Você está na página 1de 18

...•" . _..._....

,_ _ __ _ _
~.;,;;;,,~~ -...:,._ ......,,.....
'· ·• '-•~! W• :.<Cr".!_~ ~~

I •

1 ro cle ar.0:111: ttnha ment o ::i:>:-respo;,.


. . 1 • ' · ' ' 11111" ' • <''> J)t-rl11w11Lnl11 co cslur
1iu1:lo-ccon0111!<:-~n NSE) medl o.
' «• 11 lo ~ 111 ! • •Htth ,zlclo s com crtun cas de nivel
e ode o c~,mp 3r,'1 nme nu corr-:1,p•ln d•~nte forar n
' ' · • 1 <J • -;11 '"" ,·x µcrim t-nta l
1 1
, • ., ,11 ,·nan <;as de NSE balxo . Os estud
us rJcm ur,str r.rl\m Cllll: o

I
· 11 1Hlt1 1.1cl11
ganh os en, ~ons cl!:nc la fonol 6g!cn .
pi n, I ·cl:11 o1 ·11t11 l' (', I J)HI'. <le proct uztr fcJrll.!S
send 0 quc os ga11hos das crlan ~as
It I h 1r., ,. ,·:.1·1i ! .i ,·,n rrla n ~as atrti.SF..dtts,
ressi vos que os das crlan ,;:;;s de NSE
tlr· NSE IMixo lurn111 aind a nialR t~J<'p
l!nlo foram cond uzldo s cntrc .clnc o c clez
11 wtli11 0..: r·:<-I11tlos de aco111pn11l1u111
dem onst rnra m que us ganh os cm
I111·-;r •-; tlt'pu h ci t) lra ta·11ll'11lo . Eir.s
cas de NSE medl o e que os gnnlt os
, •>11 -;1 ·w,11 i:, 1111 ,olol-(Jrn 111111<..los pc las crian -de NSE
, •H c1111.o;, li'11c I.i 11 ,11,i1,·,g Ira.
lcilu ra e escr lta oblld os pclns crlan ~s
s 1 op6s A lnt.er vencA o. demo nstrn ndo .
l ,. 11\11 1,c-1111;i 111 ·1 ·1•111111 1·s1f1Vf'IS varlo
me,-;e1
ganh os
. ,..,..,1111 • •, cO,·i"ll'l:1""" proc-ccllmr.
nlo:'I nq11I dt!Ac rlliis ca estab lllclad e cloA

• I " " 1•11 •~ 1 ►111 1 1111 vltlt1'< .

l•'.- 1I ,. ' " ' ' " d,·111onslr n qu~ o fi1rn, :1:lmcn to
de tnst.r ucoes f6nlc as expllc1tn1-1 Este llvro abcr da algun s aspe ctos relac
lonnd os_l't aqul slcao cle lellu ra e··.
ll.a, c corro bora a lmpo rU\nc ln t\o do dese nvolv lntcn to hist6 rlco <la
.. .. , I l. 1111 , , t;., 1111.1 ., :1 q11lsl~:no d1 \
d.1 1 ,( I l111111li1gh ;, 1.11'. lt•ILll l'll 1108 1:Hll\l
lr•ll11

1..1111l11L\" .., , ,11 I' wt. , pl'l:i q1111I 11 1•rl11 n~:u


rn ,~ c11cr
:(los lnlcla ls da alfab ctlza cAo. A rotu
proce ssa o t.cxlo a partl r da _converst\o
l!FIC'.t'ltn cm criam,-:as. Faz uma breve revls
<'.HCl'ltn c dos vario s estag los envo lvldo
nl1111IH, ltm segu ida. comp ara este
s ate chcg ar <10s slst·c m,1s de cscrt ta
desc nvolv imen lo cullu rul ciu esc,i ta a
·
j
Abord \1, cnliio . nlgu mas tins tcorl as
" •" 1•1 .d, ·0, 1.1 -; '"'" ro 111·11111H r·orn •1-1po
ndenles. ttq11IAl~n.o ont.of.(enlca de leitur a e cscrl ta.
sohn~ as habll lclac les poss lvelm cnle
p1im elra aulnr a . sob oi·len tacAo Hobr·n !.\ Olll<l (!Kt.fl nquts lcAo ocorr c e
lJ '" 111111 1 f, ulo dn l1 •1-1c de cloul orad o da n1i<:1'.HRr\rltH1 p1u·t1o1:111cesso na alfau etlza
,;ao. Ftna lmcn lr. desc rcve os est u<los
r rein Depa rlam ento c.le Psico logia
Ii .. .... " 11 11d11 .11il 11r. npro vnda c.-rn11 louvo o proc edim cnto clc tnter vc,w ao cos
ch: Sflo Paul o. Para f&clll tar a leltu ra dos pllolo , l\H <ll'IVl<lud!'H dc1-1cnvolvldas parn
I I " 11111, 111.tl 1';1 I l11lvr• rHlrla dl': pt'dl vit histo rlr1 sobr e a h11sc-a das
s dado s cstal isl.lc os foram bast ante li:Hlt11h111 J u 4. Ao llnul 1·clat.a urnn pers
, • '""" " 111111: 111<111 11 11rnts ll11C·n lt' . o ra e escrl ta . c dlsc- utt· as lmpll c.i~o es
uiclo s 11s nivei1 1 clc slgnt ncAn cfa. Tats dado s podc
m cn111u1H duff cllflculdac.le11 de lt"llu
, , tl11 /,1d11•, I,·11d11 ,-.. ldo 1·>.d
de dout orad o da cc.l1u:11t:hmols dos cst.uclm1 cond uih\o s ,
lhes na Iese
••, ► 111,, ,.1,,"" 11,1 111ll'g1;i r· I·rnn todo s os clcla
)I I 11 111 11,1 ,11 11111"11
J ·A evo lu~a o cult ura l da escr lta
/ '·

~ eoi: tifu /\:=' C - (,.,c#t:m.o-..


'Of"s
A c•.~•rftu l''Slti c•nt1<! u ..;; ntulort 'S l1t1ietl(
,lo hislhli ,a l11111H111u. 111lt11t i" 111nlr11·.
l~ 00t -~ 1 A b\ S . _ JJOiS , ~lu 101'1 UJU " hls1Urin 1>ossiuc.>I.

'f't'\11 rnt- Jnv . s·oo f a..u1& l~ohln11011 11 !ll)!il. JI hlsl<irlo du esciifn.

&.. ~ ~u.x.,c. .e.,, E: . $ ~


t,, ~ .1Jvr~Orr cJ v Segu ndo Hook er ( 1996), a espi: l'le lu11n
ana ,Jdul ou bas lca111n1t r ,11 1alro .
2t.X:D, . .1-5, p ',~QQ_~ m clos para fazcr I cgl st ros ou trnns mlllr
!11fop11a,·iies: 11:-; pl t· tngra rna.s , o~
{) t;'> l ~"
Mlos (' o 11\lab<'lo. Dols ou mals
\ ldcog rama s (ou cscrl la a nalitl ca}. os sllab
con.lu nlam cnll; no 111cs11111 slslc ma .
\ t.lesses meio s pode m funcl onur
ocur rldo no Orle nte Pr6x imp
i Jr.~of.: M :')(Ci~ f.. M i/..1'A O lniclo do uso de regls tros pare ce tcr
adcs conw rclol s cr"sc enlc s (Wnl krr.

I~
~ 1D1!. s. :
('.:~r, ,~·· ir1'l.L ) :,ti.,'., }Ji;I'(/
devld o a necc sslclo de de regu lar l\S atlvld
J~96}. Tats rcgt sl ros crnm fell as sulJr c
nrv_lltl (>mlr ln (• 1•r(1111 lnletn l11wn lr
, c.pn!sen lnc;-Ors pll'lnrtc-a~; clo m11nclo, Oll ocjn.
clt'!'-.(' nho~ qu<: 1l'l)t'C'St' nlav; 1q1

,,
.. '.
.,. '

fl;o -1 s--tl
, ~-~- it-"''-
· . ·-.:·-~-~ I ..., . ,. ,. "! '' .. , ~i t '
tl ,!\l)~.i('ll llll'n tc obj clo s C cventos. Posterlo rrnente, OS plctogra mas deram
1 s
,t ig.1 . c1 <· c_i:iL~ a nal_i llca com scus ldeogram as ou
1 Jogogram as, que cram reeurso pai;a reduzlr a poltssem la das figuras em escrllos compos tos
c pi : S<' n tar; oes es lihzadas e padrontz adas, o que fi1cllltava 'o proces~o de fundame ntalmen te de flguras com valor semantlc o. 0 prlnciplo engenho so
(' Se nt.a e_ perm Ilia a ldenttftc acao correta dos Sina.is. Os
maJs antlgos achados
'.1 rqiwolog icos. em que sao encontra dos slmultan eamente ptctogra mas e
do rebus cbnslstc em fazer uso de flguras nAo por seu valor senulntlc o, mas
slm pot ~~u valor fonetlco; ou seJa, ,em usar nguras para evocar nao os
HIC'ogra inas , datarn do tercelro e do quarto mflentos a.C. A escrlta amilltica .§.!gnlfle a lfos vlsualm ente a parente s . mas slm a g u e les forma dos pelo
pa rec<> tcr surgldo lnlclalm ente na Sumeria , China e Egtto. Nao se sabe, ao encadeat rlen~ sons <las palavras Wfili.c.o rn:§pond entes. Asstm, ao tomar
<'Crlo. se ist o ocorreu cle forma tndepen dente nos tres lugares ou sea esci-tta a s ~ vtsivels, o r;;-bus passou a permltir repres enla r con cei tos abs tratos
111 1 cl r sr11v11lvicl a in ici a I m e nte na Sume ria e posterlo rmente adotada por com multo malor clareza.
, I 1i 11,•...,ps <' rg ip<' ios.
De acordo com Robinso n I 1995). ha farlas evidencl as cto uso dcsse
,\ passa~er n clos lctcogram as para os slstemas sllablco e alfabetJco oeorreu prlnciplo nos hler6gllf os egipclos . Por exemplo , t al como declfrad o por
1·11 111 ;1 11, ·c·1·ssida de tk; lncorpor ar. aos Champol llon em 1823, a escrlt.a hleroglif lca .do nome do fara6 Ramses. rel da
reglstros escrltos. elcmento s das linguas
l.1l. 1<L1s. /\lg:111s dcsscs C'lemcnt os. como o estabele clmento de relai;oes 19•. Dtnastla egipcla, comeca com o hlerog(if o do Sol. cujo valor fonetlco
no
t.:1·:. 111;1l i1·;1is. 11 ·111 podir1111 ser indicaclo s apt~nas por ldeogram as. Os prlmelro s ldloma c6ptleo e /re/. Ha tambern evlclencl as do uso desse prlneiplo em
,,i--l, ·111.1s -,il, il ,i,·,,s pa recr m ter s urgido aproxlma clamente 1500 anos depots tabletes de arglla sumcrlos. Por exemplo. daclflS as cllfleulclades em rcpresen 'tar
tl.i \'S1: ri l.1 .in;ilil ira . em cercn de 2800 a .C. Hooker (1996) clta. por reembols ar de manelra exeluslv amente vtsual-s emantlc a. os sumerlo
exemplo. s
11111 L(ri 1p" de · I1·xtos cncontra dos na cidade de Ur. em que os slnals ldeograflcos. costuma vam desenha r a ngura que represera tava semantlc amente pagarco m
•1 1w .11 11,· s •·ll1Tcs po nctin111 a r ertos obj elos. pa ssaram a ser usados para um ramo a esquerda , uma vez que. na lingua falada sumerla .· as palavras
1•·p1, ':-.1' 111 ii r II s11111 <las s ilalJas iniciais dos no mes dcsses obJetos. Tai estrategl a reembols are ramocom parlllhav am o mesmo som inlclal. 0 descnho de
ramo
· ti, · 11s;1r cI< ·sl'I I llu::; r ic.\eugrnmas pcJo seu va)or fonellco, em vcz de semantJc m\o era usado por seu valor semflntlc o (i.e .. 11111 gnlho). mas slm por seu
o.
•· ,·111ilwl'icl11 cn1110 re /J 11<S (Robinso n. 1995). Assim. os stnais passaram a valor fonetlco (I.e., o som /re/). Ou seJa, etc nao era um lcleogram a, mas slm
1,•111 t·s ,·1ll n r s ,111 s. 1· 111 ve z cle obJelos em sl.~ Como decorren cla de tal um tlpo prlmltlv o de fonogram a quc . quando p1·ececila a flgura que

I ,.
1r.111sfi1 n11a~-.-,.,_ s 11rgirn m a polifonin (diversos sons sendo represen tados pelo
1111·,;i1111 s i11:1 .i /1011lq /imio (diversos si11als para represen tar
o mes mo som).
represen tava pagar. lndlcava que a trnnsac~ o d e pagar rcprescn tada era de
um tlpo especial. lsto e, do Upo que comeca CC?lll som /re/ . ou s~ta, reembols ar.
A Figura I llustra. a esquerda . urn cartucho e~ipclo com a lnsc1ic;:,\o hieroglifica
· .I\ qt11•:,;1;·,., 111tln sc rccluz a corno tornar o s1gn1nca do da represen
tai;ao Ramses: e, a dlrclta, um peda~:o de tablet.e de arglla !';umerlo clatado de 3000
1·-.n it., 111;ti ,.- 1'1;1rn c u11ivoc.:o. /\ cxprcssa o bem conhecid a ·uma lmagem dlz
• a.C. com o desenho de um ramo 1m partc superior esquerda que funclona
1!1 .1is q111• 1111I p.il,wrns " indlca que a comunic acao baseada excluslv ameote
,·111 cks ,:1il1os ou·ilnag ens quc devem ser processa dos pela via exclusiv amente como uin rebus para reembols ar.
,·i,-;11,il -sr·111,'l 11lil'a paclece da falhn de polissem la, ou seJa, de multlplic ldade
ti, · s i.L!11ilk;1d11s p;,ssivcl s de atrlbulca o as 11guras. Quando
um cscrlba faz
,1,-,11 ,k 11111a f'lgura para registrar um dado slgnlflca do (ou palavra. logos) seu
pr,,t,l,·1m1 <~ n ;le prncura r assegur ar que aquela flgura evocara· na mente do
h·it11r ,·x;i t;11:w11lr o sl~ntnca do (ou palavra) que ele pr6pr1o t11!J1a em ment.e
.1,1 ,·sn,·vn . St·" prlnripln conhecid o de que uma imagcm cor~~spo nde a mil
11 .1L111 r;1s ,·11,..-1.,.,1. tit• rato . alg11111a verdade. cntao o eserlba terta' como desano
..· ,J, · r,·p1Ts1 11t;1r n H,tclc-ri slicas adlciona is corn habillda de suflclent
e para
"I 0/0(t~
u~; ~kit~.,~ oo

,p1,· ,wj . , .-li,·;i;,. ,·111 ,·voc,ll' na menl'e do leltor preclsam cnte o slgntfica do que
.l, ·,.,·j,1. i11il,i11d11 . asslm. as outras cerca de 999 allernatl vas competld oras
, 11 1 p111t ·iwi.il . Os ,·..,<·rilJn s que se a 1lv1:rnm excluslva mente a estralegl a visual-
.., ;11 : 111 1w.i. 1:i~iio.; , ,·do t111 nrni s larcle. perceber am que ha um llmlle quanto a
0 mrr ==t
Oo
"""".. \"~~
~ ..
,·Ii, ,ll' i; 1 , In 11 ,..1., ,·xc·l11siv o n cssa estrategl a , por mals que se procure ~
Fl&ura 1. Cartucho c&lpclo com a lnacrl'rio hlcro&llfic a Rpmses (l caqucrda)
• 11 1 1-,-.., ... 111 ;11 t11•t;illlt's visuals a flgura. e especlalr .
nenle quando se preclsa Peda-.o de tablctc de arena aumhlo datado c\C 3000 a.C. com o dcacnho
de
, . 1., , .._,., 1l.11 . ·, llwl'il us mals abstralo s. nao dlrelame nle aparenle s a vista. um ramo na parte superior csquerda qu• funclona como nm rebus
I para reembolsa r (i dlreltaJ . A part Ir de Robinson (1995) .
1, , ,·I", ... i11i 1111 1;1 i<li'·i,.1 C'11gc11hosa quc f11n c lonou
como um lmportan te..

