter sido autor destas leis propostas dentre os
decênviros um certo Hermodoro de Éfeso, êxul em Itália.
5. His legibus latis coepit (ut naturaliter euenire solet, ut 5. Aprovadas estas leis, começou (como naturalmente sói
interpretatio desideraret prudentium auctoritatem) acontecer que a interpretação requeira a interpretação dos
necessarium esse disputationem fori. Haec disputatio et prudentes) a ser necessária a discussão no foro. Esta
hoc ius, quod sine scripto uenit compositum a prudentibus, discussão e este direito, que sem estar reduzido a escrito
propria parte aliqua non appellatur, ut ceterae partes iuris foi composto pelos prudentes, não é chamado com nome
suis nominibus designantur, datis propriis nominibus próprio, como as restantes partes do direito são designadas
ceteris partibus, sed communi nomine appellatur ius civile. dando-se-lhes nomes próprios, mas por nome comum é
apelado direito civil.
6. Deinde ex his legibus eodem tempore fere actiones 6. Em seguida a partir destas leis quase ao mesmo tempo
compositae sunt, quibus inter se homines disceptarent: foram compostas as acções, pelas quais os homens entre si
quas actiones ne populus prout vellet institueret certas disputavam; tais acções, para que o povo não as instituísse
solemnesque esse voluerunt: et appellatur haec pars iuris como quisesse, quiseram que fossem certas e solenes: e é
legis actiones, id est legitimae actiones. Et ita eodem paene esta parte do direito chamada acções de lei, isto é, acções
tempore tria haec iura nata sunt: lege duodecim tabularum legítimas. E assim praticamente na mesma altura nasceram
ex his fluere coepit ius ciuile, ex isdem legis actiones estes três direitos: a lei das doze tábuas; destas começou a
compositae sunt. Omnium tamen harum et interpretandi fluir o direito civil; das mesmas foram compostas as acções
scientia et actiones apud collegium pontificum erant, ex de lei. A ciência de interpretar todas estas e as acções
quibus constituebatur, quis quoquo anno praeesset priuatis. estavam no colégio dos pontífices, a partir dos quais era
Et fere populus annis prope centum hac consuetudine usus estabelecido quem em certo ano estivesse encarregado dos
est. privados. E o povo durante praticamente cem anos usou
este costume.
7. Postea cum Appius Claudius proposuisset et ad formam 7. Depois disto, tendo Ápio Cláudio proposto e reduzido a
redegisset has actiones, Gnaeus Flavius scriba eius libertini forma estas acções, Gneu Flávio, seu escriba, filho de
filius subreptum librum populo tradidit, et adeo gratum fuit liberto, roubado o livro, entregou<-o> ao povo e de tal
id munus populo, ut tribunus plebis fieret et senator et modo grato foi este presente ao povo que foi feito tribuno
aedilis curulis. Hic liber, qui actiones continet, appellatur da plebe, senador e edil curul. Este livro, que contém <as>
ius civile Flavianum, sicut ille ius civile Papirianum: nam acções, é chamado direito civil flaviano, assim como
nec Gnaeus Flavius de suo quicquam adiecit libro. aqueloutro <o é> direito civil papiriano: pois também
Augescente civitate quia deerant quaedam genera agendi, Gneu Flávio nada de seu ao livro aditou. Crescendo a
non post multum temporis spatium Sextus Aelius alias ‘cividade’, porque faltavam aos géneros de acções, não
actiones composuit et librum populo dedit, qui appellatur muito tempo depois Sexto Élio outras acções compôs e deu
ius Aelianum. um livro ao povo que é chamado direito eliano.
8. Deinde cum esset in civitate lex duodecim tabularum et 8. Em seguida, como existisse na ‘cividade’ a lei das doze
ius ciuile, essent et legis actiones, euenit, ut plebs in tábuas e o direito civil, e como existissem também as
discordiam cum patribus perveniret et secederet sibique acções de lei sucedeu que a plebe entrou em discórdia com
iura constitueret, quae iura plebi scita uocantur. Mox cum os patrícios e se separou e estabeleceu direitos para si, a
reuocata est plebs, quia multae discordiae nascebantur de que se chamam plebiscitos. Pouco depois chamada de volta
his plebis scitis, pro legibus placuit et ea obseruari lege a plebe, porque muitas discórdias nasciam destes
Hortensia: et ita factum est, ut inter plebis scita et legem plebiscitos, aprouve também estes como leis serem
species constituendi interesset, potestas autem eadem observados pela lei hortênsia: e assim foi feito, que entre
esset. plebiscitos e lei diferisse o modo de estabelecer, mas a
potestade fosse a mesma.
9. Deinde quia difficile plebs conuenire coepit, populus 9. Em seguida, porque começou a ser difícil a plebe reunir-
certe multo difficilius in tanta turba hominum, necessitas se (em Roma), o povo certamente muito mais dificilmente
ipsa curam rei publicae ad senatum deduxit: ita coepit no meio de tanta turba de homens, a própria necessidade
senatus se interponere et quidquid constituisset trouxe ao senado a cura da coisa pública: assim começou o
obseruabatur, idque ius appellabatur senatus consultum. senado a interpor-se e o que quer que fosse estabelecido
era observado, e este direito era chamado senátus-consulto.
10. Eodem tempore et magistratus iura reddebant et ut 10. Naquele tempo também os magistrados concediam
scirent ciues, quod ius de quaque re quisque dicturus esset direitos e, para que soubessem os cidadãos que direito
seque praemunirent, edicta proponebant. quae edicta acerca de cada coisa fora pronunciado e se premunissem,
praetorum ius honorarium constituerunt: honorarium propunham edictos. Estes edictos dos pretores constituíram
dicitur, quod ab honore praetoris uenerat. o direito honorário: honorário é dito aquele que do cargo
(honor) do pretor viera.
11. Nouissime sicut ad pauciores iuris constituendi vias 11. Como acabou de ser visto as vias de constituição do
transisse ipsis rebus dictantibus uidebatur per partes, direito, ditando-o as próprias circunstâncias, terem passado
euenit, ut necesse esset rei publicae per unum consuli (nam aos poucos para <as mãos de> poucos, sucedeu que foi
senatus non perinde omnes prouincias probe gerere necessário à coisa pública deliberar-se através de um só
poterant): igitur constituto principe datum est ei ius, ut (pois o senado não podia gerir igualmente bem todas as
quod constituisset, ratum esset. províncias): portanto, instituído o princípio foi-lhe dado o
direito de que o que tivesse estabelecido valesse.
12. Ita in civitate nostra aut iure, id est lege, constituitur, 13. Assim na ‘cividade’ nossa ou por direito, isto é, por lei
aut est proprium ius ciuile, quod sine scripto in sola se estabelece, ou é o próprio direito civil, que sem estar
prudentium interpretatione consistit, aut sunt legis reduzido a escrito na mera interpretação dos prudentes
actiones, quae formam agendi continent, aut plebi scitum, consiste, ou são as acções de lei, que a forma de agir
quod sine auctoritate patrum est constitutum, aut est contêm, ou o plebiscito, que sem autoridade dos senadores
magistratuum edictum, unde ius honorarium nascitur, aut (patrícios) é estabelecido, ou é o edicto dos magistrados,
senatus consultum, quod solum senatu constituente donde o direito honorário nasce, ou o senátus-consulto, que
inducitur sine lege, aut est principalis constitutio, id est ut é introduzido tendo-o estabelecido apenas o senado sem
quod ipse princeps constituit pro lege seruetur. lei, ou é a constituição do príncipe, isto é, que seja
observado como lei aquilo que o próprio príncipe
constituiu.
132. Post originem iuris et processum cognitum 14. Após a origem do direito e conhecido o processo <do
consequens est, ut de magistratuum nominibus et origine direito>, é consequente que conheçamos as denominações
cognoscamus, quia, ut exposuimus, per eos qui iuri e a origem das magistraturas, dado que, como expusemos,
dicundo praesunt effectus rei accipitur: quantum est enim através daqueles que são prepostos para dizer o direito a
ius in ciuitate esse, nisi sint, qui iura regere possint? Post efectividade da coisa se realiza: que importa com efeito
hoc dein de auctorum successione dicemus, quod constare existir direito na ‘cividade’, se <aí> não estão aqueles que
non potest ius, nisi sit aliquis iuris peritus, per quem possit podem reger os direitos? Depois disto, em seguida,
cottidie in melius produci. falaremos da sucessão de autores, pois o direito não pode
manter-se de pé, a não ser que exista algum jurisperito
através do qual possa quotidianamente ser levado avante,
para melhor.
14. Quod ad magistratus attinet, initio ciuitatis huius 14. Quanto ao que respeita aos magistrados, no início desta
constat reges omnem potestatem habuisse. ‘cividade’ consta terem tido os reis toda a potestade.
15. Isdem temporibus et tribunum celerum fuisse constat: 15. Nestes tempos, também consta ter existido um tribuno
is autem erat qui equitibus praeerat et veluti secundum dos crimes: este porém era quem estava à frente dos
locum a regibus optinebat: quo in numero fuit Iunius cavaleiros e ocupava o segundo lugar depois dos reis: em
Brutus, qui auctor fuit regis eiciendi. cujo número se conta Júnio Bruto, que foi autor da
deposição do rei.
16. Exactis deinde regibus consules constituti sunt duo: 16. Expulsos em seguida os reis, foram instituídos dois
penes quos summum ius uti esset, lege rogatum est: dicti cônsules: em relação aos quais foi proposto por lei que
sunt ab eo, quod plurimum rei publicae consulerent. Qui tivessem direito supremo. São <assim> ditos pelo facto de
tamen ne per omnia regiam potestatem sibi uindicarent, deverem deliberar sobretudo para a coisa pública. Os quais
lege lata factum est, ut ab eis prouocatio esset neue possent todavia para que não reivindicassem para si, através de
in caput ciuis romani animaduertere iniussu populi: solum todas as coisas, régia potestade, por lei aprovada foi
relictum est illis, ut coercere possent et in vincula publica estabelecido que houvesse apelo <das decisões> deles e
duci iuberent. que não pudessem sem mandato do povo decidir da cabeça
dum cidadão romano: só se lhes deixou que pudessem
coagir e que ordenassem que alguém fosse conduzido ao
cárcere público.

