Você está na página 1de 854

BATALHA NAVAL [lll 1 640

ou
tras pe ri pe ci as da g ue rra h ollande za no B razil

A colle cç ã o B ri e v en e n p ap ze r e n ui t B r az i li a q ue
'

n os for n e ce uas n oti ci as au th e n ti cas sobr e a b atalh a n aval


d e 1 6 3 1 , pub li cadas n o J am al d o C om m e r ci o d e 2 5 d e
F e ve re i ro e 1 2 d e ste m e z , e nce rr a tamb e m um n otave l
*

d ocume n to sob r e a b atalh a n aval d e 1 6 4 0 e ntr e a fr ota


h ollan d e z a ao m and o d e Wi lh e lm C orn e li sse n e , d e poi s d e
sua m or te , d e J acob H u yg e n e a a r m a d a h e sp an h ola ao
m an d o d o C ond e d a T orr e .

E a car ta di ri g i d a pe lo C on se lh o S upr e m o d o B raz i l


'

aos d i r e ctor e s d a C om pan h i a d as I n d i as O cci d e n tae s ,


d atad a d e 2 d e M arç o d e 1 6 4 0 e fi rm ad a pe lo C on d e J oao
M auri ci o d e N assau e mai s m e mb ros d o m e sm o con se lh o,
d and o con ta d a d i ffi c i l org an i saçã o d a d e fe sa e d as pe ri
p e c i as d a luta.

N o i n te r vallo d e 1 6 3 1 a 1 6 4 0 , a pe que n a colon i a h ol


lan d e z a se tran sform ara e m um E stad o, cuj o te rri tori o s e
e ste n d i a d e sd e o r i o d e S ã o F ranci s co até o C e ará , com
-

p r e h e n d e n d o m a i s d e c e m l e g n a s d e c o s.t a
0 B r az i l H olla n d e z , como a coloni a se podi a e n tao
d e n om i n ar , e stava ad mi ni strati vame n te org an i sad o com o
se uC on se lh o S u p r e m o, o s e u c o nse lh o po lí ti co e as su as ca
m ar as d e e scab i n os P os suía 1 5 0 e n g e n h os , 9 9 d os quae s
.

fun cci on avam r e g ular m e n te A s re n d as pr ove n i e n te d os


.

d í z i m os , e n g e n h os e m i unç as e ram calculad as e m


flori ns A pº pulaçã o e ra pouco n um e rosa, m as a i mmi
.

g çr a â o p r o m e tti a a ug m e n ta l a
-
ra p i d a m e n t
. e
A pod e rosa arm ad a h e span h ola, q ue d e sd e o com e ç o
d o an n o d e 1 6 3 9 e sta va n a B ah i a e , q uan d o d ah i sarpara ,

A b ri l d e 1 894 .

1 T on o L V II ,
P . 11 .
2 R E V IS T A T R IM E N S A L no m s rrrn ro m s rom co
' ' ' '

con tava 86 v e las e 1 1 a 1 2 m i l h ome ns , vi nh a r e staurar


o d om í n i o h e spanh ol n aq ue lla parte d o B raz il, atacan d o a
colon i a h ollan d e z a por mar e por te rra F racos e r am os
'

r e curs os d e q u e d i spu n h am os i n vasor e s ; m as a acti vi


d ad e d o C on d e Joã o M aur í ci o, e fíi caz me n te aux i li ad a pe la
i n e rci a do C on d e d a T orr e , os fe z vale r e asse g urou a
vi ctor i a aos H olland e z e s .

E i s a car ta :
N ob re s , h on rados e m ui to pr ud e n te s se nh or e s
E n vi amos a V V 8 8 as n ossas ulti mas cartas , d a
. .

tad as d e 8 e 2 5 d e O utub ro d o an n o passad o, pe los n avi os


O be ry sse l B an te k a e A ar on , e d e llas foi por ta d or o n osso
,

di g n o colle g e , o S r A d ríae n van d e r D usse , q ue se g uío


.

e n tã o par a a patr i a , larg an d o d a P arah i b a a 2 9 d o m e sm o


m e z E spe ram os q ue te n h am ch e g ad o a salvam e n to, e d e
.

se j am os sab e r o re su ltad o d as n ossas car tas e os b ons


fr uctos da e x posi ç ã o ve rb al d o n osso colle g a .

A q ui fi cara , com o comm unícã m os a V V S S , um a . .

boa part i d a d e assucar q ue e spe ravam os re m e tte r log o


d e poi s ; m as os avi sos q ue e m parte j á e ntã o tí n h am os , e .

q u e p os t e r i or m e n t e o b ti ve m os c o m m ai or s e g u r an ç ,
a o b r i
g a n d o a a r m a r m o—
n os co n tr a o i n i m i g ,
o n o s i m p e d i r am d e
o faz e r C om e ife i to, te n d o n ó s e n tã o c e r te z a d e q u
. e a ar
m ad a h e spanh ola e stava n a B ah i a prompta para faz e r se -

ao m ar , e sab e n d o q ue procu rar i a alg u m pon to d e ste li tto


r al, fom os forçad os a ar m ar m o n os as pr e ss as con tr a e lla,
-

tan to n o mar como e m te rra , e assi m ti ve m os d e pô r d e


p a r te t o d o o p e n s a m e n t o d e c a r g a e e x p or t a ç ã o .

A 1 3 d e N ove m b r o ch e g ou o pe que n o h i ate C e ar á ,


traz e n d o um pe scad or q ue tom ar a e m um a j an g ad a d i an t e
d a B ah i a ; por e lle e pe las car tas d a n ossa e squad ra, q ue
allí cruz ava , sou b e m os te r ch e g ado a B ah i a e m 8 d e U u
tah ro o soccorro d a i lh a T e rce i ra , q ue con stava d e 1 6 n a
vi os ( n e n h um d e lle s g ale ã o) com sold ad os e g r an d e

p r ov i sã o d e v í v e r e s , b e m c o m o q u e t o d a a fr o t a ,
co n ta n d o
ag ora m ai s d e 8 0 ve las e sold ad os , e stava pr ompta

p a r a sa r p a r n o p r i m e i ro di a d o m e s m o m e z d e N ov e m b ro .

C om e sta n otí ci a arm am os , fi z e m os pr e ste s e g uar


n ace mos com b on s s old ad os os pou cos n a vi os q u e tín h amos
e n tã o n a costa .
B A T A L H A N A V A L DE 1 64 0 3

E x pe di mos avi sos pa r a tod os os pos tos e g u ar n i ç õ e s


e xi ste n te s e m te rr a , or d e n an d o q u e e n vi asse m os d oe n te s
e as pe ssoas e stropi ad as e i n c apaz e s d e se rv i ço para os
for te s q ue lh e s fi casse m mai s pr ox i m os , afi m d e q ue as
trº pa s pud e ss e m mar ch ar e xp e d i tame n te para os pon tos
on d e a s u a pre s e n ç a fosse n e ce ssar ia F i z e m os tamb e m .

avi sar tod as as ald e i as d e í n d i os por i n te r me di a d o se u


cor on e l para q ue e sti ve sse m r e u n i d os e prom ptos com suas
ar m as a mar ch ar par a on d e se h ouve sse mi s te r d e lle s .

C omo no R ío G r an d e ti n ham ch e g ad o T apui as


'

se g u n d o j a commun ícãm os a V V 8 8 e m carta an te r i or


. .

tamb e m os fi z e mos d i s pôr para pre sta r e m n os os se us se r -

vi ços n a g ue rr a i mm i n e n te , e e lle s e nv i ar am a S E x com o . .

e m b ai xad or , o fi lh o d e J an D uvi , se uch e fe supe ri or , par a


si g n í lí c ar n os q u
-
e e stavam pr om ptos e m uito b e m d i s

p os to s C. o m q u a n to e s s e s í n di os T a p ui as s e j a m te m e r o s o s
aos P ort u g u e z e s ,
frac a e a c on f
i a n ç q
a u e so b r e e lle s se

p ô d e d e posi tar .

O n osso pr i n ci pal cuid ad o, por é m , foi faz e r mo n os -

forte s n o mar , por e st arm os ce rtos d e q ue se pud e sse m os


dom i n ar o n osso i n i mi g o n o mar e i mpe d i r lh e q ue d os -

e m b ar casse ou d e str u i r lh e a armad a , se rí a e sta a cír


-

cumst an cí a capi tal para a d e se j ad a vi ctori a Q ue , se e lle , .

p e lo c o n t r ar i o,
n ã o m o le s t a d o n o m ar , d e s e m b ar cas s e e m
alg u m a parte , occasíonari a uma g ue rra d urad our a, o e s
trag o d a te rra e a r uín a d a C om panh i a d as In d i as O cci
d e n tae s ain d a q uan d o afi n al o víe sse m os a ve n ce r e m
t e rra .

M as q ue vali am 1 8 ou 20 n avi os e h i atos con t ra uma .

armad a tã o pod e rosa


N a ve r d ad e , se ri a uma vã te me r i d ad e oppôr tã o
p o u co s n a v i os co n tr a u m ta l p od e r e q u i ç á d i g n o d e r e

p r ov a ç ã o e x p ô r tã o d e sva n taj os am e n te e se m ne nhu m a


appare n ci a d e prove i to os poucos n avi os e híate s , q ue a
a C om pan h i a ti n h a e n tão n e s ta costa .

S e n d o e lle s bati d os , o i n i mi g o te ri a tod a a costa e m


se u pod e r , os n ossos bi ate s e e m b arcaçõ e s n ã o pod e ri am
n ave g ar ao lon g o d e lla ; as n ossas g u ar n i ç õe s , q u e e stã o
e m pon tos afas tad os , fi cari am se parad as d e n ó s, e n ão po
d e ri amos m ai s e n vi ar lh e s soccorros P or te rra ai n d a
-
.
4 R E V IS T A T R IM E N S A L no m sr rr oT o m sr o m c o

m e n os n os pod e ri am os a ux i li ar un s aos outros , supposto


q u e t ã o p o d e r os o i n i m i g o d e se m b ar c a s s e ; t o d os os m o r a
d ore s se r e voltar am con tra n ó s e b e m pod í amos pr e ve r
q u e t o d os o s n o s s o s fo r t e s e s ta n d o e s c as sam e n te pr ovi d os
d e ví ve r e s , h avi am d e re nd e r se um apó s outr o , por capí
-

tulaç ão e b oas con d i ç õ e s , se o S e n h or D e us não n os q uí


z e sse conce d e r a vi ctori a n a pr i m e i ra occasíã o d e u ma
b atalh a g e ral, o q ue nã o pod i a d e i xar d e se r m uito ave n
turoso
C om o e stavam os tomad os d e tão g rave s cui d ad os ,
e spe ran d o a salv aç ão só m e n te d as m ãos d e D e us e assi s
te ue i a d e V V . S S , ch e g aram j usta me n te n e ssa occasi ã o
.

e for am ch e g an d o succe ssí vam e n te alg un s navi os d a


p a t r i a ,
e , c o m q u a n to e ll e s n ã o t e n h a m p r o v id o o s n oss os
arm az e n s tan to q uan to m u i n e ce ssari o e r a, tod avi a n os
trouxe ram soccor r os e aug m e n tar am a n ossa força n aval .

O s pr i m e i r os a ch e g ar for am :
A 9 d e N ov e m b ro We stw oud e r cker ck, ca pi tão J an
R e y e r se n We stw out d o M osa, com 2 0 sold ad os , alg un s
vív e r e s e pr ovi sõ e s d e tre m ; a 1 2 o Wi tte n L e e n w d a O a
m ara d e A m ste rd am e o G ula H ace d a C amara d o D í strí cto
d o N ort e ; a 1 3 o n avi o S tockm s fre tad o pe la C am ara d e
'

A m ste rd am , e o S oulcas d e G r oni ng a , on d e ch e g ou a


salvam e n to o m i n i str o E ck h ou t .

E ste ulti m o n avi o b ate u se d uran te d oi s d i as con tra


-

tre s g r ossos e b e m arti lh ad os T urcos ; foi e n trad o, mas os


n ossos r e pe llír am os ag g re ss ore s q ue por ulti m o ti ve ram
d e ab an d on ar a pr e s a S an i ous ch e g ou muito d e stroç ad o e
.

p e r d e u v i n t e h o m e n s e n t re s o ld a d os e m a r i n h e i ros , co n
t an d o se e n tr e e lle s o capi tã o, q ue fô ra fe ri d o n o pe i to e
-

m orr e u d oi s ou tr e s di as d e poi s d o com bate .

E s se s n avi os tan to propri os com o fre tad os te nd o n os -

s occorrí d o e fortale ci d o um pouco, re solve m os se r vi r n os -

d e lle s e d e outros an te r i orme n te ch e g ad os para aug m e n tar


a n ossa fr ota E n tr am os e m n e g oci o com os ca pi t ãe s , q ue
.

e x i g i ram com o con d i ç ã o d e se us se r vi ços , q ue os n avi os


fosse m pré vi am e n te avali ad os , fi xan d o s e as som m as q ue -

p o r e ll e s r e ce b e r i a m n o ca so d e i r e m a p i q u e ou d e

q u e i m a r e m se ; avali açã o q ue foi fe i ta por pe ssoas e n te n


-

d i d as .
B A T A L H A N A V A L na 1 640

A j ustou s e

tam be m o salar i o q ue cad a um pe rce b e r i a
e mq u an to e sti ve sse e m pre g ad o por parte d a C om pan hi a
e m se r vi ç o d e g u e rr a , com o mostram os re spe cti vos con
tractos . T e n d o sid o o S oulcas m uito maltratad o pe los
Turcos , ve ri fi cou se q ue e stava m ui to e strag ad o e e m e s
-

tad o d e n ã o pod e r se r uti li s ad o n o m ar d e n tr o d e um


p r az o b r e v e , p o r n e ce s s i ta r d e m u i to s co n ce r to s , q u e e n t ã o
sn ppu n h am os n ã o pod e r e spe r ar , e tam be m por q ue ti n h a
só m e n te n ov e h ome ns , V i sto com o os m ai s for am m or tos .

E stan d o n ó s assi m occupad os , ch e g ou d a B ah i a a 2 8


d e N ove mb ro o P h ai san t, traz e n d o n os cartas d e n osso -

alm i r an te . P or e llas e pe la e x posi çã o ve rb al d o capi tão,


soub e m os q u e a arm ad a h e s pan h ola com 8 6 ve las e n tr e

g r a n d e s e p e q u e n a s sa h í r a a 1 9 d a q u e l le m e z e q u e o
n osso alm i ran t e par ti ra para cá. com as 1 3 ve las q u e ti n h a
di an te da B ah i a , d e i x an d o os bi ate s S ch e m e e L e e uwe r ck
p a r a s e g u i r e m a a r m a d a i n i m i g ,
a o b s e r v a r e m on d e d a r i a
d e s e mb arq ue ou o que te n tasse , e vi r e m ao R e ci fe avi
sar nos , o q ue foi con fi r m ad o p e los b i ate s V la er m uy s e
-

C e ulm aq ui ch e g ad os a 3 0 ai n d a d o me sm o m e z .

O b ti d a e sta n oti ci a, m an d am os ord e m a tod as as


g u a rn i ç õ e s d e S e r i n h a e n p a r a c á q u e m a r c h a ss e m p a r a a

p r a i a. R e c o m m e n d a m os a o S
. r c o r on e l H an s v a n K o í n

q u e se p u z e s s e a o lo n g o d a p r a i a d e S e r í n h ae n p or tr á s
d a ilh a d e S an to A le i xo, com oi to com pan h i as e 2 0 0 i n
-

d i os e tre s pe ç as d e cam pan h a ; ao sar g e n to m or C orn e li s —

C ae y , q ue se postasse com se te com pan hi as e 1 0 0 í n d i os n o


cab o d e S an to A g os ti n h o ; ao ca pi tã o P í e te r ss e D ae y , q ue
-

occupasse a C an d e lari a com oi t o com pan h i as e 1 5 0 í n d i os


e tr e s pe ç as d e cam pan h a ; ao sar g e n to m or A le xa nd e r -

Pi card , que se collocas se e m P ã o A mare llo com as suas -

n ove com pan hi as e 3 0 0 í n d i os e tr e s pe ç as d e cam pan h a .

E para pr ote g e r n o i n te ri or d as te rras , tan to q uan to


fosse possí ve l, os m or ad ore s con tra as g ue rri lh as , 0 os
p i tã o H o o g s tr a te n fo i p o s ta d o e m S ã o -
L o u r e n ç o c o m t r e s
com pan h e i ros e 1 6 0 i n d i os .

T od os os ch e fe s ti n h am or d e m d e d ar assi ste n ci a un s
aos outros on d e q ue r q ue a arm ad a h e span h ola d e sse d e s
e m b ar q ue , aux i li o q u e faci lm e n te pod e ri a se r pr e stad o ,

p o r q u an t o e l l e s t e r i am d e m a r c h a r p o r u m a p ra i a ra s a e
6 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T I T U T O H IS T O R IC O

d e tran sp ôr os ri os por m e i o d as pon te s d e q ue e stã o pro


v i d os ou d e b arcos , para i sto s e mpre promptos, d e mod o a
d ar tr an sporte ao me sm o te mpo a uma trº p a n um e rosa .

P od i am poi s ac udi r com pre s te z a un s aos outros .

A ch avam se n a i lh a d e I tam ar acá tre s com panh i as e


3 0 0 i n d i os arm ad os , afora p e ss o as e n t r e v e l h os ,

m ulh e re s e m e n i n os E m G oi an a e staci on ava o coron e l


.

D ouck e r com 8 0 0 i n di os armad os e n o C ab o h avi a 1 5 0


í nd i os E e ssa e ra a g uar ni çã o q ue se ach ava ao lon g o d a
.

p r a i a p a r a g u a r d ar a te r r a.

Para n ão fi car oci osa n ossa m ilí ci a d e ntro d o R e ci fe ,


re solve m os q ue a burg ue z i a p or com pan h i as i n te i r as fi
z e sse g u a r d a d u r a n te a n o i t e ,
e co m o a b u r g u e z ía s e
ach ava re parti d a e m q u at ro com pan h i as , cad a u ma d e llas
m on tari a g uar d a d e quatro e m q uatro n oi te s , 0 q ue li
z e ram le alm e nte e e m boa or d e m d e s d e o ulti m o d e N o
v e mb ro at é 7 d e F e ve re i ro , e , te n d o com e ç ad o a pre star
e ss e se r vi ç o, n ã o pori am d u vi da e m con t i n u al o ag ora ,
-

p o s t o q ue j a n ã o s e j a tã o n e c e s sa r i.o
Tí n h amos si d o be m i n form ad os d e q ue os frad e s b e
n e d í ctín os, re si d e nte s n o se u e n g e n h o M ussu re pe , aco
lbi am tr opas ou b an d ole íros d o i n i mi g o e por e lle s r e ce
b i am car tas d a B ah i a , be m com o lh e s d avam i n formaç õe s
ace rca d a n os sa S i tuaçã o ; e se m pre foi pate n te a n ó s e
aos n ossos an te ce ssor e s q u e e ssa g e n talh a (g esp uy s ) e
tod os os d e mai s fr ad e s n ã o pod i am e star tr an q uíllos , me t
t e n d o se com o i ni m i g o e com e lle s e corr e spon d e n d o, d i
-

r í g ín d o o e ali m e n tan d o o, prom ptos , com o m ui to m al d i s


'

- —

p o s to s pa r a c om o n o s s o E s ta d o , a se rv i r d e t r o m b e ta p ar a
e x ci tar o a larm a e a re volta e n t re os P ortu g u e z e s
.
Q u e
r e n d o n ó S pr e ve ni r e s te m al e i m pe d i r q ue m achi n asse m
a lg u ma cous a contr a n ó s , re solve m os or d e n ar a tod os e lle s ,
se m d i sti ncç ã o d e or d e n s , q ue se tran sportas se m para a
i lh a d e I tam aracá e q ue d ah í n ã o sah í ss e m se m con tra
.

o rd e m , b e m c om o r e c om m e n d amos aos e scabi n os d e I g ua


r asau q ue cui d asse m d e faci li tar lh e s o n e ce ssari o, e m
-

q u a n to a h i e s ti v e s s e m , s e m p o d e r e m , t od a v i a o s e s c a
b i n os ou outros m oradore s te r prati ca c om os frad e s .

A 4 d e D e z e mb r o ch e g ouo n avi o fr e tad o G r auwe n '

H e y n st, capi tã o C las s J an sz S e e n d o M osa , c om artig os


B A T A L HA N A V A L na 16 40

para par ti cular e s n ad a


; par a a C o m p an h i a a n ã o s e r pe
d ra e le n h a ; trouxe 2 8 solda d os A 5 ch e g ou o 2 a , .

capi tã o J an C orn e li sse , n avi o fre tad o pe la C amara d e


A ms te rdam , com ar ti g os para a C ompan hi a e para part í
cu lar e s ; troux e o mi ni stro N ícolae s V og e líus e o propo
n e n te F re d e ri ck V ít e us e 9 9 parti cu lare s .

A 6 ch e g ou d a Parah i ba e m um barco d o S r P aulus .

d e L i g n e , q ue de scah íra mui to e n ão poud e sub i r com


p re s t e z a p or s e r o v e n to c on tr ar i o .T r o u x e n os
-
a a g r ad a
v e l n oti cía d a vi n d a d e n ove n avi os q ue ch e g ari am aq ui
a cad a m om e n to ; e spe r avamos q ue e lle s vi r i am prove r
os n ossos arm az e n s e au g m e n te r a n o ss a f o r ç a n a v al, h a
bi li tan d o n os a faz e r fre n te aos H e span h ó e s e a n ão d e i xar
-

q u e e lle s n o s di c ta ss e m a s ua v on ta d e .

C om e ife íto, n e ss e me s mo di a ch e g ou o L i eí de d e
M e d e ub líck , capi tã o M y nd e rt J an se n S ch e llín g e r , fre
tad o pe la C amara d e A mste rd an , carre g ad o com arti g os
p a r a a C o m p a n h i a e pa r a p a r ti c u la r e s ; t r ou x e 8 2 so ld a
d os A 8 o Wi tte n L e e uw , capi tã o C or n e li s Ki e n d a Z e
.

lan d i a, com 1 6 sold ad os ; o n avi o M í dd e lburg , capi tã o


B artolome us N e ute rs , com carg a para a C ompan hi a e
p a r a p a r ti cu la r e s , e 4 2 so ld ad os ; o S a m s on , c a p i tã o J a n
C lae sse n d a Z e lan d i a , com 3 2 sold ad os ; o C h an ta s capi
'

tã o R e y n d e rt A d ri aan se n d e A m ste rd am com 1 6 sold a


d os ; a 1 0 o n avi o J upi te r , capi tão W i lle m J an se n B oe t ,
fre tad o pe la C am ara d e A m ste rd am ; a 1 1 o n avi o L e e n
w im ze , capi tã o C orn e li s Jan se n , d a C am ar a d e A m ste r
d am , com ar ti g os para a C ompan h i a e para parti culare s e
1 0 0 re cr utas ; a 1 7 o n avi o B ef ae m d e S antan n a , ca pi tã o
W i lle m D írck C romste ve n , d a C amara d e G roni n g a, com
5 3 sold ad os
N e s se e ntre tan to re solve m os q ue a n ossa frota sab i sse
d e ste porto e fosse sur g i r n o mar d e fronte d e O li n d a e a
v i sta d e te rra , pod e n d o as si m d e scob ri r a te m po, d e u m
ou ou tro lad o, a arm ad a i ni mi g a, cas o e lla pre te n d e sse d ar
d e se mbarq ue n a C an d e lari a ou e m P ão A mare llo ; poi s -

tod as as i n for maç õe s m i n i strad as por pri si on e i ros e por


cartas i n te r ce pta d as r e v e lavam unan i m e m e n te q u e a ar
mad a h e span h ola te n ci onava faz e r s e a te rr a e m um d e sse s
-

d oi s lug are s oue m amb os ao me smo te m po .


8 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T IT U T O H IS T O R IC O

A 7 d e D e z e mbr o fe z s e , poí s , à ve la a nossa


-

frota, com posta e n tã o d e 3 0 ve las , e n tr e g r an d e s e

pe q ue nas .

D e sd e m ui to n os pre occn pava a sorte d o b e llo navi o


G roothoom q ue , quand o a nossa frota parti r a d a costa d a
B ahi a , se tran svi ou oufi couatrás, por n ã o s e r bom ve l
loi ro, pod e nd o se r q ue ti ve sse cabid o sob re as i lhas ( d os
A b r olh os vi s to como v e n tos con trar i os ti n ham i m pe l
li d o a frota m ui to par a o sul an te s q ue e lla pud e sse faz e r
se ao n or te ; m as D e u s qu e e m tod o e ste te m po n os fav o
r e ce u a tod os os r e s pe i tos , provi d e n ci ou e a te m po no s
r e s ti tui o aq ue lle n avi o com si g n as e d e s u a b e n ç ão a 8 de
D e z e m br o ch e g ou e lle aq ui a salvo, traz e n d o um a pre sa
ch am ad a D an i e l, capi tã o F ranci sco G om e s P i n to, proce
d e n te d e T e ne ri fe , com carg a d e 30 0 pi pas d e vi n ho, al
g u ns a rt i g o s e m b al ad o s d e s ti n ad o s a o R i o d e J a n e i r o , a
qual foi tom ad a na altura da B ah i a .

M e n ci on ar e m os ai nd a n e ste lug ar q ue a 1 9 d e N o
ve mb r o ch e g ou aqui uma pe q ue na pr e sa d e n om i n ad a
S A n ton i o M i z A lm i scar ad o com ce rca d e 1 0 0 pi pas d e
.

vi n h o .P r oce d í a d e T e n e ri fe e d i r i g i a se para a B ah i a,
-

d i an te d a q ual foi tom ad a pe lo n avi o A lckm a e r .

T am be m voltou a 2 d e D e z e m b ro o n avi o M or i acn


q u e h a v i a s i d o m an d a d o a d e sc o b ri r o se g r e d o T .r o u x e n-
os
um a pe q ue n a pre sa d e n omi n ad a S J oã o B apti sta , capi t ã o
.

C h ri st O V ão N un e s T orre s , com aé re a d e 9 0 pi pas d e V i n h o .

R e fe ri o que por e n tã o n ad a achar a a r e s pe i to d a i lh a


se cr e ta , n e m V ía appare n cía d e faz e r s e alg u -
m a cousa ou
.

d e se r alg uma cousa ach ad a ; o que põ e m a con ta d a se cos ,


e n os pare ce se r um a m á d e s culpa ouum m ão fu
. nd am e n to .

N ad a ob stan te lã d e i xar am o se u pi loto D avi d W i lle m se


d e H e ms te d e com d oi s b ran cos e tr e s n e g r os , poí s sn p
p õ e m u
q , e q u a n d o a a r e i a d o lu g a r o n d e é o s e g r e d o v a r
ri d a forte m e n te pe lo ve n to , fõr r e g ad a n a e staç ã o ch u vosa,
a cousa pod e r se h ã d e scob ri r
- -
e lá fi car am aque llos h o
.

m e n s pr ovi d os por m ui to te m po com ví ve r e s e com ag ua


q u e d e o u tr o m o d o a lli n ã o se p ô d e o b te r .

º rd e n ad as assi m as n ossas cousas tan to no m ar com o


e m te rra , ch e g ou aq u i a 1 1 d e D e z e m b ro o h i ate S ch op pe
q u e t i n h a si d o m an d a d o d a r u m a v i s ta a B a h i a .
B A T A L HA N A V A L DE 1640 9

R e fe ri o q ue e n tr ara n e lla e ob se r vara q ue ape nas ah í


se ach avam um n avi o d e popa q uad rad a e u m a carave la
e qu e , voltan d o ao lon g o d a costa, n ão d e ra fé e m parte
a lg u m a d e n avi os h e span h ó e s .

P ar e ce n d o n os q ue a frota h e span h ola tard a va mui to,


-

e q ue r i a te n ta r alg um e mpre h e n d i m e n to d o lad o d o s u l,


d ah í i n fe r i m os ali as d e accô rd o com as n ossas i n form aç õ e s ,
q u e o se u i n te n t o e r a d a r d e s e m b a r q ue n a C an d e l a r i a o u
e m P ão A mare llo e q ue be m d e pr e ss a a te rí amos as mã os

.

Im me díatame n te m e tte mos soldad os a bord o d o G r oo


th oom , d o M idd e lburg e d o S toch vi sch e man d amos q ue
e sse s n av i os sah i sse m para re u n i r se com a n ossa frota
- .

C on vi n d o lan çar mã o d e tud o q uanto pud e sse concor


r e r para au m e n ta r a n oss a fo rç j p
a ã e l o n u m e r o d o s
n avi os e j á pe lo pod e r e capaci d ad e par a a offe nsi ve. e a
d e fe n si va, j ulg am os n e ce s sar i o fr e tar tam be m os n avi os
Z ae l, J upi te r , I/i e âd e d e M e d e nbli ch e L e e uwi n e para q ue ,
'

como os n ossos n avi os p ropri os , se e m pre g ass e m n a d e fe sa


ou na ag g re ssã o os capi tã e s e stavam a i sto pouco d i s

p o s to s e e m d í ffí cn ld a d e os p e r su ad i m o s .P r ov e m o s e sse s
n avi os d e sold ad os e os m an d amos par a a frota, su bi n d o
alg u n s com tod a a carg a e ou tr os com m e i a ca rg a, por
n ã o h ave r te m po par a d e scar re g al os -
.

Quan d o assi m n os ar mavam os con tra o n osso i n i mi g o,


e stan d o tod o o c omme rci o paraly sad o, m uitos par ti culare s
e trab alhad ore s li vre s vi e ram a p re se n tar se par a i r e m e m
-

e x pe di ç ã o n o n osso n avi o P r i m , e xi g i n d o só me n te o ali


m e n to e i nd e mn i z açã o n o cas o d e m utilaç ã o , se g und o a
ord e n an ç a q u e d e boa vontad e lh e s con ce d e mos .

C om o n a i lh a d e A nton i o V az , ag ora d e n omi n ada


M aurí ci a , a bur g ue z í a se tor nara n um e rosa , re solve mos
formar um a com pan hi a e d ar lh e offi ci ae s ca paz e s , d e
-

mod o q ue pre stas se tam be m alli alg um se rvi ço A re vi s ta .

ouce n so m os troue x i sti r e m 1 7 0 home ns , pe la m ai or par te


sold ad os q u e aq ui s e r vi r am d ur an te m ui to t e m po e q u e,
te n d o te r mi nad o o te mpo d e se rvi ç o, se fi z e ram partí cu
lar e s D i vi di o se e sta com pan h i a e m q uatr o e sq uad r as ,
.
-

d e ve nd o, cad a n oi te , ve lar uma d e llas n o paço d a c i d ad e .

A ssi m a b ur g ue z ía d a ci d ad e M auríci a, n a q ual s e


compre h e n d e m o R e cife e A n ton i o V a z fô r m a c i n co
,

T on o L vu, II .
1 0 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T I T U T O H IS T O R I C O

compan hi as c om 8 0 0 h om e n s ao tod o A lé m d is to h a n o
.

R e ci fe e e m A n ton i o V az m ui tos e s tr opi ad os e p e ssoas


i n ca paz e s para m arch ar , mas capaz e s para o se rvi ço d e
g u a r n i ç ã o .

A ci ma d i sse mos que os í nd i os d e tod as as ald e i as fo


r am av i s ad os para r e u n i r e m se e faz e re m se pr e ste s
— -
.

C omo por é m corre ram b oatos q ue e mb ai xad ore s d e i ni mi g o


soli ci tavam os n oss os í nd i os par a n os ab an d on are m e me t
t e re m se n os m atos , e pôz i sto pate nte um a carta d e C a

m ar ão, ch e fe d os í n d i os contrá ri os , d i r i g i d a aos n ossos


í n d i os e por um d e lle s a n os t raz i d a , re solve m os ch am al
os as ar m as e aq u arte lal os e m G oi an a sob as ord e ns d o
-

se ucor on e l e d e capi tã e s h ollan d e z e s e assi m pol os sob ,


-

as vi stas d e ste s para pre ve n i r alg um d e svi o d e ssa g e n te

à
n con stan te e e m pr e g al a on d e d e lla ti ve sse m os n e ce ssi
-

ad e .

M an d am os q ue o m i n i stro D or e slae r e um propo


n e nte os acompan h asse m , fi z e ss e m pr e ce s d e m an h ã e d e
t ard e , poi s os í ndi os r e sp e i ta m e d ã o m ui to cr e d i to aos
m i ni stros .

T e n d o fi cad o nas ald e i as só m e n te os ve lh os , as m u


lh e re s e os m e n i n os , fi z e m os se n ti r aos d i tos í n d i os ( e e lle s
m e sm o j á ti nh am ti d o e sta appr e h e n sã o ) q ue e ssa sua
g e n t e p od i a s e r a t ac a d a p o r a lg u m a p a r ti d a d e b a n d ol e i
r os . O s í n di os propn z e r am q ue as m ulh e re s fosse m le va
d as par a lug are s d o i n te r i or ín h abi tad os ; m as e ste pr e
j e c t o n ã o n o s a g r ad o u , p o r q u a n t o e ll e s p o d e r i a m f u g i r

p o r t r o p a s i n te i r as e i r e m t e r c o m su as m u lh e r e s . L e m
b r ámos q ue se ri a m e lh or m an d ar os ve lh os , as mulh e re s
e os m e n i n os par a a i lh a d e I tamar acá , on d e se r i am
ali m e n tad os pe los n oss os e n ã o corr e r i am O pe r i g o d e
se re m assaltad os , e assi m s e fe z . D e tod as as ald e i as
p a s s a r am —
se a p e s so as p a r a a i lh a ,
e c o m
e sse pe n h or fi cá mos com ple tam e nte se g u r os d a le ald ad e
d os í nd i os .

Vi g i ad a assi m com g ran d e cui d ad o e d e tod os O s


lad os, n o m ar e e m te r ra , a ar m ad a h e spanh ola, occup a
d os os lug are s pr opr i os para d e se m b ar q ue , cuj as g uar n i
ç õ e s p o d í a m s oc c or r e r—
s e p r o m p ta m e n t e u m as à s o u t r a s , e

p a r e c e n d o n—
os q u e a a r m a d a i n i m i g a t a r d av a m u i t o, p e l o
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 1 1

q ue con e ctu
j r am os q ue e lla se ti n h a d e n ovo r e colh i d o

( á B a h í a ) , r e solve mos or d e n ar ao S r a l.m i r an te q u e e x

p e d i s se u m h i a te ve le i r o par a o b se rv a r a c o s t a a t é a
B ah i a e a m e sm a b ah í a O h i ate foi e xpe d i d o a 2 3 d e
.

D e z e m b ro .

A 2 6 re ce b e mos por vi a d e t e rra cartas d e C amari


g i b e e d e P o r to
-
C a lvo co m d at a d e 1 9 , co m m u n i ca n d o
n os q ue a armad a h e s pan h ola composta d e 5 6 ve las
'

a ppar e ce ra d i an t e d as A lag õas e q u e a 1 4 com e çára a


d e se m b ar car g e n te .

C om o, por ém , e ste avi so d e P orto C alvo fund ava s e — -

em u m e s cr i pto d e um moç o parti c ular d e C am ar ag i be e


n a asse r ç ã o ve r b al d e u m P ortug ue z , n ã o foi t id o por mui to
c e rto , ne m se acr e d i touq ue o i n i m i g o q u í z e sse d ar allí d e s
e m b ar q u e , s e n d o lhe i m possi ve l le var d e tã o lon g e ví v e r e s
-

e mu n i çõ e s d e g u e rra para o se ue xe r ci to ; pe lo q u e S E x . .

e n ó s com e lle asse n tá m os q ue n e n h u m m ovi m e n to s e


fi z e ss e , an te s q ue o i nim i g o e s ti v e sse mai s á m ão ou q ue
fosse m os ce rtos d e q ue e lle s e ach av a e mpe nh ad o .

D e n ovo ord e n ámos ao almi ran te q ue man d asse m ai s


alg u n s h i ate s para o su l a ob se rvar O S h e s pan h õe s e h ave r
n ot i ci as se g u r as , afi m d e sab e r mos ond e d e vi amos põr
m ã os a ob ra A 2 8 , poré m , ch e g ou aq ui o P h ai san t, q ue
.

h avi a si d o e x pe d i d o a 2 3 para o fi m aci m a d i to e n os


r e fe ri o te r e n con trad o um g ale ã o e u m outro n avi o d e
g u e rr a e m B a r r a —
G r an d e ,
o q ua l o p e r s e g u i a e f e l o-
v ol
t ar ; d e on d e i n fe ri mos q ue e sse s n av i os e ram as avan ç a
d as d os H e span h õe s e ti n h am si d o e xpe d i d os para ao lon g o
d a costa h ave r n otíci a d os n ossos n a vi os e ob se rvar os
n ossos m ovi m e n tos C onj e ctu . r ám os t am b e m q u e os n avi os
h e span h õe s d e vi am e star surtos d i an te d as A lag oas e
r e solve m os par a lã man d ar i mm e d i ata m e n te a n ossa frota,

re com m e n d an d o ao S r almi r an te que pr ocurasse a n ossa


.

salvaç ã o n a ruín a d os H e span h õe s .

A n ossa fr ota, q ue se com pun h a e n tã o d e 3 0 nav i os ,


9 bi ate s e d oi s boy e r s ( ch apulas flame n g as com o s e vê
d a r e laç ã o j un ta, sarpc a d e s te por to a 2 9 d e D e z e m b ro ,
ag r ad e ce n d o n ós a D e u s te r d e mor ad o o i n i m i g o t e m po
b astan te para n os faz e r mos forte s n o m ar , d e mod o q ue
ag ora, m e rcê d e D e us ti nh am os m e i os a r a e n ca r a r c o m
, p
1 2 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

o ad ve r sari o, pos to q ue soube sse m os por i nformaçõ e s


ce r tas q ue a arm ad a h e s pan h ola con tava 8 6 ve las , qu an d o
s ahír a d a B ah i a e q u e 5 6 ve las e s tavam an cor ad as d i an te
d as A lag ôas , h ave n d o e n tre e llas 3 3 navi os d e g ue rr a,
(g a le õ e s e o u t r os ) d e s t i n a d o s a p e r m a n e ce r n e st a co s t a
só m e n te d u ran te a g u e rra , e ou tr os navi os a r tilh ad os d o
ty po i n g le z , lub e k e nse on h am bur g ue z , se n d o o re sto n a
vi cs me n ore s e e m b arcaçõ e s para d e se m barq ue
N o di a 1 d e J a n e i ro re ce b e m os O S se g un d os avi sos d e
Porto C alvo ace r ca da ar m ad a h e span h ola e d o d cse m
-

barque n as A lag õas , por cartas d o maj or M an sve lt , q ue


d a fortale z a fô ra tor alli D i z i a q ue o sarg e n to mor M an s
.
-

v e lt se man ti ve ra com a s u a g uarn i ç ã o n as A lag õas até


2 0 d e D e z e mbr o, q uan d o se re ti rou para C am ar ag i b e e
P orto C alvo, se g un do ord e m sua , par a n ão s e r cortad o
-

p e l os H e s p a n h õe s , e , p o r q u e s ó m e n te a lli e s t a v a p a ra c on
te r os m or ad ore s no se u d e ve r , e t i rar fari n h a para s n s
te n to d a g uarn i çã o d o ri o d e S ã o F ranc i sco e P orto C alvo, -

V i s to como aq u e lla lu g a r é m u i t o f e r ti l e n o s te m for n e


cid o m u i ta fari n h a .

A 2 d e Jane i r o re ce b e m os n oti ci a d o ri o d e S ã o
F ranci sco, comm uni can d o nos o S r N un o O lph e rd í q ue

.

C am arã o passara o ri o com h om e n s e se r e un i rí a


com B ar balho q u e d e vi a d e se m b arcar n as A lag oas .

O S r N nno O lph e rd í e o sar g e n to mó r van d e n B ran


.
-

d e , conj e cturan d o q ue podi am se r ce rcad os n o forte M a


r i ti us ( P e n e d o e ach an d o os se u
) s a m a z o n a e s c as s am e n te

p r o v i d o s ,
d i ri g i ra m a e s te S u p r e m o C o n s e lh o um a c ar t a
m ui to d e saforad a , com o V V . S S v e rão d a có pi a j un ta ,
.

n ã o con si d e r an d o se q ue r q ue n ó s prove sse m os os n ossos


for te s con for me as n ossas for ç a s e n ã o con form e a n ossa
v on tad e e q ue qu an d o n ad a h a nos n ossos ar maz e n s , tam
b e m n ad a lh e s pod e mos e n vi ar .

E n tre tan to h ave mos d e ouvi r palavras d e m e n os


p r e so d a p ar t e d e o ffi c ía e s q u e n os s ã o su b a l te r n o s p o r

faltas q ue d uran te tanto te mpo, h a m ai s d e d oi s an n os ,


VV 8 8 n ã o têm snppríd o e n as q uae s n os tê m d e i x ad o !
. .

O q ue pô d e fi n alm e n te se g ui r se , si os ch e fe s con ti n ua
-

re m assi m a i n su ltar n os , d e i xamos q ue V V


-
. SS. conj e
ctu re m .
B A T A L H A N A V A L DE 1 64 0 13

C º m q uan tº b e m ví sse m os q ue C am arã o n ã º pº d i a


tr az e r v í ve re s e m ui tº m e n º s m un i ç õ e s d e g ue rra d a B ahi a
( ne m t ã º p o u c º B a r b al h o os p º d i a le va r d e A l a g o a s) p a ra
di an te d º fº rt e M auri ti us e afi m d e pôr lh e ce rcº , e r am , to-

d avía , d e re ce íar o d am n o e a d e struiçã º q ue um a tr º pa tã o


nu m e rº sa pº d e ri a ca usar na te rr a, e mq uan to e st avamº s º c
c apad os e m vi g i ar s o lon g o d a cº sta a arm ad a h e span h º la .

M ui tº d e se javam º s pº i s sab e r com º as cº usas corr i am


e n tr e a n º ssa fr º ta e a h e s pan hº la d i an te d as A lag oas .

A 3 d e J an e i ro ti v e m os i n formaç õ e s pº r i n te rme d i o
d os n ossº s b i ate s S ch opp e e S a m son , e x pe d i d os com º
L e uwe rck , cº m º aci m a fº i d i to, para d e scº b ri r e m º s H e s
p a n h º e s n a c º s t a .P o u c º m a i s º u m e n o s d i a n t e d e C am a
rag i ba tº m ar am u m n avi º h e spanh º l ch amad º N º ssa S e
n h º ra d e O li ve i r a, capi tã o J ose ph P i re s , cº m u ma com
p a n h í a d e s o ld a d º s , d os q uae s f o r a m m or tº s 2 0 e m u i tº s
º utros fe r i d os D e poi s d º com b ate vi ram que ti nh am sid º
.

ím pe lli d º s pe lº ve n to e pe la corr e n te para d i an te d as


A lag oas , e cº m º n 㺠d e ram fé d a frº ta h e span h º la, vol
taram , d e i xand o a pre sa cº m º L e uwe r ck .

E ste avi sº fº i cº n fi rmad º n o d i a se g uin te pe lº hi ate


V le rm uy s q ue d a frº ta n º s fº i m an d ad º pe lº n º s so alm í
r an te , cº m r e cad o q ue a n ossa fr º ta n ã o ach á ra a con t ra
ri a di an te d e A lag oas , te n d o e n cº n tr ad º ah i só me n te 4
b arcº s , q ue pare ci am e star º ccupad º s e m faz e r ag uada , e
q u e p e lº s n º s s º s n a v i os f or am la n ç a d º s a p r a i a e a h í n a u
frag aram .

R e ce i avam º s e n tã o q ue º s H e span h oe s d e se m b arca s


se m aq u i e m alg um pontº d e stas ce rcan i as an te s q ue a
n ossa frº ta e s ti ve sse á m ã º H avíam os r e com me n d ad º aº
.

n ossº alm i r an te q ue , n 㺠e n con tr an d o a ar m ad a h e spa


n h º la d i an te d as A lag ô as , voltasse í mm e d í ata me n te par a
cá e se m d e te r se e m parte alg um a, com º se vê d a cº pi a
-

j un ta d as i n str ncç õ e s q ue lh e d e mos , on d e tam b e m v e m


m e n ci º n ad a a ord e m q ue º almi ran te asse n tá r a sº b re º
ataq u e aº i ni m i g º e º aux i li º q u e O S n avi º s t e ri am d e

p r e s ta r u n s a o s o ut r o s . N a d a o b s t an t e , r e p e t i m º s aq u e l la
n º ssa r e cº mm e n d açã o m as º S e n h º r D e us tambe m n os fa
vore ce u n e st a par te e a 1 0 d e J an e i rº a n º ssa fr º ta ch e

g o u d e n º v º a q u i .
14 R E V IS T A T R IM E N S A L nº I N S T IT U T O H IS T O R IC O

A 1 1 re ce b e mos avi sº d a P arah i ba q ue a arm ad a h e s


p a n h º la se ap r e s e n t ã ra a lli a 8 d i an t e d a b a r ra, d ng i nd o
que re r e n trar, mas q ue pe la tard e se d z e re d e n º vº aº
mar .

T amb e m d a P arahi b a r e ce b e mº s avi sº q ue V i d al


p r º ce d i a c r ue lm e n t e , m a ta n d º e i n c e n di an d o ; e d e P º r tº
C alvº q ue C amarã º á fre n te d e h º m e n s avan çam
até C amar ag i b e e q u e e stava pe r tº d e B arb alh º com suas
tr º pas .

I n fe stad os ass i m ao n º rte e aº sul, e se nd º tamb e m


m ole s tad os º s m orad º re s pº r pe q ue n as parti d as q ue sa
q ue a v a m e q ue i mavam , e n te n d e m º s q ue n ã º d e ví amº s al
te rar a n º ssa an te ri º r re sº luçã º e n ad a mud ar até q ue
sº n h e sse mos cº m se g uran ç a º n d e a fr º t a i n i mi g a torn ar i a
a su r g i r , b e m compre h e n d e n dº n ó s q ue tº d º aq ue lla m o
vi me n tº d º i n i mi g o ti n ha por d m d i vi d i r as n º ssas fº r ças
e le ar n º s a a an d º nar a
v -
b pr ai a .

A fi n al e ai n d a nºm e sm º d i a o n avi º B ef a e m d e S u
san n a q u e h avi a si d º m an d ad º a P arah í ba para carr e

g ,
a r v olt º u ( d º cam i n h º ) p ar a e ste p º r tº cº m a n º tí ci a
d e te r vi stº a frº ta h e spanh º la aº n orte d e G oi an a .

N a m e sma n º i te a n º ssa frº ta se fe z a ve la e tº m º u


º ru mº d º nº r te a prº cura d º s H e s pan hº e s , te nd º ti d º ape
n as um di a para se prº v e r d e um pº u cº d e ag u a » .

A 1 2 8
« E x ( O C º n d e d e N assau) se g ni º cº m a
. .

su a g uar d a para O li n d a, ad m d e auxi li ar e sº ccº rr e r a


n º ssa tropa q u e e stava d e v i g i a e m P ẠA mar e llo, se º -

i n i mi g o pr e te n d e sse d e se mb arcar ah í ; e a cº m pan hi a d e


b urg ue z e s d o cº rº n e l C arpe n ti e r r e ce be u º rd e m d e e star
d e prº mpt íd ã º para i r g uarn e ce r o r e d ucto e º fº r te d e
B rny n , d e m º d º q ue pud e sse d ah í sah i r ím m e d íatam e n te
a cº mpanh i a d e sº ld ad os d º S r G h y se li n e se g u
. i r tamb e m
p a ra P ã º -
A m ar e llº , cas º fº sse i s tº n e ce s sar i º .

N º m e smº d i a re ce b e m º s avi sº d e I tamaracá , m an


d ad o pe lo S r M orte me r , que a armad a h e spanh º la
.
B A T A L HA N A V A L DE 1 640 1 5

e sti v e ra na ve spe re d i an te d a barra se pte n tri º nal d aq ue lla


'

i lh a , pare ce nd º q ue pre te n d i a d ar allí d e se m b arque ; uma


carave la e u m bar cº e n traram na barra e g e n te sua fal
lára e m te rra cº m P º r tug ue z e s , pe rg un tan do lh e s se n os -

arre d º re s h avi a flame n g º s , e d e pº i s vº ltaram e lle s para


b rd o e se g ui ram para a armad a q ue tº mº u º rum º d o

T an tº q ue º s navios d a n º ssa frº ta dº b raram a pon ta
d e P ẠA mare llo, as d uas ar mad as se avi staram : a h e s

p n h º la prº curou amarar se


a o
afastan d o se i mme di ata
-

me n te d a cº sta, e a n º ssa fe z º m e smº para d oar bar


lave ntº d a ar mad a i ni mi g a .

D e m an hã e ram V i stº s d a ci d ad e d e O li nd a mui tº s


d º s navi º s h e s pan h ó e s e ai nd a pº r vº lta de me i o día avi s —

tavam se se i s ; m as , de pº i s d o me i º d i a, tan tº º s n º s sº s
- —

cº mo º s cº n tr aríos d oaram fô ra d o alcance d a vi sta .

A 1 4 che g º uaq ui º i rmã º d º alm i ran te Wilh e lm C º r


n e lísse n cº m cartas d º sarg e n to mó r P i e rre le G ran d e d º
-

cmn m an d e ur J acº b H u yg e n e n º s t rº u x e a s e g ui n te n o

tíci a : A i n d a n º d i a 1 2 d e J an e ir º , i stº é , nº me smo d i a


e m qu e a nº s s a frº ta sar pº n d e s te pº r tº , b ate u se cº m a -

ar mad a h e span h º la , come çan d o º cº m bate pe las 3 h º r as


d a tar d e C º m e xtraº rd i n ari a cº rag e m º n º ss º almi ran te
.

p r º c u rº u º a l m i ra n t e h e sp an h º l n º m e i o d º s s e us n a v i º s
e atacou o vi g orº same n te , d oan d o ce rcad o d e ci n cº ou

se i s g ale õ e s q u e gu ard avam a ca pi tan e a i n i mi g a , b e m


cº m º º utros na vi º s n º ssº s vi e ram tam be m cº m g r an d e
vi g º r e m auxíli º d º nº ssº almi ran te .

E n e ss e d i a bate ram se g alh ar d am e nte , comq uan tº º


cº m b ate ti ve sse com e çad º á aq ue lla h º ra e n e m tº d º s os


nav i º s se ti v e sse m e m pe n h ad º n e lle º u º d z e ss e m cº m a
m e sm a acti vi d ad e e o m e sm º ar d or , e pr olong ou se o com —

bate até q ue a nº i te se par º uas d uas armad as .

A prº uve , pº r é m, a D e us le var º n º ssº V i rtuº sº e


bravo almi rante Wi lh e lm C º rn e li sse n q ue mº rr e u lº g o n a
se g und a d e scarg a ( charg i e ) d e uma bala g rº ssa ( g r an
º

y s e r ) q ue lh e a r r e b a tº u a ca b e ç a e º s ho m b r os O . c º r p º
foi le vad º se m alte raçã º para bai xº e d e pº s itad ona ca
m ara ( caj ute ) A pe z ar d e ste acº nte ci me n tº , nada se d e sc u
.

r º n par a q u e o cº m b ate cº n ti n uasse cº m º m e smº e sfº r ç º .


16 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

N º d i a 1 2 n ã d s e te ve n ot í ci a , n a frº ta n e m e m parte
alg uma, d a mº rte d º almi r an te C orn e li ss e n , e g uard ou
s e º se g re d º d e t al m od º q ue ai nd a; n º d i a se g ui nt e só
m e n te o sabi am os º fd ci ae s supe ri º re s , º s q uae s se r e
un i ram e m cº n se lh º a bº rd od a capi tane a e e le g e r amJ acº b
H uy g e n par a subs ti tuir o almi ran te n a q uali d ad e d e com
m an d e m '
.

J H uy g e n pass º u se í mme d íatame n te para º F ae n


.
-

q u e e r a a a lm i r an te ; e , t e n d o o s º fd c i ae s v º l ta d o a º s s e u s
n avi º s ai nd a n º m e sm o d i a 1 3 a n º ss a frota atacou cº m
,

mui ta b r avur a a i n i m i g a pe las 9 on 1 0 d a m an h ã , a qual


cu i d º u m ai s d e d e fe n d e r se d º que d e acomme tte r n º s
— —

fº rte me n te , e s forçand o se a mai º r par te d º s n avi os h e s


h e span h oe s pº r d e st rui r º s m as trº s e º s cab os d º s n º ssº s .

B e m pº d e n d o n ó s pº r ah i cº nj e cturar º d am no j á
r e ce b i d o e o que n º fu t urº h avi a d e sº f re r º n osso ma
ç a m e ,
d e s pa ch a m º s í mm e dí a ta m e n te u m h i a t e p a r a l e
v ar a n º ssa frota tod a a sº rte d e apre stos e cord º alh as ,

q u e c º m p r a m o s a p a r ti c u l a re s , p
o r q u e n e n h u m a p r o v i s ã o
h avi a e m n º ssº ar maz e m C º m pr amº s tud º º q ue pº d e
.

mº s ach ar .

A 1 5 re ce b e mº s n º tí ci as a re spe i tº d e C am ar ã º D e .

C amar ag i b e e lle se g ui ra pº r P º rtº C alvo par a U na ; a sua —

tr º pa e a d e J º ã o L º pe s B arb alh o e le vavam se a 2 0 0 0 —

h om e n s .

E stan d o armad a h e span h º la ao n º r te e nad a t e n d o


n ó s q ue re ce i ar n º su l, m an d am º s q ue o cº r º n e l H ans v on
K º i n , postad º com ce rca d e m i l h om e n s atrás d a ilh a d e
S an tº A le i x o, m arch asse para U n a ao e n cº n trº d e C amarã º
-

e pr ocu r ass e atacal º e faz e r lh e tº d º º d amn o pº ssi v e l,


— -

e , n º casº d e q ue o í n d i º s e i n te rnasse pe lº m atº , se g ui s


se o por tod a a parte
-
.

Pod e n d º acº n te ce r que C amarão ouJ L B arb alh o .

r om pe ss e e m m ar ch a r api d a pe lo m ato e appar e ce sse cº m


trº pa e m alg um pon tº ab ai x º d e S e rín h ae n , r e s º lve m os
t am b e m q ue o sar g e n to mor M ans ve lt , se fos se postar e m
-

M uri b e ca cº m alg um a d as compan h i as d o C ab º e d a C an


d e lari a para e star pre ste s, d ad a a e me rg e n ci a d e appa
r e ce r º i n i m i g º d e Ipº j u ca par a ca, e sah ír lhe i mme d i a -

tame n te aº e n cº n trº .
B A T A L H A N A V A L DE 16 40 17

N e sse e n tre tan tº re ce be m º s n º tíci as de G oi ana por

te rr a ; e ram os avi sad os , m as se m g ran d e s e g u r an ç a, que


a 1 4 a nº ssa frot a s e b atê ra com a h e s pan h ola , d i an te d a
P arah i ba , e q ue alg un s n avi º s h e span h ó e s , be m cº mº
um d os n ossos , h av i am dad º a cº sta .

E xpe d i m os º rd e m para se r g uard ad a tº da a cº s ta


d e sd e G oi an a ate a P arah i b a cº m os í n d i os , ad m d e vi
g i are m s o b r e º s n a u fr ag ,º s d e v e n d o m a t a r t º d o s o s q u e
vi e ss e m a t e r ra d º s navi os h e span hº e s e d ar tº d a assi s

t e n ci a e aux íli º aº s q ue v i e sse m d e n avi º s n º ssº s .

C om o os n avi os i am d e s cah i n d º para º n º r te e e ra d e


,

s n ppõr q ue tam b e m se d e sse m n au frá g i os n o R íº G ran d e , —

fº i i n cum bi d º º e x sarg e n to m ó r Jorg e G artsman d e g uar


— -

d ar aq ue lla cos ta cº m me tad e d a g uarn i çã º d º caste llo


C e ule n ( R e i s M ag os ) e tod os º s T apui as e í ndi º s q ue lá
-

e s ti ve sse m , O bse r van d º se a m e s ma r e cº mme n da çã o


-

A 1 9 d e J s ue i ro r e ce b e mº s n º ti ci a d a Par ah i ba
A ce rca d e Vi d al T e n d º e lle sab i d o, quan d o a arm ad a
.

h e span h º la allí pai rava, q ue a n ossa cº m pan h ia d e sº l


d ados , pº stad a e m F re d e r i ca ( ci d ad e d a P arahi ba) se g ui r á
li l d d u i á u i ã d f
'

p a r a o t to r a a m e r e n r s e-
g a r n ç º º s º r t e s e
i m pe d i r º d e se mbar q ue , si º i n i m ig o º te n tasse n aq ue lla
p a r a g e m , a r r o j o u s e -
e n t ra r p e la se g u n d a v e z n a ca p í
tan ía e d e s ta fe i ta causº u g ran d e dam n o e q ue i m º u quasi
t º dos º s can navi ae s R e sº lve mos man d ar ímme d í atam e n t e
.

p ar a lá o ca p i tã º d a g u a r d a C h ar le s d e T o n r lº n co m ce r c a
d e mi l h º me n s , tan tº soldad os cº mº índ i º s , para li vrar a
ca pi tan i a d e novº s d am nº s e v e r se apan h ava V i dal e m
alg u ma par te .

N e sse ín te rim ch e g º u aqui º capi tã º d º S warm , Jnooh


A lle rtse n , se t a almi r an te d a frº t a, cº m car tas d º S r D a

.

n í e l A lbe rti , pe las q u ae s e pri nci palm e n te pe la e xposi ç ão


v e rbal d o pº rtad º r , sº ube m os q ue , te n d º S e d ad o O ce m
' -

b at e d º d i a 1 2 , e m q ue m º rre u o n º sso alm i ran te , cº mº


d oº u d i to, e e le i t o n a m an h ã d e 1 3 pe lº s º fd ci ae s o se u
subs ti tuto , n e ss e me s mo d i a p e las 9 h º ras d a man h ã a
n º ssa fr º ta atacº u vi vam e n te o i ni mi g º e bate u- se até
.

N e ssa º ccasíão o n ossº na vi º G e e le S on n e , te n d º re


c e bi d º t re s ti ros ab ai xo d a li nha d ag ua e faz e nd o se
'

em
3 lO l O
' '

L m , r . II .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

pe d açº s um a t ab oa i n te i ra , foi ímm e d íatam e nte aº fun d º ,


e a gu arn i çã º m al te v e te mpo d e cº rtar o cab º d º b º te que
i a se n d o tam b e m le vad º para o aby sm o .

S alvaram se n e lle q uas i tod º s os m ari n h e i r º s e d oi s


-

º u tr e s S º ld ad os , º r e stº d a trí polaç ã º , ce rca d e 4 5 h o


m e n s , q uasi tod os sold ad os , pe re ce u cº m o n avi º O s
H e span h ó e s ati r ar am ai n d a sº b r e a g e nte q ue assi m se
salvava n º b ote e fe ri r am alg un s , e n tr e e lle s º capi tãº
H e n d ri ck C h ri stíae n se n , q ue te v e a pe rn a d e s pe d açad o .

M as d e ste d am n o n º s con solou te re m t amb e m i d º a


p i q u e d º i s g r an d e s n a v i º s h e s p an h ó e s ,
se g un d o d i z e m º s

p r i si º n e i r º s.

S e m e m b arg o d a pe rd a d o G e e le S on n e , º cº mb ate
c º n ti nuou cº m a m e sm a pº rd a p º r parte d º s n avi º s q ue
n e lle se e m pe n h aram , pº i s n e sse d i a tº d os ( º s n º ssº s
n avi º s) nã º se b ate ram º u alg u n s d oar am afastad os d o

g r º s so ( d º s c o m b a te n te s ) .

F e ri o se e ste cº mbate ao nº rt e d e G º i an a , man te n


-

d o S e a n º ssa frº ta se mpr e n a d i re cçã o d º ve n tº A h e s


-
.

p a n h o la , q u e e s ta va e n t ã º a S º ta v e n tº ,
ía d e sca h ín d º pa r a
º n º rt e .

A nº i te fe z ce ssar a luta , e n º di a se g uin te , ás 9 d a


m an h ã , a n ossa fr º ta , se n d o e n tã o ch e g ad a di an te d a
P arahi b a , atacº u pe la te r ce i ra v e z a arm ad a i n i m i g a cº m
mai s fº rça e fur i a d º q ue d an te s
O S woon n º ssa sota alm i r an ta , d e ve n d º atacar a
-

V i ce almi r an te h e s pan h º la , que e s tava an cº rad a d i an te


-

d a P arah i b a , par a lá se d i r i g i º , se g ui d a d º se u aux i li ar ,


º R e g e n bog e V ar i º s n avi º s h e span h ó e s acud i ram e m an
.

x íli º d º s s e u s 0 S w a an pe rd e u º m astrº d º traq ne te e ,


.

p r e t e n d e n d º e n tra r n o p º r tº ,
n ã o º p ô d e a l can ç ar e fº i
an cº rar contra o b ai x º Q uatrº n avi os i n i m i g º s vi e ram
.

assaltal o ah i
-
º S w ae n fº i ím m e d í atam e n te e n tr ad º , m as
º s nº ssos d e sn n h aram a an cº r a , e º s H e span h õ e s , ve n d º

q u e d e r i v a v a m p a r a º b ai x º ,
a b a n d on ar a m a p r e s a ,
º n d e
d e i x aram 4 0 h º m e n s , q ue fº ram m ortº s º n lan çaram se aº -

m ar e afog ar am -se .

U m º utro n avi º g ran d e , i n g le z , º n d e se acha va


F . .
q u e fô r a o a lm i r an t e d o so cc o rr o d as i lh as , v e n d º o
S wam d e ri var d e sarvº rad º , sn ppº z g an h ar h º n ra e m i r
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 9

cº mbat e l º,
-
q u
se m n º tar
e o n av i º se ach ava m ui to ace r
cad o d º b anco Ve i º pº i s sº br e o S wo on e am b º s e n ca
lb ar am , com o q ue º n avi o h e spanh º l pe rd e u tam b e m o
mastr o .

C ui d ar am os H e span h ó e s q ue º s n º ssº s e stavam pe r


d i d os e lh es cah i ri am n as m ã º s , m as , ve n d º se e n tã º na —

alt e r n ati va d e se r m ort º s ou apr i si º n ad º s , cº m e ç aram a

p e d i r q u a r t e l O s
. n º s sº s h i a t e s q u e a hi ac n d i r a m ,
r e
ce i an d º q ue º e s b u lh º lh e s e scapasse se n ã º atte nd e sse m
º pe d i d o , pr º me tte ram q uar te l cº n tra a º rd e m q ue h avi a
si d º d ad a .

A ss i m fº ram os H e span h õ e s pº stos e m t e r r a na P ara


h i b a, e r e cº lh i d os n º s for te s cº m b º a g uard a, e a g e n te d º s
hi atos saq ue ouo n avi º appr e h e nd i d o .

A s d uas frº tas cº n ti n uaram a b ate r se até q ue a -

n º i te as se par º u, d e scah ín d o se m pre um a e outr a par a o


n orte .

Pond e ran d o n os º m e sm º capi tã º J acº b A lle rtse n


-

u
q , e e m r a z ã o d e s se s co m b a t e s p r º lº n g ad º s e d º n u t r i d o
fº g º , as m un i ç õ e s d e pº lvº r a e b ala v i ri am a faltar n os
n ossº s n avi º s , r e so lve m os faz e r carre g ar d e u m a e º utra
cº u s a um a g ale ota e a e x pe di m os ímm e d íatam e n te par a
a n º ss a fr ota .

A 2 5 d e J an e i ro c h e g ar am aq ui º s bi ate s S ch opp e ,
O n d e r ke r ck e P h d i san t .

T r º ux e ram a e qui pag e m d º S w aan e a m ai or parte


d os pri si on e i rº s d aq ue lle n avi o h e span h º l ou i n g le z , be m
cº m º alg uma pr ata e d i n h e i rº .

E sse s pr i si º ne i rº s m ui tº n º s e m bar açam . S e nti m º s


q u e o s n o s s o s ti v e sse m d ad º q u a r te l a g e n t e q u e e s ta v a
tº d a n a r atº e i ra , tan tº m ai s q uantº n ã º ve m os m e i º d e
alím e n tal a -
.

A i n d a n 㺠re solve m º s , pº i s , o q ue se fará d º s pri si º


n e i r º s , n e m se sº mº s obri g ad º s a r e spe i tar º q uarte l, pº r
quan to sab i am º s e n t㺠e º s boatº s foram cº n d rmad º s por
cartas i n te rce ptad as , q ue a ar mad a h e span h º la traz i a
º rd e m d e n ã o se d ar qu art e l a q ue m que r q ue se j a, se m
e xce pç ã o alg um a .

S abí am os tamb e m que n º n avi o h e apan h º l h avi a


uma bº a q uan ti d ad e d e prata e d e d i nh e i ro e n 㺠nº s
20 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

con te n tãmº s cº m º q u e ap rº u ve aº s n º sso s d e i x ar á cº mpa


n h i a ; e mpre g amº s tº d º º e sfº rç º para ve r por trá s d o j og º
e apanh and o d e claraç õ e s aq u i e acº lá , ve r i d cá m º s q ue
um a b º a par te fô ra r e parti d a e n tre soldad º s e m ari n h e i rº s .

O q ue se arr e cad º u para a com pan h i a cº nsta d as n ossas


a ctas
D e cº rre u um lº n g o i nte rvallo se m nº vas d a frº t a .

N 㺠se n d º º s n º ssº s navi os v i stº s e m parte alg uma e n ã º


te n d º n ó s re ce bi d º n e nh uma n º tí ci a , e stavam º s an ci osº s ,
u
º
q a n d o n o 1 d e F e ve re i rº c h e g o u aq ui u m h i ate , º n d e

v e i o o au d i tº r C lae s , q ue n e ssa quali d ad e acom panh º u a


fr º ta T rouxe nos e lle cartas d o sarg e nto m ó r P i e rr e le
.
- -

G ran d e d º com m an d e ur J e cob H uy g e n , b e m cº m o n os


r e fe r í º ve rb alm e nte o se g u i n te
D e poi s d º cº mb ate di an te d a P ar ah i b a, q ue fº i a 1 4 ,
º s n ossº s passar am o d i a se g u i n t e º ccupados e m re par ar o
q u e º s ti r º s h av i am d a m n i d ca d o ,
m an t e n d o se s e m

p r e
aci ma d a armada i n i mi g a .

C º mº e sta n ã o m º strava pre te n d e r dar d e se m b arq ue


e m lg u
a ma parte , e si m am e aç ava atacar nos , con ti n uan d º
-

a d e r i var para º n º rte , passº u se o d i a 1 6 n e sse s re par os


-

e si mulaçõ e s .

N º d i a se g ui n te pº r é m os n º ssos , ach and º se pre ste s , o

r e sº lve ram d e n ov o atacar cº raj º s ame n te a armad a i n i

m i g a e e m pre g ar con tra e lla tº d as as suas fº r ças E , cº m .

e d e íto , a atacaram di an te d e G u
'

nb ad e com e lla s e b ate r am


v ale n te me n t e até ã tard e , ch e g an d o ce rca d a P on ta d as
P ipas , º n d e a n º i te º s se parº u .

P as sar am o di a 1 8 occupad º s º utra ve z e m cº n ce r tar


os cabº s e r e parar as avari as ; º i n i mi g o fe z tod o 0 pcs
síve l par a d ar d e se m b ar q ue por ahi alg u r e s , m as os n º ssos
o i m pe d i ram .

E , te nd o s e d e n ovº pr e parad º , pr e te n di am os nº ssos


-

a tacar os H e span h õe s n º di a 1 9 M as á n º i te e ste s m ud ar am


.

d e planº e re sº lve ram aband º nar a cº sta e faz e r se ao —

m ar , talve z re ce i an d o d e scah i r sº br e O s bai x º s d e S ã o


R oqn e º u pº r e star e m can sad º s d e b ate r se -
.

D a n º ssa frº ta n ã o se avi stavam mai s dº q ue 5 º n 6


d º s n avi os mai s atraz ad º s d a armad a h e span h º la O s
. .

n º ss º s n 㺠pu de ram ve le j ar mai s alto d º q ue pe lo rumº


B A T A L H A N A V A L DE 1 640 21

d e n º rd e ste , pº r que o ve n tº cº nti n uava a cursar se mpre


frco d º se sud e ste , e as ag uas cº rri am cº m fº rç a para º
n º rte .

A n ossa frº ta se g ui º ai nd a e s te d i a a arm ad a h O S pa


n h º la , m as ve n d º q u e e lla pe r si sti a n o cu rso q ue le vava ,
e te nd o por ce r tº q u e aq ue lla pe s ad a e vag arosa ar m ad a
n ã º pº d i a vº lta r sº b re a cº sta e , pº r º utr º lad º , e stand º
º s n º ssº s n avi º s e scassam e n te pr ovi d os d e v í ve r e s e d e
ag u a e r e ce i an d o tam b e m am arar se , aban d º n ou º i n i m i g º
-

e vº ltou aº R íº G ran d e para faz e r ag uad a , cº m º º fe z


-

ás pre ssas , e ve i o c h e g a r a e ste pº rtº d e pº i s d aq ue lle


hi ate e xpe d i d º cº m o audi tº r , m as ai nd a n o m e smº d ia .