'1~!1.. :! .. ....t ,
sso.
n r-.t,11scs tarnbem pqde.m ser enconl rados em escrlto s da Europ
a, tan to Do uso de rebuse s ate o advent o dos sllabar los fol urn grande progre
1 lnglesa s da era slstem as sllabtc os alnda ' aprese ntavam de flclenc la s. A
Y 11 JlO<'rn, 1s ·n allanos do ren asclm ento quanta em cartas Porem , mesmo os
2 llustra , a es para repres enta r
vitona na, em que eram usados com objettv os lydlcos . A Figura princip al delas era o grande numer o de slnals ou unldad
battlst a oti seja, a sua balxa geraUv ldade.
esquer da. versos em rebus escrlto s em 1540 pelo ttallan o Glovan todos os sons de uma determ lnada lingua,
ha quase
Palatln o: a cH reHa, uma. carta escrlta em 1869 a uma menln
a pelo Ingles Asslm, por exemp lo, o slstem a cunelfo 1me d~ Mesop otAmla contln
pela malorl a das pessoa s.
Lew,,; Carrol , au tor de Alice no pais das marau llhas. O texto Italian
o origina l 600 slnafs, o que tnvlabl llzava a sua aprend lzagem
formad el santoa legro, el amoros o devtda ,
A poster ior lnvenc lio do slstem a de escrlta alfabe tlco fol
c o seguln te: "Dm -,!·snn gli occhi, el la serena
l hor' lnfonte ml
a spello? Dove la 111w 1 eburna ov'el bel pello, ch'app ensarv essenc lalmen tc. a percepc a.o de que a escrlta pode11 a ser orga nlza da mals
do a proxfm adarne e.
nte, o seguln te: "Onde estao ntaclo por um slnal
l ra11sfo rma ?", ,•11.fo s lgnffica eflclen tement e se cada som Individ ual foS:Se represe
e amoro so?
aqu c les o ll 11Js, c a lorma s e rena de seu rosto a bencoa do, alegr~ especif lco {Healey, 1996). Este tlpo de organtz acao reduzlr la cm
multo os slnafs
que, quand o neles penso, me lingua sao
Onde cs tc1o a mao de marflm e o belo peito necess arios para a represe ntacao . pols os dlkren tes sons de cada
Ion le?" O texto Ingles origina l e o seguln te: " 771e Chesnu ls. NAo se sabe se taJ percepcAo
lrans fonm111 1 numa em pequen o numero . rarame nte mafs que 40 sons.
wrtle a birthda y
My d ear f11a . 7710ugl1 I don't giue birthda y presen ts, still I may ocorre u a partlr do contato de dlverso s povos com dlverso s slstem
as d e escrlta
/J you many happy returns of the day ... " cujo partlr da lnsptra ca o
teller. f came lo y our door to wis {mesopotAmfc o e egipclo , por exempl o). ou se ocorre u a
clo c np roxima cla mentc o seguln te: "As nozes. Mlnha cara Ina. Embor a
· s tgnlhca de um s6 lndlvid uo.
eu alnda posse escrev er uma carta de
cu n,1o cle prescn tes clc anlversa rio, em cerca
a 11 1vers,ir to. l~u vi m vlslta- la para !he deseJa r multos anos de vlda .: .· Os prlmel ros alfabet os foram lnvent aqos no Ortent e Pr6xlm o
Porem , eles r ep1 ·esenta vam /apena s os sons conson anta_ls.
de 1500 a .C.
o con sonant al e a tJ1buid a, .
detxan do de !ado as vogais. Esta lnvenc ao do ~lfabet
feniclo s ou sirlos. A introd ucao de . vogals
de modo lncerto . a palestl nos, que, ao
surglu apenas no lnicio do prlmel ro mller)lo a.C., com os gregos

E~•~
o e as formas das letras, lncluir am
l\{q "-->1/A \..''---"::1/.-:e!!!!!!!!!!l--,::;.,-
- :Dlh..::'---._
~ IG[ .r,t, 06,> oo ' recebe rem dos feniclo s a ldela do alfabet
as ·letras fenicta s que nao tl n h am
as vogals, usando para represe n ta-las
t Ino, e de11vaclo
corresp ondent es fonetlc os no grego. Nosso pr6p110 alfabet o, o la
10a~ r:~ ~ ~~ J;,a, do alfabet o grego, a pa rtlr dos etrusco s.

DELJuw~x~
.::I"Ao~i a· ,,fo,..'r . ~ I v~
s e linear.
,;'l'dt
,.,:~
@ A hlst6rl a da escrlta , porem, nao ocorie u de um mode simple
olllo n
h.r't;l,/ ~
,,.,, ,..r.f.: a. t-,,,.z<. ~ ,
/-~r'~•U (l~,
A tabela de valores fonet. l cos criada
para declfra r a famosa pcdra de Roseta oferece
no lnido

i
do seculo

declfra
uma
vels
XIX
forte
por
por
evlden
melo
Champ

da
c la dtsto.
tabela,
~-- C:.4ftl& .
2 .v,,u- .2 Examl nando as lnscrlc 0es que se tomarr
s egipc los.
1).J.~~E~IEB (1 (DE LBEL~ pode-s e conclu lr que o slstem a de escrlta ;hterog linco dos antlgo va lores
0

,,,, .,{ V ---~ l..'"t'l;!, ..:!:5/;,,, u amas com


que consls tla baslca mente em plctog ramas e ldeogr
rf -rl<c ky, 8 -6(. .~y)T ,,.d
semdn tlcos, Ja contln ha hler6gl lfos crlaC,o s expllc ltamen te
para fins de
i _. N S~
_4111:~SA rw ,fli_ 'ln1t ~

'tf!, J...._r,;.t,
-t'i,,.,-C ..,..,.

~-~
;/'o,r a. ~
1
repres entaca o fonetlc a . Desta forma, alguns
objeto s, podla m tanto re p1·ese1 1tar o objeto
hle1·6gl
e m s
lfos,
l (sen
qu c,-
clo
era m fl g uras de
usado s como
A.ar.llo ,_ ~ ,r-: entar um som (sendo usa dos co m o fonogr amas).

,~=:~~ ~
t.U -;::j, eo..,t.f.
-../ .., [~1- plctogr amas). como repres
po rtan to, podlar n ser
1-fa ,v,.v • .,. ~ . . , ~ .9..t depend endo do conlex to. Os hl er6gllfos egipclo s.
ld eogra mas, s ln a ls unl co nso n anlal s.
, ;u:;- 7'./,_._ f1Ff,r, - ~ d...,.... classlf lcados como plctog ramas /
sonant als ou compl em entos fone.t tcos (slnal qu e
-5:,&ove 'son 9Li occl,i, et La ,rer:ena dor:ma, b . I: .,.,
blcons onanta ls, trlcon
le res com valor
enfatlz ava ou conflrm a va a pronun cla cla pa la vra ). Os ca rac
"'~ ,-,_.::t;, h,a,~
/Jet ,ra11lo ale1r:o, el amoro,ro a.rpetto?
Bo-,,e La ma11 eliuma 01,'eL 66' petlo, ;ro1r .. .._ ~ , ,._,•.t /l._tt;./ ,__ fonetlc o cram usado s prlnclp almen te para esc rever names
d e pessoa s
ch 'r'7'7't:11.1n rJJi lw r' in 'donle mi luzn.s'dor:ma?•, desenh os de eslll)ge e d e qu adrado , em
".1 estrang elras. Asslm, por exemp lo. os
eu e de Cle6pa tra, repres enta va m os fone m as
Qlovanb attlata Palatln o
lnscrtcl'>es como as de Ptolom
Figura 2 . Ve no• em rebua eacrltoa em 11140 pelo ltallano respec tlvame nte, na.o tcndo ncinhu ma relar,;a o sem a ntlca com a
pelo lnfl4'• Lewi■ Carrol, autor de /1/ e /p/ .
( 4 c " querd a ). Carta e■ crlta em 1869 a u,na menlna
A li r ,• 11 0 pois das rnaraui lhas (l dlrelta) . A partlr
de Robln■on (1995). esflnge ou com o quadra do.

~~-,,, - ~' r!"~r'.Jl': "'."' . .. ' ,. • ...,,,.... ·~r:r·• 11 :,-i'."t";l~ ~:~•";'4,;i/ ~ rr- lN"C' C-.._~~~ • J._•, t'ft (i~--•.lf'>'tftf: ._.._ .-;""• -. •""¥>• ~ "'"'St"t'·~ ~ '""~"
f\ks rno h ojc. em toclo o rnundo, dtferentes slstem as
l 'Olll si,sti.:m as all"a bettco s. Por exem
de escrll a coex.lstem
plo, o ststem a de escrlt a Japon es resul ta
®
corre tamen te palav ras regulares. mas perde P hablll
clade de !er certa s palav ras
lrregu lares, o que antes era felto com a mesm a fac!ll
cla comb ina"a o entre um stlaba rlo (Kana) e o tradlc
lonal slstem a de escrlt a frequ entcr nentc encon trada s. Flnal ment e, ;:i. estrat dade ?esde que fosse m
icleog rat'ico -morf emtco chine s (KanJQ. Os dols slster egta lexu:a l desen volve -s e
nas sao usado s de um na fase ortografu;a e lmpllca na constru~acr de unlda
moclo tn tegra clo, em que palav ras de funca o gram atlcal des de recon heclm enlo
e elernentos slntat lcos nos n ivcls lex.teal e morfemlco. Com Issa. partc
usados para conco rdanc la sao repre senta dos por s das palavras podem ser
Kana s, enqu anto que recon hecld as dlreta ment e, sem conversa.o fonol
palavras de conle udo e morfe mas que consu tuem os 6glca . Estas unlda des de
radlcaJs de subst antlv os, recon hcctrn ento visua l sao dcnom lnada s logogens
vcrbos r mocltfl.c adore s sao repre senta dos por Kanjt (Pinheiro, 1994).
s. Morton (1989), basea do no modelo d~ desen volvl
Con forme suma riado nesta revlsao, o desen volvlm ment o de estra tegta s
enlo de slslem as de ao longo das etapa s propo sto por Frith (1985, 1990)
c·sl'ri! a i'oi longo e complexo, e envolveu var!o s estag . suger e que o proce sso
tos e dlfere,ntes fontes de de alfabetlzac;:ao ocorr e na segul nte ordem :
ii lll uenci a1 Apesa r da coext stenc la de dlfere
nles ortog raflas e· da evldencla
h1st6rlcc,'1 co11stsle nle de que a adoca o e rejelc;:ao a) Leltura logograjica: ~ s crlanc;:as tratam as palav
de slstem as de escrll a sao ras como s~ fosse '!!.
al'cla das por va riaveis de nalur eza sociol6gtca e ;lesen hos e usam plsta s conte xtual s em vez de decod
polillca (Robinson 1995). lflcac ao alfab ellca :
parcr r 1Jaslu 1l e plaus ivel a concepc;:ao preva lecen b) Escrita logograjica: As crlan cas adgui rem um vocab
te de que a hist6 rla da ularlo visua l· d e
t' ~1•rit., prngl'l'cliu dos picto gram as aos ideog ramas ~ lavra s, lnclul oclo s eus pr6pr los name s, !!}as nao
, deste s aos sllaba rlos e, sao lnOue nclad as pela
f1na lmcnt c. au a trabeto. E que tal evoluc;:ao da ordem em que as letras apare cem nas palav ras. excet
cscnt a corre spond e a um o pela letra lnlclal;
aume11l0 da gr.ratlvidade do s ltema de escrlta, com
a reduc;:11.o progr esslva do c) EsgjLg_QlfaheLica: As crlanc;:as torna m-se capaz
nt'111wrn rk 1111iclaclcs mini mas quc se tern que apren es cle fazer acess o a
der para pocler escre ver ..(S.Y.Lesentac;:fto fonol 6gtca das palav ras,• bem
li. l' .. tie 1111\lla rcs ti e idcog rama s. a cente nas de coma de_ !sola r fonem a s
silaba s. a apena s cerca de 40 Indiv idual s e de !!}_a pea-lo s nas letras _£01-r §pon dente
rl'lar cws ,l(rn l't •111,1 -l'onrma),
~. Contu do, de modo a
:a'erfa ie-:-10, elas precl sam conhe cer as cotre spond
~ncla s cnlre os grafe mas
e os fonemas:
J.- A aqui si~a o onto geni ca da leitu ra e escr lta d 1) Leltura al abetica sem compreensclo: As crlanc;:as
torna m-se capazes
de conve rter uma se uencl a e etras em onem as:
contu c o e a s alnc a sflo
lncap azes de perce ber o slgnlflcado que subja z a forma
As palaur as se propoeln ao fono16glca que rcsul la
homem como co!sas a dec({rar. da decodtficacao fonologlca: '.
f oucau ll ( 1995). As palaura s e us colsas. d2) Leltura al[abetica com comp reens go: As crlan cas
torna m-se capaz es
de decod lficar tanto a fonologla quan ta o S!lgnlficado
acess o ao slgntficado ouvln do a retroallmentac;:a cla palav rn. Etas faw n
• 0 rnoclr lo ncima descr ilo de evoluc;:no da escrlt
cttltu,:al cla lluma nidad e parcc e se repetlr na ontog
a ao longo da evoluc;:ao que resul ta do proce sso de clecocllflca~ao fonol6glca:
o (I.e .. Jeeclb ac/c) ac(1s llcn

• de alfabc liza~:fw. De acordo com F1ith ( 1985). ha tres


enese . duran te o processo
estrat eglas baslc as para e) itura orto ni ca: As crlan as torna m -se capaz
es de Ier or
t sc lidar cnm n µal avra escrit a, que evoluem a medld
a que a cnanc a passa por recon heclm ento das unlda des morfemlcas, ou seja,
passa nc o a fazer acess o
ln's cla pas cla nqulsic;:ao de leltur a e escrtta. A prlmelra 'dlreto ao slstem a sema ntlco :
► desc nvolve- s e na fase logogra.flca . 0 uso desta
estrategla, a logogra.fica,

,
► recon hcrirn cnlo das palav ras por melo de esquemas
fornm . os aspec los crillcos para a leltura podem nao
pistas nao-a lfabt tlcas, como por exemplo o contexto,
estra tegla lmpll ca n o
tdloss lncratlcos. Desta
ser as letras , mas slm
a car da palavra e do
0 Escritaortografica: As·cr lanca s toma m-se capazes de escrever
J.tm slstem a lexlco -grafcmlco m1c dil..£.Q.nta da estru