2
A parti daqui começa discurso sobre o processus iuris.
17. Post deinde cum census iam maiori tempore agendus 17. Depois, em seguida, uma vez que o censo já há algum
esset et consules non sufficerent huic quoque officio, tempo devia ser feito e os cônsules não eram suficientes
censores constituti sunt. para também este ofício, foram instituídos censores.
18. Populo deinde aucto cum crebra orerentur bella et 18. Tendo o povo depois aumentado, uma vez que surgiam
quaedam acriora a finitimis inferrentur, interdum re frequentes guerras e algumas movidas pelos <povos>
exigente placuit maioris potestatis magistratum constitui: limítrofes eram mais acerbas, aprouve que ocasionalmente,
itaque dictatores proditi sunt, a quibus nec prouocandi ius exigindo<-o> a situação, fosse instituída um magistrado
fuit et quibus etiam capitis animaduersio data est. Hunc com potestade maior: assim foram os ditadores instituídos,
magistratum, quoniam summam potestatem habebat, non dos quais nem o direito de apelar <ao povo> existiu e aos
erat fas ultra sextum mensem retineri. quais foi dado o poder de condenar à morte. Esta
magistratura, porque tinha suprema potestade, era nefando
retê-la por mais de seis meses.
19. Et his dictatoribus magistri equitum iniungebantur sic, 19. E a estes ditadores juntavam-se os mestres dos
quo modo regibus tribuni celerum: quod officium fere tale cavaleiros assim do <mesmo> modo que aos reis os
erat, quale hodie praefectorum praetorio, magistratus tribunos dos crimes: este ofício era quase tal qual hoje <o>
tamen habebantur legitimi. dos prefeitos do pretório, mas os magistrados eram tidos
como legítimos.
20. Isdem temporibus cum plebs a patribus secessisset Nestes tempos, visto que a plebe se separou dos patrícios
anno fere septimo decimo post reges exactos, tribunos sibi quase ao décimo sétimo ano depois da deposição dos reis,
in monte sacro creauit, qui essent plebeii magistratus. dicti no monte sacro criou <a plebe> para si tribunos que fossem
tribuni, quod olim in tres partes populus diuisus erat et ex magistrados plebeus. <Foram assim> ditos tribunos,
singulis singuli creabantur: uel quia tribuum suffragio porque então o povo estava diviso em três partes e de cada
creabantur. uma era um criado; ou porque eram criados por sufrágio
das tribos.
21. Itemque ut essent qui aedibus praeessent, in quibus 21. E igualmente para que fossem colocados à frente dos
omnia scita sua plebs deferebat, duos ex plebe templos nos quais todas as suas deliberações a plebe
constituerunt, qui etiam aediles appellati sunt. deferia, instituíram-se dois da plebe, que também edis
foram chamados.
22. Deinde cum aerarium populi auctius esse coepisset, ut 22. Em seguida, como tivesse o erário do povo começado
essent qui illi praeessent, constituti sunt quaestores, qui a aumentar muito, para que fosse quem dele estivesse à
pecuniae praeessent, dicti ab eo quod inquirendae et frente, foram constituídos questores, que estivessem à
conservandae pecuniae causa creati erant. frente do dinheiro, ditos do facto de terem sido criados para
procurar (inquirere) e conservar o dinheiro.
23. Et quia, ut diximus, de capite civis Romani iniussu 23. E porque, como dissemos, sobre a cabeça do cidadão
populi non erat lege permissum consulibus ius dicere, romano sem mandato do povo não era permitido por lei aos
propterea quaestores constituebantur a populo, qui cônsules direito o direito, em razão do que eram
capitalibus rebus praeessent: hi appellabantur quaestores constituídos questores pelo povo, que estivessem à frente
parricidii, quorum etiam meminit lex duodecim tabularum. das causas capitais: estes eram chamados questores do
parricídio, os quais também recorda a Lei das Doze
Tábuas.
24. Et cum placuisset leges quoque ferri, latum est ad 24. E como pareceu bem serem também aprovadas leis, foi
populum, uti omnes magistratus3 se abdicarent, quo proposto ao povo que todos os magistrados abdicassem
decemviri crearentur legum scribendarum causa. itaque para que fossem criados os decênviros com o fim de
decemviri constituti4 anno uno cum magistratum escreverem as leis. Assim, os decênviros, instituídos por
prorogarent sibi et cum iniuriose tractarent neque vellent um ano, uma vez que prorrogavam a si próprios a
deinceps sufficere magistratibus, ut ipsi et factio sua magistratura e se comportavam arrogantemente, nem
perpetuo rem publicam occupatam retineret: nimia atque queriam depois ser substituídos pelas magistraturas, para
aspera dominatione eo rem perduxerant, ut exercitus a re que os próprios e a sua facção perpetuamente retivesse a
publica secederet. Initium fuisse secessionis dicitur coisa pública ocupada, pela sua excessiva e áspera
Verginius quidam, qui cum animadvertisset Appium dominação levaram a coisa a tal ponto que o exército
Claudium contra ius, quod ipse ex vetere iure in duodecim secedeu da república. Diz-se ter sido iniciador da secessão
tabulas transtulerat, vindicias filiae suae a se abdixisse et um tal Vergínio, que, tendo observado Ápio Cláudio contra
secundum eum, qui in servitutem ab eo suppositus petierat, o direito, que o próprio a partir do direito antigo inserira
dixisse captumque amore Virginis omne fas ac nefas nas Doze Tábuas, lhe negara a posse interina da sua filha e
miscuisse: indignatus, quod vetustissima iuris observantia que adjudicara tal posse àquele que, subornado por Ápio
in persona filiae suae defecisset (utpote cum Brutus, qui Cláudio, a reivindicara em servidão; e, tomado pelo amor
primus Romae consul fuit, vindicias secundum libertatem da virgem, dizia-se misturar todo o fasto e nefasto.
dixisset in persona vindicis Vitelliorum servi, qui Indignado, pois que faltara a vetustíssima observância do
proditionis coniurationem indicio suo detexerat) et direito na pessoa da sua filha (desde que já Bruto, que
castitatem filiae vitae quoque eius praeferendam putaret, primeiro cônsul de Roma foi, adjudicara em favor da
arrepto cultro de taberna lanionis filiam interfecit in hoc liberdade a posse interina de Víndice, servo dos Vitélios, o
scilicet, ut morte virginis contumeliam stupri arceret, ac qual com uma denúncia revelara uma conjuração de
protinus recens a caede madenteque adhuc filiae cruore ad traição) e julgando de preferir a castidade da filha à vida
commilitones confugit. Qui universi de Algido, ubi tunc dela, tirado um cutelo do estabelecimento de um talhante