E n o m e sm º di a re n d e mº s um a pub li ca acç 㺠d e
g çr a a s a D e u s N º s s º S e n h º r p or e s sa m a r av ilh o sa v i c t or i a

q ue n º s li vrou d e tã º pº d e rº sa arm ad a A t ard e fi z e m º s


'
.

tº ma r arm as º s sold ad º s e tº d a a burg ue z ía e m an


d ám º s que a artilh e ría e m r e d º r (d a praç a) salvasse cº m
t re s d e scar g as par a d i vulg ar a n oti ci a d a n ossa vi ctº i re
p e l a t e r r a e i n fu n d i r m a i º r t e r r o r e m n º s s o s i n i m i g o e

p r i n c i p a l m e n t e e m s u a s t ro p a s e e s c r e v e m º s a to d a s a s

g u a rn i ç õ e s , r e c o m m e n d a n d o -
lh e s q u e i g u a lm e n t e c o n sa

g r a s s e m a D e u s u m d i a d e a c ç ã o d e g ç r a as e d z e s s e m s oa r
a vi ctor i a pe la te rra .

N ã o te m º s pe n e traç 㺠b astan te para ati n ar com tod as


as sº r te s d e me i º s d e q ue º S e n h º r D e us se s e r vi o par a
abate r o º rg ulh º h e span h º l e a sua armad a ,q n e sn ppu nh a
le var tud º de V e n ci d a .

Ve m º s q ue pri m e i rame n te D e us d e svai r ouo re i e o


se u cº n s e lho n a e scº lh a d e u m g e n e ral q ue ti ve s se a ca
p ac i d a d e n e c e s s a r i a p a r a di ri g i r t ã º g r a n d e a r m a d a e
e xe cutar tã º g ran d e º b r a , pº i s e ss e D .F e rn an d º M as
car e n h as, C º nd e d a T orre , n ã º é h º m e m m ui to pr ati co e m
cº u sas d e g ue r ra , e e m m ate ri a d e g º ve rn º e n cam i n h a
tud º par a º se u prº ve i to parti cular , aº q ual s acrí d ca o
p r i n c i p ,a l n e n h u m a d i s c i p li n a m a n te n d º e n t r e a s u a

g e n t e e ,
a n t e s , d e i x a n d o-
a cº m m e tt e r í ns º le n c i a s e c a h í r
e m d i ssolu ç ã º d e so r t e q u e n a ( c i d a d e d a ) B a h i a a s m n
lh e re s h º n e stas ti v e ram d e ab s te r se d e fr e q ue n tar a -

i g re j a , º nd e cº st umav am i r d e mad rug ad a , pº rq uan tº


e ram acº m me t ti d as e m ple n a r u a p º r e s s e s d d a l g º s
'

,
22 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R IC O

arr e batavam as d onz e lle s d º s b raçº s d e se us pai s e as


r e sti tui am vi º lad as , e pr ati cavam º u tras q ue ij a ud as at ro
c i d ad e s s e m m ai º r casti g º .

E m se g un d º lug ar o S e n h º r nº s favore ce u, quan d º


le vº u aº C ab o V e r d e e sse g e n e ral se m º rd e m d o re i , on d e

a ar mad a fº i t 㺠v i º le n tam e n te tocad a pe la m ã o d e D e us

( cº m º S e n a c h e r i b p e l o a n j º ) q u e m ai s d e h o m e n s
n e lla m º rr e r am , e d allí parti ra com um g ran d e n u m e ro d e
d oe n te s, m ui tos d º s q uae s falle ce ram d uran te a V i ag e m
p ar a a B a h i a , e ,
a h i s e n d º c h e g a d a , º s h os p i ta e s e º s cº n
ve n tos e n ch e ram se d e e n fe rm º s
-
.

D e st arte D e us d e u O te rce i rº S ig n al d e q ue n º s
'

que ri a am parar , ape z ar d e nossa i n d i g n i d ad e , mas pº r


am or d º s e u n om e q ue e n tre n ó s é i n vocad º
Q ue re mº s di z e r q ue , com aq ue lla mº rtan d ad e , a ar
m ad a h e spanh º la se cº n si d e rº u tã º e n fraque ci d a q ue ,
e m b º r a se ti ve sse ap re se n tad º d i an te d º R e ci fe , n ã º
º usº u te n ta r º d e se m b ar q ue e m P áo A mare llº , s e g u -
n do
a º r d e m q ue tr az i a . O m or ti cí n i o q ue D e us susci tº ue n tre
e lle s fº i um m e i o q ue pr i m e i ram e n te se r vi o para cufre

q u e co l —
o s e d e p º i s p a r a n ã o d a r e m c u m p r i m e n t o a q u e lla
o rd e m .

S e a ar m ad a h e span h º la d ê sse se g ui m e n to á re fe ri d a
ord e m e m 1 0 d e Jan e i r o d e 1 6 39 , d a ta e m q u e s e apr e
se n tº u d i an te d o R e ci fe , por m ui tº e n fraq ue ci d o q ue o
i n i mi g º se ach asse , n ó s n ã o tín h am º s fº rç as b ast an te s para
i m pe di r lh e º d e se m b arq ue º u para re s i sti r lh e e m par te
- -

alg u m a : o d e mº n stram raz õ e s d e V V S S be m cº n h e ci d as ,


. .

q u e an te r i º r m e n t e ta n t o la m e n ta m o s e a i n d a d e v e m º s
lam e n tar .

D e sd e e n tã o d e cor re u um ann o q ue se cº m ple tou e m


J an e i r º ulti mº , susci tan d º D e us aº i n i m i g º d i ve rsos e m
b ar açº s e m vi rtud e d º s quae s e lle d cº u d e ti d º por tan tº
.

t e mpº n a B ah i a, e tal é º q uar tº si g n al d a pr º te cç ã º di


V i n a ; porq uan tº te n d º P e d ro C ad e n a , prº cur ad º r d a
faz e n d a d e l r e i , asse ve r ad o e m uma car ta q ue n a B ahi a
'
-

h avi a v íve re s para m an te n ç a d e h º m e ns e i stº


d uran te alg un s nun ca, o cº n se lh o h e span h ol, d ad o n e sta
as se r çã º , m an d º u vív e r e s í nsu fd cíe n te s n a arm ad a, e
c h e g an d º a e x pe d i çã º á B ah í a, ach º use º con t rari º -
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 23

t ud º allí faltava e º pº vº q ue i xava se d e pe nn ría, d e S º rte


-

q u e c om p r a va se aº
-
s s º ld a d º s e aº s m a ri n h e i rº s º pã o d a
raç ã o .

F º i pº í s n e ce ssari º q ue man d asse m vi r soccorro d e


v í ve r e s d o R i º d e Jan e i rº e d º R i o d a P rata ; O q ue le vº u
m ui tº te mpº C º m º º soccorro d a i lh a da T e r ce i r a ch e g º u
.

a 8 de O u tubrº e ai n da d e pº i s o d e ca rne , fari n h a e g e n te


vi n d a d º R i º d e Jane i rº e d º R i º d a P rata, a arm ad a
fi cº u d e ti d a n a B ah i a q uasi um an nº , e um ann º cº mple t º
d e cº r re uan te s q ue te n tasse m pô r pº r º b ra o se u d e sí g n i º ,
te nd º se e m atte n çã º q ue a arm ad a h e s pa n h º la apre
-

s e n tº u se d i an te d º
-
R e ci fe a 1 0 d e Jan e i rº d e 1 6 3 9 e
a 1 2 d e J an e i r o d e 1 6 4 0 cº m e lla n º s b ate mº s , e q ue
an t e s d e sta u lti ma d ata º i n i m i g º nad a te n tara .

E appare n te m e n te º C ond e d a T º r re ai nd a nã º te ri a
t i d º pre ssa , si n 㺠re ce b e ra a n oti ci a d e q ue um º utr º
M as car e n has , C º n d e d e C aste llo M e lh º r , vi n h a substítn i l o —

e com m ai or g rad uaç ã o, i s to é , n a q u ali d ad e d e vi ce r e i , -

se n d º lh e r e cº m me n d ad º q ue , n º casº
-
d e e n cº n trar º
C on d e d a T º rre cº m a arm ad a n a B ah i a, o pr e n d e sse e
e n vi ass e pre so para H e span h a e se g ui sse cº m a ar mad a .

R e tard and o º h e span h º l, D e us n os d e u te mpº para


fº r tale ce r mº n os d e g e n te E si e sse te m po ti ve ss e sid o
-
.

be m aprove i tad º , V V S S n º s pº d e ri am prº ve r d e n avi º s ,


. .

apre stos e trº pa s h ab i li tar n os a re ce be r º s H e span h õ e s


-

de m od o q ue pº ucº s te ri am vº ltad º par a P or tug al e


ti rar lh e s º g osto d e e qui par º utra arm ad a par a cá

.

A e ste re spe i tº e s cre ve mº s oppº rt un a e i nsi s te n te


m e n te , m as as n º ssas palavras n 㺠ti ve ram m ui tº pe so n º s
a n i mº s d e V V SS . .

B e m cº nh e ce m º s º s m alog ros a q ue i sto e d e vi d º ,


m as d e sta ve z a cº usa de vi a te r sid º le vad a á e d e i tº , pº i s
'

sab i a se q u
-
e º e sq u i pam e n tº e ra d i ri g id º cº n tra uma fr º ta
q u e j á e s
.ta v a n a c º s ta, ao p ass º q ue n º s e u n os p as sa d º s
tr ata va se d e armar n º s cº ntra fr º tas d e q ue ti n h am º s
'

— -

n otí ci as pº r b º atº s , e d u v i d º sº e r a sí v i ri am º un ã º , e pº r
i ssº as d e s pe zas foram pº r ve z e s be ld ad e s .

H a mui tº se n º s e scre ve u q ue fô ra r e solvi d º e xpe d i


r e m se para cá 1 8 n a vi º s prí n ci pae s e
-
9 fustas , be m
cº mo tropa e m ui tº s ví ve re s S i e sta re sº luç 㺠ti ve sse
.
24 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T IT U T O H I S T O R IC O

si d º prº m pt am e n te e x e cutad a, º s n avi º s , a t rº pa e os vi ve

r e s ch e g ari am aq ui a te m pº e os H e spanh õe s te r i am si d º ,
cº m º au xí li o d e D e us , ann i q n íllad º s .

C on fº rm e d e claram os pr i si º n e i rº s , os H e span h õe s
su b i ram d a B ah i a a 1 9 d e N º ve mb ro cº m 8 6 v e las , e se
ti ve sse m pº di d º ch e g ar aqui d e prº m ptº , vi ri am ain d a
m ui to fó ra d e te mpº par a n ó s ; mas D e us le van tº u um
ve n to cº n tí n uº d º n º r d e s te , q ue os i mpe lli º para º su l até
a altura d e 2 3 e º s d e te ve tan tº te mpº q ue só a 1 3 d e
"

D e z e m b r º ch e g ar am d i ante d as A lag ô as , º n d e e sti ve r am


sur tº s até 2 9 para faz e r ag u ad a º u h ave r notí ci a , º u
sn ppº nd º attrah ír n os par a º su
-
l, º u, e md m , por am bos
e s te s m º ti vº s , e d ah í sar pan d º a 8 d e Jan e i r º , fº ram t e r
d i an te d a P ar ahi b a, aº que pare ce , cº n tra º se u calculº ,
p º r t e r e m si d º í m p e lli d º s , º u p q
º r ue d e n º v º t e n t a s
se m i lln di r n º s , pº i s o se u i ntu
-
i tº e ra sº b r e P ão A ma -

r e llº .

C º m e ssa d e mº ra d º s H e S pan h õe s , d e pº i s q ue lar g a


ram d a B ah i a , pe rm i tt íº D e us que n º s ch e g asse m mu i tº s
n avi º s d a patri a, º s quae s fº r tale ce r am cº n si de rave lm e n te
a n ossa fr º ta , e ve n d º n ó s º u tra v e z q ue º S e nh º r e stava
cº mn º sco, pº n d º n e lle a nº ssa cº n d an ç a e a n º ssa e S pe
ran ç a, mu i tº se n º s le van tº u o an i mº .

E º A ltí ssi mo q uiz cº m ple tar a sua ob ra cº m e çad a


te n d o a n º ssa frº ta pr º cur ad o e mb ald e a ar mad a bospa
n h ola di an te d as A lag ô as E lle , q u . e m and a sobre os ve n tos ,
a tr º u x e d e n º vº e º pport nn am e n te a e ste pº rtº ; fe z cu r

se r um v e n tº cº n tí n u o dº S u d e s t e , q uan d o º n e ce ssi tava


mº s , por se r util á n os sa fr ota par a vº ltar e º b staculº aos
H e span h õe s p ara vi re m d a P ar ah i b a para cá , e pe rm i t ti º
q u e º m e s m º ve n tº c o n t i n ua s s e at é q u e º s H e s p a n h ó e s
fº sse m re pe lli d º s d a cº sta , pº i s cº m º sud e s te e m au
t e n d º se na d i re cçã º d e lle , a n º ssa frº ta pº d i a afastar d a

cº s ta a h e span h º la º q ue n ã º pº d e ri a acº n te ce r cº m º n or
d e ste , q ue an te ri º rm e n te e pº r tan tº te m po h avi a cur sad º .

U m a ve z afastad º º h e span h ol d a cº sta , D e us fe z d e


n º vo le vantar se o n º rd e s te , q ue , fº ra d e tº d a a e spe ctaçã º ,

t rº ux e a nº ssa fr º ta a e ste pº r tº n º 1 d e F e ve r e i ro , aº
º

p a s s º q u e º m e sm º v e n t º e r a c º n t r a ri º a º s H e sp an h ó e s q u e
ti n ham n ave g adº par a tr ás d º s b ai xº s .
B A T A L H A N A V A L DE 164 0 25

F i n alm e n te proclamare mos cº m o uma ad mi rave l º b ra


d e D e us q ue d uran te quatrº di as d e cº m b ate e n t re as
d uas fr º tas t e n d º h avi d º tã º vi vº fº g o , n a nº ssa n ã º
,

h º uve m ai s d e 2 2 m º rt º s e d e 8 2 fe ri d º s , alem d º capi tãº


e d º s 4 5 S º ld ad º s , q ue se su bm e rg í ram no G e e le S on n e .

N ã o a n ó s , n 㺠a n ó s , mas a vó s , O h S e n h º r , s㺠d e vid os


º louvor e º g alard ã º para tº d º se m pr e !

R e colh i d a a n º ssa fr º t a a e ste pº rtº cº m º succe sso


aci m a d i tº , cº n si d er am º s q u e , se m d uvi d a , a g e n te d a
B ah i a d e vi a e star mui to se g ura , te n d º pº r ce rt º q e a u
su a ar m ad a tr i n m ph ari a aq ui , e pº r i sso n ã o sn S pe i tan d º a

p r e se n ç a d e na vi º n º s sº d i an t e d aq u e l le p or t o ,
h a v i a d e
e n vi ar alg u m as ve las para Pº rtug al R e solve mos man d ar.

í m m e d íata m e n te um n avi º e d oi s b i ate s cr uz ar d i an te d a


B ah i a , e spe ran d o q ue D e us n os d e parari a alg um a ve n
tura .

F º ram , pº i s , d i s pº stº s para e sse d m um nav i º e d º i s


h i ate s Quan to a frº ta, cº n ti n uar i a e lla surta n e ste pº rtº
.

at é q u e t i ve sse m os m a i º r se g uran ç a sob r e º d e sti n º d a


arm ad a h e s pan h ola , e e m pr e g ari a o te m pº e m re parar tu dº
º q ue fos se s us c e pt í ve l d e r e parº e e m prove r se de ag u -
a,
be m cº mº d e m un i ç õ e s d e g ue r ra e d e ví ve r e s , tan to q uan tº
as n ossas prº vi s õ e s º pe r mi tt í sse m .

N e sse e n tr e tan tº J º ã º L º pe s B arbalh º appare ce u


cº m ce rca d e 4 0 0 h º me n s , e n tre b ran cº s e T ap u i as , aci ma
d e S e rí n h ae n , e m I poj uca O capi tã º F alck º foi e n cº n
.

trar j un tº d a ald e i a d e I pº j uca N ã º re si sti n d º B arb alh º e


.

n ã º pº d e n d º se r se g ui d º º capi t ã º F alck , d e pº i s d e u
,
ma
e scaram uç a , re ti r º u se m as , i n d o t e r aº e n g e n hº B e r ti og a ,
e n con tr ou se d e n ovº cº m º m e s m º B arb alh º e ah i tr av aram
-

um a luta r e n h i d a , occupan d o º i n i m i g º pº si ç ã º van taj º s a


p º r tr á s d as cas a s , a té q u e fº i i m p e lli d o s º b r e u m p e q u e n o
ri º . O capitã o F alck , te n d º j á se i s mº rtº s e 1 7 fe ri d º s ,
n㺠j u lg º uace r tad º se g ui l o , e r e t i rou se e m b º a º r d e m
- —
.

I stº passº u se a 2 8 e 2 9 d e Jan e i rº


-
.

4 70 1 0 L vn , r . II .
26 R E V IS T A T R IM E N S A L nº I N S T IT U T O H IS T O R IC O

A 3 d e F e ve re i rº º sarg e n to—m or M an sve lt atacº u


de sº rpre z a a me s m a tropa n as ce rcani as d e M uss ur e pe
O i n i mi g º d e i xº u d car n º lug ar m ai s d e 2 0 0 ar m as ; ah í
fº r am e n cº n tr ad º s a e s pad a, o punh al e º b astã º d º cº m
m an d º d o propr i º J º ã o L ope s B arba lh º , b e m cº m º tod º s
º s s e us pape i s , e n t re º s q uae s achavam se as i n strn cçõ e s -

p a r a º í n d i o q u e e l la s d e n º m i na m D . A n t o n i o F i l ipp o

C am ar ã o, e outras para J L B ar b alh o, am b as assí


.

g n a d a s p º r D .F e r n a n d º d e M a s c a r e n h as ,
C º n d e d a
T º rr e .

E n tre º utr as cousas r e cº mm e n d am e stas i nstr ucç õ e s ,


q u e n ã º se d e ss e q u a r t e l a n e n h u m H º lla n d e z , a í n di º e a
q ue m e sti ve sse d e ín te llíg e nci a cº m n osco .

T amb e m se e n cº n trº u uma car ta d e L ui z B ar b alh º


(p e s sº a q u e V V S S. .v i r a m e b e m tra ta r a m n a q u a l e lle
re cº m m e n d a i g u alm e nte a se u sob ri nh º ( J L . B arb alh º )
.

q u e n ã o d e s se q u a r te l a d a m e n g º s , e , p a r a e s c a p a r a º di o
si d ad e , e n tr e g ass e º s q u e appre h e n d e sse á s mã os d os se u s
tapuy as .

A ssi m , para e sse s d e sh n m an os , nã º é b astan te ma


tar , que re m aí n d a q ue º s tapuy as n º s e s mag ue m a pão e
e n º s d ê m m º r te cr u e l ! M as , cº m º fa vº r d e D e us, h ã º d e

p g
a a r n-
º s n a m e s m a m o e d a, c o m º j á e m p a r te v a i a c o n
t e ce n do
M ai s ou m e nº s pº r e sse te m pº H uy g e ns , t e n e n te d º
capi tã º d e n B º ut , te ve um e n co n tr º n a Parah i b a , aci m a
d º s currae s d e D uar te G om e s , cº m uma tropa d e D F ran .

ci sco d e S º u z a e d e H e n r i q ue D i as . E sse s d oi s capi tã e s


e mai s R ab e lli n h º ( q ue j á h a vi a se g ui d o ad i an te ) ti n h am
e m b ar c ad º com 2 0 0 h º me n s , e m tr e s car ave las , n a b ar ra
d º C un h aú , d uran te º cº m b ate n aval e fº ram lan çad º s a
p r a i a p e l o s n os s º s b i a te s
A tropa i n i mi g a d e fe nd e u se pº r m uitº te m pº , pº i s o
-

n e g ro capi tã º H e nri q ue D i as e ra um º b sti n ad º m ar au( e e n


obsti n a te n v og e l) , mas adual º s i n i m i g º s ti ve ram d e

A s í n s trn cç õ e s d º C o n d e d a T º rre 3 J o㺠B ar balh º e a C am arão


e a ce rta d e L ui z B arb alh º fº ram pub li cad as n a R e v i sta d º In s ti tuto
d e P e rn am b uco d e D e ze m b ro d e 1 8 87 .
B A T A L HA N A V A L DE 1 640 27

r e ti ar se
r -
, d e i xan d º no lug ar 8 0 mº rtº s e le vand º
º utrº s
E n tr e as ar m as e q u
r º upase d e i xara m e spalha d as
e n con trou se nm g i bã o d e s e tí m e n carn ad o D º i s i n di vi
-
.

d uº s appre h e n d i d os n a van g uar d a i n i mi g a d i sse ram q ue


D F ranci scº d e S ouz a º traz i a , e cº mº º g i b ão e stava
.

e n sang ue n tad º , suppõ e se q ue e sse º fd ci al m º r re ra T am


-
.

b e m se achar am a e spad a e a rodolla d e H e nri q ue D i as e


affi rm a º te n e n te H u yg e n s q u e v i ra l e var e m n º fe ri d º ;

d e sd e e n tã º cº rre q ue e lle tambe m mº rr e u .

A 2 d e F e ve re i r º ti ve mº s n º tic i a q ue a arm ad a b e s .

p a n h º l a º u p e
, lº m e n º s , a lg un s d º s se u s n av i º s e s ta va m
e m U te te n g í C º nj e ctn r ámº s q ue e sse s navi º s achan d o
se e m apur º pº r falta d ag ua ( pº i s º s pr i si º n e i rº s d e cla
'

r ar am q ue n a arm ad a se m º rr i a d e se d e q u e s ó m e n te º s

g a le õ e s t i n h am p r º vi s ã º , aº p assº q u e º s º u tr º s na vi º s
sod rí am falta , a pº n tº d e d e s putar e m e ntre si um trag o
ª

d a g ua ) foram alli te r par a faz e r ag uad a ; e , pº stº q ue


'

p º st e r i º r m e n te sº n b e s s e m º s p º r u m h i a te v i n d o d º R i º
G r an d e q ue se ti n h a vi stº d e sfi lar trº pa aº lon g º d a prai a,
ai n d a sn ppuz e mos q ue e ra g e n te d e sse s nav i º s q u e sah íra
a prº curar g ad o para se u r e fre s cº
M as d e sd e e n tã º ti ve mº s n º tí ci a q ue d º s d i tº s
n avi os d e se mbar cá ra L u i z B ar balh o cº m ºu
h om e n s , q ue , se g un d º pare ci a, se ti n h am pº sto e m march a
par a cá .

T e n do B ar b alh o ch e g ad º a Pº te n g i G, ar ts man , i n for


m ad º d e q ue a fº rç a i n i mi g a nã º e xce d i a d e 2 0 0 h ome n s ,
sah íra aº se ue n cº n trº , e a pe d id º d os T apui as q u e e ram
e m n ume rº d e 2 0 0 , º a tacou; m as cº mº a trº pa i n i m i g a
e ra m ui to fº r te , º s 6 0 h º me n s sob o cº mman d º d º G ar tsman
fº ram bati d os , e e lle m e smº ca bi o pr i si º ne ir º , e º s Tapui as ,
v e nd º i s to fu g i ra m se m te r c º m b at i d o D º s n º ssº s sº ld a
.

d os pe rd e r am se só m e n te 2 0
-
.

S º ub e mº s ai n da q ue e m Pº n ta N e g ra se e n con trou
um a carave la se m g e n te (º q ue m º s t ra q ue e lla t i n h a
n ave g a d o tamb e m par a te rra) e e n tre º s b ai x º s um n a vi º

g ra n d e n a ufra g a d º e fe i tº e m p e d a ç ,
º s te n d º ti d º ca rg a
d e assucar .

R e sº lve mos q ue º capi tão D ae y cº m a t rº pa sº b º se u


R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

cº mman d º , ta n tº S º ld ad º s com o i n d i º s ,
s e g ui sse d e G oi ana,

º nd e e n tã º se ach ava , para a Parah i b a ,


e r e for çasse o
ca pi tã º d a g uard a C h arle s d e T on rlº n ad m d e vi g i are m
sº b r e º i n i mi g º e lh e faz e r e m tº d º º d amn o poss í ve l, e

p a r a co r tar º s v íve re s aº i n i mi g º , e s cre ve m º s para a


P ar ah i ba q ue d z e sse m d e sce r tº d º º g ad o d a te rra para
vi sín h an ça dº s forte s , b e m cº m º e x i g i sse m tan ta fari n h a
quan tº fº sse possí ve l, se m te re m mui tº e m cº nta as r e cla
maçõe s dos mº rad º r e s , pº i s e ra me lh º r q ue e s te s man tí -r
m e n tos fº sse m con s umi d os pº r n ó s d º q ue pe lo i n i mi g o .

M an d am os tam b e m q ue o sarg e n to m or A le xan d r e —

P i card , q ue e st ava e m I g uarassu , se g u i s s e c o m a s u a t rº p a

p a r a G o i ana , on d e fi ca r i a m a i s p e r t º p ar a p r e s t a r S º c
cor r o, ao pas sº que d aq ui s e g u i ri a g e nte par a I g uarassú .

E m S ã o L oure n çº e staci º na o corº n e l H an s V º n K º i n


com u ma tr º pa n ume rosa para V i g iar º i n i mi g º , casº e lle
rom pa pe los m atº s e appare ç a e m alg u ma par te O coro .

n e l vº n K º ín e x pe d e cº n stan te me n te par tid a pe la te rr a


n º e n calçº d as d º i n i mi g o , q ue an d am a pr ocu r a d e vi ve
r e s , e j á alg u m as tê m si d º apanh ad as e passad as a os
p a d a ( n a d or g e h o u w e n
A ci m a j a me n ci º n amº s º s n avi º s prº ce d e n te s d a H º l
lan d a q ue aq ui che g ar am A lé m d º s m e n ci on ad os , ch e
.

g º u a i n d a a e s t e p º r t º e m 1 0 d e J a n e i ro º P ops t a e r t, d a
C amara d a Z e lan d i a, capi tã º H e y b e rt W alfe tse n , com vi
ve r e s e ar ti g º s para a C º m pan h i a e para parti cular e s e 2 0
sold ad º s .

E m s umm a um n avi º t r az pº uca cousa , e º out rº n ad a


traz par a º s n ossº s ar m az e n s , e r e un i d o tud º º q ue n os
fº i re m e ttíd º d cã mos tã o pº br e s e º s nº s sº s arm az e ns tã º
vas i os ( com º d an te s )
'
.

Q uan d º ve mos ch e g are m tan tos navi º s vasi º s , q ue


re m º s di z e r , s óme n te carr e ad º s cº m ar ti os para par ti
g g
cular e s , n ã º n º s pod e m os ad m i r ar b as tan te d º calcu lº º u
con ta q u e as C amaras f N é
.
( d a C º m p a n h i a ) a h í a z e m . ã º
rarº q u e uma C amara con d e n º u a º u t h a d e e n v i ar
q e ra ,

e ass i m vã º carr e g an d º º s n avi os d e


pr e fe r e n ci a co m a r t i
g º s p a ra parti culare s n º i nt ui tº d e pe rce be r as re cº g n i
ç õ e s ( r e co g m t ím e d e i x am d ca r o s v í v e r e s q u e á
j te. m
p omptº s nº s armaz e ns , e an te s que re m q ue e sse s ví ve r e s
r
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 29

se corro m pe m, com º é de re ce i ar , d º q ue pe r d e r q ue lla


a

p q
e ue n º lucro .

E q uan d o ass i m se cº n te mpla va º ovo d a pata , tod º


o º vº te r se h ía pe r d i d o , se D e u
- -
s n ão pro vid e n ci asse C º m .

e d e ítº , h º uve sse a arm ad a h e span h º la d e d º d e se m b arq ue


'

a h º m e n s , º s q uae s s e r i am auxi li ad os pe las trº pas


q u e j q
á a u i e s t a v am a p e la a dh e sã o g e r a l d º s mº r ad º r e s ,
e
se n ó s n ã o pe rd e sse m º s i m e d i atam e n te e te rra, h aví a
m º s d e re t i rar n º s para º s forte s s e m ví ve re s , e m cu
-
j o s
a m a z on a os r atos m º rre m d e fº me l
Q uan tº á s q ue i xas q ue te mº s d e re pe ti r , come çara
m os pe la pe n ur i a e m q ue ha tan tº te mpo nos d e i xara m ca
h í r , e n a qual ai n d a e stamos A s n ossas q ue i xas têm si d o
.

be ld ade s ; a e llas se r e s pº n d e sóm e n te cº m pr ome ssas que


n ão se r e ali z am .

T e mº s ali m e n tad º até o pr e s e n te a nº ssa g e nte cº m


a fari n h a e º g ad o d a te rra U ma se man a di st ri b ua se
.
-

m e i a raç 㺠, e a out ra nad a ; e , q uan d o s e d á a raç ão i n


te i ra , e s ta cº ns i ste e m quatrº pe q ue n as vas i lh as ( kan
a ch e m ) d e far i n h a , 4 li b ras d e carn e fr e sca e 1 1 ami c a c - ' ª“

e m d i n h e i rº .

D in h e i rº n ã º pod e m os d ar , pº rq ue º nº ss o cofre e stá


v e si c ; e q u an tº a fari n h a e a cum a, nã º se pô d e cº nti
n uar a oh te l as d º pai z , se r á n e ce ssari o tom ar ao pob re
-

mº rad º r , e até pe la vi º le n ci a, as d uas outre s vac oas q ue


te m , e d e cu jo l e i te a li m e n ta a si e aº s d lh º s ; ai n d a as s i m
j á n ã º sã º f a c i lm e n te e n c o n t r ad as .

A fari n h a e stá te mbe m e sg º tad a, e os mº r ad º re s tã o


d e sprº vi d os q ue h on rad as fam í li as têm d e cº me r mi lh º por
falta d aq ue lle g e ne r º .

Q uand o h a 5 º u 6 me ze s atrás , a fari nh a se tº m ou


e scassa , m an d amos re g i st rar tº d as as r º ças e x i ste n te s na
te rr a e e xi g i mº s q ue º s m º rad º r e s e n tr e g a sse m á C º mpa
n h i a m e tad e d as plan taç õ e s ( m and i oc a ) q ue e stav am e m
e stad º d e s e r cº lhi d as .

C on sumi m os e ssa me tad e , e , te nd o n e ce ssi d ad e d e


m ai s , d e n º v º d z e mº s re g i strar tº d as as roç as e ve rid car

A ss i m se d e nº m i nav a uma pe q ue na moe d a q ue vali a a vi g e


S I m a parte dº Ilº ri m d e H ollan d a .
30 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

r i g º r osam e n te se alg ue m ti n h a d e clar ad º me n º s d o


q u e p o s s u í a , a º utr a v e z e x i g i m º s m e tad e d a far i n h a .

C º n sum i d a e sta e n ã º v i n d º soccorro d a patri a , ti ve mos


d e v e x e r º s morad º re s , d e i x an d o os cº lh e r as suas rº ças
-

tã º fó ra d e te mpº q ue e lle s n º s pe d i ram lh as fº sse pe r


i d
m i t t º aband º na as l-
.

T ri ste s que i xas le van taram se e m tº d º º pai z e º s as


c ab n os n os d z e ram r e pre se n taç õ e s , como V V S S ve rã º


. .

d as suas cartas q ue a e sta acº mpan h am A ctualm e nte n ã o .

ve m far i n h a d e parte alg u ma , si n 㺠a m an d arm os b us


car a fº rç a .

T i ve mos , poi s, d e e s cre v e r a tº d os º s m º r ad º re s , aví


san d º os d e que m an d ar í am os sold ad os a vi si tar aS suas
-

casas e b u sca r a far i n h a e fº r ça , º q ue d á º cca si ã º a se


que s e oppre ssõ e s , cº m º cº m p e z ar nº sso succe d e d i ari a
me n te .

E m uma palavra , º s m º r ad º re s S ã º m ui to ve x ados e


e n tr e tan tº i ssº n ad a ad i an ta O s sº ld ad º s pas sam ás ve
.

z e s 1 4 di as se m carn e , e até s e m carn e e com far i nh a , d e


S º rt e q u e só me n t e a aut ori d ad e d e S E x O º re spe i to
. .

q u e i n s p i r a º s f º r ç am a t e r pac i e n c i a e m su a i m p a c i e n
cía , q ue , se n ã o fô ra i stº , e lle s prº ce de ri am d e m od º b e m
d i ve r sº N a H ollan d a n e n h um sold ado te ri a taman h a pa
.

ci e n ci a !
F aci lm e n te se conce be quan tº e ag rad av e l aº s mo
rad º re s o n º sso g º v e rn º cº m e sse m ão tratame n tº , e

q u e b º a º p i n i ã º d e v e m e ll e s t e r d º n os sº E sta d º , v e n d º
as e s cassas r e m e ss as d e pr º vi sõ e s q ue n º s ve m d a pa
tri a e o n osso ape rt º q ue n os te m º bri g ad o pº r tan tº
te mpº a assi m e sg º tal os , e a n ã º lh e s d ar º utra cº usa
-

e m pag am e ntº a n ã º se r vale s ( br i ef km ) , pe lº s q uae s


e lle s n ão pº d e m re ce b e r d i n h e i rº , ai nd a qu an d º os tr az e m
aº R e ci fe .

C º m e f e i tº , a nº ssa cai x a n 㺠º s pô d e r e cº lh e r , e
os m º r ad º re s , n ã º pº d e n d º trocal os por di n h e i r º , sã º

forç ad º s a tº m ar m e rcad º ri as aos ne g º ci an te s cº m º ab a


ti me n tº d e te rça par te º u m ai s d o valº r d º s di tº s vale s .

E m g i e se º prove i tº q ue a C º m pan h i a d ah í ti r a
i a n -

e d e q ue m º d º pô d e a n º ssa cai xa h ave r d i n h e i ro, cº n


si d e ran d o se q u -
e º s n e g º ci an te s , e sobr e tud o º s Jn d e º s ,
B A T A L H A N A V A L DE 1 64 0 1

re ce be m e sse s ve las na e spe ran ça d e faz e r cº mpe nsaçã º


cº m n o sco, e n cº ntrand º os cº m as d í vi d as n 㺠sóm e n te
-

d e n e g ros ou be n s a e lle s ve n d id os , si n ã o ta mb e m d e fre


t e s e avar i as d º s arti g º s q ue re ce b e ram d e m e tropole pe lº s .

ulti mos navi º s , fre te s e avar i as q ue sã o a pri n ci pal fº n te


d º n d e º n ossº cº fr e pº d e ri a h ave r alg um d i n h e i rº , e para
º s qu ae s n ó s º lh am º s com º º pe i xe º lh a para a ag u a .

Para nã º d carm os i nte irame nte bald e s d e di nh e i rº ,


fº m º s fº r ç ad º s a r e cusar a compe n saçã º d º s vale s d e
fari n h a e g ad o cº m as d í vi d as d e fre te s e avar i as M as con .

j e ct u r e m V V . 8 8 .
q ue c r e di t º i s tº d á aº s n o s sº s v a le s , e
cº m q ue bº a V º n tad e os morad ore s n º s fº rn e ce ri am ví v e
re s ai n d a q uan do ti ve sse m º q u e n ã o te m , ve n d º assi m
d e svalº ri sar e m se e sse s títulos E llas nã o pº d e m d e i x ar
-
.

d e tomar n º s pº r g e n te d e d uas palavr as , pº í s publi cam º s


-

q u e º s n o ss º s va l e s e q u i v a le r í am e d i n h e i rº c º r r e n te ,
e d e

v i am se r ace i tos e m pag am e n to, e a e ste cº mprom i sso


faltá m os .

T am be m h avi amº s fe i tº r e g i s tr ar o g ad º q ue e xi sti a


n º pai z , e i m pº stº aº s d on º s e ob ri g açã º d e n º l º fº r n e —

ce r M e sm º aqu
. e llas que só m e n te t i ve sse m tre s r e z as , d e
vi am forne ce r um a C º n sum i d e s , pº r e m , e ssas r e z as , ti
.

ve m º s d e n º s uti li se r d o g ad º d º s con tractad or e s e m Porto


C alvo e S e ri n h ae u, d e ve n d o e lle s d ar uma porçã º d e ca
be ças d e cad a v e z q ue pº r ah i passas se m , para suste n tº
d as g uarn i ç õe s d aq ue lle s lug are s , as si m cº m º tº m am º s
lh e s aq ui com cab e ç as , att e n ta a d í fd cnld ad e de º b te r
'

g a d o . E o d i n h e i r o q ue e s p e ra v a m o s r e ce b e r p o r e d e í tº d º
cº n trac tº fº i as si m d e spe n d i d º .

J a e m alg un s lug ar e s se te m lan çad o mã º dº s b oi a


d e trabalh º , e , se n e n h um soccorro d e com o n º s vi e r d e
p a t r i a , c h e g ar s—
e á—
aº p º n tº d e ab a t e r b o i s d e c a r r º e

dº s e n g e n h os , os quae s sã º actualme n te tã º e scassos q ue


m al pº d e m º s e n g e n h º s con ti n uar a fn n cci º n ar , doan d o
n e lle s m ui tas ve z e s as cai xas d e as sucar pº r falta d e ca r
r os q ue as tr ans pº rtam U ma j un ta d e bº i s que se costa
.

mava c om prar pº r 1 6 3) custa ag º r a 3 2 7»e mai s .

S e ti ve rm os d e abate r º s bº i s d e carr º pº d e r se á cº m - -

raz 㺠di z e r que cº m e m º s a C om pan h i a d as I n di e s O c i d e n


tae s, pº r quan tº m uitº s e n g e n h os fi car 㺠i mpº ssi b ili tad º s
32 R E V IS T A T R IM E N S A L nº I N S T IT U T O H IS T O R IC O

d e mº e r e te r㺠d e parar , cº m º q ue O B r az il arr ui nar se —

h a e d e na a se rvi ra á C º m panh i a possni l o


d
-
.

E sta é a ve rd ad e n úa ace rca do n º sso E stad º V V . .

S S que i ram n a tº mar por tal, e m ve z d e d e spr e z al a ou


.
-

suppô r q u e sã º v e lh as lame ntaç õe s C re i am n º s , poí s ,


.
-

au tos q ue o ult i mo apurº faça ve rd ad e i ras as n º ssas pala


vr as e ob ri g ue e d ar lh e s cr e d i to m u -
i tº tard e , quan do o
d amn o n ã o pud e r se r re me d i ad o pº r alg um m e i º
.
.

O e stad o d o cous as e m r e laç ã º aº g ad o e tal q u e ,

q u an d º V V S S . n os m a n.d a r e m ca rn e e º u t ro s ví ve r e s
e m q uan ti d ad e b astan te para alí me n tar a n ossa g e nt e ,
d e ve r se ã prohi b i r aq ui g e ralme n te º côrte d º g ad o vac
— —

c um pº r e spaç º d e d oi s ann º s .

E e sta ci rcumstan cía d e v e tamb e m s e r le vad a e m


cº nta N ã º pº d e n d º º s m º rad º r e s ab ate r g ad º e e stan do
.

baldº s d e fari n h a , cº nvé m q ue , n a re m e s sa d os ví ve re s,


s e pe n s a tam be m n e lle s o n ã º s óm e n te n a n º ssa g e n te , j á

q u e º s m or ad º re s n ã º h ã º d o p ar e ce r d e fº m e E p a r a a li .

m e n tar nma pº pulaçã º q ue e stá e s g ota d a , n ã º bas ta pº ucº ,


e n e oosS ar i o mui tº ; d ífd cíl é saci ar um h om e m fam i n to .

A ssi m os víve re s q ue V V S S r e m e tte re m n ã º pod e rã o


. .

s e r d e masi ad º s o hã º d e ve nd e r -
se com g r and e pro
v ai to .

A d m d e q ue VV S S ve ri d q ue m pe ssoalme n te a e s
.

c asse z d º s n º s sos víve re s , me n d ám º s u m a r e laçã º d os q ue


a i n da se acha m nos n º ssº s ar maz e n s ; e á vi s ta d i stº V V .

S S que i ram r e sº lve r sº b re a prº vi sã o n e ce ssari a , te n dº


.

e m atte n ç 㺠q u e cº m e lla d e ve m se r ab ast e ci d º s, n 㺠só


o s n oss º s n avi º s e g u arn i çõ e s , comº º s lu g a re s c i rc u m v í
ai n h oa .

Q ue i ram V V . 88 . ai n d a cº ns i d e rar q ue e stan d o assi m


d e spr º vid os º s n º ssº s am az on a, t i ve mº s d e fe ch ar 0 R e
c ife e i m pe d i r a sab id a d e ví ve re s , ad m d e q u e , e m casº
d e fom e , pº ssamos appre h e n d e r º s m an ti me n tº s q ue os n o
g º ci an te s te n h am º q u e p r º vo cº u a m ar g as q ue i x a s .

Q ue i r am se os mº rad ore s d e q ue nó s lh os tº me mº s
-

tud º º q ue e lle s te m pa ra alim e ntar a vi da e q ue , s uste n


t and º h a tan to t e mpo cº m º se u os nº ssos sº ld ad º s e m
t od a t e rra , d oaram pº bre s e cah i ram n a pe n uri a d e v i
v e re s ; e e n tre tan tº n ó s n ã o lh e s de i xamº s t i rar d o que e
B A T A L HA N A V A L DE 1 640 33

n º ssº ,
e ,p e lº cº n tr ari o,
lh o s fe c h a m º s t ã o r i g o r º sa m e n t e
º R e ci fe q u e mal pº d e m º b t e r ai n d a m e sm º para º s
d oe n te s , um vaso d e az e i te , uma li bre d e pe i xe se ccº e
c ousas S e m e lh ante s ; q ue d e sarr az oad º é q u e lh e s tº me
m º s º s g e n e rº s cº m q ue e lle s se ali me n taríam, e n ad a lh e s
que i r amº s d ar d º q ue é nossº .

O s n e g º ci an te s par ti cular e s q ue i xam se d e q ue , cº n -

tra tº da e j usti ç a e e qui dad e , lh e s re te m º s aq ui os víve re s


p e lº s q u a e s e lle s p g
a a r e m a C o m p a n h i a r e c º g ç
n í õ e s ,
f r e t e s
e avari as e as si m lh e s i mpe d i mos q ue ti r am prº ve i to
d º s se us g e n e rº s, d e sº rte q ue n ã º só m e n te pe rd e m e co
ce si ã º d e b e m v e n d e l os , cº m º cor r e m º r i scº d e q ue as
-

m e r cad º ri as S º d ram g ran d e s q ue br as e s e cº rrº mpe m


'

c º m g ran d e pre j ui z o d e lle s .

S i n ó s, pº ré m , ouví sse m os e ssas q ue i xas e d e n º vo


d e i x as se mº s ab e rta e fran ca e e x pº r taçã º , e m 1 4 d i as nã º
se e n cº n trari am ab sº lutam e n te ví ve re s n º R e ci fe .

P ara r e m e d i ar e ssa e scasse z , e n e ce ssari º q ue VV .

S S n º s e n vi e m g ran d e quanti d ad e d e ví ve re s e m pri


.

m e i ro lug ar para prover º s n º ssº s fº rte s e g uarn i çõ e s pe lº


te m pº d e se i s m e z e s , pri nc i palm e n t e d e fari n h a d e con
t e i º , carn e salg ad a , az e i te º u m an te i g a , e rvi lh as , favas ,
ce vad a ; d e sº rte q ue , n º caso d e se r mos aoomm e tti d º s

p e l º i n i m i g ,
º s i n ã º p u d e r m º s s a h i r d a te r r a º u S i t i v e r m º s
d e re colh e r n º s aº s n º ssº s fº rte s , ah í e n con tre mº s vi ve
-

r e s qu e n os ali m e n te m pe lo te m po n e ce ssari o par a ag u ar


d ar soccorr o M as , sº b re tud o, nº s prove j am d e fari n ha ,
.

p º i s , c º m o a s c º u s a s v ã º , s e n º s fa l ta r e m a fa r i n h a e o
d f l ), d i d u ld
'

g a o d a t e r r a ( o n a ve r d a d e j á c º m e ç a a a t a r a t c a
d e n ã º se r á tã º g ran d e , e stan d º n ó s b e m prº vi d º s d e fari n h a .

Q uan tº a far i nh a d e tr i g º n㺠pe ne i rad a, n 㺠é n o


c e ssar i º q u e v e n ha e m tã º g ran d e qu an ti d ad e : n ós S ó a
e m pre g am º s para cº z e r º pã o d u rº ( h ar t br oot p º r q u e
a fari n ha d e c e nte i º por si s ó n ã º o faz tã o b º m .

E m se g un d o lug ar d e ve mos t e r uma cº pi osa provi


sã º d e ví v e re s n os n º ssº s ar maz e ns para m an t r a pe n são e

( k o s t g e ld ), i st o é , p
a r a V e n d e r v í v e r e s a o s sº ld a d º s e e m
p gre a d os d a C º m p an h i a p º r c º n t a d a p e n s ã o e a d i a n ta

m e n tº s e a se u cº n te n t º , b e m cº mº par a ve n d e os a d i l -

n h e i ro aº s m º rad ore s a se u apraz i m e n to e sati sfaçã º .

5 T on o L V II . r . II .
34 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

R e le v a n º tar q ue os P or tn g ue ze s pº ucº s º ut rº s g e
n e rº s prº cu r ar am a n 㺠s e r e m e ste s : V i n h o d o H e span h a

az e i te , fari n h a d e tr i g º pe n e i rad a, pe i x e se ccº e d e pr o


fe r e n ci a b acalh 㺠, q ue ij º , pº uca m an t e i g a, mui to tº uci
nh º p º u c a c a r n e s a l g a d a ; n ã º q u e r e m c e n te i o n e m
far i n h a d e tri g º n ã º pe n e i r ad a , m ui to m e n º s e r v i lh as ,
fav as , ce vad a, pº r n e n h um mº d o ce r ve j a e vi nh º d e F r an ça ,
g e n e r º s e s t e s q u e s e v e n d e m m u i t º m a i s c º rr e n te m e n t e
e n tr e º s n º ssº s H º lle n d e z e s .

A lé m d i sso pr e ci sam º s que V V S S pr ove j am líb e


. .

ralm e n t e º n º ssº cº fr e d e d i n h e i r º º u q ue provi d e n ci am

p a r a q u e v e n h a m u i tº d i n h e i r º p ar a 0 B r a z il ,
d e m od º q u e

p o s s a m o s p g
a a r º sa l a r i º d º s s o ld a d º s e d º s s e r v i d º r e s d a
C º m pan h i a , pº rq uan tº , ai n da q uan d º V V S S n º s re m e t . .

te sse m víve r e s e m ab un d an ci a, i stº d e pº ucº se r vi ri a se


ti v e ss e m º s d e v º ltar ao sy ste m a d as r aç õe s º q ue se h Ir i a
m ui to m ai s ca r º à C º m panh i a, cº m o V V S S j á ve ri d . .

car am pº r e x pe r i e n ci a .

A ctualm e n te é tal a e scas se z d e d i n h e ir o aq ui , q n o º s


p r i n c i p a e s n e g º ci a n t e s s e a c h a m m u i t a s v e z e s e m g r a n d e s
e m b ar aç os N ã º h a d i n h e i rº e m ci rculaç ã º , e n e n h um
.

e n tr a para º n º ssº cº fre A e stre i te z a e as q ue i xas sº br e


.

a cº n s e q u e n t e falta d o pag am e n to sã º tã º g e r e e s q ue
cau sam pasmº .

E ste facto te m a se g uin te e x pli caçã º e m p ri m e i r o


lug ar h a um an nº q ue m uitº pº ucº d i n h e i rº te m si d º re
m e ttid º d e H º lla n d a par a cá , e m cº n s e q ue n ci a d os b º atº s
sº b re a arm ad a h e span h º la º q ue t i rou o an i m º aº m ar
cad or par a faz e r n e g oci º E m se g un d º lug ar os P or tu
.

g n e z a s le v a r a m p ara º c a m p º t º d o º d i n h e i r º q u e p u d e r a m
apan h ar, e n t e n d e n d º e lle s q ue , se a arm ad a h e span h º la
tr º ux e sse e d e strui ç㺠e e ste pai z , o d i n h e i rº é d e tº d as
as cº usas a q ue m e lh º r se º cc u lta .

A s si m d e sse d i n h e i rº n e m um ce í ti l v º lta aº R e ci fe ,
p º i s os P º r t n g u e z e s , p º r a g º r a ,
r a r a v e z v ê m a q u i c o m p r a r
alg u m a cº us a , a n 㺠se r m an ti m e ntº , q ue , ali ãs os
n e g oci an te s par t i cu lare s n 㺠lh e s pº d e m ve n d e r e m

O s H olland e zas appe lli d avam os P º rtug ue z e s J º ao T ouci n h o


S p e ck J an )
-
.
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 35

v i rt ud e de nº ssa prº h i b i çã º ,
º n cu a v e njd a S ó porm í ttím º s .

e x ce pci º n alm e n te
E i i nd i s pe n save l cº g i tar d º s me i º s pe lº s q uae s
'
pº s
se poss a e n cami nh ar º d i n he irº e m ab un d an ci a para 0
B raz il A e scasse z e tal q ue se r á i m possí ve l a um g ran d e
.

n um e rº d e se n h º re s d e e n g e n h º m e n tal os e m an d am e n to ,-

e já e ste an n º m u i tos prº pri e tari º s se achare m be m e m


baraçad º s e si n 㺠vi e r suppr i m e n t º d e d i n h e i ro que º
tº r na copi oso, é ce rtº que m ui tº s e n g e n h º s te rã º d e parar
e O S d º n º s fi car ã o i m pº ssi b ili tad º s d e pº l os a mº e r , por -

u n tº º s e m pr e g ad os d º s e n g e n h º s e º s que º s se r ve m
q a .

cº m º s se us carrº s º ud e O utr o m od º , n ad a que r e m faz e r


se m q ue pré v i am e n te se lh e s pº n h a º di nh e i rº n as m ã º s
tud o º q ue um e ng e n h o d e ve com prar n o campo aº s P º r
t n g n e z e s , só s e º b te m cº m di nh e i rº á vi sta A ssi m os .

q u e n ã o p u d e r e m a g º r a t r a b a lh a r h ã o d e v ê r p a r a ly sa d º s
os se us e n g e n hos , e e sse d amn o n ã º r e oah írá só me n te
sº b r e os parti cu lare s se n h º r e s d e on g e n h º , son ã o tam b e m e
p r i n ci p a lm e n t e s ob r e e C º m p a n h i a d a s I n d i as O c c i d e n t ae s
.

A re sº luç ã º , q ue VV S S h avi am tomad º , d e e le v ar


. .

º valº r d as e spe ci e s am º e d ad as q ue aqui ci rculam cº m


r e laç ã º aº valº r q ue ali as tê m n a H º llan d a , se ri a u m re
m e d i º S º b e ran º e um m e i º pe rman e n te para í mpe lli r º
d i n h e i rº para 0 B raz i l A s r az õ e s q ue VV S S ti ve ram
. . .

p a r a r e v º g a r í m m e d í a t a m e n t e e s s a r e s º l u ã
ç , º n ã º sã º d e t al
º rd e m q ue pº ssam d e stru i r on abalar as raz õ e s e m contrar i º .

A n os sa º pi n i 㺠se ri a e ste cº m o 0 B raz i l n ão pô d e
sub si sti r e m larg u e z a d e d i n h e i r o e º d i n h e i r º n ã º p ô d e
ser aqui copi oso si n ã º vi n d º d a n º ssa patri a, i stº se con
se g ue d an d o lh e u m an g m e n tº d e valor E pº í s ne ce ssari o
'
-
.

q u e o v a lor d a s m º e d as n º B r a z i l se j a su p e r i º r aº q u e
e llas tê m n a H ollan d a, º d e n d º S e acce i tar a se g ui n te r e
p
-

laçã o
P i stº la d upla
R os as d e º ito h e span h ó e s .

B íx d alle r
D alle r d e 3 0 stui ve rs
'

M oe d a d o cº b re d e 2 0 stm ve rs .

S ch e lli n g
S te i n er d uplo .
36 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I cº

O d e valor fará q ue m uitº d i nh e i r º se j a


e x ce d e n te
r e me ttíd o d e H º llan d a par a cá , tan tº m ai s q u anto e sse
e x ce d e n te cº mpe n sará fartam e n te os fre te s e re cog ní ç õ os ,
n e g º ci ante s n º s pº d e rã o m an d ar º se u
'
e d e st arto ºs
d i n h e i rº n ã º só m e n te se m m íng ua , cº m º com aug m e n ta .

E cº n vém n otar q ue , comq uan to no an n º passad º º


d i n h e i r º fosse aqui ab un d an te e subi sse a um altº pre ç º ,
as pe ssº as q u e qu e ri am r e m e tte r di n h e i r º par a a H º llan d a
º faz i am p º r m e i º d e le tr as cº m 1 6 , 1 8 , 2 0 mai s d e
vantag e m , º q ue mº str a q u㺠vali º so, d e se j ad º e n e ce s
sar i º é º d i n h e i rº n o B raz il .

V e r se h á tamb e m q ue cº m e sta m e d i da o d i n h e i r º
- —

n 㺠se r á le vad º par a º campº e m tan ta quan tid ad e O s .

m orad º re s n ã º h ã º d e e n te rrar tanto di n h e i ro, cº m o mui tos


ag ora º faz e m , pº i s n ã º q ue re rã o g uard ar mº e d as q u e

p ó d e m se r º cc as i ã º d e pe rd as .

L º n g º te m pº , pº rém , d e cº rr e rá ante s q ue º dam nº


occas gon ad º pe la m ud an ça d aq u e lle b º a r e sº luçã o possa
se r r e me di ad o q . uan tº V V 8 8 n ã º tº m aram a tal
.

re s pe i tº um a b º a m e d i d a , o d i nh e i rº n ã º vi r á p ara º
B raz il, e n ó s n 㺠s ab e mº s cº mº m e n tal º n a g e s tã º d os -

n e g º ci º s d a C º m pan h ia , º u cº m º os n e g º ci an te s p ag ar ão
un s aº s º utr º s , n e m t ão p º uco cº m o os prº pri e tari º s far ã o
mº e r º s se us e n g e n h º s E fõra d e d uvi d a q ue m ui tº s
'
.

p ar ar ã o .

E tam b e m um obj e ctº d e cº n si d e raç ã º ao n ã o con vi ri a


'

e le var º valº r d as m oe d as d as P r º ví n ci as -U n i d as ( H ol
lan d a) e r e d uz i r as h e spanh olas a pr e çº mai s vi l ad m d e ,

p r om º v e r a i m p o r ta çã º d o di n h e i r º h º llan d e z no B ra z i l e
e x pe llír º h e S pan h ol .

E sta m e di d a é acon se lh ada pe lº s pre j uí z º s q ue , cº m o


se ob se r va, pr º vé m d º di n h e i r º h e s panh ol, pº r q u an tº ,
omq uan tº e stavam º s sob a am e aç a d a arm ad a h e span h º la ,
º s P º rtug u e ze s e m pr e g aram tod º º e sfº r ço para º b te r
m º e d as h e span h olas e as e nth e sonraram , e d cam os pri
V ad os d e di n h e i r º O q ue n ã o acº n te ce r i a sí aq ui cº r re sse m
só m e n te m oe d as h º llan d e z as N e s te casº º bse r var se hí e
.
- -

0 con trari º : q uan d o se r e ce i asse mu d an ç a n º E stad º ,


c º m º º s P º r tn g ne z e s e n tã º s uppu n h am, e lle s r e ce i ari am
tamb e m que º n ossº d i n h e i rº n ã o ti ve sse valº r pa ra e lle s ,
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 37

e o d i n h e i ro h avi a d e V º ltar e m ab nnd an cía p ara o


R e ci fe .

P r e ci sam º s tam b e m d e um a pr º vi sã o g e r al d e mu
n i çõe s d e g u e r ra , d e accõrd o cº m e r e laçã º q u e re me t
t e m º s , e pri n ci palm e nte d e polvº r a e be las ( sobe rp ) , vi st º
-

cº mº n as q u atr º bat alh as q ue a n º ssa frº ta tr avº u cº m


h e span h ola g astº us e um a quanti d ad e i n cr í ve l d e uma e

ou tra cº usa ; de ve m os , pº i s , ante s d e tud º , se r ab und an


te me n te pr ovi d os d e stas d uas e s pe ci e s d e m un i çõ e s .

O ntrº si m q ue i ram V V 8 8 n º s prove r d e tº d a a


. .

S º r te d e ar m as , cº m º n a me sm a r e laç ã º se pe d e , se m os
q uaoar as lan ças , a re spe i tº d as q uae s tantas ve z e s te m º s
e scri pto P ar e ce q ue V V
. 88 ai n d a n ã º se cº mpe n e traram
. .

d e q uã º n e ce ssari as e llas n os sã º e n t re tan tº lhe s asse


g n ra m º s q ue e s sa a rm a n º s e a q ui n til í ssi m a ( v an se e r

g r o ote n d i m e t i s ) .

Q ue i ram poí s e nvi ar n º s uma b º a q uan ti dad e d e


lan ça s, como n a li sta v ai i n d i cad º .

T am be m n ã o e sq ue çam V V S S os m ate ri ae s n a . .

li sta me n ci º nad º s , cuj a falta mui tº n º s e mb araço n ã º S ó .

p o r q u e s e m e ll e s a s n º s s a s º b ra s n ã º p o d e m se r cº n ve
n i e n te me n te cº n se r vad as , cº mº pº r q ue º s e mpre i te i rº s

p r º te s ta m co n tr a n ó s p º r p e r d as e d a m n º s , a ll e g a n d o q u e
se ach am i m pe di d º s d e cº n strui r as º br as e m pr e itad as pº r
falta d os m ate r í ae s q ue somº s º br i g ad º s a lh e s fº rn e ce r
M uito m e n os te m º s º q ue le var cº mn º sco aº cam po para
e n tr i n c h e i rar n os º ufaz e r alg u
-
m a d as for ti fi caç õ e s n e ce s
sa ri as e m cam pan h a .

C º me çam º s a s e n ti r falta d º s n º ssº s pe q ue n º s h i ate s


q u e , a li ã s , n a g u e r r a no s s ã º m u i n e c e s sa r i º s q u e i r am ,

p º i s , V V S. S .
p ro v e r n o
-
s d e a lg u n s .

A te º pre se n te te m º s e mpr e g ad º º s h i ate s n º tran s


p o r t e d e v í v e r e s o d e p r ov i s õ e s p a r a a s n º s s as g u a r n i
ç õ e s , m a s te m º s v e r i fi ca d º q ,u e c º m º e l le s n ã º fo r am
fe i tos par a tran sportar carg as e m ui pº uco pod e m
88 R E V IST A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

c ar re g ar , an d am cº ns tan te m e nte aci m a e a ai xº


b , se m
q u e c º m i s t o s e a di a n ta g r a n d e c o us a M. e l h o r fô r a q u e
V V S S man d asse m cº ns trui r b arcº s g ran d e s ( cay e n ) º u
. .

ai n d a pe q ue nº s n avi os para pne s tar e m e sse se rvi ço ao lon g º


d a cº sta, vi sto cº m º car re g ari am mui t o mai s d º q ue os
h i ate s e d e me n d aríam m e n º s fun d º O s h i ate s , pº ré m , re
.

p e t i m º s , S ã º í n d i s p e n sa v o i s n a g u e r r a .

V ar i º s ca pi tãe s d e m ar e outros º fd cíae s sã o acon se


d os d e q ue e m n e n h uma d as ba talh as ( cº m a arm ad a h e s
p a n h o le ) s e co m p o r t a re m c o m b r av u r a e d e a cc ô r d º c º m
O se uj uram e n t o, o, pe lº cº n tra ri o, se cº n se r vae fô ra
d º ape r tº e d º pe ri g o, se rvi n d o à C º m pan h i a com º poltr õ e s
.

e d e i xan d º e scapar lhe d as m 㺠s um a e sple n d i d a vi ctº r i a,


-

p º i s , s e s e t i v e ss e m b a t i d º v a lº r o sa m e n t e , co m º º n tr o s o d
z e re m , a arm ad a h e s pan h ola se r i a, com o au x ili o d e D e u s,
d e tº d º an n i q n íllad a ; pe lo q ue r e sº lve m º s subm otte r a pr o
c e s so a s pe ssº as assi m e r g u i d as d e te r e m prº ce d i d º cº n tra
a sua fé o j uram e n to , e comº q u as i tod º s sã º capi tã e s d e
n av i o, n ã o n º s pare ce u con ve n i e n te q ue fosse m j ulg ad os
s ó m e n te por capi tã e s d e n a vi º , e e n te n d e m º s d e ve r n o
m e ar j ui z e s aci ma d e tod a a sus pe i ç ã º O s j uí z e s n o
.

m e ad os S ã º : 8 E x ( O C º n d e d e N assau) , º s cº n s e lh e i r º s
. .

p o l i t i c º s va n d e V oo r d e e P
. d e L i g u e , º s ar g e n t o m ó-
r
C º rn e li s B ay e r, Pi e rr e le G ran d , C or ne lis C racy , º d i r e
c tº r d a e q ui pag e m ( esq uip ag e m e este r) C orn e li s D i r oxs on

M º on , 0 com m an d e ur Jacº b H uy g e n e º vi ce comm an d e ur -

J acob A lb e r tse n .

E stã º ai n d a º cc upad º s com a caus a ; a d e ci sã o se rá


c om m u n i cad a a V . 8 na pri m e i ra º ccasíã o
. .

C om e ste s n avi º s se g n ío o m i n i st rº C º r n e li s van d e r


P oe le n q ue vai á H º lland a tratar d e n e g º ci os parti culare s .

E lle n os asse g ura q ue , arr anj ad os os se us ne g º ci º s , vol


te rá par a d e d i car se à s ua p aroch i e
-
. .

M u i to t e mpo º d e ti ve m os , m as , cº m º os se us n e g º ci º s
urg i am , n ã o pod e m os ad ual n e g ar lh e por m ai s te m pº a

p e d i d a l i c e n ç
. a O m i n i s tr o v a n d e r P oe l on e n s i n º u a q u i
d e lmon te a palavra d e D e us e e d íd cou o re ban h º cº m a
s ua V i d a e costum e s , cº m º a um m i n i str o con vé m , pe lo

q u e a s u a v o lt a s e r á m u i a g r a d a v e l a n ó s e e t o d os .

F alle ce n o m i n i strº L an d sman q ue n ó s be m


B A T A L H A N A V A L DE 1 64 0 39

d e se j avam os con ti n uasse a pr ati car e n tre nó s º s se us se r


v i ç º s o a fre q ue n tar º pu lpítº , te nd º e m attouçã º º se u
z e lº r e li g i oso, e s u a vi da e xe mplar e º s se u s d º te s ; e cº mº
'

h a muitº s lug are s º nd e nã o e xi ste m mi ni strº s e s pe r amº s .

q u e V e n h a m a l g un s , se g un d o º p o d i d o q u e j á d z e m º s e m
c ar ta an te r i or .

V ai tambom ne ste s n avi os º S r


. P alati º cº m as
.

q u e i x a s q u e te m cº n tra o ca p i t ã º d e n a vi º J an R e y e r s z
d e We stwout ; nó s º e n vi amos aº s se us amos O car ro .

g e m e n tº q u e e lle t i n h a p a r a º r e sg a te d o s p ri s i º ne i r º s
d a A fri ca fº i aq ui ve nd i d o cº m º maxi mo prove i to d e
q ue m d e d i r e i tº , comº mai s cír cumstancíadame n te se
'

v e r á da fac tur a e da cº n ta re m e ttid as á C amara d º M º sa ,


a q ual e n vi are mº s tam be m º di nhe i rº , q uand º fõr arr o

S e g ue ai n da paum I n g le z chamadº R i ch ard


ra ah í
S mi th q ue ve i o n º n avi º B on te koe cº m pe rmissã o

S
pa a passar se ã i lha d o ã o C h ri stovã º A V i ag e m d e s
r - .

fe z se , porq ue aq ui alug amº s º



B ont e lrº e E ss e
I n g le z de vi a par ti r para a H º lland a nº me s mº navi º :
m as , e stand º an cº rad º na P arah i ba pº r trá s da T e rr a
e 'm olh a , e m e tte n d o se e m u
' — -
m bº te par a se r le vad º a
º utrº n avi º , i nfe li z me n te te v e d e re trº ce d e r
O S r v an d e r D usse pº d e rá d ar alg um e sclare c i
.

m an to e re spe i tº d e sse ne g oci º : e º capi tã º d e que m o


I ng le z q ue i xa se cº m alg uma raz ã o , d ove se r re spº nsab i
-

li sad º E m tod º casº n 㺠é bº m º d ond e re m a e m


.
g e n te

p a r a q ue n ã o s ucc e d e sahí re m s e ma l -
.

J an E ve r tsz S ch e llíng , capi tão d º navi o J on g o» B oe r


fre tad o d e i d a e volta pe la C amara d o A mste rd am , mos
tr and º d e se j º d e tratar cº m º s r e pr e se n tante s d a H of va n
H ollan t, n a vi º n aufr ag ad o da C º m pan h i a das I n di as O r í
e n tae s , para i r ca rr e g ar e d e pº i s le var a H º llan d a as
m e rcad ori as re cº lhi d as e m S e rra L e ón , nó s º conse n tím os ,
-

p º r q u e t i n h am os n a v i º s d e m a i s , q ue e s ta v am º s º br i g a d os
a car re g ar ; aj u stamos cº m e lle d ar lh e a ( pe d id a) d e s i s-

ton ci a, pag and º lh e -


d or i ns pe la vi ag e m d a vi n d a .

P º r e ste s n avi º s sacámº s sobr e C ama r a d e A m s


te rd am a q uan ti a d e d ori n s e pag ar a J an C ír e xs on
C ra bbe pº r sald º de con ta .
4 0 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

5 d e D e z e mbr º fº i aq ui arre n d ad º º se rvi çº d e


A
t ran sporte e nt re º forte d e B ruy n e e s sali n as pe lº te m pº
d e um ann o e pe lo pr e çº d e francº s .

A 1 7 d e Jan e i r o fº i tamb e m arre n d ad o º i m pº sto


sob re b e bi d as pe lº te mpo d e 6 m e z e s e pe lº p ç
r e º d e
flori n s .

º
N º l d e D e z e mb rº ch e g aram a e ste por tº e A km ae r
e º M a lan ce vi nd º s d a cº sta d e B ahi a , º n d e º s n oss os
n avi os cruz avam , e t rou x e r am a t º d º s e m g e r al e a 8 .

E x parti culam e n te uma tr i ste n º tí ci a , pº i s cº n d uz i am º


.

cor pº d º i m ã o d e S E x su a G raç a o C on d e J º h an
.

E r n e sti na von N assau E lle se ach ava com a s ua compa


.

n hi a d e sº ld ad os n a n º s sa frota a cruz ar n aq u e lla parag e m


e , d e pº i s d e te r fe i to um a pr e sa , cah i º d oe n te e aº cabo
d e ci n cº d i as falle ce u G ran d o pe rd a e d e sse se n h or e
.

h e ró e , mance bº d e g ran d e s e spe ran ç as , que te ri a pr e stad º


a patri a e à C º m panh i a role van ti ssi m º s se r vi ç os , se n ã º
.

fõra º utra a vº ntad e d e D e us , q ue O q ui z faz e r m ai s fe li z


ch am an d o º á paz e á b e m ave n tn ran ça e te rn as

.

A lg um te mpo d e pº i s 8 E x d e pº si tou º cº rpº na . .

i g re j a e e m se g uid a e m te r ra com g ran d e s h º n r as , como


º pe d i a a n º b r e z a d a i llu st re cas a d e N assan .

P assamos ag ora a r e spº nd e r d e um m od º m ai s partí


cu lar á s cartas d e V V S S , e pri m e i r a d as quae s te m a
. .

d ata d e 30 d e J un h o d e 1 6 3 9 .

A h í , e m pri m e i rº lug ar , ve m os º q ue W 8 8 n os . .

e scr e ve r am a r e spe i tº d º s h º m e n s , cu j a r e me ssa


h avi a e n tã º si d o re solvi d a D e se j am º s que e lle s aq ui
.

che g u e m e q ue tº d as as C amaras ag º ra pr º m pt am e n te
re sg atam º se u at raz º n e ste par ti cu lar , h abi li tan d º n os -

cº m fº rças para e x purg armos a te rr a d as tr º pas i n i mi g as


e d e pº i s ve m º s º q ue se pod e r á te n tar cº m o favor d e
D e us , a b e m d º prog r e ssº ( d a n º ssa con q ui sta) n e stas
re g i õ e s , pº i s a n e ce ssi d ad e i m põ e q ue le vam º s a g u e rra
aº te rri tº ri º i n i mi g º , sº b pe n a d e n 㺠vi ve m os n u n ca
aq u i tr an qui llos
D ize m V V 88 q ue pe ssoas parti cular e s r e ce b e m
. .

m e lh º re s e m ai s pr om pte s i n formaçõ e s d º q ue as que sã º


a V V S S mi n i strad as pe las n º ssas cart as e pape i s , e
. .

i stº é di tº d e um m º d º tã o vag º q ue n ão pº d e mos


B A T A L H A N A V A L DE 1 640 4 1

e n te n d e r n e m sa e r b q uae s sã º e ssas cartas par ti cular e s,


m e lh º re s e m ai s prompte s º u m ai s d i g nas d e cr e di to dº
q ue as n º ssas .