-
palav ra.
u sando
tura morfo16glc a cl~ cad11


fu11clo . o forma to cla palavra etc. Na ausen cla de Port.anto, ha tres dlfere ntes eslra teglas para a leltur
taJs plstas conte xluals . a · a e a escrl ta: as
palavra \)(Jcle nao ser recon hectda. Alem cllsso, a pnlav estra teglas logog r~~ca , fonologl~a e lexical, que se
ra e lratad a como um clesenvolve m n os estag los
► It ,do. ea subs!ll u i,ao de letras pode passa r despercebld
n .[m,olbgirn. dcscnvolve -se na fase a!fabelica. El
a. A segun da estrategla, logograflco, alfabetti.:o e ortograflco, respe ctlva ment
e. Qua ndo u ma nova
~~~ ateg.!._a se desenvolve, a anter ior nao 4esap arcce
► pnlnvrns cm scus comp onent es (tetra s e fonemas) c
a lmplt ca em analt sar as
ullllza r, para cocllncac;:ao e
.
l!'!W,.Q rtAncla relatl vas dimln uem. Asslm. as estra tegla mas s ua~ pllcac ao e
s nao sao mutu amen te-
► d1·t·Dclil1rr1<;no, regra s clc -corresponclencla entre
letras e fonemas. Com o
dr·s1·111•11lv l11wnlo clrsla esl ra tegla: o lndivicluo passa
exclu dente s e podem coexl stlr slmu ltane amen
comp etente s. Neste caso, a estral cgla a ser ~sada em
te no Iel tor e no escrlt or
► a ser capaz de !er
clepende do tlpo de Item a ser lido ou csc1:1tO:. A cstra
qualquer dado morne nto
tegla Iogog rallc~ onlln ua
► '' ' -V·~r "t'lr , ! ' 1 ~~ ~ -:•·\ ,' I ~~-, 1y•~: __ . ... .:,,fl'-...:,:,..~a t u. ~
~ ,'lll"'.,G - D~ -- ~·
:~•.-.~"l nml'M r i;J'f~ r... ..._.e.-~fl\vi-::
• \\'I~

•t , ',{•_.:1j 1' '-"~


~ ,.
, '"1 '11•:r-~ ,i\
f Pf', ....,
~-
' •I \ , • ' ~T I- ,1. { -, """"':', ~

1
-- +-~' t:f\C/\C) ,~
. I,.._°) \
•' .
Q
';~"

:

. As Ffgu ras 3 a 5 llus tram tal fato.


'sim ples para Ptolo meu . A Figu ra 4 repr A Figu ra 3 rcpr esen ta a tnscrtcAo
0 ""--'

• I
esen ta algu ns dos cart ucho s estu dado s
e deci frac los por Cha mpo lllon em que
apar ccem as mes mas lnsc rtcO es em
I


dife rent es cont exto s. e a Figu ra 5 repr
corr espo nae1 1fcs alfab etlco s para os nam
repr esen lad,) ness as flgu ras. a orde
esen ta os hler6 gllfo s egip clos e seus
es de Cle6 patr ae Ptolomeu. Con form e
C Ll p □
• podf
m dos simb olos de um mes mo nom e
a varf ar entr e dffe rent es insc rtco es.
~
. .... .

• t D



• ~ti C
-9:;()
~~ r e ~ o: f\
Figu ra 3 . Cart ucho com a lnscr l~io
simp les para Ptolo meu.
A partl r de Robi nson (1995 ). 0 f\ ~

P D m C

~~
3
1
·p g a~
{.' ,~~~q"g~:
4 e

2
~
le
~,~
,
t
c=-::::::, s r
·mg~tm~~ r
< >

Figu ra 4 . Cart ucho s declf rado s por


Cham polll on:
1) Ptolo meu (Pedra de Rose ta);
2) Ptolo meu com tftul o real (Ped
ra de Rose ta);
3) Ptolo meu (obe llsco de Phlla
a ~
e);
4) Cle6 patra (obel lsco de Phlla e). Figu ra 5, Hler 6gllf o1 eglpc lo1 e seu1
corr dpon dent es alfab Hlco s para
A putl r de Robi nson (199 5). os nom es de Cleo patra e Ptolo tneu. A
:part lr de Robi nson (199 5).

· T:f.'f ~ ~ I ~!-,:r~r:-·ir ~~
n !:!m i f; r·~_f-;1J!T11w.'1~ ·. .. ~r~~· ~~ rt· -.,.,~~ ;,J•;., ;r;;~;"!at""....... • ·, ~ • '.,... . . .. , "'~~_1'...,. ~
~l">'\ ~ VpN...,;TG 3
/_

r~ ..,,,,
\;eY"""\l '( ~
f> \ U. \ , \
Q) @
111 para Ier vr s ouvlda s c de seuclo a ~ s.,_
il p,l r.i In s in a ls de tr,\nslto , ma1·cas e logotlpo s; a fonol6glca, naturez a de re etl~ao em voz al
lla e Capovll la
pscuclo pa lavras e palavra s novas, coma as de bulas de medlca mentos ; e a 0 fluxogr ama fol a aptado a partlr dos modelo s de Capovl
mas de alta (1988), Morals (1 995). Partz (1997) e
l_rxlc nl , para ler palavra s grafo-f onemlc amente lrregul ares, (1997b) , Ellis (1995), Ellis e Young
clua s rotas de lelturn ,
lingua. Alem dlsso, a lettura ea escrtta logogra flcas nao parecem Baddel ey (1986, 1992). Este modelo fnclul. alem das
. Jrcqt"1 cnc ia na d e flguras
<><·orn·r sempre em cada crtanca . Jsto Jevou os pesquls adores a argume ntar as rota s de 'nomeaca.o de !tens vfs uals ou a udltlvos con hecldos (I.e.,
ente coma a prtmelr a is tlcos famllia res) e a s rotas d e 1·epet1,;A o de sons
(Jue a estrate gla alfabet lca pode ser adqulrl da dlretam e de s ons n a o-lingu
.
estrategla lfngi.iistlcos. tanto con h ecldos qua n to descon hecldos
c~t rateg1a (Alegria , Leybae rt & Mousty , 1997). A passage m de u ma
11
u m a umento da compet encla
" 11 Ira no lungo dos estaglo s e ar:_ompa nhada por As no,;Oes de Ogura e pseudo flgura s'a.o relevan les a o process
amento
ltu ra , por exempl o. No es taglo logograf lco, to q ue e
escrrta . Veja mos a Ie
1(f.i lcitura r da ca a lnda nao faz decocliff,;ao grafo-fo n emlca , mas a penas na mem6r la de trabalh o (Zaidel & Peters, 1981). p rocessa men
(Palvlo.
·,,1110 n crln n
fa mfll a res , ao llngulst lco no hemtsfe rlo domlna nte e lma*etf co no nao doml nante--
r~-, ·onl1c'c·l111cnl c1 vis ual d e um peq ueno conju n to de palavra s 1986). Porjlgura entende -se uma represe nt4ca.o pic torial de algo
reconhecivel
ela ten de a p rocura r adlvlnh a r seu s lgn!Ocado, e sentldo ". nu
1>11 r o111 ro1· pa lavras n ovas,
o. coma a crtanca s6 le por e denoml navel. Por ]l§Cudo jlpura entende -~e uma "fls,}1ra~sem
, 1i111r1r lrncas na le itura, No estagto a lfabettc seJa, uma configu racao visual lrrecon hecivel e nao den omlnav el. Uma
pronun cla der
rl1 ·1·oclf0ca<:no g rafo-fon emica estrita , e la tende a regular lzar a pseudo flgura pode ser compos ta por recorte a partlr de Oguras e
do rear ranJo
pa lavr..is t'_l:lja grana e irregula r e, asstm, a nao entende r o algnlflc ado daquela s p e rm ltem
flco, depots que a decodlf lcacao grafo- de suas partes em post,;O es aleator lzadas . Asslm , fl guras
estaglo ortogra enquan to
pnlnvrn s. l! s,; rro
e' basead a em untdad es de process amento duplo, prlmart o fmagetfco e:secun da rlo llnguis tico.
tn11 t mica s c. Jornou autom attca, raplda fazer que pseudo flguras permlte m apenas pr,oces sa men to lmaget tco-:, o qu e
fo visual malore s (os logogen s). em que a crlanca Ja Mde de Zaidel · e
m·t·m1hc•<'tmcn
ela le palavra s lrregula res sem err_JL) Em posslbl llta expllca r achado s como os de Whiteh ouse ( 1981) e
nrc ..;so a um ll'xlco mental . que Peters (1981) acerca da s uperlor ldade da mem6rl a de 1·econh
eclment o das
Morton ( I 968, 1969, J 989). a leftura ~ mpeten te desenvQ )ye- endem ta n to
s 1"""· s,~g1111clo rela~ao as pseudo llguras . Sons llngiiist lcos compre
s,· clc it~orclo cam 11m modelJU ls..ruoc essQ__c;fuplo. Q acesso a pronun cla
e ao Oguras em
avras:i As pa la vras cor respon dem n
por m<:fQ .ckA_ua s estrateg las ou proce sso~~ as palavr as quanto as--i>se udopal
signllk aclo ~ck2>£.L
p,_ Q
. b
. tfgo carac.te res que compoe m um iodo p ronu nciavc.l c ao qual
fonol6gtca e e s eqC1enc las de
clin' lo c oulro inclir~tQ . A estr a tegla lndlreta envolve medtacao co rre sponde um dad o s lg nl ffca d o , como, por exemp lo ,
reloglo . As
a envolve e e
<"11amn da p-,_ocess o fo110/ogtco; e nquan to que a direta nao p s e u d ~ corresp ondem a sequen ctaa de caracte res que compoe m um
dw macfn procc•ss o utsual·l extcal. o, ge l6rol.
t1odo pronun clAvel mas carente de stgnlflctado-,co mo. por exempl conhec tdos
Do mesmo modo, sons nao llngi.iCsllcos cdm preend em ta nlo os
iclo de m otor)
3-As rotas usada s para Ieitur a I~~ (e.g., trlnado de passaro , laUdo de cachorr Q. dobrar de sinus , r u
quanto os descon hecldos (I.e .. na.o tdenu"c avels).
0

No modelo , o lexico encon tra-se su dlvldido em c ln co: o 01·1


ra lco o
.•. A menos que cada letra seja utsta normalme nte ilis l ico audltlrm e o 1100-llng i.i!sllco
pot d11as ulas, wna que pennlta percebl·l a coma audltluo llnglifst!co, o semdnt lco, o niio- tn9
ha relacoe s lntralex lcats cn tre c)es. o lexico ortog ra] lco.
11m objeto utsuo/ comw1i e outra coma um slmbo/o deja/a. ~ sendo que
orlograj icas .
l"rcud ( 1891 ). Sabre a q/aslo.: um estudo crlttct,. tambem conhec tdo coma slstema de a ttuacµo das represe n tacoes
ntacOes das fo rmas orlofra ficas (I.e . . f'scrllas ) das palavra s
con tem as represe
sao vistas. O lexico
conhec ldas e posslbl llta seu reconhe clm,ent o quando
silo os conh ecfdo co(no s!slema clc atiuar;a o dasf om,as
V,•.J,11111 1•, mals profun damen te c;omo funcfo nam e quals audlttuo lingulsll co, tambem
s ronhec ldns
('Oll lJ Hllll'lll( '!-, 1n·1sll'OS da leflura de dots process os,),e"s trategf as OU rot~~\ Jonolog lca.s , armaze na as rep resenta cOes audltiv as das palavrn
e posslbt llta seu reconhe clmento quandq sa.o ouvtclas . O lexfco
s enilinUco,
leltura
f~llls e Young ( 1988) desenv olveram uma versao do modelo de t ambcm conhec tdo c<>mo ststetna ae attuagct o das represe nla¢es ,sernan ucas,
nte duas rotas
µrnpo s lo por Morion ( 1969). De acordo com eles, ha baslcam e annaze na lnformacao sobre- os~s1gn tftcado s dns palavrn S;"')O l~xlco nt'io ·
desse modelo
p11 1,1 n lr•J11 11 ·11 0 Jo110/69 ica ea lexical! A realfdac le psicol6 gica llngiilst tco audutuo contem a s re present a¢0es ou vtdas dos son s da nature zn
ciC' ·rru p la ro la ck lc llu ra tern sido demon strada de manelr
a bastan te extensa tclas) e posslh ll lla seu
bons leltores r.onhec ldos (i.e .. suas lmagen s aud ttlvas conhec
por 111 c·l11 d (' ubscrvai;<"ies clinlcas e de estudos expe,-lm entais com reconh eclmen to quando silo ouvldo s, 0 ~xtc.o nao·ling iiistico
visual contt" m
A Figu ra~ repi:.es enta o fl uxo~ra ma gue descrcy c o sistcma os visuals
(S,·y 11 1<>ur. I !J87). as represe ntacOe s visuals de lmagen s corihec ld as (I.e . . os p rot6tlp
osa e e m..J!OZ ajg_ d~ v~
rl, · p, 1wc·sst1111r.nlo cl e lc ltura sJle~f de cofsas conheclclas ) e pennlte reconh eoe-las quando suo vista s .
rrc'onll ec lmento e r!OITICM '.A.c>_ de n_guras e de_son s cl.a
I ''W I ,clop,il; ivrns, cle

• 1<, ,. if!~:'•y(f., ,~•'(IP~'"" ,,_, . , ... , . , ...,., ... f._.,,, l"OT"r,!tr" ,• ., . ~-•·n ~ ~:u"; .,._.,. •-~ ~ ~~~ 1l!r"f't~t. t~~J., ..,.
..,--t!'"'t°o-(•" " •~,r!t..-~I', ·f-. I T,
lnlclo
® As funcOes de cada uma das unldades ;de prncessament o do nu.xograma
da Figura 6 sdo deflnldas a segul r, a pairtlr de Baddeley ( l 986, 1992),
CapovflJa e Capovllla (1997b), Ellis (1995?, Ellis e Young ( l 988). Moral s
(1995) e Partz (1997).

Si1tema
O est£mulo pode ser audlUvo ou vlsuaJ. No caso de eslimulo auditivo, o
l!llatcma
de anA,l lae ~ 111, I de an'11ae I .., fluxograma contempla as respostas de ~ep~Uca.o ~m v9z alta, (se o estimulo
audiLJva
vtaual for llnguisUco: palavras ou pseudopalavra s•ouvldas) ou a nomeacao e1:1 voz..
Ir (2. 1) ~ s e o estimulo for nao-llnguistlco: sons..,Jla natureza) . ~ sod~ estimulo
visual , o fluxograma contempla a leltura · em voz al ta (se o estunulo for
llnguistlco: palavras ou pseudopalavra s esqritas) ou a nom ear ao Cl'JLVOZ a l@
(se o estimulo for nao-llnguistlco : flguras c1nhecldas). De qua lquer -moclo, o
!ilSIClh&
rC"conhccimcnln
,tc son• nAo•
de Sialcma de
rcconhecimcnto • ~ Jrcc~•~~ec~~~:lo processamento te1·mlna sempre com a reSP,OSla de fal a.
viau&a n •o
li n~11•1lcoa lingQlalico
vlaualde
palavraa 1. No caso de estimulos audltivos,: o sislema de ant,/Lc;e a u d i/llJQ ~
Slatema de
responsavel por ldenttflcar se o estimulo e um som da fa la o u n ao . Os
Sf11c-ma de
con-.,eraAo da estimulos audltlvos podem ser llnguisttcos qu nao-llnguistlc os, ou seJa, sons
H,mcntoa
alnteae
or1oarrtnco1
da fala ou, da natureza, quer reconheclvets ou nl'io. Os sons da fa la
fonol6&1c•
em ~ompreendem palavras e pseudopalavra s.
H fono&6ctcOa
11
1. l. Se o sistema de analise audlliua ident!O car o s orn como send o d a
II "'

11 :1 I Sbirema de
fala (I.e., palavra ou pseudopalavra ), o sislema d e reconllec!mento d e sons
·-·---t---1rcco~~::l~1;cnto 1---------i►< llngiiisl icos e ativado e processa as tnformaQOes llng(1istlcas p a ra clctennln ar
llnrQlatJcoa
se o som cla fala e reconhec ldo (no caso das palavras) ou n ao (no caso das
N
pseudopalavra s).
f2 I 21 •
(2.2. 1) 1. 1.1 , Se o ststema de reconheclmenL'? de~sons lingutstlcos reconhece o
som da fala (l.e:, palavras) . ele attva o l'l!Xlllp auditfvo UngLiisUco que contem
as representacoes das fom1as audlttvas das,palavras conhecldas e..posslli lllta...
seu reconheclment o quando sao ouvldas~ Neste caso de reconhectmen to
l..txk u a uditlvo
nio •ll111Ulatlco •
I I au dltlvo d e palavras (e.g .. palavm s!no), o fextco audilivo llng LHsUco se1ve .de

-
porta de entrada ao lexlc o como _um 1todo'--9~ e conte m as dem a ls
rcp res~n ~~5~es...:1em~ ntlca (seu slgnlllcado). 1ortogn\ llca (palavrn cscrlla s t,10[
) •n~l' lillU fl lf!UI H & t' raJ
nl\Q_-IJn g_'::!1stlca v~ al (lmagem de um slno.,, e nao-llng uistlca audltlva (som
~ ltrlo"6u ln1111 ,lcxlcal1 do dobrar doslno) correspondent es a esta 1?a1"a"vra especillca ouvlda. Oapots
. r ao ~co audtttvo llngQfstlco, ~ cnrAo attvado;o sJstema de pr·Qduraofonb log lco ,
~ ll.01111 fonnlOc lca r lu ic•I
,a1a o que pem11te repetlr a palavra por proc~samenr o mnoartlc ulati'.>rto c om
► r rocr.1u.1n1!11lo audlll'to nAo•llngOl1lJco tntermedtacAo da forma audttlva da palavra.
• , ., ' " f 'llllltllll' l tlll uflu huf(Ob1tJ, ·o final r Duffer funoJ6Jico l . 1.2. Seo slstema de reconllectmento (le sons llngiiislfcos niio recon lwca
farm11~cnador (onolds«co
paulvo} o som da fala como pertencente ao l.extcd audlltuo Ungi.Hsllco (no caso d e
Jrlm pseudopalavra s), ele atlva dlrclamente o slstema de prodw;a.o Jonol6g!co,, o
P-lgura 6 Fluxograma do proc euamcoto coenltlvo do lcltura •lloncloaa o om voz alta
que permlte rcpetir a pseuctopalavra r por processamf."nt o fn11oart lc,u l a t 61-10
,t c pa la11 ru c p■ cudopalavru , de nomca9lo de ltcoa •udltlvoa ou vl1ual1 conhecldo1 su perllclal, I.e., s£_1,n passar pelo_lextco_.
((l,iuras e s ona da naturcza), do comprcen ■lo c rcpctl9lo cm voz alta de lton■
llnguhtlc o » (palavru c p•oudopalavru ouvldu, ldentlnc,vel• ou nlo). 1.2 . Seo slstema de analise audmua ryt\o lde nttft car o som como send o
/\tln plado dot modeloa de Capovllla o Capovllla (1997b), Elli• c Youne (1988), da fala (e.g., coma no caso clos s ons da n a tu veza), o sfsle ma d e r·econ.he cirne nl o
EIII~ ( I 995). Mornla (199!5), Partz (1997) c Baddeley (1986, 1992). de sons nao-llngilistico s e a tlvado e processa as lnforma,rie~ nrto-llngfti s llc a s
para dete rmlnar se o som e. con h eclclo (e.g.;, trln ado do cana rl o) C'>u n ao.
,........,11!1'J/\.~ m -1 I,i_.. f.'.1·tlrn:mr(.' ·- It ·, •~V:<."';'I ! r,r:l(•"'!"' ,,.. ·. ' '- \ '"'t►-~J'\':tllf';f~'l\'-11""'1'"''-"' l'(~~' •, 1 •
·, ~ ,roll~ 'l"
~·)
I 2 I ~-1' <> sis/e nw aud! Uva Ung uistl ca (pala vra ouvt da bebe
0 s 11 111 tl:1 11,ill1re7.a , elc d e recon hecim enlo de sons ndo· lingil isttcos reco nhec e ), iiudt ttva nao- llng_Oisttc a (som do