3
magistratu: Mo.-Kr. nt. 10.
4
<crearentur legum scribendarum causa. itaque decemviri constituti>: Mo.-Kr. nt. 11.
belli gerendi causa legiones erant, relictis ducibus pristinis matou a filha para, entenda-se, impedir com a morte da
signa in Aventinum transtulerunt, omnisque plebs urbana rapariga o ultraje do estupro; e, imediatamente depois do
mox eodem se contulit, populique consensu partim5 in acto e ainda banhado do sangue da filha, refugiou-se junto
carcere necati. Ita rursus res publica suum statum recepit. dos camaradas soldados. Estes todos juntos, a partir do
monte Algido, onde então estavam acampadas as legiões
para a guerra, deixados os antigos comandantes,
transferiram as insígnias para o Aventino, e toda a plebe
urbana logo aí se reuniu, e por consenso do povo foram os
decênviros em parte mandados para o exílio, em parte
mortos no cárcere. Assim a república recuperou o seu
estado precedente.
25. Deinde cum post aliquot annos duodecim tabulae latae 25. Em seguida, alguns anos depois de aprovadas as Doze
sunt, plebs6 contenderet cum patribus et vellet ex suo Tábuas, como a plebe contendia com os patrícios e queria
quoque corpore consules creare et patres recusarent: a partir do seu próprio corpo eleitoral criar cônsules e os
factum est, ut tribuni militum crearentur partim ex plebe, patrícios o recusavam: foi feito que se criassem tribunos
partim ex patribus consulari potestate. Hique constituti militares em parte a partir da plebe, em parte a partir do
sunt vario numero: interdum enim viginti sex7 fuerunt, patriciado, com consular potestade. E estes foram
interdum plures, nonnumquam pauciores. instituídos em número variado: por vezes foram seis, por
vezes mais, às vezes menos.
26. Deinde cum placuisset creari etiam ex plebe consules, 26. Em seguida, como aprouvesse serem nomeados
coeperunt ex utroque corpore constitui. Tunc, ut aliquo também pela plebe cônsules, começaram a ser instituídos
pluris patres haberent, placuit duos ex numero patrum a partir de um e de outro corpo <eleitoral>. Então, para que
constitui: ita facti sunt aediles curules. os patrícios algo de mais tivessem, prouve serem
instituídos dois <magistrados> a partir do corpo de
patrícios: assim foram feitos os edis curuis.
27. Cumque consules avocarentur bellis finitimis neque 27. E como os cônsules eram chamados pelas guerras com
esset qui in civitate ius reddere posset, factum est, ut os confinantes e não havia quem na cidade pudesse dar o
praetor quoque crearetur, qui urbanus appellatus est, quod direito, fez-se que um pretor fosse também criado, que se
in urbe ius redderet. chamou urbano, para que desse o direito na cidade.
28. Post aliquot deinde annos non sufficiente eo praetore, 28. Após alguns anos, não sendo suficiente este pretor,
quod multa turba etiam peregrinorum in civitatem veniret, dado que muita gente também de estrangeiros vinha para a

5
<in exilium acti decemviri, patim>: Mo.-Kr. nt. 16.
6
cum post aliquot annos duodecim tabulae latae sunt et plebs : Mo.-Kr. nt. 17.
7
<sex>: Mo.-Kr. nt. 19.
creatus est et alius praetor, qui peregrinus appellatus est ab cidade, foi criado também um outro pretor, que foi
eo, quod plerumque inter peregrinos ius dicebat. chamado peregrino, pelo facto de a maior parte das vezes
exercia a jurisdição entre estrangeiros (peregrini).
29. Deinde cum esset necessarius magistratus qui hastae 29. Em seguida, como fosse necessário um magistrado que
praeessent, decemviri in litibus iudicandis sunt constituti. estivesse à frente da hasta, foram instituídos os decênviros
nos litígios a julgar.
30. Constituti sunt eodem tempore et quattuorviri qui 30. Instituídos foram naquele tempo também quatuórviros
curam viarum agerent, et triumviri monetales aeris argenti que se ocupassem da manutenção das estradas, e triúnviros
auri flatores, et triumviri capitales qui carceris custodiam das moedas, cunhadores do bronze, prata e ouro, e
haberent, ut cum animadverti oporteret interventu eorum triúnviros capitais que tivessem a custódia do cárcere, para
fieret. que, quando se impusesse punir, por intervenção deles
fosse feito.
31. Et quia magistratibus uespertinis temporibus in 31. E porque era inconveniente aos magistrados estar em
publicum esse inconueniens erat, quinqueuiri constituti público no período vespertino, foram instituídos os
sunt cis Tiberim et ultis Tiberim, qui possint pro quinquéviros de além Tibre e de aquém Tibre, que
magistratibus fungi. pudessem fazer de magistrados.

32. Capta deinde Sardinia mox Sicilia, item Hispania, 32. Em seguida, tomada a Sardenha, logo depois a Sicília,
deinde Narbonensi provincia totidem praetores, quot igualmente a Hispânia, depois a província Narbonense,
provinciae in dicionem venerant, creati sunt, partim qui foram criados tantos pretores quantas as províncias que
urbanis rebus, partim qui provincialibus praeessent. tinham chegado à jurisdição <romana>, que estivessem à
Deinde Cornelius Sulla quaestiones publicas constituit, frente em parte das causas urbanas, em parte nas
veluti de falso, de parricidio, de sicariis, et praetores provinciais. Depois, Cornélio Sila instituiu inquisições
quattuor adiecit. Deinde Gaius Iulius Caesar duos públicas, designadamente sobre o falso, o parricídio, os
praetores et duos aediles qui frumento praeessent et sicários, e acrescentou quatro pretores. Seguidamente,
dicerentur a Cerere cereales constituit. Ita duodecim Gaio Júlio César instituiu dois pretores e dois edis que
praetores, sex aediles sunt creati. Divus deinde Augustus estivessem à frente do frumento e, a partir de Ceres, eram
sedecim praetores constituit. Post deinde divus Claudius chamados cereais. Assim doze pretores e seis edis foram
duos praetores adiecit qui de fideicommisso ius dicerent, criados. Em seguida, o divo Augusto instituiu dezasseis
ex quibus unum divus Titus detraxit: et adiecit divus Nerva pretores. Depois, em seguida, o divo Cláudio acrescentou
qui inter fiscum et privatos ius diceret. Ita decem et octo dois pretores que tivessem jurisdição acerca de
praetores in civitate ius dicunt. fideicomissos, um dos quais o divo Tito retirou: e o divo
Nerva acrescentou um que entre o fisco e os privados
tivesse jurisdição. Assim, dezoito pretores na cidade têm
jurisdição.
33. Et haec omnia, quotiens in re publica sunt magistratus, 33. E todas estas coisas são observadas na medida em que
observantur: quotiens autem proficiscuntur, unus que os magistrados estão na república: diversamente,
relinquitur, qui ius dicat: is vocatur praefectus urbi. Qui sempre que partem, um é deixado que tenha jurisdição: este
praefectus olim constituebatur: postea fere Latinarum é chamado prefeito da urbe. Tal prefeito já existia
feriarum causa introductus est et quotannis observatur. antigamente: depois foi <re>introduzido por causa das
Nam praefectus annonae et vigilum non sunt magistratus, férias latinas e todos os anos é mantido. Os prefeitos da
sed extra ordinem utilitatis causa constituti sunt. Et tamen anona e dos vigiles não são magistrados, mas foram
hi, quos Cistiberes diximus, postea aediles senatus instituídos extraordinariamente por razões de utilidade. E,
consulto creabantur. todavia, aqueles que dissemos daquém Tibre, <embora não
sendo magistrados>, em seguida, por senátus-consulto,
foram instituídos edis.
34. Ergo his omnibus decem tribuni plebis, consules duo, 34. Logo, destes todos, na cidade davam direito (iura) dez
decem et octo praetores, sex aediles in civitate iura tribunos da plebe, dois cônsules, dezoito pretores e seis
reddebant. edis.
358. Iuris ciuilis scientiam plurimi et maximi uiri professi 35. A ciência do direito civil muitos e excelentes homens
sunt: sed qui eorum maximae dignationis apud populum professaram: mas aqueles que destes tiveram máxima
romanum fuerunt, eorum in praesentia mentio habenda est, consideração junto do povo romano, destes deve de
ut appareat, a quibus et qualibus haec iura orta et tradita momento ser feita menção para que seja aparente de quem
sunt. et quidem ex omnibus, qui scientiam nancti sunt, ante e de quais <homens> estes direitos surgiram e foram
Tiberium Coruncanium publice professum neminem passados. E certamente de todos os que alcançaram a
traditur: ceteri autem ad hunc uel in latenti ius ciuile ciência (do direito) não se recorda que antes de Tibério
retinere cogitabant uel solebant9 consultatoribus uacare Coruncânio tenha alguém publicamente professado: os
potius quam discere uolentibus se praestabant. demais, com efeito, até ele, ou pensavam manter o direito
civil latente ou prestavam-se apenas a ocupar-se de quem
os consultava mais do que aos que queriam aprender.
36. Fuit autem in primis peritus Publius Papirius, qui leges 36. Foi portanto, entre os primeiros, perito Públio Papírio,
regias in unum contulit. Ab hoc Appius Claudius unus ex que as leis régias em unidade congregou. Deste <foi
decemuiris, cuius maximum consilium in duodecim tabulis aluno> Ápio Cláudio um dos decênviros, que teve grande
scribendis fuit. Post hunc Appius Claudius eiusdem importância no escrever as Doze Tábuas. Depois deste,