F º ram e n vi ad º s a VV S S v ari º s e. . d e s e n volvi d º s


d i scursos ( re lator i os ) s º b r e a si tuaç ã º d o g º v e rn º poli
ti cº e m i li t ar e tud º º q ue d e lle d e pe n d o ; n 㺠d e i xamos
d e mi ni s trar , d e q uan d o e m q uan d º , i n fom açõ e s sº b r e
as mud an ças q u e ne ste parti cu lar º ccº rr e m e o q ue é
d i g n o d e me n ç ão, be m com o i n di cãm º s º nd e V V SS . .

e n cº n trarão as i n for maç õ e s n e ce ssar i as, se g u n d º o n º ssº


m od º d e V e r , par a n ã º e sta rm º s se mpre a re pe ti r a m e sm a
cou sa Q u . an d o pº i s , V V . S S sº ube r e m , pº r cartas partí
cule r as , alg u ma cº usa q ue lh e s pare ça plausí ve l e d i g nº
d e n º ta e d e q ue n ã º e n cº n tram m e n çã º e m n º ssas car tas ,
acr e d i te m q u e a n º tí ci a n 㺠é ve rd ad e i r a , cº mº n 㺠º é ,

p º r e xe m l
p ,º o b º a t º r e l a t i v º a u m a g r a n d e q u a n t i d a d e
d e farin h a e nt e r rad a que foi ach ad a pº r n ó s , assum ptº
sº b re q ue º s d i r e ctº re s n os e scr e ve ram .

N ã o d z e mos m e n çã º d e sse bº at º , por que sub i m º s


q u e e ll e n ã o e r a v e r d a d e i ro ; e n ó s m e sm o s , d e q u a n d º
e m ve z , pº m os e m ci r cu laçã º alg uma n otí ci a par a prod uz i r
e d e i to e n tre º s m º rad º re s , an i m an d o uns e cº n te n d º
'

º utr º s , n º ti ci a q u e d e poi s º s parti culare s transmi tte m e m


su as cartas para ah i cº mº s i v e rd ad e i r a fº sse .

O m appa d e tº d as e stas con q uistas pº r V V SS . .

p e d i d o lh e s é r e m e t t í d º p e lº n a v i º B a r oq u e lo n g a E s
.
pe
ram º s q ue V V S S 0 r e ce b am o d q ue m sati sfe i tº s
. . .

O i n ve n tari o ( blaf ae r t) d º s b e n s e re n d as d e C º m pa
n h i a se rá e n vi ad º pº r e s te s oupe lº s prº x i m os n avi º s .

N ã º e pº r c ulpa º u i n cur i a d º g uar d a li v ros g e r al -

q u e a t e o p re se n t e n ã º t e m s id º e n v i a d os a V V 88. as .

có pi as d º s li vrº s g e re e s I stº é d e vi d o a falta d o auxí li º


.

q u e lh e é n e c e s sa r i º , co m º m ui ta s v e z e s te m º s f e i tº s e n t i r
e m n º ssas cartas .

E sse auxí li o n ã º é sóme n te n e ce ssar i o nº e scr i ptorí º


g e r a l,
s e n ã º t a m b e m e m º u t r o s e so b r e tu d º n º d e d n a n a
ç , s

S ão os ad m i rave i s m appas d e sc ri pto s n a R e vi s ta d o Insti tutº


d e P e rn a m b ucº d e J an e i rº d e 1 8 86 e d e q ue o m e s m º In s ti tuto pº ss ue
có pi as m an uscr i plas .

6 T º no L m ,
r . II .
4 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

q u e p º r f a lta d e p e s s o a s a p t as p a ra a e s o r i p t u r a ç ã º e s t á
tã º atraz e d e o d i ari ame n te se a traz a tantº q ue , si V V .

S S n ã º prº vid e n ci aram j á , si n ã o m an d are m prº m ptamon te


.

p e ss º a s a p t a s , n e n h u m a u x i li º p º d e r á a d n a l r e m e di ar o m a l
.

E stan d º atrazad º s os li vrº s d os om pr os tímº s º u


adi an tame n tos ( leon i n obº ucken ) , n ão pº d e m se r d e cla
T od º s º s a d i antame n tos aº s cai xe i ros q ue e scr i pt n ram º s
li v ros d as m e n sali dad e s (ma m tg e llboucke n ) para se re m
le vad º s a con ta d e q ue m º s re ce be ; cº n se q ue n te me n te
tam be m n 㺠pº d e m se r e scri ptn rad º s e ste s ulti m º s li vros ,
n e m e n vi ad º s e m te m po a V V S S cº mo cumpri a , re sul
. .

tan d o d ah i g ran d e d e sse r vi ç º a V V S S e e mbaraç º para


'
. .

as C am e ras
C omo n 㺠te mº s g e n te apta para faz e r º se r vi çº n º s
e scr i ptor íº s d e fõ ra, lanç amos mã o de re m e n d õos, d e
alg u n s d º s qu ae s n 㺠te mº s pº d id o h ave r as cº n tas , aº

p a ssº q u e o u t r º s a s p r e s ta m ta r d i a m e n t e ; º q u e con cº r r e
tam b e m para at raz ar a e scri ptnraç ã º d º s li vrº s n º s e s
ori p tori º s d aq u i .

C umpre , pº is , q ue n os se j am e n vi ad º s mº ç º s , para
se r vi r e m d e e scre von te s ( d er es) n ão só n º s e sor i p tº ri os
d o R e ci fe , comº n os d e mui tº s º utros lug are s , be m comº
p a r a a e s cr i p t n r a ç ã º d os li v r º s d as m e n s a li d a d e s , p o i s

p a r a i s t º te m b e m s ã º ne c e ss a r i º s a lg u n s . S i V V . S S.

nã º tº mar am e sta r e com m e n de çã º e


.
p e i t º , n ã º d e v e m
e s pe ra r as có pi as e por ulti mº tº rn ar se h ã i m pº ssi ve l - -

faz e r-se as cº n tas .

O e scr i ptº río g e ral pre c i sa d e se i s e scre ve nte s rº


bustos e bastan te prati cos tre s te rã o d i ari ame nte m uito
q u e fa z e r c º m p p
r e a ra r to d as a s c º n t a s p a r a se r e m la n

ç a d as n o s l i v r º s g e r e e s , e d e s p a c h a r º q u e c a d a d i a
occorre r , e º s º u tr º s tros e starã º con stan te me n te º ccupa
d os cº m e xami nar as cº n ta s d e tod º s º s cº mmi s saríos e
cai x e i ros i n te rn os e e xte rn os .A lém d i stº e tam b e m n o
ce ssari o um bº m o pe r i tº g u ard a li vr os q ue assi ste º
-

g na r d a J ív r º s g e r a l , p
º i s n ã º o e n ca rg pº a r a u m s ó h º m e m
d e spach ar tud º , º uvi r a tº d os e d ar e x pe d i e n te e tud º º
q ue a c a d a m º m e n t º o c c º r r o .

O utrº sím , os lug ar e s d e fõra d e ve m se r cº n ve n i e n te


m e n to provi d º s d e pe ssº al, e cum pre que n º s se j am
B A T A L H A N A V A L DE 1640 43

e n vi ad as mai s se i s ou º i tº pe s s oas apto s para a ad m i n i s


t raçã o d º s v í v e re s e m e r cad º ri as e pa ra a d i stri b ui ç ãº
d a s pe n sõ e s e d º s om pre s ti mº s à s n º ssas g uarn i çõ e s e á s
t r opas q ue V ã º pôr se e m marcha P ara i ssº tambe m n o
-
.

c e ss ítã mº s d e g e n te e x pe d i ta nas con d i ç õ e s aci ma di tas , e

p a r a h a v e r u m t a l p e s so a l , c º n v é m q ue s e cº n ce d e m v e u
c i m e n tº s ( qu e r q uan tº ao salari º , q u e r qu an tº á p e n s㺠)
um poucº mai s v an taj º sº s o prº por ci º nalm on te an g me n
tad os .

O lug ar d e cº m m i ssaríº d os armaz e ns pe d e tamb e m


uma pe ssº a e s pe rta e pe ri t a , e de sd e m ui to n os e mbar aç a
o n ã o pod e rmº s e n con trar q ue m te n h a aptid 㺠pa r a e x e r
c e l o E sso carg o é d a mai º r i m por tan ci a para a C º m pa
-
.

n h i a das I n d i as O cci d e n tae s , pº rq u an tº , te n d º a mai º r

p a r t e d a s tra n sa c ç õ e s p o r o j b e c tº º a s s uca r e e d e c t na n
d o se pº r me i o d º ass ucar q uasi tº dº s º s pag ame n tº s

fe i tos a C om pan h i a , faz se mi ste r uma pe ssº a q ue e n te nd a


-

b astan te d a arte d e g uarda li vr os , para be m e scri ptnrar


-

a r e ce i ta e a re m e ssa daq u e lle g e ne rº pe lº s navi º s, e aº


m e smº te mpº e spor te para b e m e xami n ar e i n spe ccíº n ar
a quali d ad e d º s as s ucar e s q u e sã º dad os e m pag a m e n to
d d í vi das ; n º q ue g ran d e s fraud e s pº d e m se r cº mme t
a
ti as .

E m d m man d e m n os V V -
. 8 8 ai n d a pe ssoas aptas ,
.

d e cuj os se rvi çº s n º s pº ssam º s utili se r para s uppr i r


V a g as aq u i º u n a P ar ahi ba, n º casº d e parti r ou larg ar
º se rvi ç º alg u m d º s cº mmi ssari º s d e ví ve re s e me rcad º
r i as ; be m com º r e cº m me nd e m a B as ti ae n K e lle r q u e
ve n h a para ca, lº g o q ue a su a se n d o o pe r mi ttír , por
q uan tº º s se us li vros ai nd a nã º e stã o e nce rrad º s e falta m
d i ve rsas parti das , pe le s q uae s e spe re m os li vrº s g e re e s .

C º mº º li ttoral d º B raz i l con q uistad o pe la C º mpa


n i a e ste n d e se pº r mai s d o 1 0 0 lag oas , a e x pe r i e n ci a
h -

te m m º strad o q ue n º s lug ar e s lº ng íq uº s as n º ssa s º r d e n s


e re cº mme n d aç õ e s n ã o sã º tã o prº m ptam e n to e x e c u tad as
c º mo O bº m g º v e r n º e a prº spe ri d ad e d a C º m pan h i a o
e x i g e m ; p e lo q ue j ulg am º s n e ce ssar i º collº car e m d í d e
'

r e n te s lu g a r e s c º m o d i r e c t º r e s a lg u n s d os c º n s e lh e i r o s

p º l í ti c o s, p a r a q u e e x e c u t e m p o n t ua lm e n te as n º ssas
º rd e ns , n os i n fº r me m ãce rca d o e stad º e d as ne ce ss i d ad e s
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

d º s r e spe cti vº s di stri ctos , be m cº m o conte nh am os m º r a


d ore s n o se u d e ve r .

O s d i str i ctos cr e ad os sã º q uatro : P arah i b a , I tama


r acá ,
S e r i nh ae n º u P or tº C alvo e R i º S ão-F ran ci scº
-
.

A ch am se , pº i s , d i str ah i d º s cº m e sse se rvi ç o q uatr º cº n


-

se lh oírº s p olí ti cº s ( cº m º aliá s as n ossas ín stru cçõ e s o

p e m ít t e m ); m a s p º r i s s º n ã º s º f r e º a n d a m e n t º d º s
n e g oci º s d a j usti ça .
*
C onti n u a com ple tº o n u m e rº n e
ce ssari o d e cº n se lh e i ros , pº í s ci n cº d e lle s re s id e m aq u i
nº R e ci fe e pod e m d ar e x pe d i e n te aos pr oce ssos q u e sº b e m

p o r e pp e ll a ç ã o aº C o n se l h o , p
ri n c i p a lm e n t e a g º r a q u e
se ach am e xº n e rad os d º tr ab alh o d e q uasi tº d º s os
fe i tº s na pr i me i ra i n stan ci a (p r i n cip a l;/ck n u z y van m e e st
alle e e r ste i n stan ti en on tlast z y n )
E n tre tantº con vi ri a que VV S S m an d asse m m ai s. .

quatrº cº n se lh e i ros pº liti cº s, um ou d º us d os q uae s pº d e


ri e m se r aprove i tad os e m lug are s di st an te s , º n d e S ãº
m ui n e ce ssari º s , para ah i e s tab e le ce r e m re si d e n ci a e
d i r i g i r e m os ne g oci os d a C º mpan hi a .

A r e sº lução d e V V S S sº bre a j ur ísdí cçã º d e oli n d a ,


. .

i sto é , q ue tod as as causas , cº m e xce pç ão d as pri vi le


i i
'
g í a d a s .c º rre m e m 1 i n s ta n c a p e r a n t e º s e sc a b n o s e

q u e á j n r i s d í cç ã º d e s t e s d q u e m s u j e i tº s o R e c i fe e O li n d a ,

foi pº r n ºs apre se n tad a ao C ons e lh º P º lí ti cº e aos e sca


bí n º s .

Q uan tº á º utra par te pº ré m , d a d i ta re soluçã o, ( q ue


,

h aj am d e z e scab i n os e m ve z d e ci n cº e q ue ci n co r e si d am
e a dm i n i str am j usti ç a e m O li nd a e a º utra m e tad e n o
R e ci fe ) , º s e scab i n os n º s re pre se n taram q ue a ci d ad e d e
O li n d a n ã º lh e s par e ci a b e m situad a , m as pe lo cº n trari º
ín cº mm od a tantº para si e º s auxi li ar e s d º se u colle g i o,
com º para as parte s q ue pe ran te e llos ple i te i am o se u
di re i to V i stº cº mo O li n d a e ra poucº h ab i tad a e n e n h uma
,

cº m mº d i d ad e lh e s º d e r e c ía, d e sorte q u e , te n d º e lle s


'

d e lá i r e passar d í as i n te i ros n º e xe r cí ci o d º se u carg º ,


n ã º ach avam b º m alº j am e n to, n e m o q ue cº m e r º u
b e be r .

E sse s cº n se lh e i rº s e ram m e m br os d º C º n s e lh o P o lí ti co, su


pe rrº r tr i b un al j
d e usti ç a d e tod a a colº n i a co m séd e n º R e ci fe .
B A T A L HA N A V A L DE 1640 4 5

Tam b e m be m pouca prº bab íbíli d ad e h avi a d e se r


re s taurad a e ci d ad e d e O li n d a , q u e p e lº cº ntrari º vai e m
d e cad e nci a, poi s m uita g e n te procura a i lha d e A n ton i º
V az *
p ar a con s t r u i r c a sas e a h i h a b i ta r N. e m e r a f ó ra
d e pe r i g º , pri n ci palme nte para º s e scabi n º s hollan d e z os ,
i re m e m di as ce r tº s e uma cid ad e ab e rta e i n bab i tad a,
b e m pº d e n d º succe d e r q ue ban d º le i ros o tropas i ni mi g as
e atacasse m e le vasse m º s e scabi n º s e os n e g º ci an te s , pº i s
n e m se m pr e allí e s taci on am sold ad º s .

Q u e A n t o n i º V a z , s e n d o u m a p çr a a fe c h ad a , º n d e

e lle s e m se g u r an ça pº d e ri am e x e rce r º se u carg o, se ri a

mai s prº pr i a para sua re si d e n ci a , b e m cº mº e stá mai s ch e


g a d a e é m u i to m a i s a cc e s si v e l a t º d º s º s m o r a d o r e s d e

q u e O li n d a , º s q u a e s e n co n t r a r i a m a lli cº m m º d í d a d e s e
se ri am b e m aloj ad º s

Q u e s e e s p e r e m at tra hi r o s m º r a d º re s p a ra O li n d a

p e lo c º n c u r s º e í n d u e n c i a d o co l le g i o d o s e s c abi n o s e
assi m r e s te n r al a, me lh or e mai s ace r tad o fô ra attrah i r os

h abi tante s para um lug ar q ue pôd e se r fº rti d cad o o d e fe n


d i d o cº n tr a a V i º le n ci a d º i n i mi g o, e q ue , q ualq ue r q ue
e lle se j a, n ão te r á de se r ab an d on ad º , comº faci lm e n te

p õ d e su c ce d e r c º m O li n d a .

R e sº lve mº s pº i s cº n se n ti r q ue os e scabi nº s d xasse m


re si d e n ci a e m A n tº n i º V az , e lº g º d e pº i s e lle s cº mpraram
ah i uma boa cas a, b e m si t e cº n str uíd a com cº mm od º s
q u e a t º rn a m p prº r i a p ar a u m p ç
a º m u n i ci p (
al s ta a t h a y )
a .

C omo, pº r ém , ce rtº s e scabi nos m º ram alg umas le g uas


d º R e cife , o q ue d o º rd i n arío succe d e cº m º s P º rt ug ue z e s
se nh ore s d e e n g e nh º , e e ste s , e tam b e m º s H º lland e z e s ,
occupad º s cº m º s se u s n e g º ci º s, por ve z e s se au se n tam ,
re s º lve m º s q u e , cº mq u an to a d i vi sã º d os e scabi n º s ( e n tr e
O li n d a e R e ci fe ) n ã o fº sse ne ce ssari a, d e vi amos tº d av ía
º bse rvar a ord e m d e V V . S S q uan tº ao nume rº d e lle s ,
.

e le van d º os a n º ve , e sab e r , ci n co h ollan d e z e s e q u


-
atr º

por tug ue z e s .

Te n do a e xpe r i e nci a mostrad º q ue , pe la plurali dad e


d º s proce ssº s , º s e scabi n º s sã o d e tal mº d o sº b re carr e g ad º s

A i lh a d e S an tº A n ton i º da ci d ad e dº R e ci fe .
46 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

d e trab alh o, que mal pod e m d e se mpe nh al o, te m b e m re -

sº lve m º s e or d e n ámº s q ue e lle s pu z e sse m cº mm i ssari º s


ti rad º s dº se u colle g i o, para cº nh e ce re m d as pe q ue n as
causas até º V alº r maxi m º d e 1 0 0 d or i n s , º s quae s e x or
ce rã o a sua j nrísd ícçã º se g u n d o o te õr d as ord e nan ça s , e
e funccí º n ar ã o d uas v e z e s pº r se man a n º s d i as e m q ue º s
e scab i n os n㺠d e ram au d i e n ci a .

C º m re laç㺠á n ossa º pi n i ão sº b re º sali tre , j á alg um a


cousa d i sse m º s a e ste r e spe i tº e m n º s sa car ta an te r i or , d o
u
q j e n n tº v a i c ó p i a P .º s te r i o r m e n t e m u i t º m e lh o r i n fº r
m ad os , soub e m º s q ue o re i d e H e spe n h a, tan d º nº tí ci a d e
q u e a q u i m u i tº s e f a l la v a e m s a li t r e , m an d ár a p a r a c á ,
a l
g u n s a n n º s a t r á s , p e s s º as e n t e n d i d a s d a m a te r i a S ob a
d i re cç ã o d e um º ffi ci al ( q ue ai n d a aqui e stava e oom me n
d ava º cas te llº d e S ã o J org e , q uan dº nó s tº m amº s) adm d e

p r o cu r a r e m o s a l i tre e e x a m i n a r a m a s u a n at u r e z a. F º
ram te r aº ri º S ã o F ran ci sco e a 8 0 1 e g uas para o i n te ri º r

d e scº b ri ram d º i s pe q ue n º s ch arcº s d e ag ua, º n d e o calº r


d º sº l g e ra umas d e lg ad as cam ad as d e sali tre , mas a q ue n
ti d ad e e ra t㠺 pe q ue n a q ue n 㺠v ali a a pe n a e m pre h e n d e r
alg um trab alh º para h ave l o —
. S ali tre m i n e r al n ão se
ach º u .

E n te nd i am os e xplº rad º re s q ue , oº llº can d º se ald e i as , -

cº m º i n te r vallo d e u m a par a outr a d e um d i a d e vi ag e m


ao lon g º d º c am i n h o para as m i nas d o S ali tr e ( si fº sse m
ach ad as) a b e m d a d e fe sa e cº n tr a º s Tap u as
y , p º d e r

s e
ía s ub i r º ri o até a pri me i ra que d a : d ah í por d i an t e
e van ç ar se i a c º m g ran d e pe r i g º d e m º r to pe lº s T apu
— -
i
as N ó s n 㺠pod e mos tom ar e n t re mã º s tae s e mpr e h e n d i
.

m e n tos , maxi m o n e sta quad ra tã o ímprº pr i e .

N e ste s n avi º s vai um a pe q ue na cai xa cº m a h or va


( y )
c r a t d e q u e s e f a z an il , s e g u n d º d i z e m , m a s a q u i n i n

g u e m e p ô d e r e d u z i r á m a s sa . V e j a m V V .S S .s i e n cº n
tram ah í alg ue m q ue d i stº m e lh º r e nte nd a .

T amb e m vai um am º stra d e º re lle n a ( O r e lli an a)


cº m a su a casca S i h a alg u
. m pr ov e i to a ti rar d e sse ve g e
tal, pô d e e lle se r aq ui plan tad º , pº i s n e ste pai z a ore llan a
é e n contrad a aqui e acº lá se m cultur a .

0 ur ucú .
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 4 7

H a mui tº VV S S . . n º s e scr e ve r e m a re s pe i tº d as

p r e sa s q u e t ê m si d º f e i ta s d e s d e a c º n q u i s ta d º B r a z i l .

C om r e laç ã º as q ue fº ram fe i tas d e sd e a tºmad a d e


O li n d a até a V i n d a d º s S rs van C e nle n e G y sse li n g n ão
.

s e e n cº n tram li vr os , pape i s º ud ocum e n tº s , e , S e alg u ma


d d L u i O u
'
p a r te e x i s t e m ,
e v e m e s t a r e m p º d e r e z d t r e le a n ,

q u e f e z a r e s p e c t i v a c º n t a , p o i s q u e i s t o e s t a v a a s e u
carg º .

N º pe r í º d º , poré m, e m q ue aq ui re si d i re m º s S rs .

van C e u le n e G y sse li n g cº mo d i re ctore s d e le g ad º s , fe z a


cº n ta r e g u lam e nto e m um li vrº q ue d e ve e star e m A m
ste rd am sob a g uar d a d o vossº e s cr i ptn raríº . A cº n ta d as
p r e s a s f e i t a s d e s d e e s s e t e m p º a t é a n º ss a v º l t a e n v i a m º s

p e l o na v i º . e a d a s q u e se d z e r a m d e p o i s q u e a q u i r e s i
di m os , j á d e ve te r sid º e n tre g ue a V V . 8 8 pe lº S r van
. .

d e r D n sse cº nti n uare m º s a proce d e r d º m e sm º m º d o, ou


v i e n d o as cº n tas pe ri od i cam e n te .

Q uanto aos pri me i ros t e m pº s n ã o e spe ram V V S S . .

O bte r º utrº e sclare cim e n tº , pº i s aq ui n ad a m ai s se pº d e rá


apu r ar .

A v ossa ord e m sob re assíg nare m º s cai xe i rº s as cº n


tas d as m e nsali d ad e s se rá d or a e m d i an te º bse rvad a
'
.

A r e spe i tº d º pão b raz i l d z e m os accôr d º com alg uns


-

cº r tad ore s d º R i o G r an d e -
cor ta ram cê rca d e li
br as d e pão, m as lá e stã o, porq ue por e sse te m po n ã o pº
d i am se r traz i d as á prai a por causa tan tº d º s i ni mi g º s ,
cº m º d º s tapuy as .

O s cº rtad ore s d e S ão L oure n ç o e s uas ce r can i as nãº


-

º usam i r ao matto cº rtar o pã o, re ce i an d º q ue os b a n d º le i


r os lh e s tº me m os n e g ros , cº m º q u e e ssa g e n te d oe ar
rui n ad a ; tamb e m n e s ta q u ad ra º pã º corta d º n ã º pô d e se r
cº n d uz i d º ( aº li tt or al) L og º q ue º s te m pº s m u
. de m , e m
p g
r e a r e m o s tº d a a di li g e n c ía p a r a f a z e r co r ta r º p ã o e
cº m pral º -
.

A prom e ssa q ue VV S S . .n os faz e m d e re m e tte r n os -

p ro v i s õ e s p a r a º e q u i p a m e n t º , d e se j a m º s q u e se r e a li z e ,
48 R E V IS T A T R I M E N S A L D O I N S T IT U T O H IS T O R IC O

poi s e falta d e sse s prº vi sõe s m ui tº n º s e m baraça , e stan d º


o s nossos arm az e n s d e sd e mui to d e s pr º vid º d e lle s .

Q uand o a n º ssa fr º ta se bati a cº n tra a h e span h ola e º s


ti r º s d e spe d açavam tud o, for ç osº foi q ue provêsse mos os
n ossº s n avi º s d e tº d a a S º r te d e cab º s , e , cº mº º s arma
z e n s e s tavam vaS íº S , t i ve m º s d e cº m prar aos n e g º ci an te s

p a r t i c u la r e s t u d º o q u e p u d e m o s º b t e r , e i s t º p º r al t º s

p çr e º s c º m g r a n d e p r e j u í z º d a C o m p an h i a , a sa b e r ,

cu star am n º s 1 0 0 li b ras d o cab º ( w an t) d e 5 0 a 6 0 d º r i n s


-

C onti n u a se a e x e cu
-
tar a º r d e m d e V V . SS sob r e a

p l an t a ç ã o d e m a n d i o c a , e d e v e s e r e x e c u t a d a m e s m º n º s
e n g e nh os . M as os se n h or e s d e e n g e nh o e os lavr ad º re s
d e par tid º s d e ce nas r e clamam , alle g an d º q ue n ã o lh e s é
p º ss i v e l p la n t a r m a n d i oc a s e m q u e o s se u s e n g e n h o s
m oam m e n os e º s par ti d º s d e i xe m d e te r as n e ce ssari as
li m pas , re sult an d o d ah í um d am no m ai or d º q ue º pr o
vai to q u e a fari n h a põd e prº d u zir. N ad a ob stan te man d á
m os q ue se ob se r vasse e stri ctam e n t e a º r d e m sº b re º plan
ti º d a m an d i º ca .

O s ar ti g os d o n or te ( n oor tch e laste n ) q ue V V SS. .

tamb e m n º s prº m e tte m , d e se j am os q ue aqui ch e g ue m ,


p º i s m u i tº p re c i s a m º s d e lle s p a r a r e p a ra r a s n º ss as e m
bar caçõe s e para m ui tas outras O b ras d e carpi n tari a .

A lé m d i sto, as tab oas S ã o m ui to ute i s aos par ti cular e s


p a r a a co n s t r u c ç ã º d e s u a s ca s a s e e ll e s a s o b t e m d e n ó s a
3 0 stui ver s a pe ça , e as pr an chas se rr ad as a 2 d º rín s .

C º m o e ssa me rcad ori a n º s faltava, ti ve m os d e com pral a a -

2 flº r i n s a pe ça .

U m ch e fe d os i n s pe ctor e s ( g e n e ra e l van d e ce r ch e rs)


é n e ce s sa ri o aq ui , pº i s nã o pod e m os acab ar com º cº n tra
ban d o, ape z ar d º s e sfor ç º s q ue te m º s e mpre g ad º M as, ai .

e sse i ns pe c tº r g e ral qui z e r e n r ícar d e pre ssa , h ave m os


d e se r m ui tº e n g an ad os M e lh or se rá q ue VV S S usam
. . .

d e n avi os pr opri os ( e n ã º fr e tad º s ) , se g un d º e re sº luç ãº


q u e p º r V V . S S fº.i t º m a d a .

Ve m os q ue na H ollan da ai n d a que i xam se d e que as -

cai x as d e as su car n ã º sã o e n cº n trad as ch e i as .

S ab e m os q ue , por m ui tº ch e i as q ue as cai xas sai am


d º s e ng e n h º s , e llas S º d re m mai or ou m e n º r q ue b ra an te s
d e ch e g ar e m aq ui , poi s , m ai s º u m e n º s , 0 assucar se m pre
B A T A L H A N A V A L DE 16 4 0 49

s e ag g ln tí n a ( p
o m a lka n d e r z i tte n ) ,
e i s tº s uc c e d e c º m
m ai º r i a d e r az ã o q uan d º ch e g a á H º llan d a , te n d º e st ad o
d ur an te t ras e q uatro m e z e s e m um lug ar h n m í d º A q ui .

s e cce m s e º s as sucar e s d e m º d º q ue e lle s d ã º um s º m tã o


for te cº m º º d e um a cam pai n h a ( be l) , o q ue n ã o se º b se r va


q uan d º ch e g am ã H ollan d a , d e S º rte q ue ch e g am ahi
'

s e m pre m ai s h um i d º s , e pº rt an to ag g lntín am se e as -

c ai x as n ã o se ach am ch e i as M as º q ue i m pº r t a S ab e r e
.

s i o pe so b rutº e º m e sm º º u se sº d re u di m i n ui ç ã º
'

A C om pan h i a t e m aqui a sua b ala n ça º n d e s o pa


s am tº d º s º s as sucar e s n a º ccas íão e m q ue S ã º e m bar ca
d os E n tr e a b alan ç a o º s n av i os e llos n 㺠pod e m se r sub
.

tre h íd º s poi s d a b alan ç a passam ím m e d íatam e nte par a


.

b º r d º S í pe r d e m n º pe so b rutº , e q ue fº ram subtrah íd os


.

n o n avi º ou e scoar am s e por d e fe i tº d as cai x as S i n ã º h a


-
.

falta , pº r é m n º pe s º b ruto e S i m di mi n ui ç ã o n º assucar e


,

as cai xas t êm pe sº s u p e r i o r a º i n d i ca d º n a t e ra q ue o
n osso tar ad º r n e llas m arca n e s te caso h º u
, ve e n g an o n a
ta ra .

H a aq ui um m e stre tarad º r j ur ad º par a m arcar tod as


as cai x as e n e lle s pô r a tara q ue , e m sua cº n sci e n ci a e
c º n fº r m e a n atu r e z a d a mad e i r a , j ulg a q ue e llas te m D e .

º rdi n a r i º º tarad º r acc re sce n ta m e i a ar r º b a º u me sm º


um a arr ob a i n te i ra aº pe sº d as cai xas , para q ue n ad a se
p e r ca co m a e sti m a ç ã o d as ta r as ; e s i , ap e z a r d i s tº , e lle
s e e n g an a , o q ue as tab º as i nte rn as s 㺠m ai s g r º s sas d o

q ue par e ce m se r as d e fõre , fraud e e st a q ue alg un s pra


ti cam e q ue é d ífd ci l d e scobr i r , s alv º s i se a b ri sse m tº d as
a s cai x as pº r ci m a e pº r b ai x o E ntr e tan to , e sfor çar n º s
.
-

h e mos por t ud º acaute la r q uan tº fór pº ss í ve l .

O s si n e te s (se g e ls ) q ue V V S S n º s e n v i ar am fº ram
. .

r om e tti d os aº s r e spe cti vº s e scabi n os , q u e se con fe ssam


m ui to ag rad e ci d º s .

E m carta d e 6 d e O utubrº d e 1 6 38 , º C º n se lh º S upre m º d º B ra


z i l e s c re ve ra aos d i re ctº re s d e C º m pan h i a:
j
T e n d o n o s pe d i d o as C am aras d e usti ça q ue lh e d z e s se m os a
-

h on ra d e cº nce d e r armas cº m q ue se llas se m º s se us actos e ape i s,


p
r º g am º s a l E x
'

.
q ue . I
n v e n tasse ar m as q ue ti v e sse an alº g i a com
a s i tuaç ã º d e cad a capi tan i a e si g n i fi casse alg um a d e suas q uali d ad e s .

7 T O M O L V II , P . ll .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

A º s n avi º s q ue d aqui parti r e m na e staç ã o º pportun a


n ã º d e i x are m º s d e re com m e n d ar q ue nave g ue m pº r tr á s
d a I rlan d a e d e E soº ssía pe las raz õe s d ad as por V V S S . .

'
A e ste s n avi º s º re comm e n d amº s e assi m far e mos d º ra
e m di an te .

S ã º le vad as ao cº n h e ci m e n tº d e V V S S q ue i xas d e . .

q ue º s n e g º ci an te s ( d a q ui ) n ã º p º d e m car re g ar º s se us

S E x i m ag i n ou pri m e i ram e n te as arm as d e cad a um a d as q uatrº


. .

capi tan i as e as az e m um e sc ud o para se re m as ar mas d º g ove rn º


supre m º d o B raz i p
te n d º por crm a d º co rº am e n to as arm as d º s se
n h ore s E stad os G e rae s a q ue se pre n d e o d i s ti n cti vo d a C o m pan h ia

d as In d i as O cc i d e n tae s , ce rcad as por um a g ri n ald a d e flore s ou folh as


d a laran íra ( or a g ze n cr an s)
gg
.

P oz m b e m e m um e scud o as arm as d º colle g i o d os cº n se lh e i rº s


p º lí t i cº s º u cº n se lh o d e j u s t i ç q
a ue sã o a s m e s m as ar m as d as n e tro
capi tan i as , te n d o pº r ci m a um a d º n z e lla co m a e S pad a e e ha an ça ,
e m b le m a d a j us ti ç a .

A capi tan i a d e P e rn am buco é re pr e se n tad a or um a d º n z e lla q ue


cº n te m pla ad m i rad a e s ua b e lle za e m um e s pe l º , º q ue e x pre ssa a
am e n i d ad e d a te r ra e a si tuaç ão e o n º m e d e s ua ce pi tal O li nd a , e te m
n as m ã º s um a can n a d e ass ucar .

A s º utras j n rlsd ic õ e s o ud i str i ctº s d e P e rn am buco cº m º I g uarass u


'

, .

S e ri n h ae u P o rto C a vo e A la õ as , tê m tam be m as suas ar m as


g

, .

A capi tan i a d e Itam aracá c re pre se n tad a pº r um cach o d e uvas,


p º i s e ss a i lh a d á as m e lh o r e s uv as d º B raz i l .

A P arah ib a te m º se u e m ble m a e m s e i s pãe s d e ass ucar pe los b e l


los assuca re s q ue d á , º u por n o, d e poi s d a cº n q n lsta fº i ah i q ue flo ,

re sce ram os ri m e I ros e n g e n os so b o n o ssº g º ve rn º .

R e pre sou º R i º G ran d e um ri º cº m um a av e str uz , pas sarº q ue h a


ah i e m n an tld ad e .

V V . S .e x am i n e m e ssas ar m as , e s i e llas ag rad are m ,


. n e i ram
m an d ar ab ri l as e m prata e m pº n to um pº uco m e n or d o q ue º e se n h o

e uº l as e n v i e m N ão cº m e m q ue se j am abe rtas e m fe rro aç º º ucº bre ,


-
.
,

por q ue a fe rrug e m log º as e s trag ari a .

O s d i re c tº re s re S po n d e ram por carta d e 28 d e J an e ri o d o 1 6 39 q ue


as ar m as prº pos tas pe lo C º n d e J o㺠M auri ci º se r iam b re v e m e n te re
m e tti d as co m pe q ue n a m od i fi ca ç ão .

C o m e ffe i tº , a carta d e 30 d e J un h o d º m e sm º an nº accusa a re


m e ssa n e s te s te rm os :
«A e sta aco m pan h am as arm as abe rtas e m prata e sabe r , º re n d e ,

se llo d º g ove r n o s upre m º d º B raz il, 0 se llº d a J usti ça d o B raz i i te m


d a capi tan i a d e P e rn am b uco i te m d a ca pi tan i a d e Ita m aracá , i te m d a
,

capi tan i a d e P arah i ba i te m d a capi tan i a d o R i o G ran d e , i te m d a


,
-

C am ara d e lg uaras sú , i te m d a C am ara d e S e ri n h ae n i te m d a C am ara ,

d e P º rto C alv º , i te m d a C am ara d e A lag oas .

E n vram os ta m be m º s cun h os e m d e z cai x i n h as e um a pº rç ão d e


ce ra e n carn ad a » .

A re com m e n daç ão ti n h a pº r fi m e vi ta re m os n av i os que n ave


av m para H ollan d a º s pi ratas d e n º m i n ad os d un q ue r q ue n se s (D a y n
g z
er ars .
B A T A L H A N A V A L DE 1 640 51

as sucare s se m e n ch e r e m as m ãos aos cai x e i ros . A cr e di


ta m os q ue i sso por ve z e s te n h a acon te ci d o, vi sto como
t od os pre te n d e m car r e g ar ao m e smo te mpo e um ou out ro
tifi ca o c ai xe i ro p ara te r pr e ce d e n ci a , d an d o as si m os
g r a
m e sm os n e g oci an te s occasi ã o ao abuso E n tr e tan to n ó s .

se m pre o ri g amos os n e g oci an te s a


b d e clar ar a q uanti dad e
d e assucar q ue pre te n d e m e m b arcar e d amos lh e s li ce n ç a -

r o r ata , afi m d e q u e ca d a um poss a e m b arcar u m ta n to n o


p
n avi o ; com e sta provi d e n ci a as g r ati fi caç õ e s n ão te m

g r an d e i m po rt a n c i a , e tal ve z os fe i to re s o u com m i ss a ri os

(f a cte u r s) d e sc u l p e m se ( pa
- r a c om o s s e us c om m i tt e n be s )
d os se us d e mor ad os re tor nos e re spe cti vo carre g ame n to
com tae s pr e te x tos .

Passam os a occupar n os com um a outra carta d e W


-
.

S S d e 3 0 d e J un h o , e m q ue V V S S tr atam d a d e mi ssão
. . .

p e d i d a p e lo s S r s
. v a n C e u l e n e G y ss e l i n g , r e c o mm e n d a n d o

q u e e lle s n ã o p a rt i s s e m p a r a a p a t r i a p r e c i s am e n te ao
t e rm i n ar o se u te m po, mas e s pe r asse m q ue V V S S pu . .

d e sse m e n con tr ar outras pe ssoas e d i spe n sal os —


.

C umpre ob se rvar que , por um lad o, n un ca foi i n te n


ç ã o d os S r s va
. n C e u l e n e G y sse li n g ab an d o n a r e m e ste
E stad o, pri n ci palm e n te e m um a é poca e m q ue e sta con
qui sta corri a tã o g r an d e pe ri g o, am e açad a, como e s tava
p o r u m a p od e r o s a a rm ad a .

M as , por out ro lad o, n ão lh e s causa pe que n a ad m i


r açã o n ã o te re m V V . S S até o pre se n te d i li g e n ci ad o m an
.

d ar outras pe ssoas q ue os sub sti tuam , d e m od o q ue e lle s


p u d e s s e m p a r ti r n e s t e m e z d e M a r ç o o u e m A b ri l, co m o
d a patri a s e lh e s p rom e tte u .

C on d amos q ue os n ossos succe ssor e s vi r ã o nos pri


m e i r os n avi os , e si n ã o vi e r e m , n ã o n os le ve m V V SS a . .

m al q ue , d e poi s d e t e r d e sab ad o aq ue lla te m pe stad e so


b re as n ossas cab e ç as e d e te rm os , com o auxi li o d e D e us
le vad o e ste E stad o a salvam e n to, par tamos n os prox i m os
n avi os ou n os se g u i n te s , poi s , n ã o e stamos d i spostos a vi r
a part i r n o i n ve r n o, e m u i to m e n os a con ti nuar aq ui e m
vi rtud e d e tal ord e m V V . S S con t e m com i sto e por ah i
. .

se r e g u le m (D aar op si ch U E d m og en ve r la tm e n d e n aar
. .

A té a q ui te mos r e sp on di d o as car tas de W . 88 . e ,


52 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

e mq uan to e sta e scre ví amos , obti ve m os as m ai s re ce n te s e


d e se j ad as n oti ci as d a arm ad a h e spanh ola e d o se ud e sti no
p o r o i to p r i s i o n e i r os q u e n o s f or am m an d a d os d o R i o

G r an d e , a sab e r , quatro m ar í ti m os ( e n tr e e lle s um capi tã o


d e um n avi o q ue n aufrag ara d o lad o d e cá d o C e ará ) e
q u a t r o s o ld a d o s d a g e n t e d e L ui z B a r b alh .o

D e clara m os m ar i n h e i ros q ue d e poi s d e 1 7 d e J a


n e i r o ( ult i m o d i a d e b atalh a) , tod a a armad a h e span h ola
ai n d a s e ach av a r e un i d a , n otan d o se só m e n t e q ue d as 8 6

ve las com q ue sah ír a d a B ah i a p e r d e ra n ove b ar cos e ca


r ave las , q u at ro n as A lag oas e ci n co e m C un h aú , q ue foram

lan ça d os a costa pe los n ossos n avi os R e stavam , poi s , .

7 7 v e las .

A 1 8 d e J an e i ro ch am aram a falla o g e n e ral para


comm u n i car lh e q u

e vi a se re b e n tar o mar n os b ai x i os d e
-

S ã o R oq ue , o q ue o g e ne r al m al p on d e acr e d i tar , n ã o sup


p o n d o q u e t i v e s se d e sca b i d o t a n to p ar a o n o r te ; e q uan d o
t e v e e s sa se g ur an ç a, fi cou m ui t o pe r turb ad o, d i z e n d o q ue
e scre ve r i a ao se u re i sob r e a tr ai ç ã o q ue con tr a e lle fô ra

p r ati c a d a .

E n t r e ta nto foram forç ad os a e vi tar os b ai x i os e fi z e


r am se ao m ar pe lo rumo d o n or d e s te
-
.

C om o o v e n to sopr ava for te d o sud oe ste e as ag uas


corr i am com for ç a para oe ste , d e scahi ram tan to q ue , n o
t e rce i ro d i a d e poi s d a ulti ma b atalh a , ach avam se a oe ste —

d os b ai x i os e os n av i os d e g ue r ra lan çaram ancora s n e ssa


p a ra g e m s o b r e f u n d o r o c h o
. so O g e n e r al m an d ou q u e
tod os os capi tã e s d os n avi os m e rcan te s e n avi os d e soc
corro se appr o x i m ass e m d a costa para prove r e m se d e -

a g ua e assi m s e fe z .

A té aq ui s ã o accô rd e s as d e claraç õ e s d os sold ad os e


"

d os m ari n h e i ros ; d aq ui e m di an te os d e poi m e n tos d os pri


m oi r os e d os se g un d os con ce rn e m as ave n turas poste ri or e s
d e un s e d e outros .

R e fe r e m os m ar i n h e i r os q ue o se u b ar co e stava an
corad o j un tam e n te com os n avi os d e g ue r ra a oe ste d os
bai x i os N as n oi te s se g uin te s, te n d o se le van tad o v e n to
.
-

fr e sco d e le ste e corr e nd o as ag uas for te m e n te para oe s te ,


d e ui s to lug ar a q ue o fun d o r oe sse os cab os e os m ai s pe
s ad os g ale õ e s fos se m a g ar ra ; a capi tan e a r e al, on d e s e
B A T A L H A N A V A L na 1 64 0 53

ach ava D . F e r n an d o d e M asca r e n h as , pe r d e u n e s sa noi t e


tr e s an coras , a capi tan e a por tug ue za com o alm i r an t e de
C aste lla e o alm i ran te de Port ug al
, q
u a t r o g a l e õ e s pr i n
ci pae s , u m h i at e e e sse barco on d e e lle s e s tavam g a rra
r am e ti v e ram d e am arrar se ao r um o d o n or te -
.

N o se g ui n te di a e sse s g ale õ e s ti n h am si d o ím pe lli d os


p a r a tã o lo n e
g , q u e n ã o v i a m m od o d e v o lt a r ; p e l o q ue
D F e rn an d o M as ca r e n h as , C on d e d a T orre , passou se
.
-

p a r a o h i a te q u e e s t a v a m o n ta d o c o m d e z p e q u e n a s p çe a s
d e fe r ro, m as a sua i nte n ç ã o n ã o e r a con h e ci d a , i sto e , s i
e lle pre te n d i a v oltar para a sua frot a ou pas sar a li n h a e
v oltar para a B a h i a .

A ssi m a fastaram se os d i tos g ale õ e s m ui to para oe ste


-

e n o te rce i r o d i a , d e poi s q u e g arrar am , n ave g aram d e


n ovo par a a costa ; fi z e ram approx i m ar se o b arco e n e lle

p u z e ra m u m c a p i tã o e tr e s s o ld a d os co m o r d e m d e i r so n
d ar e re con h e ce r a te rra e vê r si se pod i a ob te r alli ag ua .

O b arco ch e g ou ã te rra pe la ta rd e e , n ã o te n d o e n
con trad o ag ua d e m ad r ug ad a fe z s e ao m ar , m as , q uan d o
,

am an h e ci a n ã o d e r am té d os g ale õ e s , e , m ui to ad m i
,

rad os d o d e sa p par e ci m e n to d e lle s , a n d ar am a ve le j ar o


d i a i n te i ro aci m a e abai x o, e com o n ad a vi sse m e e sti
v e s se m d e spr ovi d os d e víve re s e d e ag ua , for ç oso foi q ue
s e ti z e s se m a t e r r a ; d e s e m b ar caram e an d aram n ove d i as
an te s d e ch e g ar e m as sa li nas , e ai n d a 2 2 d i as d as sali n as
até o R i o G ran d e -
ond e foram a ppre h e nd i d os , e ass i m
,

d i z e m q ue d e ste lad o d o C e ar á n ã o d e se m b ar caram


muitos
O s sold ad os d e clara m q ue n o te rce i ro d i a d e poi s d a
b atalh a os n av i os d e g ue rra e s tav am an cor ad os abai x o
d os b ai xi os e os n avi os m e rcan te s , carave las e b arcos
t i n h am si d o m an d ad os a N asú ( A ss ú p a r a f az e r e m
ag u ad a .

N o d i a s e g uin te e lle s ob s e rv ar am com g ran d e ad m i


r aç ã o q ue am bas as capi ta n e as com os d oi s alm i r an te s e
quatro d os pr i n ci pae s g ale õ e s ti n h am d e sappar e ci d o P ou .

cos d i as d e poi s d o d e sappare oi m e n t o d o se u g e n e r al e d os


d i tos g ale õ e s , os n avi os q ue e s tav a m carr e g ad os d e as
suca r , t e n d o se e n tã o pr ovi d o d ag ua, le van tar am tam b e m
'
-

an cor as e se g ui ra m para P or tug al, ao passo q ue alg un s


54 R E V IST A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O m s r om co

g ale õ e s e mai s ci n co ou s e i s navi os se g ui r am par a o M a

r anh ã o , fi cand o assi m quasi vasi o o porto .

O C on d e d e B ag n uolo, q ue parti r a d a B ah i a n o g a
le ã o S ão F i lipp o e n o d i a d a pri m e i ra b atalh a se passara

p a r a u m a ca r av e la,
e s ta v a n e s s a m e s m a car a v e la , p
e r t o

d a costa , com D F r an ci sco d e M oura , e x capi tã o mór


.
- —

d a B ah i a , e com o m e s tre d e cam po L ui z B arb alh o .

V e nd o e ste d e sfaz e r se as si m a armad a, ve i o oii e re ce r se


'

- -

p a r a d e s e m b ar c a r c o m a g e n t e q u e a i n d a e s ta v a r e u n id a
n aq ue lle s n avi os e ab r i r cam i n ho pe los m atos até a B ah i a,
afi m d e r e for ç al a -
. S e n d o i sto a pprovad o , B arb alh o par
t i o com h om e n s , e o C on d e d e B ag n uolo comquan to ,

e sti ve sse m ui to i n d i s pos to, v e i o à te rr a para v e l o se g u


.
-
ir .

A lg un s d os n avi os q ue e stavam n a costa se fi z e ram ã


v e la an te s d a
p ar t i d a d e L u i z B a r b a l h o d i z e m q u e u n s

p r e t e n d i am v olta r ã B ahi a p ar a ca r re g ar as s u c a r , e q u e
o utr os se g u i ri am para P or tug al ou para as I lh as .

T al pare ce se r , com ati ci to, a v e r d ad e e assi m ii


c am os li vre s d a arm a d a h e span h ola D e u . s o fe z , e a h on r a
p e r t e n ce só m e n te a D e us
N e sse e ntre tan to , L ui z B arb alh o se g ui o até C unh aú ,
d ond e n os d i ri g i o um a carta corte z , m ui h umi ld e m e n te
e scri pta , e m q ue pe di a q u ar te l para os se us d oe n te s e

p e s s o as i ncapaz e s d e m ar ch ar , e d i z i a n ão d uvi da r q ue
lh e s fosse m g uard ad os os usos d a g ue rra ; ao q ue S E x . .

r e spon d e ue n vi an d o lh e um a có pi a auth e n ti ca d a propri a


'

c arta d e L ui z B arbalh o e d as i n str u cç õe s ass i g n ad as pe lo


C on d e d a T or re e d i r i g i d as a C amarã o e a J oã o L ope s
B ar balh o, nas q uae s r e com me n d avam q ue n ã o d esse m
q uar te l a pe ssoa alg um a, e matasse m tod os ( os pri si o
)
n e i ros ou os e n tre ass e m aos T a u
g p i as pa r a se re m m o r to s
e ob se r vou 8 . E x 9 L ui z B arb alh o q ue aq ue lla sua pro
. .

p r i a ca r ta d e te rmi n a va o quarte l ( q ue e lle pe d i a) .

N ot am os g ran d e s di ife re n ç as n os con h e ci m e n tos d os


g e n e r os q ue ve m d a H olla n d a com re la ã o ã con ta d os
ç
fre te s A s C amara s n ã o obse r vam a m e s ma nor m a e e m
.

g e r a l o s fre te s con tad os n os se us r e s pe c ti vos con h e ci


m e n tos n ã o e stã o m ui tas V e z e s d e accord o com a d e li b o
raç ão sob re fre te s tom a d a pe la ass e mb lea d os D e z e n ove e a
n ó s com m u n i cad a , r e snltan d o d ah í q ue st õ e s d e sag rad ave i s ,
B A T A L H A N A V A L na 1 640 55

quand o e x i g i mos d os n e g oci an te s


m ai s d o q ue e stá n os
se us con h e ci m e n tos . ou q uan d o e lle s v êm q ue , pe lo
m e smo g e n e ro, un s pag am ma i s fre te s d o q ue out ros .

A ss i m , por e x e m plo, a d e li b e raçã o d os D e z e nove n ão


faz d i ii e re n ç a q uan to ao fre te d o pe i x e se cco (stock vi sch )
'

q u e ve m a g ra n e l , e m v olu m e s ou e m b ar r i l ; e n tr e t an to
d uran te ce r to te m po d i sti n g ui a se , cobran d o se d o pe i x e
- —

a g ran e l 4 flori n s , e m volum e 6 e e m bar r il 9 por 1 0 0


li b ras A lg umas C a maras ob ram se m d i sti n cção 3 flori n s
.

p o r 1 0 0 li b ras ,
m e sm o d o s q u e ve m e m b ar r i s .

A d e li be r açã o d os D e z e n ove faz d i ife r e nç a e n tre os


volu m e s ou cai x as q ue con té m m e rca d ori as d e pouco ou
d e m ui to valor ; q uan do as me rcad o ri as sã o d e pouco
p ç ,
r e o m an d a e st í m al a s p o r m e d i d a ; q uan d o s ã o p o r é m
tão pr e c i osas q ue 2 d o re s pe cti vo valor i m porta e m
m a i s d o q ue o fre te por m e d i d a , as tax a e m 2 / E
º

o
n.tr e
t an to cbe g am aq ui cai x as com me rcad or i as pre ci osas e s
t i mad as por m e d i d a, e q ue n ã o pag am d e fr e te me tad e d o
u u /
º

q e d e v e ri a m p g
a ar se g n d o o v a lo r n a r a z ã o d e 2 0 º
.

N d os fr e te s sobre molh ad os os con h e cim e n


a con ta
t os tam b e m n ã o e stã o d e accor d o com a d e li be raç ã o d os
D e z e n ove , n ã o d i sti n g ui n d o e n t re b ar ri s g ran d e s e pe
q ue n os E n vi amos um a li s ta d o e scri ptori o g e ral, e m q ue
.

V ão n otad os e st e s e outr os ab usos .

A lg um as C am aras n ã o org an i sam as suas factur as r e


g u la r m e n te e n ã o ob se rvam o m od e lo d a C a m ara d e A m s
t e r d am , que d e vi a se r se g uid o .

Quan d o a n o ssa frota h e s pan h ola , ti


e s pe r ava a
n h am os re solvi d o q u e o n av i o B ef a e m d e S us an n a carre

g a ss e po r c on ta d a C am ar a d e A m s t e r d am ; t e n d o p os te
r i orme n te voltad o os n av i os fre ta d os e i n cor porad os a
n ossa frota e pon d o se a ca rg a , e n te n d e m os q ue aque lla

n a vi o d e vi a se g ui r por con ta d a C am a ra d e G ron i n g a


,
on d e fô ra fr e tad o C omo por é m os n e g oc i an te s d a Parah i ba
.

ca r re g ara m n e lle n o pre su pp o s t o d e q u e s e g u i ri a pa r a


A m ste rd am , com o a n n un ci ãmos , e pod e n d o surg i r d i ffi cul
d ad e s com e sse s n e g oci an te s n o ca so d e s i n i s tr o e m
S cholbach ou e m suas ce rca n i as ( q ue D e us tal n ã o pe r
m i tta) , re solve mos q ue o B ef a e m d e S usan n a n ave g asse ,
56 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

n ão p ar a S ch olb ach , m as para o T e x e l e com d e sti no a


A m s te r d am , por con ta d a C am ar a d e G ron i n g a .

C om o n os falta te m po , re spon d e r e m os pe los proxi mos


n avi os m ai s ci rc u m stauci ad am e n te sob re alg un s assumptos
d e q ue tratam as cartas d e V S e e scr e v e re m os larg a
. .

m e n te sob r e tud o
C om o q ue , n ob re s , h on rad os , pr ud e n t e s e m ui pr e
vi d e n te s s e n h or e s , re comm e n d am os V V . S S 6 g raci osa
. .

p r o t e c ç ã o d o O m n i p o te n te , p a r a q u e s e j a s e r v i d o d i s

p e n s a r a V V . S S lo
. n g a v i d a e p r os p e r o g o v e r n o .

R e ci fe , 2 d e M a rç o d e 1 6 4 0 .

S e m pre pre ste s a se r vi r a V V S S J M a ur i ce , C onte


. . .

d e N assau M . . van C e ule n J oh an . G y sse li n g .

P or ord e m d os m e sm os , 8 C am e n ti e r » . .

A se g ui n te carta d o C on se lh o S upr e m o d o B raz i l aos


d i r e ctor e s d a C om pan h i a , d e 7 d e M ai o d o m e s mo an n o,
con té m as ulti mas n oti ci as sob re a h e roi ca re ti rad a d e
L ui z B arbalh o pe los se r tõ e s d a Par ah i ba e d e P e rn am
b uco, e m d e man d a d o ri o d e S ão F ran ci sco -
.

N a n ossa car ta a n te ri or comm un i cã m os q ue


ai n d a e s t av am os pe r se g ui n d o as tr opas q ue a a r mad a h e s

p a n h o l a (n ã o t e n d o a li m e n t o pa r a ta n ta g e n t e ) l an ç a r a e m
te rra aci ma d o R i o G ran d e , sob o com m an d o d e L ui z
-

B a rb alh o e n o i n tui to d e se g ui re m para a B ah i a p e los


m atos , e ao te mpo d a par ti d a d aq ue lle s n av i os i a ti n h am
p a s sa d o p e la P a r a h i b a .

F i z e m os tod a a poss í ve l d i li g e n cía por cor tar lh e s -

o passo e d ar lh e s o trag i co fi m q u e m e re ci a o se u cr ue l

p p
r o o s i to d e m a t ar t u d o , co m o o m o s t r a m a s d i fti ce i s
m a r ch as d os S r s coron e i s K oi n e D on ck e r e d o capi tã o d a
.

g u a r d a C h a r le s d e T o u r lon .

O s P or tug ue z e s , d e sle ae s para com e ste E stad o, for am


a su a pr i n ci pal s alvaç ã o : n ã o os ti v e sse m e lle s favor e ci d o ,
ao passo q ue n os tr an s vi av am , as tropas i n i m i g as n ão i ri am
tã o lon g e 0 alto e n ã o tri lh ad o cam i n h o q ue se g uir am pe los
.

m atos e a i n a cre d i tav e l pr e ssa com q ue pr ose g uiram e m


sua m arch a , s e m olh ar par a pe ssoa alg um a , d e i x an d o atr as
d e si os q ue n ã o pod i am ava n çar , d e ram causa a q ue e sca
p a s s e m a s n o s s a s m ã o s . N ã o e s ca p a r a m p o r é m , s e m q u e

p a r e c e s se m alg um as ce n te n a s ( e n tr e e lle s n o ve capi t ã e s ,


B A T A L H A N A V A L DE 1 64 0 57

v ari os te n e n te s e alfe r e s ) ta n t o d aq u e lle s q ue n ã o pud e ram


r e si s ti r à s fad i g as d a m arch a , com o d os q ue se afastar am
d o cam i n h o a pr ocur a d e vi ve r e s , e q ue for am e n co n trad os
e pos tos por t e r ra pe los n os sos » .

E m car ta d e 9 d e M ai o, M a ur i ci o trans mi tti o m e sma


n otí ci a a as se m blé a d os D e z e n ove
A noss a carta g e ral d ã as n e ce s sar i as i n form aç õe s
s ob re o q ue aq ui se pa ssou, e por e lla V V S S ve r ã o como
. .

D e us O mn i pote n te nos li vrou tamb e m d os i n i m i g os q ue


V i e r a m por te rr a d a B ah i a e m n u me ro d e h ome n s ,
aos q uae s se j u n touL u í z B arbalh o com h om e n s , for
ç a d o s a d e s e m b a r c ar 1 3 le g u as a b a i x o d o R í o G r an d e
-

í u f l d u
'

p o r m n g a e a ta a g. a
P or d i ve r sas v e z e s e e m d i ffe re n te s lug ar e s o ata
cam os e d e str uí m os m ui tos d os se us be m com o m ui tos p e
.

r e ce ram d e fom e A n te s d e pod e re m pass ar o r i o d e S ã o


.

F ran ci sco , pe rd e ram q uas i m e tad e , s e g un d o tod os os


p r i s i o n e i ro s d e c la r a m , c o n ta n d-
o s e e n t r e o s m o r te s n ov e

capi t ã e s , q u atro te n e n te s e t r e s alfe r e s , o n u m e ro d os


s old ad os m or tos n ã o é con h e ci d o P ara h ave r n oti ci as ,
.

appre h e n d e m os tre s ca pi tã e s , tr e s te n e n te s e c i n co alfe r e s


e poucos sold ad os , v i sto com o n ã o se d e u q uart e l e tod os
os appre h e n d id os for am m ortos ( ove r m i ts g un quar ti e r
e n d e a lle d e g e n e g e or e g en d oot g e slag e n w e r d en ) .

D e n osso lad o pe rd e m os o m aj or P i card , o capi tão


L och m an n , d oi s te n e n te s , q uatro alfe re s , ce rca d e 1 6 0
sold ad os e m a i s d e 30 í n d i os E m t od a e ssa cam pan h a e
.

occas i ã o os n os sos i n d i os se h ouve ram com m ui ta le ald ad e


e vale n ti a , tan to m ai s q uan to sa b i am q ue os i n i m i g os n ã o
d avam q uar te l a n ós n e m a e lle s .

E assi m , g raç as a D e us , e x pur g am os outr a ve z tod a


a te rr a d e i n i m i g os , e o d am n o s oifr íd o n ã o é t ã o g r an d e
com o ce r tos com m i ssar i os le v i an os tê m e s cr i pto e ai n d a
h ã o d e e scr e v e r pa ra pag ar e m c om i sto a s e us am os , e n
v i an d o lh e s e ssas car tas e m ve z d e r e tor n os
-
.

F or am q ue i m ad os os d oi s ulti m os e n g e n h os q ue h a vi a
e m A lag oas , e n e n h um outr o ; as cas as d e R osíé re e d e W y
n an d ts ( P a r ah i b a) for am tam b e m q ue i m ad a s , m a s n ã o os
e n g e n h os , o q ue n ã o t e m g r an d e i m por tan ci a » .

E n tre tan to n ã o foi pe q ue n o o d amn o causad o por


8 T on o L v" , n .
58 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

Vi d al n os d a P ar ah i b a , como mostra uma


cann avi ae s
curi osa li sta i n e r ta n os N ata las ouactas d o S upr e mo C on
s e lh o d e 1 9 d e J an e i ro d e 1 6 4 0 A bi se lê q ue fi cara ape
.

n as n a Parah i b a a oi tava par te d os parti d os , c u jas canna s


n aq ue lla an n o pod i am se r m oíd as .

H e t obe r oe ble ve n e i n d i o C api tan e e we r t g er e e cke n t op


e e n a ch ts te d e e l van a lle r i e tve ld e n di e d i tj ae r n och te m len
w a er e n .

O te xto h ollan d e z , d e q ue m e uti lí se i para a pr e se nte


trad ucç ã o , con sta d a colle cçã o d e có pi as q ue pe rt e n ce ao
I n sti tuto A rch e olog i co d e P e rn am b uco e q ue se ach a e m
m e upod e r .

JO SÉ H YG I N o .

N o ta da R e d acção :

E ste trabalh o fo i pub li cad o n o J o r n a l d o C o m m e r ci o d e 30 d e


M arç o, 8 e 20 d e A b ri l c a e 2 9 d e M ai o d e 1 89 4 sob o ti tulo : H i s tor i a
.

N a ci on a l : B a ta lh a d e 4 6 4 0 .
D C l IE d M ti u
"
r . a r os . e a r s

CO N T E N DO OB SE R V A Çõ E S SO B R E

B OT A N IC A , V O CA B U L OS T U P IS E O R IG E M DA S T R IB U S A M E R IC A N A S

A I llm e R e v S r C on e g o D r J oa quim C ae tano


o . . . .

F e r n an d e s Pi n h e i ro, P ri m e i ro S e cre tari o d o I m p I n st . .

h i stor g e og r R i o d e J an e i r o I llustri ssi m o e R e v e re n d i s


. . .

si m o S e n h or !
A car ta d d 1 3 d e S e te mb ro a c , com q ue V
. . S . . . .

m e h on rou, d á m e o ag rad ave l m oti vo d e e x pri m i r lh e os


.
- —

s e n ti m e n tos d e alta e st i m a e d e praz e r q ue S i n to e m com


m un i car m e com um sab i o d i s ti n to e d i g n í ss i m o or g am
-

d aq ue lla i llustr e cor poraç ão , q ue tan t o t rabalh a par a


'

e s palh ar luz e s n o B raz i l e n o m un d o i n te i r o .

N a d a pod i a se r p ar a mi m m ai s li z on g e i ro, d o que sab e r


c om o 0 A ug u sto sob e r an o d o B raz i l se d i g n ou g raci oz a
m e n te d e x p rí m i r a S ua A lta sí m path i a par a a m i n h a ob r a
'

d a F lora B raz i le i r a E tal r e con h e ci m e n to o e stí mulo


'
.

m ai s e ffi caz para con tín ual a , assun to ar d uo e d i ffi ci l, com -

tod o v i g or d e q ue ai n d a e s tou capaz .

O g e n e ro h uman o d e pe n d e e m g ran d e parte d aq ue lle


'

r e i n o d a n atu r e z a , q ue lh e s u bm í n i stra a m at e ri a t an to
d o b e rç o com o d e e sq ui fe , e í m m e n si d ad e d acç õ e s , q ue
'

vi vi fi cam a i n d us tri a e o com m e r ci o d os povos , t e m p or


fun d am e n to o con h e ci m e n to d os ve g e tae s Q ue m e n tã o .

aj u d a o con h e ci m e n to si ste m at i co e li te r ar i o d a s pr odu


d u l ó i q uí i l b
'
ç õ e s v e g e ta e s a q e le s lo r s si m o d o B r az tr a alh a
'

E L V ID I A I N S I IT U T U H IS I U K

pa r a o b e m se r d os B raz i le i r os E sta con si d e raç ã o m e te m


.

d e ci d i d o a sacr i fi car a m i n h a v i d a lite rari a a tal e m pre z a .

S í os g ove rn os i llumi n ad os d a E ur opa j á por m ai s


d e um se culo favore ce m si m i lh an te s d e scr i pç õ e s d e plan
tas i n díg e n as íllus tr ad as por fi g ur as ( com o, p e , a ce le b r e . .

« F lor a d an i ca» , a « F lor a g e rm an i ca d e R e i ch e n b ach , »


a « b ri tan i ca» d e S ow e rb y , a « fran ce z a » d e B u lli ar d , a
« n a oli tan a » d e T e n ore
) u d u l
'
p , o s a to re s a q e la s o b r a s t ê m
p o r o bj e c to um a v e g e t a ç ã o h a m u i t o t e m p o c o n h e ci d a ,
e q u e
e n ce r ra poucos v e g e tae s n ovam e n t e d e scob e r tos ou por
um a r e tí n a d a crí ti ca di s ti n g ue n d os E m con trari o d i ss o,
'
.

n a F lora d o g ran d e i m pe r i o d o B raz i l, s e m d uv i d a u ma


d a s m ai s r i cas d o m un d o, talve z o m ai or n um e ro d as e s pe
ci e s appar e ce a g or a pe la pr i m e i ra ve z n o q uad r o d o S i s te m a
un i ve rs al d as plan tas Ú n i cos pr e cur sore s d a F lora B ra
.

z i le íra sã o alg um as d i s se r taçõ e s d e V an d e lli , a r i ca e b e


n e m e r i ta F lo r a F lum i n e n se d o ín com par a v e l V e lloz o ( cu j o
te x to n ã o appare ce o com ple to , e e sta m ui to e scasso e m
E urop a) , a F lor a B ras i li os m e r i d i on ali s d o d i s ti n to A u
g u s to d e S . H i la i r e (q u e ta m b e m n ã o f o i c on d u z i d a ao

fi m ) , e os r e fi n ad os tr ab alh os d o n oss o ag ud í ss i mo con


soci o o S r F re i r e A lle m ã o
. .

E s t e e m i n e n te sabi o m e te m aj ud ad o por var i as com


m un i caç õ e s , d e q ue e m par te j á pud e ap rov e i tar m e n a
,
-

ob ra; e e spe ro , q ue e lle ag ora m e e n ri q ue c e r a c om alg um as


d as suas d e scob e r ta s n a pr o ví n ci a d e C e ar á A li , an te s , .

ti n h a som e n te h e r bor i z ad o o i n can ç ave l G ar d n e r , q ue


m or r e o com o d i r e ctor d o J ard i m b otan i co d e P e r ad e n i a
n a i lh a d e C e i lã o, d e i x an d o os s e us m ate r i ae s p ara pub li
caç õ e s aos ce le b r e s b otan i cos B ook e r e B e n t h am , q ue e m
ri q ue ce m o S i s te ma t am be m c om a s d e scob e r tas d o D r .

S pr uce n as pr o ví n ci as d o P ar a e A m az on as .

E m fi m n om e i o O S d oi s b e llos v olum e s d e P oh l, alg um as


p u b li c aç õ e s fr a n c e z a s s ob r e o f r u t o d a e x p e d i ç ã o d a C a s t e l
n a u, e r us sas s ob re as v i ag e n s d e R i e d e l e L an g s d or if , e
O S re z ultad os d a s ag u d í ss i m as ob se r vaç õ e s d e S ch ott e as
p la n t a s S e llo w í a n a s p u b l i c a d a s p o r S c h le c h t e n d a l,
V og e l
e C h am i ss o e m B e r li m .

E n tre ta n to t od o e ss e m at e ri al, tam an h o q ue se ja ,


un i d o a d i ve r sa s pub li caçõ e s m e n or e s , q ue se ach am
CA R T A no B R . CA R L O S F . DE H A R T IU S 6 1

d i spe r sa s n a li t e r a tura , n ã o i g uala e m n um e ro ao out ro ,


d e q ue d i spon h o, com m un i cad o pe los h e r bar i os d e V i e n na ,
P e te r sb urg o B e rli m , D ar m sta d t , P ari s , e t c e tc M as e s tas
, . .

c olle cç õ e s m ui tas v e z e s proc u r a d as e m cur sos r api d os e


e n tr e var i os i n com m od os e s tã o m ui to lon g e d e se r comple t as ,
d e sor te q ue aos d i g n i ss i m os b otan i cos d o B raz i l coub e
m e lh orar , cor ri g i r e e n ri q ue ce r os tr ab alh os d e b otan i cos
e urope os , q ue e x pe cta m um a c r i ti c a b e n e v ola e ap r e ci a
d or a d as d i ffi c uld a d e s q ue rod e a va m os colle ctore s e com
q u e p e le j a m o s a u t o r e s , q u e d e ve m i n tr o d u z i r t a l m a t e r i a l
i n suffi ci e n te n o si ste m a .