a tiva o l~xico audl tiuo nao· llngi ilstic o que chor o), e ortog raflc a (pala vra escr tta bebe
1·ep1 c.se nla<'ocs da s form cont em as ) corr espo nden tes a 1·ep resen tacao
as a udt tlvas nao- ltngu istlc as conh ecld as e plcto rtal espe ciflc a (a tmag em ou flgur a do
"iC'u reco nhec imen to quan do poss lblllt a ~ebe ). Assl m, ~om a entr ada ~os
s ao ouvt das. Nest e caso de reco nhec lmen lexicos, e poss ivel cheg ar ao slgn tflca do
a 11clt(tvo ck sons da natu reza (e.g., trlna do to r~fe rente ao estim ulo visu al nao-
de canarlo}, o lextc o audi ttuo niio· llngu istlc o e !\ form a fono l6gtc a corr espo
li11giiistico serv e de port a de entr ada nden te (I.e .. ao nom ~ daqu ele
ao lexico com o um todo , que cont em as estim ulo). Pode , entAo, ser attva do o sistE
clem ais 1·epresent acoe s nao- ltngi .iistl ca visu !ma de prod ucao Jono logtc a, que
s ema ntlca (scu stgn inca do). lingu istlc a audl al (a lmag em de um cana rto), perm tte nom ear aque le estim ulo.
tlva (a pala vra ouvl da canario), e 2 . 1.2. Se o sls iema de reco nhec lmen
orlog rnfic a (pala vra escr tta canc'.uio) corr to visu al nao- lingiiistic o nao
espo nden tes a este 'espe ciflc o som lden ttflc ar o Item vista com o send o uma
<la 1wl urez a. /\sst m, com a entr ada
aos lex.lcos. e flgu ra> (i.e .. no caso de um a
r,·rc renl e ao cstim ulo audi tfvo nao- llng possivel cheg ar ao slgnlflcado pseu dofl gura ou de uma flgur a lrrec onhe
dive l otl nun ca- ante s vista ). este
uistl co e a form a fono l6glc a item n!o pode atlvar o lexic o visu al nao·llngµ
c·o 1-rcspn11 dcnt c (t.e .. ao nom e daqu ele estim istlco e. assl m, nl!o tern entr ada
ulo). Pode , enta o, ser atlva do o ao Jcxico ou a qual quer outr a unld ade espe
sistc nw de prod u9ao jo11 ol6g ica, que ciflc a de proc essa men to que resu lte
perm lte nom ear aque le estim ulo.
em sua nomeaca.o. Nest e caso , o proc ess~
• 1.2.2 . Sr o s is lema de recon hecim men to e lnte rrom pldo s em que
ento d e sons niio-lingi iistic os nao- haJa qual quer produ~Ao de fala de nom ea~4
1T1·1J11lwcc· o so111 da na lu rcza (e.g., no caso 0,
entr ada ao Jexlco ou qual quer corr espo nden uma vez que nao ha qual quer
de um som nunc a ante s ouvldo}, cta plcto fonl ca estab elec lda entr e
1·k 11fiu poclc Lcr r nt rnda ao lexic o audi
iivo ndo·lingil istico , de mod o que o untd ades fono l6gtc as cla fala e unld ade,
prnc·css,111H•11lo lcria qu e scr in terromptclo, mor folo glca s de flgu ras (I. e ..
vista que tal Item nao tem aces so plcto gens , cf. Eyse nck & Kean e, 1990 ).
; 1111(- xl('OS c. porla n to. nao pode
ser nom eado . 0 Item pode, todavla, ser repet
cl!'sclc· q, 11' s1:ja alivaclo um stste rna ldo, 2.2. Se o stste ma de anal ise visu al tden
anal ogo ao ttflc a o Item vtsto com o send o
s1·, qt11· 11iio li11.~C1isllco. mas tmag etlco stste ma de producAo fonol6gtca , esc1ito (I.e .. pala vra ou pseu dopa lavra ).
o stsle ma de reco nhecirnen to uis11al
audt tlvo . que nao se enco ntra
1·n11l1·111pl.1cln IHI lh1xogrnma. d e p a lavra s e attva do e proc essa as
lnfo rm!c oes visu als para determli1 a r se
ele corr espo nde ou nao a uma pala vra vtst~
2. No C'ilSO clc- estl mul os •visu als
, 0 Siste ma de anal ise visu al e1 alme ntc co11hecld a.
n ·spo11.-.,iv1·I por iclcn tlnca r se o estim ulo e 2 .2 . l f Se o stste ma de reco nhec tftlen to visu
escr lto ou nao._Os estim ulos visu als ,
pndc-111 scr C'Scrltos. com o no cas o de pala f item escr tto (no caso de uma pala vra) . este l~em al de pala uras reco nhec e o
vras e pseu dopa lavra SJ ou niio, e proc essa doJ~ ela rota lexic al.
,·om n 110 caso <le flgu ras c pseu dofl gura s. Nest e caso ele atlva o lexic o ortog r6.flc o, tan1
0 fhix ogra ma esbo cado cont emp la bem conh ectd o com o siste ma de
o pror ,·ssa mcn to cnvolvldo na leltu attva cao das repr esen t~oe s ortog rajic
ra em voz alta de pala vras e pseu dopa lavra as, q\.Je cont em as 1:epre sent acoe s
das
1· 11',1 1H1mcnc;-;io cm voz alf a de ngur as. Seo s form as orto graf lcas (I.e .. escr ttas) das pala
siste ma de anal ise visua l lden tlflc ar ~ras conh ecld as e poss lblll ta seu
11 cs f i1nul o ,·is u a l co1110 send o escrt reco nhec lmen to quan do elas sao vista s. NeS't
reco n hece os raBs mos escrlt<;>s e caso de reco nhec lmen to visu al
,·01110 sc11clo as lc-trn s do a a cto, lgno rand de pala vras (e.g., pala vra escr lta caualo),
ll'fr;1 poclc ass u111tr (e.g. , bolo, bolo e BOL
o as cl lfere ntes form as que uma e> lexic o orlogr6.Jico serv e de port a
O). e nota a posl cao de cada letra de entr ada ao lexlc o com o um todo , que
CQntem as clem als repr esen tar;o es
1·111 sun pala vrn (e.g ., bolo e lobo) (Ellis. sem antt ca (sua s cara cter isttc as defln lclon
1995 ). ats) . llng uistl ca audt ttva (pal avra
2 . I. s,: o sisle ma de anal ise visu al iden
ouvl da cava lo) , nAo -llng uistl ca audl tlva
ttflca r o Item vtsto com o send d_l (spm do cava lgar ou relln char ) , e
n.i o - ll11gCli.5lfco (e.g.. flgur a ou pseu nao- llngu istlc a vtsu al (lma gem de um cava 1
dofl gura ). o siste ma de reco nhec tmen to lo) corr espo nden tes li repr esen tar;a o
,Jsu a/ 11cio·U11giiisllco e a tlvad o e proc orto graf lca espe ciflc a.
es s a a conf lgura cAo lmagetlca parai
vcrf fkar sc ela corr cspo n de ou nao a uma 2.2.1 . 1. Se, uma vez que a estim ulo t~nh
flgu ra. a sldo reco nhcc tdo pelo lextc o
2. I . I . St· o siste ma di! reco11!iecimento 1Jlsu t,.orto grajl co, a sua fonn a ortogrClflca atlva
al nao-lingu islico lden Uflc ar
r, a repr csen tact\ o sem Anll ca e a
o 111·111 vis to com o sen do uma ngur a (Le .. form a fono l6gtc a corr espo nden tes. esta
no caso de uma flgu ra clar a de algo form a fono loglc a Ilea arm azen ada
la 111illar). l'le ! llVH O /e.xico vis ual nao-llngii no buff er fono l6glc o att que a pron l'.mc
.islic o, que cont em as representacOcs la ocon -n. Esta rota e deno mtn ada
~xic o-se ma.n Uca, ta que a pron uncl
pic torl;il.<; 0 11 1111ag c tka s das form as
(I. e ., os prot 6tlp os) das lma gensi a e obtld !i com o envo lvlm ento do slste ma
,·011l 1t•cfd a.'i, 1• pos s lbfllta seu reco nhec lmen sem ilntl co. Ou seja , nela o lelto r lem aces
to guan do elas silo vista s. Nest e s() ao slgn trtca do daqu llo que est a
1·;1sn cit· r<'< 'nn l1P-tlmento visu al de ngu ras send o lido ante s de emlt lr a pron uncl a
(e.g., flgur a de um bebe ), o lexic o prop rlam ente dtta.
1•is11rtl 11cio·/i119i'iis lico serv e clc entr 2.2. l.2. Se, a part lr do lexic o orto grajlco.
ada ao lexlc o com o um todo , que cont em a form a orto grafica d o It em
:1s rl1·111 ;1is n·pn ·scn ln<•fH)S scm iinti ca (sua atlv ar a pena s a form a fonolt'igl ca (I.e.,
s cara cter istlc as defln lclon als), sem o envo lvlm ento do slste ma
sem antlc o). esla ficar a arm azen acla no bt{Lf
er fono16glco a te que a pro nun cl<1
·· ·•:-.,.,,.,.,, '"'1.- "'n'!lffl:;";":':'!l"":"T...'Tr:"'l!~~•··r, \f''w::'T ,···~~! r:"f. ~'f.. ,. , 1, ,;ct,.,. ~
.T'H~ t,A1'fttDlf""'1~tit'"""t'! f"\W' t.,-r~ 't ... , ~
.. -:-- ~ P'4, ,r ,, ....-.,.' r~~ ,~~ r_""
oc·rn-ra · Ass! 111, a proni:111cia e obtlda dlretam ente a partlr da form a ortograf
lca
cla palavra r. 111io envolve o slgnlflc ado. Esta rota e denoml nada rota lexical reconhe clda pelo sistema de reconhecimer,to de sons llngilisticos. ela teve
diret~ , .i_.., que a pronun cia e obt!da dlretam ente sem a medlai;a o entrada ao lexlco pela porta do lextco audlttJ)O, e o leltor pOde compre ender
do ststema o
sem~nli c~. A leitura por meio da rota lexical direta ocorre, por exemplo slgnlflcado daqullo que leu. Tai parte da rota fonol6gl ca, que val do sistema
, quando
alguem le c m voz alta um texto de um modo automa tlco, pronun clando de reconheclmento d e sons llngilistic os. passand o atraves do lex.lco
as pcla porta
palavn1 s sPm lcvar em conslde rai;ao aqullo que elas slgnlflca m. de entrada do lexico audiliuo lingiii.stlco, at~ chegar ao sistema de prod11ca
o
fonol6g lca. e chamad a de rotafon o-lexica L •Nela a leltura par decodlfl
2.2.2. S c o sislema de reconhecimento uisual de palauras nao reconhe ce cai;ao
fonol6glca atlva o lexlco pela porta de entrad.a do lexlco audttlvo .
o item <'sr.riln (no caso de uma pseudop alavra ou de uma palavra nova).
este
it <'Ill s1·1 poc],' ',('J" J ido pela rota p erilexica l OU fonolog ica. Neste caso 2 .2.2.2. Se o slstema d e reconhe cllnento de sons lingiiist icos nao
e a tlvado 0
-'-istcma cle .;r •_r,111£'11/acao da seqiienc ia ortogr6j ica, que segrnen ta o reconhe ce a forma fonol6gt ca resultan te da decocllflcac;ao e s intese fonol6gtcas
Item escrlto
r 111 parlcs 1 11c,10rrs , que s;,!\o as letras ou silabas em leltores lnlclant como sendo uma palavra familiar , ele nao pode a llvar o lexico a uditluo
es, e llngillstt co. lsto acontec e no caso da leltura de pseudop alavras e
agrr~ac los 1nalores de letras em lettores compet entes. O si,stema de conuers palavra s
ao nao-fam lllares. Neste caso. e atlvado o slstema de produc6 .ojonol6glca. que
de seg rnc11tos ortoqr6. /1cos em {onol6qicos transfor ma, s egmento a
s egmento ,
inlfmnc1<;:,in orlngr.iflca en, inf'orma<;:ao fonologlco-auditJva. lsto e felto permlte ler em voz alta a pseudop alavra por '.p rocessa mento fonoartl culat6rl
o
rcc:11rsivn ;1ii': qur a convcrs ao esteja comple ta. enquan to o sistema de sintese superfic ial, I.e., sem passar pelo lexJco. Tal:part e da rota fono16gica, que
val
Jorwlrig irn \', 1i 1·n1111Jtna11clo lais s'egmen tos para formar um todo fonol6gl do slstema de reconheclmento de sons llngiil:,ttcos diretam ente ao sistema
co . de
1:i:slc~ loclo l'n11nlt\~ico aliva. cntao, o sistema de reconhe clmento de
sons super la ou dlreta. Ela permlte ler em vqz alta palavra s desconh ecldas
e
prodl..l(:dofonol lea SC J:li\.S.fil!Lpelo lexlCQ.JW dltlvo, chamad_a dejono!6glca
ling,:iisl icos. quc proccss a a lnforma i;ao ad_vtnda da sintese fonol6g e
lca e pseudop alavras, em que nao ha qualque r e'.llvolvlmento do lexlco auclttlvo
dcter111i1w Sl' ela corresp onde ou nao a uma palavra ouvlda. Esta .
rota
es- ril1•xirnl J)l'rn11lc lcr pseudo palavra s e palavra s novas, desde que as relat;Oes Portanto , como se deprcen de do mo(Jelo expllcado, ~ lettura, o que
·g raf'o-fo1 1ernicas envolvl das sejam regular es. ou seja, desde que determt na a porta de entrada das palavra s ao le.xtco co grau em que sua
haja
c:01-r1•spo11cl(•11cic1s biunivo cas entre gra as e fonemas . As hablllda des-de forma visual (I.e., ortograflca) 'c conhect da. Se a forma ortograf!ca da palavra
scgnwn lnr, manipu lar e sintetlz ar sequen clas de fonema s compOem aqullo for multo conhecl da: a entrada se da pela porta do lexlco ortograflco. Neste
que sr r·l1c1111a de co11scie11ciafo110/6gica (Bertelson & DeGelder, 1989; Bllschal caso,(_a leltura c felfilpel a rota lexical,__que s~ dlvldc em rota lexlco-s emantlc
c, a,
J 994) . Cn 11H1 fk.i dare a part Ir do mode lo, tals hablllda caso o lexlco semantl co tambem seja envolvJdo. e em 'Tota lexical dlreta. caso
<;les sdo multo
i111por1;1111 <'s p.1 ra p<'nlli I Ir a leltura par decodlflcai;ao fonol6glca. lsto expllca a pron(mc la scJa alcani;a da scm o envolvtm~nt~ do lexlco se mAntlco. ~a se
por q11 r pro1 ·<·cli111 enlos para clesenv olver conscie ncla fonol6gica sao a
tao fonna ortogn\f tca for pouco conh.ec tda, o . Item le m que ser decodlf lcado
r.f'ic; ,iz<'s 1·111 111,·llwrnr o clesem penho de leltura de crlanca s durante fonologlcamente, ea entrada ao lcxlco audltlVo llnguistl c'o sc da pcla inedlac;a
;1Jf;il wl iz:1r;1 n. a o
dos slstema s de segmentacao de seqiienci{ts orlograJlcas. de conuers ao
de
2 . :2 .~. I . S<· o s isl<'111a dl' rcco11hecime11to d e sons lingilisllcos segment os ort.ogrqjicos emjonologicos. de sintesefonologica . r de reconhectmcnto
reconhe ce de sons llngulsttcos. Neste caso, fa leltura~~ (clta pcla rota rono-lexlcal.
a lon11;1 lu 1111l1'i_~i<'a. <JU<.' rcsultou cla d ecodiflcai;ao e sintese
fonol6gi cas, como
:;enci o 11111:1 pn lavru fam iliar, t'le allva o lexico auditiuo lingilist'ico. tambem No modelo, os clnc.o lexlcos estao relaclon ados a mem 6rla dt> longo
co rllHTicln ronw sistema de aliuaca o das Jormas Jonol6gicas. Este prazo e dedlcam -se ao armaze nament o da lnformac;ao preexls tente. Seu
lexico
ouclifil!O /i11gi'list/co nn11azc na as represe ntai;Oe s aud ltlvas conteu do depend e da experle ncta pre.via do indlvidu o. Dura nte a lettura,
das palavra s
co11hrC'icl;1s 1· posslbi lila seu reconhectmento quando sao ouvJdas. Neste ocorre uma compar ai;ao entre o Item escrltQ ea lnforma i;ao qi.1e se encontr
caso a
dr rc·1·onl1(•d11w11lo aucllllvo de palavra s (e.g. , palavra ouvtda serrate). o pre-arm azenada naquele s lexlcos. Os lexlcos podem atlvar-s c U11s aos oulros.
lcxtco
audiliuo /inyi'il.:;/ico serve de porta de entrada ao lexico coma um e podem ocorrer multlpl as lnterac;o es entre eles.
todo. que
co11tc111 ns clemais rcpresen tac;:oes semant lca (seu slgnlflcado). linguist
lca Os slstema s relaclon ados a mcmorl a d~ trabalho , que sao responsavets
orlo_gn1llc,1 (pnlavra rsr rila.sen-o/e). nao-lln guistlca audltlva ~som do serrar),
c 11 ao -li n_gL'ii.<:i ic-a visual (imagem de serrote) corresp ondente s a represen
pelo armaze nament o de pseudo palavra s longas ou mesmo de sequenc las
tai;ao I de
u11cl illl'n <'S J)l'Cif'ica . Neste caso, embora o leltor nao tenha podldo palavra s. lncluem o sistema de produca ofono/6 •
gica e o buffer fonol6gico. 0
!er sistema de produc ao Jonol6g ica corresp pnde ao proce.sso cle
lt·xic·;il111t:11l1·. por rnio lcr rc•r.onll<>ciclo lnlcialm ente a forma ortognif lca conlrole
da ar ttculat6r io (Baddel ey. 1986) e e rcspons;.iyd pclus pactrtics arl
p ;il; 11·1;1. 1· lo-1 II 1;1 <Jlll' tl'r co11sl ru 1do a proni:m cla por ~ecodlflcai;ao lculator ios
fonol6glca, que resultam na produc; ao fono l6gica da$ palavra s. 0 bu..[Je,: Jor10!6g
1· 11 11 111 ;1 l11r111;1 fnnnl(1.~l ra rrsulta nfc dessa
pronun cla era familiar e fol ico
corresp onde ao armaze nador Jonolog ico passioo (Badd eley. 19813)
r. e

·- · .....: ·: ~• '1)t ~7:~:r.:r~_r:,'j:_':!T, r'"f't u,-·,r:111·ft-!H't1 \;: l'•r: 1?!!:~,::r~•·:11 l~ ' "''""r.'11' ~.,t~')~ ~1~""1 °"'.".I'\ ~" ,,, ' ,............. ,"7,• !'~T.,.,
rrsponsavel pc-lo a rmazenamrn to da lnformaca.o fonol6glca das palavras por fonol6glcas sao combtnadas . resu ltando n,a.formacao de um todo fonol6glco.