8
A partir daqui nova cisão no discurso: aqueles que professaram o direito.
9
Th. Mommsen/P. Krüger nt. 4: solumque.
generis maximam scientiam habuit: hic Centemmanus Ápio Cláudio, da mesma estirpe <do anterior>, teve
appellatus est, Appiam uiam strauit et aquam Claudiam máxima ciência: este foi chamado Centímano, pavimentou
induxit et de Pyrrho in urbe non recipiendo sententiam a via ápia e trouxe a água cláudia e susteve a opinião de
tulit: hunc etiam10 scripsisse traditum est primum de que Pirro não devesse ser recebido na urbe: contou-se ter
usurpationibus, qui liber non exstat: idem Appius Claudius este também primeiramente escrito Sobre as usurpações,
R litteram inuenit uideturque ab hoc processisse11, ut pro livro que já não existe: o mesmo Ápio Cláudio, a letra R
Valesiis Valerii essent et pro Fusiis Furii. inventou e parece ter (isto) procedido do facto de ter
passado a escrever-se Valérios por Valésios e Fúrios por
Fúsios.
37. Fuit post eos maximae scientiae Sempronius, quem 37. Foi depois destes de máxima ciência Semprónio, que o
populus Romanus σοφὸν appellauit, nec quisquam ante povo romano chamou ‘sábio’ e ninguém antes ou depois
hunc aut post hunc hoc nomine cognominatus est. Gaius deste com este nome foi designado. Gaio Cipião Nasica,
Scipio Nasica, qui optimus a senatu appellatus est: cui que foi chamado Óptimo pelo Senado: ao qual também
etiam publice domus in sacra uia data est, quo facilius publicamente uma casa na via sacra foi dada, onde mais
consuli posset. Deinde Quintus Mucius, qui ad facilmente pudesse ser consultado. Em seguida, Quinto
Carthaginienses missus legatus, cum essent duae tesserae Múcio, que junto dos Cartagineses foi enviado como
positae una pacis altera belli, arbitrio sibi dato, utram uellet legado, tendo sido postas duas tésseras, uma de paz, outra
referret Romam, utramque sustulit et ait Carthaginienses de guerra, <e> tendo sido colocado ao seu arbítrio que
petere debere, utram mallent accipere. escolhesse uma ou outra <e> levasse de volta a Roma, e
uma e outra escolheu e afirmou deverem os Cartagineses
perguntar qual das duas preferiam receber.
38. Post hos fuit Tiberius Coruncanius, ut dixi, qui primus 38. Depois destes foi Tibério Coruncânio, como disse, que
profiteri coepit: cuius tamen scriptum nullum exstat, sed primeiro começou a professar: dele todavia escrito nenhum
responsa complura et memorabilia eius fuerunt. Deinde permanece, mas existiram responsos vários e memoráveis
Sextus Aelius et frater eius Publius Aelius et Publius da sua autoria. Em seguida, Sexto Élio e o seu irmão Públio
Atilius maximam scientiam in profitendo habuerunt, ut Élio e Públio Atílio tiveram máxima ciência em professar,
duo Aelii etiam consules fuerint, Atilius autem primus a de modo que dois Élios também cônsules foram, Atílio
populo sapiens appellatus est. Sextum Aelium etiam todavia foi o primeiro pelo povo chamado Sapiente. Sexto
Ennius laudauit et exstat illius liber qui inscribitur Élio também Énio louvou e existe daquele um livro que é
Tripertita, qui liber ueluti cunabula iuris continet: tripertita intitulado Tripartidos, o qual, digamos, o berço do direito
autem dicitur, quoniam lege duodecim tabularum contém. É dito Tripartidos porque, tendo em primeiro

10
Th. Mommsen/P. Krüger nt. 7: actiones.
11
Th. Mommsen/P. Krüger nt. 8: idem Appius Claudius, qui uidetur ab hoc proces[s?]isse, R litteram
inuenit.
praeposita iungitur interpretatio, deinde subtexitur legis lugar a Lei das Doze Tábuas, junta<-se-lhe> a
actio. Eiusdem esse tres alii libri referuntur, quos tamen interpretação e, por fim, lhe é subposta a acção da lei.
quidam negant eiusdem esse: hos sectatus ad aliquid est Refere-se serem outros três livros do mesmo autor, os quais
Cato. Deinde Marcus Cato princeps Porciae familiae, cuius todavia alguns negam dele ser: Catão conformou-se
et libri exstant: sed plurimi filii eius, ex quibus ceteri nalgumas coisas a estes. Segue-se Marco Catão, príncipe
oriuntur. da família Pórcia, de que restam também livros: mas
muitos do filho dele, nos quais se inspiram os outros.
39. Post hos fuerunt Publius Mucius et Brutus et Manilius, 39. Após estes, vieram Públio Múcio, Bruto e Manílio, que
qui fundaverunt ius civile. Ex his Publius Mucius etiam fundaram o direito civil. Destes, Públio Múcio deixou
decem libellos reliquit, Brutus septem, Manilius tres: et ainda dez libelos, Bruto sete, Manílio três: e restam ainda
extant volumina scripta Manilii monumenta. Illi duo volumes intitulados Monumentos de Manílio. Aqueles dois
consulares fuerunt, Brutus praetorius, Publius autem foram <magistrados> consulares, Bruto <magistrado>
Mucius etiam pontifex maximus. pretório, Públio Múcio também pontífice máximo.

40. Ab his profecti sunt Publius Rutilius Rufus, qui Romae 40. Destes foram alunos Públio Rutílio Rufo, que cônsul
consul et Asiae proconsul fuit, Paulus Verginius et Quintus em Roma e procônsul na Ásia foi, Paulo Vergínio e Quinto
Tubero ille stoicus Pansae Panaetii12 auditor, qui et ipse Tuberão, este último estóico auditor de Panécio Pansa, que
consul. Etiam Sextus Pompeius Gnaei Pompeii patruus fuit também ele próprio foi cônsul. Também Sexto Pompeio,
eodem tempore: et Coelius Antipater, qui historias tio paterno de Gneu Pompeio, viveu na mesma época:
conscripsit, sed plus eloquentiae quam scientiae iuris assim como Célio Antípatro, que escreveu sobre história,
operam dedit: etiam Lucius Crassus frater Publii Mucii, qui mas se dedicou mais à eloquência que à ciência do direito:
Mucianus13 dictus est: hunc Cicero ait iurisconsultorum também <nessa época viveu> Lúcio Crasso, irmão de
disertissimum. Públio Múcio, que foi dito Muciano. Cícero afirma <ter
sido> o mais diserto dos jurisconsultos.
41. Post hos Quintus Mucius Publii filius pontifex 41. Após estes, Quinto Múcio, filho de Públio, pontífice
maximus ius ciuile primus constituit generatim in libros máximo, o direito civil primeiro constituiu por géneros
decem et octo redigendo. redigindo dezoito livros.
42. Mucii auditores fuerunt complures, sed praecipuae 42. Auditores de Múcio foram vários, mas de precípua
auctoritatis Aquilius Gallus, Balbus Lucilius, Sextus autoridade Aquílio Galo, Balbo Lucílio, Sexto Papírio,
Papirius, Gaius Iuuentius: ex quibus Gallum maximae Gaio Juvêncio: dentre os quais diz Sérvio ter Galo gozado
auctoritatis apud populum fuisse Seruius dicit. Omnes de máxima autoridade junto do povo. Todos estes pois são