E s ti m o, q ue as d i ss e rtaç õ e s m e d i cas , q ue man d e i ã


b i bli oth e ca d o I n sti t uto , ach e m o ag rad o d a i llustre com
p a n h i a , e t e n h o i n te n ç ã o d e c on t i n u ar a r e m e s s a
P or ora pe ç o li ce n ça para of e re ce r ao I n s ti tuto uma
li sta d os n om e s d e an i m ae s n a lín g ua tupi F oi e s te o r e .

zu ltad o d e m ui to tr ab alh o E lla pe rt e n ce aque lla se ri e d e


.

v ocab ula r íos e d i s s e rtaç õ e s e t h n olog i cas , q ue me occupa m


h a 6 an uos e q ue , com o m e líz on g e i o, h ã o d e ad i ci on a r
,

alg umas luz e s a h i s tor i a d os i n d í g e n as d o B raz i l P or


.

tan to d e z e j ar i a d i r i g i r a atte n ç ã o d e V . 8 sob re as g e


.

n e r ali d ad e s , q u e p u z n o i n t r oi to , e p e ç o a V S .
, q u.e

p e r m i t t a
-
m e m a i s a lg u m a s o b s e r v a ç õ e s so b r e o s In d i o s
d o B raz i l .

Q uan d o e u vi os pri m e i ros i n d íg e n as ( C oroad os ,


P uri s , B otocud os), e u V i vi a d e b ai x o d a i m pre s sã o d as
i d e as d o g ran d e H um b old t , o q ual ( d e i x an d o a q ue s tã o
sob re a or i g e m d os A m e r i can os e s e m se m ost rar ou m o
n og e n ís ta oupolí g e n i sta) ti n h a apon tad o a con form i d ad e
d os autoch ton e s d o n ovo m un d o, tan to som a ti ca com o
i h u Ó u i N
'
p s c i ca ( e x c e p t a n d o S a lg n s p ov o s ar c t c o s ) e
. s te

p r i m e i ro e n c o n tr o e u n ã o p e n s a v a , q u e e s te s A m e r i ca n o s ,

u u li d i d d d i
'
q e s e a p r e z e n t a va m n m a ce r ta s o a r e a e , p
o e r a m
s e r um a p op ulaç ã o j á p r ofun d am en te m i s tur ad a N ão te m
.

d uvi d a , q ue se pô d e a ce i tar os A m e ri can os como um a d as


g r a n d e s r a ç a s d o g e n e r o h u m a n o ( n o se n s o d e B l u m e n
b ach ) ; e lle s apre z e n tam ce rta i n di vi d uali d ad e e un id ad e .

A S n otas d e lle s m ai s caracte r í sti cas par e ce m un i l os ;


'
-

e llas lh e s foram e m g r an d e par te i m pri m i d as pe lo an ti g o


m od o d e vi ve r com o n om ad e s e caçad or e s N ã o ob sta n te .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T I T U T O H IS T O R IC O

i sso pe n so ag ora ( d e poi s d e 4 0 an n os d e ob se r vaç õe s e


d e e stud os) , q ue os A m e ri can os sã o, com o tod as as outras
r aç as , m u i ti ssi m o mi sturad os , e q ue aque lla actual uni d ad e ,
a q ue se attr i b ue o n om e d e A me r i can os , n ã o o é , e m
q ua n to n õs olh amos a sua ori g e m pri mi ti va .

P e n so, q ue vi ve m ai n d a na A z i a povos com a m ai or


si mi lh an ça somati ca possi v e l ; q ue os an ti g os E g íp ci os
ve r m e lh os
( q u a e s s e m o st ra m n a s p i n tu r a s a n t i g )
a s S ã o
d o m e sm o tr on co, e q ue a populaçã o i n d i an a d o n ovo
conti n e n te é o pr od u t o d e v ari as e suce ssi vas i m mi g ra
ç õ e s , a n t i q u í s s i m a s o u a n te h í s t o r i c a s e re c e n t e s t a n to
d e léste como d e loé s te . I sso m e par e ce o caz o d os
p ov o s s e m i ci

v i li z a d a m on t a n h e z e s d o P e r ú ,
d e C u n d i n a
m ar ca , Iuca tan e M e x i co, q ue G e org e S am ue l M orton o a sua
e scola d e n om i n ou O S T olt e can os ( T olce tat e m li n g u ag e m
az te k a q u e r d i z e r « ar ch i te cto com o com O S bar bar os
d a m ai or part e d o con ti n e n te e d as i lh as A n ti llas A té .

atre vo m e a pr ofe r i r a h i pote se , q ue e s tas i m m i g raç õ e s e m


-

p ar t e j a t i n h a m t i d o l u g a r a n t e s d a s g r an d e s c a t a s tr o fe s ,

q u e d e r a m a o O c e a n o a s u a c o n fi g u r a ç ã o ac t u a l ( C fr.

P lat ã o, T i m ce os ca p 2 4 . . e q ue di ve r sas i lh as d e
cor al ( atol) d o g ran d e O ce an o se rv i r am d e pon te s ou d e
e tape s par a as pe q ue n as fr otas d e I n d i os d e le s te , pon te s

q u e j á n ã o e x i s t e m .

N ão e n tre g o m e aos arg um e n tos ; m as q ue ro som e n te


-

comm e m orar a S i n g u lar d i stri b ui ção d e m ui to s ve g e tae s


ute i s ou q uaz i adh e z i v os ao h om e m , sob r e as var i as parte s
d o m un d o B asta aq ui d i z e r , com o d i ve rsos fe n om e n os
.

n as outr as par te s d o m un d o par e ce m pr ovar , q ue o g e n e ro


h um an o j a te m pad e cid o i mm e n sas r e voluç õ e s , e g ran d i s
S i mo r e vi r am e n t o N ão se r á con ve n i e n te m e n su
. r ar os d i ve r

sos g rãos d e cu lt ura i n t e lle c tual, r e líg i oz a e polí ti ca, q ue


offe r e ce m as n aç õ e s b arb ar as , e a falta d e h i stor i a c om
m e n s ura appli cave l aos povos ci vi li z ad os .

A que llas h om e n s barb aros g i rava m pe lo m un d o n um


'

ci r cu lo V i cíoz o ( i e se m fi m e se m re z ultad o) , h a mui


. .

tí ssi m os se culos A for m aç ã o ou cong lob açã o e m povos e


.

a e voluçã o d e li n g uag e n s se ope rava por cauz as e me i os


totalme n te di ve rsos d aq ue lle s, q ue se põd e m ob se rvar e m
'

p o v o s , q u e tê m h i st o r i a e e s c r i t u r a. S e g u i a m s o m e n t e
CA R T A no D R . CA R L O S F . DE M A R T IU S 6 3

i mpulsos m ate ri ae s e n aturae s A populaç ã o b arbar a d a


.

A me ri ca re pe te para nossos olh os , h a 4 se culos , o me smo


e s pe ctacu lo N e ste vas tí ss i m o campo d e e th nolog i n q aaz i
'
.

p r i mi t i v a n ã o é o h i s to ri a d or ,
e s om e n t e o d z i co , o n a
turali sta , o li n g ui sta , q ue pô d e se g ui r os obscu ros tri
lh os e m b usca d a v e r d ad e E st a con vi cç ão tã o pe n i ve l
.

ao d lan tropo, m e te m an i m ad o a e n tr an h ar me n os e s
-

tud os ab struzos d e li n g uag e ns e d i ale ctos , e c re i o, q ue al


g u ns re z u lta d os m e r e c e r ã o o i n t e r e ss e d o s sa b i os d o B r a z i l .

M as m ar ch o mui d e vag ar , tamb e m e m raz ão das di f


flculd ad e s n a i m pre ssã o d os vocabulos b arb aros N ã o .

e n tr o n o org ani smo si nt ax i co d os i di om as , q ue tod os , se m


e x ce pç ã o, pare ce m com m ui tos d os povos m e i o ci vi li z ad os -

d a A z i a, poli si n te ti cos ou d e ag luti n aç ã o ; mas m e s m o a


com paraç ão d e palavras d a as ve z e s r e z ultad os q u e n os
sor pre n d e m .

caracte r poli si n te ti co se d e m on s tr a fac i lme n t e n a


li n g ua g a li b i , d e q ue r e pr od uz o n o m e o li vro o di cci
on ari o n a M ai son r us ti q ue d e C ay e n n e e outr os
idi om as , q ue e u ouv i , tê m a m e sma S i m pli ci d ad e A s arti .

ilci oz as com pli caç õe s d e g r amm ati ca , q ue se e n con tram e m


'
m ui tos li vr os li n g uí sti cos d a A me ri ca , se pod e m d e sta m a
n e i r a r e d uz i r a um a org an i z açã o m ai s S i m ple s ; n e m d e
ve mos j ulg ar d o e stad o m ai s arti fi ci oz o d a li n g ua g e ral d o
B r az il, poi s e s ta com o fran ca e spalh ad a e m tod o o Im
i b f i d ll ( k h u
'
p e r o e s o r e a s r o n t e r a s e e co m o a e c a e a z te
'

k a) e m ui ti ssi m o m udad a polos e ccle z i asti cos q ue e scr e


ve ram n e lla ou pr e d i cavam n e lla , e pe lo uz o vulg ar d o
' '

p ov o b r az i le i r o m e s m o . C om o a c e n to d ô ce d a b e ll a l i n g u a

p o r t u g u e z a t e m p e r d i d o m ui t o d a a s pr e z a or i g i n a l e r e ce
b i d o form as e uropé as .

C omo o s a bi o B usch man n te m d e scobe rto vocabulos


ou r ai z e s d a li n g u a az te k a e s palh ad os a té ao alto n or t e
e e n tr e m u i tos povos d i ve rsos , ass i m a lí n g ua tupi offe
re ce palav r as e spalh ad as e n t r e out ras m ui tas li n g uag e n s
e d i ale ctos , e e lla e n ce r ra i g ualme n te palavras alh e i as ,
m os tran d o se tamb e m com o m i stur ad a
-
.

E i s alg uns e xe m plos : B a ba n ka ou B a bun i a é na


p r o v í n c i a d o A m a z on a s a p a l m e i r a g a i l i ch a s p e c i os a m a r s
.

( g
o ac h i p ae s d e H u m b o l d t ), cu j o fr u to é o m a i s c a r n o zo e
R E V IS T A T R I M E N S A I. D O I N S T IT U T O H IS T O R I C O

e s ca comm un , com q u e o s I n d i o s e n g o r d a m . A s u a p r e z e n ç a

e m ce r tos lug a re s j un tam e n te com as taq u aras ( B am b usa)

q u e a s a n t i g a s p o v o a ç õ e s d e I n d i o s s e r v i r am d e t r ín x a i ra s ,

é i nd íci o d e q ue ali e stavam e m outro te m po povos un i d os .

Poi s e n tã o e ste n om e o com posto d e B ubn ouB ubún , que


n a lín g u a d os A rau ca n os ( n o C h i le ) q ue r di z e r car o f r u
ctus , a d e i a ou n ha ( n h ua : P i so) q ue n o tupi q ue r di z e r
f r uctus B . u b u n i
-
a é e n tã o v e g e t a l c om f r u t a m u i t o c a r
n oz a . M as e s ta pala vr a i a , n i a n ão appar e ce som e n te
e n tre m u i ta s li n g uag e n s am e ri can as ; n as i lh as S an d w i ch ,

n i a é a pa lm e i r a cocos n ucife r a ( q ue e u pe nso te r p rovad o


se r or i g i n ar i a n ã o d a I n d i a, m as d a cos ta occi d e n tal
d e C e n tro A m e ri ca ) ; e n a i lh a M alli colo n i a é i n oca rp us
-

e d uli s .N ã o posso pe rsuad ir m e , q ue e stas s i m i lh auç as


-

s e j am for t u i tas ; com o cavá j a poue z f oli um apon ta ao caá


t upi foli um , e m an h an si am e z a q ua ao m an h an b oto
c ud o fluv i us N e m se r a caz o for tui t o , q ue j ag uar n a lí n
.

g u a k e c h u a d i z s a n g u i s , n a t u p f i e li s on ç a . P o t u r a

t upi d i z j i as E st e vocab ulo e st ã com posto d e p o m an as ,


.

d i g i tus e ur , ve n i r e , e r ump e re N ã o te r i a se n so , q ue j i as
.

é aq ue lla , q ue sae d o d e d o ; mas p o oubo e m m ui tas li n


g u a g e n s d o B r az i l o r i e n t a l e a r b o r ,
r a m u s , e a s s i m e X p li
c a se p otur a com o o q ue sae d a arvor e ; pr ovan d o, com
-

ou tros e x e m plos , que o tupi tom ou vocab ulos d e outr os


p o v o s C. a r i é n o k e c h u a h o m o , v i r . O s an t i g o s T u p i s s e
d e n om i navam C ar ij ó , C a ri x ô , h om n e s , vi r i ª .

T e n h o a rg um e ntos , q ue os T upi s t i n h am con tacto


c om os I n d i os , q ue a m on ar ch i a h i e r arch i ca d e M an co
cap ac h avi a u n i d o n um i m pe r i o C re i o , q u e e s te s T u i
'
.
p s se
d e ve m con si d e r ar com o uma con fe d e ra á o g ran d a tor
m ad a con tra e e m luta com aq ue lla i m pe ri o, e q ue a sua
e mi g raç ã o d o ve r san te les te d a g r an d e cord i lh e i r a d os
A n d e s foi e ffe i to d as d e r rotas , q u e lle s pad e ce r a m O s
'
.

C h i r ig ua n os , q ue n o k e ch ua que r d i z e r r e be ld es fr i os, sã o
T upi s E llas fi caram a té h oj e n a vi z i n h an ça d o an ti g o
.

i m pe ri o i n ca (ch am e i os T upi s occi d e n tae s )


-
.

O s outros T upi s ch e g aram por succe ssí vas e m i g raç õe s


até a costa d o A tlan ti co , on d e ach aram tri b us mai s fr ac as
ou d e cultu ra i n fe r i or ( T rog lodi tas com o os G oi ta caz e s ) ,
oun ã o d or m i n d o n a r e d e ( como os A i m oré s ou B otocud os)
CA R T A no D R . C A R L O S F . DE M A R T IU S 6 5

e o g ran d e pov oh abi tad or d o ce ntr o d o B raz i l, que e u


n om e i o os G as , di vid i d o e m m u i tas h ord as ou tri bus ( C ai
a pó s , X e r e n te s , X av an te s X i cr i ab ã s , G e i có , M asacarã ,
A croas , A pi n ag e s , A pon e g i c ra n , P are cam e cr an , C arah o ,
C am acan , M e n ce ns , C otoxõ s) E s te s G as occupavam n o
.

te m po d a con q ui sta a m ai or par te d o conti n e n t e ag or a co


n h e ci d a ( se r vi ram d e alli ad os aos O lan d e z e s e mq uan to
os T upi a e stavam d a par te por t ug ue z a ) , e foram lan ç ad os
l i ili u i
'
p e a o r g a n z a ç ã o m ta r d a s t e s m to m a i s d e s e n v o lv i d a
v e r so loe s te P or e sta r az ã o os T upi s os appali d avam T a
.

p u i a , q u e n ã o d i z b a r b a r os ,
m a s o s q u e m or a m v e r so o e s t e .

« D e e c ta m e m bra » d e s te s G e s for am la n ad os m u
'
j ç i to lo n g e .

O s T acun as n o alt o A maz on as pe rte n ce m ao m e smo povo .

U m outr o povo é aque lla, q ue e u ch am o os C oco ou


G uck E llas sã o os ti os com o os Tupi S ã o os vi r i , poi s C oco
.

ou G uok n as suas li n g u ag e n s e ti o O s G uck S ão m u


. i ti s
si m os e d i vi d i d os e m m ui tas h ord as Par e ce m te r as
.

p r a i a d o d o c e n t r o m o n t a n h o z o d a G u i a n a , fa z e n d o s e u g i r o
e m r um o opposto aos T upí s . C h e g ar am até M ox os , até a
B ah i a ( S ab uj a , q ue a appe llati vo i g n om i n i oz o, R ama)
a te a se r ran i a d a C a ri r i ( C ar i ri s) . V e rso loé ste e lle s
e ste n d e m se até o J avar i ( M aor un a , C ari pu
-
n a on J aan
a vo, i e , v i n _
. .
) i a v i i v e l a q u a e d a m i n i V .e rs o o n or te ( n o
te rri tori o am az on i co) ali pe r m an e ce m os M aran h a o, M o
cupi s , M an ãos , B ar es , U ai n umas , Tari anas , Pass e s ,
C auíx an as e m ui tos out ros) .

O s T upis m arch and o se mpr e a b e i r a d o A tlan ti co ,


ch e g aram até o A m az on as , g an h aram o h ab i to d e n ave

g a n t e s ,
e e n t r a r a m a t é o a lt o A m az o n a s ( a o n d e s e o s c o n s e n

g u i ne o s o s O m a g u a s t i n h a m t a lv e z v i n d o p o r o u t r o ca m i
n h o ( sob re os con ti n e n te s ma i s occi de n t ae s ) n z u r pan d o o
c os tum e p e r u v i a no d e f or m a r se c a b e ç a s x a ta s ( i n d a
C am pe r as , i sto é : A can g a p e ba d i oti) C h e g aram a té as .

bocas d o O ron oco F i z e ram se na ve g ante s a pi r atas ,


.
-

un i n d o-se a hord as de si m i lh an te s costum e s M is tu .

r an d o se com d i v e r sos for mou s e aq u


- -
e lla cru e l e be lli coz a
colluvi e s g e n ti u m , q ue ch e g aram d um a i lh a , e d um a costa
' '

d o con ti n e n te a outr a, e i n q ui e tava m os pac í fi cos morador e s


d as i lha s A n ti lh as g r an d e s , aond e e m g ran d e e x te n sã o
moravam os A ruàs , A rr ai acos ou A roaq uis E s te s pi rat as , .

9 T O IIO L V II , r . II .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

calam i d ad e h orr oroz a d as tr i b us fr acas , cuj as i n vaz õ e s


e x te n di am se até a s costas d e D ar i an , sã o os C ar a h i bas
-
,

q u e s e p r e z u m e u m p o v o, q ua n d o n ã o e ra m S i n ã o o s i n i
m i g os d e tod os os outr os C ar i ai ba , i sto é , h om i n es m a li

.

E ste pr e z um i d o povo d a C arah i ba re une d i ve rsas q uali


d ad e s d a g e n te s O s C arah i b as d o mar an ti lh an o sã o o
.

m e sm o fe n om e n o, q ue n o T ocan ti n s apr e z e n ta m O S for mi


d ave i s C an oe i r os , cuj o e le m e n to pr i n ci pal pe r te n ce a d i
v e rs as b ord as d o povo G as X e re n te s , X avan te s , A cr oas ,
X i cri ab as , e tc
N o A maz on as a m e sm a mi stura faci n oroz a , d a cos
t um as n omad e s e rapace s com o os S í g an os , S ã o os M ur as .

E ste n om e d i z : h osti s O s M uras S ã o tam b e m com postos


.

d e v ar i os e le m e n t os , pre vale ce n d o o d os T upi s .

G e n ar ali z an d o o q ue os m aos e stud os ach ar am e m


d i v e r s as pº pulaç õ e s b arbaras d a A m e r i ca , c on sti tuo m e
'

e m cre r g r a n d i ssi m a parte d e llas d e or i g e m com m u


'
n .

E llas pe r te n ce m tod as a um S ó povo an ti g o ou r am o d a


arv ore d o g e n e ro h u man o A s s uas li n g uas S ã o, n a rai z
.

un a , por vari os mod os d e sd e te m po i m me m or i al até os


n ossos d i as succe s sí vam e n te tran sfor m ad as e con t i n ua
m e n t e d e sfi g urad as A s m utaç õ e s , q ue e sta s li n g uag e n s
.

p a d e c e r a m e a i n d a d e d i a e m d i a p ad e c e m ,
S ã o t a n t a s
e tã o r ad i cae s , q ue fr e q ue n te m e n te é i m possi ve l re co
n h e ce r a d e pe n d e n ci a d e um vocab u lo d a sua r ai z , mu
d an d o se um a v e z as vog ae s , outra v e z as con soan te s , d e
-

sorte q ue a fi li aç ã o s om e n te se pô d e r e con h e c e r a a r ai z
d e scob ri r pe la com paraç ã o d e m ui tos m e m b ros d a S é r i e .

A s m ud an ç as S ã o o p rod uto n ã o só d a i n flue n ci a d os


lug ar e s a e m g e ral d a n atur e z a on d e se v i v e ( topi cas ,
g ge o r a f i cas ), n ã o S ó d a c o n fo r m a ç ã o o r g a n i c a a d a v i s
i n e r ti w d o h om e m i n culto ti z i olog i cas ) , n ão S ó d os S aos
costu m e s ( e th n olog i cas ) , n ão S ó d os caz os e acci d e n te s
( h i s t o r i c a s
) , pp ç
o o s í õ e s o u a m i z a d e s n ac i o n ae s s i se q u e r

attri b ui r n a ci on a li da d e ã tal g r ã o d e i n fe r i or i d ad e m as
e llas sã o tam b e m d e v e z e m q uan to e sp on tan e a s , d e m utua
con v e n i e n ci a ( ou p or « or d r a d e m ufti » par a n ã o se re m
i n te lli g i ve i s a outros povos .

E s tas con v i cçõ e s sci e n ti fi cas , q ue te n h o a h on ra d e


com u n i car aV . S e m b re ve d e b uxo, m e pare ce m i n d i car
.
CA R T A no B R . CA R L O S F . DE M A R T IU S 6 7

com o se ri a utili ssi m o e summ am e n te n o i nte r e sse d o B r a


z i l, q ue a li n g ua g e r a l, q u e d oi s s e culos an t e s foi falad a

g n a z i e m t od o o i m p e r i o p o r m ui t o s b r a n c os , se j a a i n d a
ag ora fom e n tad a por tod os os m e i os a e ste n di d a e m tod os
os te r r i tori os , aond e vi ve m I n di os F aç am se t od os os as .
-

for ç os para q ue e lla , com o lí n g ua ve rd ad e i r am e n te g e ral e


fran ca, se j a sub sti tui d a a tod as as g ar i n g on ças , e q ue
e s tas , m ai o e re z u ltad o d as d i vi z õe s e i n i m i z ad e s pe r
p e t u a s d o s a u t och t on e s ,
m a i s e m a i s d e s v a n as ç a m .

Para traz e r a cultura a ci vi liz ação os I nd i os , e par a os


faz e r ute i s m e m bros d a populaçã o, supri n d o O S b raç os d os
n e g ros , n ad a s e r vi ratan t o como a C º m m un i d ad e d a li n g ua .

U n am se e ntã o as vi s tas d a e con om i a políti ca a e ste s d e


-

uma ve r d ad e i ra fi lan tr opi a , q ue d e z e j a salvar aque lla


i n fe li z r aç a d e h om e n s , ag ora a ban d on ad a a d e str ui çã o .

F oi e sta con si d e raç ã o ti laut ropi ca q ue m e con d uz i o ,

d e n tr o d e stas i n d ag aç õ e s tão d i stan te s d os outros m aos


'

e stu d os ; e S i alg um as ve z e s m e se n ti cans ad o, e ríg i o


an i m o p e la s e n te n ç a d e S A g osti n h o ( D e C i vi tate D e i ,
.

cap 7 ). L i n g ua e un i tas e t si m i li tud o flr m i ssi m um e s t vi n


culum soci e ta ti s h u m an a e e t r e li g i on i s !
P e ço , que V S se d i g n a d e com m un i car me as suas
. .
-

vi st as sob r e e s te as su n to .

M ui tas outr as ob se r vaç õ e s , d e q ue n ã o fale i , pod e r ã o


se r obj e cto d e com m un i caçã o fut ura , e p e ç o, q u e V S . .

m e i n d i q ue o cam i n h o, q ue lh e par e ce r m ai s se g ur o par a


a n ossa corr e s pon d e n ci a .

S i n to m ui t i ssi m o, q ue até ag ora n ã o pod e sse apr o


ve i ta r m e d e tod as as luz e s , q u e e m an am d a R e v ista T r i
m e n sa l, poi s e s te pe r i od i co pr e cí oz í ss i m o e e m A lle m an h a
apr e ci ad o e m sao valor , n ã o ch e g oucom ple t o aq u i T om o .

a li b e r d ad e d e i n clui r a n ota d o n osso b i b li oth e car i o aca


d ami co , S r Wi e d man n , q ue i n di ca por le tras v e rm e lh as
.

o qu e falta n os d oi s e x e m plar e s d a b i b li oth e ca r e al a d a


bi b li oth e ca acad e m i ca .

O e x e m plar par t i cula r am i m é ai n d a m ai s d e fe i tuoz o;


p oi s co n t é m s ó m e n t e os v olu m e s s e g u i n t e s :

S e ri e I V ol 1 , 2 , 3 , 4 , 5
. . .

S e ri e II V ol 5
. . .

S e r i e I II V ol 1 5 ( d a 3 se ri e
. .
'
20 , 2 1 .
6 8 R E V IST A T B I II E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

R e comm e n do me a bon dad e d e V S para , S i fõr pos


-
.

si ve l, supri r e st as lacunas .

T omo a li be r d ad e aj un tar aq ui alg un s folh e tos com


ass u d
º
n tos botani cos : 1 ,.s ob r e o ca rac t e r d o g e n e ro a
q ui na ( ci nch on a) , cuj a cultura nas mate ri as d e m on tan h as
d o B raz i l se ri a i n te r e ssan ti ssi ma, como j a foi i n trod uz i d a
p e los H o ll an d e z e s e m J a va e h a d e se r i n tr od uz i d a n as
m on tanh as d a I n di a pe los I n g le z e s ( cuj a e xpe di çã o i a
sabi o par a b u scar arvore s e se me n te s n o P e rú ) ; sobre
nm fu ng o paraz ítíco, q u e n asce n u ma lag arta d e pape lã o
'

º
e se r ve d i sca d e fog o no B raz il ; 3 sob r e os n ome s tupís
'
.

d os an i mae s .

A S outras mi nh as publi caç õe s me nore s acad e mi cos


se r ão, como e spe ro , r e g u larme nte man d adas ao I n s ti tuto .

E m tod o caz o, q uan d o V S j ulg ar -m c pr º pri o para se r vi r


. .

a e s sa illustre corporaçã o, q u e i ra di spô r d a m i n h a b oa von

Te n h o a h on ra d e se r com os se n ti m e n tos da m ai s
alta e s ti ma d e V ossa S e n h ori a R e ve re n d i s si m a h u m i ld e
,
cri a d o a ve n e rad or D r de M arti us , con se lhe i ro ín ti mo
.

de S M. . S e cre tari o d a classe m at e fi z d a R e al A cad e mi a


. .

d e S ci e n ci as .

M uni ch 8 d e N ove mbro d e 1 8 6 1 .


N E C R O L O G IA

Dr J ozé S oare s d e A z e ve do

S ob í f b u se cçã o n e ste re la
'
e s ta e p g r a e a ro m a n ova
tori o, par a m e n ci on ar as pe rd as cauz ad as pe la m orte n o
p e ssoa l d oce n te e ad m i n i s tr ati vo d o e n si n o pub li co pro
vi n ci al .

E uma pag i n a d e luto , q ue aq ui i nte r calo , um t ri b uto


'

d e saud ad e e uma d í vi d a d e g r at i d ã o pag os a m e m ori a


d e ss e s ob re i r os d o pr og re s so, q ue m or r e ram e m sao posto
'

d e h on ra, t rabalh an d o e m prol d a mai s n ob r e a san ta d as


cauz as .

Em n um e ro de on z e foram e s se s con t ra q ue m ulti


mam an te d e sfe ri o a m ort e se o g olpe fatal e d e ss e i llustr e
'

corte j o d e li d ad ore s cu j o O b i t
,o te n h o d e r e g i s t ra r aq ui ,

d e staca se o vulto ve n e r an d o d e J oz é S oar e s d A z e vad o,


'
-

o d e cano, q ue e ra d os pr ofe s sore s e m e s t re d e llas , o


'
,

d loz ofo, o li t e rato, o poe ta , fale ci d o aos 8 d e M ai o .

N ã o cab e n d o n e s te lug ar a bi og r afi a d a tã o pre s


'

tan te e d i sti n to varão , li m i to m e a r e fe r i r as pri n ci pae s


-

d atas e factos d e ssa v i d a tod a d e d e votaç ã o aos mai s


'

e le vad os e g r an d i oz os i n te r e ss e s d a soci e d ad e .

N asci d o e m P ort ug al, n a c i d ad e d o Por to, n o d i a 1 7


d e M ar ç o d e 1 8 0 0 , e h av e n d o ah i com e çad o saos e s tud os ,

- E s ta n act ol a é d o re lator i o apre z e n tad o e m 8 1 d e


e x tr ah i d a
J an e i ro d e 1 87 7 pa 0 D r J oã o B arbalh o U x oa C ar e lcan te , i n s pe ctor d a
.

In struç ão publi ca d e P e rn am buco ao pre z i d e n te d a pro v m ci a


.

.
70 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T IT U T O H IS T O R IC O

v e i o, aos 1 1 anuos , para 0 B raz il e m com pan h i a d e um


s e o ti o , com q ue m se d e m or ou ci n co an n os n a ci d ad e d e
S ã o L ui z d o M aran h ã o, e voltand o aq ue lla re i n o, n a i d ad e d e
-

1 6 arm as, m atri culou s e n a faculd ad e d e sci e n ci as n aturae s


d a U n i ve r si d ad e d e C oi m b ra .

E m 1 8 1 7 , d e i xan d o se o pai z , que o n ã o te r i a mai s


d e ve r , foi con ti n uar os e s t ud os e m P ar i z , on d e e m 1 8 2 1
r e ce b e o o g rão d e b ach ar e l e m le tras
F oi n a me sm a ci d ad e q ue e m 1 8 1 8 pub li cou as suas
« C on si d e ra õ e s sob r e a S é d e
ç d a m on arch i a por t ug ue z a »
,

i m por tan te m e m ori a polí ti ca e m q ue r e ve lou m ai s um a


b e lla fe i çã o d e sao tale n to , e q ue m e re ce o e log i os d e h o
me ns compe te n te s .

De volta ao M a ran h ã o, em 1 8 2 1 , sua pe n a e s ua


palavr a pol a—
s ali a a com van tag e m ao se r vi ço d a g ran d e
cauza n aci on al, p gu n a n d o p e la i n d e p e n d e n ci a d o B raz il ,

e aos 1 9 d e J un h o d e 1 8 2 4 ju r oua C on s ti tu i ç ã o, ad 0 ptan d o


e ste pai z por patri a d e sua e le i çã o .

A ssoci ad o a um a caz a comm e rci al, pe r man e ce o n a


C i d ad e d e S ã o L ui z d o M ar an h ã o até o an n o d a 1 8 2 9 ,
-

e m q ue , m al su ce d i d o nos saos n e g oci os , pas sou ã pro


vi n ci a d o P ara, on d e n a ci d ad e d e B e lé m te ve d e e xe r ce r
o m od e sto lu g ar d e g u a r d a l i vr o-
s d a u m a ca z a d e co m
m e r ci o, com o un i co r e curso para m an te r se -
.

N ã o aban d on ou poré m a polí ti ca , a i mpre nsa e as


le tras , re di g i n d o os p e ri odi cos « O pi n i ã o» e « D e spe rtad or »
e e scre v e n d o a b roxur a o P ar á e m 1 8 3 2 , q u e lh e cr e ou i n
d i sp oz i ç õe s e d i fíi culd ad e s , por forç a d as q uae s , d e poi s d e
te r i d o ao R i o d e J an e i r o, e m com mi ssã o com outros , para
r e clam ar d a r e g e n ci a as provi d e nci as poli ti co ad m i ni stra -

ti vas , d e q ue care ci a e n tã o a q ue lla pr ovi n ci a, pre z a d as


p a i x õ e s pa r ti d ar i as ,
fo i le v a d o a v o lta r p a r a o M a r an h ão ,
r e ti ran d o se d e poi s para a C ôrte

.

U m a g rand e parte d e ste s apon tam e n tos s ão co lh i d os d a i m


'

or tan te « N oti ci a B i og rafi ca» p e lo D r F ran ci sco d e C arvalh o S oare s


.

ran d ào li d a n a se ssão fun e b re


,
d o i n sti tuto A rch e olog i co P e rnam
bucan o ce le brad a e m co m m e m oraç ã o e h om e n ag e m ao v e lh o profe ssor,
,

re z i d e n te d a m e sm a soc i e d ad e , e O re sto parta h aur i d o d os arch i vos


g
.

e sta re parti çã o e d a se c re tar i a d o g ove rn o, e parte prove n i e n te d e


'

i n for m aç õ e s parti culare s .


N E C R O L O G IA no B R . 3o w SO A R E S DE A z s vs n o 71

N a cõrt a fe z par te m uito conspi cua d a soci e d ad e


« D e fe nsora d a li be r d ad e a i nd e pe n d e n ci a n aci on al» , a
cu jo s i n tu i tos se rv i o co m m a x i m a d e di caçã o n a i mpre n sa,
n a t r i bu n a e e m clu b s poli ti c os .

E m 1 83 4 pub li cou o li vro « D a i n sti tuiçã o d o j ury e


sao pr oce sso n a E u ropa e n a A me ri ca » , q ue V e rt e ra d o

i n g le z .

M as se os d e s ti nos o ch am avam a uma out ra m i ssã o


n ã o m e n os n ob r e e g e n e roz a , n ã o m e n os d i g n a d e tão e s
for çad o cam pe ã o .

T rabalh ã ra até ah i pe la e ma n ci paçã o polít i ca ; re s


tava lh e ai n d a C oope rar n a g ran d e obr a d a e manci paç ão
-

i n te lle ctual, q ue te ri a d e con soli d ar aq ue lla , a n a q ual


lh e e sta va re z e r vad o um br i lh an te pape l .

A postolo d a li b e rd ad e sab i a , q ue e sta pre si z a se r ci


m e nt ad a e rob uste ci d a com a i ns tr uç ã o e q ue a pe i or d e
tod as as se r vi d õ e s é a i g nor anci a .

E e il o e stabe le ce nd o o colle g i o E mulaçã o , q ue passa


-

p o r t e r s i d o o p r i m e i r o i ns ti tu to e m s ao g e n e r o r e g ular

m e n te con s ti tui d o n a C ô r te , on d e se rvi o d e m od e lo a i n s


ti tuiç õ e s i d e n ti cas poste ri orm e n te ahi or g ani z ad as , e foi
com sacr ifi ci o su ste n tad o e d i ri g i d o por alle d uran te tr az
an n os .

M alog r ad o assi m e
t ã o ce d o e sse se o pri m e i ro te n
tame n , n e m por i sso se lh e arre te ce o o an i mo, e coad j u
'

vad o por pr ofe ssor e s m ui to h ab i li tad os , q ue con tratar a e m


Por tug al ve i o fun d ar u e sta ci d ad e o C olle g i o P e rn am
,
'

b ucan o » e m 1 8 3 9 q ue , h a ve nd o come ç ad o com tã o bon s


,

aus pí ci os s õ pôd e e n t re tan to s ub si sti r até 1 8 4 2 attr i


, ,

b ui n d o alg un s
facto , e ntre outras cun z as , ã di
e ste
ve rg e n ci a e d e s g os to q ue la vrar am e n tr e o fu n d ad or e
os m e s tr e s d o i n st i tuto .

N o 1 d e M arç o d e 1 8 4 1 o g ove r n o provi n ci al, a pro


ve i ta nd o s u a vocaç ã o e provad o tale n to, com m ui t o ace rto


n ome íou o le n te d a cad e i ra d e li n g u
-
a fra n ce z a d o L íce o ,
lug ar q ue e xe rcao a té 1 8 5 5 q uan d o n a org an i z aç ã o d o
,

G i mn az i o provi n ci al d e P e rn am buco e m q ue aq ue lla foi


con ve r ti d o passou a r e g e r ah i a c ad e i ra d e li n g u a e li te
r atura n ac i on al, s e mpre com m u i to g rand e a pr ove i ta
m e n to d e s e us alum n os .
72 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

D e sd e o e nce rr am e n to C olle g i o P e rn am b ucan o .


do
e s e m p r e j uí z o d e s uas fun ç õ e s d e pr ofe ssor pub li co , q ue
sab i a e x e r ce r com voca çã o o z e lo i n e x cadi ve i s , le c i on ou

p ar t i cu larm e n te as lín g uas n a ci o n al e fra n c e z a , g e o g r a


fi a a hi stori a , fi loz oii a e re tori ca .

E m 1 8 5 7 pub li cou n a R e vista B r a si le i r a a i mport an te


« M e m or i a A n ali ti ca d a C on fe d e ra ã o d os Tam oi os » , m u i t
ç o
e log i ad a pe los e n te n d i d os .

F oi o m e stre d e uma g ran d e parte d e P e r nam b uca


n os i llustre s e te ve o pr az e r d e con tar m u i tos d e se os an
ti g os di sci pulos e n tre os i n d i vi d uos q ue tê m occupad o e
occu p am h oj p ç
e oz i ã o e m i n e n te n a n os s a so ci e d a d e .

M ui tos d e ve m ao s e o e n si n o, e m ai s q ue i s so, aos con se


lh os , e s forços e an i m aç ão d o sab i o e d e votad o pre ce ptor
n ão pouco d o q ue v i e ram a se r .

A lq ue b rad o pe lo trab alh o e ve rg ad o pe los n un ca,


foi , a 2 6 d e A b ri l d e 1 8 7 5 , j ubi lad o na cad e i ra q ue
e x e rci a n o G i m n az i o, s e n d o m e lh orad os os ve n ci m e n tos
d e s ua apoz e ntad ori a para r e ce be r i n te g ralm e n te os d o
lug ar q ue d e i xara, por le i n . d e 2 1 d e J un h o d o
m e sm o an n o .

N ão foi poré m sóm e n te n a q uali dad e d e profe s sor ,


q u e p r e s t ou s e us b ons S e r v i ç os ao e n si n o p u b li co .

P or occaz i ã o d e re org an i z ar se e m 1 8 5 5 o se rvi ç o d a


-

ad m i n i straç ã o e scolar , h a v e n d o sid o c re ad o o con se lh o


d i r e ctor d a i n str uçã o p ubli ca , foi um d os n om e ad os ( e m .

1 6 d e A g osto) para com outros com pol o, e a 1 6 d e D e -

ze mbro d a 1 8 7 4 foi para o con s e lh o li te rar i o , q u e suce d e o


ãq ue lla, te n d o s i d o e m am bos um d os m ai s pre stan te s
au xi li ar e s d os ch e fe s d e sta re parti çã o
'
D e o 1 2 9 para
.

ce re s , se n d o r e lator e m 7 3 , e com pare ce n d o a 1 5 7 se ssõ e s


e con fe re n ci as .

N o e xe r cí ci o d e mi nh as func ç õe s ti ve m ui ta ve z d e
re corr e r , offi ci al e par ti cu lar m e n t e , a se os autori z ados
cons e lh os e ultim am e n te , ape z ar d a ia can sad o e d oe n te ,
n ã o s e n e g ou a collabor ar com i g o n os trab alh os d a org a
ni z aç ã o d o r e g i m e n to i n te rn o d o G i m n az i o P e r n am b ucan o,
cu j o pr oj e c to e m bo a h or a s u b m e ti a s ua a pr e ci a ç ã o .

I n te ri n am e ute e xe rce o o lug ar d e d i re ctor d o L i cêo ,


d e 2 3 d e J un h o a 3 1 d e A g osto de 1 8 5 5 , e o d e ch e fe
N E C R O L O O IA no B R . : oz É S O A R E S DE A Z E V E DO 73

d i de 1 6 d e A g osto d e 1 8 6 0 a 1 6 d e J a
'
e sta re part ç ã o
n e i ro d a 1 8 6 1 , d e 1 d e A br i l a 1 3 d e J u nh o d o m e s mo
ann o , de 2 9 d e A b ri l a 1 7 d e J u lh o d e 1 8 6 5 , de 1 2 d e
F e ve re i ro a 2 3 d e S e te mb ro d e 1 86 6 , d e 1 7 de J an e i ro a
1 2 d e F e ve re i r o d e 1 8 6 7 , d e 2 d e M arç o a 2 4 d e M ai o
d e 1 8 6 8 , e fi n alm e n te d e 4 a 8 d e M ai o d o cor re n te an n o,
q uan d o a m orte o ar r e batou, te n d o s ab i d o se m pr e corr e s
p o n d e r a c o n fi a n ç a d o s q u e o n om e a r a m e m o s tr an d o s e -

ad m i n i s tr ad or acti vo, e xpe ri me ntad o a d e vi stas lar g as ,


com o e r a d e e s pe rar d e q ue m re u n i a tan ta e tão pro vad a

p r o fi c i e n c i a e h a b i li ta ç ã o .

C on s um ad o li te rato, e ra e n tr e n ó s como q ue um
oraculo e ar b i tr o e m m ate ri a s d e le tras .

M as n ão e ra só profe ssor , ad m i ni str ad or e ami g o


d as le tras : se os m ui tos e con stan te s tr abalh os n ão o
i m pe di a m d e d ar se tambe m as muz as , culti van d o a poe z ía
-

ape z ar d e lle s e por e n tre e lle s , e b ri nd an d o os le i tore s d e


'

n ossos pr i n ci pae s j orn ae s , c u j as pag i n a s illustrava, com


mi moz as com poz íçõ as poe ti cus e li te rari as , que te nci onou
e n ã o pô d e colli g i r e publi ca r e m v olu me .

F i z e ra par te d a d i r e c tor i a d o t h e atr o S an ta I z abe l,


s e m m ui tas comm i ssõ e s sci e n t i ti d as e li te r ari as pr e stou ao

g o v e r n o o au x i li o d e s e u s a b e r e i ll u s t ra çã o .N o s e x a m e s
e concu rs os , n ã o S Ópara o m ag i ste r i o , mas t am b e m para
e m pre g os d e faz e n d a e ad mi n i str açã o , m ui tas ve z e s faz

p a r te d a s c om m i ss õ e s r e sp e c ti v as ,
e u lti m a m e n te f ô r a

re lator d a com m i ssã o n om e ad a para e x am i n ar e avali ar


a copi oz a e v ari ad a colle cç ã o d e j orn aas q u e foram com

p r a d os ao c ap i tã o C a e t an o P i n t o d e V é ra s p a ra a b i b li o
t h e ca provi n ci al .

A os 8 d e M ai o d e 1 8 7 6 o ve lh o q ue e m pre g ara n o
sace rd oci o d o e n si n o o m e lh or d e s u a e xi ste n ci a , o la

g a n d a r i o a p o s t o lo d a i ns tr u ã
ç , o r e n d a o o a li t o s u p r e m o ,

ab r aç ad o ai n d a ao lãbaro, sob cu j as d obras pe le j ara


d uran te sua lon g a vi d a , q uan d o i n te ri n am e n te e sta v a
e xe r ce n d o, por i m pe d i me n to d o oile cti vo, o lug ar , q ue
'

assu m i ra ha v i a ape n as quatr o d i as d e i nspe ctor g e ral d a


i n str uçã o publi ca .

O In sti t uto A r ch e olog i co Pe rn amb ucan o, d e q ue fô ra


um d os fun d ad ore s , se cre tar i o pe rpe tuo e por ulti mo
10 T O II O L V II , r . II .
74 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T IT U T O H I S T O R IC O

pr az id an te ,
a S oc i e d a d e P r o p ga a d or a d a I n st ru ç ã o a

q u e p e rt e n ci a ,
a o c o n s e lh o li t e rar i o d a q u e e ra u m d os
m ai s d i sti n ctos m e mb ros , fi z e ram ce le b rar , e m h on ra sua ,
se ssã o fu n e b re e offi ci os r e li g íoz os .

A lé m d e um nom e m uito ve n e rad o, d e i xou por h a


r an ç a un i ca a s aos fi lh os os li v ros d e su a b i b li oth e ca,

q u e a as se m b l é a p r o v i n c i al p or le i n
. 1 2 4 5 d a 1 7 d e
J un h o d o an n o passad o, ar t 2 3 g 2 0 , m an d ou compr ar
.

lh e s par a a b i bli oth e ca publi ca .


VISCON DE DE B ElUR EPllBE B UHA N
( E S B O Ç O B IO G R A P H IC O l

h º ras d a manh ã d e 1 0 d e J ulh o d o corre n te


'
A s 4
ann º d e 1 8 9 4 , e xh alº uo ulti mo s u s pi r o e m sua r e s i d e n ci a
ã r ua d as L aranj e i ras n 1 3 1 , n º R i o d e J an e i rº , º lab o
.

r í oso e purº se r vi d or d o E stad o, cu j o n o m e e n c i m a e s t a s


li n h as d e b e m d e fi ci e n te bi og r aph i a .

A e lle , cº m º re s um º d e tº d a a lº n g a e x i s te n ci a , é q ue
be llam e n te cab e º q uali fi cati vo d e i n te me rato, i s to é ,
i m polluto , li vr e d e m ac ula , tã º fre que n te m e n te e m pr e g ad o
com si g n i fi caç ã º d i v e rsa d a q u e d e ve te r e fe i to e rr ad a

m e n te sy n º n i m º d e i mpe r te rri to '


.

S e m man c h a , com ati ci to ; ch e g ad º aº s d e rr ad e iros


m om e n tos , pod e ri a º i llustr e var ã o V oltar se com o q ue -
.

n o ci m o d e e le vad a m on ta n h a e olh ar lon g e , m u i to lon g e


p a r a t r a z d e s i ; n ã o e n x e r g a r i a n a e s p ça a d a e b e m
p r e e n c h i d a v i d a s e n ã o ac to s q u e g ran d e m e n te a n o b i li
taram e d e q ue se m pr e e m e rg i ram , na se r e n a as ph e ra
m oral, prove i to par a a patr i a e b r i lh o par a a sua h º n ra d a
p e r s on a li d a d e
F i lh o d º m are ch al d e cam po re fº rmad º J acq ue s d e
B e aur e pai re , ve te r an º d a I n d e pe n d e n ci a , e d e D M ari a .

M a rg ari d a S k ay s d e R oh an , s e n h º r a d e or i g e m i rlan d e z a
e n ob re a sce n d e n ci a , n asce u a 1 2 d e M ai o d e 1 8 1 2 , e m
,

S e te Pº n tas , m un i ci pio d e N i th e roh y , e m um a m º d e s ta


p pr º r i e d a d e ,
cº m pr ad a e m 1 8 1 1 , p
e lo s p a i s e q u e a i n d a
h º j e pe r t e n ce aº s d e sce n d e n te s .
76 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T I T U T O H IS T O R IC O

E ra º pr i m og e n i to d os m ai s i rm ã º s , L ui z , q ue tam
b e m fº i m i li tar e falle ce n a 6 d e F e ve r e i rº d e 1 8 8 9 ;
A m ad e u, º q ual m orr e u aos 2 1 s un os e m Por tº A le g re ,
q uan d o d ava as mai s fun d ad as e spe ran ç as d e fulg e n te
carr e i r a, e D E li sa , n º tave l pº r s ua form º sura e vi r tud e s ,
.

d e pº i s d am a d a I m pe ra tri z D T h e r e sa C h ri sti n a M ari a ,


.

a que m a com pan h ã ra d e sd e N apole s , i n d o b uscal a n a e s -

q uadr a com an d ad a pe lo ch e fe d e d i vi s㺠e se u ti º Th e o


d oro d e B e aur e pai re , e m 1 8 4 3 , pos te r i or m e n te casad a cº m
º d i plº m at a P i n tº P e i x º to e falle ci d a a 2 4 d e O utub r º
de 1 87 3 .

D e sd e m ui tº cri an ça se g ui º H e n ri q ue , por trad i çã o


d e fam íli a , a profi ssã º d as arm as , e m q ue tan tº se h av i am
di sti ng ui d o º s cº n h e ci d º s an te passad os A sse n tou pr aça ,
.

ou fi z e r am lh e asse n ta r p r aç a , aº s se te an n º s d e i d ad e , a
-

9 d e J un h o d e 1 8 1 9 , se n d o re conh e ci d º pri m e i ro cad e te


p o r d e c r e t º r e a l d a q u e lla d a ta
.

D e z an n os d e poi s , fº i prom º vi d º a alfe re s a 1 8 d e


O utub rº d e 1 8 2 9 , q uan d o e x e rci a º carg o d e a man ue nse
d a se c re tari a d o com man d o d as arm as d a prº vi n ci a d o
Pi auhy , e m cuj o caracte r se acha va º pai , d e q ue m passº u
a s e r aj ud an te d e or d e n s
V e i o d e poi s e s tud ar º curso d a p ri m i ti va I m pe ri al
A cad e m i a M i li tar , cuj o q uarto an n º fre q ue n tou e m 1 83 3 ,
d i sti n g ui nd o se b astan te n alle a par d e collag ua e com
'
-

p a n h e i r o s , q u e e n t r e n ó s re pre se n tara m p p
a e l b e m m ar
can t e n aS sci e n ci as e n as ar m as , A n t º n i o M an oe l d e M e llo,
d e poi s se uc un h ad º , C h r i sti anº B e n e d i cto O ttoni , o un i co
sob re v i ve n te h oj e d aq ue lla n º tave l turm a d e alum n os ,
A lb i n o d e C ar valh o e outr os .

E d e sse te mpo , a foi ci tad a por occasi ão dº se ufalle


' '

ci m e nto, a se g ui n te q uad ri n h a ch ar ad a , q ue te m º m e ri to
d e i n d i car o ty po d e B e aur e pai r e R º h an , d an dº lhe a -

fe i ç ã o e a caracte r ísti ca ph y si cs por alle co nse r vad as n o


corre r d e q uasi tod a a e x i ste n ci a :

E xpri m o b e lle z a e m F ra n ça ,
C o vi l n a m e sm a n açãº
A lto, m ag ro , claro, lº urº ,
O s m e us S i g ne e s aq ui e stã º
E S B O ÇO B I O O R A B H IC O 77

Te n e n te a 1 9 d e Jun h º d e 1 8 3 5 e capi tã º d ous an n os


d e poi s a 1 1 d e S e te mb r o d e 1 8 3 7 , e n tr ou para o i m pe r i al
cor pº d º e n g e n h e i r º s , n o q ual log º pre s tº u º s m e lh º r e s
s e rv i ç os , ace i tan d o , m ui to e m b º ra a se m pr e d e b i l saud e ,
as m ai s pe n º sas com i ssõ e s par a pº n tos di stan te s d a ca

p i ta l d º r a c e -
m c r e ad o I m p e ri.o
F oi por e ss e m od º , q ue pe r cº rr e ua, para assi m di z e r ,
p al m i lh o u t º d as a s p ro v í n ci as c e n tr a e s e d o S ul, G oy ,
a z
M at to G rosso, S P aulº , Paranã , S an ta C ath ar i n a , R i o
.

G ran d e d o S ul a n ão poucas d o N or te , i n tar n an d o se , e lla -

s ó z i n h º e d e s prote g i d o , n os m ai s fun d os e i n vi º s se rt õ e s ,
se m olh ar a pe ri g os, S º ifri m e n tos e sacri fi ci os .

E só que m arr ostouas can se i ras d i ari as , as d i ffi cul


d ad e s d e cº n tí n uº r e n º vad as e º s trº pe ç os i n h e re n te s a se
m e lh an te s j orn ad as , a i n d a m ai s g ravosas n os te m pº s d e
outr ora e m q ue as com mun i caç õ e s m al pas s av am d a li mi
'

tad i ssi m a fai x a d o li ttor al atlan ti co , só e sse é q ue p ô d e


d e vi d ame n te aq uila tar º m ui to q ue te ve B e aur e pai re R oh an
q u e s u pp o rt ar e v e n c e r
.

T am b e m d as d i la tad as e x plº r aç õ e s , q ue lh e t om aram


mai s d e m e tad e d e tº d a sua ca rr e i r a pr º fi ssi º n al c º m º
e n g e n h e i r o m i li tar , r e su ltou e s tud º tã o se ri o, parti cular
e mi n u c i º so d º B raz i l, q ue , se m m e d º d a e rr º , pó d e ass e
var ar se te r s i d o um d º s h ome n s q ue m ai s lar g a e e x a
-

otam e n to cº n h e ce ram e st e vas ti ssi m o pai z


E e r a d e ve r se º e scrupulº q ue pun h a à s m e n or e s
-

i n fº rm açõ e s , p º r ve n tura pe d i d as . N un ca fi cava sati s


fe i to cº m o g rã º d e ve raci d ad e e e xacç ã o q ue lh e s i m
p r i m i a . U m a v e z t a m b e m m i n i s t r a d a , n ã º ha v i a a d i s
c rapar , ta n to m ai s q uan to , com a m od e st i a q ue e n g r an
d e ce ue caracte r i sº u º se u pr º fun d º sab e r , n ã o r e cua va
d i an te d e um con ci sº e e lº q ue n te N ã o se i » quand o
é cº mm um propore m se as m ai s ab sur d as e x pli caç õ e s para
-

fug i r a tã o si n ce ra e e le vad a con fi ssã o .

A ssi m , n a li n g ua tú pi ca , e m q ue e ra v astís si m a e
S º li d a q u an t o pº ss íve l a s ua e r ud i çã o assi m e m tud o q u e
s e re fe ri a as cou sas b raz i le i ras e a m u i tas e sph e ras d as
sci e uci as e d os con h e ci m e n tº s h um an º s
R e lat i vam e n t e a tã º vasto ci rculo d e i n strucç ã º ,
fº i , d e ce r to, li m i tad o o n um e rº d e º b ras e e scri ptos q ue
78 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

nº s le g ou . Tod º s e lle s , por é m, se ass i g n alam por e ss e


b e lli ssi m o cun h º q ue d e i xam º s apº n tad º P õd e se C º nfi ar .
-

ce g am e n te n º q u e afii rm am .

D e ma i s i n n um e ras pe ç as ofii ci ae s , m ui tº s r e la tº r i º s
,

p a r ci a e s e p a r e c e r e s e x i st e m m e r g u lh ad o s n os a r c hi vo s
d º s d i v e r sº s m i n i s te r i os e d e ve r i am se r d e lã d e se n tr a
n h ad º s , poi s n e lle s se pate n t e i am ã e vi d e n ci a as e m i n e n te s
'

quali d ad e s d e e scri ptº r e d e sab i o, q ue d i sti ng ui am H e n


r i que d e B e aure pai r e R º h an .

D e stacar e m os º s « R e lator i º s sob re as sacoe s d o C e ará.


e a Ilh a d e F e rn an d º d e N oron h a » , d e tod º s º s p º n tos d e
vi sta V e rd ad e i ros m º d e lº s n º g e n e ro e con te n d º as m ai s
v ari ad as , ute i s e s ub stan ci osas n oti ci as e m sci e n ci as
n aturae s e m e d i d as ad m i n i s tr ati vas .

P or º r d e m ch ron olog i ca le m b rar e m os aq uí e a li s ta —

é i n com ple ta as pri n ci pae s publi caçõe s cº m os r e spe


c ti vº s an uos
V i ag e m d e C uy ab a ao R i º d e Jan e i ro pe lº P ara
g u a y, C or r i e n t e s ,
R i º G -
r an d e d o S u l e S a n t a C a th a r i n a »
,

e m 1 8 4 5 ; a O C am pº d o Y pi r an g a » , e m 1 8 5 5 ; C ousi
d e r aç õe s ace rca d os m e lh oram e n tos d e q ue e m r e laçã o ás
.

s e ccas sã o susce ptí ve i s alg um as pr º ví n ci as d o N ort e d o


B r az i l» , e m 1 8 6 0 « A I lh a d e F e r n an d º d e N or on h a , cº n
si d e r aç õ e s e m re laç ã º ao e stab e le ci m e n tº d e um a cº lº n i a
ag ri cola pe n i te n ci ar i a» , e m « P rº j e cto d e r e º rg a
n i saç ã º d º C º r pº d e S a ud e » , e m 1 8 6 7 ; R e latori º d a
C º m m i ssã º G e ra l d º I mpe ri o » , e m 1 8 7 5 ; « E stud º s ace rca
d a org an i saç ã o d a carta g e º g raph i ca e d a h i s tor i a ph y s i ca
e p olí ti ca d º B r az i l» , e m 1 8 7 7 ; « O futur o d a g ran d e
lavº ur a , d a g r an d e prº pr i e dad e d o B raz i l» , e m 1 8 7 8 ;
O pri m i ti vº e actual P º r tº S e g uro» e m 1 881 ; A
e m an ci paç ã º con si d e r ad a e m s uas r e laç õ e s m º r ae s e
e con om i cas » , e m 1 88 3 ; D i cci on ari o d e vº cab ulº s b ra
z ile i r os e m 1 8 8 9 , e tc .

A q ue lla d e scr i pçã º d e vi ag e m , o pr i m e i ro trab alh o


i mpr e ssº d e B e aure pai r e R º h an , ab r i u lh e as portas d o —

I n s ti tuto H is tor i co B r as i le i r o a 1 0 d e J li n h º d e 1 8 4 7

R e vi sta T r i m e n sa l d o I n sti tuto H i stori co v ol . 4 3, pag 5 , parte ao


. .
E SB O Ç O B IO G R A P H I C O 79

R e pr od uz i d a n a R e v i s ta T n m e n sa l é m ui tº i n te re ssan
'

te , ape z a r d º re stri cto q uad r o e m q ue a e nce rr ou o autor .

D os rar º s d aq ue lla é pº ca , fallº u n os d º som b r i º e m y s


-

te ri oso P ar ag uay , º nd e V i si tº u o v e lh o o fam i g e r ad º


caud i lh o A r ti g as , r e tid º alli pe lo sy ste m s g º ve r n am e n tal
d o d e s pot i co F ran ci s e d o a st uto C arlº s L º pe z , as si m
cº m o o s ab i º e ín º d e n s i vo B on pla n d , o se mpre le m b rad o
'

am i g º d o g r an d e H um b old t .

F º i e sta a v e z un i ca , e m q ue o n º sso i n can sav e l


vi aj an te sa hi u d o B raz i l, atrave ssan d o, ali ãs , e e m r api d o
tr an s i to um a n e sg a d e te r ra e stran g e i ra M ui to e m b º r a .

º s ve h e m e n te s d e se j os , ai n d a h a b e m pouco te m po e x te r
nu d os , j am ai s tran spº z º O ce an º ad m d e pe rcor re r º ve lh o
cº n ti ne n te , te r ra d os se us avº e ug os , e cº n h e ce r a soci e
d ad e e urº péa, º n d e n ã o pº ucº s pare n te s occupam i n
v e j a v e l posi ç ã º n º mu n dº .

C º m o te m po, e n tre tan tº , fô ra B e aur e pai r e R º h an


sub i n d º d e pº st º , apr ove i tad º n a e s pe ci ali d ad e , e m q ue
tan ta r e putaç ã o g r an g e ou, pº r t od º s º s g º ve rn º s .

S e m e xa g e r açõ e s , a q ue , ali ás , se n 㺠pr e stava a s ua


i n d ole cor d ata e ch e i a d e d º ç ur a , fi li ou se , e m pº lí t i ca ,
-

ao parti d º li b e r al m od e rad o e , n e sse caracte r vi o se n o


'
-

m e ad o pr e s i d e n te d a prº v í n ci a d o Par á , pº r carta í m pe


.

ri al d e 4 d e A br il d e 1 8 5 6 e d e pº i s d a P arah y b a , pº r d e
cre t º d e 3 d e S e te m b r º d e 1 8 5 7
N o Paran ã , on d e e x e r ce u larg º te m po o car g o d e
e n g e n h e i r o d º g ove r n º , d e i x an d º º nom e li g ad o a i m por
tan te s prº j e c tos na vi açã º p ub li ca e a vali º sas º b ras n a
e strad a d a G raci º sa , d º por tº d e A n tº n i n a à ci d ad e d e .

C o ry ti ba, fô r a vi ce pre si d e n te por n om e açã o d e 2 7 d e


J ulbo d e 1 8 5 5 e con corre ra para a d e d n i ti va º rg an i saç ão


d aq ue lla fº r m º sa re g i ã º e m p rº vi n ci a auton om a , se par ad a
.

d a d e S ; Paulº a 1 9 d e D e z e m b rº d e 1 8 5 3 .

E e m t od os º s pon tos q ue vi si tº u a on d e pe rm ane ce u


mai s º u m e n os d e mor ad am e n te , por m ai s r e motº s e pri
m i ti vº s q ue fº sse m ouse j am a i n d a hoj e , d e cº rri d os tan tos
e tan tos lus tr os , é a s ua le mb r an ç a pe r pe tuad a e pº pula r ,

V ol 9 , pag
. . 3 76 .
80 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

re g ali a de q ue poucº s , cº m ce rte z a, j am ai s g º zare m e q ue


e m an a d i re ctame n te d e g ran d e s quali d ad e s i n ti m as d a alma
e d º coraç ã o suavi d ad e , lban e z s , con d e sce n d e n ci a , ad abi
'
,

li d ad e e i n ce ssan te altr uí sm º , b e m raros n o cº m m um dos


hº m e n s .

P º r tº d a a par te on d e e ste ve B e aure pai r e R oh an , ah i


fi couum a se me n te d e sy m path i a d e q ue n asce u m i m osa
p la n t a , c u r i º sa m e n t e v i v a z e r e s i s t e n t e ,
n ã o s ó ã a c ç ã º
d e strui d or a d o te m po, m as tam be m ã m ud an ça tã º vãri a
d as i mpr e ssõe s h um an as , com o q ue a cont rari ar a se nte nça
lati n a te mp us e d ax , h om o e d a ci or .

Que m e scr e v e e ste s apon tam e n tos e n controu, com


e d e i to , e m pon tº s b e m d i s tan te s e º b scur os d e M att o G r osso,
'

n º an n º d e 1 8 6 6 , a d º Paran ã , d uas d é cad as d e poi s e m


1 8 8 6 , tocan te s pr ovas d a d e l e sti m a e e x t re m e ci d º apre ço
q ue ce r cava o se u n º m e d e fam i li a e strope ad o, poi s o
c h am avam si m ple s e ab re vi ad am e n te o S r . B orp é .

D e sse s lug are s , d º s S e r tõ e s i m m e n sº s , d os s e us r us


'

t i cos , m as le ae s h ab i tan te s , d os ín d i os cº m q ue cº n vi ve m
e m ple n a flº re sta e n a m ai s pr i m i ti v a li b e r d ad e faz i a ,

e lle tam b e m º círcu lo d as m ai s g r atas e saud osas r e m i ni


sce n ci as e z e lº sam e n te cº n se r vava q uan to pº d i a por car tas
a s r e laç õ e s d e ami z ad e con se g u i d as n os te m pº s d as
g ra n d e s v i a g e n s .

E com q ue í n te re s se fallav a se m pr e d os silví colas ,


com q ue d ô r e i n d i g n aç ã o se r e fe ri a as i nj usti ç as e aº s

p a d a c i m e n t º s a q u e e s tã o t a n tº e t a n to s uj e i t o s o s i n g e
n uca e i nfe li z e s d lh os d º s pri me i rº s d on os d a te rr a b ra z i

le i ra ! T ud º q uant o a alle s se re fe ri a, costume s , li n g ua


g e m , d i a le c t o s , ce r e m o n i a s ,
t ra d i ç õ e s , l h e m e r e c i a m a i o r
atte n ç ã o, os m ai s cui d ad º sos i nte r rog atº r i os a i n d ag açõ e s ,
t e n d o se cº n sti tui d º n e sse s assumptos , e parti cularm e n te
'

n l t t i d i d í d d i V u t
a
.
g o c a o s n os so s n g e n as , v e r a e ra e s e e r a a o
r i ] ad e .

Q uan tº cri ti cava o e sfº r ço se m d uvi d a S i n ce ro, mas


d e sastrad o, d o i llustre D r C ar l von M ar ti ns n º s e u G loo
.

sar i a li n g uarum br asi li en si um , e m q ue r e u n i o a e s mo as


m ai s susp e i tas e le vi an as i n form aç õ e s e , pr º cur an d o
com b i n ai a s um as com as º utr as , an d ou a ti r ar d e ducç õ e s
-

d e tod o o pon to falsas e ab strusas l N º se u afan d e d e sli n dar


E s B oç o B I O G R A P H IC O SI

e ty mº log i as i n d i ca s , c h e g oua sub º rd i n ar aº t upy g uaran y -

a ppe lli d os d e c i d ad e s e povoaç õ e s d o P ara, q u e S 㺠i n


c on te s tave lme n te d e m é ra º ri g e m por tu g u e z a , c h r i s m a d as ,

cº mo h avi am si d º , por º rd e m d o ma rq ue s d e Pombal !


E m tº das as prº ví n ci as q ue pe rcor re u B e aur e pai re
R º h an , foram se mpre º s se us me nº r e s laze re s aprove i tad º s
e m colh e r n º ti ci as I n d i vi d u ad as sob re h i stori a e g e og ra

p h i a a e l la s pe c u l i a r e s , t om a n d º l og o a p º n t a m e n t o s p ar a
d e poi s coord e n ai as T orn ara se j á um h ab i tº T am be m

.

. .

d e vam se r n ume rosos os man uscri ptos d º s e u arch i vo .

S e n ã o º s e ntre g ava ã publi ci d ad e e ra pe lo e xag e rad o


e s cr upu lº , a que j á allud i mos , e q ue o d om i n out º d a a
.

V i da Q u. e ri a s e m pre e se m pr e ve r i d c ar e t orn ar a ve ri d
c ar factos e d atas , cote j ar n ovos e le me n tº s d e cº n fi r m açã º ,
t e r tº d a a se g uran ç a n o valor d as ori g e n s cº n sultad as ,
n ã º clau di car n o m i ni mº ponto .

E xce lle nte , ali ã s , o se u m e th od º d e t rab alh o, a q ue


,

p º s t e r i º r m e n te d e u m a i º r e x t e n s ã o .N ã o e s c r e v i a s e g u i
d am e n te e e m cad e rn º s d e pape l a summ a d as suas pe s
q u i z u a , p o r é m s i m e m f º lh a s d e s tac a d a s q u e d i s p u n h a d e

p º i s e m or d e m a l p h a b e t i c a ,
s e p a r a d as e m m as so s e p a s ta s .

A ssi m , tud o q uan to s e r e fe ri a a le tt rs A , B , e tc , .

a té Z , te n d o por i st o tod a a faci li d ad e par a e m e n d ar ,


C º rtar º u am pli a r , s e m pre j u i z o d o q ue j á e stava fe i to e
e m e lab º raç ã º o an d ame n to .

N º me u pº d e r e x i ste um d os se us m an uscri ptº s m ai s


a n ti g os , copi oso n as m ai s cu ri osas i n d i caçõ e s A n n a e s d a

p r o v i n c i a d a M a tt o G r o ss o , e sse e m 1 8 c a d e r n º s d e p pa e l
a lmaç o i n j oli o cº m 1 7 7 pag i n as n u

m e rad as conte n d o ,
a nn º por ann o, d e sd e 1 7 1 8 até 1 8 2 4 , a r e laç ã o d os pr i n ci

p a e s s u cce ss o s q u e s e d e r a m n a q u e ll a a f a s t a d a z o n a ,
a

q u e B e a u r e p a i r e R º h a n con s a g r o u s e m p r e p a r t i c ul a r i s
s ímo affe cto, cº mº e m g e ral acon te ce cº m quan tº s lã e sti
ve ram e a vi si tar am .

E p o r q u e s e r á q u e M a tt º G r º ssº co s tu m a d e s

p e r ta r e m ta n t º s e ss a i n t e ns a s m
y p a t h í a ? T a lv e z p e l as
a lº n g ad as di s ta n ci as q ue º s e g re g am d o r e s to d º m un d o,
t orn an d o º m ai s cr e d or d e i n te re ss e e s se m e sm º ap art a
-

m e n tº , a sole mn e soli d ã º a r od e al º d e tod os os lad º s e m—


.

s uas q u asi i n te rmi n as fr º n t e i ras


II T O I O L V III , P .
'

I .
82 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

Incuti n d o lh e —
facto um q uê d e si g illo d e e n volta
e ste
c º m a g ran d i º si d ad e se m pre li g ad a no d e se r to , ad g ura se -

n º s , ai n d a m ai s , i nj ust i ç a d a sort e o i solam e n to e que a


c on d e mnad º por força d as ci rcu m stan ci as .

M i n i str ou me B e aure pai re R o h an aq ue lla man us cr i


-

p t o p ar a m e p p
rº or ci º n ar m a i s u m a f on te d e c o n s u lt a n a
fe i tura d º li vrº , cuj a pri me i ra par te publi q ue i e m com a
ç o s d e 1 8 9 1 e app are c a u t a m b e m n a R e vi s ta T r i m e n s a l
d º In sti tutº H i stori cº A ci d ad e d e M a tto G r osso ( an ti g a

V i lla B e lla ) , o r i o G uap or é e a sua m ai s i llustr e ví cti m a


li vrº e scr i pto por e spe ci al e h º nr º s i ssi ma i ncumh e n ci a d a
S M o Sr D
. . . .Pe d r º 1 1 , j á e n tão n o ad m i rave l e xí li o
uma d as m ai s b e llas pag i nas d a h i stº r i a d a h uman i d ade
e qu e p or i stº foi r e spe i tº sa e commº vi d am e n te d e d i cadº
ã sua aug usta Pe ssº a .

E m um tr e ch º , S º b re tud o, m ui to m e se rvi o a g r aci osa


p o s se d º m a n u s cr i p t o d e B e a u re pa i re R o h a n , p oi s e l uc i d o u
d a man e i ra m ai s i n opi n ad a e comple ta , g rave d uvi d a com
q u e e u e sb a r r ar a e a r e s pe i tº d a q u al n ã º h avi a e n con
trad º n ad a q ue me g ui as se com ace r tº .