11111 t:urto periodo de tempo, at.e que ela seja emlttda na pronuncla. Asslm. a Oepols da combtnacao. dots processes pqdem ocorrer. clependendo do todo
interacao entre o processo de controle artJculat6rto e o armazenado r fonol6gtco fono16glco resultante da constru,;Ao da prc:,nuncla ser ou nao conhecldo._
p.lssivo co,r poe o clrcuito de reuerbera9{10jonoarticulat6rta (Baddeley & Hltctt,
1974) que pc>rmtte a artlculacao subvocal, resp'onsl1vef pelo ensalo da Se elc JA tlver sldo ouvido antes e seu padrAo audlttvo for conhectdo
informacao fo nol6glca. Tai ensato e critlco a consolldaca.d ·da lnfonnacM, (I.e., se o letter tlver a forma audltlva da palavra em seu Iexlco audltlvo).
isto e, a s ua passagem da mem6rla de trabalho para a mem6rla de longo entAo o tbdb fonol6glco acessa sua forma fonol6gtca corresponde nte no lextco
prazo. No fluxograma, a partl r de dlferentes estimulos •sa.o esbocados ~ audltivo l!hgilistlco. Tai forma fonol6gtca, por sua vez, pode acessar sua
tllfcren lr.s processame ntos. mas todos culmlnam numa unica resposta, que · fonna ortogrMica correspondente no le.xtco :Ortogn\flco e/ ou sua representaca o
e a fala (quer a emissao ocorra no momento ou seja postergada) ou sua sema.nttca corresponde nte no Ie.xtco sem~ntlco. Entao. a forma audlttva, em
ausencla. A fala pode ser postergada lndeflnldam ente por melo do circuito de comblna,;a.o com as formas ortograflcas ~/ou sua representaca o semantlca
reverberm;aofonDarliculat6ria que Impede seu esvaneclmen to. Ja a aus~ncla corrcsponde ntc, attvara o sistema de pro4u~aojonol6gica, que produzlra os
cla fala ocorre quando o Item ouvldo nao e um som da fala e nl\o e reconhectdo, padr0es arUcuiat6r!os da fala. A forma fo~l6glca seni armazenada no bt![fer
ot1 quando o item vlsto nao e escrlto e nao e reconhectdo. Portanto. o modelo Jonol6glco ate que ela ou decala ou seJa pronunclada . Se a ·pronuncta_nao
cla Figura 6 lambem contempla processos de mem6rla fonol6gtca envolvldos puder ocorrcr no memento, ap6s um certo tempo, a lnformacao pocle
nos mecanismos de processamento de tnformacao concernente s a leltura esvanecer-se, a menos qt1e o processo de cpntrole articulat61io seja novamenle
rm termos de reconhec:lmento, pron(mcla e compreensa o de palavras. atlvado de modo a refrescar aquela lnfonnacao fonol6glca no am1azenado r
Jono16gico pass!oo. Tai processo e conhe~ldo como atlvacao do _circuito de
De acordo co m Partz (I 997). um dlsturblo em qualquer dado reverberacaofonoarticulat6ria. Podem ocoher alnda outras tnteracoes cntre
c-omponente cognllivo afeta todas as tarefas que requerem sua partlclpacao. os slstemas fonol6glcos, semAntlco e ortografico.
Por exemplo, problemas com o sislema de reconhecimento visual de palavras
produziriam dlfk uldades no reconhectmento de palavras escrltas. lsto afetarla Se ele nao tlver sldo ouvtdo antes, de\modo que seu padrao auditive seja
o 'desempenh o de leltura sllenclosa, bem como o de leltura em voz alta. desconhecldo, ou se for uma pseudopalav1q, entao niio tera uma representa~ao
Asstm, estarta prejudtcado o desempenho tanto em provas de leltura cm voz fonol6glca corresponde nte no lexJco audl~lvo. Neste caso. o todo fonol6glco
alta (e.g .. Cronofonos . de Capovllla, Macedo, Duduchl & S6r!a, I 997: Macedo, attvara o sistema de producaojonol6glca sem a medtacao do lextco audltluo. A
Capovtlla. Charin & Duduchi, 1998) quanto de leltura sllenctosa (e.g. , Teste forma fonol6glca produzlda sera armazenada no bufferJonol6gico ate que seja
de Compelencia de I.eilura Silenciosa de Capovllla, Macedo, Capovllla & emltlda, ou, caso lsto nao seja passive), a~ que ocorra o esvanectmen to ou o
Charin. 1998, baseado em Braibant. 1997, e em Khomsl, 1990a, 1990b, ensalo (I.e. , atlvacao do clrculto de reverberac1lo fonoarttculat61ia) .
I H97). 0 descmpenho tambem sc mostrarla prejudlcado em outras tarefas Quan to ao co11celto defommfono l6gica, toda palavra capaz de ser ouvicla
de leitura s llenctosa. como as larejas de decisao lexical (I.e., decidlr se um tem uma forma fonol6glca. Tai forma ,pocle ou nao estar prevlamente
Ite m cscri to (~ uma palavra ou uma pseudopalavra) e tarejas de escolha de armazenada no lexJco no memento em ,que e ouvlda ou Iida. As formas
acordo co m o m oclelo (i.e . . cornbinar flguras e palavras escrltas fono l6glcas pertencem ao lexlco fonol6glco quando elas Ja ttverem siclo
correspondentes). Ja se o problema for com o s istema de producao Jonol6gtca: prevlamente ouvldas com uma certa frequgncia. Durante a leltura, tais fom1as
en tao ele afelara o desemp~nho do leltor apen! s em provas de leltura em voz podem ser ou atlvadas ou construidas. Se elas Ja estlverem a·rmazenada s no
·a.1ta, mas nao em provas de lellura stlenclosa. lexico, podem ser aUvadas: caso contrarto. devem ser construidas ..A ccinstrucao
Sumartando o processamen to de lnformacl'io no modelo, Ii lcltura em7 ocorre por melo de um processo de convetsao grafo-fonemlca que e tiplco da
voz alra pode ocor_!]r bas tcamcnte por melo de duas rotas: a fonol6gtca ea rota fonol6gtca. lsto ocorre em cases de p41avras novas e de pseuclopalavras.
lexical. Quando a lettura ocorre via rotajonol6gtca. o Item escrtto e anallsado Uma vez que a forma fonol6glca resulte.rite da conslrucAo da pronuncla Ja
pelo Sistema de analtse visual. Depots dlsso, e processado pelo sfstema de tenha sldo ouvlda um certo n(1mero de v~zes. ela pode lntegrar-se ao lex:lco
reco, 1/tecirnento 1Jfsual cle palauras. Se a representaca.o ortograflca do Item nAo aud!Uvo, de modo que possa ser atlvada n o future. Quando lsto oco1Te, a
estlver presente no lexico ortogr6Jico, entAo o Item nAo e reconhecldo como palavra nao e mals nova e pode ser Ilda p¢la rola lexical.
uma palavra. Neste caso, ele sofre processes de segmentacAo, conversAo e Na rota fonol6glca. a promincla eta :palavra e construida por melo cla
sintese fon ologtcas. De modo a reallzar tats processes. sa.o empregadas regras apltcaca.o de regras de correspond enc!a grafo-fon~mlca. O acesso ao
para convcrl1' r segmcntos ortograllcos (I.e., grafemas ou digrafos ou seq0tnctas slgnlllcado e alcancado por medlacao da fotma audlllva da palavra (resu ltante
dr· lr tr::i s) e1;'. segmcn los fonol6glcos. Depots da conversAo, as unldades da sintese fonol6glca) que, se for reconhecilda. tern acesso ao lexlco semantlco

.. ,.' ~-,rv•,r1n•P.M·-,mr ;,~-...,l-W~f !,il!il_ n:u"IT!T:ifflml ,1'!'J Jt;U1illitl


_
~l.1"'.l!Tl!ili'Jftl■U IIWMUJ&Z JM!.~~'l"W ZWWWLD JJ ;~
pela porla ck entrada do lexico auditive llnguistico. A medlda que o leltor se de 30 mlleslmos de segundo. a flxa,;ao em beech. quando ttn ham sldo
torna mais competente, o processo de conversil.o de segmentos ortograficos apresentadas anterlormente beach ou bench. fol 30 mileslmos de segundo
em fono l6gtcos torna-se progresslvamente mais automatlco ·e usa malores mats curta que quando tlnha sldo apresentada noise. Ou seJa. a semelhan~a
seqi·1encias de letras como unidades de processamento. · visual ou ortogra fl ca fol "aproveltada" p,elo processamen to de leltu ra.
Na rota lexical, o item tambem sofre prtinelramente uma analtse visual reduelndo asslm o tempo de fixa~Ao. ,Ma~ a semelhan~a ou nao entre a
antes de ser processado pelo sistema de reconheclmento utsual de palauras. pronuncla da palavra lncorreta e a da pafavra alvo fol lrrelevante. Porem,
Para que o item escrtto s~ja reconhecldo como uma palavra, sua forma ortograflca quando o tempo de apresenta,;a.o da palavri lncorreta era levemente supe11or
tern que estar representada no lexico ortograflco. Qu ando o Item for reconhecldo (36 mll~slmos de segundo), a flxacao fol mlenor quando a palavra lncorreta
como uma palavra. su a forrna ortograflca (i.e., morfernas e palavras) e aUvada. era hom6fona a palavra-alvo (beach) do que quando ela nao era hom6fona
Neste ponto. h a dots possivels camlnhos para alcancar a pronuncia: (bench). Ou scja, houve um~ atlvacao multo raptda de uma representacao
fono16gtca. que afetou o tempo de flxacao (#urante a leltura:"Tal atlvaca.o fol
I l A forma ortograflca atlva sua representa,;ao sernanUca antes de aUvar fonol6glca e nlio lexlcal,Ja quc nao houve dlferenca quando o Item hom6fono
a forma aurJtttva \ que flcara a rmazenada no buffer j onol6gico ate que a lncorreto era uma palavra ou uma pseudo~alavra, o que clemonstra, asslm,
pronunr la oc01Ta. Es ta rota e denominada lexico-semantica. Ja que a pronuncla que ncnhuma representacao lexical fol atlvilda. 'fal proccssamento fonol6gtco
e <>bti cla por n~edia,;ao do sistema semantlco. Ou seja, nela o lei tor tcm acesso automatlco e n ao-consclcnte parece fazeri-parte da Jcltura competentelle
ao signtficado daquilo que esta sendo lido antes de emltlr a pronuncla frascs ou textos c, segundo Morals (no prelp), rcsulta do aperfel,;oamento da
propriamente dita: ou decodlflcaca.o consclente e lntenclonal. EstJdos futures devem ser conduzldos .
2) A forma ortogra llca a tlva dlretamente a fo rma aud!Uva, que flcara para uma melhor compreensa.o desse tlpp de processamento. 0 presente
armazenada no buffer Jonol6gico ate que a pronuncla ocorra. Asslm, aqul a trabalho, por~m. deter-sc-a na lcltura e na escrlta conforme descrltas pclo
proni:mcia c outida cllretamentc a partlr da form.a ortografica da palavra e nao modelo classlco de duplo-processamento.
c mecltacla pelo signlflcado. Es ta rota e denorninada rota lexical direta, Ja que a
promincla e obttda dlretamente sem a medla~ao do slstema semantlco.
~ ... caractcristicas psicolingilisticas dos itens de leitura
Neste ponto e lmportante conslderar um outro tlpo de proccssamcnto
fonol6gico na leitura compctente. De acordo com Lesch e Pollatselc (1998),
Morais (no prelo) c Pollatselc, Rayner e Colllns (1984), durantc a lcltura A uqrlduels pslcotl1191ilsllcos s60 suscelivels de
l11il11lr selelluamente em coda um dos mecan!smos de lellurn.
competente, ha u ma atlva~ao fonol6glca que e fella de modo automatlco e
nao-consciente, dlferente da atlvacao tntenclonal e consclente expllcada aclma Parl1. ( I 997). A a vc1tia('(io do tellum em neuropslcologln.
e baseacla no modelo classlco de duplo processamento na leltura. Esta atlva~a.o
fonol6gtca automatica e nl!o lntenclonal pode ser exernpllflcada pelo estudo de
Rayner. Sereno, Lesch e Pollatsek (1995). Segundo o modelo de Ellis e Young ( 1988), as caracteristlcas da s
palavras determlnam qual das rotas s~ra usada para· a leltura. Estas
Naquele estudo, os sujeltos 11am frases apresentadas por um caracteristlcas sao denominadas ps!coUnguistlcas (Partz. 1997. p. 59) e
computaclor, e a poslcao de sua flxacao ocular era controlada. A frase
aprcsentada, porem, possuia uma palavra trocada (I.e., scmanticamente
lncluem, entre outras, a regularldade, a lexlcalldade, a frequencla o e
comprimcnto. Regula1idade dlz respelto ao;upo de correspondencla existent~
lncorreta) quc era substltuida pela palavra correta asslm quc o suJelto cntrc letra e som. Asslm, palavras em qi:ie ha correspondencla btunivQca
termlnasse a nxaclio da palavra anterior e lnlclassc a sacada para !er a (Lemle, 1991), ou seja, em que cada letra; corresponde a apenas um som e
palavra alvo. Por exemplo, na ft-ase The bird prefers beech trees for nesting, vice-versa, sao chamadas de regulares (por:exemplo, a palavra pata). Palavras ·
cuja palavra-alvo era beech, csta podla ser ela mesma apresentada, ou podla regra. por sua vez, sao aquelas em quc a correspondencla letra-som e regulada
cstar trocada por uma palavra hom6fona (e.g., beach). por uma palavra ou por regras de posl,;ao (como a palavra casa, em que a tetra s soa como /z/ 1
uma pseuclopalavra nao-hom6fonas, mas vtsualmcnte semelhantes (e.g., porque csta entre duas vogals). Ha alnda casos cm que esta corresponclencla
bench ou beich) ou flnalmente por uma palavra totalmente dlferente (e.g.,
noise). Du rante a sacacla de prefers a palavra-alvo, a palavra tncorreta (beach,
bench. /Jeic h 011 110ise) era substttuida pela palavra correta (beech). Era
c·o111p11tc1clo o te mpo clc flxay ao nessa palavra correta. Os rcsultados 1 No prcscntc llvro fol aclotada a conven~i'lo
de,representar itraremas em llaltco
most raram quc. quanclo o tempo de apresenta~ao cla palavra lncorret~. era (e.g.. fl c representar t'oncmas cntre barras tncllnadas (c.~.. ;r; l. <"f. Lemle It 9!) t ).

·· · •;.,...,,,.Sl'" '; lllltm~-~~ ,!t', r!f:r"!"r-!1 f'.I (r :·...tn:ri.tn v .~, :T.i-1Hl'Y:1t•r.r.•:-; :Cr 1.•p•im,,~•W\,ilQJ@,,4,~"'1»~-~ '.ff.'\,O''·"" ,,.,.... • ,...: ~•..~~ ! '"
"
t,

••
I
nno segu e rt>gra algu ma , send o total ment e arblt
ex ercil o, em que a letra x soa como /
z/ ).
irreg ulare s. Palav ras ~egulares, de acord
rana (por exem plo na palav ra
Nest e caso , tats palav ras sAo dltas
o com o mode lo actrria expo sto, pode m
ser lldas corre tame nte tan to pela rota fonol
µore m. palav ras hTeg ulare s s6 pod em ser lldas
6glca quan ta ,pela rota lexical:
prop 6sfto , evfd tncfa expe rime ntal neste sentl

rota fonol6glca no lniclo da alfabeUzacAo, 'c om


do
Mace do, Capo vllla e Char in ( 1998 ) que comp fol relat ada por Capo vllla.
rova ram uma prev alenc la da
e comp rlrne nto, e uma prev alenc la da roQI. lexicforte s efefto s d e regu larld ade

••
corre tame nte pela rota lexical, al no final da alfab etlza i;ao.
pois a apllc ai;ao de regra s de corre spon denc com forte s efelt os de lextc allda de e frequ ancla
la grafe ma-f onem a pode rta levar . A manl pula i;ao de varla vels
a e.-ros de pron uncl a , char nado s de ·regu lariza pslco llngu istlca s pode, alnd a, perrn lUr an411sar
~ao grafo -fone mlca . Asst m, o se crlan i;as com dtflc ulda des
cfelto de reJ ula rldad e suge re o uso da rota na alfabettzacAo apre senta m dlstu rblos ¢Spe
fonol6glca. · ciflcos no uso de uma ou de

••
outra rota de leltu ra, bem como a lnflu ent:l
Para comp reen der o que se ente nde por lextc a do tlpo de meto do usad o para
aitda de, ante s e prec lso alfab etlza r sabr e o dese nvol vtme nto dess ~s
1·eve1· os conc eltos de pala ura e pseu dopa rotas .
laura. 0 term o pala ura destg na
uma sequ encl a de cara ctere s comp ondo um No Estu do Pllot o I dest e llvro, fot1am man
corre spon de um dado slgnt flcad o. O term
todo pron uncla .vel e ao qual ,.. pslco llngu istlca s dos !tens. Nele, esco lares ide
lpula das cara cteri stlca s
t tamb em desl gna uma sequ encl a de cara
o pseu dopa laura , por sua vez, de apre ndlz agem foram expo stos a provaSi de
prlm efro grau com dlflc ulda des
leltu ra em voz alta e de dltad o
cter es com pond o um todo
• pron uncf avcl , mas , no enta nto, a este todo
sfgni flcad o. Assl m, a cara cteri stlca pslco llngu