12
<Panaetii>: Mo.-Kr. nt. 25.
13
<Munianus>: Mo.-Kr. nt. 26.
tamen hi a Servio Sulpicio nominantur: alioquin per se mencionados por Sérvio Sulpício. Por outro lado, os
eorum scripta non talia exstant, ut ea omnes appetant: escritos deles não sobreviveram autonomamente em modo
denique nec uersantur omnino scripta eorum inter manus tal que todos possam consultá-los; antes, de modo nenhum
hominum, sed Seruius libros suos compleuit, pro cuius os escritos daqueles passam pelas mãos do público, mas
scriptura ipsorum quoque memoria habetur. Sérvio citou-os nos seus livros, em virtude dos quais se tem
memória dos mesmos.
43. Seruius autem Sulpicius cum in causis orandis primum 43. Porém, Sérvio Sulpício, porque em causas orais o
locum aut pro certo post Marcum Tullium optineret, primeiro lugar ocupava ou decerto <o segundo> depois de
traditur ad consulendum Quintum Mucium de re amici sui Marco Túlio <Cícero> obteve, conta-se ter vindo até junto
peruenisse cumque eum sibi respondisse de iure Seruius de Quinto Múcio para o consultar acerca dum caso dum
parum intellexisset, iterum Quintum interrogasset et a amigo seu e, tendo-lhe respondido em matéria de direito,
Quinto Mucio responsum esse nec tamen percepisse, et ita Sérvio pouco compreendeu, novamente interrogou Quinto
obiurgatum esse a Quinto Mucio: namque eum dixisse <Múcio> e por Quinto Múcio foi respondido e Sérvio
turpe esse patricio et nobili et causas oranti ius in quo também não chegou a perceber, de modo que <Sérvio> foi
uersaretur ignorare. Ea uelut contumelia Seruius tactus repreendido por Quinto Múcio: e com efeito disse-lhe ser
operam dedit iuri ciuili et plurimum eos, de quibus locuti torpe a um patrício e nobre e a que advoga causas ignorar
sumus, audiit, institutus a Balbo Lucilio, instructus autem o direito de que se ocupa. Atingido por aquele ultraje,
maxime a Gallo Aquilio, qui fuit Cercinae: itaque libri Sérvio dedicou-se ao direito civil e foi auditor de muitos
complures eius extant Cercinae confecti. Hic cum in daqueles de que falámos; introduzido nos estudos por
legatione perisset, statuam ei populus Romanus pro rostris Balbo Lucílio, instruído sobretudo por Galo Aquílio, que
posuit, et hodieque exstat pro rostris Augusti. Huius viveu em Cercina: com efeito livros vários dele existem
uolumina complura exstant: reliquit autem prope centum feitos em Cercina. Quando <Sérvio> pereceu durante uma
et octoginta libros. missão como legado, levantou-lhe o povo romano uma
estátua perante os rostros, que ainda hoje está perante os
rostros de Augusto. Dele sobrevivem vários volumes:
deixou, com efeito, perto de cento e oitenta livros.
44. Ab hoc plurimi profecerunt, fere tamen hi libros 44. Alunos seus foram vários, mas apenas estes escreveram
conscripserunt: Alfenus Varus, Gaius Aulus Ofilius, Titus livros: Alfeno Varo, Gaio Aulo Ofílio, Tito Césio, Aufídio
Caesius, Aufidius Tucca, Aufidius Namusa, Flauius Tuca, Aufídio Namusa, Flávio Prisco, Gaio Ateio, Pacúvio
Priscus, Gaius Ateius, Pacuuius Labeo Antistius Labeonis Labeão Antístio, pai de Labeão Antístio, Cina, Publício
Antistii pater, Cinna, Publicius Gellius. Ex his decem Gélio. Destes dez, oito escreveram livros, dos quais
libros octo conscripserunt, quorum omnes qui fuerunt libri Aufídio Namusa compilou repartidos em ordem (digesti)
digesti sunt ab Aufidio Namusa in centum quadraginta cento e quarenta livros. Dentre estes auditores, muita
libros. Ex his auditoribus plurimum auctoritatis habuit autoridade teve Alfeno Varo e Aulo Ofílio, dos quais Varo
Alfenus Varus et Aulus Ofilius, ex quibus Varus et consul também foi cônsul, enquanto Ofílio permaneceu na ordem
fuit, Ofilius in equestri ordine perseuerauit. Is fuit Caesari equestre. Este foi de César familiaríssimo e deixou livros
familiarissimus et libros de iure civili plurimos et qui vários sobre o direito civil e que servissem de fundamento
omnem partem operis fundarent reliquit. Nam de legibus a toda a parte da obra. Depois foi o primeiro a escrever
uicensimae primus conscribit: de iurisdictione idem acerca das leis da vigésima: sobre a jurisdição o mesmo foi
edictum praetoris primus diligenter composuit, nam ante o primeiro a compor diligentemente o edicto do pretor, pois
eum Seruius duos libros ad Brutum perquam breuissimos antes dele Sérvio deixou <também> dois livros,
ad edictum subscriptos reliquit. brevíssimos, Ad edictum dedicados a Bruto.
45. Fuit eodem tempore et Trebatius, qui idem Cornelii 45. Viveu naquele tempo também Trebácio, o qual, ele
Maximi auditor fuit: Aulus Cascellius, Quinti Muci próprio, foi aluno de Cornélio Máximo. Aulo Cascélio,
auditoris Volcacii14 auditor, denique in illius honorem aluno de Volcácio, por seu turno aluno de Quinto Múcio,
testamento Publium Mucium nepotem eius reliquit deixou mesmo, em honra deste, por testamento, como
heredem. Fuit autem quaestorius nec ultra proficere voluit, herdeiro o neto dele, Públio Múcio. Foi também questório
cum illi etiam Augustus consulatum offerret. Ex his e não quis ir além disso, não obstante Augusto lhe ter
Trebatius peritior Cascellio, Cascellius Trebatio oferecido o consulado. Destes diz-se Trebácio mais perito
eloquentior fuisse dicitur, Ofilius utroque doctior. Cascellii que Cascélio, Cascélio mais eloquente que Trebácio, Ofílio
scripta non exstant nisi unus liber bene dictorum, Trebatii mais douto que ambos. Os escritos de Cascélio já não
complures, sed minus frequentantur. existem, a não ser um livro de Ditos eloquentes; de
Trebácio <existem> vários, mas são pouco usados.
46. Post hos Quintus15 Tubero fuit, qui Ofilio operam 46. Depois destes, viveu Quinto Tuberão, que trabalhou
dedit: fuit autem patricius et transiit a causis agendis ad ius com Ofílio. Foi patrício e passou, em razão das causas que
civile, maxime postquam Quintum Ligarium accusavit nec defendeu, ao direito civil, sobretudo depois de ter acusado
optinuit apud Gaium Caesarem. Is est Quintus Ligarius, Quinto Ligário perante Gaio César e não ter ganho a causa.
qui cum Africae oram teneret, infirmum Tuberonem Este é o Quinto Ligário que, quando administrava a costa
applicare non permisit nec aquam haurire, quo nomine eum de África, não permitiu a Tuberão, enfermo, acostar nem
accusavit et Cicero defendit: exstat eius oratio satis abastecer-se de água, a cujo título o acusou e Cícero <o>
pulcherrima, quae inscribitur pro Quinto Ligario. Tubero defendeu: sobreviveu o discurso deste, de facto belíssimo,
doctissimus quidem habitus est iuris publici et privati et que se intitula Em favor de Quinto Ligário. Tuberão, é tido
complures utriusque operis libros reliquit: sermone etiam com efeito por doutíssimo de direito público e privado e
vários livros deixou de um e de outra matéria. O uso de