T ratava se d o se g ui n t e
-

D e q ue mod º , falle ce n d º , a 2 1 d e J auaí rº d e 1 80 9 ,


º be n e m e ri tº cº rº n e l d e e n g e n h e i r º s R i card º F ran cº d e
A lme i d a S e r ra n º for te d e N ova C oi mbr a por e lla tã º g lo
r i osame n te d e fe n d i d º con tra os h e span h ó e s e m 1 8 0 1 , for am
º s se u s r e stos parar na i g r e j a d e S an tº A n ton i o d os M i
li tares , e m V i lla B e lla , ã m ar g e m d º G uaporé , ce n t e nas
e ce n te nas d e le g u as d i s tan te
C on se r vavam se m ud º s os m uitos e ve lh º s d º cum e n
-

t º s q ue cº m pulse i , q uan d º ã pag i n a 1 6 1 d º º ri g i n al e m


tã o b º a hora fº rn e ci d º , se me d e parº u i n te i ra e Xpli
c aç ã º .

E se j a me lí ci to, pe la ale g r i a q ue e n tão e xpe r i me n te i


-

e como h º m e n ag e m aº g e n i o pe sq u i s ad º r d o n º sso bi º g ra
p h ad º ,
t ran scre val-
a aq ui n a i n te g r a

1 80 9

A 2 1 d e Js ue i r o m º rr e u e m N º va C oi m b ra o corº
n e l R i card o F r an cº d e A lm e i d a S e rr a , q ue valor º sam e nte
d e fe n d e ra , e m 1 8 0 1 aq ue lla for tale z a .
C uy abã se soube q ue h avi a e n fe rmad o,
Quan d o e m
e n vi aram lh e alg un s m e d i cam e n t os; a, be m q u
-
e a can õa q u e
os le vav a fi z e sse e m 5 di as a long a vi ag e m d e q uasi 2 0 0
lag oas, n ã o fº i i ssº basta n te par a salvar tão pre ci º sa axi s
t e ue i a O g e n e ral J cã o C arlos ( E y n h ause u ( d e pº i s m ar
.

que z d e A racaty ) , q ue re n d º h on r ar a m e mor i a d e sse sabi a


e illus tr e ofd ci al, ord e n º u q ue se trasladas se m º s se u s
º ssos par a V illa B e lla , º n d e , co m e d e i to , che g aram a 2 8
d e J olhº d a 1 8 1 0 E m 2 4 d e A g º stº se g ui n te , man d ou lhe
.
-

faz e r um offi ci o fun e b re , a que ass i sti o n um e rosº con


cu r sº , com pº s to d as au tº ri d ad e s ci vi s e m i li tare s e d º
povº .

E n c e r ra e ss e i ne d i to, i n cuti nd o-lh a m ui to valº r , uu


Ine r º sos d ad os e xtr ah i d os d º s A n n ae s d o S en ad o d a C a
m a ra d e V i lla R e a l d e N osso S e n h or d o B om J e sus d o
C uy a bá , re posi tori º h a m ui tº e nt re g ue as tra ças e 6 d as
t rui ç ã o e cu j a con sulta se vai tº rn and º h º j e e m d i a quasi
i m possi ve l, ou, pe lo m e n os , e m e x tr e mo pe nosa F i car㺠.

p e r d i d º s , c o m o i n fe li z m e n t e j á se p e r d e ram os tã o p r e ci o
sº s A n n ae s d o S e n ad o d a C am ar a d a V i lla B e lla d a S an
ti ssi m a T r in d ad e d e M atto G r osso .

Q uand o i nst e i cº m B e a ure pai re R º h an para q ue º d e


'

r e c e sse o m an uscri pto ao I n sti tuto H i stor i co, ad m d e se r


i n se ri d o na R e vi s ta T r i m e n sa l, r e s pon d e u m e apr e ssad a
-

m e n te e com ce rtº arre pi o até A h n ã o, assi m fõra i m


p o ss í v e l S
. e r i a n e c e s s ar i o q ue e u o r e fu n d i ss e t od º a ave
ri g u asse e m r e g ra mu i tos e mui tº s pon tº s d e d uvi d a » .

R api d o re lance ar d e olh º s ag or a pe la s ua vi d a mi li


tar N º s m ai s lacº n i cº s te rm os , foi a se g ui n te
.

Praça d º e x e rci to, comº já d i sse mos , a 9 d e J unh o


.

d e 1 8 1 9 , prº m ovi d º a alfe re s e m 1 8 2 9 , a t e ne n te e m 1 8 3 5 .

a ca pi tã o e m 1 8 3 7 a m aj º r e m 1 8 4 7 , a t e n e n t e cor on e l -

e m 1 8 5 2 , a coron e l e m 1 8 5 8 , a b r i g ad e i r º e m 1 8 6 4 , a m a
re ch a l d e cam pº g rad uad o e m 1 8 7 4 , e ffe cti vo d ou s an n os
d e pº i s , alcan çou º postº d e te n e n te g e n e ral e m 1 8 8 0 ,
S e n d o ad n al re for m ad o no d o mar e ch al d º e x e rci tº a 3 0
d e J an e i ro d e 1 8 9 0 , d e poi s d a 7 1 nun c a d e se r vi ç º e d e
'

c ti vo ã patri a, a n aç ã o braz i le i r a R arº s tam be m pod e rã º


.

apr e se n t ar fé d e offi ci o i g u al ã d e lle , d ocu m e n tos e m q ue ,


'

a cad a passo , re b rilh am º s mai s calº rº sº s e log i º s .


84 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

F º i , pº r d e cre tº d e 3 1 d e A g º sto d e 1 8 6 4 , n º m e ad º
m i n i s trº d a g ue r ra , e , da sua passag e m pe lº pº d e r até F a
ve r aír o d º an n o se g u i n te , S ó lh e provi e ram d i vid as n º
v alor d e n ã o pou cº s con tº s d e r é i s , q u e d e poi s sald ou,

g çr a as ã e c º n o m i a e º rd e m a q u e se m p re s u b o r d i n º u º s
se u s h ave re s s e m e xclu s ã o de rasg º s d e li be rali d ad e ,
q uand º assim se faz i a pre ci so
A cº m pan h ou, e m 1 8 6 5 , na q uali d ade d e aj ud an te d e
ord e n s , º I m pe r ad or S r D . P e d rº II ao R i º G ran d e d º
.

S ul, assi sti n d o alli ã capi tu laçã o d os par ag uay os e m U m


g u a y a n a , p
e l o q u e t i n h a n o p e i to ,
d o la d º d i r e i tº ,
a m e da
lh a d e our o d e ssa cam pan h a ; m as n ã º e ra, d e ce rto, º
'

c am p o d as arm as aq u e lla e m q ue pº d i am e x pan di r se a —

g º s to o s e u e sp í ri t o p r º fu n d a m e n t e p hi lan th r o p i c o e cº n c i
li ad or , as suas m an e i ras d e li cadas , os se us h ab i tos cava
lh e i rosos e cari tati vo se m oste n taçã º , as suas th e ori as g e
n e r osas e p u ras , colli man d o se m pr e º b e m e a pe rfe i ç ãº
d e tod o o g e n e r o h uman º , posta d e lad o q ualq ue r cº acçã º
º u V i ole n ci a .

S y mpathi cam e n te ab stracto, ch e g ava a ab raçar alg u


m as i d é aS d e ve rí d c ad a utº pi a, m ostra n d o se , e m ce r tº -

p e rí º d º , a d e p tº d e ci d i d º d e F º u r i e r e j ul g a n d º r e a l i z a v e l
a cre aç ã o d e ph alan s te r i os cº m tod º o se u cor te j º d e
v astos a i d e aas i n tu i tos .

Q uan ta am i z ad e por i s sº n ã o con sag rou aº i llustre e


d e sd i toso D r J uli o F ai vre e m s ua acab run h ad º r a te n ta
.

t i va d e fun d ar um a c olon i a mº d e lo d e j us ti ç a a fe li cid ad e


ã m arg e m d o I vah y , n o m e i o d e i n d nd º s e e n tão i nh ospi
t º s se r tõ e s !
N ã o pô d e , ali ãs , B e aure pai re q ue i xar -
se da sor te

q u e , p a r a assi m d i z e r ,
tº m oua pe i tº r e alç ar as be m acc e n
t uad as vi rt u d e s n ati vas .

V i ve u se mpr e r º d e ad º d a j usta e sti ma d º s g º ve rn º s ,


a lcan çan d º as m ai s d i sti nctu s re com pe n sas ; captº u º
a pre ço e o re spe i tº d e tod º s e , n o lar d a fam i li a
, g
oz º u
larg am e n te d os m e lh or e s th asourº s d a affai ç 㺠e d º e x tra
m e ci me n to , j á d a vi r tuosa e sposa D G uilh e rm i n a M ulle r .

d as C h ag as , com q ue m se casou n o anno d e 1 8 4 7 e falle


ci d a a 1 4 d e A g º stº d e 1 8 7 3 , j á d os d i s ti n ctº s e n te ad os
.

B arão de I tai pú , g e ne ral C h ag as D º ri a e D C aroli n a .


E SB O ÇO B IO G R A P H IC O 85

M ulle r d as C h ag as , j á d a ad orad a a un i ca d lh a, casad a , a


.

2 1 d e F e ve re i rº d e 1 8 7 8 , com o pre sti m oso D r F ran ci sc º .

Pi r e s d e C arv alh o A rag ã o D e sse e n lace provi e r am d oi s


'
.

i n t e re ssa n te s d lh os , H e n r i q ue e L e º n º r , n e tº s q ue r i d os
d o i d os o m ar e ch al e º se u con solº até aº s ulti m os i n
s tan te s .

N ão d e sam parou ai n d a m ai s a n at ure za e m ve lh i ce


º
b as tan te ad i a ntada, pº i s con s e r vava í nte llíg e n ci a e m e x
t re m º luci d a , m e m ori a ag ud í ss i m a , e n x e r g ava e ouv i a
cº m tod a a n i ti d e z e n ã o sº d r i a n e n h u m d asse s crue i s e
ª '

d e pri m e n te s ach aq ue s , q ue tº r n am , n ã o raro, a an ci an i


d ad e tã o pe n osa a S i a aos º utr os .

Pôd e se d i z e r q ue , até tº m bar n o le i tº d a bre v e ag o


-

n i a , ai n d a p e r cº rr i a i n can sav e l as m at tas d º s arr e d º r e s


d o R i o d e J an e i r o, n º se g ui m e n tº d os se us carº s e stud os
b º tan i cos , d i scr e te and o cº m º b º m am i g º e i llustrad º
D r G laz i ou, le n d o se m ce ssar , º b se rv an d o e e scre ve n d º
. .

E ra d e ad m i r ar s e o talh o fi rm e , e le g an te e claro d a

.

lattra p o ucos d i a s an te s d o se u d e sa ppare ci me n to d a


,

te rra a pó s tã º d i utur n a e lab º ri º sa j orn ad a


, .

E , e m é poca já d e com ple to d e scan sº , ai n d a q ue


b rava lan ças e m prº l d o q ue pud e sse se r pr º ve i tº so ao
B r az i l A ssi m , ulti mame n te se e m pe n h am cº m i n si s te n
.

ci a e m torn ar be m cº n h e ci d as as g uttas p er ch a s or i g i n a
r i as d º n º ssº só lº , e n vi an d o ar ti g os aº s j orn ae s a m e mo
r i ac s aos m i n i st rº s d a ag r i cu ltura , ch amand º a atte n çã o
d º g º ve r no para e ssas cap otace as , q ue tã º ute i s pº d e ri am
se r , comº m ai s u m ce ntr o d e vali osº re curso n atural .

N ã o h º uve S º ci e d ad e s ci e n tíd ca e n tre n ó s , q ue se


e sq ue ce s se d e i n clui r o s e u n º m e com o h onra e s paci al
T am be m pre stº u opti m º s s e r vi çº s n a A ux i li ad or a d a I n
á ustr i a N aci on a l, n o I n sti tuto H is tori co e G e og r ap h i co
B r as i le i r o e n as S º ci e d ad e s I e llosi an a e C e n tr a l d e I m
'

m i g ra çã o, d e q ue fº i , d uran te tº d o o vi ve r S º ci al, º m ui tº
acat ad o pr e s i d e n te .

N e sta ulti m a A ssº ci açã o , fun d ad a a 1 7 d e N º ve m brº


'

d e 1 8 8 3 , q ue trabalh º ucº m i n d e fe sso ar d º r , q uasi ve rt i


g i n o s o e n th u s i a sm o at é 1 8 9 0 e t an tº b a ta lh º u p e la c o n

q u i s ta d a s m a i s v ast a s r e fo r m as n o s e io d a sº c i e d ad e
b raz i le i r a, con tri b ui n d o, cº m a m ai or e fd caci a, para
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

a m ad ur e ce i as -
no e s p r i to
í d e toda a n aç ã o, j amai s se
d e i xº u B e aure pai re R oh a n ve n ce r e m larg ue z a d e vi s ta s
p e lo s m a i s a d i a n t a d o s e v a le n te s c o m p a n h e i r o s d e d i r e

O to ri a . E ra º p r i m a s i n te r p ar e s .

E e s ta r e cor d açã º n os le va a fallar d º se u i n tran si


g e n te a b º l i c i on i sm o , e ll e d o s p r i m e i r os q u e o p g
r e a r a m
s e m r e c e i o n e m r e se rvas A ti r an d o se para fre n te cº m i m
.

p e t º p o s i t i va m e n t e j u v e n i l,
t a l a c º n s i d e r a ç ã º q u e i ns p i
r ava, q ue os con tr ari os , n o tor ve lh í n h o d a te n az e aspe r
r i ma lu c t a, n unca o m ole s taram ou lh e ati rar am º m e nº r
'

d oe s to V i am n e lle um ad ve rsari o cº n v e n ci d o e n ob ili s


.

s i m o, cu j a couraça n ã o ti n h a a m e nº r falh a .

N e m pº d i am lan ç ar lh e e m rº stº a péch a d e n ã o


-

h ave r d ad º , d e sd e b e m m oç º , e x e m plo prº d cuo e d a m ai or


g e n e ro s i d a d e . C h a m ã r a , d e f a c tº , a s í t o d o s o s e s c r a v o s
d a h e r an ç a pate rn a e lh e s c on fe ri ra li b e r d ad e i n con d i
c i º nal, n uma é pº ca e m q ue tal i n i ciati va tº m ava v i z os d e
cu lposa le vi and ad e , se n 㺠r e matad a lº ucura e ce n surave l
d i ssi paç ã o d e vali osº s e le g í ti m º s b e n s .

E n trara , pº i s , n a ard e n te li ça ao ab ri g º d e q ual


q u e r a cc u s a ç ã º º u d o m a i s s i m p l e s r e p a r o , p
º s i ti v a m e n t e
i n tan g í ve l .

N e ste s ulti mos te mpº s trabalh ava B e aure pai re R º


'

h an com amº r n a bíog r aph i a d o ve ne rand o pai , q uan d o a


m or te º v e i o colh e r e le val o d e m anso n os b raçº s , cº mº
-

e n t e pr i vi le g i ad º pe lo d e sti n o .

N ã o sabe mº s se te m alg um fund ame n tº a n oti ci a d e


q u e e sc r e v i a as su as m e mº ri as ac re d i tamº l a, an te s , de
-

t º d º pº ntº ín e xacta .

E n tre as º bras q ue pub li cou, avulta º D i cci on ar i o


d os vº ca bulos br as i le i r os d ad º ã e stampa e m pri n cí pi os d e
1 8 8 9 , li vrº q ue se rá se m pre cons ultadº com van tag e m e
.

cu ri os i d ad e , q u ad r º a alar g ar s e cad a ve z m ai s , cº n forme


p r e te n d i a e l l e p p
r o r i o fa z e r e m p o s te r i º r e d i ç ã º , p a r a º

q u e i a r e u n i n d o g r a n d e n u m e r o d e t e r m o s n o v o s a a cc r e s
c an ta r D e va, n º s se u
. s pape i s parti cu lare s, e xi sti r j á n ã º
e u
p q na có pi a a add i tur se
e —

N a mi nha avançad a e dad e , d i z e lle n o prolog o,


n ã º é lí ci tº con fi ar m u i to na vi d a T al q ual e n tre g º
.

ao pre lo o me u li vrº d e a e v i d b b d e
, p
o r s r r e ase a º ra
E SB O ÇO B IO G R A P H I C O 87

m ai s d e se n volvi me n to e n ã o faltará que m d 1 8 8 0 se


e ncar re g u e com g ran d e prove i to d a nossa li tte ra tu ra .

N e m se i mag i na o e sforço consci e nci oso, e x tre n uo,


q u e a q u e lla s p g
a i n a s lh e c u st a r a m ,
o l a b or i n s a no , m e t i
cu loso , q ue a m e n or palavr a lh e i m pun h a A ssi m , q uan ta .

c on s u lta , q uan tas vi ag e n s bi bli oth e cas e arch i vos ,


q ua n to p oe i re n to al far ra b i o c o m p u l sa d o p ar a a fii rm a r e
d e ci d i r d e fi n i ti vame nte , q ue o te rmo cap ão pr ové m d a
alte raç ão d o tupy g u -
arany cad p aím -
matto i solad o,
c i rcums cri pto e n ão como g e ralm e n te se pe n sa e d i z , d e
c ad p oa"
-
mat to re d ond o
D o me smo m od o caip i r a, cai pora p om be i ro e m ui tos .

ou tros vocabnlos , n ã o poucos d e r i vad os d e li n g uas afri


c an as , a cu j a fon te g e n uína que ri a, por tod os os m e i os ,
r e m on tar S e mpr e o r e ce i o d e i n d uz i r alg u
. e m n o m e nor
e q ui voco oue m e rr o mai s sér i o
C ontém e sse d i cci onar i o, i a- 8 g rand e , 1 4 7 p ag i nas
º

e m du as colu m nas , ale m d e um pre faci o e d a re laçã o d os


i nforman te s e autore s me nci onad os n o corpo d a ob ra .

E d e d i ca d o a S M o Sr D P e d r o II e sab i a d os
'
. . . .

p r e lo s d a I m p re nsa N ac i on a l d o R i o d e J a n e i ro .

C i te mos ai n da d o prolog o o tre ch o re lati vo à s e ty


m olog i as , como te ste mun h o d o g rão d e ve raci d ad e com q ue
ass ig nalouas s u as i n formaç õ e s e m tã o de li cad a mate ri a .

N ã o m e nci one , d e clara e lle , se n ão aq ue llas q ue


me pare ce ram raz oave i s P r ocural as na m e ra se m e
.

lh anç a d as pala vras 6 um e rro q ue n os con d uz a v e rd a


d e i ros d e sproposi tos T e mos um e xe m plo d is to auque l
'
.

las d e q ue tratou M arti ns n o se u G lossar ia li n g uam m


.brasi li e m i te m
M ar ti ns é um sab i o d i g n o d a j usta ve n e raçã o d e
tod o o uni ve rso pe los se us se rvi ç os a sci e n ci a, e n os ,
b raz i le iros lh e d e ve mos par ti cula r g rati d ão pe la p ubli
.

c aç ão d a F lor a B r asi li e n si s , e sse sob e rbo mon u me nto d a


n ossa r i q u e z a ve g e tal m as como e ty molog i sta clau d icou
d e um mod o lame ntave l O se u G lossar i a , ve rdad e i ro
.

d e sse rvi ço ã li n g uí sti ca, e i nfe li z me n te norma por ond e


se gu i am ce rtos e sc ri ptor e s, q ue , se m e stud os e spe ci ae s ,
s e j ul am au
g to r i sa d os a i n t e r pr e ta r v oca b u l o s , d e q u e
n e m se q u e r conh e ce m a g e n u í na si g ni fi caçã o .
8 8 R E V IS T A re m e s sa s DO m s rrruro m s rom co
' ' '

Talve z j
se am e stas as p almai s rís pi d as d e
avr as
tod o o ace r vo li tte rar i o e s ci e n ti flco d e B e aur e pai re R o
h an E u d
'
.
q e se m p r e c o m p la sc e n t e , z a n g a v a s—
e , e v e ras ,

q u a n d o li a o u l h e p p
r o u n h a m i n t e r p r e t a ç õ e s f or ç a d a s e
ab su rd as d e te rm os i n d i cos .

N os s e us passe i os e e xcursõ e s e scog i tava d e con tín uo


a ve rd ad e N un ca s e se n ti a , poi s , d e soccupad oe tri ste
. .

T am b e m foi o pri m e i ro , q ue e n g e n h osam e n te b uscou


c on trapor e acar e ar as d atas d os cale n d ari os j u li an o e
g gr e o r i a n o pa r a r e s o lv e r a c on t r o
. v e rs i a r e l a t i v a a o d i a
e x acto d o d e scob ri m e n to d o B raz i l e m 1 5 0 0 , o q ue d e u
lug ar a um a m e m ori a, i n cluid a n a R e vi s ta d o I n sti tuto
H i stor i co, d e m ui to b re ve s pag i nas d a m axi ma con ci sã o,
'

se g u n d o o se u m od o h ab i tu al d e e scre ve r , m as d o m ai or
i n te re sse e alcan ce .

N o num e ro d os li vr os q ue d e i xou, n ã o d e ve fi g urar o


D i cci on ar i o d os te r m os de S a llustzo , con form e tr ouxe o
'

s e n ti d o arti g o n e crolog i co d o J am a l d o C om m e r ci o d e 1 1
J ulh o, d i a se g ui n te ao d a sua m or te Pe r te n ce e sse ao .

i rm ã o, falle cid o ci n co an uos an te s , cor on e l L ui z d e B e au


r e pai r e R oh an , q u e tan to se d i sti n g ui o pe lo con h e ci m e n to

p r o fu n d o d a lí n g u a l a ti n a , d o q u e f i ca r a m i n c o n te st a v e i s
a t te s tad os , pr i n ci palm e n te n o man uscri pto i u foli o sob re
P h e d ro . ve r d ad e i r o m on um e n to li n g uí sti co e ph i lolog i co .

N o an ti g o r e g i me n , con se lh e i r o d e E stad o e d e
g u e r r a , v i s co n d e co m g ra n d e z a p o r o cc a s i ã o d a le i d a
a boli çã o e m 1 8 8 8 , g r a cruz d a ord e m d e A vi z , d i g ui

t a ri o d a d a R osa , comm e n d ad or d a d e C h r i sto, con d e co


r ad o com a m e d alh a d a cam pan h a da r e n d i ç ã o d e U ru

g u a y a n a g e,n t i lh o m e m d a I m p e r i a l C a m a r a , fô r a u l ti m a
m e n te , e m 1 8 9 3 , H e n r i que d e B e a ur e pai re R oh an con fi rm a
d a n o carg o d e m e m b ro d o S upr e m o T ri b un al M i li tar , q ue
e x e rci a d e sd e 1 8 6 6 e on d e d e i xou i ncon solav e i s os v e lh os
com pan h e i ros . poi s o con si d e ravam u m d os m ai s pre cla
d e ssa e le vad a corporaç ã o , a cuj a
'
r os r e pr e se n tan te s
se ss ã o d e 7 d e J ulh o ai n d a assi sti o, se m m os tr as d e q u e
1 6 i a pe la ulti ma ve z
. .

V ol . 3 9 , pag .
par te 2 0 .
a s s oç o B I O G R A P H I C O 89

A o v oltar par a cas a , r e s fr i ou se -


, cah i o d e cama e as
1 0 h ora s d a man h ã d e te r ça fe i ra , 1 0 ,-
e xti n g ui o se pla -

c i d am e n te , se m ag on i a .

C on ci li an d o tran qui llo som n o, d e lle passou a m orte ,


'

na for mosa p h r as e d a B i b li a .

0 se u falle ci m e n to pô z d e luto, n o B raz il, as fam i


li as B e aur e pai re R oh an , A rag ã o, E scrag n olle E scra
g n ol le T au n ay, P in to P e i xoto , C h ag as D ori a , M e llo e
M ulle r d e C am pos , e stas tre s ulti m as por parte d a con
d i g n a e sposa, ii lha d o n otave l m are chal D a n i e l Pe d ro
M ulle r e casad a e m pr i me i ras n upci as com o m aj or
.

C h ag as D ori a .

E ra B e aur e pai r e R oh an d e b oa e s tatur a, m ai s para


o alto e q ue a m ui ta i d ad e n ão e n curv ou se n s i ve lm e n te ,
bastan te m ag ro d e sd e a m oci d ad e , rosto alon g ad o, claro,
face s d e cuti s fi n a , ros ad a , um tan to e n covad as , b ar bas
e cab e llos lou ros , cor re d i os , a cu s to trasm ud ad os e m b r an
cos . U sou se m pre oculos fi xos com aros d e ouro sob re
olh os d e um az ul palli d o, c u j a e xpre ssã o h abi tual e ra d e
g ra n d e m e i g ui c e e b on d a d e .

J a d i sse m os , n un ca d i spoz d e saud e vi g orosa , o q ue


o ob ri g ou a h ab i tos e m e x tr e mo m od e rad os , e fe i tos a
boas r e g ras h y g i e ni cas a q ue , ali ás , ob e d e ci a se m e xag e
r aç õ e s n e m oste n si vo ri g or .

A od n ali sarm os e sta succ i n ta h om e na g e m a tã o .

v e n e r ave l m e m ori a , se j a n os líci to faz e r n ossas as e le van


-

tad as pala vras com q ue o J or n a l d o C om m e r ci o te rmi n ou


a n oti ci a c on sag r ad a ao V i s con d e d e B e aure pai re R oh an :
O se u n om e fi cara r e g i strad o na n oss a h i stori a '

com o o d e um b raz i le i r o q ue soub e h on rar a te rra e m

q u e n asc e u, e e n tr e os cam a r ad as d e a rm a s se r á se m pre


r e pe ti d o com org u lh o e ve n e raç ão » .

V IS C O N D E DE TA U N A Y .

Pe tropoli s , J ulh o d e 1 8 94 .

r ox o L V III , r . 1 .
M E M O R IA E S T A T IS T IC A

IM P É R IO D O B R A Z IL

C amp i sun t la tissi m i la liss i m a ,

q ue p a bu la p fr o u n d u n t P o r tu
. s

ha be t op ti m us ig n ib u
. s n a ves n on

f a ci le t m p e s ta te j ac ta r i e t va d,ia
an ti cta r i p ossm zt J s ao x O z on
. . .

U ma pov oaçã o acti va e i n d r us tri oz a é o pri n ci pal


a g e n te d a ri q u e z a , forç a e pod e r d e u m E s tad o 0 e u .

m e n to p rog re ssi vo d a povoaçã o e o te rm om e tro d a pr os


p e r i d ad e d a N aç ã o .

E m a se g ui n te m e m ori a se pod e ob se rva r o pr og re sso


d o B raz i l, se r vi n d o d e te r m o d e comparaç ã o o e s paç o d e
1 8 0 8 , e m q ue a cô rte foi tran slad ad a pa ra o R i o d e J an e i r o,
a té 1 8 2 3 , an n o se g ui n t e ao d a s ua i n d e pe n d e n ci a .

A i n d a q ue se n ã o j unte m tab e las d os n asci me n to: ,


caz am e n tos e ob i tos , com tud o s e d e ve con si d e rar com o
te rmo m e di o d os n asci me n tos 5 0 e m cad a p e ssoas ,

E sta m e m o ri a fo i o d e re cld a ao I llm e E x m S r M arq ue z d e


. .

C arave llas C on se lh e i ro d e E s tad o e S e nad or d o I m pe ri o e foi co pi ad a


, .

d e um m an usc ri to e x i s te n te n a B i bli ote ca P ub li ca d a B ah i a N ão te m .

n o m e d o autor n e m traz d ata ; v ê s e po ré m pe lo fi n al a pag


.
-
98 q ue .

fº i e scri ta e m 1 8 29 .

A cº p i a fo i m a n d ad a e x tra i r a m e u pe d i d o p e lo ac tual b lb llo te


u u f
.

can o da re fe ri d a b i b li ote ca, p or c ja c o m pla c e n c i a aq i m e con e s s o


g rato .

R i o 1 d e O utub ro d e 1 89 3 .

T . A . A .
92 R E V IS T A ra m s N S A L
'
no m s rrruro m s rom co
' ' '

1 0 cazam e n tos , c 4 0 E m os cam pos fô ra d as ci d a


obi tos .
d e s é m ai or o n ume r o d os nasci me n tos e caz ame n tos e me
n or o d os fale ci d os P or i sso n aq ne lle s lug are s e m ai s
'
.

rapi d o o cre s ci m e n t o d a povoaçã o C on corr a tam be m para .

o d i to li m 0 se r 0 B r az i l um pai z ag rícola , e ach are m os


b raços for a d a s ci d ad e s e m pr e g o para sua i n d ustri a
D o q ue r e z ulta , q ue o n ume r o d os h abi ta n te s d as te rras
d e ag ri cultur a e m i n e rali z açã o é m ui to supe ri or ao d as
c i d ad e s , e ai nd a m ai s d e s proporci on ad o d o q ue n a I ug la
t e rra e F r an ç a , h ave n d o n a pri m e i ra uma m e tad e d a po
voaç ã o n as c i d a d e s , e n a se g un d a um a q uart a parte .

C om e ç ar e m os pe la pri me i ra provín ci a, q ue se ach a


ao sul at é a ulti ma d o n orte
. .
94 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S TIT U TO H IS T O R I C O

E m 1 80 8 S ã o P -
aulo ti n h a

E m 1 8 23

N . B . N a cid ad e h abi tam


pe s soas , e as mai s e m 20 0 0 0 1 e g uas
.

q ua d rad as de q ue co ns ta tod a pro


V i n ci s .

E m 1 80 8 M inas G -
e rae s ti nh a

E m 1 82 3

N . B N a cid ad e d e O uro P re to
.
-

e x i s te m h abitan te s , e m M a
r i an a e tod os os outros se
ach am e s palh ad os e m le g uas .

E m 1 80 8 G oi az con tava

E m 1 82 3

N . B . N a capi tal d e G oi az e x i s te m ]
h abi tan te s .

E m 1 80 8 M at ross o com pre


h e ndia . .

E m 1 8 23

N . B . N a capi tal d e C ui abá e x i ste m .

h ab i tan te s e em a ci
d ad e d e M ato G rosso -
.

A s oito provín cias ac ima d e si g n a


d as e con h e cidas n a an ti g a hi s toria,
com o n om e d e capi tan ias d o sul,
com pre h e n d e m o re z am o d a povoa

çã o ab a i x o

L i vre s
M E M O R IA E S T A T IS T IC A DO IM P É R IO DO B R A Z IL 99 '

R esumo d a povoaç ã o d o Im pe ri o do B r az i l e m 1 8 2 3 , se
g u n d o an n o d a su a i n d e p e n d e n c i a d e di r e i t o, q uan d o

j á t i nh a d e f act o d e s d e 1 8 0 8 ,
e m q ue a f a m i li a re i
n an t e pass ou ao B raz i l por cauz a d a r e voluç ã o d a
Fr an ç a .

oi to pro v ín ci as do sul te m pe ss oas


A s se i s prov ín ci as do ce ntro
A s q uatro provín ci as d o norte

P e ssoas li vre s , som am

A s oi to provi n ci as do sul te m e s crav os


se i s pr ovín c i as do ce n tI o
A s q uatro prov ín c i as d o n orte

E m 1 82 3 : t otal d a povoaç ã o d o B r az i l

O S arti g os com m e rci ae s e x por tad os par a as n a õ


ç se
e str an g e i r as , e n tr an d o e m con ta os
g le vad os para
e ne r os
a costa d A fr i ca para re sg ate d os e scra vos e m 1 8 2 3 ti n h am
'

o valor 4 0 0 0 0 0 0 0 30 0 0 . .

E ste valor d os pr od utos d aag r i cultura b raz i li e n se


ô d e v i d te rm om e tr o d a pr ospe ri d ad e , faz e n d o se
p e s r r e -

co m paraçã o com In g la te rra , q ue , te n d o um a povoaç ã o d e


1 8 . d e h ab i tan te s, e x porta para as n açõ e s e s


t r an g e i r as 1 6 0 0 0 0 0 0 0 1 90 0 0 . .

A m ai or parte d e sta e x portaç ã o é prod uçã o d as m a


'

n ufact u r as i n g le z as , par a as q uae s s e rve m d e m ate r i as


p r i m a s o a s su c ar e alg od ã o d o B r a z i l
E ra con ve n i e n te , q ue ao corpo le g i slati vo d o B raz il
fosse oii e re ci da alg uma proposta par a supr i r os b raços
'

d os e scravos , c uj o trafi co ilud a n o ann o corr e n te d e 1 8 2 9 .

Ig ualme n te a paz d a C i splati n a re q ue r um a provi


d e n oi a d e summ o i n te r e sse ao com m e rc i o d o B raz i l .

O bse rvam os a sabe d ori a d os n ossos e s ta d i stas .


PAR T ICUL A S
D e la L . e n g ua G ua r a n
. i

A m i ce L e ctor .

S i tod as las le ng uas pi d e m e spe ci al e stud i o , p ar a


s abe r b i e n e l uz o d e las parti culas, m u ch o mas lopi d e
e s t a , q ue t od a se com pon e d e e llas D e alg u . nas s e h a h a
b lad o e n e l A rte , com o son las q ue h az e n composi ci on con
los ve r b os , y por q ue las m as d e e llas ti e n e n otras S i g ui
fi cac i on e s y otro uso, b olve r ê ã pon e rlas aq ui , y tod as por
or d e n alfab e ti co para b ai lar las con m as faci li d ad , p e r o
-

n e c e i am ag am , n o bolve r ê a d e ci r aqui lo q ue se di xo
allã si no solame n te lo q ue se d e x o, p e ro ci tare e l lug ar
,

p a r a b u s ca r la s e n e l A rt e .

A lg unas ay , q ue y a nolas usan m as , o n oson un i ve r


salme n te usad as , d e ssas pon d rê alg un as con e s sa ad v e r
te ue i a , y ce n oura , para q ue n olas uz e s , an te d e ave ri g uar ,
s i e n e l pu e b lo e u d on d e e stuvi e re s , las usan o n o .

A d vi e r to tam b i e n q ue para e scusar e l re pe t i r m uch as


ve z e s la mi sm a palab ra e n los e x e mplos q u e se h an d e

p o n e r , p on d r e s o l a m e n te u n a N m a i s cu l a q u e d e n ot a
aq ue lla parti c u la q ue se puso al pri n cí pi o S e a por e x e m p
. .

( A b i h a r e y) c o sa p a r e c i d a (q u a r ah i N ) c os a p a r e c i d a a l
sol, e u q u e aq u e lla N e s tá e n lu
.
g a r d e la p ar ti cu la

( a bí h a re y) q u e e s ta a l p r i n ci p i o .E t s i c d e cce te r i s.

V e ase um A pe ud i x , q ue se pon d r ã al fi n d e e ste tra


tad o, q ue e s un a O ffi ci n a d e m uch os ad ve rb i os Vale . .
1 0 2 R E V IS T A T R I M E N S A I. D O I N S T IT U T O H IS T O R I C O

A en com pos i ci on . cog e r .


( A b e c o ã ) j c o o le e l s e r ,

i m i tole lo mi sm o q ue : ( A h e coã â, A h e coy og ua , A h e copi h í )


( t r on c a r ,
o t o r c e r ) ( A h .u m b i a ,)
le d e s lo m e ( y
A .b i r a
r acã n g a) tor ce r g aj os d e arb ole s .

A —
t am bi e n pue d e d e ci r : cab e ç a , fruta d e ar
b ole s , y calab az as, y rai se s r e d on d as I te m pue d e se r .

v e rb o
, y d e c i r , ( c a e r , n ac e r ,
e m b a r c a r s e ) -
V e a.s e e l
T h e soro .

A Pr on om bre d e mon stra ti vo L ( ab aé ) e sto, e stas ,


( A c h e m b a é ) e s t a s m i s c osa s , u s a d o a d v e r b i a l m e n t e ( a q u i )
( a p e ) , a q ui , (
a c h e r e c o h a p )e a q u i e u d o n d e e s to y .

A n ar i g al ân g : som b ra , sospe ch a , r e pre z e n


ta ci on ( Q uar ah i âm e ) a la somb ra d e ] sol ( C h e âme ch e
. .

c ur a curate y ) m e a pod o e n m i ause n ci a (.Y b i t u ã m e ) a l


a b r i g o d e l v i e n to u i fi d l
(.A m o â ta t a e n d í y b i t a g )n d e e n o a
v e la d e l v i e n to , pon i e n d ole an t i para o pon i e n d ole atras

d e alg un a cosa ( A n e m oã h e ce ) e scon d ím e tras e l


. .

( A n e m oã ch u g )
u i r e z e l o m e d e e l c o m o d e e n e m i g o .

( Ya y a ch e be ) se m e r e pr e z e n t , pare ce m e d e ve rle
-
.

C on fe ssan d o se um I n d i o d e dos pe cad os ci e r tos , n o


-

se acor d ab a b i e n d e l t e r z e r o, y lo e x pli co d e e ssa m a


n e ra : ( Yn omb oapi h aba y ã y ã c h e b e ) . P ara sos pe ch a r ,
.

i m ag i n ar , pe n sar d i ce m : ( A y m oã ) con la re lati va y ( A y .

m oã ch e r api ch ara l A m b ae m oã ch e rapi ch ara 1 A m b ae


. .

m oã ch e rapi ch ar a re h e ) sos pe ch e d e mi prox i m o ( C h are .

m i m oã) lo q ue y o i m ag i ne , o sospe ch e T am bi e n lo usan .

c om o ve r b o: ( ch e re m i moâ c h e rapi ch ara r e h e ) tu ve sospe ch a


d e m i proxi m o ( C h e m oí ng ab e y me ay q ue) e n tre si n q ue
.

lo pe n sasse n ( A y m oãn g i ) lo conj e cturo


. .

A —

( L .ã n g) t a m b i e n s i g n i f i ca a l m a ( C h .e ã h o i n
d e r e h ê) vase mi alma trasti , suspi ro porti B and ( C h e . .

a n g og b e ram i a h e h e rah ab o
) p a r e c e q u e m e h a q u i t a d o
e l alm a por ave rlo le vad o, lodi ce por g r an d i ss ím a pe n a ,

y d o lor , pe r o ( ch e ân g aó ) d i ce : murm urõ d e mi lo d e mas .

V e ase e n e l T h e s .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 10 3

A . r .sob re , o s u

p e r fi ci e ( Y a r a m o ) p o r e u . c i m a
d e e l ( ch e ar amo ch e ari ) sob re m í ( A mboy oã y oã) pong o .

un o sob re outr o, amon i on o .

A e n te ro, solam e n te h allo uz ad o ( oãb o) , ut : ( oãb


om ocô ) lo trag o e n te r o, e s lo m i sm o q u e : (g u e têb o) .

m i ã ã ab e ch a vi un a somb ra
A a se me j an z a ( C un u .
— )
c omo d e much ach o ( A ã n un g a) lo e xplI ca m e j or
. .

A an i no V A ni . . .

A bã qui e n ( A bape T upã , qui e n e s D i os ? ( A b am baé


.

p g )
ã n a c u y o e s ? ( A b a é t a m o p )
a é q u i e n o t r o a v i a d e s e r ?
A bae Pron ombr e d e m on stra ti vo : e sto e stas co
sas ( A bae catuay parab o) e sto e s coj o T am b I e n d i ce n :
'
. .

(y a b a ê ) e s s a (y ) an t e p u e s ta d e m u e st r a s e n a l a n d o , u t : ( a m o
t e t i ro ti roau r aco y ãbae n d e re có ) B an d e n e l s e r mon d e .

S Pe d ro, ora lo az e m , un o ora otro e ste tuse r , por q ue


.

unos d e ci an q ue e ra E li as otros J uan


A bé ( a b o n o ,
a b e r a n o ) ( t a m b i e n ) ( e m on ã a b e ) d e ssa
mane ra tamb i e n , ( ch e abe no) y o tam b i e n ( H a é o y n n p ã .

ab e ran o) y lo aç oto tam b i e n .

M uch as ve z e s los apartan : O mbobi te rã te ri ab e , y ru


m om o ran o) lo h ase d urar o p e r se ve rar , y tam b i e n 1 0 e u .

g m e n t a .

A bê costu mb re ( N a ch are có abê rng úay ar e co) R ui z


.
.

N ó e stoy como soli a se e n ti e n d e san o E s poco uz ad o, me j or .

s e rá : ( n a ch e re có cne ram i b e r u
.
g y m)
n e e .

A be ramê com o ( i coi b ae r e ch ã ca r acó y an g e q u i


p i re N h e.c o n i ) N i c V i e n d o
. a q u e llo se q u e d ó co m o m u e r t o ,

ab sorto ( abe rom i n g atu com o aq u ll u u l ( N


) e o p n t a m e n t e
a n g au) par e ce r , y n olose r ( Y mar ang atubaé N . an g au )
p ar e ce n v i r t u o s os y n o l osou .

A bi h are y cosa pare ci d a ( Q u arah i id


'

p
. a r e c o
al sol ( A bíh ar e n g atú) mu V N b o
.
y y p a r e c i d o a . .

A caí i ) j i d l m u u
'

( A ca r a r e I n t e r e c o n e a g e r q e s e
d ue le ( A cã cabe y ) d e l varon .

A catuab e y d on d e m e n os s e pi e nsa ( C h e aca .

tuabe i n g oti ch e re pe ti ã ) por d on d e y o m e n os pe nsabam e


a ccom e ti e rou C b e ii e mb oçacoi h ab e y n g otl, e s m as uz ad o
. .

A co ( l acoy . acoi b aé ) A q u e l aq u e llo ( A coy ag uã )


. .

a qu e l pe rro ( A coi re ch ãca raco one mon d e ce ) vi e n d o


.
y
aqu e llo se e span to m uch i ssímo d i ce se , o d e com pre se n te s
1 04 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H I S T O R IC O

o de cosas p assad as , q ue se r e fi e r e n h. e A
c o n i )
ssi ( A coi
assi se e stã , como an te s ( A c o i.b i te ) i d e. m ( A co i p o n e ) .

assi qui sas e stará ( A coi nabe n g ar u, . . acoi ram i n g aru,


acoi y acar ú ) d e aqu e lla m i s ma m an e r a .

( A c o i g u a r a m i e t e y) i d e m .

D e ste pr on om b re sale n m uch os ad ve rb i os d e ti e mpo


y d e l ug ar (.A c o i p e ) e s d e l u g a r y d e t i e m p o , a l l i e n
a q ue l lug ar , o e n ton ce s e n aq ue lla h or a , ut : ( H aé ace
om an õ mb ocaram o acoi pe catu oy e porar a catu b e anã ace m
b otabi h ag n ã re h e ) N i c Y e stan d o la pe r son a , ó n osotros
.

p a r a m o r i r e n t o n c e s S i q u e e l D e m o n i o p r o c u r a c o n m a s
rab i a e n g an am os .

( A c o i p i p e i ,
l u c o
. i c r e p )e e n a q u e l m i s m o lu g a r , o
t i e m po ( A coi g ui be ) d e sd e alli , 6 d e sd e e n ton ce s ( A coi
. .

p e h e q u i e ) d e s d e a l li a q u i ( Q u i e a g
. u i a c o i p e b e ) d e a q u i
h asta alla .

( A c o i p g
e u á ) l os d e a lli ( A c o i r ã m o .
) e n t o n c e s ( A c o i .

ram on g ua) los d e e n ton c e s ( A co i g u e.b e , A c o i h a g u e r a b e ,

A coi ram obe ) d e sd e e n t on ce s ( A coi ram ob e ) ave z e s e s lo .

m i sm o q ue A coi r am on g at u) e n aq ue l m i sm o p un to .

( A co i g u e r a m i b é ) t o d a v i a c o m o e n to n c e s ( A c o i g u e b e ,

A coi g ue be ram i ) pue d e d e ci r ( com o a n te s) , ut ( A coi g ue be


r ui co n a g uíy ab o r u g n e y) n o p o r e n t e n d e r q u e e d e h o l v e r
ã mi e stad o an ti g uo .

A ce —
la pe rson a ( A ce b e , l ace npe ) a la pe r son a ;
. .

lo d e m as vaas e e n e l suple m A pe n d i x a los n om b r e s . .

A ce i ã cue stas ( E h U pi n d e ace i ) i le valo ã cue stas


. .

A ç oce ( A h o ce ,
o c e ) s o b r e ( C h e a c ã o c e p )
. e
s ob r e mi cab e ç a ( C h e ah oce ch e mb ae raci ) la e n fe rm i d ad
.

m e ti e n e r e n d i d o ( Ye ah oce catu) e x ce ssi vam e n te (A y a


. .

h oce ) le sob re puj o ( C h e oce n d i pari am o) n o ay q ui e n m e


.

h ag a ve n taj a (A ç oce pe h e , . oce pe h e ) sob r e con v e n taj a ,


ut : ( Q uar ah i oce pe be , T upãç i y por ãn g atu) la M ad r e d e
'

D i os e s h e rm osa con v e n t aj a m as q ue e l sol .

A ch e ( A c h e y) d e l q u e s e d u e l e , y
d e l q u e t e m e
n o ve ng a alg un d aíi o ã otro E G v i e n d o q ue e l P ad re
. . .

e stã h az i e n d o car g o ã alg un I n d i o, di ce : ( A ch e , A ch e ) i d


"

e s t : ( ay , ay ) te m i e n d o e l casti g o q u e se le s e g ni r ã .

A ch uu ( y )
A u n I n t e r.
j e c d e l q u e t i.e n e fr i o ,
1
A y uuy .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 1 0 5

A ê h
( é) y ,
a con j un ci on .
( C h e ,
h ae P e ru ) y o y
P e d ro .

A o l p ati n s ( h ae ) e l, e lla , o e sse , e ssa



.
( H ae .

oi q uaã ) e l 1 0 sab e ( O pi tuue y m b ae , h aé m b ae upe ob ah e )


.

e l qu e n o d e s can sa e l si q u e alcan z a V A rt e , parte . .

2 Pospue sto ãla part í cula ( ay é ) d i ce


. d i ch oso V A y e . . .

A e m e smo ( C h e ah e , ch e ah é te catú , . te ca tuy ,


te ca tuay ) y o m e sm o ( H ae ae y , H ae ae te cat ú) con e l
m i sm o, o e sse mi smo S olame n te ( C he aé am o pãn g a . .

ay apó ) solam e n te y o lo av i a d e h az e r B an d otro , d i ffe . .

r e n te ( M a m b ae aé oroe tam opaé ) pue s q ue otra cosa avi a


.

m os d e d e ci r ( N a m b aé ae r â r e h e r ug uay) n o pa r a otr a
cosa .

u ii
'

p A e
e d e d e c i r a e cc ío u ( C h e ae h e ce ) le te n g o .

aii e cci on V T h e s
'

. . .

A e te 1 (e te , te ) pe ro ( C h a ae te ,
-
. ch e te n d a
'
.

h ai ch e n e ) pe ro y o n ó i re Pospue sto a d i ccí on q ue acab a .

con con tr ata h az e ( y e te ) , ut : ( N a g u i y abo r ug uay


ae te , l r ug u ay y e te ) p e ro n o e n te n d i e n d o
. .

A e te te ( an ) 6 , e x a l a ( N g u i b ah e m o) s i y o . .

i le g ar a, B an d pe ro poco usad o . .

A e ste pe catú lo me sm o q ue ( A co i ram on g a tu ) .

V . A coi .

A g ui l ( g ui , h e g ui ) cuy o r e lati vo e s ( ch ug ui , l

. .

y ch u g )u i R e c i p ( y o ch e g )
u i ( d
. e ) , u t :
( C h e c o g g
a u i a y )
ú
v e n g o d e m i ch acr a , ( n d e h e g u i ay pi ci ) re ci bi lo d e ti S i n
'

. .

( A ca r o c h u u
g ) i co m i si n e l ( C a ã e re m e e m.b i ã u p e c h e c h e

g )u í d i s te h i e r b a ã la g e n te s i n d a r m e a m i e t c Y p u e d e .

s e r vi r como d e n e g aci on , ut : ( Ym arau g a tu b a e o h o V b a p e

p e h e g i n n e ) l o s b ue n os i r a n a l c i e l o y v o so t ro s n ó M e n d , . .

F ue r a ó le x os d e , ut : ( ch e rog ag n i ai co ) an d o fue ra d e m i
casa .

( C h e h e g ui e r e o g u e r a h a ) lo i le v o m u y le x o s d e m i .

( C h e c i r a i h u ag u i a i co ) e s t o y fu e r a , ó le x os d e l a m a r d e
m i M a d re , hoc e st, noj a am o lo uso un m uch ach o con fe s
san d ose : ( T u p pã o r oq na i ta b a q u i a i c o , y m b o a y e ay m o ),
no cum plo los m an d am i e n t os d e D i os .

Par a n o, para que n o ( A n are tame ch e h o ag ui .

an e mom b e u ) p a r a n o y r a l I n t e rno ,
m e con ii e ss o ( E m oi n .

g a r u y c an i te y g ) g
a u i u a d a lo , p
a r a q u e n ó se p i e r d a .

14 T on o L V III ,
I
1 06 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

( N d e y u c a a g u i o ro g u e r e co c h e p ) p
i r i or q u e n o t e m a t e n t e
t e ng o t rai g o con m i g o .

C on la parti cula ( r aci ) an te pue sta , d i ce : d e m oro d e


p u r o .
( p
T u ã r a i h u r a c i a g ) u d e p u r o a m o r d e D i o s ( N d e n a .

t e y raç i ag ui ) d e me rat u d oxe dad .

A g ui ce rca ( N ii ote e m oji ) pon lo ay ce r ca ( N i m a


ª

. . . .

n d e h oh ab a) c e r ca e s ta e l t i e m po d e t u p arti d a ( A g ui m e .

i mi ch e re tamag ui ) ce rca e s ta d e m i p ue blo .

b as ta ( N corae N i ) b a
'

A g ni y e —
. .
y co r. a s t a y
n o g us tan d o d e b urlas A cab arse , pe rfi ci on ar se , faç ona r
.

se .
( y g y p g )
Y a u i e a n a e s t a f a ç o n a d o ,
ó a c a b a d o ,
o c u m
p l i d o .
( A m b o a u
g y i e c h e r e n b i a p )o c o n c lu y b i e n c o n m i
o b r a ( M ari an am o pucu
.
y n d e r e c o p oc h i a g yu i e n e ) q u a n d o
s e h ã d e acab ar tu m ala vid a ( N b i q )u
'

.
p ga n
. s p pe o r a í
M e n d a v e i s acab ad o d e trab aj ar ( N
. . am bí ac i q ue T u
.

p p )
ã o e M a r t y .a e n t r ó l a g e n t e e n la i g l e s i a ( N n d e r e. n .

b i bi aporae ) n oay mas q ue d e sse ar , b i e n h a fali d o tuob ra .

E n e sto se fun d a la i n te rj e ci on ( A g ni y e ) q ue n s an q uan d o


q u i e re m alab ar , y apr ob ar alg un a cosa .

( M a a g y p
n i e u c u y n d e r e c e p o r ã m o m b e u a r u an g a t u p i
r ae , n d e h e g uí n an g a) e t c .N i c F e li a: e s sacr a , V M a ri a ,
. .

e t om n i laud a d i g n í ssi m o : e a: r e , e n i m e tc t i e n e e s ta .

fue rz a : n ó pue d e le g ar a mas tu se r h e rm oso, y d i g n o d e


s e r alab ad o .

( M i i h e u d
'
a a g yn e a n g pa c o c e r e c o t e q a a p a r a m o n e r e co
r ae P e r u ) B e a tu s e s S i m o n e t c h
. a lle g a d o a l o s u m o t u
d i cha Pe d r o por se r sab e d or d e mi ve rd ad e r o se r P ue d e .

r e g i r g e ru n d i o p or lo q u al la oraci on sus odi ch a pue d e


d e ci r : ( e ícob or ae ) por ( nd e re to rae ) S e r ve n ci d o, r e nd i rse . .

Y
( y g y a u i e i m a ) e s ta n v e n c i d a s .
( A m b o a u
g y i e l e g an e )
( C h e ag ui y e ch upe ) m e r e n d i a e l .

A g ui y e b e te p a l a b ra d e a g r a d e c i m i e n t o ,
o c o m p la
ce n cía , usan la q uan d o d an g raci as , o parabi e n s ( N . .

cre y u an g ã) ale g rome q ue h as v e n i d o ( N p e


. n d e c o . a g u i y e i
ca u, l m arâ cy ng atu r e ch aca) ale g rom e q ue os ve o cou
f
.

s a ud
Q uan d o le d an alg un a cosa o le saludan , d i ce : (A g ni
y e b e r e ) t e l o a g r a d e z c o , D i o s t e l o p g
a u e N
( y e b i
.
y e b i .

ch e mon g ar nram o) 1 N y e b i y e bí ae an g a n d e be ch e
.

m on g aruram o) te d oy un a , y otra ve z las g raci as por


P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 0 7

a ve rm e d ad o d e come r ( A g uíy e be e ) e s 1 0 m e smo, pe r o e l


.

otro e s m a s usad o .

A g ui y e bê e n b ue n h ora ( N n i ã ah ê r uri ) e n b ue n . .

h ora, o conj unt ura h avi e nd o ( A g uíy i h ape cata ) e s m as .

usa d o .

A g uíy e i b ue n o ( N pe e r e i co) e stas b ue n o con


. .

salud .
( C h e N g u i t u p )
a e s t o y c o n v a le c i e n d o .

A g ui y e i y e i aq ue ass i assi h é d or m i d o

.

(N q u e t o i c o ,
h e y P e r u n d e b e ) P e d r o t e a m b i a su s
salu d e s ( N q ue toi co, h e y n d e b e , te re ch upe ) d al mi s
. .

S alud e s T
( p u
. ã ra p e m b o a g yu i e í c a t u a n g ã q u e p e a t a h a
r upi ) D i os os d e b ue n v i aje .

T e m b i e n lo usan por b ue n o m or a li te r ( A b a N n i co . .

h aé ) ci e r to q ue e S h om b re d e b i e n , h on rad o ( C h e mb oa .

g yu i e i c a t u P a y ro b a q )u e m e h o n r o , o b ol v í o p or m i an t e
e l P ad r e
A q ui y e ram boi d e re pe n te ( N on i an ó ) m uri o d e . .

re pe n t e ( N ay p )
a
. o l.o h i z e d e p r i e s s a .

A g ui y e tõ d i ch a s ue ( N m b i a b e ta) d i ch a h a s i d o
. .

q u e y a m u c h a g e n t e , d i c e l o q u a n d o e l P a d r e v a a ve r
la g e n te q ue tr ab aj a .

( N n o m. o m b oc h e ) v e n t u r a s u e , q u e n o 1 0 e c h a s se a

p e r d e r .

A g ui y e te y bue n o, líci to, j usto, h on e sto .

N í u b í b u y
'

( n a n.
g yp
a o r a h a u b ae e
p y m e e m ) e n o e s
b i e n e m ple ad o, lo q ue se d a a los pob re s .

( p g g p
N ã n a
. u a i c h a y u ca h a g u â ,
te co y y p
o a a r a h a p e
note , H u bi ch ag uaç u om og uari ni ucaram orae ) N i c E s .

lí ci to m atar a otr o e n g ue r ra j usta, q uan d o su R e y


los man d a g ue re ar ? ( A íi e be N co y bi pe one mboari bay
'

h ag ue re cor upi te cob e amb uae pe te coaci porarah ag uãma)


p or e s so j u s to e s q u e la o t r a v i d a p a d e s c a a l a m e d i d a d e
ave rs e h olg ad o tor pe me n te e n e ste m u n d o ( M b ae ag n i y e
'

t e y ca tu) cosa m uy b ue n a, d e ce nte h on e sta V T he s . . .

A g ui me ce rca ( N hi n i ch e ve rã ag ui) ce rca d e m i


.

p u e b l o .

A h I n te rj e c ( A h T upã ch e y ara ) A D i os mi o

. .

A he e l tal, e l su

g e t o d e q u i e m s e h a b la ( yA o t e .

)
r aco ah e y ii e e n g ací c i e r to q ue é s pe sad o e n h ab lar S e .

e nti e nd e d e aq u e l sug e to, y pe rson a d e q ui e n h abían .


1 08 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

( y
A e ca t n r a c o a h e o y e r n r e b o) R u i z C i e r t o q u e e s p e d i.

u E
( q t i u m ã t ã h ê yy p i i m ) y m
'

e II o e r a r e a e o c o o e r r o
g . a r a
e l ti ro e l am i g o L o d i ce h az i e n d o chi sg a d e e l
. .

T ambi e n lo usan para llamar ( A h e e y o q ui b ó ) fulan o .

v e n aca L as m ug e r e s n olo u
. san .

A b oca V A çoce . .

A y mar api co ra re In te rj d e la m ug e r q ue se e n fad a .

solo N d f e qua
) u
'

A y ( e.a
j v e t
º
S o lo , y n o o t r o .

( C h e ay n õ r ó , ch e a
ªf m e m e p e n an d n ) s i e m p r e h e d e se r

y o e l q ue e t c ( C h e a
y ta y u ca )y p po r o r i o l o m a t ar e
A y m i sm o ( T upã ay , . T upãte c atuay ) e l m i smo

A y d e sm e d rad o ( U r ug uaç u) g alli na d e s m e d r ad a


.

V r ay b ae
) d
'

( ac a
j vaca s d e s m e d r a a s .

( hl r e m b o ã y v e a n d o v i n e m b i a h y pp ) i e h a s ú s e m e
d rad o los n ovi llos con lIambre D e sbar atar ( A b a popi ri ci .

m ocoy omb oay ) d e s b arataron d os m an g as d e sold ad os .

B orr ar o d e slustrar ( A m b oay y q uati r aper e ra) b orre lo


.

e s cr i to (.O m b o a y g u c co m a r á n g u ar u c n e ) d e s l u s tr o s u
b ue n a vi d a passad a S i h ab la d e m íI g e r d i ce q ue la h e ch o
.

a pe rd e r Pod ri d o ( Yy ai ) e s tã pod r i d o ( Yy ai g u
. e r e i m b ae.

oq u apa ch e rope ) se e stan pud ri e n d o d e b ald e las cosas e n


m i casa , y q ui e re d e ci r : q ue ti e n e sob rad a com i d a, q ue
p o r n o a v e r q u i e n la c o m a s e e s ta p u d r i e n d o ( M b ae a yg u e .

h ae ch upe ) le d i x e , q ue e r a un vi l, un h e d i on d o .

A y m alam e nte ( C h e re re coay ) m e rrato m ala m e n te



. .

( N d e m ae n d uaray ) tus m ai os pe n sam i e n tos A ray ) m al d i a . .

( A y b e r e y c h e r e r e c o n í ) m a li ss i m a m e n t e m e t r a t a .

m uch o ( C h e rac I ay ) e stoy m uy m alo ( Yy i ba


'
A y —
. .

t e s y ) e sta m uy allo R e pe ti d o d i ce m uch i si mo ( O ne m oy ro


. .

ay ay ) e n oj ose m uch i ssí m o .

C om alg un os v e rb os d i sm i n uy e n r ( E r e fi api ri ay ay )
'
.

lo a taste d oj am e n te , o m ali ss i m am e n te ( M i n i ay ) e s poq ui .

si m o . A
( y b e r e y a m o c o) l o t r a g e c o m m u c h a d i ii c u l tad .

( C h e ca ne õ a y y a b e t e y h e r a h a b o ) m e c a u s e m u c h i s s í m o e n
lle var lo .

A y I nte rj e ci on d e l q ue se d ue le

.

A y l ( H ai ) (m i m adr e ) lo mi sm o q ue : ( ch e ci )

. .

l i e m pr e i n cluy e e l pos se ssi vo mi ( A y upe , l ch e ci upe i ) . .

a m i mad r e .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 09

A y p u e d e d e c i r l la g ,a b u c h e V T h e s . . .

A i bl vilm e n te ( C re y apo N ru i nme n te lo hi z e ste


'
. .

( O n e m b o a y ) b i se e n v i l c o z o .

A yb p r e s t a m e n te ( A r e co N. t e n g o lo p r o n t o ã
la m ano ( O y ãpo N ) pre sto lo h i z o ( Yai b i ) i d e m
. . . .

( y
P e o ra i b i ) ve n i d p r e s t o V R a i b i . . .

A i po l ( A y pobae ) e sse , caso, e sse s ( N



. A ba ) .

e s se o e s sos I n d i os ( A i poh ape ) por e ssa r azon ( N . r am o , .

N re h e ) por e sso ( A i porâ re h e ) para osso (N ri r e y e pe )


. . . .

aud e s pue s d e sso con tod o osso ( N , e y r amo am o) si e ss o


. .

n o fu e ra E s t am bi e n ad ve r b i o
. ( N pe curae ) e s tai s ay . . .

A y ape s upe rii ci alme n te ( N d e pi a ay a pe aram o Ii ote


' '


.

e r e r ob ia ) N i c lo c re e s supe rfi ci alm e n te


. .

A yel ( y
a. e t e

l v e rd a d , a s s i e s A
( y e p o t i n s .

ay ote pãn g a) e s as si , e s ve rd ad ? ( A y e an g a r ae ) ass i e s ,


o fue .
( y
A a c a t u r a e ) i d e m ( yA e c o r e o.
) ( y h e i m a n i y n e m o

ç a e n h a g u e , p o r ã n g e r e co h a p )e N i c q u e b i e n , e s s
. o s i ,

di x e ron ag rad an d ose d e lo q ue avi an pre ve n i d o ( A y e .

cu n um i ram o n d i y araq ua bi ) A r g lo ci e rt o e s q ue por se r .

m uch ach o no ti e n e e n te n d i m i e n to V A y e te , q ue e s mas . .

usad o .

A ye cn m pli d ame n te ( C h e re re coay e caru) cu . m pli


d am e n te ) lo h i z o con m i g o ( Yy ay e ) se cum pli o ( R e co . .

yy y a e b a e c u e ) c a s o a c o n t e c i d o ( M b a e yy y a e. b a e r ã ) co s a
ve n i d e ra ( A .m b o a y )
e c u m p ,l o o b e d e z co h a g o e s a o , t e n g o
r e spe to, h om o .

A ye con a c pospu e sto al n om b re , d i ch a, b i e n a


V e n tur a n z a ( A y e n d e ae ) d i ch oso tu
.
( yA e n a n g a p e e. a e
T upãçi b oy o oparacu) d i c h osos vosotros con g re g an te s d e
la m ad r e d e D i os ( A y e nõ amotare y re re q uare y ae .

e g uir ami n g uan íâ T u p ã ra í y a b a m on e ) B e a ti p if ,


a c i a
c

q u on i a m f i l i i D e i v oca b u n t u r
( y yp
A e o r i a h .u b e r e c o b a ra
a e h ae bae y pori ah u b e re copi r a m o n e B í i se r i cor d e s ,
'
) e a t m
q u om a m íp sí m i s er i c o r d i a m c on se q u e n t u r ( T e c oa y e .

a pír e y ) bí e n ave n t ura n z a e te r n a M as usad o e s : ( te coorí


'

catu api re y ) .

A y se n ( y
A e a

u t a m o , A y e a u p e A y e t a m o ) o x a l á .

A
( y e a u a b i h e r a i b i r a e ) o x a lá ll e g a r a l u e g o A
( y e a u t a m o .

n d e m ar ãn g atu rae ) oxalá fue r as b u . e no ( y


A e a n p i c h e
are co rae ) oxalá lo t u b i e ra y o ( A y e utamo) tamb i e n
. .
1 10 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

s i g n i fi ca lo m e sm o q ue : ut
por po co ( ce ri tam o ) ,
:

( y tam o an i bõ )
A e por poco le fle ch o S e pue d e usar con .
.

g e r u n d i o .

A y e amoh e rã A h q ue fue ra si .

A y e ay e baú n o d e v e ras , por cu m pli mi e n to ( N . .

c re y q u e T upãO pe ) por cu m pli mí e n to, n o de cora çon e n tras


e n la i g le si a ( N .n d e m a ra
. n g a t a i ) p p or oc o t i e m p o t e
m ue stras b ue n o n o e s d e coraçon M e n d . .

A yeb au n por caso V A fi e b e


. . .

A y ab oe e S 1 0 m e smo q ue : ( poy y e ) d e spue s



E
( g u i .

n nn g a e te y raca acoi an g ay pab i y acu e N y pe e T u p ã. .

upe g n aramo note tay co coy re cá h e y bae ) N i c S on d e ssa .

m an e ra a que llos pe cad ore s arre pe n d i d os , q ue n o d e sd e


e l pri n ci pi o, sno d e S pue S d e alg u n ti e m po se d e te rmin aran
a d arse a D i os
A y e boi l ( ay e moy ) d e ve ras ( A y e b oín g ãtu Tupã
. .

Ou e moyrõ pêe m e ) d e ve r as e stã D i os e n oj ad o con vosotros .

M e n d ( M bae ay e b oi g ua) cosa v e rd ad e ra , n o ii n g i d a


. .

( N a a y e b oi g u ar ã g u ar y) n o s e u v e r d a r os , co m o so u lo s .

d e le i te s m un d anos .

A y e paco ci e r to q u e ( N ch .d ã yp or e r. e q u ae a t u
m an d e ri ) ci e rto q ue J uan n os ag asaj aba b i e n ( A y e paco .

yg p ç y
a i a e b ae n d e ) R u i z C i e.rt o q
. ue e r e s e n m a l m an d ad o .

O tros a e stas oraci one s le d an e ste se nti d i o J uan fi q ue ,


T ufi q ue
A y e raúy e di ce n , pe ro ay d ud a
as si . P or pre
g u n ta c on d ud a la u sa e l P M e n d ( N ah a . . . n d e rupi n e )
e s v e rd ad , q ue te n g o d e i r con ti g o ?

ass i e s ( N ch e r ay re ra ãn g ay pami ní y e pe
'

A y e té —
. .

o m oran g u e T u pã r e ta m e aç e h ob o y h a b a ng ue ) N i c as si e s .

h ij os mi os an n los pe cados le ve s i mpi d e n e l y rm os lue g o al


c i e lo ( N
.
p g )
ã n. ã e s as si ? n o di g o b i e n ?
A y e te bi bí e s prob ab le , pari e ce ci e r to q ue ( P . .

P a y r uh ag u ã) pare ce me ci e r to, muy probab le e s q ue e l


P ad re v e n g a

A y e te raú e s i m prob able , e s d udoso y pue d e d i cir ,


se r ve rd ad , pe ro n o ay q ue fi ar ( A y ote y e te r auy e pe ra .

cob i na q u i e ybípe íi oafi g ay pabarí re q uar e ta oh e ch ag i note


' '

T upã) e tc .
P A R T ÍC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I

N i c E s v e rd ad (y lo di z e , con h az e r poco caso d e los


.

p e c a d o r e s va n a m e n t e c o n i
f a d o s ) q u e D i o s d i s s i m u l a n o m a s
e n e sta vi d a e tc .

A y uri e n e l cu e llo C h í i u l l A i
'

( e a y n r ) e n m c e o s s .

se u sa , y n o con ( pi pe ) .

A mbe am b e r ã l ( A mb e rãn g ê) e spe r a, e spe rad . .

A mboae ( A mb uae ) otr o, otros ( T aba ambuae .

aer u p) i s u a d e p u e b lo e n p u e b l o E n e l p r e te r i to di ce .

( a m b o e c n e ), u t : ( A m o n g u e o g u e r n co b a e ) gA l u n o s t r o x e ron
e s tos , otr os e stos N ota ( n d a .
y e o a m b o u e p o t a r í ) n o
q ue m m ud ar d e vi da o d e modo P G om e z ( N d oúamoae y ) . . . .

n o vi e n e por otra cosa , i d e m


A mi n am i : soli a ( C h aami ay apo, l ay apo ami
'

. .

caramboh e ) y o soli a h az e r lo an ti g uam e n te ( C h e a m i n d a .

y p y,
a o l n d ay p y
. a o a m i ) n o so li a h a z e r l o ( O fi c m o ii c e m a n i .

h T u b b ) l í d i h l
'

d
'

p I ay e y a a e o r e e so a m os p r e c a r e n o c e os
vi e j os ( C h e r ori pacam i ch e an â re ch aca g uiata g ui te cobo
.

caram boh e ) A rag soli a y o h olg arm e d e y r a ve r m i s pari


.

e n te S T am b i e n se usa e n e l pre se n te ( C oybi pe y e pe e g ui


. .

a rare r aç ar e i bae b ae au T u p ã o m b o ar a q u aa . a m i b e r e co b o )
N i c s ua e n e s ta vi d a sue le D i os e tc
. .

A my ri b ( yp u N ) b u
'

p o r e A o c fi a . e ss a p o r e m g e r . .

( G n ãt e ca r u p a co n d e N ) A h p o b r e d e t i . D i f u n to .
.

( C h e r u N ) m i P .d i f u n t o M u
. c h i ss i m o ( a n e m . o y r õ N m e
e n oj e m uch i ssím o ( H e ta N ) m u . ch i ssím os ( am yri n d e te y ) .

m uchi ssím o sob r e m an e ra .

A mõ alg un o .
( P e ê y rundi an o ) alg uno de v osotros
q uatro an te pue sto al n um e ral cs par ti ti vo ( P e ê amo
y r u n d í) q ua tr o d e voso tr os ( A m on g ue ) gal unos ( A m on . .

g u e r i n o ) u n s p oc os U m ci e r t o ( Y m a ar acae A b a a
.m õ )
a n ti g u ame n te um ci e r to h omb re ( A m õ) tam b i e n si g ni fi ca .

p ari e n te . V . T he s .