na.o corre spon de qual quer
de !tens lsola dos. De acor do com Byrn e e r1eld
critlco de leltu ra cons lste na avallai;ao da h~bl
lng-B arnsl ey (1989 ). um teste
lldad e de ler em voz alta palav ras

'
istlca lexlc allda de refer e-se a nova s e pseu dopa lavra s. Alnd a segu ndo taJ~ auto
clifereni;a ent,·e pala vras e pseu dopa lavra s. res, tres pre-r equl sltos estao
Pala vras pode m ser lldas pela envo lvtdo s na habl lidad e de ler em voz altatpalav1
t rota lexi cal, enqu anto pseu dopa lavr as
nao pode m , vista que nao ha
r·epr csen tai;o es ortog raflc as de pseu dopa lavra A crlan ca deve com pree nder o prlnc ipto alr_a
·as nova s e pseu dopa lavra s:
betlco

s , deve poss ulr uma rotln a
lc-xlcal. deve ndo, porta nto, ser lldas nece ssaH arma zena das no slste ma de mon tagem que !he penn lta com blna r ps
fone mas corre spon dent es aos
amen te pela rota fonol6glca. grafe mas em palav ras falad as, e deve t¢r
~ Assf m, o efett o de lextc allda de suge re o uso uma mem 6rla de curto praz o
da
poss lbllid ade de algu mas pseu dopa lavra s serem rota lexical, embo ra haja a dese nvol vtda o suflc lente para perm ltlrrl
he cons trulr a pron uncl a das
reals (Ellis , 1984 ). lldas por analo gla a palav ras
• Freq u~nc ia , por sua vez, e a cara
palav ras. A comp reen sao do prtnc iplo alftb
etlco e obtld a quan do tres pre-
requ lslto s silo satls felto s: a cons clenc la de ique
a lingu a falad a e segm entav el
cteri stlca refer ente ao grau de em unld ades , a de que essa s mesm as unld
ocor rt'nr. fa de certa palav ra na lingu a. Assl ades se repe tem em dlfer ente s
m, hA palav ras que ocor rem com palav ras ouvl das, e o conh eclm ento das-- regra
a/la frequ encl a na lingu a e pala vras
que ocor rem com balxa frequ encla .
,. grafe mas e fone mas.
s de corre spon denc la entre
Qua nto malo r a frequ encl a de ocor renc
la das pala vras , tanto mato r a
prob ablll dade de que elas venh am a ser lldas
freql'.iencfa tend em a nao ser lldas pela rota
pela rota lexical. As de balx a
lexic al, pols elas prov avelm ente 72Aimportincia da rota fonqlogica para o
nao poss u em ,·epre senta i;oes ortog raflc as no
rep,r ese11 I acoe s sao form adas a partl r de expo
lextco ortog raflc o, Ja que estas
sli;oe s repe tldas as palav ras
t:J desenvolvimento da leltura
escr ltas. A freq(i encf a de uma pseu dopa lavra
frequ encl a s uger e o uso da rota lexic al. e zero. Assl m, o efelt o de
A fd~fa essen ctal ~ a de que a analls e explic
Com prim enlb refer e-se ao tama nho do Item em unfda desfo noMg lca.s ~ lndlspensc'wet paraltaconrpr
das palaum.s
. Pode ser deflnldo em term os eende r' o
de num ero de leti-as· ou de silab as com pone codlgo 'alfabe llco e. alralH !s di.!iso. apren
ntes, por exem plo. A leltu ra pela der a ler.
rota- lexlc a l nao sofre efelto do comp rlme nto, Alegri a, Lcyba crt c Mous ty (1997 ).
enqu anto a leltu ra pela rota Aquls l('oo de lelluro e dlslur blDs assoclados
fonol 6gfca e mats prec fsa para ftens curto .
s que long os. Assl m, o efelto de
comp rlme nto s uger e o uso da rota fono l6glc
a.
Mars hali' e New comb e (197 3) prop user am um De acor do com Shar e ( 1995 ), a rota fono
mode lo para anal lsar a l6gtc a e esse ncla l para o
lcit ura cm que esta s varfa vefs pslco llngu dese nvol vlme nto da lettu ra. No estag to l~lcl
istlc as s4o man lpula das. Esta al da leltu ra. o proc esso de
ma nlpu lai;ao perm fte que sejam anal lsado s o decodlflcacAo fonol6gfca e fund amen tal parp.
dese nvol vtme nto ea lnteg lidad e a aqul stcao das repre senta i;oes
das rotas de leitu ra . Ass fm, por exem plo, pode ortog rafic as das palav ras, o que post erlon ~ent
ser verlf lcado se, no lnicl o da e perm ttlra a leltu ra via rota
a lfabe tizai;ao, a rota fonol6glca e realm ente a lexic al. Nos est.agtos posle rlore s, a deco dtflc
mals usad a e se, com o aum ento act\o alnd a cont inua send o d e
·cJa r o111 1wlc ncia em leltu ra. a rota lexic al pass extre ma lmpo rtanc la, vlsto que o lelto r esta st
a a ser a rota prefe rencf al. A mpre se depa rand o com palav rns

l
desc onhe clda s. Um a luno de quln ta s e rle.
por cxem plo, cnco ntra cerca ck
•., .,.. 'U>t.l1$1"'6l?W t _a,s,u1!tlD)W{m.n:nrnrrr.r.1r;mm:1®.t&1.t
a ~l!!. :t:'.1 (•1 f,.f!:i!1IT 1JD\PNltilWl'9119MilMPM4l,i./41Q
J#11~Wft;-.. ..tlit-i!M!l'!t'l!\~1'T°r.1
\
1. Dtslexta utsual: Ha dlsturblos no slstema de anallse visual d as
10.000 ,, ovas palavras em um ano (Nagy & Herman, 1987). Deste modo, a palavras. Os erros de leltura mostram uma $emelhanca visual entre a escrita
d1Toclifica('a o fonol6glca permlte que o lexlco ortograflco dos leltores seJa
da palavra pronunclada e a da palavra alv(!):
.C!raclualrncntr. expandldo. Alem dlsso, ha um tlpo de atlvacao fonol6glca
a ul o111{1I ica e nao lntenclonal que ocorre na leltura competente de textos 2. Dtslexta de negllgencla: Os dlsturb;los tambem estao no slstema de
(M orais. no prelo). conforme expllcado anterlormen te no Item As rotas usadas analtse visual. Na leltura ocorrem erros slstematlcam ente em certas partes
pum leilt1ra. da palavra (geralmente na parte lnlcial}: '
I la baslcamente duas llnhas te6rlcas que contestam a tmportAncla da 3. Leltura letra·a·letra: Ha dlsturblqs no reconheclm ento globa l de
rola fonol6glca. A prlrnelra busca expllcar a leltura por assoctacao dlreta palavras, ou seja, no processamen to paral¢lo das.letras. A leltura s6 e feita
1'11ln: as palavi-as c suas pronunclas (Chall. 1987). A malorla dos te6rlcos corretamente ap6s a soletracAo (em voz alta, ou nlio) de cada letra lndlvldual.
a cl111llr quc a leltura de algumas palavras e aprendlda desta forma, mas n4o O nome leltura letra-a-letra deslgna uma esttategla compensat6 rla empregada
I
a cl,· luclas ns palavras. dada a enom1e quantldade de palavras novas cujas pelo leltor para contornar sua dlflculdade em apreender a fonna visual geral
prri1i11ndas clcvem ser aprendldas, conforme dlto aclma. A segunda teorla (Gestal6 da palavra esct1ta (Shalllce, 1990). Isto, a prop6stto, expllca nao apenas
·prornra l'xpllca r a leltura por adlvlnhacao contextual. em que o contexto o grande efelto de comprlmento , como tamt>em a dlflculdad_e do leltor em ler
lr,rnc·1·1' ria lnliirmacoes slntatlcas. semantlcas e pragmatlcas que permttlrlam palavras quando escrltas em letras curslva~. em que a separacao entre letras
1m·1·1·r palavras novas (Goodman , I 967: Smith, I 988). Tai expllcacao nao e menos nittda, sendo mals fa.ell ler palavras escrltas em letra de forma:
pnn-,·c· s r r valida , pols o contexto parece permltlr prever apenas cerca de 4. Dtslexta atenclonal: Ha dlflculdaC,es na codlflca¢ao das poslcoes
:10% cl.is palnvras novas (Finn, 1977-1978). Alem dlsso, o contexto auxllla
especlflcas das letras nas palavras, apesar da tdentlflcacao paralela das letras
11111llo nwls na acllvlnhacao do slgnlflcado de determtnado Item do que na estar preservada. Pode haver mlgracoes ~e letras dentro. de uma mesma
aclivi11h.1('ao da pronunc:la especifka. E. flnalmente, ta! teorla e de llmltada
palavra ou, prlnclpalmen te, de uma palayra a outra durante a leltura de
;1pllt·;1,,ir, para a expllcacao da leltura de palavras lsoladas.
frases. Por exemplo, dlante de jlnlshlng ~ leltor pode pronunclar JtShing.
Pode haver atnda dtflculdades para td4nttflcar qual letra ocupa urna
0·-0s principai s padroes de disfun~a.o da leitura determlnada poslcao na palavra. Os dlshlrblos da dlslexta atenclonal sao
observados quando ha lnformacoes demala para processar. I.e .. quando ha
mats de uma palavra para ler ou quand~ se deve ldentlflcar uma dentre
I\.~ prlme/ras n~6es. em que se aprende a ler, escrever e contar. varlas letras da palavra:
erarn·me 160 pesadas ·e penosas... Donde me utnha tal
nborrectmenlo. senao do pecado e da ualdade da vlda? 5. Dlslexia (onol6gica: Ha dlficuldade~ na leltura pela rota fonol6glca e.
Porque eu era came e sopro que se esual e rwo uolla. portanto, a rota lexical e preferenclalmente 4sada. A leltura de pseudopalav ras
Santo Agosllnho (ano 397-399 d.C.I. CoriflssOes. e de palavras desconhecld as e problem4uc a, mas a leltura de palavras
famlllares e felta normalment e, lndepend;nt emente da regularldade ou do
compriment o. Ou seJa, sao observados 10s efeltos de lextcalldade e d e
Scg1111do Morals (1995) e Seymour (1987), os principals padroes de frequencla, mas nao os de regularldad t e de comprlment o. A d!slex·1a
clisf1111<•flo na leltura podem ser dlvldldos em dlslexlas perlferlcas e centrals. fonol6glca representa cerca de 67% dos qtladros dlslexlcos ([3ocler, 1973!:
Nc1s clisll'xlas pcrlferlcas, os dlsturblos ocorrem na anallse visual (e.g .. dlslexta
6. Dislexia morfemica ou semdntlca:· Ha dlflculdades na leltura pela
visual r cllslt:xia de negllgencla). ou no reconheclme nto das palavras (e.g., a
rota lexical, sendo que a leltura e fetta ~slcamente pela rota fonol6gl ca.
lc·II ura lei ra-a- lctrn e dlslexla atenclonal). Ja rias dlslexlas centrals. os
Logo, ha dlflculdades na leltura de palavras lrregulares e longas, e sao
cl isl 11rlilos ncorrrm em componente s das rotas fonol6glca e/ou lexical. As
observados os efeltos de regularldade e ~e comprlmento , mas nao os de
<lisll-xias L'lll que apcnas urr)a das rotas apresenta dlsturblos sao denomtnada s
lexlcalldade e de frequencla. Tai quadro represent a cerca de ·10% dos quadros
di' s 111clroml's dr. um l'.mlco componente (Pinheiro, 1995), como por exemplo
dlslextcos (Boder, 1973):
as dlslc·xias fnnol6glca r morfemlca. Quando ambas as rotas apresentam
prnl.Jlcnws. as dlsl exlas sao denomlnada s de siildromes de componente s 7. Dlslexta profunda: Ha series dlsturblos no processo cle conversao
111i"ill lplos. rumo pnr exemplo as dlslexlas profunda e superficial. Segue uma grafema-fonema e algum dlsturblo na rot.a 1fx1cal. A leltura de pseudopalavras
'IJ11·1T cl1·sni<·i10 de cada um clcsses quadros: e de palavras de funcao e extremamen t~ pobre. e ocorrem multos erros
semantlcos (e.g. . dlante de sue/er pronynctar /blusa/) . Algu ns te6 ricns

.., M : •• • • • . r~t?.lftllU
~'l·r~..,~~tff.~ ~·~ ~ 1~ ~ '1:"'"1 ~ ll•".iT,r,1 1!:J:iU!'.TT;?• . ''7"".1"""'~ ~ ~ , . . .,.....':'"'''· • \··"(~'!11!".r · ,..,
iii
fCnltheart, 1987; Saffran, Bogyo, Schwartz & Martn, 1987: Zaidel & Peters,
1981 l e>:pllcam tal padrao de leltura coma decorrente de um total dano nos
processos de lettura do hemtsferto esquerdo, sendo a leltura residual felta
pelo hemlsfcrlo dlrelto. lsto expllcarla as trocas sem~Ucas .em palavras de
conteudo, pots a leltura de tats palavras serta medlada pelq slgnlflcado de
1
'i.
_QW. Ha tres tlpos de processamento temporal claramente relactonados <'I ~
habilldades d.e leltura e escrlta: o acesso ~o lex!co mental. a mem6rla de
trabalho fonol6glca e a consclencla fonol6gtca .
A expressao acesso ao lexico mental refere-se A habllldade de ter acesso

seu referente, sem qualquer partlclpacllo de processos de recodlflcacAo facll e rapldo A lnformacAo fonol6gtca estocada na mem6rla de longo prazo.
fonol6glca. Expltcarla tambem porque, apesar dos erros, as palavras concretas Essa eficlencla no acesso lexlco parece :Caclllta r o uso de lnformacoes
e de conteudo (e.g. , substanttvos. verbos. adjetlvos) sa.o melhor lldas que as fonol6glcas nos processos de dccodlficacao;e codlficacao durante a leltura e
palavras abstratas e de funcao gramatlcal (e.g., conectlvos, prepostcOes, a escrtta. Logo, dlferencas Individuals na habllldade de obter acesso lexical
conjun('.oes. arttgos); em pre-escolares tendem a ser fortes pred jtores do desempenho de leltura
de palavras na prlmelra serle (Torgesen et f'-I., .1994).
8 . Dlslexta supe,:flclal: Ha serlos dlsturblos na rota lexical e algum
dtstt1rl.Jlo na rota fonol6glca. Porem, atualmente ha uma tend~ncla em nAo A cxpressao mem6rta de trabalho'. Jonol6glca refere-se tanto a o
dlferenc:lar A dlslcxta superficial da dtslexla morf~mlca. Os erros demonstram proressamento atlvo quanta ao armazenarriento translt6rlo de lnformac;oes
rfrtto dr rrf\1 ilarlclnde e ausencla de efetto de lex1calldade. fonol6glcas (Eysenck & Keane, 1990) e reilete habllldades de representar
mentalmente caracteristlcas fonol6glca~ da llnguagem. Crtanc;as com
0 fat<- cir qur a dlslr.xla fonol6gtca representa cerca de 67% dos quadros dlflculdades severas de lettura e escrlta tambem frequentemente a presentam
dl~lcxicos r,,rrobora a lmportancla da rota fonol6glca para a leltura, dlsturblos na mem6rla de trabalho fonol6g)ca.
confirrnanclo a necessldade de desenvolver procedlmentos de lntervencilo
pnrn prevcnir e remedlar dlflculdades fonol6gtcas . A conscienctafono!ogica refere-se tanto a consctencla de que a fala
• l
pode ser segmentada quanto a hablllclade de manlpular tals segmentos
,. Ap6s o exame das rotas usadas para a lettura. de seus dtferentes papets (Bertelson & De Gelder, 1989: Bllschak, 1~94). 0 exame deste concelto no
rm funcao de r.a ractcristlcas pstcollnguisttcas das palavras e dos prlnclpaJs presente trabalho e essenclal vtsto que, a lmporta ncla da consclencla
pud roes de dlsfunc;ao cla leltura, pode-se agora perguntar quals serlam as fonol6glca para o processo de aqulslc;Ao i:te lettura e de escrlta tem sldo
habilidades necessartas para que a leltura e. de modo mals geral. a , bastante reconheclda. De fato, um grande 'numero de estudos tern relatado
alfabcliiac;ao . .ocorram com sucesso. Para tanto e precise examlnar o concelto que a habllldade de estar consclentemente atento aos sons da fala se
de pror.essarnento fonol6gtco . correlaclona com o sucesso na aqulsl~ao ~a leltura e escrlta (e.g., Calfee,
Lindamood & Lindamood, 1973: Jenklps & Bowen, 1994; Liberman,
7- _0 processamento fono16gico como habilidadc Shankweller, Fischer & Carter, 1974; Lupdberg, Frost & Petersen, 1988;
Stanovich, Cunningham & Cramer, 198~ Wimmer. Lander!. Llnortner &
necessaria a alfabetiza~ao: a consciencia Hummer, 1991: Yopp. 1988). Alem dlsso. ~ma scrle de estudos tern relatado
fonol6gica, o acesso ao lexico mental e a que procedlmentos slstematlcos para de$envolver consclencla fonol6glca
fac111tam a aqulsl~Ao da leltura e da escrtta (e.g.. Blachman, l 99 1; Byrne &
mem6ria de trabalho fonologica Fleldlng-Bamsley. 1993: Lundberg, Frost~ Petersen, 1988: Warrick. Rubin
& Rowe-Walsh, 1993).
A descoberta de umaforle rela,do enlre a A consclencla fonol6gtca e um tlpq de consciencia metalingiiist!ca.
consclinctafonol(>gl~ das crlan~s e seus progressos
na aprendl1.agem da leltura l um dos grandes
Segundo Tunmer e Cole (1985). cons-cl!noia metallnguistlca ca habllldade