14
Quintus Mucius Volusii: Mo.-Kr., nt. 5.
15
quoque: Mo.-Kr., nt. 8.
antiquo usus affectavit scribere et ideo parum libri eius escrever numa linguagem antiga afectava-o de tal modo
grati habentur. que os livros dele são poucos agradáveis.
47. Post hunc maximae auctoritatis fuerunt Ateius Capito, 47. Depois deste, teve máxima autoridade Ateio Capitão,
qui Ofilium secutus est, et Antistius Labeo, qui omnes hos que se seguiu a Ofílio, e Antístio Labeão, que de todos
audivit, institutus est autem a Trebatio. Ex his Ateius estes foi aluno, mas que foi introduzido <nos estudos> por
consul fuit: Labeo noluit, cum offerretur ei ab Augusto Trebácio. Destes Ateio foi cônsul: Labeão, ao ser-lhe
consulatus, quo suffectus fieret, honorem suscipere, sed oferecido por Augusto o consulado, para que fosse eleito
plurimum studiis operam dedit: et totum annum ita suplente, não quis aceitar o cargo, mas dedicou-se muito
diviserat, ut Romae sex mensibus cum studiosis esset, sex aos estudos. Dividira todo o ano de forma a que estivesse
mensibus secederet et conscribendis libris operam daret. em Roma seis meses com estudiosos, e seis meses se
Itaque reliquit quadringenta volumina, ex quibus plurima afastasse para se dedicar a escrever livros. Assim deixou
inter manus versantur. Hi duo primum veluti diversas quatrocentos volumes, muitos dos quais são desenrolados
sectas fecerunt: nam Ateius Capito in his, quae ei tradita e enrolados entre as mãos <de leitores>. Estes dois foram
fuerant, perseverabat, Labeo ingenii qualitate et fiducia os primeiros a fazer círculos diversos <de sequazes>:
doctrinae, qui et ceteris operis sapientiae operam dederat, assim, Ateio Capitão perseverava naquilo que lhe fora
plurima innovare instituit. passado, Labeão pela qualidade do engenho e pela fidúcia
<que colocava> na doutrina, tendo-se dedicado a outras
áreas do saber, começou a inovar em muitas coisas.
48. Et ita Ateio Capitoni Massurius Sabinus successit, 48. E, assim, a Ateio Capitão sucedeu Massúrio Sabino, a
Labeoni Nerva, qui adhuc eas dissensiones auxerunt. Hic Labeão Nerva, que exacerbaram ulteriormente tais
etiam Nerva Caesari familiarissimus fuit. Massurius dissensões. Este Nerva foi familiaríssimo de César.
Sabinus in equestri ordine fuit et publice primus respondit: Massúrio Sabino foi da ordem equestre e foi o primeiro a
posteaque hoc coepit beneficium dari, a Tiberio Caesare <ter sido concedido o benefício de> responder
hoc tamen illi concessum erat. publicamente: posteriormente, tal benefício começou a ser
dado, mas por Tibério César fora-lho concedido.
49. Et, ut obiter sciamus, ante tempora Augusti publice 49. E, diga-se de passagem, antes dos tempos de Augusto
respondendi ius non a principibus dabatur, sed qui o direito de responder publicamente não era dado pelos
fiduciam studiorum suorum habebant, consulentibus príncipes, mas aqueles que tinham a fidúcia dos seus
respondebant: neque responsa utique signata dabant, sed próprios estudos respondiam aos consulentes: nem
plerumque iudicibus ipsi scribebant, aut testabantur qui responsos selados, mas frequentemente escrivam os
illos consulebant. Primus divus Augustus, ut maior iuris próprios aos juízes, ou aqueles que os consultavam eram
auctoritas haberetur, constituit, ut ex auctoritate eius testemunhas <dos responsos daqueles>. O divino Augusto,
responderent: et ex illo tempore peti hoc pro beneficio pela primeira vez, para que a autoridade do direito fosse
coepit. Et ideo optimus princeps Hadrianus, cum ab eo viri mais considerada, instituiu que respondessem a partir da
praetorii peterent, ut sibi liceret respondere, rescripsit eis autoridade dele; e partir daquele tempo começou a ser a
hoc non peti, sed praestari solere et ideo, si quis fiduciam pedir-se isto, a título de concessão. E por isso o óptimo
sui haberet, delectari se, si16 populo ad respondendum se príncipe Adriano, tendo-lhe requerido homens de
praepararet. dignidade pretória que lhes fosse lícito responder,
estabeleceu através de rescrito não ser tal coisa de se pedir,
mas que era costume ser praticado, de tal modo que, se
alguém confiança em si tivesse, se deleitaria, se alguém se
preparava para dar responsos ao povo..
50. Ergo Sabino concessum est a Tiberio Caesare, ut 50. Portanto, a Sabino foi concedido por Tibério César que
populo responderet: qui in equestri ordine iam grandis natu ao povo respondesse: este na ordem equestre já em idade
et fere annorum quinquaginta receptus est. Huic nec avançada e quase com cinquenta anos foi recebido.
amplae facultates fuerunt, sed plurimum a suis auditoribus Também não teve este um amplo património, mas foi
sustentatus est. muito ajudado pelos seus auditores.
51. Huic successit Gaius Cassius Longinus natus ex filia 51. A este sucedeu Gaio Cássio Longino, nado da filha de
Tuberonis, quae fuit neptis Seruii Sulpicii: et ideo proauum Tuberão, que foi neta de Sérvio Sulpício: e por isso
suum Seruium Sulpicium appellat. Hic consul fuit cum (Tuberão) chama Sérvio Sulpício seu bisavô. Este foi
Quartino temporibus Tiberii, sed plurimum in ciuitate cônsul com Quartino ao tempo de Tibério, mas teve muita
auctoritatis habuit eo usque, donec eum Caesar ciuitate autoridade na ‘cividade’ até ao tempo em que (Nerão)
pelleret. César da ‘cividade’ o expulsou.
52. Expulsus ab eo in Sardiniam, revocatus a Vespasiano 52. Exilado por este na Sardenha, chamado de volta por
diem suum obit. Nervae successit Proculus. Fuit eodem Vespasiano faleceu. A Nerva sucedeu Próculo. Viveu
tempore et Nerva filius: fuit et alius Longinus ex equestri naquele tempo também Nerva filho. Viveu também outro
quidem ordine, qui postea ad praeturam usque pervenit. Longino da ordem equestre, que posteriormente chegou à
Sed Proculi auctoritas maior fuit, nam etiam plurimum pretura. Mas a maior autoridade foi de Próculo, pois teve
potuit: appellatique sunt partim Cassiani, partim muita influência: e <tais juristas> foram chamados em
Proculiani, quae origo a Capitone et Labeone coeperat. parte Cassianos, em parte Proculianos, cuja origem
começara com Capitão e Labeão.
53. Cassio Caelius Sabinus successit, qui plurimum 53. A Cássio sucedeu Célio Sabino, que ao tempo de
temporibus Vespasiani potuit: Proculo Pegasus, qui Vespasiano teve muita importância: a Próculo sucedeu
temporibus Vespasiani praefectus urbi fuit: Caelio Sabino Pégaso, que ao tempo de Vespasiano prefeito da urbe foi:
Priscus Iauolenus: Pegaso Celsus: patri Celso Celsus filius a Célio Sabino sucedeu Prisco Javoleno: a Pégaso sucedeu

16
<si>: Mo.-Kr. nt. 18.
et Priscus Neratius, qui utique consules fuerunt, Celsus Celso: ao Celso pai sucedeu o Celso filho e Prisco Nerácio,
quidem et iterum: Iauoleno Prisco Aburnius Valens et que ademais foram cônsules, Celso filho em particular uma
Tuscianus, item Saluius Iulianus. segunda vez: a Javoleno Prisco sucedeu Abúrnio Valente e
Tusciano, igualmente depois Sálvio Juliano.
D. 1.3

DE LEGIBUS SENATUSQUE CONSULTIS ET LONGA


CONSUETUDINE | DAS LEIS E SENÁTUS-CONSULTOS E DO
LONGO COSTUME

1. Papinianus libro primo definitionum. Lex est commune 1. Papiniano no livro primeiro das Definições. A lei é
praeceptum, uirorum prudentium consultum, delictorum preceito comum, deliberação dos homens prudentes,
quae sponte uel ignorantia contrahuntur coercitio, repressão dos delitos que voluntariamente ou por
communis rei publicae sponsio. ignorância são cometidos, comum estipulação da
república.
2. Marcianus libro primo institutionum. Nam et 2. Marciano no livro primeiro das Instituições. Pois
Demosthenes orator sic definit: τοῦτό ἐστι νόμος, ᾧ πάντας também o orador Demóstenes assim define: “A lei é aquilo
ἀνθρώπους προσήκει πείθεσθαι διὰ πολλά, καὶ μάλιστα ὅτι a que convém que todos os homens obedeçam por muitas
πᾶς ἐστι νόμος εὕρημα μὲν καὶ δῶρον θεοῦ, δόγμα δὲ e importantíssimas razões, sobretudo porque toda a lei é
ἀνθρώπων φρονίμων, ἐπανόρθωμα δὲ τῶν ἑκουσίων καὶ criação e dom da divindade, é doutrina de homens sábios,
ἀκουσίων ἁμαρτημάτων, πόλεως δὲ συνθήκη κοινή, καθ’ correcção das transgressões voluntárias ou involuntárias,
ἣν ἅπασι προσήκει ζῆν τοῖς ἐν τῇ πόλει . sed et philosophus comum acordo da cidade, de acordo com o qual convém a
summae stoicae sapientiae Chrysippus sic incipit libro, todos viver nela”. E também o filósofo Crísipo, de suma
quem fecit περὶ νόμου· ὁ νόμος πάντων ἐστὶ βασιλεὺς sapiência estóica, começa assim o seu livro Sobre a lei: “A
θείων τε καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων· δεῖ δὲ αὐτὸν lei é rainha de muitas coisas divinas e humanas; portanto,
προστάτην τε εἶναι τῶν καλῶν καὶ τῶν αἰσχρῶν καὶ ocorre que ela seja superintendente das boas e más acções,
ἄρχοντα καὶ ἡγεμόνα, καὶ κατὰ τοῦτο κανόνα τε εἶναι arconte e hegémone dos animais que por natureza são
δικαίων καὶ ἀδίκων καὶ τῶν φύσει πολιτικῶν ζῴων, políticos; e por isso seja cânone das acções justas e
προστακτικὸν μὲν ὧν ποιητέον, ἀπαγορευτικὸν δὲ ὧν οὐ injustas, impondo aquilo que deve fazer-se e proibindo o
ποιητέον. que não se deve”.
3. Pomponius libro vicensimo quinto ad Sabinum. Iura 3. Pompónio no livro vigésimo quinto A Sabino. Convém
constitui oportet, ut dixit Theophrastus, in his, quae ἐπὶ τὸ estabelecer o direito (iura), como disse Teofrasto, para
πλεῖστον accidunt, non quae ἐκ παραλόγου . aqueles casos, que acontecem as mais das vezes, não para
as que apenas ocorrem de forma inesperada.
4. Celsus libro quinto digestorum. Ex his, quae forte uno 4. Celso no livro quinto dos Digestos. A partir daquelas
aliquo casu accidere possunt, iura non constituuntur: coisas que por acaso num só caso podem acontecer, não se
constitui direito (iura).
5. Idem libro XVII digestorum. nam ad ea potius debet 5. O mesmo no livro XVII dos Digestos. Com efeito, deve
aptari ius, quae et frequenter et facile, quam quae perraro ser o direito adaptado àquelas coisas que acontecem mais
eueniunt. frequentemente e facilmente do que muito raramente.