A mó le xos (A mõ ag ui turi ) vi e n e d e le x os ( A m on

.
,
.

i b i ll u u
'

g o n ) az a a a ( A m õ e t e a g )i d e m.
y le x os .

A mo p art i cu la q u e se u sa m u ch o e n los ti e m pos


d e l O ptat , y s ubi un tj , y e n las proposi ci on e s e n sar i cas ,
. .

como q ue d a di ch o e n e l A rt e C on e sta parti cula tam bi e n .

d an re spue sta com o d i ffi cultan d o lo q ue se le s man d a .

E G ( N d ouri ch e am o) aun q ue vay an por e l, n o ha d e


. .
1 12 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

ve n ir .
( N d oy p y
a o ch e am o) aun q ue se 1 0 di g a, no1 0 há d e
h ag e r A r ag . .

A m ome 6 ve z e s ( N y p )
e i cas i S i e m p r e
.
( N a . .

N ã o rug uay ) si e m pr e ( A m õ amõ me e ) alg un as ve z e s si ,


. .

otras n o C on ( y e pí) y ve r b o n e g a d o ( n u
. n ca) ( N y pe e . .

n an d e marang atu y e n e n e , 1 na N r n g ua y c h e n d e m a r a
. n .

g a tun e ) n u n ca se r as b u e no C on ( ã a n o n d e )y l a n e g ac i o n
.

( n a r u g n e y) p a r a n u n ca ( A h a n a N p e n d e c h a y e
. b i .

n an ond e r u u
g y)
a m e v o y p a r a n u n ca b olv e r o s a ve r o t r a
vez .

A monâmo j amas N o la usan m as V A mome


-
. . . .

A n d aubí e n ni n g u n a man e ra U san lo q uan d o n o .

t i e n en lo q ue le pi d e n , o la ac h acan alg un a cosa, y poco


us ad o .

A n d oy I nte rj e ci on d e l q ue te m e ( N ,p e o u b o . .

n an d e re h e n e ) ay q ue ve nd rã para e mbe sti r m os , v i e n d o


a lg un tor o e tc ( N c. i co e.m e r a t o i
yp p ) g e u a r d ar e n o
e ste s al sog on L a m ug e r d i ce : ( A n d e i pan e r are )
. .

A n d i be J un tame n te V N d i be . .

A ng aor a ( g y
A n e t.e c ur i ) a o r a e n e s t e p u n t o .

( g
A n n o t e , l a n g b e
. fi o ) e s t a v e z n o m a s ( g ,
A u h e A n .

g i b e ) d e s d e a o r a , co n e l v e r b o n e g a d o di c e ( n i a u n a o r a ) .

A ug h e n d ouri ) n i a n n aora v i e n e ( A ug h e ri rõ e tc) i d e m . .

( gA n b i r e r i ) h as t a a o r a ( g
A n r a m. ó ) a ora d e n u e v o ( A n .

g r a m o r a m õ n g a t u ) n u n c a fi n o a o r a ( g
A n fi o r e ) e s t.a v e z
n o m as ( A n g fi ab e ) a e sta ó ra ( A n g atu) aor a
. . .

( g ,
A n e A n g ) e i a o r a d e p r e t e r i t o ( g g
A n e u a e b o c o i ) .

e sso e s d e poco acã ( A n g g ua ) lo d e aora ( A n g n i re ,. .

an g ui b e ) d e aq u i ad e lan te ( g ,
A n e e l A n g y)
. e a o r a y n o .

an te s , aora m as q u e nu n ca ( M b ori ah u b e re coy are re n an g a


.

T upã , m a an g e e r am o pi po h oç am b a n an d e re h e rae ) P om .

D i os e s m i se ri cord i oz o, pue s aor a m as q ue n un ca s e le


avi a d e acab ar la paci e n ci a con n osotros ( g y
A n e n d e r e .

y u b a y c h e r e c h a ca ) M e r e y a n o v i e n e s m a s a v e rm e .

u u u d u d
'

A ng ã p a r ti c la m y sa a , q e e n o ta a ii e c t o .

E
( y p a o N ) h a z. lo ,
r u e g o t e q u e l o b a g a s d i c h o c o n m u e s
t rad e amor ( C h e mb oé N . tam o , 1 N tam o ch om b os r ae )
. . .

ox alã m e lo e n si n ara .

A n g au d e b urla ( C on umi N ) m uchach o d e spre . .

ci ab le ( M. b ae m í r i N o m e ê c h. e b e ) m e d i o p q
o u i s s i m o ,
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 1 13

( N a m b a e N r u.
g n e y) n o e s c o sa d e s p r e c i a b l e , s i n o m u y
i m por tan te ( A moan g au, A m oan g anbi ) n o le h ag o caso ,
.

lo t e n g o e n poco, 1 0 m e n os p re ci o ( T e co N ) acci on . .

m ala , m e n os pr e ci ab le M uch as ve z e s e s 1 0 m e sm o q ue :
.

( )A u u sa n d o q u an
,
d o n o t i e n e e if e c t o l a co sa , y a u n q u e
lo te n g o h az e poco caso d e e l ( A mõ me raco y ag ua r aan g ã .

m be i am o om onã mate re te ra an g au osua , acoi g ue mê m on ã


'

r api ti h ar ã rami an g au) M ari ( N a pch e ch ch ay re paco g ui


'

mi r ã , oçi amb uae upe om e ê pote re m o, omae e te e re ang au


h e ch acaba re h e rang e , obi ahati r e ch acã rami ramo Ii ote
'

r aco on e m om bó e r e y an g au oh ob o, y y i baporamo on pa)


N i col socolor ( H e ca b e ca an g auh ape ) con capa d e
. .

b uscari a .

A ng e ê V A ng e . .

A ni n o ( A n i y e pe ) n o
. ci e rto ( A n i n d a e
.
y p a c o
c h an d e h a r ae ) pue s n o te d i xa, q ue n ó ( A n i e te , A n i t i rõ .

e tc, A ve i ay , A n ij , A n i ry ) d e n i n g una man e ra ( A n i h ae .

c h e pi ) d i g o q u e n o ( A n i q ue ) lo usan talq uai v e z por :


.

( e m e u
q ), e u t , (A n i q u e c o r u i
p p q ) e u a m a s p p ro r i o e s

( c or u i
p p q e u ae m e q )
u e n o p ass a i s p o r a q u i ( A n e y r a m o ).

q ua n d o n o , p o r q u e s i m ) E u q .u e u s an ( e l a n i ) c on l a
n e g aci on ( e y ) tamb i e n e s re par ab le e l uz ar e l ( an i ) con

( e m e )y n o so n d os n e g ac i o n e s , q u e a fi r m a m , u t : ( A n c i l

m e , 1 A n i e m e ) n o se a assi R ui z
.
( A . n i a m e
. r e m o r ae )

o xalá n o fu e r a ass i M e n s Te mb i e n si g n ifi ca ( n ad a) , ut


. .

( m b ae p ga n a e r e i p ot a )q u e q u i e r e s ? Y r e s p o n d e : ( )
a n í n a d a .

A n êbê l A y e be : aun por osso ( N


. n day apoy ) . .

a un por e sso n o lo h i z e ( N r am o) por tan to


. .

P ue d e re g i r g e rund i o ( N abe ch e h aih upa) y por . .

e ssa tamb i e n y o le am o N o si n r az on ( N
. n d e ruru, . .

e re ii e ii o tapi a e q u e b o) n o S i n raz on e s tas h i nch ad o d e

g d q u t i m h h d d u m i d ( A n e b e y )
âm
r o , p or e e s a s s e p r e e c a o r e n o
'

e e .

A rle y as si es .
( N . an
p g s ) q ue assi e s , as si passa ?
( N p ar
. s e ) ass i d e ve d e se r ,
a s s i s e r a , lo d i ce c o n a lg u n a

d ud a ( A n e i n g atu
.
) e s r alm e n t e a s s i ( N s te g n a ) c o sa . .

ve rd ad e ra E stan d o alg un o re fi ri e n d o a lg un a cosa, e l q ue


.

e scu ch a e sta d i ci e nd o a cad a r ato ( A c e y ) p


a r o b a n d o lo .

q ue e l o tr o d i ce , y
j u n ta m e n t e d o a e n t e n d e r , q u e n o .

s ab i a aq ue llo .

T O II O L V III ,
r . I .
1 14 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

A nõ solo, solame n te ( O r e a n õ .
) n o s o t r o s s o l o s .

( N d e p i a c h e r a i h u a n õ r e n d a m i m b u c u pp i e e r c h a ç a n c a
e i cob orae ) N i col e n e l se r m . d e la P assi on . C or tum n .

soli u s ta i e r a m e a m ar ia se d es
g ( Y ã fi õ y) e l so . l i t o .

A pe aq u i ( A pe , ame h i ui ) aqui e sta .

A pi ray d e b urla ( A pi ray h ape e re y opo) lo h i z i ste


.

d e b urla ( C h e N ch upe ) tr i sq ue m e con e l pe ro ( C h e


'

. . .

N h e ce ) d i rá : me alab e d e e llo b urland o, como d e a ve r


. .

p e ca d o c o n a l g u n a .

A pi ri a ca n to ( C h e N . ah ê r e con í ) e s m i ve ci n o
. .

( C h a ra h a c h e N ) ya. u d a m e a l le v a r d o e n u n p a i o , o c o sa
s e mj an te ( p
A
. i r i ta m b i e n p u e d e d e c i r : e n l a p u n t a .

A pi i e y —
si n S in ( p
A i r a m .e í) i d e m (T e c o b ê N ) . .

v i d a e t e r na .

A pi te ri l api te pe e n m e d i o
. .

A po b ord on ci llo d e l q ue q uie r e d e cir alg o, y n o


a ci e r ta .

A pocue re cid u o ( C oo apocue fi o) m as usad o e s


.

(ç o o r e m b i re n o o i m e ) s o lo l as s o b r a s a y d e l a c a r n e .

A q ui In te rj e c d e la m ug e r q ue se d ue le
. .

A racoe an ti g uam e n te , ( j m a N r ac o cu nu mb i çu
'

a m o) un ci e r to m oço an ti g uam e ute Q uan d o ( N ourae ) . .

q uan d o vi n o ( N ay u n d e r e ch acan e ) M e n d alg un d i a


. . .

ve nd r e ã v e r te (.N d a a r acae y c h e n e ) n o t a r d a r ã ( N . .

a mo n d ay apor e n ui n g n n ti e mp o h e h e c h o ta l cosa
) ( A r a .

c ae b e , A racae g ni be , l A r acach ag uarabe ) d e sd e quan d o,


.

o d e q uan d o aç ã ( A r acae b , l A racae y abe ,


. . A racae h a
p o b e ) h a s ta a q u an d o ( A r a c.a e r u p )p
i o r q u e t i e m p o .

N e g ad o d i ce e n b ri e ve ti e m po ( A racae e v, l n d ar a . .

ca e y , l n d a aracae r u
.
g u ãyy ã e m o íi a n g ) pi r e s t o ,
e n b r e ve
t i e m po se cri a .

A racab e y alg un d ia ( N y p yy p
e e . a o .
y e b i t e y
p o r a re y )
m o no q u e r i e n d o h a c e r l o o t r a v e z e n a l g u n
t i e m po N un ca lo volve r e a h az e r C on u u y)
.
( a m o n d .e r g n e
d i ra : para n unca ( N a N y e pe y y apo y e b i te y nan on d e
. .

ru g u a y ) p a n un ca b olve rlo a h ace r otra ve z , e s lo m e smo


a r

q u e : ( A m õ m e a r a a m o i
pp y pe e e .

A re d e e spaci o ( A re caturi re ) d e spue s d e m uch o


.

t I e m po .
( A r e c a t u y r i r e ) p o c o d e s p u e s ( N d o a r e r i re .

r ug as y e re h e ch an e l b
) p r e s to o v e r a s ( A r e e y) p r e s t o . .
P A R T ÍC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I

A ri V In te rj e c ( H ari )
. . .

A ri l ri V
. .P osposi t ( R e h e ) V A
. . r . . . .

A r i mb ae an ti g uam e n te ( N g u a r e n i c.o b a e ). e s t o
e s m uy an ti g u o (N . om a n õ ) m uch o h a q ue m ur i o L a s
. .

I nd i as d i ce m ( y rí m b ae ) .

A r i ré d e spue s , outro d i a ( A ram e r uico ran g e .

ar i re afi e m om arãn g atum e oy a oy ab au) h ag a y o e sto por


a or a q u e d e s pue s m e h ar é b u e no e tc . .

A roy re alii u ( N y .b a h e m i c .oi t e ) fi n a lm e n te l l e g ó .

y y a l o s u e le n j u n t a r c o n ( c o i te ) q u e r am o i e n S i g n i fi c a fi n a l
m e n te P ue s , por e sso ( Ym aran g atub ae oh e coa , N .
q u e .

T upã ope ) i m i talos b ue n os , pue s e n tr a, y por e sso e n tra


e n la i g le si a .
( N a y y a b a y e t e y b ae r u g u a y y p e e p a c o .

T upãpor oq uata m b oay e b a x I ch e n u n g a T up ãr e tã m e )


.

N i c N o e s di ffi cultos o e l cum pli m i e n to d e los m an d a


.

m i e n tos d e D i os , pue s m uch i ssím os com o y o, q ue los h an


c um pli d o a los q ue d i latan e l con ve r ti r se a la m u e rte le s
d i ce , y sab e n e s sos rale s s i e n la m ue rte se h an d e
con fe ssa r b i e n ; y R ( A n i .e t c r aco , N r a c o o a ra q u a a .

car upi r i n d oy obu j c h e o n e m o m b e ú c a r ú p i r i h a g ã r e b e n e .

T upã II ad e aran i ã e tc y p or e ss o ci e rta m e n te n o h an d e


'

h allar e tc porq ue D i os e tc Ú se n lo ã ve z e s com o d i ci e n d o


. .

m e r e ci d o lo ti e n e , d an d ole e n car a con su porii a , ut


( T u h é N m b i h i y y u ) l d i u
'

e ce c a r a y pe e I i e. a . o c a e r e q e
com i e s se , n o q ui s o , e n fi n la h am b r e le m ato .

( E il e m e h a e c h u p e b i n a , N o g u e r e c o m e g u ã.
) a u n q u e
le ay a d i ch o q ue n olo com i e sse , lo com i o , y por e sto le
h i z o d ano C on tod o e s to ( N d ar e coy carm an d a , N
. . c re y e .

ru re n e ç e ch e b e ) n o t e n g o fri z ole s , y con tod o e S S O m e


los vi e n e s a pe d i r M e n d ( M bae poh i y e y r e pe e b ocoy ,
. .

e r e m opoã b e e r am o n ucuy , N co j h i r a poh i y e tc tarah a


'
. .

e te r cy e y cob o) ape n as pue d e s con lo q ue n o pe sa , y con


tod o «8 80 q ui e r e s lle v ar e s te palo tan pe sad o .

A r uã P a rtí cula q ue e m m uch os pue blos la usan


p o r ( b i c a tu ,
b i b i ) p r o b ab le ( o u N P a y) ( N d e r e c h
. ã c a , .

oubi b i , ou b i catu P ay n d e re ch ãca) e s pr ob ab le , pare ce


m e ci e rto , q ue ve n g a e l P ad r e ã v e r te ( Yn aruãne y r e õ .

p pe o co h u n e ) o s c o g e r ã l a m u e r t e q u an d o m e n o s p e ns a i s
M e n d ( P e n e m i moã e y ) e s mas usad o ( A r uãn e y T e o ou
. .

n and e e n e ) h e m os d e m or i r q uan d o m e n os pe n sam os .


1 1 6 R E V IS T A T R I M E N S A I. D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

B an d .
( A ruy
ã ne )e re h ê nd u
l o o y st e a l re v e s ( A r ú ã n e y .

e r e i co) n o V i ve s com o d e b i e r as B an d . .

A r uã h e rm oso, e s tarb i e n ( Yli aruã n ã nd e r e tã ) .

e sta h e rm os o n u e stro pue b lo ( C h e a ruãn g atu . r u ch upe ) le

p a r e s co b i e n ( Y na r u
. ã P a y n d e r r n p a uc a ) j u s t o e s ,
d i g no
e r e s , q ue e l Pa d re te h ag a aç otar .

( C h e y a r a J e s u C h ri s to n i n ã r n ã n g a tu y y p , e e c h e p i ã
p o r i a h ub i m e n d e r e yq u e h a g u m a ) N i c D o m i n e n o n s u.m
d ig n as e tc ( N i ã aruãy ch e be ) n o m e p ar e ce b i e n ( A moa
. .

ru an g ã ru) ag r ad am o ( T upã g raci a m aran g at u om oar uan


.

d uç u n an d e an g a) la g re ci a d e D i os h az e h e r mosa ag ra
d able d i g n a e tc e n oble ç e m uch o n ue s tra alma
. .

A r uã mb e e com o se e s pe rava ( N d e N n d e.
p o .

r e re q ua m b i a r e h e ) com o d e ti s e e s pe rav a , ag asaj as la

g e n t e . M e n d ( O a r ua m
. b e e c h u ã y fi a n g ã y p a ) v e ll a c o e s
J n an com o d e l se e spe r ava O tros le d an e ste se n ti d o :

.

B i e n e le ach a d e ve r q ue e s ve llaco ( N d e n e e oar uambe e n .

d e r e co) tus palavras soucom o t us o br as B an d ( C e r n am . .

b e e oy apo) lo h ac e com o e l e s , B an d .

A ta I n te rj e c d e l q ue te m e le ve n g a alg un d ad o
.

a outr o .

A tay I nt e rj e c d e l varon q ue se a d m i ra , ag ra
.

d an d ose d e alg un a cosa, ut ( N a o p i a h u ) o .


q u e lí e n d o
V e sti d o .

A ti bi bí ri n o s i g n i fi ca al r e v oz , si n o d e tr ave s ,
' '

d e lud o, y asaí para d e ci r pon te e s ta ropa al re vaz , n o se


h a d e d e z i r : ( A ti bi bi ri S i n o: ( H api pe cor i , l g uapi pe b o)
'

. .

T amb i e n S i g n i fi ca d i ii e r e nte m e n te ( Yy ari bi bi ri cr e y a po)


' '

n olo h i z i s te com o se d e vi a h az e r , lo h i z i ste d i ffe re n te


m e n te ( T upã por oq uay tab a N t e q uára ) los q ue n o V i v e u
. .

c om o D i os m an d a , q ue vi ve u d i f e re nte m e n te d e lo q ue
D i os m an d a ( Yy ati bi bi ri ay co b e co ag ui ) vi vo díii e r e ute
' '

m e n te q ue e l
A u d e burla ( T upã , T upã au .
, l n d a u ) D i o se s .

fals os ; sue le tomar i a fi n al d e la d i cci on a laq uai se


lle g a , y assi m uch as ve z e s h az e : ( n d au , m b a u , g
a u ,
ra d ,

T upã por e re q ua r e y h aba monon ay nay n d aiI ) B and S omos . .

i n g ratos a los b e n e fi ci os d e D i os .

( H e c h a g u e r a no m e r s u ay n e y m b a u b a e ) lo s q u e e n l a
s ola apari e n ci a son b u e n os C on ( e te y ) e n la n e g aci on d e l
.
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 1 7

ve r o, b s ue le h az e r ( a uy y e te y , aub e te y , l au .bi ye ) y
n i e g a d e l tod o lo q ue s i g n i fi ca e l ve rb o, ut : ( N d i po n d i

p o ra r y, y e te y m b a e n a m o h e ce ) B a n
. d E S 1 0. m i s m o q u e :

( d i i í i y p ) M u h i i u i l t i i
'

n p o s m n e e . c s s m o so t e n e e n a r e p e c o n

d e los v e r b os n e g ad os : ( N d oci n d oci g auy y e te y ) , i d es t :


ê i d y) B N d i i u b i h
'

( m n y pe e n o c i a n d .
( .
p p p p
o i o a y e e r an

g i e o e u e t e o h o o h o y , p y g
b o oa i r e n a t n r e u o y n a ) P o m N
. o .

t i e ne te r m i n us C o n la m ald i ci ou ( C
. .
q u a . e q u a a a ) v e t e
c on la m ald i ci on , e n h ora m ala Q u an d o se r i II e a In d i o
'

. ,

O m uch ach o se usa m uch o ( E re y apoy e bi au q ue n on e .

c re h e n d n te y a uch e fi e e n o n e , e ne yq ue e re y e b i aun on e )
A rag C om o q ui e n d i z e
. h arlo otrav e z , y v e r as F i n g i r , .

h az e r d e lq ue ( O y ah e o a ú) fi n g e , n o llor a d e v e ras D e
. .

b ald e ( M baêramo te pi po h e coqn aah a am o y abe ca be cae d


.

y a i c o b o r ae ) N i c P .o r q u e b u s ca m o s d e b a ld e t e s t i g o s ? Y
1 0 j un ta con ( te y A h e cã h e ca aII te y) lo bus q ue d e b ald e
'

E xe craci on , e n arr e pe nd i mi e n to , ut : ( ch e aú paco) y o


q u e t a l h i z e (
. C h e a ú a ú p a co a m a y r õ t e y T u p ã c h e y e u p e

g u i t e c o b o )y q o u e t a l h i z e , q
u e e u o j é e t c ( C h.e r u y b a ú ) 6
m i ste ch a d e s g r aci ad a , q ue n o aci e rta S i g n i fi ca ta mb i e n .

al fi n d e l v e r b o , o n om b re , n o ave r te n i d o e ffe cto la c osa


o d ud a d e l, y aun q ue lo ay a te n i d o, o ay a d e te n e r , h az e
p o c o ca so d e l, y
a u n q u e n o s e p g
o n a l a s e g un d a o r a c i o n
se e n ti e n d e , y par a e x pli car lo m as s ilad e n m uch as ve z e s
e l ( B i na , y p ) y
e e r e p e ti d o e l ve r b o , o n o m b r e e s m as

e le g an te , ut ( C h e re y ty y ty auy e pe b i na) m e q u i so d e r
r i bar , pe r o n o pud o ( A . h u p i h u p i a u h e r a h a p o ta b o b i n a )
p ro c u r e l e v a n ta r l o p a r a ll e v ar l o , p
e r o n o p u d e , y
d e n o t a

n o solam e n te e l e fl e cto n o se g ui d o , si n o volun tad e y


'

d e se o, d e q ue re rlo le van tar D e aq ui e s la parti cula d e l .

optati vo ( C n ria útamo, A y e aútam o) e tc q ue d i ce n : oz ala , .

y ( A
'

h e c h a n g a ú ) d e s e a r a l a u s e n t e .

C on e l v e r bo ( A e ) si g ni fi ca e n te n d e r falsame n te .

( g p
Y a u a ó a i p o a e a ú ) e n t e n d i q u e e ra p e r r o , y
m e e u
g e n e .
( C h e ã a r g a i p a r a m o y e p e u d a h y c h e A fi a re tã m e n e ,

e re aú pãn g ã ) e n ti e nd e s n o y r al I nfi e r n o aun si e n d o v e l


laco P ue s e n ti e n d e s mal ( A y ab i ram o y e pe nach e n upã y
.

ch e ne , oy a oy a baú , e n te n d i e n d o fals ame n te q u e e t c .

F i g nrar se ( C h e n on g e ta n g e r a auch e ruba am yri ch e


-
.

q ue pe ) sonaba q ue m i Pad r e d i funto m e h ablava ( A h an d o .


1 18 R E V IS T A T R IM E N S A L Do I N S T IT U T O H IS T O R I C O

eu b m i ) i m i m m d le , y
e a lm e n t e
'

g a e ce e e o y r r
, p
e r a a n o e r ,

n o e s assi .

- i ú 1 A ub aé , e ss e ( A ú og ue r ú) e sse 1 0 i r ar o

. . .

( A u b í n i ) q
a u i o a y e st ã e s d e m o st r a t i vo
,
.

S i q ui e r a ( P e t e j y e b j aub e Ii ote t m
'

A ub e
'

y p
I
. e '
e a o

n d e an g ay papag u e r a e r e mb oã ç f) N i c O xala un a v e z si .

q u i e r a ,
e t c .

A ub e te y e s la par ti c u la ( au) c on e l supe rlati vo


( y)
e t e .

A ub i un poq uillo ( A q ue ranb i ) h e d ormi d o un .

p qo ui ll o ( A .ca r u e a r n a u b i ) h ag o d e l q u e co m e E
( y p a o .

a ub i e m e t e q u e II an d u ) 1 b m o m
'

n o 0 ag a s a p oc o a s ,
e n os ,

h az lo d e v e ras .

A ubiy e e s 1 0 m e sm o q ue : ( A ú e tc) V A u . . .

A uh I n te rj e ci on d e l q ue can sad o r e sue lla re ci o

B ae e l, q u e hlos :
az e p ar t
esi cí pipoarpti
roc ula

p r i o d e l os v e r b os n e utr os , y ab s olu to s ,
co m o q ue d a
d i ch o e n e l A rte A los n omb r e s d a e ste r oman ce e l q ue
.

e s , lo q ue e s , ut : ( M oony y e bi b ae ) lo q ue sue d os ve z e s ,
j u l re s or d i nati vos : ( y run di bae ) e l
'

y s e n ta con o s n om b
q uar to I te m d a e ste rom an ce : ( cuy o e s ) tod as las ve z e s
que le pre ce d e otro s ubstan ti vo, ut : ( T upãç í m aran g aru
ar h i y y ah oy ab ae ) la M ad re d e D i os , cuy o ve s ti d o e s
q a
e so
u
(Q ç y y y
i e a e q uaae jrb ae ) cuch i llo cuy o d ue Ii o no
Pospue sta al par ti ci pai ( H a h a) h az a par tí
'

p ar e c e , e tc .

c i pi o pa ss i vo ut : ( m b ae m bocoh ab ae ) cosa r ó cad a V e ase


, .

e l A r te t ra t d e los par ti cí pi os
,
.
2 .

B e m as ( E r ub e ) t rae m .a s H a z e co m pa r a r . .

P ospue sta al om b re , ut : ( y poch i ) e s m alo ( y poch i be ) e s ,

p e o r .L a c osa a q ui e n h a z e e x ce
, ss o s e po n e e m ab l E G , . . .

e s pe or q ue e s to ( y poch i be coag u i l coag ui b e


, ,
.

M uch o ( A mõ me aç e g uã n g ê be ram o) ave z e s por te n e r m uch a


.

p r i e ss a ( P e y
.
q uaa b e ca t u r ac o ) sa b e i s m uy b i e n T o d a vi a . .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 1 9

(c ob êbe )n
p g
a a i v e t
V o d a v i a ? O t r a v e z ( N d a y pa ob e y
c h e n e ) n o 1 0 h ar e otra ve z ( _
N a t e õ
.
ç i c a b e ra m o r ug n e y
y ch e l N a T cõ ç í ca bam ob e r u
.
g u a y y c h e h e c o n i ne ) A lt a m . .

N o m ori ra otra v e z Y tam b i e n s e j un ta con ( y e b i N oman o


.

y e b i b e v c h e n e ) i d e m P o sp .u e s ta a l r a m o ) d i c e : m i e n t r a s

(Q u a ra hi r a m o be ) m i e n t r a s a y s o l ( C h e q. u e r a m o b e ) m i e n
t ras y o d ur m i a lo lle vo ( C h e q ue pi pahe ) i d e m L ue g o q ue
. .

( C h e b a h e r a m o b e ,
r u p i b e ) l u e g q
o U e ll e g u e C on e l.
g e
r n n d i o d i ce lo m e sm o : ( g u i bah e mob e ) lue g o q ue lle g ue .

D e sd e ( C h e cun umê ram ob e ay q uaa ) d e s d e m uch ach o


lose C on ( h ag ue r a) d i ce 1 0 m e sm o, ut : cnn um í h ag ue
.

I a b e ) con los ad ve rb i os d e t i e m po aun fi n ( h ag ue r a)


se u sa : ( A r acae b e ) d e sd e q u an d o ( Ã n g be ) d e sd e aora
. .

C on los pos pos ( A g n i ) d i ce 1 0 me sm o, ut : ( A coi g uib e )


.

d e sd e alli T am bi e n pue d e d e ci r : d e sd e e n ton ce s ( O mi


. .

t ã g n i b e ) d e sd e q ue fue n i no Y tam b i e n : lue g o d e spue s . .

( M i s sa g u i b e ) l u e g o d e s p u e s d e m i ss a D e t o d .o , d e p u r o .

( A m boaci ch e pi ag ui be ) m e pe sa d e tod o coraçon ( C h e u em .

b i ah i y g uib e ch e n ãg ay ) d e pura h amb re e stoy e stan co


''

A rag C on ( h ape ) h asta ( C h e m an õhape be ) h asta ã la h ora


. .

d e m i m ue r te ( A racan ym bape be ) h asta ald ía d e l i ni ci o


. .

Y tam b i e n si n ( hape ) , ut : ( C h e r og ag ui s fi an i y pe b e
g u i h o b o ) d e m i c a sa f u i c o r r i e n d o h a s t a a l : i o C o n (p p )
i .e
m e smo ( A coi ãr a pi pe b e ) e u aq ue l m e s m o d i a S i m ul
. . .

( N d e r u p i b e ) j u n t a m e n t e c o n t i g o ( T o b e t.í c a c h e a o c h e
r e b e b e ) d e x a q ue se e nj u g u e co u m i g o m i r o p a ( M o co i b .e )
e n tr am bos , ( In b oh api be ) tod os tre s ( R e c e b .e ) j u n t a m e n t e
c om e l

( C u a y b e g u e n b i r e co o g n e r e c o ) n u n c a d e x a a s u m u g e r .

T am b i e n lo m e sm o q ue ( abe ) , n t : ( n d e re h e b e P ay opo
r an d u ) p o r t i t a m b i e n p gr e u n t a e l P a d r e ( P e ã m e b e.
y e n í ) a .

t od os v osot ros t am b i e n lo d i ce B an d ( C h e b e be on e m oy rô ) . .

c on m i g o t am b i e n se e n oj o ( T upã ch e h ai h u . h ag uã mari ,
c h ug uí ch e q u i hi y e h ag uã mari b e ) N i c par a Q ue y o um a . .

a D i os ; y tam b i e n para q ue le te ma C on n ar i g ale s a .

v e z e s h az e : ( me ) , ut : ( ch e m onõ si rê me ) lu e g o d e s pu e s,

q u e y o m u e r a .

B e e am o l ( b e e tam o) P ar tí cula d e l pre t plusq uam



. .

p e r f e c to d e l s u b ju n t i vo , y o p t a t , co m o .q u e d a di c h o e n
e l A rte .
1 20 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

Te mb i e n d a e ste , roman ce : avi a d e , n t : (ym aq e e am o


y n e m o n a n g i r e a , y
a b o ) e t c B an d D i ci e n d o : d e s d
. e m u c h o .

t i e m po an te s se avi a d e a ve r cri ad o, y ti e n e fue r z a d e ,

p r o b a r A ç e ra i
. h u p a re r e n ã n g a T u ã
p , g u i m b a e ri r g ace y
e cob upatí n om anan g ích e be e amo T a e ) n os am a m u ch o D i os ,
se n o n os am ara , n o ub íe r a cr i ad o , e tc ( N u í a
'

a yp o q a ap r r .

Ii g u ay n an g a ratag n aç uaii ar e tã m e n g u a , r a ta an g aú ã ru

p gi u a b e é m o r aco a ç e o g u e r ooç g
an at u g u a p i c a r u e
y r a m o

y p )
e e n o e s s u fr ibl e e l fu e g o i n fe rn a l, s i 1 0 fu e ra , s u
fri e ra la p e r son a e l fue g o d e e sta vid a , aun q ue lo ab rase
m e n os , lue g o si n o pue d e sufr i r e s te fue g o com m as raz on
n o pod r a s ufri r e l otr o N i c I te m e x pli ca fu . t y pre t . .

m i s to V . S upl cap 2 n um 4
. . . . .

B e y pe lue g o lue g o P ospue sto al ( R aíbí ) , ut . .

( R a i b í b e y p e o b ab e o ub o r ae ) oz ala V i n i e r a lue g o lue g o .

E l ( pe ) aq ui e sta e u lug ar d e l ( tamõ ) pue s e s lo m e sm o ,


q u e ( R a i bi be y ta m o ) .

B ey be y cosa( M b ae de n ad a , se n sub stan ci a .

b e y be y ch ocoy ) e s cosa d e n ad a e sso, lo d i ce n q uan d o v e n ,


q u e a lg u n os r i ne n p or cos a q ue i m por ta n ad a T am b i e n la .

usan e u otras cosas ( M bae b e y b e y ) d i xo un a I n d i a alas .

t e n te j as , m e n os pr e ci an d olas .

B e rãbõ te en un mom i e n to ( N a q ua ) f

ui e u um . .

m om i e n to O tros usan m as ( ç abír am í Ii ote ) e n un ce r rar


'

d e oj os .

B e re m i p a r e c e q ue , ( ou N

) p ar e c e q u e v i e n e . .

( N a N n ot e g ua r.õ g u a y e b oco y) e s se n o e s co s a d e O p i .

n i on R ui z C on e l g e run d i o d i z e : com o si ( M b u
. . a
y p e t a p i a .

g u a g uab a ú b o N m b i a am o o h o o r u p ã rã b o
.
) co m o S i .fu e r a n
a com e r pan ord i nari o, van alg un os a com ulg ar ( C oi ni .

r ae pe d e m b i e ca oy ab o b e re m i
) A r ag h a b la n d o d e la e s . .

t re lla d e los M ag os q ue se paro e nci m a d e l por tal d e


B e le n ; como se d i xe ra : A q ui e sta aq ui e n b uscai s V . .

N ung a .

B i b cosa d e te r m i n ad a , se nalad a
. C h e re mbi .

r e cob i , ay po ) e ssa e s con q ui e n h e d e t e rm i n ad o ca sarm e .

( C h y b i b i y y) ui u l
'

e r a c o ã a q e n e s ta e l pal o q e s e na e .

D i ce se d e cos a d e te rm i n ad a para e l q ue la b usca, o bai le ,


n o d e d i a, n i ti e mpo, S i n o d e cosa m ate r i al Pare ce q u e , .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I 1 21

i n d í ci os ay q ue ) N d ocarubi bí) par e ce n o come rá ( N d íq ui


. .

r e yb i h i ) pare ce n o q u i e r e y r ( Yb i catu e te y T upã nand e


.

r ai h u n d e i te e nan d e re h e om an ô m o) A r ag M uy bi e n s e .

e ch a d e ve r , q u e D i os n os ama , p u e s mu r i o por n osotros .

L o m e smo q ue ( oy e q uaacatu) ( Y bi catu nd e araq uaa


'

b e V rae ) bi e n se ach a d e ve r q ue n o ti e n e s e nte nd i m i e n to .

( Y b i ca tu a ii a r e t ã i m e y h o h a g u ã m a ) m e p are c e c i e r t o , q u e
e l i rã al i nfi e rno .

B ia p o r -
( O h o y. d i a ) f u e p o r e l ( C a á b i a r ã ) lo: .
q u e
i ran a la h i e r b a C am i no, se n d a ( T upã retã b ía) e l cam i no
. .

d e l ci e lo V .P ia . .

B i ari d e re pe n te , si n av i sar ( O h o N ) se fu si n . .

avi sar ( yp ç
A i i N ) 1 h u e ( O õ N ) m u i d
'

. 0 e r t
. m a n . r o e .

re pe n te ( y
.A u b i a rõ t e ), i d e s t : ( b i a r i n o t e ) v i ne s i n
avi sar ,
B i bi api q ue , ar i e sg o ( A m a n õ b .i b i ) e s t u v e a p í
q u e d e m o r i r
( C u ã a
. r e h e c h e m a ê h a g u e c h e m o ã n g yp
a a b í b i )
e l av e r m i r ad o un a m u g ,e r m e p u s o ã r i e s g o d e p o ra r .

B i na p e r o P a r t í c u.la m u y u s a d a , q u e h a z e i m
p e r fe c ta la or a c i o n , y d e m u e s t r a q u e n o t u v o , o te n d r a
e fi e c to ; o se d u
'

d a d e llo ( A y apo N ) h az i a lo, pe ro subi n


. .

te llíg i tur lo d e x e porq ue n o sali o b i e n , o lo, h i z e pe r o no


se s i s e ra d e tug usto A y un d e b íar am o N ve n i a port i ,

p e ro n o s é s i q u e r e r á , o p o d r e s y r M u c h o u s o . ti e ne e n e l
fut y pre t m i sto ( C e ri ch e man ô h aban g ue N
. . . e stuve
api q ue d e mori r Pe r o n un ca la n z an e n e l fu. t d e l i nd i .

cati vo, e ue l lug ar d e l ( b i na) , avi an d o d e e xpli car i m pe r


.

fe cci on usan ( y e pe A h a y apon a) i re pe ro, e tc .

M uch as ve z e s pon e n un a , y otra , lo qual e s muy


ordi n ar i o e n e s ta le n g ua , q u e j un t an d osy tre z par tí culas

q ue si g n i fi can 1 0 m e sm o , ut : ( H upi g ua y e pe N E s ve rd ad ,
pe ro ay s u d i ffi cultad ( A y e te te q uar e tã oh e chag i note .

T upã) e tc N i c E s ve r d ad q ue D i os d i ssi m ula e n e ste mun


. .

d o los pe cad ore s , pe ro, e tc A la par ticula ( b i na) se si g ue .

re g u larm e n te la otra ( ae te ) , q uan do q ui e re n e x pli car e l


e ffe cto q u , e no se si g n i o , o d u d a d e e llo (A y apor aco N . .

ae te n d oi cocatuy ) h i z e lo pe ro n o e s ta b i e n h e ch o .

B i nae au n , pu e s si ( C he N n d ar obr ay ch e am o n d e
. .

e r e i n om bé ue ram o am o) aun y o n o 1 0 cr e y e r a, si tun o lo


y
d i x e ras I d e m , a c : ( ch e y e pe ) con ( bi te ) h az e compara cíon
T ono um ,
a . I
1 22 R E V IS T A T R lM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

d e m ín or i ad m ai a s , e con tra( p
T u â r
. a i N r a co t e õ .

o y pota ra , b i te re n e nand e ) pu e s si aun e l h ij o d e D i os


m ur i o q uan to m as n osotro L a m i sm a fue r z a ti e n e y e pe )
, .

T u
( p y y pã r a e e r a c o ) e t c A u n. s i n l a p a r ti c u l a ( b i ts ) q u e
re u l m n t l s u l u i p a l m í n
g a r e e se e e e s e g r a r a co p a r a c o ,
se
lIallarã us ad o E . G ( g
A. n e l e s g u a p i c h a q u a re p o t i y u
r am i e te y y por ãn g ã tuh ae N r aco S
. M i n g ue m a ran g atu
.

a y ti Ii ote
y g g ,
b u í h u u ã t y p t y ,
m h ê a m
'

a a c p ge o ç e o a r e o a o

p é A b a ã n g yp
a a r u y u ab a e t e c a t u a d i a r e i re c o o g u e r o ô ç a
II ote y b ape h e ra h aborae ) N i col e n e l se rm on d e S M i g u el
'

. .

N o sutri o S M i g ue l a los A n g e le s , e tc y avi a d e e nfi r a


. .

los h om b re s q ue e tc .

B i fi arã e s partí cula q ue usan q u an d o h ab lan con


s i g o m e sm os e n cosa q ue a e llos le s ag r ad a , y q u e la
q ui si e ran e tc , pe r o S i e m pre j un tame n te si g n i fica a lg un
.

g e n e r o d e i m p e r fe cc i o n E .G . C
( y p p
o .e e i co a m o a y N ) l o .

uso un I nd i o, q ue b uscan do ou pe lo , h alle n a o, q ue le pa


r e ci o a pro posi to, pe r o n ole conte n tab a d e l tod o O
( p u u .

c uy N ) d i x o otro vi e n d o un pe scad o m u
. e rto e n un ri o , y
n o ve i a bi e n s e v e n i a n ad an d o h az ia aS i ( E upe tucu y
. N .

h e y be rami oy e robab o ch ug ui ) d i xo lo d e un cavallo, q ue


e n con tro u n g e n e ro d e h i e r b a q u e le par e ci a b ue n a, pe r o
vi e n d o q u e e ra m ai s , la d e x o, bolvi e n d os e a b uscar otr a .

Y e l P ad re B an d i n i e n un se rmon d e la V i rg e n d i z e assi :
C
( yq u u a ra h i r e h e c h e a ti b a r a m o b e r a c o ,
A y e c a t u p o c o
u i u h i h í b N
'

í í
'

g q a r a o y p
a r a a e t e e t e y y ç a t a ta t e t r õ o y c o o .

a e y e pe , co T opà ç i m arã n g at ur e co por ã hab a II ab ãng u aray


'

t e n e e b ocoy r e a, n a g ui y ab orug uãy s e te ) .

B i re q uan to m as , m uch o m as , m e j or ( N d e y e .

e re h opota , bi re r e ch e , bi r e b e ch e , l b i re te be ch e , . bíre
r e n an g a ch e ) d i ce n q u e q ui e re s y r , m u ch o m as y o ( P e r o .

oy apoq u aã , b i re te n e ch e ) Pe d ro 1 0 s upo h az e r , m e jor y o .

( B i r e n a c o , l .B i r e b e r e n e co b a e ) q u a n t o m a s e s t o ( M b a e .

ai bi y e pe tam o e re mocan , h ae am o h aç i n d e b e , bi re ta m o
y
egu í m b ae e te , g raci a y a e re m ocai iy) aun q ue fue ra cos a '

vi l la q ue pe r d i as , t e av i a d e pe z ar , q uan to m as S i pe r
d i e ras la g raci a, q ue , e s cosa g ran d i osa .

B i te r tod aví a ( oyme b i te , l bí te ri ) tod avi a


. . .

ay ( O nb obi te ) tod avi a vi ve d i ce se d e l e n fe rm o q ue e sta


.
,
e ch ad o ( A mb ob i te ri te ri ) h a o q u t d i d u e
.
g e o a v a r . .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I 1 23

B i te p u e s t

o a l p r i n c i pi o h a z e ( m b I te ) m e d i o .

( M b i t e r n p i a u m b b o g) p a r t i d o p o r m e d i o d e lo s d os O
( y o b i .
o

t e pe ) e um e d i o d e los d os ( A m boy ob i te ) pa rtid o por m e d i o . .

( M b i t e p ô ) to lo n d r o n e s M e n d . .

B O b re ve e s te rm i nac i on d e l g e r un di o, y su
p i n o . I te m ,
c o n e s t e B
( ) o t a m b i e n s e h a z e la f or m a d e l
s i ti o V
. e l A r te
. s uple m ca p
. 8 cr e e p l . . . .

B O r . C on n om b re s ti e n e fue rz a d e par ti cípi o


.

( B ) p d h b i u u ( ç )i b l u d
'

ae e r m o m n a t s ,
t a o e q e a n a e n
fe r mo ( N e m bae te bora) los q ue e sta n lle n os d e sob e rb i a
.

S e n al ( B uS/bo) e l q ue e stá fe ch a d o, co n tí n e n s s ag i or a m
. . .

( H u y b o r e ) la h e r i d a d e l a s te c h e o s e fi a l d e l a h e r i d a .

C
( _ V b i i b ) i l u d ll l l l
'

o t e ç a o e s t a t e rr a g a r e an to , va e I e
l g r i m as E ffe cto ( T upã n e é mb o) e ffe cto d e la palab ra d e
a
. .

l os .

B og ab e r tura ( Y bi atab og ) ab e r tura d e la par e d


'

. .

( A mb ob og) p ar ti r V T h e s . . .

B oy lue g o ( C h ohoy ) se fue lue g o . .

C a Partí cula q ue
la us an q uand o s e d e te rm i n an
ã h az e r alg un a cosa ; n o s e uz a ha b la n d o con otros , S i no
a b soluto, y la usan los v a r on e s e n e l n u m e r o s i n g ular ,
las m ug e r e s d i c e n , q ui , ut : ( tah ã ca) e a vay a y o, d i c e lo
q u a n d o s e d e te r m i n a a y r se ( T a h a y co no c ú ) m e d e t e.r .

m i n o à y r otra ve z ( T e u e moma rã u .
g a tu g u i t e c o b o co i t e c ã ,

c h e rO O O p Ich i cue re r oy ae b i p otar e y m o, oy ab o r ac o c u n um


b n ç uamo) e tc P o m P ara e l plura l usan la parti cula ( P a )
. .

V P a
. .

O s ar u tard e ( N j m ) t d y a ( N m
'
a e .s a r e . r a o . .

s h an e ) por i a t ard e y ré ( N p i t ã r a m o ) p o r .l a t ar d
. e , p u e s t o

y a e l s ol ( N pi.h a y e r u .
p i ) m u y d e n o c h e ( N ch u e
p y b o . .

r am o m e m e ) an och e ci d o e n e l 0 8 1 1 1 a m i e n tr as i ba .

C aca p o co tr e c h o ( C aa b i a rã r e r o r a co c a. h a r e r a )
son los q u e acom panarou por poco h e ch o a los q ue i bau
al h i e rba] .
1 24 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

C acar f ce rcan o ( N d e m a n õ N ) e sta s


. c e rc a no .

ã la m ue r te ( Yh oN ) e sta a pun to d e parti r


. . .

C aco l ( cacoy ) e s lo m e sm o q ue : (q ue acoy)



. .

( A co y b e ca co m b i a oy ab am o p ,
a e P a y re ro b i a n i ) n o e s

com o an te s la g e n te q ue ob e d e ci a a los Pad re s ( A y e os coy .

r e a) ass i pass a aprob an d olo q ue se d i ce .

C ach e ch e l ( cach e ch e y ) In te rj d e l q ue s e ri e y
. . .

h az e poco cas o .

C am i —

p o r v e n t u r a ( M a n d e.s e ca m i r a e ) a n d a

t u por ve n tura , h as d e y r e n caso, c om o m e d i o ri ii e n d o, o


e s pan tan d ose q ue h ag a tal cosa S e sue le j un tar con
.

( g y ),
m e u a u t : M
( g ye u a c a m i a h a n e ) q u i s as i r e N o t a . .

M uch as v e z e s e sta parti cula ( ami ) q ue si g n i fi ca : soli a ,


cos tu m br e , por la si n ale fa q ue h az e con e lla la d i cci on ,
q ue le pr e ce d e , ut : ( ch apacam i ) , i d e st : ( ch a paco am i )
p u e s y a sa b e i s q u e s o li a ( C h aca .m i a r a c a e ) v e i s a q u i , q u e
soli a a n ti g am e n t e .

C aram boh e an ti g ame n te , ( y wa N raco cu nu .m


b uç u am o) an ti g uam e n te un ci e r to m oç o ( N h ag ue rab e ) . .

d e s d e m uc h o ti e m po aca .

C atu q u e c o n n a r i g a l e s h a z e ( g
n a t o b i e n .

(q u a a c a tu ) lo S é b i e n ( A m b oc a .t u ) t e n g o l o p o r b i e n ,

a prue b olo . B ue n o ( A y catuog ) sacar lo b ue n o, e scog e r


. .

( O m b a e ca tu c u e m e m e o m b o y a o y a o yp o r i a h u b a e n p y
e m e
ê n g a ) re parti o tod os susb i e ne s a los pob r e s M uy Y por an . .

g a t u ) e s m u y h e r m o s o M u c h o .
( C h e ã n g p
. a i h í e s t a ) m e
c on sole m uch o ( A r e c i tu r i re ) d e s pue s d e larg o rato
. .

A n te s ( N om onyr oy , omoyrõn g atub e e s ta) n o le d e se n oj o


.

an te s le e n oj o m uc h o m as M as an te s ( C ob ae ag u . . i m a ba e
c atu pan g ã e re y pota) d e ste s q u al m a s q ui e re s N o fi n o . .

( A m b u a e ca tu e r e r u a m o b i n a ) n o 6 1 1 0 e l o t r o a v i a s d e
ave r tray d o ( C an g u . i catu rae ) e rre pe d i e n d o ag ua, V i n o
q u i se p e d i r S .i ( C
. h e ca r u a yq u aa )y o s i l o s e N e g a d o d i ce. :
n o se r b i e n , lí ci to, j u s to, y n o pod e r , ut : ( nd i catu y c h e y
y apoh ag uam a) n o e s b i e n q ue y olo h ag a , n o lo pue d o
h az e r ( Ye coacuramo , nd e catuh y coó II h ag uã ma) e n d i a
'

d e ay un o , n o e s líci to , n o se pue d e com e r ca rn e


C on ( e tc ) e n los pronom b re s d i ce me s mo ( C h e catue te .

ah e ch a) y o me s m o 1 0 v i ( N a b accat a e t e h e c h ag ir e re g uã y
.

omom be ú ) lo d i ce S i n h a ve rlo vi sto e l m e sm o (C at uy) .


P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I 1 25

d i sm i n ny e alg o ( T ubi ch a catuj ) g I an d e ci llo ( A racatut


'

. .

r i re ) d e aq ui a un rato C on pa rti cu . las d Im In utI vas , y n e


g a c i on ( )
e y h a z e s u p e r la t i v o , u t : ( m i r i e y gn a t u ) m u c h i s
S i mo Pos pue sto a la parti cula ( y a ) d i ce : c ab alme n te ,
.

ut : ( y y acatu) e s a la m e d i d a ( A r a y acata) tod o e l d i a e u


.

te r o .
( b
Y i y e r e h a N t o d a . l a r e d o n d e z d e la t i e r r a .

( C h e re co b ã , l c h .e m a n õ e j N ) t o d a m .i v i d a L o b as t a n t e . .

( A ca r n N . c o m i l o b as ta n t e ( l y y a ca t u.u o r e a c a r u ) .

C atupaco In te rj e c d e cosa V i sta , . oy d a U n m u .

ch ach o ad mi ra n d o se d e q ue su Pad r e le ay a d i ch o q ue
-

n o le te n i a am or , re s pon d i o : ( C atu an g a paco ch e r a ba


ch e r u ba a e te y n d e b e g uite cob o y e pi ) pue s d e bald e te
e stoy d i ci e n d o si e m pre : P ad re m i o , Pa d r e mi o .

C atu ( p )
p i o d e l q u e s e a d m i r a d e c os a e x o r b i
tan te , ut z ( catu pi po ucúy , ç oo r e rubo) T amb i e n d i ce .

as possi b le V
. C o catu pi po
. .

C atu ( ã n g a p i p o ) d e l q u e se a d m i r a , a g r a d an
d ose d e alg un a cosa .

C atur ã —
e s i n te rj e ci on d e l q ue se ad m i ra d e c osa
e xorb i tan te e n los m ar ty re s , d i ce n : ( y ab ae re catu rã) ; a
m ug e r d i ce ( caI um aê) i te m d e l q ue se e nfad a , ut : ( caturã
p e c õ c e o c a p a ) la m u g e r d i c e : ( c a t u r a r é ) T a m b i e n lo u. s a n
e n ch an ç a que ri e n d o e n fad ar a otro .

C atute pe q u e

e s p o s s i b le ( C o ã ra .c a tu t e p e c h e
n ne ê ng ab e rae ) e s possi ble q ue lle g o al di a e u q ue mi
Pad re m e avi a d e h ablar .

C a tape e n pu bli co L o m e sm o q ue : ( te i ype , pa


.

b êre mb i e ch ar am o)
Co tom a o tom ad ( C ore y ) tom ad ola, se u: e sto
.

olã q uan d o q ui e re d ar alg un a cosa .

Co e s to ( C o .
p g )
ã n a e s e s t o ? A q u i ( G o b i n i ) .

aq u i e sta ( C on i co) ve i s aq ui , e sto e s ( C onaco, l cot e


. . .

n aco) e cce , e s ta aq u i C o n ã ng a, l con e e sto e s , e s a


. .

s ab e r (
. C o n u n g ,a c o r a n i ) co m o e s to 6 d e s t a m ,a n e r a .

( C o n a b e ) o t r o t a n t o co m o e s t o ( C o r a m ó .
) e s t a e s l a p r i m a a
ve z , 1 0 me smo q ue : ( ãng r amõ ) e st a as m as usad a ( C oy .

man i y q uay ) aora e n e ste pun to passo ( C oh e rã , . coy po,


l con i po) o q ui sas e sto ( C ote ra) v e l, a ut, an , e ti a m ,
. .

n t : cob ae pan g a e re i pota cote r ã acoi b ae ) q ui e r e s e sto, o


aq u illo, h oc, an i llud .
1 26 R E V IS T A T R I I I E N S A I. D o IN S T IT U T O I II S T O R IC O

( T o u P e r u c o r e r ã P a u r a ) v e n i a t P e t r us a ut P a ulus

( T a m b o y qe n a a m i n i T u p ã u p e a ce y e r u r e h a ,
c o r e r ã y e r u r o
e y ba g u i te cob o ran g e ) N i col T rat 4 D octr l
. . . .
º
P e rm i . .

t ase m e e l e x pli car um p oco pr i m e r o lo q ue d e be m os pe d i r


a D i os , y ta m b i e n lo q ue n o d e b e m os p e d i r Y e n e ste .

s e n t i d o lo h allo apun tad o d e l P ad r e M e n d oç a ( C o r i re. m e )


d e aq ui ad e lan te ( C o. c u e r a b e ,
c o g u i b e ) i d e m ( C o c u e .r a b e
ah a T u ã
p p ó e n e ) d e a q u i í r e a la i g le s i a , s i n e n t r a r e m m i
c asa ; lo uz o u n I n d i o e stan d o e m su ch aca ra ( C oag ui be .

cog uí be pe pe ) d e s d e aq ui alla ( C ob ae , l c ob e y ) tod avi a . .

aq ui ( C oe te y ) a q ui ce rca , o a pi q ue , ut : ( coe te y , l ce r i
. .

c h e m an ó h aba n g ue b i n a) e stuve a pi q ue d e m ori r T al .

q ual v e z d i ce n : ( co) por ( raco, n i co) .

C os m o (p g a n a , l p )
a e .q u a l e s t u v i e ra ( N o i c .o .

e b apo rae ) q ual e stu v i e ra , si alla e stu vi e ra B an d . P ue s .

c om o avi a d e ) ( N . e r e h o ch e mon g e ta e ym ob e r ae ) , pu
. es
com o te av i as d e y r an te s h ablarm e ? ( N e r e bo, i na i m a
.

n d e õ e ym ob e ra e ) com o te avi as d e y r s i n d e s p e d i r t e .

D i ce n tam bi e n : ( com o pae ) por ( coamo pae ) .

C ocatu (p p )
i o a o r a S i q u e ( C o c a
. t u an g p p
a i o g u i
m anõ m o rae ) aora S i q ue e stuv e a pe li g r o d e m or i r .

( c oe t e i
p p ) o i d e m P e r o . e n e l f u t u r o d i c e : ( p
e s o s si b l e )
( C o ca t u p pi o h e r a g u i m a n õ m o n e r e a ) e s p o s s i b l e q u e m e
t e ng o d e m ori r , e s lo m e sm o q ue ( G n a e t e i
p p , o H i i
pp , o
v e l : coe ta i
p p , o p i c h e a m a n õ r a e n e ) .

C ocatu l ( co e r e am õ h e rã) A h q ue fue ra si ( N g ui


. .

m an õ mo rae ) ah q ue fue ra s i m e m ur i e r a ( G uae te am o .

É e rã , B i am o h e r à ) i d e m .

C o bae e sto ( N r e h e ) p or e s to ( N
. . . c ue r a ç oc e ) m as
.

q u e e s t o .

C oãr am o m afi an a ( C ur i coê ) m ah an a por la m afi an a


. .

( C o e c oa r ur a m o) m ai i an a por la ta rd e ( C .oe r a m o b e ,
l .

c oe r upi b e , coe ci r am ob e , l coõ y e q n a ar am ob e , l y e q ua


. .

a rupíbe ) e n am an e ci e n d o
C O )? ce rca ( C o i
.. n e c o m i ) a q u i c e r ca e s t a ( C o i .

c oi ) aq ui ce r q uata
'

( C o i. co í c h e p i c é r f b í íi a ) e s tu b e y pa a r a
r e s balar
(
. C o í co i -
a m an õ b i fI a ,
c o i c o í n a m a n o v ) e s t u v e
a pi q ue d e m or i r .

R e pe ti d o tam b i e n d i ce : fre q ue n te m e n te , pe ro n o muy


us ad o, ut : ( coi coí ch e n npã ch e re re cobo) A r ag . .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 27

C õi pu e d e d e ci r d os co s os ( C on u m i cõ i ) g e m e lo s ,
.

d e aq ui sale e l n um e ro ( M ocõ y ) d os .

C oi re aora , y n o an t e s , aor a m as q ue n u n ca .

( N a .m o pa e c h e o c h up )
e ao r a y o a vi a d e y r a lla ,

s upon i e n d o, q ue no q ui e r e M as usad o e s ( g
a n e e a m o .

p g
an a ) .

C oi ri ) poco i nhae ( N
. a ( N . ay u poco h a q ue V .

coi rfg ua ru g u a y p )
I
ai o n o h ã p oc o q u e c as o su c ce d i o ( N a .

N .ru g a a y y h o n i ) n o h a p oc o, m u ch o h a q u e se fu e

C oi te fi nalme n te y a ( C h e r oç am b a N ) fi n alm e n te

. .

se m e acabo la paci e n ci a ( A r u N y a lo t r ae g o ( g
A n no . .

N e sta ve z n o ma s A ng N an i b e y ) d e aq ui ad e lan te y a
. .

no m as .

C opaco acaso tod av i a : e s pr e g un ta ( N acoi b ae . .

P ay r e con í ) vi v e , o e sta a caso tod avi a aq ue lle P ad re .

M ar t .

C orom o de s pue s ( C or ome tay a po) d e s pue s lo .

h are ( C oromo am e ên d e b e ) d e spue s t e lo d are ; si e m pr e


.

ape la t i e m po futu r o , aun q u e e l ve r b o n o te n g a la par t i


cula ( n e ) ( A m o co . ro m O ) di la ta r ã o t r o t i e m p o .

C oromon g a tui l ( C or omo r om oi note ab an a ) i r a d e —


.

a q ui a un poco V C ur i e . . .

C or e ve i s aq ui ( N a c a r u g u i t e n a ) v. e i s a q u .i q u e
e s toy com i e n d o, di ce lo com b i d an d ole ( N m b i a r u r i ) ve i s .

aq ui , h e r e lo aq ui , e stan d o e u e ss o , vi n o la g e n te .

C ote ( n d a y ) p
e e r o ca ta a q u i U s a n lo a q u n l o r e

.

fi are m alg un a cosa ( N d i por í m b i a oy a oy ab auN yb i ray y à


'

. . .

ocê y e ç api a y pocoh ub o) d i r o n o ay n adi e , pe r o e s ta aq u i


q u e s a l i ó d e r e p e n te e l a lc a i d e , y l o co g i ó ( A i c o b ê p n e u m .

che g u i te cobon e , oy o oy abun N pi h av e T U pi te õ oh e çapía) .

V i v i ré , di x o, larg o ti e m po, pe ro n o fue assi , porq ue la .

m ue r te lo cog i o d e re p e n te A rag . .

C oti baz i a ( C acoti ) h az i a aç ã ( A m õ ng or i ) h az i a


. .

allá (.C h e c o t i co ti e
p y u b o p )
a v e n i t e a d m e o m n e s B a n d . .

r e pe ti d o t am b i e n d i ce : con tra ( C h e cotícoti ) con tr a m í . .

C ue r Pa r tí c ula q u . e h az e pr e te ri to V e l A r te . .

p a r t e 3 c a p . 1 ª 4 . A p e n. d H a z
. e t a m b
. i e n n u m e r o .

p l u r a l ( C o n . a n d a p ro c ne ) c o m o e s t as m a n o s A r a g I r e n . .

t od o lo q ue e s d e un a e s pe ci e ( T o r o c n e n o te o y e b u ) no .

s e h allan m as q ue tom a .
1 28 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

C ue h ê P ar ti cula q ue d i ce ti e m po passad o ( C on i c o

.

a m boy e q uaa pe ê me g u i te cob o N e sto e s lo q ue as e s tuv e


e x pli can d o los d ías pas sad os .

C ue h e e te y , ay e r d e te r mi n ad am e n t e ( N nan on d e ) . .

a n te s d e ay e r ( C u e h e e te y g ua) cosa d e ay e r aca ( C u


. e he .

e te y b e ) d e sd e d e ay e r ( C u e h e am b u a e p i p e )
. e l o t r o d i a .

i ud e te rm ( C ue h e g ua ara am b uae ae pi pe ) e n los d í as pas


.

sad os ( G ue b e catu) d í as h a , e t c
. .

Ou e s se , e s s os ( C ú y b a ) e s s e c i e. lo , o e ss os
c íe los C on la posposi ci on ( pe ) d i ce alla ( C ú y bape ) alla
. .

e n e l ci e lo .

C uy l cn y b ae , aq ue l M uc h o se usa ad ve rb i al

. . .

m e n te , ut : ( C uy be rami hi i ) p a r e c e q u e e s tã a ll i .

C
( y )n b e y o s i o a y to d a v i a C u
( y yq y ) u a a ll á p as s a .
( y
C n .

coti b e ) mas alla .

C upe le x os ( C upe g uã ) los q ue e stan le xos ( N . . .

te q n ar a) los que e sta n ause n te s ( C upe ah e y a) lo d e x é .

a lla lax os .

C ur i aora D e pre te ri to ( A carui m a N ) aora


. . .

a cab o d e com e r R ato d e t i e m po ( N .


q u e e i c o a b a p )ó u m . .

r ato n o m as , n o te d e te n g as m u ch o alla ( N note cu ri . .

te i note ai co) e stuve poco D e S pue S ( N aracafí y m bape . . .

y a h e c h a n e ) l o v e r e m os d e s p u e s e n e l d i a d e l j u i z o (N . .

e
'

a nnb u ape ) otr o d i a ( N c o ) m a r i a n a.


, p o r l a
. m a ri a n a .

ê ) l u u
'

N .
( c o ra m o b oe m a n a n a e g o q e a m a n e sc a ( N a N . .

r ug u ay ) m uch o h a ( C ur í m e , l cu rí m e i l cu
. r ít e i ) lu e g o al . .

u ( C u i l u i l u i u i u i é
p n t o . r e ,
c r y ,e c
m i ri n abõ ,
r . n g a tn
i ,
c r n g a t . i r r )
d e q ui aun poco ( N . cm i curi nabõ ) cad a i n s
.

t an t e ( C uri autam o, l curi anpe ) ox alã


. . .

C n I íb e y aor a poco h á , o d e aq ui a un poco . .

C uri com o In te rj e c ( N ah e y m ên g u a rae ) mí re n lo


. .

o tra ve z con las ch ocarr e rí as con q ue sale .

C uri e l ( curíy e ) d i ce ti e m po futuro ( M e g uãy cam í



. .

N n om e e y e b i be y ch e n e , pe y abo) N ic di ci e n d o ui sas
.

q .

n om e d ar a e l d i a d e m anan a ( N c e r i ) d e a q u i a u n . .

p o c o .
(N ca t u
.
) d e s p u e s d e u m b u e n o ra t o ( N g u a r ã m a ) . .

p a r a d e s p u e s .

C uríí ãme n ud o o pre sto ( N ane momb e u) m e con . .

fi e sso a m e n ud o ( N e y e bi q u e ) m i ra q ue b u
. . e lvas pre st o .

C uri m e l ( C urím e y) lue g o al pun to



. .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 1 29

C ur i te y i d e m ( T e re h o N ) ve te lue g o ( N

. ii ote . . .

ay con e ) e sta r é un rato A mb ocuri te y ch e re mb i apo) ab r e


.

ví e m i ob ra ( N . q uie yb i pe e re i con e ) vi vírãs poco ( N


. . .

m b i ri ) alg o pre sto V T he s . . .

Q a b i ( II o t e c a b i r a m i , ç a b ír a p í c h a ) e n u n
p e s t e ã e a r d e h o j o s ,
l u e g o , e n u n i n s t a n t e .

Q a n d o ( ç a n d o h a p )e í n t e r p o la d a m e n t e (p o ra r i .

c a n d o g y g
e n a t u o i c o b o n e ) e s ta r a p a d e c i e n d o s i n í n
t e r r upcí on .

Ç a p i a l —

( ç
y e e a p .i a ) d e r e p e n t e ( O m a n õ N ) m u . .

r i ó d e re pe n te ( A fi s c . N c h o p )e l e h a b l é. a p r e s s u ra d a
m e n te .
( Y e e ç p
a i a h a p e o re m a n õ r a m o a m õ ) s i u b í e r a s
m ue r to d e re pe n te .

Cc g a n a , q u e r e r ( N d e c a r a i ç e p g )
a .n a q u i e r e s
bauti z ar te ( C h e h oç e cata) te ng o m uch a g a na d e y r C on
. .

n aríg ale s h az e r ( nd e ) ( u a c h e ca u e õ n d e r í ) n o te n g o v o
lun tad d e can sar m e P or poco ( C h e re roãce ) por poco m e . .

d e rri ba V . Par te 3 cap 2 5 8 ve r sur j a m


. . .
-
. . . .

Ce l ( ch e ) parti cula q ue se pospon e a la n e g a


.

ci on d e l futuro, op tati vo, y s ubj un t i vo, c omo q ue d a di xo


e n e l A r te , ut : ( n aman oy che n a , ch e n e ) n o m or ír e e tc .

Ce (q u e r e a ) I n t e rj e c L .o m e s m o q u e : ( H .e e q u e
r e a) b i e n e m ple ado .

C e ri ce r ca , ã pi q ue ( N c h e m a n õ h .a b a n g u e .

bi na) e s tuve ce rca d e m ori r Poco ( A çi rí N ch ug ui ) . . .

apar tam e u n poco d e e l ( N d e y N ) poco falta ( C e ri be y ) . . .

un poco mas ( C e ríy ) poq ui to P or poco ( N ta mo g n í


. . . .

cai ta r ae ) por poco me que m o ( C e ri ce ri opa og n e rah a) .

p o r p o co no l o ll e v a t o d o B r a n d .

Ç t P a r t í c u l a d i s t r i b u t í va ( M oç oi ç i ) d e d os e n d os . .

Ç o ce s o b r e V A ç o c
. e .

Ç u a 1 0 me s m o q u e (g u a r a , c h e p p ç ) p
o e u a o r ( c h e

p go u a ) lo q u e e s t ã e n m i m a n o .

C ha lo m e sm o q ue ( h a) , n ota d e pri me ra pe rson a


i n clusi va d e l pe rm i ssi vo ( C h amboe ) por ( namh oe ) . .

C ha l Zch aq ue ) I n te rj e c d e l q ue mue s tr a 6 e d
. . .

v i e rte ( C h aq ue T u
.
p ã o n e m o y r o n d e b e n e ) m i r a o la q u e ,

D i os se e n oj arã con t i g o .

C hãn g I n te rj e c d e l q ue se ad mi ra . .

C hapãn g a ( C h a te p aco c h a t e p )e e t c S í r v e m p a r a .

17 r o x o L vm , I
1 30 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

con ci li ar la ate n ci n ó . V . el A r te e n la n ota d e las parti c .

d e pre g un ta P arte V . .

C he ola , llam an d o a alg un I n d i o



E S tam b i e n .

p ar tí c u la d e q u i e n s e m u e s t r a m e d i o e nfa d a d o E G . . .

d i ce uno : ( e m on d o y g ay ah a) y r e sp e l otI o : ( ch e ) n o .

t e n d ras un poc o d e paci e n ci a y lo d i ce c on alg un t oni llo .

C h e au d e l q ue se d ue le A y d e m i . .

C hi ola , llam an d o ã otro ; y e s ín te rj e c d e l q ue .

h az e si le n ci o pr on un ci ad o con voz b aj a .

C h uare 1 0 m e sm o q ue : ( g uava) ( T ob aích ua) por .

( T ob a i g ua) co n t r ar i o ( Yo i p i rí ch u a ) d o s q ue l le.v a n u n a
c osa , com o s e i lad e m an os ( H aq ui cue rích ua) los q ue .

e st an , o v i e n e n at ra s .

E —

p ar t c ula í q ue ti e ne v ar i os S i g n i fi cad os . V . e l
A r te , p te
ar 3 . cap . 2 ª 8 .

E d e ci r V ve rb os i r re g u . lar e s
. .

E acai d e m ug e r i n di g n an ti s A r ag .

E acai ( g
ã n a p i co ) d e la m u g e r q u e s e a d m i ra ,

ag rad an d o se d e alg un a cosa ; e l var on d i ce : ( A tai )


-
.

E b apO alla ( N —
a g u i a u
g ) . v e n g o d e a l
. la ( N . .

g u a r a ) lo s d e a ll a e t c .

E bocoy l ( E bocoy b ae ) asso, e ssos



.
( N c a t u ) . .

e sso s í ( N r e h e ) por e sso ( N


. . r ã m im ) p ara caso ( N . . . .

rami ) d e s sa m ane ra
( N r am i e te í , l N . ra m i n g a t u
.
) d e ss a . .

m i s mi ssi m a m an e r a ( A y) ( N ru r i ) ay v i e n e
.
( N I u p i ) . . .

p o r a y ( N y
. h o m i )
. a l l a v ã M u c h o s d e s p u e s d e h a v e r .s e -

c on fe ss ad o, d i ce n : ( E bocoe Ii ote e b ocoy ) e sso n o m as


'

t ocan te ã e sso .