sucessos da pslcologta modema. de dcsempenhar operacOes mentaJs sobre dque e produztdo por mecantsmos
Go~waml e Bryn111 ( 1990). Habllldades Jonologlcas e apr1<')'11%agem da leUuro. mentals envoMdos...na compreensAo de sdntencas. Portanto, a consclencla
metallnguistlca envolve tanto a conscle~cla de certas proprledades da
llnguagem quanta a habllldade de tomar a~ formas llnguistlcas como objetos
A importancla do processatnentofonol6gtco para a aqulstcao de leltura de anallse. Tai hablllclade metallnguisU a dlferencta-se das habllldades
r cscrila te111 siclo conslstentemente demonstrada nas ultimas cluas decadas llnguistlcas, como por exemplo a percep Ao ou a dlscrlmtnac;ao fonem lca
IM cG11innrss. MrGulnness & Donohue, 1995). SegundoTorgesen , Wagnere (I.e.. a capacldade de dtscrtmlnar entre p,ires de estimulos que dlferem em
l~ashotlc ( I ~194). Ta i µrocessamento [.efer~~s_ gp~racoes mentals de apenas um fonema ou em um trac;o fonettco) (Kolinsky, no prelo) .. Enquanto
pn11 TSS<lillt'IIIO cit· l11forn1~iio..!2,a§t.a.clas.J)
~ l"l,I~ fo_r:i.o~ca d~ toguagem . tals habllldades llnguisttcas sao 11ao-co~sctentes e nao-lntenctonru:L,il.S

, .... '"'1;• ~•Wt~l}."l'/Nl..-www~n:1.m:.ttr.111~ lilJ·t\t:illtl:~1!\ ':i).l!a_..._ ,....,J;.T~~:W.' \!WWWl,J.1


!.llibllidades metalfnguist1cas.J1Ao consctentc.,._tntenclonal.8 c necu~!_t'1!1 ~ anos e 90% para c11a.n~u de sets anQll, Em rela~o d segrncnr.n,An ck fonemas,
lns truL:aO formal para serem adgulrjda.:i. Asstm. poreiempfo~ cnanca o accrto fol zero. IN c 70% para cr1ancas de qu1t tro, ctnco e sets nnos.
nilo-alfabetl za d a e um adulto analfabelo conscgucm dtscrtmtnar ~spttUvamente_
fun ctonalme nte e ntre as palavras pato e rato. mas sAo tnc-aparea de
lntenctona lmente con taro numero de fonema., de cada uma desSlls palavru, 0 tlpo de conscttncta fonol6glca prom.ovtdo pela fnstruc;iio de lell ura
. , :...'l·o u mesmo de ma nlpula-Jos. depen.de do Upo de 11.stema de escrita que es~ sendo enslnado: :'\ ccm sc!Enrt.,
ill!' (,,n,.mtr:i s-6 f'(\rl"!"'f' 'll"T O!Cll.11(':Hh { ' () m (1 lrttro<l11~/l c1 <k um Sl'it'/'111« :IJf.,bi'llr-n,
,,.. J- · Segundo Bltschak ( 1994). durante seu processo de desrnvolvlmcnlo, • ri,.,~ 11.1 11, 1m .1 d,- ,in '11-.iem,1 «ll&tHni nu 1tl,.og1·afko Conforme relatado por
, ~ , crlan~a pocle tornar-se consctente de frases, palavras, sllabas c fonemaa Read, Zhan£ Nte e Otng ( 1986). por exemplo. chtnescs conhecedorcs de
,I' i . ,, ·'·r.01110 L111 ldades separadas. A conscll!ncla da fonologta , ou do ststrma aonoro ortoaninu aJfabeticu obuveram sucesso em larefas de adlc!o e subtra~!o de
~ I ,, da lingua, desenvolve-se, portanto, gradua.lmenle, A med1da em que a c:nanca fonemaa. mas chtnescs con h~edores apenas de ortograflas tdeografkas nao
.{~ va t se tornando consctente de palnvras, stlabas e foncmu como untdadca foram cap,t.ZC3 de rtalwu- ~ts tarefas. De modo conslstente com tats achados,
ictentf0cavefs (Supple, 1986). No presente trabalho. o trmH) ron~.:-tt11C:10 Morals. Clll)'. Alcgr1a e Bertelson I I 979) relataram que adultos portuS(utses
-t Jonol6gica e usado para fazer refcrl!nctn ! c:nnst-l~11.:1j 1.:c::r:i.f d r 1>Cjl lllc11lo:s analfabetoa 1c dcacmpcllha.ram pobrcmcnte em tarefas de manlpulac:lo
nos nivers de palavra e subpala\!rn (palavras, rtmas, allteracl>es. silabas e fonfmlca . enquanto quc &dulto.s quc possulam algum grau de a lfabctlza('~o
- \'.fone mas). cnquanto o trrmo consc,tncw Joiti:-111,,,: t u.-,;\d.:i em rrferl'ncta sc dcsempenharam constderavelmcnte melhor. ror~m. nAo houve d1ferencas
' ..,. -' cspe.c.mc::1 ,i ro.nsclb\cla de fo nema.s_ O dcsenvolV1mento da consctl'ncta · stgnlflcaUvu entre alJabctlz.ado11 e analfabclos numa ta.refa de julgament.o de
, 1• \ , ~ f"onol6glca nem sempre se da na ordem cttada aclma. Jenkins e Bowen ( 1994). r1mas. Resultados como cstcS s ugcrem quc ad0llos analfal>elos n~o conseguem
•, -· ...., r1' •·•
• t-- por excmplu. relatam casos de c1iancas cm que a consclencta sJlablca emerglu anaUsar a fa1a cm fonemas. e quc a conscltncta fon~mtca da cstnitura da
,\Y., .,;' antes da consciencla de palavras. porcm , parece ser conscn~~ue a uJttma llnguagem nAo emerge cspontaneamentc 11.Am<lberg et al.. 1988).
,i'\r· J-.·i',:: hiluillcl~clc ~ Surgjr ~ !l_CQilSCi.fJ.Lci.a. f.antmk_a .
. ., Alegrta ct al. (1997) en!at.12:am que a tt>mada de consctcncla d e que a
; De falo . ha evldencla de que ~rtancas ~qucf!!S til!l~ulto_m&Qr fa la possul uma estrutura font mlca aubJacente e cssenclaJ para a aqutsl~o
~~nscier~ I~'. §ilahas.JllJ.te1.-acOcs..e_lirt:Jc!.S.flo g_u e je fonem~ (Bertelson & da leltura. poi!I esta estrutura ~rmlte utfllzar um slstema gerauvo que
...
' De Gelder. J 989: Blfschak, 1994). Na verdade. enquanto a consctencla de converte a ortografla em fonologta. o que posslbl!Ha a crtan~a ler qualquer
s egmentos s uprafonemicos parece desenvolver-se espontaneamente, a palavra nova (apesar de cometer erros em palavras lrregulares). Tai
conscfen cta fonemica nao. Em vez dfsso. ~ s ctl!ncla_f.o!}~mlca pare~ geraUvldade. caracteristlca das ortografi$ alfabellcas, permlte a aulo-
!:_Cquerer ex_perie_!1Qias e..s~cifl~~s alC!!]_d__~ mera e.xposi~.<> ao§. !:<.>n_cel!Q.~de aprendlzagcm pelo leltor, pols, ao se deparJr com uma palavra nova. cle a
rim a ·e·a li tera~a_Q. De acordo com Llbennan, Cooper, Shankweller e Studdert- !era por decodJflcacAo fonol6gtca . Estc proc~so aos poucos contrtbulra para
Kennedy ( 1967). a precedencJa da consclencta suprafonemtca em relacao a criar uma representacAo ortogrAflca d~uc~ palavra, quc podera, cnt:Ao, ser
co·nsc.iencia lone mica e devtda ao fato de que silabas lsoladas e outros segmentos Ilda pcla rota lexical. Ou seJa. o pr6prJo ProQCISO fonol6glc'?_~u~ss.lbJJUa..
rna1s an1plos silo manifestados como untdades dlscretas na fala , enquanto ~ tcrtor lettura lexical (Share. 1995).
quc fonenms isolados nao o sao. Fonemas s6 se tomam manifestos como
Tai geratMdade posslbllltada pela deeodlfica~!o fonol6glca na leltura
unidades cliscrctas na faJa quando eles se associam a outros fonemas e fonnam lnlclal e estlmulada pelos m~todos fonlcos dt alfabeUza{:Ao, em oposl{:Ao aos
unlclades dlscretas mafores. Como aponta Morals ( 1995). alguns fonemas nao metodos globals. Segundo Morals ( 1995). ,Hempenstall ( 1997) e Lemann
sao segmentos acusllcos lndependentes. Portanto, de modo a ser capaz de ( 1997). dentre outros, os trabalhos de pesquJsa mats rlgorosos sao unanlmes
lden ttncar fonemas lndlvtduals. a crianca preclsa rccebcr lns trucao expliclta em demonstrar que os metodos de enslno Q'1e enfallzam a tnstrucao dlreta e
sab re regras de mapeamento da escrlta alfabetica, isto e, o enslno formal e
explictta do c6cllgo alfabetlco sao os que aprf-!Cntam os melhores resultados.
sistematico da correspondencfa entre os elementos fonemlcos da fafa e os Essa superioridade dos metodos f6nlcos e aJnda mats evldcnte no caso de
el emen tos grafem lcos da escrita (Jenklns & Bowen. 1994). crlancas de classes socials desfavorccldas (Stahl & Kuhn. 1995; Vellutfno,
Liberman et al. (1974) foram provavelmente os prlmelros pslc6Jogos a 1991; Yates, 1988), quc na.o dlspl>em de uma estrutura fam!Har que Incentive
avaliar a habiliclade de segmentar silabas e fonemas em cnancas pequenas de a leltura c ~ escrlta e fomeca as condiCl>cs basicas para que elas ocorram
quatro. ct nco e seis anos de fdade . Em seu estudo. ~ r1im~as ~ re~ ~ am (e.g .. lcltura de est6rias para as crtancas e contato com texto escrtto).
'.l!i}.!2£ clific ulc~ na tarefa de se~1nenlacao de fonemas QO_9.!:!!,..!l.il~ A lmportancla da leltura fonol6gica iios estaglos lntctals da leltura e·
sr!!!.!~£nlarJo de silabas, QJ1,ca_to.cias.~ jdades Asslm. na prova de segmentacao refor~ada por estudos como ode F'reebody•e Byrne (1988). De acordo com
de· sil111J.is. o arcrlo ficou em torno de 50% para criancas de quatro e cfnco

i?J·1:illitl:I-IJ.'ffi\1_N,_ULS .Mk?t41Z!A\1ffi;lt,►.:., .'1.J1'.WWW·l ~


,, ' O '
(./' ..., . t;f.? >-h
(-~ LV'"
1
·i1·s. clois lcr"os das crtanc;as/4unda e tercctr~ s ;rlcs prtmarfas Estudo5 antenores dcmonsu-aram qut a aqulstca.o da lei tum e da escri ra
:1J1_n •se11lillll desernpenhos comparavefs em leltura fonjl0gtca e lextcal (ou em portugu~s est.A fortemen te relaclona do A senslbllldndc aos segmcnr os
,,· i;1. elas sao boas em ambas ou fracas em ambas). Contudo, um terco das sllablcos e fon~lcos (Capov11la & Capovllla. 1996: Capovllla. Colornl. Nico &
<Tiil 11ras knclem a ser ou fortes na leltu ra fopol6glca e fracas na lexJcal, ou Capovflla. 1995. Cardoso- Martins, 1991 : Ma lul & Barrera . 19 97) . m as b e m
lrn ,·<1s 11::1 lcllUra fonol6gtca e fortes na lexJcal. Os autores chamaram as menos rclnclonada A s ens 1b1 ltdade a r1ma o u a a llteracflo (Ca rdoso -Martins .
l aj.!..lli:.irns de leito,.rss " ( ~ · e as ylttmas,ge lcltores ..~hlne/iis::s·. Na segunda 1995). lsto pode ser devldo as proprleda des da or1oi:n:1fla por1ug11<-sa. rm q11 e
s,• ,_-ie, a pontuacao de compreens:!lo de lettura obtlda pelosleltores "chtneses· as unldades slltlblca.s sAo mats lrnportantc:s que as u_nldadl'.'s de a llrera,Ao r-
,. 111:1ior q11e a dos leltores "feniclos·. No entanto. da tercelra s~rle em dlante, de rlmo . Goswami e Bryant ( 1990) expllcanµn porque n hnbllldad e dr- de tn·t a r
11
pwli·;in I c-nclc a se Inverter. Ou seja, a longo prnz·o . um esUl.1 rl c lrllur ,1 r1rna ~ lmportnnte para a leitura e m tnglts. e Ca rdoso-Mart ms ( l 9~!'i) rxpltco11 •'
"11'1iic-io" i· n1uit o mai s vantaj oso quc um esttlo d e leltu rn ··chlnt s• Tai porque e ssa habtlld.tde c menos lmp ortante em portug11l's d o que <'Ill lllg lt-; ·1 ,
1, ·11rli·111·1.1 a um melhor desempenho dos lelto1·es "fenlclos " permnneceu num Em tnglb. a mwortada.s palavras q uc as c:r1Anc;as e n contr.1111 nos livros lnic lnl'>~ , .....
1
·--111clo d1· ,wornpanhamento (l.e .• Jollow-up) conduzldo um ano depots (By nte. dt' lellu ra c mono5sllautca (£hr t. 1986). Por outro lado. cm port t ig u f'-.sc hn u mu ,,. ,
I 11 ·d>ncl_v ,'1.i. Gates. 1992). Em tarefas de leltura envolvendo tanto pa lavrns jlll"J"ti17fl l 'l· ,1n. ,I t 1, ,· ,11 ..,, •• • lllU:l.s..,<:;JlJ LIC. 1'1 µ.1 rr>,JI 0Jl ..l'>. C' 'l _... , ~tnvlll.S,'llil h X
:•.1,d11 -t'1J1J l'111i ramc nle regulares quanto lrregulares. enquanto a hnullldade J! <"<tll r.111,.. I J ,, \. ,IJ > 114 ,, 1 .J'.'.l r,1r,1 CJ IJ.t1c;-.1s ','[w p:u J>, ltOfi:1!1 b t:,,1l,11Ja~
1•·l.ll iv.i rln-; 1,•ilores "fenicios " nlnda conlfnuava mats alta e melh orava cada
r 11i,-.1 l,il-.1.!. (Pinheiro & Kt'ys. l 987) Na maJor po rte c.lessn'i pal,wras. ns rfm as
,·, ·z -111:1is. ;1 dos "c hln esl"s" alnda permanecla Inferi or e estava ncando 11"0 corresponclem a segme11tos lntrrussilAblcos. mas s1111 a ~t·gmen tos tgunls
1° ·l.1ll\·n111,·11h' pior.
ou malores do qu c a s sllabas Por exemj>lo. 110 par de p a l11vras _p'l,_SCO{'O e
J\ ,·>. p lic a cao para tal a chado c qu e us ciiarn;·as "c.hlnesas" aprendcram o ror()(X). a rima corrcsponde ao ~gmento ~ Asslm, a hauilldade d1· dlscnmlna r
I, 1 1ior :1-.., oc k1~'flo cntre a forma visual !nte lrn da palavra csc:rita e sua fomt!l rtmas n!lo pareC'e e rw olver a halJllldade de dtsc rlmln.1r S('gmt>11tos foni'ml cos
,11 " 1cl.1 ,,rn n ·!-.po11d c n k , e n a o pe.lo m ecan1smo geraUvo da deood 1fl c arAo de palavras. De acordo com Ca rdoso-Martins ( 1995). lal ca ra c l,..risUca· podl"
In, 11Jl1 •!!it, 1, 0 padrao de lettura Jogograflca resultante do metodo global funclona cxpllcar o fraco relactonamento quc tern sldo encon trado cntre a se nsiutlldadt"
, ,qw1>.is <'nqu,tnlo os ,·equlsitos de leltura fo1·em a1nda tAo balxos e elcmcntares a nma ea aqutstcao subsequcnte de leltura e escnta no portugucs . No esludo
, p,.. 11 1111tvcrso de palavras a serem ltdas pode ser annazenado v1sualmente. de Barrera ( 1995). tambtm r-eall.zado com ~rtan~as IJras tlelras . fol e n contrada
•111 ,·111 ;10 dlc:azmenle adtvinhado recorrcndo ao contc.xto da est611a ou en redo. uma correlacao posltiva slgnt0callva en(re o drst'mpc>nhu <'Ill larefas d e
1 1111111clr, . ."1 1ncrlida em que a crla nca prog11de da scgunda para a tercelra scrie consclencla fonol6gJca e a aqulstcao da escrtta.
,. d,·sla para a quarla e qulnta series. os requlsltos formals de lettura (e.g.,
,., w,11>1il,,rlo. gramatlca) aumentari1, de modo a sobrecarregar lrremedlavelmente Ha evld!nctas. por outro !ado. de q~c os processos de consclenllzac;ao
:1 ,·, qH1c-idadc cla mem6rla em armazenar representai;0es logograficas. fonol6glca e de aqulsl,;-ao de leltura e escrlta sAo reciprocos, factlltando-se
l ',1r,1h-h1111t!llll'. os mccanlsmos de adlvfnhacAo pelo contexto tornam-se cada mutuamente (Gregoire & Picrart. 1997). ~I rcctprocldade deve-se ao fato de
1·,·z 111c rn)s efkazes, o que resulta numa grande dlflculdades em !er e apreender que tanto a lettura·quanto a conscfencla fenol6glca sao proce s sos complexos
1·,,11ill'<'i111l't1los novos. Po1· outro !ado, a esta altura. as crtan,;as -renicias· que que envolvem uma serlc de habllldades eicmentaresr Os ~stagJos InlclaJs da
;i pn·11ckran, ;, ler por m elo d a d ecodlflcac;l'io fonol6glca . depots d e se tomarem consctcncla fonol6glca (e.g., consclcncla de rt mas e silal>as) c ontrtbu.t>m para
ni. lls c- ma ' s profic ien tes em tat mccanlsm o g eratlvo. leem a ve locldadcs o desenvolvlmento dos estaglos lntclais db proccsso de leltura. Por sua vez.
p rn~1Tssiva 1nc11te maiores , acumulam m aJores vocabulartos e. asslm. aJcancam as hab lUdades desenvolvlda s n a leltura contrlbut'm para o desenvolvlmenlo
11 i1·1'is ck ('(i 111p rcensAo de leltura cada vcz mals elevados. Dados como estes de ha bllldade s d e con sclen cla fon ol6glca mats complcxas. tnls r o m o as d t"
s:·111 li>rlcs cviclenclas corroboratlvas da lmportancla da rota fonol6glca e da man lpulac;a o e transposlc;ao fo ne m lcas .
1·1111s l'ii' 11e·1n li111ol6glca para o desenvolvtmento da leltura. Desta fon11a , se por um lado a lntroduxao d_e .!:!!!}_~l_s1e·m a alfal:!etlco
Ik fa to. a lnstruc;Ao dlreta d a consclcn cla fonol6glca, comblnada a awd! la~o q_esenvolvimc~co~clencia f4nc!Tl.J.£a.~r outro lado dlflculdades
i11kf r11,i\o da corresponden cta grafema-fonema, acelera a aqulslcao da lcHura com a consclencla foQc_rnlcJl t~ _a Q_lficulta_r. o ~senvolvlmento da leltura
fll;11l & Blac:llman. 1991 : Hohn & Ehr!. 1983). Quando as crtanc;as estAo e da el!.Cf.J.Y!. Evldencla do envolvlmento da consclencta fonemlca i1a Jeltura e
:q1rr11dl'11clo a ler. a co nsclcn cla fonol6gfca -as auxllia no processo de dada por cnanc;as e adultos que falham co)lslstentemente em Jellura e tarefas