6. Paulus libro XVII ad Plautium. Τὸ γὰρ ἅπαξ ἢ δίς, ut ait 6. Paulo no livro XVII A Pláucio. Daquilo que ocorre uma
Theophrastus, παραβαίνουσιν οἱ νομοθέται. ou duas vezes, como afirma Teofrasto, não se ocupam os
legisladores.
7. Modestinus libro I regularum. Legis uirtus haec est 7. Modestino no livro I das Regras. A força da lei é esta:
imperare uetare permittere punire. comandar, vetar, permitir, punir.
8. Ulpianus libro III ad Sabinum. Iura non in singulas 8. Ulpiano no livro III A Sabino. O direito (iura) não é
personas, sed generaliter constituuntur. constituído para as pessoas singularmente consideradas,
mas em geral para todos.
9. Ulpianus libro XVI ad edictum. Non ambigitur senatum 9. Ulpiano no livro XVI Ao edicto. Não é duvidoso que o
ius facere posse. senado possa fazer direito.
10. Iulianus libro LVIII digestorum. Neque leges neque 10. Juliano no livro LVIII dos Digestos. Nem as leis nem
senatus consulta ita scribi possunt, ut omnes casus qui os senátus-consultos podem ser escritos deste modo: de
quandoque inciderint comprehendantur, sed sufficit ea modo a que sejam compreendidos todos os casos que
quae plerumque accidunt contineri. nalgum momento possam ocorrer; basta, porém, estarem
contidos aqueles que as mais das vezes acontecem.
11. Idem libro LXXXX digestorum. Et ideo de his, quae 11. Juliano no livro LXXXX dos Digestos. De tal modo que
primo constituuntur, aut interpretatione aut constitutione sobre aqueles coisas que primeiramente se regulou, deve
optimi principis certius statuendum est. estatuir-se <ulteriormente> ou por interpretação ou por
constituição do óptimo príncipe.
12. Idem libro XV digestorum. Non possunt omnes articuli 12. Juliano no livro XV dos Digestos. Não podem ser
singillatim aut legibus aut senatus consultis comprehendi: compreendidas de forma particularizada nas leis ou nos
sed cum in aliqua causa sententia eorum manifesta est, is senátus-consultos todas as circunstâncias <das causas>:
qui iurisdictioni praeest ad similia procedere atque ita ius mas, quando o sentido destes é claro em alguma causa,
dicere debet. aquele que está à frente da jurisdição deve proceder de
acordo com as coisas similares e dizer o direito.
13. Ulpianus libro I ad edictum aedilium curulium. Nam, 13. Ulpiano no livro I Ao edicto dos edis curuis. Pois, como
ut ait Pedius, quotiens lege aliquid unum vel alterum afirma Pédio, cada vez que por lei uma ou outra é
introductum est, bona occasio est cetera, quae tendunt ad introduzida, é boa ocasião para suprir por interpretação ou
eandem utilitatem, vel interpretatione vel certe certamente pela jurisdição as restantes coisas que tendem
iurisdictione suppleri. à mesma utilidade.
14. Paulus libro LIIII ad edictum. Quod vero contra 14. Paulo no livro LIIII Ao edicto. O que, contudo, foi
rationem iuris receptum est, non est producendum ad recebido contra a razão do direito não deve produzir efeito.
consequentias.
15. Iulianus libro XXVII digestorum. In his, quae contra 15. Juliano no livro XXVII dos Digestos. Naquelas coisas,
rationem iuris constituta sunt, non possumus sequi regulam que são estabelecidas contra a razão do direito, não
iuris. podemos seguir a regra do direito.
16. Paulus libro singulari de iure singulari. Ius singulare 16. Paulo no livro único sobre direito singular. O direito
est, quod contra tenorem rationis propter aliquam singular é aquilo que contra o teor da razão foi introduzido
utilitatem auctoritate constituentium introductum est. em razão de alguma utilidade por autoridade de quem o
estabeleceu.
17. Celsus libro XXVI digestorum. Scire leges non hoc est 17. Celso no livro XXVI dos Digestos. Saber leis não é reter
verba earum tenere, sed vim ac potestatem. as palavras delas, mas a sua força e poder.
18. Idem libro XXIX digestorum. Benignius leges 18. Celso no livro XXIX dos Digestos. Mais benignamente
interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur. devem ser as leis interpretadas, para que a vontade das
mesmas seja conservada.
19. Idem libro XXXIII digestorum. In ambigua voce legis 19. Celso no livro XXXIII dos Digestos. Quando os dizeres
ea potius accipienda est significatio, quae vitio caret, da lei são ambíguos deve acolher-se de preferência o
praesertim cum etiam voluntas legis ex hoc colligi possit. significado que carece de vício, sobretudo quando com
base nisso possa guardar-se a vontade da lei.
20. Iulianus libro LV digestorum. Non omnium, quae a 20. Juliano no livro LV dos Digestos. Não pode dar-se
maioribus constituta sunt, ratio reddi potest, razão a tudo o que foi estabelecido pelos nossos
antepassados,
21. Neratius libro VI membranarum. et ideo rationes 21. Nerácio no livro VI dos Pergaminhos. De tal modo que
eorum, quae constituuntur, inquiri non oportet: alioquin não convém inquirir as razões do que é estatuído: de outro
multa ex his quae certa sunt subvertuntur. modo, muito daquilo que tomamos por certo seria
subvertido.
22. Ulpianus libro XXXV ad edictum. Cum lex in 22. Ulpiano no livro XXXV Ao edicto. A lei, quando
praeteritum quid indulget, in futurum vetat. concede indulgência para o passado, veta para o futuro.
23. Paulus libro IV ad Plautium. Minime sunt mutanda, 23. Paulo no livro IV A Pláucio. Deve ser mudado o
quae interpretationem certam semper habuerunt. mínimo possível aquilo que sempre teve interpretação
certa.
24. Celsus libro IX digestorum. Incivile est nisi tota lege 24. Celso no livro IX dos Digestos. É incorrecto responder
perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel ou julgar com base apenas numa partícula citada da lei, a
respondere. não ser que toda a lei seja tida em perspectiva.
25. Modestinus libro VIII responsorum. Nulla iuris ratio 25. Modestino no livro VIII dos Responsos. Nenhuma
aut aequitatis benignitas patitur, ut quae salubriter pro razão de direito ou benignidade de equidade tolera que
utilitate hominum introducuntur, ea nos duriore aquilo que salubremente por utilidade dos homens é
interpretatione contra ipsorum commodum producamus ad introduzido seja tornado severo por uma mais dura
severitatem. interpretação contra a comodidade dos mesmos
<homens>.
26. Paulus libro IV quaestionum. Non est novum, ut 26. Paulo no livro IV das Questões. Não é novo que as
priores leges ad posteriores trahantur. anteriores leis sejam estendidas às posteriores.
27. Tertullianus libro I quaestionum. Ideo, quia antiquiores 27. Tertuliano no livro I das Questões. De tal modo que,
leges ad posteriores trahi usitatum est, semper quasi hoc porque é comum serem as leis mais antigas estendidas às
legibus inesse credi oportet, ut ad eas quoque personas et posteriores, importa pensar como se inerisse sempre às leis
ad eas res pertinerent, quae quandoque similes erunt. o seguinte: que também respeitam às pessoas e às coisas
que dentro de algum tempo serão similares.
28. Paulus libro V ad legem Iuliam et Papiam. Sed et 28. Paulo no livro V À Lei Júlia e Pápia. Mas também as
posteriores leges ad priores pertinent, nisi contrariae sint, leis posteriores respeitam às anteriores, a não ser que lhes
idque multis argumentis probatur. sejam contrários, e isto é provado por muitos argumentos.
29. Paulus libro singulari ad legem Cinciam. Contra legem 29. Paulo no livro único À Lei Cíncia. Procede contra a lei
facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui quem faz aquilo que a lei proíbe; procede, porém, com
salvis verbis legis sententiam eius circumvenit. fraude quem, atendo-se às palavras da lei, contorna o seu
sentido. .
30. Ulpianus libro IV ad edictum. Fraus enim legi fit, ubi 30. Ulpiano no livro IV Ao edicto. É, com efeito, feita
quod fieri noluit, fieri autem non vetuit, id fit: et quod distat fraude à lei, quando é feito algo que <a lei> não quis que
ῥητὸν ἀπὸ διανοίας, hoc distat fraus ab eo, quod contra fosse feito, mas que não vetou de ser feito: e quanto dista
legem fit. o falado do pensado, assim também dista a fraude daquilo
que contra a lei é efeito.
31. Ulpianus libro XIII ad legem Iuliam et Papiam. 31. Ulpiano no livro XIII À Lei Júlia e Pápia. O príncipe
Princeps legibus solutus est: Augusta autem licet legibus está liberto da <observância da>s leis. A Augusta, todavia,
soluta non est, principes tamen eadem illi privilegia embora não esteja liberta <da observância das outras> leis,
tribuunt, quae ipsi habent. os príncipes atribuem-lhe os mesmos privilégios que eles
próprios têm.
32pr. Iulianus libro LXXXIIII digestorum. De quibus 32. Juliano no livro LXXXIIII dos Digestos. Acerca das
causis scriptis legibus non utimur, id custodiri oportet, causas em que não usamos leis escritas, importa que seja
quod moribus et consuetudine inductum est: et si qua in re observado o que foi introduzido por tradição e costume: e
hoc deficeret, tunc quod proximum et consequens ei est: si se em tal matéria não existirem, então o que é próximo e
nec id quidem appareat, tunc ius, quo urbs Roma utitur, consequente ao mesmo; se nem sequer isto houver, então
servari oportet. o direito, que a cidade de Roma usa, deve ser observado.