E b ocoy ( e b o c o i ) r

e p e t i d o I n t e rj e c d e l q u e a d . .

vi e r te A le rta a lla va e ssa fi e ra e tc : e s m uy usad o


. . .

E g nã I nte rj e ci on d e l q ue d e s pr e ci a .

E g ui l ( e g uib ae ) e sso, e ssos ( N



. r am i ) d e ss a . .

m an e ra ( E g ui , l e g ui m e ) ay e n e s se lug ar ( N r upí) p or
. . . .

a y E s tamb i e n parti c u
. la re ple ti va , com o re para e l P ad re
M e n d oç a, q ue s e pon e m uch as ve z e s por orn ato ( T a, .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 31

mape h e n d n potarí be rami e g ui T upãfi e ê ) pare ce , q n e n o q ue


r e i s oy r las palabras d e D i os .

E g ui aj I
l ( e g umõ te ) d i ce : mod o , mati as ( N m b i a)

. .

e ssa e s la g e nte , e ssas sou sua manas ( N r aco mb i a . .

r e co) i d e m .

E y d e b ald e , si n causa ( C h e acacã e y ) d e b ald e


m e ti e n e ( N d ay apo e y ) d e xé lo d e h az e r s i n caus a n o
.
,

c on m al fi n ( A y co e y ) e stoy oci oso, d e socupad o


. V
( aca .

e bae ) d i ce n a las va cas q ue m aare m d e su y


y o .

C on e l ve r bo ( ae ) d i ce : m e n ti r ( O y ab e y D i po) q ui cae mi n .

ti e n d o V .
(y ) e i. E n l o n. e g a ti v o m u c h a s v e z e s d i ce n : (y ) e i
con la pri me ra ( y ) conson an te ( N a m o m b
. a b i y ) e i n o lo
a cab e d e b ald e
E y 6. caso ( A y oh ue y ) le h alle ã c aso , si n b uscarlo
. .

( ç p
Y e a i ã h ap e h e c h ae y íi o t e r am o ae t e ) N i c o l p e r o m i .

r an d ole a caso e tc .

E y m . E s ne g aci on como q ue d a di ch o e n e l
.

A rte A ve z e s la usan e n los ti e m pos d e l optati vo C on


. .

nom bre s d i ce si n ( A n g ay pa e .
y) s i n p e c a d o ( M b a e e y) .

n ad a . C on otra ne g aci on afi rma : ( n da h o h ube y mí ) n o le


d e x o de amar .

raç i cy ramorn g u f
( N a c h e ay) n o e s ta n d o s i n e n e r
m e d ad , h oc e st, e stan d o e n fe r mo ( E y m e ) ne g aci on d e .

l ug ar , ut : (Tari e yme ) d on d e n o ay fue g o E n e l ve r b al .

( H a h a ) d a ra ç ,p
o n o r q u e n o se hi z o a l g u n a c o sa , n t : ( C h e p i
T au h ab e y m e ar e te r amo y e pe ambae apó ) por n o te ne r
s olsíe g o , a u n e n d ia d e fi e s ta tra baj o .

E ye as í com o assi R i g e g e rund i o,


. su bjun
t i vo ( M a n íã an g atab e y ch e te pi po A ba oãng ay pari re
. .

g u e m bi a p o c a tnr ã a m o r e h e e
y é te n i ãb a e t e co b e a m b o a e p e

g u e p i e y ra m o c h e b e n e , o y ã b o ) B an d D o .c t r 1 d e . l o s .

sacr N o h a d e cu
.
y d a r m a s p o r v e n t u r a d e h a z e r o b r a s
bue nas e l h om bre d e spue s d e ave r pe cad o, d i ci e nd o, as si
com o as si n o h an d e te n e r pre m i o e n la otr a V i d a
T ard e q ue t e m pran o ( E y é te n an g ã T upã ud e m b oa
.

r aq uoab on e ) tar d e u t m D i t h d
'

q e e p r a n o o s e a e c a s

t i g ar V e r as, o ve re i s como ( E y e l E i y e te n i po pe ca
. . . .

n e õ pote yramn e ) ve re i s com o os can sare i s d e b ald e B an d . .

n ota q ue ( E y y e ) m u ch as v e z e s e s lo m e smo q ue : ( E y n
d ave ) d i ce n q ue d i r o .
1 32 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O h l S i O R IC O
' '

E ye n o b as ta q u e n e ste se n ti d o lo usa e l P . E .

A r ag ona , ut : ( E y ê y b i rupi g ui te cob o h ae am O pi ch e ab o


h iy n o b as ta q u e an d o ã pí e , y avi a d e y r carg ad o
E y m be aun q ue n o ( E y oq u ay toy a po N . man .

d a se lo aunq ue n o 1 0 h ay a d e h az e r V T h e s . . .

E y mi rê 1 ( B y m b i ta l e y r i r e ) d an e s tos ti e m po s
. .

s i n o v oi e r a , por n o ave r V A rt e e n e l sn p le m ca p 3
. . . . .

n um 3 T ambi e n d a e ste roman ce : H asta q ue n o , m i e n tr a s


. .

q u e n o , u t : ( g yp
a n a a r e h e y p q
e o u a a h a b a a ç ye m o n d o g ye
r i re , n i na n g e coi anã) I n s H asta q ue n o corre e l n i lo d e la
.

m ala costumb re , n o se le d a n ad a a l D e m on i o .

E ym obe l ( e y mbobe ,

.
y m o b e ) a n te s q u e ( C h e h O .

N ) an te s q ue y o vay a ( l g ui h o N )
. . . .

B i co l ( e y n íco) como s i n o ( A y apo N ) com o


. . .

s i n o lo ubie ra h e c h o Poco usad o se pu . e d e d e ci r m e j or

( c h e yy p a o e y r a m o a m o p a e
E me l y m e , ne g aci on d e l i m pe r ati vo O pe rm i ssi vo
.

V . A r te .

E m on a ass i d e e ssa mane ra ( N r a m o ) s i e n d o . .

a ssi ( E mon aí ) d e ssa m i sm a man e ra ( N


. te q uar a) los q ue . .

s e por ta u, o v i ve ud e e ssa m an e ra ( N n un g a) se me j an te .

a e sse ( E monaé pi pe ) con se m e j an te d i ch o


. .

E monae e m onand e ( y assi e ssa h ã si d o la causa) .

( H e r a c h e r e m b i a p o N n d a h a y) . m u c h o te n i a q u e h a z e r ,

y p o r e s o n o f u i M e n d .M a s u sa d o e . s ( h a e r ã m b ae ,

A i poh ape , l ai pore h e ) . .

E ne y ( y)
n e e s p a r t í c u l a d e a n i m a r , su e l e r e g i r

g e r u n d i o , O p e r m i ss i v o ( N e n e m o
. m b e g n a b o ,
. te r e n e
m om be u) e a confi e s sar e E n e l plural ( P one y) e n h ora
.

b ue na , se a assi ) ( P e fi e y h e rah abo) e n h ora b ue n a lle vad lo


. .

E ne y (q u e r e a ) ac a b a y ,a d i c e e l v aro n L a .

m ug e r : ( e n e y q ue r e y ) .

E pe ( e p e y e p e ) V e n e l
. A rt e T r
. a n s i c ío n e s .

E q ue ( ca t u r a r e ) I n t e r j e c
. d e l a m u g e r q u e . s e
e n fad a .

E te m uy , ve r dad e ram e n te ( Y catupi ri e te ) e s m uy .

b ue n o ( H e co e te ) su se r ve rd ad e ro N ota H e co e te ,
. . .

b e co e te h aba , tamb i e n pue d e d e ci r : m uch o n um b re .

T ee .

E te y totalm e n te ( O pa e te y ) se acab o d e l tod o . .


P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I 1 33

S olam e n te ( N .d e r e c h a c a e te y y )a u h e v e n i d o s ol a m e n te ã
V e r te V e r d ad e r am e n te
.
( M ar a e
. te y p a a r e i c o ) c o m o e s ta s ,

c om o e s propr i am e n te tusalu d Ycarai e te y bae ) los q ue


.

son ve rd ad e ram e n te ch ri st i anos .

E ti ( e t i q u e r ã , ti q u e r ã ) I n t e r j e c d e e n fa d o , u s a n.

q u a n d o o y e n m a l a s , o p e sa d as C o r r e s p o n d e. ã n u e s t r o
r om an ce : d e x a e sso, b asta y a .

T am b íe n lo usan por e n fad o r e pre h e n d i e nd o m uch a


c h os i n q u i e tos : 1 0 m e sm o e s , y mas usad o : ( M ar a pi a r ã ,
son m u ch os S i e s un o : ( M ara pi cora) I te m q uan d o
. .

te m e u alg un d ari o ã otro, como si alg un o subi e n d o un


cab allo d e s bocad o te m i e n d o q ue le ay a d e d e rr i ba r , d ice n

( e t íe e r i e t i q u e r ã ) y fi lo d e r r i b a , d i c e n lu e g , (
o h i n d o ti p)
n o 1 0 d i xe y o .

I te m , corr e spon d e a lo q ue d e ci mos e n roman ce , aora


lo ve r as E . G . . n o pue d e . uno e n laç ar alg un toro, o
le van tar alg un palo e tc e u tal caso arre man g an dose d i ce : .

( qe t í n e r a ) a o ra l o v e r a s I t e m , q u .an d o y e r ra e n e l j g ,
n e o
o tra cosa , ut ( e t íg u e r a m a I ã te ra a h e y y a p í e y m o T a e ) y
c omo e r r ó e l g olpe .

E u ( ac a i , l B u c a i ,
1 . E u a n g .a p ga n a m a e ) I n .

te rj e c d e m ug e r q ue se com pad e ce , o ad mi ra
. .

E upe l ( e upe b ae ) e sse


. E s tam b i e n ad ve rb
. .

( B u p e , l e .u p e p e h i n i ) v e st o a y e s t ã ( C u p e o c u p e ) a.
y f u e r a ,

A s ve z e s e s lo m e sm o ( e upe pe ) q ue : A coi ramo .

G ai l . N i
( g )
a e s lo me smo q ue ( an g a ) p alabra de
a mor .

G uã g u a I n te rj e c d e
. l q ue e s pan t a (
. G u a a u .

g am a o ) d e la m u g e r q ue s e e n fa d a .

O uahe i ve rb al d e much os ve r bos , n t : ( mom b e

g u ab a , d e A m o m b e u ) .

G uara e s parti cu la usad issii na V e l A rte , parte 1 . . .

c ap . A pe n á y e n e l suple m cap 7 ( G uarate ) pos


. . . .

p ue s to a l a b la t d i ce p r ov e c h o
.
) ( C h e re co r e h e g uar e te .
1 34 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T I T U T O H I S T O R IC O

cbe e ba oman ô ) muri o m í n ovi llo q ue m e h az i a m í ch w

ca ra .

G naç n g r a n d e . C on ve r os b d i ce ( m uch o) V .

P ar t e 1 . cap . 1 3 , A pe n á .

G uae te I nt e rj e c d ue le , y ad mi ra
. d e l q ue se .

J un tar com ( pe pan g a paco) e tc ( N p e n d e a m y )r í . .

A h d e sd i ch ad o d e t i ( N an h ai pa poro m botad i ce ray ) In f


. . .

o pe ccad o e n g an ad or ( T u g uã e te pug ui g naçu g ue rar amo )


.

o q ue d e ve n ad os ay (T ug uae te pi c ah ê A b atí r e re cobo)


.

O que d e mai s t i e n e fulano N o e s i n te rj e cci on d e l q ue .

se d u e le solam e n te , o s e ad m i r a con d olor , si n o tam b i e n


d e l q ue se ad m i ra ann ale g ran d o se P or i n te rj e cci on d e .

a d m i r aci on S i n q ue i n clu y a j u n t a m e n te d o lo r ,
la u s o e l
P . Pom p e x pli can d o pue s , o pe ri frase an d o aq ue llas
p a la b r a s d e l p r ofe t a B a r u c h 0 q u a m m a g n a e s t d a m. a s
D om i n i , e t i n g e n s loc u s posse ssi on is a j a s m a g n u s e s t e t ,

n on h a be t fin e m D i ce assi : ( T u . ma y pi ah y n d uç u e te y
r e n i po T u p ã r e q ua T ae r ã g u a e t e c a t a p i co ch e y y
a e c o b o n a

g g
a u e g u b i ch a po r o m b o e ç g p
an o a n O
g p a e te r a m o r ae r e a ?
M a n di popi popi au bi y e h e rã n g íco cue te oh o oh oi bo , oapi
r e i n g atu rch oi na) D i ce tam b i e n . e s possi b le ( O u s e to .

p i c h e g u i m a ii o m o n e r e a ) e s p o ss i b le q ue m e t e n g o d e
m ori r V C o catu . .

( H ae te p i co) i d e m e s t ,
a c : ( G u ae te p i co ) u t : ( H a e
te pi co na nd e pe ab i a b i h o y a íc ob or a ) ah q ue h e m os e r ra d o
n ue stro cam i n o .

G uãm a lo m e smo à ve z e s q ue ( rãm a) , ut ( C h e


'

r e m b í r ah a , g uãm a) lo q ue d e lle var E n e l i n fi n i ti vo e q ui .

v ale al par ti cí pi o fu tur o ( M bae pag uam a) por ( m b ae opa .

b ar ãm a) cosa q ue se h a d e acab ar .

G ue r. N ota de p re te r i to , ut : ( te n d ag ue ) . V .

P arte 2 cap 1 5 4 A pe n d
. . . .

G ue te bo e n te ro ( E r ah a . N lle valo e n te ro .

( C h ap i a N d e tod o m i coraç on .

G ui e s posposi c ío n d e l abla t V ( g
A ni O y g
o uí . .

y g )
o n í co m o se S i g ue n .

G ui b e e x pli ca e l te rm i n o a q uo ( Q uie g uíbe pe pe)


d e sd e aq ui alla ( A racah e g ui be ) d e sd e q uand o
. .

G ui y aboe V O y aboe . .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 36

G n i y aboi si n causa .
( N . ay apo ) h uz e lo si n causa .

V O y aboi
. .

G ui rí m uy ce rca ( 0 0 6 N ) m uy ce rca d e aman e ce r . . .

D e b axo ( ch e pog ui rí ) lo m i s mo q ue (ch e pog uíbe ) d e bax o


d e mi man o, de m i d om i ni o .

Ha b T e r m i n acíon d e los n omb re s ve rb ale s , com o


.

q ue d a d i c h o e n e l A r te S e u s a tam b i e n so l a ,
u t : .

Yh p ) d d l Y h u l
( a e e n o n e e e s t á ( ar pi po r d on d e e e s .

)
t ab a e tc .

H aç i pe d i ffi cultad ( N econ


a r n ) c on m u ch o . .

t r ab aj o, y d í ffi cn ltad ( H e mi mb oaç i pe y e pe ah an e ) i rá


'

a su pe sar , aun que lo s í e n ta h e d e y r .

H ae conj nn cíon copulati va ( C h e , h ae n d e ) y o y tu



. .

H ae e l, e lla , e ss e , e sso ( H a e o y p )
o o e l, o e ll a .

lo h i z o P rog un ( cob ae pan g a) e s e sto ? R ( h ae ) e sso e s


. . . .

V A r t parte 2
. . .

H aeb ae e l, e llos , aq ue l, aq u e llos , e llo , e sso .

u
'

( N a N r fi
.
g a y) n o e s e l ,
o n o s o n e l l o s ( N p g )
a n a e a . .

aq ue l ? P r e g ( co i
p p o h e m i m.om b e u e u e ) e s e s t o p o r v e n
tu r a lo q u e e l r e fe ri o R ( h ae b ae ) e llo e s ,
e sso e s . .

B e e ac l ( H ae ay , l H ae te caru, . te caruay ) e l .

m e sm o .

H ae b é b ue n o ( N pan g a) e sta b ue n o ? ( N e te ) . . .

A mboh ae b é ) lo ab on o, lo apr ue b o
e xce le n te
( . .

H ae b oy tod avi a , s ig n i fi ca pe r se ve rança ( N ch e . .

acã ng açi g u
)
i tupa tod avi a e stoy con d olor d e cab e ça
b
.

C on ( nan d u) e xpli ca costumb re ( N g u e c o a q u í t e r e c o o .

nan d u) tod avi a e s fi oxo, como si e mpre .

H ae ramo p o r e s o , p o r t a n to , l u e g o , e n co n
e lu si on ( N y y
.a e r n r e T u.
p ã up )
e e tc p o r t a n to p id a m o s .

ã D i os ( N n d e y apuraa) lu
. . e g o tu mi e n tos D e s pu e s de .

ave r lo con ve n ci d o d e m e n ti r a corre spon d e al e r g o d e la


le n g ua lati n a .

H ae ram ob e d e sd e e n tonce s M as usad o e s (acoi —


.

r am obe ) .
1 36 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

H ae ram oy p o r e s s e f m , m ot i v o , c au s a ( M an .

d i y u b e ta q uie , N ay u ) qa u i a
.
y m uc h o a lg od on , y
ã e ss o
solo v e ng o .

H ae ramono ( i
t m e ) n o s ol am e n t e e n ton ce s ( N . .

p e ã e m b oç acoí P or t ue r e h a ) M e n d n o s ol a m e n t e e n to n c e s
, .

q uan d o e l P ortug ue s q ui e re lle g ar , os ave is d e ape r ce b í r


s i n o q ue si e m pre a ve i s d e e s tar ale r ta E l ( pe n e mb oça .

coy ) e s i mpe rati vo .

H ae ré l ( H ae re e , l H ae ri re ) y d e spue s
. . .

H ae re e y p u e s ( N n d e re a oí
y p ) y p ue.s n o 1 0 .

h as h e ch o ( L ue g o) ( N ch e y a pur ai ) lue g o y o m íe n to
. .

'

H ay m e q ue (N n d aari ) a pi q ue e stub e d e
api . .

N u l u
'
ç ae r .
( n d ay p )
a o i ã pi q e e s ta b o d e h az e r o A d ras .

p e n as ) ( N . a y p )
a o a. d ur a s pe na s lo h a g o ( N a e
ç y p )
e e a . . .

d uras p e n as e scape .

H í i amo p or poco L o m e s m o q ue : (C e r í t amo N . .

ch e y ucab o rae ) por poco m e m ata, e s tu b o por m atarm e .

H ay s g
. u a rt e ( N n d e a n g pa i a . u
j ) g
n e u a
.r t e ,
n o

p e q u e s Q ui e r e n d o u n m i íi o to car al g u n a c os a d i c e n ( y )
h a a
d e xalo .

H ay e d e trave s ( N y ce m í ) sa l i ó d.e t r a v e s . .

( C h e v a y y
e c e m i ) m e sa li ó tr av e s ( C h e ne ãr a y )
e m e i n t e r .

rumpí o coutrad i ci e n d om e .

H ay e boe d e poco acã ( N a mo pan g ã n d e n d e a . .

r aq u aa q u a ab aú ) ao ra av i as d e t e n e r j ui ci o, q ue no lo h as
te n i d o h asta aor a ( N taç i ah e oy potara) d e poco acã cay o
. .

e n fe rm o M ar t y M e n d
. . .

B ay oe d e poco acá ( N dah ay cé rug uãy h e y nan .

g ai p a) n o lo h ã d e aora e l se r v e llac o ( N d a h ay e .

e rug uay n d e b e re q uaram o ch e re con í) n o e s e n m i casa


n ue ba e l se r vi r te
( y
H a e s y m a r ã n
.
g u r u) d e p oc o a ç a e s
b ue n o ( A ora mas q ue otras ve z e s) 1 0 m e smo q ue ( A n g e e ,
.

l A ng e y ) V A ug ( N r ag uay acoi ah e y marã n g utu)


. . . . . .

n o 1 0 h á d e aora e l se r b u eno .

H ay e i h az i a, por d e re ch o ( N d e r ay e i g u aç ú .

amon d o) h az i a a ti e mb i e e l v e n ad o A r ag . .

H ã pe ( yp
A oh a p ) p
eP or
or e ss o A
( yp
. oh a p )
e e .

s Ilam e n te por e sse ( T upã rai h upape e) puram e n te por am or


.

d e D i os ( H ape y ) i d e m
. .
p A R T IC U L A s DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 37

Ii ãpe b e h asta .
( C h e m an õ h ãpe b e ) h asta ala

m ue rte .

H api b e al r e ve z ( N .c oti , g .ua i


p p e b o e r e m õ n d o

n d e ao) al re ve z te ve s t i s te la ropa , h oc e st , lo d e d e n tr o
a fue ra ; H i n o ( A bapi pe b ãn g ) lo d ob lo pon i e n d o lo d e
.
d e n tro a fue ra .

H ar i ( A r i ) d e l q u e s e a d m i r a E G di c e n a l g
. u . .

n os : A rras tr am os e s te palo , y otro vi e n d o q ue s ou p o cos


ve l palo m u y p e s a d o , d i ce ( t u t u, h ar i y b i r a m i r i ) P r e g . .

( N d e n e m b i a h j i p )
a ti e n e s h a m b re R ( H a r í c h e ca r
. u r i r e ta
m o pã e ) si com o n b i e ra com i d o ? D i ce un o ( P ay ou ) v i e n e
e l P ad re , y R . otro : ( A ri h e ch api r e y) m i re u lo q ue n os
d i ce , como s i n o 1 0 ub i e r a mos V i s co L o usan tamb i e n .

q uan d o y e rran , ut : ( A r i , cobae carurae ) e rr e n o, s in o


otro avi a d e h az e r y ã e sto T amb i e n se r e d u . ce lo q ue oy
d e un I n d i o, e n c i rcun s tan ci a q ue sus compane ros s e
av i an i d o para trae r palos , e stan d o tam b i e n e l se n alad o

p a ra e l lo : ( A r i c h e a b ê p a ç o o b ó b ae r a r a e ) T a m b i e u lo .

usan , q uan d o q ui e r e n si g n i fi car q ue n o e los , si n o los otros


q u e l o d i c e n o a c.h a c a n a lg u n a co s a t i e n e n a q u e ll o E G . .

t e d i ce un o ã otro apod and olo A n d a q ue e re s uupue rco , y


R e l otro : ( h ar i n d e ) como s i d i xe r a : an te s t u lo e r e s
. .

D i xe r on alg un os ã otro : ( P e n d e care y ae te ãn g au racó


m b ae r e h e ) y R los otros : ( h ar i pe e ) y e s 1 0 m e sm o q ue :
.

P e e ug atuy e acoi pe n d aca te y e te y m bae re h e ) U sa u lo .

s olame n te los varon e s , porq u e las m ug e r e s por ( h ar i pe e )


d i ce n ( A i popope e rae ) .

I te m , quan d o y g nalan , y h az e n com par acíon d e un o


con otro y q ue íre n d e ci r q u e e s com o aq ue llo, n i m as n i
m e n os E . . G vi e n d o un h ombr e d e d os caras d i ce n :
.

( H a r i J u d a s ) c o m o s i d i x e r a : ca t a a q u i o tr o J u d as A n n .

n i no lloron d i xo otro : ( H ari A n d ai aq u i ) y q ui so lo d e c i r


q ue e r a o t r o a n d a i t i e r n o .

P e te y N 1 y e pe ) un o si qui e r a ,
'

H aube si q ui e re
( . . .

'

Im us sa i re m N b
'

( b m i a
'

. P e t e y y y e y p
e e r a m o o n e o a ç r e )
O x alã un a ve z sí q uie r a se ub i e ra d olid o ( N n d aq ue r i ) . .

si n cau s a, n o s e porq ue no d u e rm o ( N n d oron upai ) n o. .

se q u e m e t e ng a, q u e n o t e aç oto ( H aub íe haub í ) i d e m . .

E l P R uiz , y M e n d oz a le d au ot ros S e nti dos , pe ro n o los


.

h allo usad os .
18 T O I O L V III , I
1 38 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

H aú b i e V N d ah aúb íe .

H e olà E
( y p q a
. o u e h é ) m i r o q u e l e b a g a s ol á ,

d i ce lo e l var on al varon .

He com od i d ad ( A q u e h e .
g u i t n p a ) d u e r m o aco
m od amente (.C h e r e co h e h a p e a y ) c o e s t o y a co m o d a d o .

H i ue ( T e coh e ) comod i d ad ( A m boe coh e cat u h e re cobo) le .

d i b ue n as con ve n i e n ci as .

He aj m e I n te rje c d e la m u g , q u le
'

. e r . e s e a g r a .

H e co ( _
a V l H e c o
_
n a y.
) C o s t u m b r e ( H e c
. o n a i g na ) .

cosa ord i n ar i a ( H e.co a _V c h e I i a V ) e s m i c o s tu m b r e e l


su d ar B an d ( H e co naV cacor ã , 1 H e coy n aV , l h e coí ay
. . . .

c a corã ) e sta e s su m ana o cost u m b re L o mi sm o q ue : .

( H e co ti n o t e , y p g
e í u a n o t e q u e a yp ) o U san l o q u a n d o .

e s tan e n fad ad os d e ve r , O oy r si e m pr e un a cosa .

H ee s í L o usan las m u
.
g e r e s , p o r q u e l o s v a r o n e s
d i ce n : ( T a ) .

H e êq ue h
( q e ê n e r a r e ) I n t e r j e c d e l.a m u g e r q u e .

s e ale g ra, ass i assi , b i e n e m ple ad o E l varon d i ce : ( H e e .

q u e r e a )
.

H e g uã ( g )
ã n a V I n t e r j e c d
. e l a m u g e r ,
q u .a n d o a l
q u e p o r fi a s e d i c e d a l e q u e le d a r ã s .

H e g uâ ( g
ã n m a e ) I n t e r j e c d
. e l a m u g ,e r m i
. r e
con q u e ti e n e otr a v e z .

H e he y I n te rj e c d e mug e r , q ue se ale g ra .

B e y ba ( n o t e h e y t e i b e n o t e ) f
i n g i d a m e n t e R i g o .

g e r u n d i o ,
o s u bj u n t i vo H
( y y e b e n.o te n d e m a r a n g ã t u
au ra m o) m u e str as se : b u e n o, si e n d o m alo .

H e y ape d e bue lta ( C h e re ape ) e n bólvi e n d o y o


y . .

( G u e h ) b l í d ã
'

e y a p e o o n e e n o v e n o s e í r .

H e rã E s pr e g un ta con d ud a com o q ue d a d i ch o
e n e l A rte ( M a h or a , 1
. m e te r ã , . h um a h e r ã) e n d on d e
e stã ? T am b i e n S i g n i fi ca ( n o se l q d
) n o s o a m e n t e u a n o t e

p ge I u n t o .E G .
( A r s c s c
. N q u a n d o y R (. A r a ca e N . .

n o s e q uan d o ? S i n o tam b i e n si n pe r u N
g n t a r E G ( e e a m o . . .

m am oag uí ouh ua h e r ã one e n d u) se oy e ron un as palab ras


q u e n o s e savi a d e d on d e ve n i an N i col P re g u n tand o si
. .

los bí e nave n turad os com eu e n e l ci e lo, R ( M b aé N V U pi . .

c atn cue p a b ê a g u i h a e n g a t n b e b a e ppi e T u p ã n a n d e y a r a


oy y aç e o moatyró t i ro) e tc C on un a cosa q ue n o se sabe ,
.

m as sab rosa y d ulce e tc ( A bare te N oh e ch ã ) vi o com o un . .


P A R T IC U L A S DE L A IE N G U A G UA R A N I 1 39

cue r po d e un h omb r e ( si ) dud and o , n t : ( e q ua te re h e cb a


ou N ) . a n d a m i r a s e h a v e n i d o L o m i s m o q ue :
(
. n i po )
( T a h e c h a a yp o c u e h e h e m í m o u m b e ú m b e II a u h u i
pg u a N )
'

q ui e ro ve r si e s ve r d ad , n o lo q ue e l d i xo ay e r .

( A m o h e ra) lo pon g o e n d ud a o n o h a g o
, ca so ( C h e m o .

'

h e r ãn i m b i a ch e re n d ag n ã m oy e y m o) , A rag n o h íz i e ron .

c aso d e m i n o d an d om o assi e n to Poco ( E m oa tã h e r ã) ti ra . .

lo un poc o ( A pocoh e râ h e çe ) le toq ue li g e rm e nte ( H


. . .

ã n e y) no poco
H e r ug uã n o se , q u e se y o ( H e r n g n ã a n yg u a y .

m aê ) I n te rje c d e la m ug e r , q ue n o cr e e
. . .

H e ta m uch os E s pa rti cula q ue h az e plural com o


.

q ue d a d i ch o e n e l A r te C on pron omb re s d i ce t e n e r g e n te
. .

ut : ( O b e re ts ) te n g o much a g e n te H m c : ( A ã e m boe ta ) .

ag re g ar g e n te pa ra si V Th e s . . .

H e ti p I n te rj e c d e l q ue no q ui e re ass e n ti r , poco o
.

n ad a u sad a .

H i E sta parti cula t i e ne vari os S i g n i fi cad os se g u



n
la vari e d ad d e las par tí culas q ue se le lle g au ( S i ) 1 0
m e sm o q ue : ( ta) , y lo usan , d i ce e l Pad r e M e n d , q uan d o .

un o h ã pre g un tado con curi osi dad C on ( pan g a , l paco) . .

s i r v a d e pe rg un ta , y d a e ste roman ce : ( e s ve rd ad q ue )
ut : ( H i pan g ã te mb i u h e tã pe n e t ãm e ) e s v e rd ad q ue
t e n e i s m uch a com id a e n v ue stro pue blo ? R H
( , i v e l H i .

T aco) si e s ve r d ad H
( p i .a c o a h e ou b o t a e ) e s a s s i q u e
fulano vi n o R (.H i n ac o ) S i a s s i e s .

H i pí po as poss i b le ( N h i ub r ae )
'

c e r
. e n o n a . o o

e s possi ble q ue vi n i e ron ã llamarm e N ch e g ui m an o .

m on e ) e s possi ble q ue me te n g o d e m or i r B a n d ( N T upã . .

nan d e y ara ai po n d e ang ai pa pích i b i catu y e pe re rooçan g a


'

t ub o oícobo rae ) I uss ac E s possi ble q ue D i os N ue st ro


. .

S nor ay a s ufi ri d o e sso tu pe cad o tan fe o ( H i e te pi po)


âm
.

e .

H i nan g ã c i e r to q ue ( N n d e poch uci e rto q u


. . e e re s
ve llaco ( N
. a h ê o ii e m e e T n ã
p p u e c oi t e ) d e V e r d ad q u e
fulano se ha bue lto y ã a D ias R u i z ( H i naco) id e m
. . .

B i am o l ( tamo) por poco ( N n ah e n d ub e y e h e



. .

M i s sa r ae ) por poco n o oy g o m i ssa R ui z l ( N M i ss a . . . .

re n d u e ym o rae , l H i pi ch e M i ss a r e n d ue ymo r ae ) A q ui e l
. .

(p i ch e ) e s ta e u lu g a r d e l ( a m o , 1 t a m o ) c om o q u e d a .d i ch o ,
1 40 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O II IS T O R I O O

en el A r te .
( NE c h s assi
e yy p a o b o r a e b i n. ã ) e s a ss i q u e
lo avi a d e ave r h e ch o B an d M e j or , o b ue n o fue ra , O . .

n b i e ra s i d o ( N e r e n e m om be ú r an g e ) m e j or fu
. . e ra q u e te
ub i e ras con fe ssad o an te s R ui z ( N ã ram i y e pe ) b ue no
. . .

fue r a s í fue ra tod o assi A rag ( N t e r am e h e r úbo r ae


. . .

ran g e ) b u e no u b i e r a si d o q ue lo nb i e sse n tray d o pr i m e ro


a l pu e b lo ( N p a c
. o P a y A
. b a tí t y u ca r a íb i b o ca r a m b o h e
ae am o tubí ch a r ae ) b ue no ub i e ra si d o q ue e l Pad re
ubi e sse e ch o se m b rar te m pr an o e l m ai z q ue y a e stuvi e ra
g r a n d e ( N .
p aco c h. e g ui h o b o r ae b i n a ) m e j or u b i e r a

s id o q ue n b i e ra y d o y o , pe ro e tc ( H i ta m o ) ta m b i e n .

p n e d e d e cí r ( ox a l a ) ( N h e c h oc a r ae.
) ox a l a l
.o n b i e r a
v i st o A rag . .

H i tam o (p e s 1 bi e tam o p )
ae fue ra b ue n o q u
.
e ;
avi a d e se r b ue n o q ue N
( y i i an g y
a b ae y pbã e o h ob or ae )
.

fue r a b ue no q ue los m ai os fne sse n al ci e lo ? ( N A b ar u .

b i ch aram o n d e r e cor am o n d e con g e y) p ue s avi a d e se r


b ue no, q ue si e n d o tu cafi q ue n o tub i e se s ch acra ?
H i am ope l .
( an
p ga ) . A h q u e fue ra sí ( N .

A ii are tãmo ch ob o re e ) q ue fu e r a d e ti ,
.
S i te fue ras al
i nfe rn o ?
H i am o i
(p p ) q
o u e se r á q u a n d o ( H i a m o i
p p o . .

ch e y u ca r am on e ) q u e s e rá q uan d o me m atou? B and . .

( N . h e c h ac ane )q ue s e ra q uan d o vi e n e S i e m pr e con la .

p a r ti c u la n e .

H íng ãtu (p )
a co E s p os si b le ; h a b la n d o d e . c os a

p as sa d a ( M a N ch e
. T up ã m a r a n g ã t u
. e te m b a e e y g a u i
ch e m ona y e pe ane m boç ar a i h h í b
y t e e c e e m m ota m ar ãn

g a tn m b oa y p
e o tar e y m or ae ) N i c o l E s p o s s i b le q ue y o . .

ay a m e D O S pre cíad o, e tc .

R i ng atu ( e te h e r ã ) e s p r oba b le ( N a h ê . oubon e )


p r ob ab le e s q ue v e n g a fu lan o O t r os d i c e n . : ( Ycat u
e te h e rã ) .

H i n g atuamo ( h e r ã ) ( fu e r a b ue n o , a v i a d e se r
b ue no) ( N pe an g a y n ca potaba hataure h e pe mae çe çe rau
. .

p e i cob o r ae ) P o m A v i a d.e s e r b ue n o. e l e s ta r m i r an d o
com g u s to a los q u e q uie re n m atar v u e s tra alm a ? E s ass i

q u e N
( g. u i m a n o
.m o r a e ) e s as s i q ue c at u b o e n p g
e li ro d e
morír G ome z . .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 4 1

B i nd o l ( h i ro) N o ve i s , pue s n o d i x e y o

. . .

( B i n d o r i p) i d e m T a m b e m d
. i c e : m i r ad ( B i n d o ,
b i n d o

ah ê y tínd i t i n d i te i aII oi cobo rae ) m i r ad , m i rad q ue


'

corr id o e sta B an d ( N
. ucuy ah ê one m boê m boéau
. .

oy cob o r ae ) m i re n lo, q ue d e voti co se h az e R ui z . .

( N .
p a b e y a b a m o y m o i n g a b o ) p on i e n d o l o p o r e s c a r

m i e nto o por e xe m plar se g un la m ate r i a d e q ue se


t rata , d e tod os , porq ue pue sto por e scarm i e n to, d i ce n
t od os : ( B i n d o) .

H íy amburn b i e n e m ple ad o S e usa tam bi e n .

r e pe ti d o ( H a vi a h i y ã mb n r u) m u y b i e n , m u y b i e n e m ple
ad o . H
( y i a m b u r u r e i ,
1 h i y a q u e r e a
.
) e a .
y a e n m ala .

H
( y i a q u e r e a n d e r e ç a b e a u a m o ) V i e n d o ca e r ã u n o le .

d i ce : B ie n e m ple ado , vi e ras don d e pore s los pi e s , y n o


ca y e ras .

H i na I n te rj e c d e l q ue otorg a , ó an i ma . .

H ip d e l q ue m ue stra cosa le xan a .

H i ro V H ín d o . .

H ín g I n te rj e c d e l q ue d e scan sa . .

H ob ã bo p o r e n fr e n t e , p o r d e l a n t e ( H o b ã b o a q ua) .

p a s so p o r d e la n t e d e l .

E d e n com posi ci on , pue s ( H umab ae ) pue s q ui e n


'


.

o q ual?
H ua mõ V Yoa umo .

H umang ã tu d on d e pue s .

H upi ca tuh ape con ve rd ad ( H u p i r u í


p ch e mO pi ri ) .

I ns C on raz on m e h i z o te m e r
. .

H upi V R upi H upí bé J un tam e n te con ( e q uah u



. . . .

p i h e ) v e t e c o l e l ( G u p i b e o g
. n e r a h a ) ll e v o l o co n
si g o A ss i com o
.
( C h e b a h e r
. u p i b e a h ã m i s s a r e n d u b o ) a ss i
como lle g ue sui a oy r mi s sa H
( p u íb e ch e c e a r ã pã ay ti )
.

as si com o v oy h aci e nd o m i ch acra la d e rri bo M e n d C omo . .

s e si g ue ( H upi bé e r ah ã ) lle valos com o s e si g ue n , como


.

van vi ve n d o M e n d .
( H u p i b e y r a co
.
) e n n a r ra t i v a : l u e g o
d e s pue s d e sso , e n ton ce s lue g o al p un to ( O re rupi r n pi be .

c r e n n pa) as í com o i h am o v i vi e n d o n os aç otava ( O y oupi b e .

p i h e ) I m u s p o s t a l i a m .

H uuy t I n te rj d e l q ue t e me , o se e span ta

.

A rag .
1 4 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

V O CA L

I ve l
(y Tie n e q ue vari as si g n i fi caci on e s ,
a pu n té e n e l A rte , parte 3 cap 2 5 8 T ambí e n an te . . .

p u e s ta e S d e m on s t r at i v a , u t : ( p
A i o ar i y ã an d e y ara

J e z u C h r i sto) B an d P or e sso e sse N S I e su C h ri sto,


. . . .

como se ilab ald olo ( P e h e ch ar e có mb i a n a h e mb í ap ocue


.

r ay bae r ug u ãy y te n i cobae A ba) B and M i rad , n o e s e l . .

q u e h a o b r ad o m a l e s te h o m b r e .

Y bi ri j un to ( C h e i bi ri ) j un to ami , ami lad o,


.

l ( ch e i q ue i bi rí) V T he s
. . . .

Ybi cat u p r ob a b le V B i . . .

Ycatuh ara otros d i ce n : ( h í ng atute bor ã ) e s pro


b able . R i g e g e r un di o .
( N . ah e ou o rae b ) es p r o b ble
a q ue
ve n g a .

YcatII pe ( ú u l i
'

ca t p )
e e n p b c o , p
a t e n t e .

Y có ve i s aq u i ( O comba éapo) ve i s aq ui q ue e s
.

t am os t rab aj an d o ( C oy oco ay co) ve i s aq ui e s toy


.
( T u .

m ay co P ay y manõ ne ) valg a m e D i os , ve i s aqui , q ue tamb i e n


os Pad re s m u e re n A rag Ya ( O tob o y có ) y a n os vam os ,
. . .

ó ve i s aq ui q ue n os vam os E s pronomb re d e te r ce ra .

p e r so n a ( N .a m a m õ y r i b ae r u g n ã y r a co y o o e n e re o o T u p ã
c h e b e y mon a e y mob e aracae ) B an d E n n i n g un lug ar . .

e s tava e ste m i se r a n te s q u e e tc .

Yi S on d os s í lab as , p o t i u s ( m b o y i ) d e e s pa c i o

( A h e m b ae m b o y )
i h o m b re e s p a c i o s o ( E r e m b o i i t e y yy s .

p ob o n e ) m i r aq u e n o 1 0 b ag a s d e e s p a c i o ( C u n a o m b o í i .

o me mb i ) arr u llar la m ug e r a s u hij o e n los b racos


,
.

Yy apo (p—
or a h ã p )e a d r e d e ,
d e p p
r o os i to ( N a N . .

r ug u ãy ay apo) n o lo h i z e d e pr oposi to .

Yy apue re a e s lo m i sm o q u e ( q
h e e u e r e a , l .

h y g amb or a) b i e n e m ple ad o .

Ym a an ti g u am e n te , ( V m ar aco ch e cu nu mi ram o)
'

a n ti g u am e n te si e n d o y o m uch ach o ( y m a aracae r oco i d e m


) , .

y qm a e e am o y h o n i r ae ) m u c h o a n t e s a v i a d e a ve r y d o .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 14 3

C onla partí cula ( n e ) d i ce : m uch o d e spue s ( I ma .

ay q uaan e ) con e l ti e m po lo s ab re (_V m a r i re g u ã r a ) . c os a


V e n id e ra Yã , n ota d e pre te r i to , ut : ( A momb e u_
. V m a) y ã
s e lo d i xe : ( C h e m ú p ã i m a ra m o ) a v i e n d o m e y a a ç o t a d o .

Y man i lue g o (y man d i ) i d e m V T h e s


. . . .

Y mob e V E ymo be , an te s . .

Y mb oi e s lo m e s m o q ue : ( y
e ra m oí l e y r a m .

b oi ) P or n o ( A y po n d e é y m boi n d ay apoy ) por n o lo av e r


.

tud i ch o an te s , n o lo h e h i ch o R ui z ( E r u nd e é _
. V mb oi n d a
.

r II ri ) por n o ave r d i ch o tu q ue lo trox e sse , n o lo h é


'

t ray d o, i d e m .

Ym e V E me , n e g aci on d e l i mpe rati vo, o pe r


.

mi ss i vo
Y ud o V H i n do .

Vp e m u c h o s V T h e s , .
p e r o .e s p o c o u .s ad o .

Ypi p r i n c i p ( y p
i o Y i i b a e , l yy p í i c u e ) p e l r i m e.r o

( A m b oi p)i d o y p r i n c i p i o ( yp )
A n i r ú i d e m.
) ( C h e i p í c u e ) In i s .

an te passad os ( J u n to) : ( C h e i pi pe oy u
. ca ) j un to a m i ce rca
d e m i le m ato .

Ypo po r v e n t u r a ( g y
A u i e te i yp ) p
o . o d r ã s e r q u e
s e a b ue n o V N i po
. . .

Yq uij palab ra d e e n fad o q ue usa la m ug e r



.

Y run d i q uatro ( Yr und i r un di ) d e q uatr o e n


.

q u at ro (.Yr u n d i ) ta m b i e n p u e d e d e c i r : c o m p a n e ro o r d i
n ar Io .

CO N SO N A N T E

Yã —
N d e pri me ra pe rson a d e plural i nclusi va,
ota

q u e c on n a r í g al e s h az e : ( )
na M uc h a s v e z e s e s : (y a. b a )
v e r b al d e l ve r b o ( A e ) d e c i r , ut : ( M oy se s y ã ) d ich o
llamad o M oy se s , lo mi smo e s : ( y ay ab a ú ) d i ch o con m e n os
p r e c i o, n t : ( H e r o d e s y ya a b a ú ) A ve z e s e s p a r ti c í p i.o

p r e se n te , lo m e sm o q u e (y ) (
ar a e l q u e , o los q ue d i ce n ),
ut : ( N a ch e caray ce r í y a, A na r ayram o oy co) los q ue ,

d ice n n o q ui e ro se r ch ri sti an o, son h ij os d e l D e mon i o .


1 4 4 R E V IS T A T R IM E N S A '
D o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

T am b i e n si g n ifi ca el q ue t i e ne se nor , am o, (S h i ut :
r ay y a) e l q u e ti e n e vara , alcai d e , ( ãn g ay pab i y a) e l q u e
t i e n e , o e stá e n pe cad o , ( ch e y a) e l q ue m e ti e n e , e l q ue
t i e n e d om í n i o d e m i pe rs on a , m i d ue no, se nor D i ce .

t am b i e n ( y g uald ad ) ( y y acatu) e s ã la m e d i d a , ( nd i y ab i )
n o os cab al, ( n d e y ab i h e ç e ) n o le cab e b i e n , ( y oy a) e s

yg u a l m e n t e c o m o e l o t ro ( C h e re c o b e
.
y )a t od a a m i V i d a .

(y y b i a c a t u ) to d a l a t i e r ra , ( P e co y y ) j
o a u s t i c i a , ( A m
b oy oy a) y g ualar , e mpare j ar ( C h e y abõ te ac ar u) ( ch ocam ) .

c omi lo q u e h e m e n e s te r A l ti e mpo, mi e n tras ( C h e caru


. .

y ã a b a h e ) a l t i e m p , q
o u e y o c o m i a ll e g o ( y
P a m i ss a .
y ã
o b ab e ) m i e n tr as e l Pad r e d e ci a , m i s sa lle g o C on la n e .

g ac i o n ( )
e y d i z e : an te s p o r e l t i e m p q
o u e n o , li t ( c h e

m an õ e y y a , y a c a t u ) a n t e s q u e y o m n e r a , p o r e l
t i e mpo q ue y o n o m n e r a , por tod o e l t i e m po d e m i v i d a .

Yabê l Ii abê , com o ( C h m õ N m õ )


'


. e e n . e r e a n n e .

m or r i as com o y o m ue ro ( M ara N . a
p g )
n a d e .
q u e u m
n e ra .
( g
E u i fi a b e n g u a r a t e í ) l o s q u e so n d e s sa m a n e ra
n an õ car am boh e ) com o e s te d i a anos h á m u i
( ã N a
.
r o ,

( ã N . c r ê y a o y r ã ne ) a e s t a h o r a h a s d e v e n i r m a r i a n a

( c h e N , c r e m o N . e r e m a n õ n e ) m o r í v a s e n e l m i s m o t i e m
p o q u e y o .B a n d ( Y. b o N , a y u b o y) a l m i sm o t i e m p o q u e
e l s e fue , y o V i n e lue g o .

Yab êbe (y b b b u ) i d C
'

a e , y a e t e y, y a e n g a t e m o n .

m as e fii cacía ( co N ) e sta m i sm a m an e ra , p un tualíssi m a


.

m e nte como e sto ( Yy ab êbe oy upabó) pa rt ío e n e l m i smo


'

t i e m po q ue e l otro ( Ym boy ah u N . e re h aã ay po ne ê ma
.

r ãn g at u y m on g aray b on e ) al ti e m po m e s m o q ue le b au
t i z as h as d e pr on un ci ar e ss as palab r as s an t a s , h az i e n d o le
c h r i s ti an o L o m e sm o q ue :
.

Y ab í e s lo m i s mo q ue : ( y acatu) ut : ( A ray abi ,


y a ca t u ) t o d o e l d i a H a s
. t a A
( ç y a e r a m o b e p i I Ii y a b i )
d e sd e d e m e d i o d i a b asta a la n och e .

Yab i ad ve rb i o q ue d e n ota g usto , y ale g r i a , ut :


( P o r ã y a b i r a co . H a e b e e t e y a b i r a c o A y e t e y a b i .r a c o ) e t c .

L os usa e l Pad re B an d V T h e s N o e s aora m as usad o . . . .

Y abõ V N abõ
. .

Yab oã y ab oi , V O oy aboe , oy aboí . .

Yabõ te i d e m A c : ( y aii or e ) V Ya
. . . .

Yacatu i g uald ad ( N d i y acatuy ) n o alcan ça ( A coy . .


P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 45

N .
) otro tan to como a o e n aq ue l m i smo ti e m po
q ue llo, .

M i e n tras ( U cupe p e h o N ai co pe mbae


. raã romo n e )
m i e n tras vai s alla , i y o cui d ará d e v ue str as cosas V Ya . . .

V . C atu .

Y ae e s par tí c u la d e d ud a e se usa d e s ta m ane ra


u e y ae ) aun q u il e r ã ( A i po ts e ts i , ta p e
( T o e m e n o s o co m .

h e n d ue m e y ae ) d i re e sse aun q ue n o se si 1 0 e n te n d e re i s .

B an d P e r o n o as m as usad o
. .

Yaey lo ase ve n , por ( ud i y ae y ) pe ro aor a usan :


( u d e y ) i m p e r so n a l,
l ( u d i y a e y ) .
p o t i u s , ( u d e y) ( P an g a .

y a b a h e m o r a n g e ) a u n n o ll e g a m o s ?
Yaíb e l ( fi ai be ) poco E s p oco o n ad a usa d a

. . .

Y i b t h m b i h i í ) lã u b i
'

( a e II or e a I n o c e o a p n r a e o x a m e e r a co n

solad o, d an d o m e alg un a cosa , n ad a m e d i o M art ( Yai be



. .

fi ote y aíco) b astarã lo q ue h e m os e s tad o j un tos B an d . .

Y an d e l p ati ns ( n an d e ) n os otr os .
.

Yaq ue re a i d e m A c : ( H y aq n e re ã ) V H iy am b ur u

. . . .

Yataã se j u n ta re g u lar m e n te con la parti cula


(p ) y
e t i e n e e s ta fu e r ç (
a A h q u e ) ( Y a r a ã p e a h e o m a n
. õ )
ah q u e se m ur ío fulan o ( Y ar aã pe h e rah ab o) ah q ue m e .

p e s a q u e 1 0 h a ll e v a d o B a n d i n i N . o l a u sa n m as . .

Ye l ( n d ay e ) d i ce n q ue

.
( E m o u a y )é a s s i d. i c e n

q u e e s (
. M a m b a e y e r e h e g u a r u g u ã y , n d a y e c u e r n ã y
catu) e s so no e s , d i ce r ía s i n o ve r d ad ( Y e .

u a r e i i o ch ocoy ) e s so e s cue n tro , n o e s ve r d ad


g .

Y e ah o ç e ( c a t u , e a h oc e r e t e i )
'
c o n e x c e ss o ( J e s u .

C h r i s to i i an d e y ara te coaç i te tírõ g aí u N oy porara) N ue s .

t r o S e ã or J e s u C h ri sto pad e c i o v ar i e dad d e torm e n tos


c on e x c e s so .

Y e bi ve z .
( P te V y e b uma ve z
e A g ui y e b e te y e b i .

ve bi ) te d oy una , y ot ra ve z las g rac i as , o p a r a b i e n e s .

Ye e ç a pi a d e re pe n te ( l y e e ca pi h ape , l ç api pe , 1
. . .

ç p
a i a h ap e .

Ye y d i ce ti e mpo ( N d e re n d uy pãng a P ay r e mi .

m om b e uy e y ra e , l oy e y T ae ) n o oy s t e lo q ue e l P ad r e
.

d i ch o e s ta m aã ana ? ( Ye y i m a oh O ) m uch o h á q ue se fue . .

( y
Y e d e r a m o a m om b a) l o a cab e e s ta m anaus ( y
Y e d e ra m o .

ah an e ) í r e m aifan a por la m aii an a E s m u y u sa d a . .

Ye y uc a ay b e te , ad ve rb ( m uch i ssí mo) , ut : ( A y .

b ota N ) lo qui e ro O d e se o much i ssímo V A y p


. . . .

19 T on o L V III , II . I
1 46 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

Y e pe ti e n e v ari as sí g n ífi caci on e s , y m uy usad as


A un q ue m as q ue ( C h e n upar am o y e pe n d ay apoy ch e n e )
,
.

n o lo h ar e aun que m e a çote ( Ye pe am o, tomo oy uca , h ae


.

a m o n d oy apoy ch e ) au n que le m ataran n o 1 0 av i a d e h aze r ,


.

( T o m a n õ y p )
e e m a s q u e se m n e r a o d e xa q u e s e m u e r a ,
.

( T e r e a
y p ob e m e y p )
e e m a s q u e n o l o b a g a s Y
( p e e b e t ar ay) .

mas q ue h ag a m al ti e m po (Ye pe b e r one m oy ró ) m as q ue se .

e n oja Y
( pe . e b e n d e n ã p ,ã h a e n d e n e e m om a r ã n g a t uy) ,

a un q ue , opor m as q ue te aç ote n n o t e h az e s b ue n o A un , .

( C h e e
y p e a h ã h e ch ã ca n e ) au n y o i r ia a v e r le .

( Y b a p ge u ã r a y pe e r a m o n ã n g yã m o m b e ú p o t a r a m o

y n e ê r a n g u e c a n y c a n y) a u n a l os s an t o s fa l t a r a n pa l a b r a s

q u e r í e n d o lo r e fe r i r N i c (.T e m .b i u p o r e y ra m o a ç çe o õ o s
y p )
e e fa lt a n d o la c o m i d a a u n ca r n e co m e l a p e rs o n a , ( s i n
e sc r upu lo pue d e com e r carn e : e ss a fue r z a ti e n e e l ( y e pe )
e n d i cha or aci on C on la p arti cula ( B i te ) h az e com pa
.

r aci on d e m ai or i a d m i n a s ve l con tr a , ut : ( T upãr a


, yy p e e
r aco om an õ , bi r e te n e Ii an d e
) u l h ij d D i l
'

a n e o e o s ,
se e
m i sm o h ij o d e D i os m ur i o, q uan to m as n osotros E s lo .

m e sm o q ue : ( B i n ae ) , tam b i e n e qui vale m uch as v e z e s al


( b i n a ) q u e d e no t a i m p e r fe c í o n ,
u t : ( y p y p ,
A a o e e l b i n a ) .

h i z e lo, pe r o e tc M uch as ve z e s j un tan un o y otro, ut : ( H u


.

p gí u a y p e e b i ii a ,
a e a e t e ) e t c E S v e r. d a d p e r o e t c
. E n e l .

futuro d e l i n d i cati vo a vi e n d o d e e x pli car ín pe rfe cíon n o


s e h á d e usar d e l ( B i fi e i d e l y e pe ) ( A h ay e pe n e ) i r e
.
) s n o .

p e r o e tc C. o n t o d o e s s o , n o o b s t an t e ( N o m e ã y c h e n d e b e n e ,
e y e ru r e y e pe ) n o te lo h ã d e d ar , con t od o e sse pi d e s e 1 0 .

C íe rt am e n te ( A n i y e pe ) ci e rtam e n te q ue n o (N d ay apoy
. .

y p )
e e c i e r t a m e n t e q u e n o 1 0 h i z e , y r e g u la r m e n t e e n l o
n e g at i vo .

E l P ad r e M e n d oz a lo usa tamb i e n e n lo affi rm ati vo ,


ut : ( E re y e q uan ca y e pe T upã upe n e ) si n d ud a D i os te h a
d e cas ti g ar P ara q ue n o ( E car ú e r e manõ y e pe n e ) com e
. .

p a r a q u e n o m u e r as A ra g ( . P e ã e .m o m d e ú p e h o y pe e a i
r a
r étam e ) con fe ssa os para n o y r al I n fi e r n o M art y . .

A r ag N ose s q ue ( E fi e momb e ú e r e m an õ y e pe n e ) con fi e s


. .

s arte , n o se a q ue m ue r as M e n d P ri m e r o, an te s ( E re m an õ
. .

y pe e n d e m a r a n g a r u e y m ob e n e ) p r i m e r o m o r i rã s a n t e s d e
h az e r t e b ue n o .

( C a ã r u y pe e n d e h o e y m o b e n e ) p r i m e r o ll e g a r a l a
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 7

tard e , an te s q ue te v ay as ( E roi q ue ao , oq ui y e pe n e )
.

e n tr a la ropa , por q ue llov e rã pr i m e ro an te s d e se ccar s e —


.

( T o u r a íb a P a y y m o n g a r a y b o ,
o m a n o y p
e e n e ) N i c .

V e n a lue g o e l P ad r e ã b ati z ar le , por q ue si tard a e u


v e n i r , m ori r ã an te s q ue v e n g a ( A y u . b y b i ã a, ae to ch e coã
y p g
e e u í r u b o) m e di p r i e s s a e n v e n i r c o n a n i m o d e l le g a r
a n te s d e aman e ce r , con tod o e sso m e a man e cí an te s d e
lle g ar ( P i tuy e pe r am o om ocoromô ) N i c P or ave r le s cog i d o
. . .

la n och e an te s d e acabar lo, lo d i lataron ã otro ti e m po .

( A c o y m b u r u b i ch a e r a p i t d y pe e ra m o oy c h u g u i o y a o y a o
b ae cue , coe ti ram ob e one ô mba y e bi ) e tc N i c A q ue llos pri n . .

ci pale s q ue por a ve r le s cog id o la n och e an te s d e e tc si g u i.

fi ca tam bi e n : con tín uaci on , n t : ( oh o y e pe ) h ab lan d o d e


las vacas , s e fue ron si n par ar A ra g E n e ste s e n ti d o e s . .

m uy usad o e l ( N ote oh o ã ote ) a salva m e n to ( A b ah ê


. .

y pe e n e ) l le g a r é a s a lv a m e n t o ( N. d a y q u a ay c h e c o e y e p e
h ang uã ) n o s e si lle g aré ã aman e ce r ( A ce y e pe , A h a .

y p )
e e e s c a p e m e , li b re m e .
( C h e p i h i x õ y e p )
e m e l i b r o .

O
( g u e n o h e y p )
e e lo s f a c o lib r e s ( E r e m
. o n o o y p )
e e h a
b lan d o d e la caç a la e rr as t e , n o la m a tas te , la d e xaste y r
li b r e m e n te ( T od os d e un a e s pe ci e , solo, solam e n te A re
. .

y pe e or o í c o ) e s t a m o s l o s d e u n a p a rc i a li d a d o p a r e n t e la .

( C u n u m i y pe e t o u ) v e n g a s o l o lo s m u c h a c h o s ( V a. c a

y p )
e e to d a s s o n v a c a s .
( A b a r i y e p e ) m a i z s o la m e n t e .

Ye pe ram i di ce con tín uacíon ( V e pe r am i p ug n i .

S
'

b i r a
yy a n d e n u p ,ã h aê n a u d e p o re r o b i a y ) p a re ce q u e l e l
a lcai d e no h az e m as q ue a ç otar te , y n o t r ata s d e se r obe

d i e n te M art ( Ye pe ra m í pug ni e r e y co A bare m bíú ay ram o ,


. .

h ãe y e pe n an d e pore r ob i ay , l n d aroy ai n d e pore re bi an i )


.

cô n tín uam e n te t e e s tan m or d i e n d o, y con tod o e sso e t c .

Yg ualan d o a la pr e s a d e l t i g re q ue la com o por val i as


p ar t e s .
( Y e p e r a m í ao c a t u p i I i a r e h e ch a , c u r í m u e r e ii e
m omb ota h e ce ) pa re ce q ue n o h az e m as q ue m i ra r e l ve s
t i d o b ue n o, y lue g o lo d e se as .

Ye pe te pe se usa con e l ad ve r b i o ( co
) y s i g n i
fi ca q ue a un aq ui d on d e n o pe n sab a ( C oy e pe te pe , .

c oy e pe te pi co, m b oi r u y r a e ) q u e a n n a q u i d o n d e n o p e n
b
sa a ay v i vor as
Y e pe e j co C om o S i no ( C oê .
y e pe e yco e ya

p g )
an a c om o s i n o ub i e ra am an e cid o ,
s e e n ti e n d e assi e stas
148 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

d ur m i e n d o , e n ti e nd e s q u e n o h a aman e ci d o, par a q u e
e ste s d u rm i e n d o .

Y e pi s i e mpr e , d e or d i n ari a ( E r e i cote y N ) si e m . .

p r e e st a s oc i o s o (.C h e ç i n e e n a m b o a y e í N ) d e o r d i n a r i.a
n o s ue lo ob e d e ce r a m i m ad r e T am bi e n la j un tan con
.

( a m i ), u t : ( A n e m oy r õ a m i y p )
e e m e s u e l o d e o r d i n a r i o
e n oj ar ( Ye pí e te y ) m u
.
y d e o r d i n a r i o ( pg )
Y e i u a l
. o d e c a d a
d i a , 1 0 ord i nar i o (Y e pi g uar am a,
.
g u a r ã m a m o ) p a r a
si e m pr e C on e l ve rb o n e g ado d i ce ( n un ca j am as ) ( N an
. .

d e mar ã n g atuy ch e y e pi g uarê m an e ) n un ca j am as se r as


b ue n o ( A mom e y e pi ) C an S i e mpre ( Ye pi y e pi ) r e pe ti d o
. .

d i ce : C on tín uam e n te .

Ye potarí tar i , con ti n uame n te , si n ce ssar O n e ã .

N ) h ab la S i n ce ssar
. .

Ye rob íar í con fi ad am e n te ( N n o t e. a n g y p p p


a . a i e
oy co aú ) vi v e e n pe cad o S i n re ç e lo con fi ad am e n te .

L o usan tam b i e n e ch o ve r b o ( O n e m om be ucar u e y b ae .

P ay upe h e m í mb oy e q uaacue y e pe ãn g ay pa, oy e rob íaríii ote


açe an g api pe oyn a N i col L os pe cad os aun con fe s sad os
. .

d e los q ue n o s e con fi e ssan b i e n , pe r se ve ran confi ad am e n te


s i n r e ce lo , y te m or e n e l alma
( C h e c o p y
. o e r o b i a r i r a m o )
e stan d o m i ch acra lo san a , e tc .

Y e te e s 1 0 m e sm o q u e : ( A e te ) pospue s to ã di cci on ,

q u e ac ab a e n (3) con tr acto, u t ( n d oy abarug uay y e te ,


r ug uay ae te ) p e r o n o e n te n d i e n d o e tc , .

Yi pib e d e sd e e l pr i n ci pi o ( N ai poram í b e co) d e sd e


.

su s pr i n cí pi os e s tã o se porta d e ssa m an e ra
'
( N d a y pi i f i o t e .

ru g y)
u ã n o h a d i d o la p r i m e r a v e z ,
h o c e s t : m u c h a s v e z e s .

Yo u i l h ( )i í
'

q e c o n n a r g a e s a z e : I o e s r e c p r o c o
m utuo, y m uch as v e z e s e s lo m e sm o q ue ( p
t a i c h a )p r o
x imo u . t ( ch e y oupe ) ã m i pr ox i m o ( Youbích a) e s 1 0 m e sm o .

q u e (g pu a i c h a p a b e r u b í c h a ) V A r
. t e p a r. t e 3 ca p 2 5 4 . .

Yoã
'

un o sobre otr o ( E m oy y oay oã , . e m b oy oã

y ) p
o a o n lo un os sob r e otr o ( O y os y oa) e stan un os sob r e
.

otr os ( A h e píb e ê oa
.
y )p g a u e d o b la d o (Q u a r í a y
. o ã b a r a b e e )
li b ro d e m uch os pli e g os .

Y oabi e y con cor d e m e n te ( A y poy N .


) e s so d i x e r o n
.

tod os con cord e m e n te ( M b ae , l T e co N . . Pi pe am b oy .

e qu aãpe ême g u i te cob on e ) os lo e x pli care con un a se m e


j an z a, o parab ola .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 9

Y oapi se g un d a v e z ( A mom b e ú N ) d íg olo la se . .

g u n d a v e z ( A m . b oy p )
o a i r e p e t i r .

Y oupi ri d os e x tre m os , ut (y p
o a i r i , ve l o y os

p i r i o r og u e r a h ã ) lo lle v a m os d o s e n u n p e l o , o c o m o fi lla
d e m an os (Y oapi rích ua) cosas q ue e stan e n los d os
.

e x tre m os .

Yob ai un o e n fre n te d e otr o (Yob ai ch ua) con .

trar i os ( C h e poy ob aí ,
.
y ob a i b e ) m i s am b a s m a n os ( A m .

b oy obay ) care ar , h az e si n ale fa d e la ( o) , porque avi a d e


d e ci r (y oob ay ) .

Yob te m e d i o ( Y ob i te pe ) e n m e d i o, ( y ob i te m pí )
.

p or (y y
m e d i o, o bi te r u p i ob a b e ) lle g o a la m i ta d ( A m .

boy obi te ) par ti r por m e d i o .

Y ocue un a, y otra ve z , s uce d e r se ( O h oy ocue .

y oc ue ) fue m u c h as v e z e s H e c h o v e r b o ( y
o oc ue y ocu.e ) e s
lo m e sm o q ue ( oy op i r u) se re m ud an .

Yocn pe un o t ras otro ( P e y ocupe cupe i m e ) n o



.

e ste i s un o atr as otro ( H og are r ã , y ocu p e c upe d


. a e ) m u
c h as casas u n a s tras otras ( Yo c n p e bo e m oy) p o u l o s un o .

atras otros , l ( e m b oy ocu p )


.e .

Y och e b e su cce ssí vam e n t e ( Yoc h e b e h e b ã oh o) .

se fue ron su ce ssi vam e n te un os atras otr os ( A c oi T up ã .

og uç u y por ã y och ê b e h e be bae , M bu rub ích a S alom on y a


r e m bíapocue ) N I c A q ue l 1 a i g le si a tod a s uce ssi vam e n t e
. .

p o r s us pa r te s h e r m os a q ue e tc .

Y og ui ( ) u n o d e b
y g
o au
xio d e otr o,
ac (y g
o u i
o ui
y g ) r op a d ob lad a ( A b a y y ao y og ui y og ui bae ) h om br e
.

q ue ti e n e m uch os ve sti d os , un o d e b aj o d e otr o .

Yoibi l (y oi bi rí ) J un to d e las cosas ( O y og ue



. . .

r ah a N
) .s e fu e r o n j u n t o s ( Y o i b i r i am o ?, 1. a m b o y o i b i r i ) .

'

lo puse un o a lad o d e otr o ( A r e cog uç uy oi b i y bi ) n ue s tr as .

ch acr as un as j un ta s ã otras ( M b ía y oi bi ) coraçon d ob lad o . .

( p y
O i a o i b i au p p )
i e d i x o B a n d ,
h a b lan d o d e J u d a s c o n. s u
cor aç on d ob lad o ; ( y oi b i r íc ua) d í ce n lo a los h e rm an os d e
un par to .

Yoy ã yg

u a lm e n t e ( y
A o i h u y y
o ã . 1 y y
o a c a tu , .

y y
o a b e te i ) se a m a n m u t ua m e n t e c on yg u a ld ad ( A m b o .

y y ) yg
o a u a lar , e m pa r e j a r , co n f o r m a r ( E r e h e p i b ê y yo a .

n d e ãn g ay papag ue ran e ) h as d e sati s face r al j u sto por t us


1 50 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

p e ccad os , ( y y
o ab i) yg u a l m e n t e ( p
T u ã c o y b.i m on a e y m b e

y p y y
e e o a b i fi o te g u e c o o r i a p í r e y pp y ) i e o co N i c D i os .

sue y g u alm e n t e b i e n ave n turad o, aun an te s d e cr i ar e l


m un d o .

Yopara var i am e n te ( N d e m a r .a n g a t u N ) a v e z e s .

e r e s b ue n o , ã ve z e s n o ( A O N .
) li e n ç o li s ta .d o .

Yopéb o e u r i n g le z a

O
( p , e b o . o y po e b o y a h ã
h obai cím o) v am os e n ala a e n con trar le ( Ytab e ra r e n d i y a .

p o r ã h e ch ac a r e c o e c o s b u c a n o o y p y p
o e o é b o y m b o y a p i r e
nu g u i y b i a t ã r e c o b i a r a m o n d e m a m ã m a m ã hã ) P o m p . .

L ap i d e s p r es i osi om n e s m a r i tui , e tc .

Yopi pe un o d e n t ro d e otro ( O y api pe pi pe .

e stan un os d e ntro d e otros ( A mb oy api pe ) pon e r u . no d e n


t ro d e otro ( T upão y por ã y opi pe pi pe b ae ) N i c I g le si a
. . .

tod a h e r mosa e n lo d e d e ntro .

Yopi rí j un tos ou compani a ( O y º pi rí oy co) e stan .

j un tos e n com pani a ( O y opi r uçu) m uch os j un tos e n


.
'

com paã a e n h ab i tac i on e tc .

Yopo ( y O pó pe ) suce ssi vam e n te , d e m ano e n


m an o ( O y opo y O pó pe e re y n ã n g a te m í mb otar a aII ch e re
'
'

r e con i ) Pom p L os d olore s q u


. . e pad e sco se d an las man os
an os a otros .

Yotaté d i f e re n te ( O y otate n i ã aço r e con i g ua


.

ri n ih ã pe ) e s m u y d i f e r e n t e e l s e r d e l o s q u e e s ta n e n l a

g u e r r a . E rr a d a m e n te ( P e h a .i h u y o c a r e t a t é m b a e y b i
p ge u a r a an g a u ) a m a i s l as cos as d e la t i e r r a n o d e v í e n d o ,

e rrai s e n e sso M e nd
Yoh uamo l ( y og uan õ ) m uch os j un tos d e la m i sma

.

p arci ali d ad V O y oh uamõ


. . .

Youpe b e p e b e ) a ã a d i r u n o s ã o t r o s ( yP a .

A b are g uaçuram o g ue có r i r e r ac S an N i colas m ar an g atu


om boy ou p p
e e h e e t e y g u e c o a g yu i e í c a t u y m b o e t a b o )
N i c D e spue s d e ave r si d o ob i spo, S an N í colas cr e ci o
.

m as e n la V i r tud , ari ad íe n d o ob ras b ue n a s a ob r as b ue n as .

Youpi j un tos (D oupi , l oy oupi oh ó ) fue ron


. .

j u n to s .

Youpi b e (p )i h e —
u n o s t r a s o t r o s (y b a o y p
o u . i b e

p i h e ) las fr u tas s e a lc a n ca n la s u n as a la s o tr as s u c e s sí
vame n te .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 51

M a —
I n te rj e c d e l q ue d e se a se d ue le ( A h ar am o
.

h e c h ãca rae m a) ox alã se fue r a ave r ( C h e r ayri ma) ah .

h i j i to m i o D e l q ue S e ad m i ra ( T u m e y pi ah ai n d uç u
. .

e te y te pí co T upã r e n d ã rae r a
. 0 q ua m m ag n a e s
d om us D om i n i Pom p A n te pue sto r e g ularm e n te d i ce ;
. .