" """ clllka r pala vras . facllltando asslm sua compreensao d e lelt ura (Tunmer. de consclencla fonemlca . apesar de lntcllgencta c lnstru~ao adcquadas e de
I 1<-rri11i;111 ti( Ncsdale. 1988). Geralmente. ao termlno da prtmelra serte as pressAo social (Mann & Brady. 1988). Crlancas com d lllc uldnde d e escr11a
, 1i.111(·; 1s j;"1 s;10 capazes de comblnar e segmentar sons em palavras faladas frequ e n teme.nte apresenta m a t rasos en1 consc.ienc la fon ol6gtca, alem de
Ii I r ·,11 111<11 . . l, ·nkins, L<'icl'slcr & Slocum. 1993). problemas para rcpresentar estimulos vcrpais fonologlcamentc e dlfkuldades

· · ,. ·,. :.,.....,~~ --""-~~ ,J~':':-;7~·r:-:--c~ .r::~7_T-fm'tll'] F"'!--::--,•q· 'l~., ..


1 ~ ...... '!' ~ · - y ~ ':""..,,...'"':. ~ ... . <Pi ...... , ~~ . ..
1 1
I'.· 1 .i _,., l l prm r i11fon11ar,6r s lonolr:iglcas arma zenad
l,, 11 1d11 . I U.'-!(j)_ as na mem6 rla (Catts &
sfgnlflcatlvos, facfllt ando a aquis lcdo da l~ltura e
dn escrlt a nlfa bctl cas. Ou
. _l'a ra_ Byrne c fieldi ng-B arnsl ey (1989 seJa, o desen volvl mento da consc lencla fpnol6
). a aquls lcao do prlnc lpto glca pode ser uma forma de
. "~l,i!J cl lr o r. u ma condi rao neces sarla para a aquls lcao facllltar o proce ssam ento (temp oral ou fonpl6glco)
neces sarlo para o dominlo
_,. ,..,<UY" sno nrces sarlo s para a aquis lcao do prlnc iplo alfabe da leltur a. Trts fa tores da fala e da escrlt a.
tlco,
_.,.,.A'v>; _;._ ~ I l /\ consc iencl a de quc e possi vel segm entar
a lingu a falad a em
\l!O' d-,oC't~ 1111lcl udrs cl islln tas:
· 1- Eflc acla do proc edlm ento :par a dese nvo lver a
Z · 2) /\ 1·onsc if-r1C'la clc qur tals unlda des reapa
l:ilnd ns: L' recem em diferentes palav ras con scle ncla fono l6gi ca ·
:IJ O c:011ilc:ci111e nlo clas regra s de corre spond encla
grafo -fone micas . Ah. efac(l Na proua d e d(tado. qurmdo a
Os clois primr irns consl .ltuem a consc lencla profes sorafo la. a gen(e cem quefala r o
fonol6glca. Share (1995 )
' ·1111 •·qrcl;i q 111· c·sl t•s l res la tort's sao lndlsp ensav som porcc descob nr (como escreoer)...
11 els para a •alfab etlzac ao e, Aluno R,lfnel, 8 anos cle ldacle , np6s proced lme
c· 11-wqi"1t·11l.·11H·111<'. nffrma quc' o mcca nlsmo fonol6 nlo
glco e lndlsp ensav el para para desenv olvcr <"onscl ~ncln fonol6!(1Ca .
•;1 11·1111r;11·111 ·1pl'lc11lc-. A. luz dcsla supos lcao. Share
concl ul que nao pode haver
•·;1s , 1s rlc cl ish ·xia fn110l c'i_~ira clo clesenvoh1mento pura,
em que a leltur a ocorrerta
d i' lon11,1 r ompc t c ntr. mas usan do some Estan do relat ada a funda ment al lmpo rtanc
nte a rota lexica l. A razao da la da aquls lcdo cle
i111possiuiliclac.lc l1iglca cln exlste ncla cle tals casos consc lencl a fonol6glca e, espec lalme nt~. fonem
; 1cI' 1isi(·fu I d1 · reprr scnta rtir s 01tograllcas de palav
e que nao poder la haver lca para a alfabetlzac;:ao
ras sem um uso lnlclal mini mo (enqu anto aqulslc;:ao cle leltur a e escrlt a). :serao agora
cI(' rlc ·,·odi lka~·,i o limulogica, r.xceto para algum as breve ment e revlsa dos
pouca s palav ras que poder tam algun s estud os de lntervenc;:ao em que crian
st•r lidns por nssor lacao c.lireta. De fato. ap6s cas for'am l relnacla s em
revlsa r a blbllograOa, Share consc lencla fonol6glca.
1·1111C'h11 qut· 11.10 cxlslc-111 reglst ros de casos puros
de dlslex ia fonol6gtca do Warr ick, Rubin e Rowe-Walsh (199~ ) comp arara
dcs1' 11volvl111P11io. I.e .. casos cm que a leltur a lexica m o clcscm penho em
l e nuen te e suOcl ente para tarefa s de consc lencla fonologlca de c1·1a111;as. entre
pt·rni llir 11111 dcsC' mpcn ho adcqu aclo em tarefa s quatr o e clnco anos de
de leltur a, apesa r de haver ldade , com desen volvl mento norm al e coh1 atras
sc·T lns dll°l<:Lildmlcs na rota lbnol6glca. 0 que pode o de llngu agem . As tarefa s
ser obser vado e que, quand o eram: julga ment o de erros fonol6glcos. tepar o
'1."1 u Ill dis I t·11'1Jiu sc:ven i na leilur a fonol6glca. cle erros . manlpulac;:_a o de
a rota lexica l ndo chega a se fonem as, r1ma e segmentac;:ao de fonem af Na tarefa
rl1--,t·111·o lv,-r o basla 11l e para pr.rlllitlr um nivel adequ dejul game nto de erros
ado de leltur a. Jonol6glcos a crtan ca devla apon tar o erro. caso
o exper lmen tador dlssess!':
Dlvcr sns teorla s tcm sldo clesenvolvldas objetl vando · algum a palav ra "boba", ou seja, uma pal+v ra com
comp reend er quals um fonem a troca do (e.g..
ns rnusa s cle cliflct1lclades no desen volvl mento "calc;:ar o capat o·, em vez de "cal1;ar o sapat o").
da consc lencl a fonol6glca. A tarefa de reparo de erros
lknln ' as lllpc1l<'scs levan taclas , desta cam- sc consl stla em corrlg lr a "pala vra boba" , pronu nclan
aquel as que atrlbu em tats do a forma corrc ta cla
dilk1 ilclacl<'s a u111 cllstt:1rl>io fonologlco mats palav ra. A de manipula~cio dejon emas cqnsl slla
geral (e.g., Vellu tlno, 1979; em lroca r um fonem a das
Vl'llul l110 & Scan lon, 1987) . a um dlstu rblo fonol6 palav ras de modo a crlar "pala vras bob11s·. A
glco expre sslvo (Jenk ins & de rima consl slla em crlar
Bowr n , 1994) . a clislu rblos com o proce ssam ento palav ras que rlmam . A de segmentatc'io defon emas
tempo ral (Shar e, 1995), a consl stla em segm entar
dlfk11lclacles c·om o <.'sla bclec lmcnt o de repre senta palav ras em seus fonemas. Os resul lados 111ostraram
cOes fonol6glcas precl sas quc o grupo com atraso
11;t 11H·111<·,r1.i ck longo prazo (EIIJro . 1998), ou a.Inda de llngu agem teve desem penho lnfet1or ao gnipo com
a d!Oculdades na perce pcao cles~nvolvlmento norm al
i 111·olt 111 Iii rla e 11;io c·o11sclenl e dos sons da em todas as tarefa s. excet o na de Julga menlo de-
fa la (Morals, no pre lo). Tals teorta s crros . cm quc os clesempenhos
s<'r;·11, dlst ·11l lclns 111als clctal hadam ente no Item foram comp arave ls. Um retcst e clnco mese s clepol
Dljicu ldade s de leltura eescr tta: s mostr ou que as dtfe-re nc;:a s
11111t1 ,x•,·spcctiuC1 /1istorica so/Jre a busca das causa . entre os grupo s perm anece ram. suger lndo; que as
s. Porem , mesm o que niio dlfere ncas nao clesap arece m
s c· s ,tilm 110 c·<'rlo quafs as c:aus as•da s dlflcu ldade ao )ongo do temp o se nao houv er lntervenc;:ao.
s fonol 6glca s, Ja esta bem As dlferc n,as entre os dots
clcw1111H'fliacla a l111porl,incla cla consc Jencf a fonol grupo s foram tamb em encon trada s em r<ilac;:ao a
6glca para a aquls tcao de prova s de lellur a e dltad o.
lc-ilt1ra c· t·snit a (Goswa111I & Bryan t. 1990). De suger tndo que o clese mpen ho em tarefr ls di': consc
acord o com Share (1995 ). lencl a fonol6gl ca esla
prnn •clf111c nlns paru desen volve r consc lencf a f6nol corre laclon aclo com a poste rior habllldacle de leilur
6glca que lnclu am tan to a a c escrll a.
s,·(!1 1w11 i;1r,i11 qw-11110 a comb tnaca o cle fonem No mesm o estud o fol poste rlorm ente;r' etta uma lnte1v
as podem prom over ganh os enc;:ao com crlan ,as
pre-e scola res. lamb e.tn com de quatr o a clnco
anos de lclad e, :a;cm
,.,.. .- •·'•-~-'(~ -~"f.'.lr:rt:~'t·l1!.0:im'l'!rn rG
9;_~:-:-:1!1~.:~ 11 ,'. ~• •, Tf.'l~M"·';'~;, .~' · •.,•. : r:• ·~
;· ,. · ... '"-' ..-. • ~~•·::.'1''1'J .'f' <

• - 4 '''™·· ·
~ ,,.., 11 1 111
I

·,· ·11 rr:·1·1 11 ·111 11 pri'•v i11 rlr l1·1111ra. 1-lavta trcs grupo s de crlanc
i 111 as. um grupo
• "1 ' 1111 1 · · 111 rl1·sr 11v11lvi111cnto ltngiii slfco norma l. um & Davis, 1996). Jnglat erra (Bradl ey & Bryan t. 1983):
grupo contro le com Norue ga (Lie, 199 1) e
) .i 111
1 ·.1~ dt• lt11.(!11ag1:'.11· e um grupo experi menta l com atraso Suecla (Lund berg et al., 1988). Tats estudo s evlden cfam
11 1 de llngua gem, claram ente a
,· 1/ ' fol s / 1111·tlclo .i f1111•rvc11r,10. Apos 16 lmpor tancla de proce dlmen tos p_a ra o ~esen vovlm enlo
~ sessOe s de 20 mlnut os cada, em da consc ltncla
0C/ ll t' cn1111 o1plfcaclos proced lment os para desenv olver hablll dades fonol6glca para o sucess o na alfabe tlzacA o. Tals proced lrnent
fonol6glcas, os tem efe1tos
l!n1po cu11lrnlr com clesen volvlm ento norma l e o grupo alnda malore s sabre as habJll dades de le1tura e escrlta quand
experi menta l o sa.o assocl ados
111nst rarc1 111-se comp arave ls em termo s de desem penho a lnstruc Oes sabre as corrcs ponde nclas ~ntre grafem as
nas tarefa s de
r rn11sc/t'11cia li>nolo.~ lca. enq1rn nto o grupo contro le com atraso
-. ii.:11 i/l, ·;11iv;11111·111" i111i::rlon•s. /\s crlanc as fo1·am entao subme obteve escore s
Blach man, 199 I: Bradle y & Bryan t, 1983; Torge sen et
Fieldi ng-Ba rnsley (I 991. 1993) eorrob oram est.a ·1c1e1a
e fonem as (Ball &
al .. 1994). Byrne e
tldas, um ano an rmanc lo que a
r/i ·pois . ;1 pn,v;1s <ll' ll'ilura e dilaclo e novarn ente as tarefa conscl encla da ldentl dade fonem lca . a hatilll dade de manlp
s de conscJ encJa ular fone mas co
1,, 11 .. 11·,J.:i,·,1. <h; r,·s ullado s mostr ararn equfv conhe clmen to das corres pondc nclas l~tra -som. quand
alencl a entre os grupo s
•·'l1:JHTl111 1·111;i11· 1:1111lrnlt• norma l cm loclas as provas , enqua permlt em a aqulstc a.o do prlnci plo alfabe tlco.
o coml> tn ados.
nto que o grupo
• • 111 rnl1 · , ·11111 ; , Ir; 1s11 , ·1111I/11111111 apn' St·11 tando i-scorc s fnfcrlo
'li!f•TI ' <j11< •: rcs . Esse estudo Ha alnda evldcn clas de que as hab1)1clades de conscl enela fo nologt
ca
s:\o as melho res predll oras da ulterio r aqujstc a.o de lcllura
I l () d1 ·s 1·111p1•11 1t o de· c-rlan cas corn atras o cle , melho rcs mesm o
llngu agem e que o amblc nte domes Uco. a compr eensa. olde lellura . o vocab
, ii.:11 ii), ;11i1·;11111 ·1111• plor l'III Iarcfos cle cunscf ularto recepn vo
· · o111 <I, ·,-.,·1 11·11h-i1111•111 o lfn~(ii sllco norma l: ~ncla fonul6glca que ode crlanc as ea lntellg encla (Juel, Grf(fit h & Gough . 1$)86: Pratt & Brady
. 1988: Rohl &
Tunm er, 1988). De todas as medld as de cdnscl encla fonolo
glca, as melho res
2) 1> rl1·s1·1111w11lto 111·slas tarcfa s nas ldades de scio as tarefa s quc requer em a mantp ulac~o de segme ntos
.no nivel fonem tco
, ~,:, n ·l. 11 i1111 :1r/11 1·11111 ;i li o1 hillcla dc- d e lelfura na ldade quatro e clnco ,mos (Wagner, 1988). Tals tarefa s de consc lenrla foncm lca lncluc
m habllic lades
de scls anos; de ldent1 ncar, !solar, contar . adlclo nar. subtra lr e combl
:11, > d1 ·s l'l11p1·11h11 di' cr!:inr ns com alraso de llngua gem nar fo nemas . As
melho ra com habllld ade's de lsolar um fonem a (I.e .. ldrt1t1 ncar um som
1•• 11• , ·tli11w11111s p:i r:1 d1·~1·11\·1Jlvc,· ronscf cncfa fonologfca; l11d lvklua l numa
e flnalm enle que . palavr a ouvlda ) e subtra lr fonem as de palavr as siio as
mc-lhu res prccllt oras
II T.d ·•1 ··ll111r.1 csll'l1d1·-sr :'1 poster ior aqufsl c,10 de leftura de aqulslc Ao de leltura . tanto em erlanc as pre-cs colarr s (Yo
e escrJta . pp. 1988) quanto
1 em escola res de prlme lra serle (Perfell.l. qcck. Dall & l-lughc
l/111, ,11 . 111 •s fucl11 solirc s. 1987). Alem
procc dltnen tos para desenv olvcr eonscf encfa dlsso, enqua nto medld a de consc lencta. foncm lca ,
1
l, 1111l11_l[i1 ·:i ,·1:1 ,.,-;;111n1s c' ode Byrne c Fteldf ng-Da rnsley a s i:-gmen t ai;ao de
(1991) . Nele havla pseud opalav ras e melho r que a segme nta~A o de palavr as.
d«i, t!111p11s . No .t!n1 p11 1·xp1T inwntn l. as crfanc as parllc
lpavar n de sessOes De aeord o com Leyba ert. Alegrl ~. Dell our e Skink
!!n 1p:li<; , s ,·111111 <JIH' r·1111·;1cl:1 t1111n rlclas urn fonern a era e l I 1997) . o
enslna 'do as crlanc as. proced lment o para desenv olver consc l~ncla fono16glca
(\-. ;11 fl •itl;1rf1 ·s 1T:1m n-c-lfr1r,lo de porm as e cancO es e um lmpor lanle
enfall zando o fonem a
! .ill ,, 1· ld1 ·111lli1 ·,11::·111 ti, · H,1.!11nts 1·11Jw; 110111cs fnlclav am ou lermfn avam com tnstru mento que os-pro fisslon als podem tisar para melho
rar as habllic lades
: 11p1.-I, · l11111 ·111o1 . ,·1111·1· 1111lr.is. O ,l.!n1po eontro lc era de lellura e escrlla de seus educa ndos e cJlent rs. Os aulore
cxpos to as mesm as s r c-~snlt am q11c

•,
· --.11 I\ 1d;11lt- ,,. 111n·1· 111 1·11fr11 l.t.a11clo conteC1clos seml!i outra s varh\v cls (alem clas habllid ncl<is fonnlt'1J!l cas)
ntlcos e ncio aspec tos s,io lf.!11;il1111•nll'
J1111111,'1_1.(i1·11s rf;1s p;tlnl' r.is. Os rr.s.ull aclos mostr aram lmpor lantes para tat aqulsl\-l!io, lals e~mo o nivl~I
que. se1~do os grupo s s 11elo -eco11omfco . a
n >111p;ir;·11•.-fs ;10 i11idu do proccd lrncnt o cm larefa s de conscl escola rldade dos pals e o tlpo de cscola . •Conlu do. c11rere
~ encla fonol6 glca , nlemt' nlc de ta!s
;111 li1J.1/ 11 .!..!l'l1po n :prrl111rnt.il ol)tcve desc mpen ho varlav cls soctol 6glcas que nAo sAo aces~i vels a manlp
super ior ao do grupo ula,;ao , c possiv el
, 11111rnl,,. /\1·; Jli.ir,-H' s u111 ;1110 depol s do proce dlmen efetlv ament e opera r sobre a consc lfnela fcljno16gtca com
to mostr aram que as custos mult o balxos
1Ti, 111 rns d o .t!r11po rxp<"r lmrntn l npn·s cntara m s/gn/f e. asslm , preven lr e tratar as dlOcu ldacle s:de aquls l<;Ao
lcatlv amcnt e menos cle lell ura e esrrtt a .
, Iii), 1tlrl.1rl1 ·-.; 11:1 ;tl/;,IJ, ·1iz; 1r;i11 d11 que as crlanc Apesa r do vnslo monla nle cle cvld~1Dclas coll'la clas rm
as do grupo conlro le. loclo o mund o
:i l'lir:if'iil d11 pn1C·c·dim<"11fo p :1ra desen volve r consel
eonce rncnle s a lmpor tancla do proced lmdnt o para dcscnv
t.nela fonol6 glca olvcr cun sclc ncla
"•,1 ,, , • :1-. I1:il ,; litl.id, ·s Ii ,,wlt'1.t!h ·ns. dC" lei! 1irc1 e <'Serita tem
sldo docum entad a
fonol6 gtea para a aqulsl< ;:\o da lettur a e
t"serlt a. espl•c1r,1t11t"nte aqu elas
cc,nce rnenle s a crlanc as com atraso s de lhtigua gt·m ..all'
,·11 1 11 111,1 •:,·.-11· d<' ,·slud os 1·011d uzfdos cm dlfere ntes o prcse11tc mome nt<>
paises , lnclul ndo nenhu m estud o simila r havla sldo condu zldo com crlnn,
,\l, ·111.11 ,/1;1 (.'-i, l11wlrl1-r. l{fisp rrt. /?ot.h. Vise & Marx. 1997}, ;as falan ks do
Austra lia (Byrn e portug ues braslle lro. Uma das propo stas 1do presr.n te
, •I ; 1I. . I! J! fl./: , ·; 111:1d;i (V.i 11<11.,-vl'ld,·11 & Slc-E{el. 1995} llvro. portan lo, fol a
; Dl11a1
u 1,,11,, , .....1•11 ,. _..--:1,.. lf,111~. Ii J1II iJ ; J•:st nrl11s U11lclo.c; (Cu11nt11gha111 11arra (Elbro , condu cao de cstudo s exper lmenl als com,, obj<"tlvo ccnlrn
l de hnplc mcnta r
, 1990; Torge sen um proce dlmcn lo para desen volvc r cm1~c1i11cla ti,nnl<:,
.c!lt'a c m crla t,~as
brnsll elras e clc- tcslar crlllca mc nl c a sua clkncl a.

:,····r ... ~
I Wflt:ll :itil!!I. , - . ·- - - - -· ·-- --

Você também pode gostar