32.1. Inveterata consuetudo pro lege non immerito 32.1. O costume inveterado não imerecidamente é
custoditur, et hoc est ius quod dicitur moribus constitutum. observado como lei, e este é direito que é dito instituído
nam cum ipsae leges nulla alia ex causa nos teneant, quam pelas tradições. Pois, quando as próprias leis por nenhuma
quod iudicio populi receptae sunt, merito et ea, quae sine outra causa nos obrigam, senão porque foram recebidas por
ullo scripto populus probavit, tenebunt omnes: nam quid juízo do povo, merecidamente também aquilo que sem
interest suffragio populus voluntatem suam declaret an escrito algum o povo aprovou vincula todos: pois que
rebus ipsis et factis? quare rectissime etiam illud receptum diferença existe se por sufrágio o povo declare a sua
est, ut leges non solum suffragio legis latoris, sed etiam vontade ou se com as próprias coisas e os factos? Por isso,
tacito consensu omnium per desuetudinem abrogentur. correctissimamente, também se recebeu que as leis não
apenas por sufrágio do legislador, como também por tácito
consenso de todos são abrogadas por desuso.
33. Ulpianus libro I de officio proconsulis. Diuturna 33. Ulpiano no livro I Sobre o ofício do procônsul. O
consuetudo pro iure et lege in his quae non ex scripto diuturno costume sói ser observado em vez do direito e da
descendunt observari solet. lei naquilo que não encontra arrimo por escrito.
34. Ulpianus libro IV de officio proconsulis. Cum de 34. Ulpiano no livro IV Sobre o ofício do procônsul.
consuetudine civitatis vel provinciae confidere quis Quando alguém mostra confiar no costume da cividade ou
videtur, primum quidem illud explorandum arbitror, an província, julgo dever ser primeiramente avaliado se o
etiam contradicto aliquando iudicio consuetudo firmata sit. costume seja confirmado também por um juízo decorrido
em contraditório.
35. Hermogenianus libro I iuris epitomarum. Sed et ea, 35. Hermogeniano no livro I dos epítomes de direito. Mas
quae longa consuetudine comprobata sunt ac per annos também aquilo que foi comprovado por longo costume e
plurimos observata, velut tacita civium conventio non por muitos anos observados, é conservado enquanto tácita
minus quam ea quae scripta sunt iura servantur. convenção dos cidadãos não menos que aquele direito
(iura) que foi escrito.
36. Paulus libro VII ad Sabinum. Immo magnae 36. Paulo no livro VII A Sabino. Pelo contrário, este direito
auctoritatis hoc ius habetur, quod in tantum probatum est, é considerado de magna autoridade, porque foi aprovado a
ut non fuerit necesse scripto id comprehendere. ponto de não ter sido necessário reduzi-lo a escrito.

37. Paulus libro I quaestionum. Si de interpretatione legis 37. Paulo no livro I Das questões. Se se pergunta acerca da
quaeratur, in primis inspiciendum est, quo iure civitas retro interpretação da lei, deve primeiramente avaliar-se que
in eiusmodi casibus usa fuisset: optima enim est legum direito a cividade anteriormente em casos de igual tipo
interpres consuetudo. tenha usado: o costume é, com efeito, óptimo intérprete da
lei.
38. Callistratus libro I quaestionum. Nam imperator noster 38. Calístrato no livro I das Questões. Com efeito, o nosso
Severus rescripsit in ambiguitatibus quae ex legibus imperador <Septímio> Severo estabeleceu por escrito que,
proficiscuntur consuetudinem aut rerum perpetuo similiter na ambiguidade que das leis resulta, o costume ou a
iudicatarum auctoritatem vim legis optinere debere. autoridade daquilo que foi sempre julgado de forma similar
devem ter força de lei.
39. Celsus XXIII digestorum. Quod non ratione 39. Celso no livro XXIII dos Digestos. O que se introduziu
introductum, sed errore primum, deinde consuetudine contra a razão, mas primeiramente vigorou por erro e
optentum est, in aliis similibus non optinet. depois por costume, não vale para outros casos similares.
40. Modestinus libro I regularum. Ergo omne ius aut 40. Modestino no livro I das Regras. Logo, todo o direito
consensus fecit aut necessitas constituit aut firmavit ou foi criado pelo consenso, ou constituído pela
consuetudo. necessidade ou confirmado pelo costume.
41. Ulpianus libro II institutionum. Totum autem ius 41. Ulpiano no livro II das Instituições. Todo o direito,
constitit aut in adquirendo aut in conservando aut in pois, consiste o em adquirir ou em conservar ou em
minuendo: aut enim hoc agitur, quemadmodum quid diminuir; com efeito disto se trata: ou algo se torna de
cuiusque fiat, aut quemadmodum quis rem vel ius suum alguém de algum modo, ou alguém conserva uma coisa ou
conservet, aut quomodo alienet aut amittat. um seu direito de algum modo, ou aliena ou perde de algum
modo.
D. 1.4

DE CONSTITUTIONIBUS PRINCIPUM | DAS CONSTITUIÇÕES DOS


PRÍNCIPES

1. Ulpianus libro primo institutionum. Quod principi 1. Ulpiano no livro primeiro das Instituições. O que prouve
placuit, legis habet uigorem: utpote cum lege regia, quae ao príncipe tem vigor de lei: na medida em que, com a lei
de imperio eius lata est, populus ei et in eum omne suum régia, que acerca do império dele foi aprovada, o povo lhe
imperium et potestatem conferat. e para ele confere todo o seu império e poder.
1. Quodcumque igitur imperator per epistulam et 2. Portanto, tudo aquilo que o imperador por epístola e
subscriptionem statuit uel cognoscens decreuit uel de plano subscrição estatui, ou decretou em sede de cognição
interlocutus est uel edicto praecepit, legem esse constat. processual, ou disse de plano, ou preceituou por edicto,
Haec sunt quas ulgo constitutiones appellamus. consta ser lei. Esta são aquelas que vulgarmente chamamos
constituições.
2. Plane ex his quaedam sunt personales nec ad exemplum 2. Claro que algumas destas são pessoais e não são
trahuntur: nam quae princeps alicui ob merita indulsit uel alegadas como exemplo: pois, o que o príncipe concedeu
si quam poenam irrogauit uel si cui sine exemplo subuenit, por indulgência a alguém em razão dos seus méritos, ou se
personam non egreditur. alguma pena impôs, ou se auxiliou alguém sem <conferir
à sua decisão significado de> exemplo, <a constituição>
não vai além daquela pessoa.
2. Ulpianus fideicommissorum libro quarto. In rebus nouis 2. Ulpiano no livro quarto dos fideicomissos. Ao estatuir
constituendis euidens esse utilitas debet, ut recedatur ab eo sobre matérias novas, deve ser evidente a utilidade de se
iure, quod diu aequum uisum est. afastar daquele direito que durante largo tempo pareceu
équo.
3. Iauolenus epistularum libro tertio decimo. Beneficium 3. Javoleno no livro tredécimo das Epístolas. O benefício
imperatoris, quod a diuina scilicet eius indulgentia do imperador devemos interpretar da forma mais plena,
proficiscitur, quam plenissime interpretari debemus. pois provém da sua divina indulgência.

4. Modestinus libro secundo excusationum. Αἱ 4. Modestino no livro segundo das Escusações. As


μεταγενέστεραι διατάξεις ἰσχυρότεραι τῶν πρὸ αὐτῶν constituições posteriores têm eficácia superior às
εἰσιν. anteriores.

Você também pode gostar