P ue s ( M a n d ah a y ch e tam o h e rã) pue s n o av i a d e y r ?


.

Q ual ( M a , l M b ae pã n g a) q ual e s ( M b ae am o) con ve rb o


. .

n e g ad o ( n i n g un o) , ut : ( m abae am o n d oi q uaai ch e n e ) I ns t . .

N i n g un o lo s ab r ã D on d e ( M a, . m am e , l m ape h i n i ) .

d on d e e stã ? ( M a h e r ã P ay ) d on d e e stara e l Pad re ? ( M a)


lo m e sm o q ue : ( m e r ã) , ut : ( m an un g ape , l m ar ãn un g ape ) .

d e q ue m an e ra ? ( M a nab ê ) i d e m
M a com opae e s 10 m e sm o q ue ( H i am O pae) fue r a

b ue n o q ue E s te s e g un d o e s m as usad o
. .

M aê I n te rj e c d e la m ug e r q ue d e se a , ose com
.

p a d e c e.

M abê n o se

L o m e sm o q ue : ( H e rug uã) ( M ah ê
. .

an g are y ) I n t e rj e c d e la m ug e r q ue n o cr e e , o se h az e
.

b arla .

M a m b í pe l ( m amb i pe e ,

. A mb i pe ) d e spue s d e
alg u n ti e m po, n t : ( M a m b i p e e a h a n e ) ír é d e sp u e s S e .

usa tamb i e n e n e l pr e te r i to ( M ambi pe e oh o) m uch i ss ím o .

h á q ue se fue
. .

M am e le x os ( N a N e le r u
.
g u ã y) n o
. e s t ã m u y
le x os L ug ar d on d e ( N i g ua ,
. m am on g ua pãn g a n d e )
. .

d e q ue lug ar e r e s ? ( M am oe ) e n otro lug ar ? ( N te ti rõ ) d ou . .

d e q ue i r a ? ( M am ofi o e y t e q uan ãn g a T upã r e co) 1 0 m e sm o


q u e : ( M a m õ p a b õn e ) D i o s e s tá e n t o d o lu g a r P u e d e s i g n i .

fi car quan d o, ut : ( M am o h e r ã n d e mar ãn g atu) q uand o te


h a ras san to ( M ím ob e pãn g a ) b asta a q uan d o
. .

M an am o m an ãm o : q uan d o h or as (N p ga n a . .

e re y um e ) q uan d o, a q ue ti e m po h as d e v e n i r M end .

M ar ã n am o (g u a r ã ) i—
d e m e st ,
a c : ( T e c o r e b e r a m o

g u a r ã )p ar a q u a n d o s e o fr í c i e r e l a oc a s i o n ó n e c e s s i d a d .

( M a r ã n ãm o g u a r ã p g ) p
ãn a a r a q u a n d o ? ( M a n ã m o p g )
a n a
'

1 52 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

q uan d o ? ( M ar am an g atu a
p g
n a e re h on e ) q uan d o p r o

p r i am e n te t e í r ã s ? C om las p art i culas ( n an on d e r n g uã y )


d i ce para n un ca, ut : ( N a m an am och e ç e ii an on d e r ug n ãy )
p a r a n u n ca sa l í r M
. a s u s a d o e s ( N a a m ó m e c h e ç e i m o n
T e mb i e n d i ce n : ( N a a raca e b e y y e pe , na
a ra am o pi p e y e pe c h e ç e nan on d e rug uây) .

M arã —

q u e ; i nc l u y e p gr e u n t a L o u s an . q u a n d o

n o h an oy d o b i e n lo q ue s e le s d i ce , ut : ( M a : ã) q ue q u e
e s lo q ue h as d i ch o ( M . a r ã b e ) q u e m as ? S e p u e d e p o ne r

t amb i e n la n ota d e pr e g un ta ( M arã pan g ã h e y ) q ue di xo


H ar as ( M ur á a mo p an g ã ) q ue avi a d e ave r ?
M ar ã p i ã rã ( m a r ã p i a u r ã , m a r ã p i c o r ã ) q u e e s
e sso D i ce n 1 0 por e n fad o ã m uch ach os i n q u i e tos L a m u .

g e r di ce :
( m a r ã p i co r a r e l a y p i co r ar e ) p e r o s í s o n
º

, .

m uch os , e n lug ar d e l ( pi co) usa m pi ã u


p g ) n i .

M arã como (
. M a r ã p e n d e r e co yp ) i r i c o m o t e
fue e s tan d o con e l ( M a I ã n Ii n g ,a m a r ã r an u p g
a n ã
n d e r e con í I ae ) com o te h a t ratad o ? ( M arã , l m ar ar am i .

p ga n a n d e a n a i
g p p g a a u e r a ,
n d e m a u õ r i n e ne ) c o m o t e i r ã
con t us pe cad os d e s pue s d e m ue r to ? ( M arã ram i n g ua
t e coa ç i catu pi po oii an d n aco i pe T a e ) com o se r i a e l d olor
q u e e n t o n c e s S í n t i o ? ( M a r ã e t yp e e r e yp e e r e i c o ) c o m o
e s tas d e s alu d ( M ar ã e te y g uo catu pi co n d e r e co) q ual e s
?

t uo ffi ci o, e m ple o ? e tc ( M ar ãb e ) com o m as ? ( M arã oi cob o


.

p pi o a ç e o h u p i ti u e ) d e q u e m a n e r a p o r ta n d o s e la p e r

s on a lo alcan ç aI ã ? R ( M a r ã b .e r ã ) n o s e c o m o ( M a r a n .

g a t u h e r ã ) i d e m .

M e rã d ano, m al ( N II d ay c oy A b aupe ) n o h ag o
.

d afi o ã n adi e M ar t ( C h e m om ar ã) m e h i z o d ano ( M b ae


. . .

y r o m ar ã m b i r e ) c o sa d a fi a d a ( M b a e m a r
. a n e y) c o s a i n ta c
t a ( N d e m bae y mor ã , c h e mb ae ae te n am ar ay , l n am o
. .

T an i ) tus cos as h a n r e ce b i d o d ano , pe r o m i s cosas n o e stan


malas , i n tactas ( N . ch e r e co e yr am o y e p e , 1 N a N
. ch e. .

r e cora mo r u g n ã y y p e e c h e n u p a u ca ) s i n a v e r h e c h o p o r

q u e , m e h i z o aç otar
( N t e. t i I ô r an g u
. e r a g u i m a n d e p i
hi rõ) n os li b ro d e tod o m al ( M arã be r amo y e pe tab a) .

v e n a lo q u
g e v i n i r e h e d e y (r Y m a r ã m b. o t a ) t i e n e m a l a i n

te n c i on M alo d e salud ( C h am ará g ui t e cob o) an d o e n fe r


. .

m i ç o N an d e m araí pã n g a) n o e st as m alo M od o d e salud ar ,


.

p ge r u n ta n d o : c o m o e s t á f u l a n o ? . R ( N i m a r a y) . n o e s t a
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 1 53

malo , e s ta con salud ( C h e marãn e y g uite cob o) ve ng o con


.

salu d ( A g ui y e be te nd e re comar ã ne y re ch aca) N i c A le


. .
.

u l u d N N
'

g ro m e q e t e ve o c o n s a e g a d o
.
( a m at a y) .d i c e
n o e sta m al e ch o, e sta b u e n o ( N ama raych e b e ) n o par e ce
'

m alo .

M ar i culpa, mald ad , ve llaq ue i ra ( A b m


'
a ar ã n e y, .

m ar ã te q uare y ) h om b re si n culpa ( M ac he maray e te


'

c o A ba ch e y y ucaucah ag nã r e h e ) I n n oce n s e g o mi m a
san g ui n e h aj a s (.T e c o m a r ã n d a y ) c u lp g ve , mald ad
a r a .

( M a r ã m a r ã h e y c h e b e ) di x o m e m i l o p ro b i o s , e t c C a l u m .

n ía ( N . am oh e ç e y mb oy ãh ag uã n d oy ó h ubi ) n o pu do
c alu m n i ar le , n o h alló q ue ach aca r le .

M arã afre n ta ( A m o m. a r ã ) l e a fr e n t e ( P o r o m o .

m ãrãh ã) afre n tad or .

M ar ãe l p ati ns ( M arãn un g ae ) d e otra man e ra


. . .

A e ste ( mar ãe ) M ar t la d o otros d os s e nti d os ; ( com o


. .

e s possi ble ) , n t : ( M ar ae pan g a c u r íte í e re y apo) com o e s

p o s s i b l e q u e l o a y as h e c h o ta n p r e s to Q u i ç as ( M a r. ã ê .

c arã r i pe e re m amõ n e ) q u i ças morí ras e n e l h i e r b a] ( M e .

g u ã i ) e s m a s u s a d o .

M ar ã y ab e l ( b e b e ) d e q ue man e ra
. .

M ar ãn am b oe —
q uan d o turb i o corre ( N te re pi ta) . .

m i re q ue b ue lvas , y q uan d o t urb i o corre pue d e s q ue


d arte M ar t. .

M aram o ( M a n a m o ) q u an d o ( M a ra m o n g ã. t u
e r e h on e ) q uan d o te i r as ( M a r ã n . a m o ) i d e m e t ci t a ti u s .

( M a r ã na m o g u a r ã ) p ar a q u a n d o s e o f r e c i e r e la o c a s i on , o
n e ce ssi d ad .
( M a r ã n a m o e r e y ) M e n d A.
q u e v i e n
. e s , q u e
e s la ca u sa d e tu ve n i d a ? ( M bae ra r e h e pan g a e re y n ) e s
m as usad o .

M a r ãn d e e d i f e re n te ( N am i n d e ru ch e re re co)
. .

d e otra s ue r te m e sue le trag ar tu P ad re ( N r acoh e rã) . .

n o e s e sse su n om b r e , e s ot r o M e n d . .

M ar ãn g oti h az i a q ue parte ( M aran g oti ag ui ) d e .

h az i a q ue par te .

M ar ã n g uã q ual, q ue tal, q ue m ( N pe e r e y pota) . .

q u a l q u i e r e s ( N .i
pp ) o d íc e n l o q u a n d o o y e n a l g ,o

y n o lo v e n , q u e e s aq u e ll o ( N r e p e P e r.u ) q u e t a l e s
Pe d ro ( N pang ã oy apo) qui e n lo h i z o ? E n e ste se n ti d o,
.

e s poco usad o .

90 T O M O L V III , l' I . .
1 54 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

M arãn g ua —
por q ue , como ( N . . i
p po c oar ay oy e h e
ch ancar e y note fi n d e robãb o oq uã pa) com o, porq ue la s
n ub e s se nos pon e n a la v i s ta, y se van si n d arn os ag ua
r ui m M u
M ar ãn g uar e te ( ar ãn g ar í ) r u i n c i ll o .

M arãram o p or q u e ?
M aratamo l (m ora amo) com o avi a ( M atâtam o
. .

ay a po rae) com o lo h avi a d e h az e r , e s m uy d i ffi cí l .

( M a r a m u n g a t am o ) u si ta ti u s , ( l m a r ã r a m .i ta m o ) .

M ar ã tam o pae E ste m od o d e h ab lar e s m uy usad o ,


p e ro a ffi r m a , o n í e g ,
a co n f or m e la p ge r u n t a q u e l e p r e
c e d e ; S i la p e rg u n ta affi rma , 1 a re spue sta e s n e g ati v a
i ron i ce , y por con se g ui n te los affi rma, e tc é con t ra
º

. .

E .G . O
( g u e r u p g
a n a n e ) h a d e t ra e r lo ? R ( M a r a

tam o pae ) por q ue n o, i d e st, sí ( E re y pota pan g a ) lo qui e .

re s R ( M
. a r a t a m o p a é ) p o r q u e n o ,
i d e s t ,
s i lo q u i e r o
A l con trar i o S i la pe rg un ta d i x e ra por lo n e g ati vo ( N d o .

g u e r u y c h e p gan ã n e ) n o l o h ã d e t r a e r R ( M a r a t.a m o p )
a é
p o r q u e 1 0 av i a d e t r a e r ,
i d e s t : n o 1 0 h a d e tr ae r .

( N d e r e yp o r a r i p g )
a n ã n o l o
. q u i e r e s ? ( M a r a ta m o p )
a e
p o r q u e lo a v i a d e q u e r e r ,
i d e s t : n o l e q u i e r o D e 1 0 .

d i ch o se saca, q ue s i 1 0 pe rg un ta se h az e por la n e g a ci on
n íe g a , y si s e haz e affi rm an d o , af i r m a .

M ate rõ p u e s d o n d e e s ta , q u e e s d e l d i c e u n o

( A r u i m a ) y a l o t r axe , e l o t r o n o V i e n d o l o q u e tr a x o l e

d i ce : ( M ate rõ ) .

M ate te m uch o ( E r II N trae much o


'

. .

( A b a N o. i c o) y a m u c h o s I n d i o s .

M b ae cosa ( C h e m b ae) m i s cosas , m í ato



. .

( M b a e e y) na d a ( M b
. a e e
y g )a u i d e la n a d a .

am h ae r ug n uy ) n o e s cosa , n o i m por ta ( N am
( N .

bacan g an rug ne y) n o e s cosa d e burla , i d e st e s muy i m


p or ta n t e ,
e s c o s a g r a n d e .

( M b a e c u é ) —
d e s p o j o s ( A m o.m b a é ) h a z e r q u e t e n g a

alg o , d ar le alg o ( Ym baé b e tab ac) los ri cos ( M am


-
. .

b ae ra r e h e r ug uay) n o por i n te re s (M bae ) ot ra cosa . .

Q ue ( M b a e P a y) q u e P a d re ? ( M b a s h e q u e m a s ?
( M b a e r a re n o p g )
a n ã p a r a q u e ? ( M b a e r a m O ) c o n a ce n t o
lar g o, lo d i ce m i ron i cam e n te , q uan d o alg un o d i ce alg un a
cosa sab i d a d e tod os por n ue va ( M . b a e c u e rar í pan g a

oi n upã) por q ue causa le acotô .


P A R T IC U L A S D E L A L E N G U A G U A R A N I 1 55

M b ae
usan lo tam b i e n para d e ci r un a cosa abso

luta , n t : ( m b ae pi r e ) cue ro : li te r alm e n te d i ce pe lle j o d e


coz a .

( M b a e ac a n g u e ) ca l a b e r a ( M b a i a ç õ ) d o l o r , e t
. c .

E u los ve rb os e q ui vale a la par ti cula ( poro) , ut : ( M b ae


y u c a ) e l m a ta r ,
i d e st :
( P o ra y u ca ) l a u s a n m u c hi s s í m o e n
los apod os , n t : ( M bae namb i q ua g uaç u) ore j ud o ( M bae .

m e m b a) an i m al (M bae ay g ue ) vi l C on ( e t é ) posp ue sto . .

al n ombr e adj e ç ti vo d i ce : ( q u e cosa t an ) ( M b ae pue ã e té .

ch e y g ara) q ue c os a tau lar g a e s e sta mí can oa C on .

( g y
m e u a c a m í ) d i c e a lg o d e v e d e a v e r ,
n t : M e g u a
y c a m i
m b ae ) d e i x o 1 0 un I n d i o vi e n d o q ue un a m ug e r avi a
p a r t i d o u m m o n s t r u o , y q u i z o d e c i r : q çu i as t u b o q ue
a v e r con alg un an i m al .

M b e g ue d e e s paci o , blan d am e n te ( M b e g u e
m b e g uê ) re pe ti d o m uy d e e s paci o V Th e s . . .

M bi V V Fiy —
. .

M bi pe e s 10 m e sm o q ue ( pi pe ) y h az e ( mbí pe ) ,

q uan d o le pr e ce d e n ar i g al .

M bí t e q u an t o —
m a s ( M b íl e b e ) i d e m V . L i t e . . .

M bo r ( con te n tun ) ( A n ar e t ã mb ó ra) los q ue ay e n



. .

i n fe r n o E n la com posi ci on h az e ( pó ) ( N d i pori te m b i ú )


. .

n o ay com i d a ( u
N a e m bé p o .r e y) p l a t o va c i o ( T p ã n o .

n ã n g a ch e pi ã póram o) s olo D i os te n g o e n m i có r aç on .

( yp g )
A o r o v a c i a r ( e f e c t o ) ( A m b O p )
ó e f e c t u a r , . c u m l
p , i r

V . Po .

M bob í quan tos ( N pan g ã) q uan tos son ( N y e b i . . . .

p g )
a n ã q u an ta s v e z e s A lg u n os ( N no . t e ) g a l u n os .N o . .

g a d o d i ce ,
m u c h o s : ( N a m b o b i n o t e r u g n e
y n a m b o b i r ô
n ote r ag uay ) s on m uch os .

M boh a pi tre z ( M b oh api h apí ) d e tre z e n tre z



. .

M b oí pi r i e n la otra b an d a —

M b oy e pe te y l ( m on e pe te y ) un o ( M on e pe te yu

. .

g a t u ) u n s o l o T a m b i e n a lg. u n o s d i c e n : ( m b o y p ,
e e i l m o .

ne pe i .
)
M b urII d e l q ue s e e n fad a , ut: ( Yah am b ur u) e a va
'

m on os y a, q ue e s toy e n fad ad o d e tan to ag uar d ar ( T e re h o .

m b ur u) v e te e n h ora m ala L a uz an t am b i e n an i m an .

d ose e n e l tr ave j o, ut: ( Yah n pi c o j h i ra m b ur ur e y ) e


a le van te m os e ste palo S e uz a tam b i e n com pro posi .

ci on , a t ( A ne m om b arae te m buru upe ) re si sti al m ald i to


º

. .
1 56 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I O O

A m ombnr u) v e rb o, ti e n e tre z síg n i fi cac íon e s : A n i m ar ,


A me n az ar , o D e s afi a r , y D e te st ar .

M e V P e V

. B e . . .

M ê g nã l ( mi g uâ) m alam e n te ( C h e re r e com e g uã )



. .

m e tr ato malame n te ( E come g uâ) e s lo m e s mo q ue ( te .

cobay ) ac ci o n mala , y pe ccam i uosa ( A m ome g u â) h e ch arlo


.

ã pe rd e r , y d e s torar d once lla ( M b ae m e g uã n d i pi ç i cab i ) .

vi e n e n las d e sg raci a s, ave r i as , e tc si n q u e e l h omb re


las pue d a i m pe d i r B an d S i g n i fi c a tam bi e n ch ocarr e rí a
. . .

V T he s
. .

M e g uã e te e s lo m e s m o q u

e ( G n ã e t e ), u t M
( g e u â
e te pi ch e an g ay apa r e roman õ mo ) d e sd i c ha d o d e m i se
m ue r o e n p e c cad o .

M og ue y ( c o m i n a m i ) q u i ç , p
a s o r v e n t u r a , p o
d ra se r ( M og ue y cam i re õ n d e re ç api ãn e ) pod ra se r q ue
.

lam ue r te t e coxa d e r e pe nte .

M e hê V P e hê

. .

M e mê tod os ( A b a m e m e ) tod os los h om bre s , 6


.

tod os son h omb r e s ( A ba pi a pe e m e m e ch e q ui ce og n e r e co)


.

q ui e n d e v o so t r o s ti e n e m í c u c h i ll o S u e l e e x p l i ca r. t od o s
d e un a e spe ci e ( O re me m e or oy ú) tod os d e sta parci ali d ad ,
.

o d e ste pue b lo v e n i m os ( Yme m ê n g ue ) sus ali ad os , los .

q ue f u e r o n d e s u c a s a ,
o p u e b lo ,
e t c ( C h a m e m o e b o c a i.b ae )
e ssas son m i s par i e n te s , d e m i b an d o , e tc ( C h e ao m e .

m e n g ua re , n d e calso) A rag tus calson e s son d e ste pan o .

q ue m i c a m i s e t a ( M e m e n g .ã t u ) t o d o s s i n q u e d a r n a d i n e

tod o ( N d e m e m e y po e re r e c on e ) B an d O s 1 0 d ar ã tod o a
. .

v os , y n os d e xa ra s i n pa r te ( N d e m a r ã n g a t u . m e m é r a m o )
I n s si e n d o tod o b on d ad ( A h ch e y ara h aíh upí rã me m e )
. .

i dem A h m í s e n or tod o d i g n o d e se r amad o J un t a


. .

m e n te ( C h e
. m e m e m b í a c h o s a p )e j u n ta m e n t e c o u m i g o
fue ron a lã ch acra , B an d ( M i e n tr as ) pospue s to al ( ra m o) , .

nt ( ch e m o n g e t a r a m o m e m e ) m i e n t r a s m e h a b l a v a B a n d . .

( C h e h ó r a m o m e s mê q u a r a h í o i q u e ) N i c m i e n t r a s i b a ,
e l .

s ol se puz o ( C h e r e coram os m e mê q u. i e , m bi a am boe g ui


t e cob n e ) m i e n tra s , y o e stuvi e re aq ui e n se n ãr e la g e n te
M ar t S i e m pre ( C h e h o m e m ê ) si e m p re q ue y o voy ( C h e ay
. . .

me m : pe ch e q uay n an d u) s i e mpr e h é d e se r y o e l m and ad o


R ui z ( H umân fatupac o c h e ci ch e pi a r e n d ab e re y r e coni r ae ,


u
g y a b o m e m e ) B a n d D e c i e n d o s i e m.
p , p
r e u e s d o n d e e s ta
R A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 57

m i mad re assi e n to d e m i cor aç on ( M e m e y) i d e m ( C h e . .

ay II ) si e m pr e ve n g o y o, y n o otro
y B an d N
'

m e me ( a . .

m e m e y rug n e y ac e y y ap on i ) n o S i e mpre se h az e B an d . .

M e te V V P e te y . .

M i ch i p oc o ( M i ch i note a yp ç )
i í. u n p oq u í t i t o

M i ni p oco , ( m í ri ) i d e m ( M i n i y p
e e n aii an d uy) n o .

se n ti n ad a , ( mi n i n g ue ) e l m e n or .

M o an g su s pe ch a V Th e s fol 38 . . . . .

M oã l ( moay, l m oan g i ) poco M b ae mi ni moan g i



. . .

om e ê ch e b e ) m e d i o poq n e n íssím o ( C u
'

n un i m oi n g i ) m i no .

ch i q ui to ( N am oan g i r ug uaã ) n o e s poco


. .

M o ã n g ab e y m e si n pe n sar ( M o an g ab e V m e ,
l . .

omoan g ab e y m e te oíi ad d e r e capi ãn e ) cog e rn os h a la m u e rte

q uan d o m e n os lo pe n samos ( N e moã e V m e , te mi m oã cy me ,


'

'

m b ae m oã e y m e ) i d e m .

'

M ocoy d os ( M ocó m ocoy ) d e d os e n d os


. .

M om bi ri le x os ( M om bi ri g ua) los q ue e stan le xos


. .

M oã e pe te y un o ( M on e pe te y ng atu) un solo, 1
'

N a 1 ( n d a) Par tí c ula q ue pre ce d e a la n e g aci on ,


. .

(y ) v e l ( g y) ,
ru u a n t : ( n d at i p )
i í n o e s ta h o n d o ( N a e m on a .

ru g y)
'

n a n o e s as s i .

N a T e rm i n aci on d e alg unas supi n os , a t º ( h on oi n a) .

u
'

q e sa le d e l v e r b o ( A n o y) y d e l ve r b o ( A h e n oy) .

N a cosa pare ci d a ( T arar i n a ) cosa pe re cíd a an um o


. .

C on las d i cíoue s q ue n o s on n ari g ale s d i ce ( ray e ti rã ) cosa


p a r e c i d a a b a r a t a .

N a e sto ( N ar i n e ) d e s pu
. e s d e s to ( O mon g e ra n a .

oy abo) le ab lo d e ci e n d ole e s to , o d e sta m e n e r a ( N aI a m i ) .

d e sta m an e r a ( T ay n ã r e píã rae ra) q ue ass i passa la cosa


.

'

tan poco com o e sto ( N a y


'

B an d ( N ay na yr am í ) d i ce
'

. .

( y
'

ame ê ch u p )
e le d í r a n p oc o c o m o e s to ,
se n a la n d ol o N a b e .

n õ r ar ah ã ) llav ã re e ste poq u i to .

N a A lg un a ve z e s 1 0 m e s mo q ue ( na n g â) .
1 58 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T I T U T O II I S T O R I O O

N Partícula af i rmati va compue sta d e ( n ang ã ,


aco

y c o) V e i.s a q u i ci e rt am e n te , y o c i e r ta m e n t e v e i s a q u i ,

q u e y o ( A c oi íi.a n d e y ú h ag u e pe n ac o ah e c h a ) A r a g al la .

e n d on d e n os otr os b e b i m os , lo vi ( B i te n a co ) q ua n t o m a s .

e sto q ue v e i s o sab e i s e t c ,
.

N am b i y fi n alm e n te ( N oh opota coyte ) y a fi nal . .

m e n te se h a d e te r m i n ad o ã y r se ( N am bi y pe e re y u) q ue
'
-
.

assi n h as ve n i d o ? S upone q ue an te s av i a te n i d o alg un a


d e fículd ad A or a m as q ue n un ca, aor a d e spue s d e tan to
. .

'

( N pan g a N d e ne mb i ah i y az e i cob o r ae ) aor a ti e n e s h am


'

b r e q uan d o ante s n o 1 0 h as te n i d o .

N am i ( l a m i ) s oli a ( A h n am í e b ap )
o soli a oy y
. r .

N am o R an o V . .

am om e y
N I n te rj e c d e l q ue se acue rd a d e l b i e n
p as s a d o ( N a m o m
. e í n i c h e c h e r e c o m b a ra e t e c a r a m b oh e

g u i te c ob o ) a h q u e a n ti g u a m e n t e e s ta v a y o m a s f u e rt e e t c .

u
' '

N am om e y ( c h e a n g p
a i a b e y r a m o ca r a m b o h e ) n n ca

h e pe c ad o M ar t M as usad a e s ( A m om ê y e pe n ach e an
. .

g p
a i ab i V A m o
. m é . .

N aud e r e y m uch i s sí m o ( N ah ai h u) le am o m u . .

ch i ssi m o ( N y e tê e
. r ã ) tr ae .b a t a t a s ã b u lt o , S i n q u e m i h e s ,
'

5 cue n tas B an d E ste ( n an d e r e y ) n o q ui e r e d e ci r d e m a


. .

cíad o, q ue e sse s e d i sse con ( N d e e t e y ) .

N an g a Par tí cula af i r m ati va , como que d a d i ch o e n


e l A r te , y s u e le s upr i r e l v e r b o S um , e s e s t .

N an i l ( n an d i ) si n n ad a , vaci o , assi com o e stá


.

e n te r o) L a S i g n i fi caci on e s i n d e te rm i n ad a , e x pli ca p r i va
.

c i on d e cosa e n c om un , y assi se g u n a la m ate r i a d e q ue se


t ra ta s e h a d e e s pe ce fi car , n t ( N an i ay co) e stoy S i n n ad a ,
S i n te n e r , q u e c o m e r , o q u e v e s t i r , o u n v a s s a l lo s , o s i n
m ug e r ( C am bay u n an i) cab allo s i m omi llos , o si n c arg a
. .

( C a ã n an d i ) m o n te a s s i c om o s e e s t a s i n r o ç a d o , s i n c h a
cra ( M oi y a pe n an i pau assi com o e s tá e nt e r o S i n se r cor
.

tad o E l supe rlati vo e s :


. N an i e té l n an d e te , l n an d e . .

te y ay co) e s toy pob ríssi m o ( S i n pag a) ( N an i ay ac a t arah a . .

rã ng e ) d e x am e lle var e l ce s to si n pag a q ue d e s pu e s lo

p g a u e .

N d ae 1 0 m e s mo q ue ( n e , l n an g ã ( N d e rob ami b amín



.

d e te y amon dae , am ore comi tã mar ãn g atu g ui n d e rob aq ue


P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 59

c y na an g ã , oã ng a re m b i peg ua u i
ç p p )e e tc B an d h ab lan d o . .

c on e l sol, al q u al com paran d o la h e rmosu ra d e l alm a d e


la n i na M ari a S an tíssi ma , le d íce zC i e r tame n te se e clí sãra
con los r e splan d or e s d e s u alma, si e stn bi e ra d e lan te d e lã
e sta n i na .

N d ãe y l
.
( nd e y r an g e ) aun n o. R i g s g e r und i o .

D e sta se h ab ló e n e l A r te , e n los v e r b os i rre g en el .

E scol d e l v e rb o ( A e )
. .

N d aé y ce tarao V e l A r te ou lug ar sob r e ci tad o


. .

N d ae r oy ay p a ti n s ( N d ar o y y)
a c on
. t od o c aso
n o N o por e sso ( C u e h e e atu y e pe e re vu N e re vu ch e
'

. . . .

r e ch ã ra raê ) d i as h ã q ue vi n i s te , y con tod o e sso n o h as


v e n i d o a v e r m e E n e l futu
. ro h az e ( n d u roy i c h e ) , n t: ( ou y pe e
ch e r e rah a r e h ab aII an d ar om arch o ch e re rah ame ) au n qu
'

e
ay a v e n i d o ã lle varm e n o por e sso me lle vava .

N d ae te y m uch o , ó m uch os ( N ah ai h u) am ole . .

m uch o ( N . cata) m u
. ch i ssím o ( N ah e e h e r .e co a y) c o n
.

d e masi a m e h ã m al t ra tad o ( N p g
an a t.a y ç )
a u .e r an
m uch os los pue r cos ? ( N d ae te e y ) alg unos .

N d ae te é p a ti n s i m e rs on alme nte
p , ( y )
n d e t e é
e sto e s la ca uz a q ue y o , y por e sso y o ( N d e ue é )
. . .

N d ah ay e é r ug as y n o lo h á d e aora ( N . . .

ch e po e re c n o te co te b e b o re h e ) n o e s d e aor a e l s e r y o ca
r ít ati vo con los m e nos te r osos M e n d poco us ad o ( N a . . .

an g e e r n g ii aí ) as m as u sad o
'
.

N d ah aúb i e n o d e b ald e ( N n och e , pon or e q u . ay

p o n d e h e ,
n ac h e m b a é b e y) n o s i n ca u s a n o o s r e g a l o ,

n o te n g o m as con q ue ( N n d ah ay , ch e raq ui r am o) n o S i n
. .

ra ç on N o fue por e star e nfe r m o , e s 1 0 m e sm o q u


. e ( no
re i ru g u ã y ) .

N d ay e d i z e q ue ( O n a h e y n d ay e ) assi d i z
.

q u e d i x o .

N d ã ray ai con tod o caso n o, n o por e sso ( A y e ra .

r e b orae y e p e h aé N y i n e e n g )i a
. u n q u e lo p e d i co n í n s

tan ci a con tod o caso n o m e i o d io V N d a e roy ai . . .

N d ate y y e n o s i n causa ( N ai por ami oi co) n o. .

s i n cau sa se porto d e e ssa m an e r a .

N de T u P ron omb re d e 2 pe r son a y posse ssi vo


. .

M uch as v e z e s e s lo m e smo q ue : ( ce ) pre ce d i e n d o n ari


g a le ,
u t : ( ch e ca n e o n d e ) te n g o g a n a d e t ra b a j ar O t ra s .
1 60 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

ve ze s e s : ( )q
é ue si g ni fi ca a parte ,
ut ( A mº i n d e ) p
lo use
a part e .

N de y aun n o ( N d e y p an g ã ay i boran g e ) aun n o


.

e sta cosi d o tod aví a ( N d e i a


p g n ã o y i r a m o r a n g )e t o d a v i a
n o e sta d uro ( N d e y c u r u u
ç y a te ô n g u e r e r u b º r a n g )e
tº d avi a los e n fe r me r os n o h an tray d o al d i fun to ( N d e y .

te ô ng ue g ue ruramo ran g e ) tod avi a n o se h á tray d o e l .

d i fun to E n e l A rte se h ab ló d e sta parti cula V


. S uplm . . .

cap 4 .
.
5 3 .
( N d e y h e r ã r a n g )
e a p e n a s ( N d e y h e r ã .
y e
P ortue an d apa r ãn g e h ae g ui rapa re h e e n an g are co)
ap e n as si e n te e l Portu g u e z , q u a n d o l u e g o c o g e e l a r c o .

N d e y ram º p u e s n o a v i a ( N c
. h e h a .u b b o ) p u e s
n o avi a y o d e am ar le , e l e s tal q ue n ole avi a y o amar ( N .

ch e th aih n be y ma) pue s n o avi a y o d e d e xar d e am ar i a .

( N . n d e i m o rar e y m b o p e n d e a p i b o cu r i ) p u e s n o a v i a y o
d e ti rarte por q ue re r le amar
N d ay te ó p o r e s s o , y
a u n p º r c a s o S u e l e r e g i r .

g run d i o, e s e l ad ve r b i o ( n d ae te y , n d e re te é , n d e y te é )
e
usad o ím pe r son alm e n te ( N d e n i po n d e pay e , n de re te e l
. .

ti u d é d j ) ui h hí
ª
p a n s , e y t e n e c a r a y p o t a r e m a tn q ç as e r e s e c
z e rº , pº r e ssa n o te q ui e r e s h az e r ch ri sti an o ( N d e y te e .

y m i m o )p u e s p o r e s s o l o e s c o n d i o .

N di be l ( an d i be ) j un ta me n te con E s lo m e sm
. .

u
q e ( h upi be ) P e r un d i be , l ( Pe r u r upi b e ah an e ) i re j un ta
.

m e n te con P e d rº ( A n d i h o oy og ue rú) vi ni e ron j un tos ( N d i )


. .

e s pocº u sad o ( C h e n d i g n ãra) i d e m e st, a c: ( ch e rupi g uãra)


.

los q ue vi e n e n con m i g o .

N d i catuy n o e s b i e n , o n º e s b ue n o ( N d i catuy e te ) .

s upe rlati v o, d e n i n g u na man e ra e s b i e n .

N di catuy e te y n º e s p os s i ble ( N ch e y y e apoh a


. .

g u a ) n o as p o s s i b l e q u e y o lo h a g ,a n o l o p u e d o h a z e r v e l
( n d a y p
a o h a g u a y) q u e e s m a s p p
r º r i o , l (y y a b a y e t
. e c h e y
y p
a o h a g u ã ) ( y p
O. e o r a r ã s u te y y p e e r a c o o y e h e u
g y pi a o b o i
h ag uã raã raã aúbo, h a e te n d i cat ube y ) P rocur o e tc pe ro
n o fu e m as possi ble N i col . .
.

N d i te y si n d i f e re n ci a , y g ualm e n te ( N T u p a n . .

n an d e ray h n) y g ualm e n te D i os n os ama


-
.

N
( y .
y o a í h u e ) yg u a 1 m e n t e s e a m an V T e . . .

N du be y d i ce nd o al r uíd o d e alg una cora ( N d uh e y .

m b i o aubo) v i e n e trº pa d e g e n te .
P A R T IC U L A S D E L A L E N G U A G UA R A N I 1 6 1

N d upe e s lo m e sm o q ue ( N a n g ã c u ê
p ) .

N e A d v e rbi o af i rm ati vo ( C º n e , l can ã n g ã ) e sto . .

e s A ve z e s e s lo m e s m o q ue ( n d e ) , ut: ( N e m bae ) tus cosas


. .

E s ta m bi e n n ota d e fut uro, com o q ue d a d i ch o e n e l A rte .


N e e n h ora bue n a , se a as si ; ( N e y te r e h o) e n h ora
º

b ue n a ve te , e a ve re : m od o d e d ar li ce n ci a E s tam b i e n .

p ar t í cu la d e an i m a r : N
( yy e a h n p i m b u r u ) e a le v an t e m os 1 0 :

V E ne y
N e rã S º n d os par tí culas ( n e ) n ota d e futur o, y ( r a) ,
d e la q ual h ab lare mos e n su lug ar ( B ae b aa r e n i pº ay ap º .

g u i te co b a n e r ã) e s so e s lo q u e h á d e h az e r .

N e ró p u e s e a p u e s U sa s e e n e l i m p e
. r a t i v—
o , y p o r

m i ssi vo ( P e h e ch a ã n g ã n e r o,
. ch an cr o) m i r ad olo pu e s,
como q ui e n ve la cosa ( P e ne V n e rô ) e a pue s .

N g a T e rmi nacíon d e s upi n o , ut: ( Yme ê n g a) d and olo .

A v e z e s e s ( ca) q ue h a z e ( an g a ) por la n ari g al, ut A y ri n g ã)


º

le d i e n los nar i z e s .

N g ay Partí cula q ue d e n ota amor ( A mboaci abe n g ai



.

ch e an g ay pa pag ue ) e tc I n san r t E s 1 0 m e sm o q ue : ( ã n g ã
. . .

N g ã tu es : ( c a t a) p p os u e s to ã d i cc i o n e s na r i
g a l o s .

N g ui l ( n g uíbae ) e ssos e ssas ( G ui , e g ui


. egu i .

d ae ) i d e m e tc ve s ta ti us ( n g ui y ba ) e ssos ci e los E s m on osi


. .

lab o
N i Partí cula af i r mati va ( A rob ía n i ch e ) y o ci e r ta .

me n te cr e o .

N i p p
os u e s to a l ve r b o d a un m od o e s p e ci al d e c on
j ug ar los v e r bos a t ( M am ope T upã r e con e ) e n d ond e e sta
.
º

D i os , e tc V A r te S uple m cap 3 n um 3
. . . . . . .

N iã e s partí cula affi rmati va ( C h e ã n g ã n i a) y o ci e rta .

m e n te Pue d e si g n i fi car : por que ( A n g m boh apê pe r son as


. .

n í ã) por q ue e s tas tre z pe rson as .

N i ch e cie r tam e n te y o ( A y ap o n í ch e ne ) y o lº h ar e .

ci e r ta m e n te .

N i co l ( n i cobae ) ci e rta m e n te e s to ( A ra tocai n


. .

d abar i note g ua ã n g ã n i cob ae ) e sse e s d i a solo, d e ale g ri a .

C h an i co) pue s v e i s q ue e s to .

N i po u
q çi a s ( N d e n i po e re h bn e u
) q ç i. a s t u i r as .

S í ( T e r e ch a ob_ o n i po) m i ra si s e fue .

N o tam b i e n ( E m onan o) assi m tambi e n . .

21 T on o L V III , r . 1 .
16 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

M uch as ve z e s la j unta con la otr a partí cula ( ab e ) ,


nt E m ona ab e n o l ab orano) as si tam b i e n . . E sta par .

ti c ula ( n o, i ran o) si e m pr e se pon e al ulti m o, q uan d o las


apa rtan d e l ( ab e ) , ut : ( ch e abc ah ãn º n e l ch e abe ah ã . .

r an on e ) y o t am b i e n i r e O tr a ve z ( A y apo r e n e ) lo h are
. .

otr a ve z B an d ( A mb uae n o) otra ve z


. . .

N on b ij V N an b ij . .

N ucu l ( n ucuy ) e sse , o e ssos E s d e m ostr ati vo


. . .

( M b i a m u c uy) e s s a g e n te V P r o n o m b r.e s e n e. l A r t e
N ii g ui Partí cula afi r mati va q ue d i ce :
e sse o e ssas ci e r tam e n te , n t : ( P e y q uaa e y pe n ug ui
a y pob ae , m a P ãy y e pe y momb e ú e y r am o tam o pac) P om .

B i e n sab e i s e sso com o S i e l Pad r e n o lo d i x e r a con tí nua


m e n te , y j un ta e l ( n ug ui ) c on e l ( A i pob aa) V P arte V 5 2 . . . .

I n te n S ople m A pe n d i x ã las part i culas affi rm g ulti mo


. . . . .

N ún g a com º ( C o N
-
) cº
. m o e ss o ( p
A i
. o n ã n g a .

n ã n g ar aú ) los q ue son , o se por tan m alam e n te d e ssa m a


n e r a E n e l pr e te r i t o
.
( p
A i o n u n g a n e r a c o ) h a n s i d o ,
o s e

h an por t ad o d e ssa sue r te ( Ypor ã n un g ar e y) h e r m oso si n .

comparacíon ( O n u n g a r e h e o m a n d a ) s e l o c o n u n a c o m o

e l, se m e j an t e a si la ( o) e s r e cí proco ( N ín d ug ãr i ) n o ti e n e
, .

s e m e j an te ( D i e.z n u n g )
a c o m o d i e z p o co m a s o m e n o s .

A ve z e s e q ui vale al ( B e ram i C one pe ne mb i e e r oy ab o .

b e r am i l oy ab o n un g a) A r ag h ab la d e la e s tr e la d e los
. . . .

M ag os , como si d i x e r a aq ui e s tã , ã qui e n b uscar a si e m pr e


d e cosas i n an i mad as q ue n o h ab ían , y como si h ãblaran
d an a e n te n d e r con e l h e ch o lo q ue d i x e r ausi h ablar an .

( C h e ra ç i N e st i y m e d i o
_e n fe r m o ( P e m b a e p o N au ) h a z e.i s .

m ue str a d e tr ab aj ar ( N e e porai c V N pi pe º m o r e g ta) le


. .

ab lo con palab ras al p ar e ce r n o am orosas


( N u n g a r í )p o c o . .

( P i ra n u n g ar i e r e r ú )p º c o p e sa d o t r a e s .

N a bi( —

) l .
( E g ui N )
n ab e y
c o m º e s se , o como . .

d e ssa m an e r a ( E g ui nab i b e , l nab e n g atu,


. .

d e ssa m i s m a m an e ra , n i m as n i m e n os ( E g ui fi abên g atue .

te y ) pun tualm e n te com o 0 88 0 A coíy N ) com o aq ue l, e . .


P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 163

comº an te s . l m i sm o ti e mpº ) (C h e y ab e e re
Ye b e ) i d e m ( A . .

m an ô n e ) m or i ras e n e l m i smo ti e m po q ue y o ( T n N V_ bi . .

ofi e motum u tum ã m o) e tc N i c al m i sm o ti e inpo d e s u


. .

ve n i d o te m b i an d o la ti e rra
N ab i ã l ( nabº ) cad a uno ( A ra N l ara y e re ã N e )
. . . .

cad a di a ( T ab aã obõ oy me T npãog , l T u


. b a ii abõ pi pe ) n . .

cad a pue b lo ay I g le si a ( O re Ii abô n g ua ) lo q ue toca , pe r


.

t oucas ã n º sotros ( A r anabõ n g ua) lo d e cad a d i a ( I ti abõ


. .

cad aun o
'

n ab o _ am e ê m ocoy , l y ii ab ú nab ô upe .


) d i d os a .

N an d e n os otr os P ron om b re i nclusi vo, y posse s


.

s i vo T amb íe n s e us a d e sta sue r te


.
( fi a n d e a yp ob a e ) e s s e

e s d e los n ue stros , e s n ue s tro par i e n te o d e mue s tra par ,

ci ali d ad H i n r ( T u
.
p ã o fi e m o fi a n d e ) D i o s s e h i z o u n o d e

n os otros , n ue s tr o par í e n te .

N an d u com o sue le ( 0 hõ one m b oe b o N ) fu . e ã r e çar .

com º sue le ( A m an d a fi an d un e , l nan on e ) q u


. i e ro casarm e
.

como otra ve z 1 0 h e h e ch o C º n v e r b o n e g ad o n o s e us a . .

C on ti e m po pr e te ri to sue le n us ar d e l ( am i ) y d o d e l ( d an d u) .

( A n e m b o e a m i c ar a m b o h e ) s o l i a r e ç a r a n t i g u a m e n t e E n .

e l par ti cí pi o u s an d e l ( T i ) : ( one mboe ti b ae ) e l q u e sue le


r e ç ar S i g n i fi ca tamb i e n :
.
( y ã ) ( E q u a t e q u e N ) q u e t e y ã , .

d i ch o con e n oj o, y tam b i e n S i n e l ( E y apo ãn g ã r e q ue N ) . .

h a z lo y ã por t uvi d a R uiz T a mb í e n e s i n te rj e c d e q ui e n


. . .

s e com pad e ce ( N p pi
. o c h e r u _
v c a r u n i )q u a l e s tar a c o m i
e nd o m i P Pu e d e r e g i r g e run d i o ( N
. catú pe ch e ç i oi cº b o)
.

ah q u al e stara m i m ad re
N an on d e an te s ( A m a r II N ) an te s q ue llne va
'
-
. . .

( N d e h o N ) an
. t e s d e i r te ( T e m bi a p º t
. e t i r õ re h e p e n d e c o
N .
g u â r ã t a p qe i u aa c a t u ) N i c o l s a b e . b i e n l o q u .e a v a i s d e
h az e r an te s d e trabaj ar N ota q ue pos pue s to ã n ombr e s , .

y p r o n o m b re s n º s e u sa , y a s s i n o e s t ã b i e n d i c h o , ( c h e
nan on d e ) s i n o, ( ch e re non d e t uri ) vi n o an te s q ue y o .

M i T u u j d d d
'
( a p e o c o p gã i b h e m i m n u n ) o n e
'

a o an g e r e o n e
e stava D i os an t e s d e cr i ar e ss os ci clº s E n e l e xe mplº .

p u e s t o a r r i b a e l (p e n d e co ) n o e s n o m b r e s i n o ve r b o ,
c º
. m
las d º s n e g aci on e s ( na y rug iíay ) y con la par t i cula ,
'

( A m õ m e l ar a .a m o i
pp , e a r a c a e b e y y p ) e e s i g n i f i c a

p a r a n u n c a j a m as ,
n t: ( o h o r a c º n a a m ô m e c a fi a n d e r ê
tam e oy abi N r ug uay ) se fue para n u n ca j am as b olve r a
e ste n ue s tro pue b lº S i n e l ad ve rb i o ( A mõ me ) d i ce : si n
.
1 6 4 R E V IS T A T R III E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

fi n q ue pre te n d ío ( O h ó te y
'

e spe ran z a, si n alcan zar el .

oi cob o coi te , n a g n e m b i re co y e b e N ru u
g y) a fu e s e .s i n
e spe ranç a d o te n º r otra m u
'

te n e r_ g e r .

N e m bi ab ai x o ( Y n e m b i p e .l y n e m b i co t i.
) r i.o
a bai xo ( N nii e mbi coti g u
. a) los q u e e s t a n c u e s ta a b a j o .

N e même ã e scond i d as ( N e mí m e íi e mi h ape oh ó )


.

se fu e , e tc .

N e pi raq n an d ape con fla , pe rocon e sfue rç o



.

N o l y o R e cíproca mutuo V part 3 , cap 2 ,


. . . . . .

5 4 . P r o x i m o , ( c h e n o m b a e r e h e a p o c o ) e s lo m e s m o q u e

( c h e ra p i c h am b a é r e h e ) ( C h e n o m ã r e h e
.
) d i c e n t a l q u a l v e z
las Ind i as avi e n d o pe ccad o con I nd i o casad º con e l Ina
ri d o d e mi prox i m o i d e m , ac : ( ch e r apuch am e re he ). .

M uch as ve z e s la usan e n lug ar d e l ( A ç e nan d o) , porque


e x pli ca cos a com un d e un m i s mº g e ne ro V G ( II o an g a ,
'

. . .

ti an d e ãn g a r e h e , aqa ãn g a re h e por om omaran g atn h a


n ã n g a co S acram e nt o maran g atu ) e s te S a c r a m e n t o e s e l
q u e s a n t i fi ca l a s a lm a s .

N o 1 N ota solam e n te ( O re ti o p an g a) n os otros


. .

s olos ? ( C h e ã oy ai co) y o soli to e stoy ( M bº h api fi o , .mbo


h api r_ õ ) tre z , n o me s V N ote , versus fin e m
. . .

'

N º y rê y r ã un os tras otr os , un a y otr a ve z


( E r e c a r ú N ) c o m e s .a m e n u d o ( O h ó N ) f u e r a n . s e u n o s .

t r az qtr os ( A y e b i N ) b olvi mu
. c has v e z e s
. .

N ote s olo, n º m as E s parti cula m uy usad a . .

' '

( H ae ti o t e ) e l s o lo ( P e t e y '
n o t.e ) u n o n o m a i s ( N a p e te y .

y e b ê n º t e r u g ii a y) n º s o l a m e n t e u n a v e z C on e l v e r b o .

n e g ad o ( y r ug úay) d e n ota mas d e lo que d i ce ut :


'

'

( P e r u i n a c h e n a p ã n ot e r n i y) a P e d r o n o s o l a m e n t e m e
aç ot a , S i n o tam b i e n m e i n j uri a e tc C h e n d or oyau
( .

note rug uay ) n o te amo sola m e n te , si n o q ue te r e g alo


tamb i e n S e d e ve an te pon e r ã las par tí culas d e l ve rbo,
.

y p a r t í c u l a s q u e h a z e n p a r t i c íp ,i o q u a n d o e l ( n º t e ) e s
afe ci on d e l v e r b o E G ( A m . b o a.
y e Ii o t.e r a m o a c o y c h e
ru ae ramo T upa pº roquay to m aran g at u g ui te cob o ars cae
.

r ae , h e y) e tc N i c O x ala , d írãn los con d e n ad os , q u


. . an d º

y º v i v i a n b i e r a si e m p r e c u m p li d o lº s m a n d a m e n t o s d e
D i os ( C º n um ê ofi e m º mb e ú ti ote b ae ) M uch ach os q ue se
.

con fe ss an si n comulg ar N ota com o lo usa aq ui e l P. .

B an d , h abland o d e S M ig ue l, quan do ar roj o a L uz i fe r


. . .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 6 5

'

(
"
P a t a g ua ç ú a p í r e y ca r n h a b am ofi ote y m o i n g ob o , H i y a
h i y a m bur u, oe y e rob i acatu note h abam o ran º ) poni e n
d olo por e sca d e l fue g o e t e rn o y tam bi e n por oj e to d e
i rr i si on ó d e s pre ci o d e ci e n d ole , si n re z e lo muy b i e n , m uy
,

bi e n e m ple ad o A ve z e s d e xa su le tra i n i ci al y tº ma la
.

fi n al d e la d i cci on , a la qual s e lle g a, y assi h az e m uch as


v e z e s ( hô te , rõte , n g õ te , l m õ te ) e tc n t ( y
e r. u b õ t e ) e st a s .

a ch ad o n o m as ( M b ob í rõ t
.e ) gal un os n o m e s ( y y
A e i b a .

m opí ng ô te ) b raç e a n o m as ( P e ã m ore ) e s ta os e n pi e n o .

m as e tc .

O ve l or g ( qu
. i tar) V . Th e s . . .

O lãb o l ( oab ari ) e s lo m e smo q ue : ( g ue ti bo) E st e



. .

e s e l m as usad o .

O a cã m o de cab e ça , ut: ( N oã oub o) cay ó d e


cab e ç a, v i n o cay e n d o d e cab e ça .

a n b o d e p e sc u e ç o ( E m oV N V b
. i r ag u a p )e p on le .

d e cab e ç a e n e l ce po, y n o d i r a z ( oucãm o) .

O api mo solo, n t ( oa p i m o . a y )
cº h e q u e d a d o tr as

q u í la d o , e s to e s so lo , p o b r e .

O atuO U pe bO d e e spald as .

O b ai bab o (g u o b n i b a d o ) B oc a a r r i b a .

O bapi b o 1 ( g uobapíb o) b oca ab ai xo L º s otros


. . .

d e ste g e n e ro, q ue e x pli can las postur as d e las cosas


v e auce e n e l A r te , S uple m cap 8 D e lº s r e ci pr â 3. . . . .

re g i a 2 e x ce p
. 2 . .

O be y ã ( b o te m u n g )
a e n un i n s ta n te ( N o q u a ) . .

p a s s o co m o un r e la m a
p g o .

O cã pe fue ra ( occa cor i ) h az i a ã fue ra .

O çe l ( oce pe ) sob re , ut : ( i ta oç e pe ) sobr e la


.

p i e d r a.

O i I n te rj e c d e la m ug e r q ue se d ue le , o q ue se
.

e span ta .

O _vq ue b o l ( oatib ibi ri ) d e lad o . . .

O y rã l ( oy ran d e ) d i ce tie m po futuro ( O y r ã are te



. .

amb u ae pe ) d e s pue s otro d i a d e n e ste O


( y r a g u ar ãm a ) .

para d e s pue s pa ra otr º di a .


1 66 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T I T U T O H I S T O R IC O

O y ab oe m e smo q ue : ( n d e y te õ , A fi e be ) por
e s lo

c aso, e ssa e s la cau sa por q u e u


( p g
T ã r
. a c i a m ar a n g a tu ,

T upã ray ra m o man d e m º i g o N re n i ã T u


.
p ã
. re t a m e n a u
d e re rah ã ucarano) la g raci a d e D i º s n os h az e h ij o s d e
D i os , y e ssa e s la causa porque n º s lle va al ci e lo S e .

p u e d e cº n j u g ar ( y
c h e a b õ e ,
n d e y a b º e , o y a b o e ), a t º ( c h e .

r e co an g õ e g atu, oy a boe , l ch e y aboe ch e re mb i ah e r ã ) soy


.

li g e r o, por caso t r ai g o much a caça I m pe rson alm e n te e s .

m as usad º N o si n causa ( N ah e r u cuch e ) n o si n


'

. . re j
.
f

caus a , por te n e r q ue h az e n fulan o no vi n o av e r M art . .

M uch as ve z e s as g e run di o d e l v e rb o ( A e ) y pa r tí cula ,


( ) q
e u e s i g n i fi c a d e s p u e s d e a v e r d i c h o : ( H u e ra m o

A ç e : ti y a y e e m e an g ã ay po P ay ch e m boapi ç apu h ag ue ,
oy ab oe , oii e m oaca ty ê ty e T upã g r aci a mar ã n g atu re h e ,
ó ãn g ag ui y m oe n d ag ue porah araú II pe oi cabo an g ã) N i c P or
'

t an to la pe rson a d e spue s d e ave r d i ch o, n o se c um pla , e tc .

O y ãb oi S i n cau s a , d e bald e N
( pp i o a h e
. r u r i.
) p o r

ve n tura v e n d rã d e b ald e S e pue d e conj u .


g a r , (g yn í a b o i a y a

p )o h i z e lo d e b a l d e , si n q u e , n i p a ra q u e ( C h e y p y)
a e i d .e m .

O y ãpe e s lo m e sm o q u e ( y p g ,
o a a n a l o y a b o p gan a .

l oy apã pe l oy apab am o pae ) com o S i ( Ym b ar ae te amo


. . .

u l
'

p e t e y g ar i o y p ,
a e o y a .b a m o p ,
a e a h ã c h e r a a n g a a n )
com o si fue ra alg o un h om b r e solo vi e n e a q u e r e r m e di r
fue rç as con mi g º
C y ay oy , ti e m po pass ad o , y tam b i e n d i ce t i e mpo
futur o, ut : ( N y h on i ) r ato h á q ue se fue ( N pi ri ) pocoãrã
. . . .

( N . a r a y )
a t o d o o y y p ã a s s a d º ( C u e h e o
.
y e í b e r a m o l e ) d e s d e
ay e r p or la m anan a O
( y y e. b e r a m o a h ã n e ) i r e m a i i a na p o r
la m anan a .

O y e pe l ( oy e pe i ) si n m e scla d e otra cº s a
. .

O y oapi ri e n tre d os lle var ( N p e r a h ã ). ll e v a d


. e s s e

p a l i o ,
c a x a , e t c e n t
. r e l o s d o s .

O y oaq uíq ue ( q n i q ue b o) un os tr as otrº s .

O y ob ay V O y º ab ay
. .

O y obi te rupi p o r m e d i o V Y o b i t e . . .

O y ocupe pi pe pi un os tras otros se apr i e tan , se


r e m puj an .

O y e h e te b e b é succe ssívam e n te V G oe h e te . . .

O y ob uãm o l ( O y oç n am o, 1 oy º g u ãm o) much os

. .

d e l m i s mo g e n e ro ( Yg ari oy og uamº oi co) e stan j un tos los


.
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 16 7

c e d ros por s e r m uch os , id e s t, son much os ( O y ob u amo .

orai co) e st am os ve z i n os e n la mi sm a pa rci ali d ad


O y º i bi r i un o j un to ã º tro, a las par e j as ( N pe h b) . .

i a un o alad º d e º trº V Yoi b i . . .

O y oy a yg u a lm e n t e O
( y y y p y
o o e i o oc h e ) m e j o.r e s .

( y p y y y
O e i o a o o e h e ) se v e n g a ro n yg u a lm e n t e , y m u t u a
m e n te .

O y oº bay un o e n fre n te d e otro ( C h e po y oh ay , l



. .

p yo o º b ay) m i s a m b a s m a n os , p o r q u e e s t á u n a e n fr e n t e d e
la otr a . B osa y oh ay ) arg anas , o alfoij as .

O y º pe b º e n h ale r a ( y p , y p q
O º e b o o a o a u a i t a b
. a )
tod os a un a h az e n lo man d ad o , m e c aph B an d V Yº pe b º . . . .

O y opi pe un o d e n tro d e º t ro V Y opi pe . . .

O y O pi r e ( y p
o º i ri b e ) j u n t os e m c o m p a n i a S a l e d e

(p )i r i n 4 . .

O y O pi ruç u M uch os j un tos oucom pani a , e n lug ar , e tc



.

O y opi r upi uno j un to d e otro, e n h ab i taci on .

O y otat e d i f e r e n te V Yot ate . . .

O y º upi j un tos V Yº upi . .

O noe n d ag ue ( n d a g uo p )
e s u c ce s s í va m e n t e .

O pe b o d e plan o .

O pe m o d e lad o ( N—
e h ouo V b i r a pe ) pon 1 a tab la d e
. .

lad o, d e can to V Th e s. . .

O pi bo d e s n ud o ( O pi bog ua ) los q ue e stan e n cue r os


. .

O pi bo d e pi e s .

O pob o ã g atas —
.

O pucu bo d e larg o .

C r i mo d e n ar i c e s ( O ti oti mº oii a oh ób o) va cº rri .

e n d o d an d o d e n ar i c e s D i ce n lo q uan d o van con i m pe tu . .

O totº y I n te rj e ci on d e l q ue se ad m i ra , o ale g r a d e
c º sa g r an d e .

O u ( e n tog ) i d e m , pe r o m e n os usad º .

P
P ã l ( pan g a) N ota d e pe rg un ta D e las n otas d e
. . .

p g
e r u n ta ,
s e h ab ló d e r
p p o os i to e n e l A r te .

Fã P arti cula d e te rm i naci on, q ue se usa e n e l


pl ur al, ( ),
e a u t ( C h ah a p )
a e a p ue
º

.s va m os ( P e ã e yq ue .
168 R E V IS T A T R I II E N S A L DO I N S T IT U T O III S T O R I co

rori g uaç upi pe n e me S S M a ri a ãhag ue ch am boy e rob i a


. .

y ai cº b o pa ) B an d . C a m ci r cum d i tate N ati vi ta te m E n .

e l si n g ular di ce C a . S ig n i fi ca tam b i e n : e a , d i ch o con e n


fad o ( P e y apO pa) e a ,
. h az e dí o, y a ( C h ane m b íaij pa l coi r e )
.

y a t e n g o h a m b re .

Fã I n te rj e c d e l q ue se ad m i r a , o se d ue le
. .

( pp
H i í o c o i A b a g e m b i a y n c a r a íb i b o p ã ) q u e p r e s t o
aq ue l I n d i o mat o supre sa ( T u tuot arape y upan g a m b i a pa)
.

p a r e c e q u e t o d o s s o p l an fu e g o D i ce n l o q u a n d º la g e n t e
a n d a soplan d o d e fr i º ( G u ae r e carupaco ch e am yrí arace e
.

p )
a P o m p A
.
y d e m i e
. t c .

Fã N ota d e g e run d i o , ut ( H ai h upa) am an d olo .

P ab pº s pue sto: tod o, todos ( R og ue rah apã ) lle valo



.

tod o ( T oh opã) voy an tod os C on n ari g ale s h aze ( mba)


. . .

( O c a n y m b a ) t o d o ,
o t o d os s e p e r d i e r o n A c a b a r s e .
( C h e —
.

r e cob e pã r i re ) d e spue s q ue m i v i d a se ay a acab ad o .

P a ai pora q u e e s a q u e ll o V P º Ú s e n lo s
. q u .a n d o
n o oy e n b i e n , o n o sa b e n q u e rui d o e s aq ue lle q ue oy e n .

'

P ab ê tº d os ( P ab e y , l, pab e n g atu,
.
p a b e e t e y) '

tod os si n q ue d ar alg un o A ve z e s di ce n ( M ab e y ) E ue l A rte


. .

se n oto q ue e s ta part i cu la e n los par ti cí pi os se pospon e


al ve rb o, y an te pon e ala p a r t í cula d e l part i cí pi o ut ,

( h e c h a p ab ê m b i r a m o ) co s a V i st a d e to d o s ( T e m b i e c h a p
. a
b aram o) e s 1 0 m e sm o q ue : P abê re mbi e ch ar am o ) vi e n
d olo tº d os .

Pab e y S i e m pr e O ii e mb oçacoy pab e yb ae ) lº s q ue


.

s i e m pr e e s ta n pre ve n i d º s ( T e c o .b e N ) V i d a s i n s i n.
,

e t e rn a , e s la n e g a ci on d e ( P a b ) acab ar se . .

P acam i es 10 m e sm o q ue ( P a c o P a c o .

P acat uy tod os ( O fi e ê porai h ucatU p i pe y moang a


.

p i h i p a c a t u y r i n e ,
oh o b a ç a ) d e s p u e s q u e co n p a la b ra s a m o
r oz as los c on solo à tod os , lh e s h e ch o s u b e n d i ci on N i c . .

Pace e s 1 0 m e sm o q ue : ( pan g ã aç e ) ( M a og urob i a .

te p ace cuna q ue pe g aré ) pue s h ad e cre e r la pe rs ona ã


su e nos d e m ag e r e s B an d .

P aco N ota d e pe r g un ta ( N ape ch e ch ai paco ch e .

y m o i r am o ra e ) n o 1 0 v i st e s , q u a n d o l o p o n i a ? ( M b ae n e o
p ac o e r e h ã a c u r i ) q u e p a la b r as d i x i s t e a o r a
P aco M uch as V e z e s e s par ti cula affi rm ati va , y e q ui
vale al ( R aco) y r e g u larm e n te d i ce se por conte nto , o por
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 69

pe sa r .
(t e catuay paco, T upã ç i ae ch e b e ab e om
M a ay po
b oy ob a an g a che que pi pe y e y rae ) N i c P ue s e sso m e sm o . .

la m i sm a M a d re d e D i º s e tc ( M acoca tupacoy ) , i d es t: paco


.

a coy y b e q u e r o ç p
a o s e y y e r ae ) p u e s e s t º e s c i e r t a m e n t e
aq u e llo q ue y o v í e n e l su e no ( C h e aú paco l g uae te paco.
. .

o y e upe fi ote T upã ch e m oã a r i re y e pe , ch e re mi mb O ta raú


.

r upi d ote ay co) ah d e sd i ch ad o d e m i q u e , e t c ( A mboay e .

II ote ta m o ne oi ch e re c ob e ram o, T u ã u i t b e
'

p p o r o q a a a a r a c a
'

rae , n a y y a b ay e te y ba e r u g ã a yy p p
e e a co y m b o a y e h ã ) e tc .

N i c O x a lã ub i e ra cum plid o , q uan d o vi vi a , los m and am i


.

e ntº s d e D i os , c i e rt o q ue n º e r a d i ffi cultoso e l cn m pli m i


e n to d e los ( C h e.
p a c o c h e u e m o m b e n e y m o b e y pe e a m b o a ç i
ch e an g a i pa pag ue m ) N i c y o ci e r tam e n te e tc ( N a ay po
. .

rami s e q n a re r u g õ a
y p a ca m i ), i d s t p a c o a m í ) ( p B u e n d e
º

e . .

r e te y cº c h e y i b a põ ra m o a r e c a e ) B an d S º upalab ras d e la . .

V i rg e n al pi e d e la C ruz C i e r to q ue n o e s tava d e s sa ma
.

n e ra e s s e t ucu e r po , q uan d o an ti g u am e nte lo tub e e n e stos


m is b raz os ( P e h e c h a paco , l ch a paco ) m i rad pue s ( C h a
. . .

t e pac o) porq ue y a sab e i s , o V i s te i s M uch i ss i m o se usa e n .

cos as d e ad m i rac i on y a q ui n o ta , q u e as s i e l ( paco) , com o

( p ã n g pa i c h e p i p ,o p i ã ) e t c s e u s a n . t a m b i e n p o r p a r tí c u la s
d e ad nn i r aci on , d olor , ale g r i a , e tc como q ue d a d i ch o .

e n e l ca p 9 d e l s uple m h ablan d o d e la s orac i on e s e n


. . .

fati cas .

P acoy C omp ue s to d e ( pa) y ( acoy ) ( H uman g at uN . .

n d e r e m bi a pº ca t uc ue , T upã c h upe ye ra m ab e r aco e on i cº

yq y ua n ã n g ,a h e y r a i b í c h u p yq
e u a b e e n g a h e t e co b o ) B an d .

E n d º n d e e s tan aq ue llas e tc .

P ay N o ta d e pe rg un ta com pue s ta d e ( pa ) y d e
( g
e u i ) ( E
. r e y p p )
a o a e h i z i s t e e s s º ? M u c h i ss i m o u s o t i e n e
e s ta pa r ti c ula e n las p ro pos i ci on e s e n tati cas , como q ue d a
'

d i ch o e n e l A rte .

P ay po C ompue s to d e ( pa) y ( ay po) ( M b ae N ) q ue



. .

e s e s so
P a mí C om pue sto d e ( pa) pre g y d e ami ) s oli a . .

P ãn g a P ar t i cula d e pre g un ta m uy usad a V P ar ti



. .

c ulas d e pr e g un t a e n e l A r te , p ar te 9 c a p 2 , . .

P e N ota d e pre g un ta ( A b o pe T upã ) q ui e n e s D i os ?


.

Pe M uch as ve z e s s e pon e e n lug ar d e l( am o) ( l tamº ) ,


ut : ( c uri aupe ) por ( c uri aú tam o) oz ala e tc .

T O II O L V III , r .
1 70 R E V IS T A T R I II E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R I C O

A d v e r b i o local: allã , ve s le ay ( P e h i n í ) allã , e tc


P é —
.

e stã ( P e pe ) acu
. llã e n aq ue l lug ar ( P e ag ui ) d e allã , e tc . ..

P e E s posposi c d e l ab i at , com o q ue d a d i ch o e n e l

. . .

A r te par te cap 1 A pe n á P ospue s ta al parti ci pi al: pº r . . . .

( O m a r ãn g atu h a g u e e
p , l h a g ue p i e oh o y p ) p
b a e o r a v e r .

si d o b ue n o se fue al ci e lo ( C h e r e com oã h ape ) por suspe .

ch ar d e m i C om ( C h e q ui te yn g atu h ã pe ) con g an a cº n
. . ,

d ili g e n ci a m i a .

P ee d e spue s d e l parti ci pi al: solo por N d e r ayh e .

p pa e e a u
y ) s o l o p o r tu am or v e n g o .

P ey i d e m e st, a t (n d e rayh n pape y ay u) solo par tu


º

am or ve n g o E n e l m i sm º ( C h e r.o ba p y)
e e n m i m i sm a .

car a ( C h e r e çape y) e n m i s mi sm os oj os , ã m i vi sta


. .

'

P ey ola , lo usan las m ug e r e s ( A ah ã y c o c h e p y)


e .

y a me v oy
' '

P e ne y ( P e n e yq ) u e i d
e a vosotros
e m ( P e ii e y p e a

. .

q uír i m e q ue re y ) e a n o s e ai s flox os V Th e s . . .

Pe te y un o ( Pe te y te ? ) d e un o e n un o ( P e te y re
'


. .

b e b e ) d e un a ve z ( P e te y g n ãç u) tº d o j un to, 0 tod º s j un
'

' ' '

tos ( M e te y m on e pe y m one pe te y )
.
, un o ( Pe te y am o) . .

un o ó alg uno d e e llos .

P i n ota d e pr e g un ta ( M b ae pi cobaê ) q ue e s e s to?



.

( M i u ? d i h f d l u
'

a r ã p a II r a )q e e s e s t o c o c o n e n a o ã o s q e e s t a n
i n q ui e tos ( M ar api q ui e ) q ue y a aq ui?
.

P i olã ( A h ã y co ch e pi ) olà y a m e voy L a m ug e r



. . .

d i z e : (P e S ) Y
.

P i m od o, costum bre , traç a ( T upã por ai h upi ) m od o,


— .

costum b r e , q ue D i os ti e ne e n am ar ( C h e ii e mb oe pi ) m od o .

cos tum b r e q ue te n g o e m r oç ar B an d . .

P i par tí cula q ue usan quan d o ti e n e n d e s pe re ç os y


b os te ç os ( P i ch e r o pe h ij ãy ) ci e rt º q ue te n g o m uch o
.

such o .

P i par ti cula d e ase ve r ar lo q ue h a vi sto o vê , n t


( y
A e co i
p , l A y e co u r e ) c i e r t.am e n t e q u e e s a s i q u e e s tã
bue n o (A y apoam opi ) ci e rto q ue y o lo h i ci e r a ( P e y apo
. .

cob ae , ae ch e pí) d i ce n lo cuan d º man d an alg u n a cº sa, y


n o 1 0 h an h e ch o .

P i ã n ota d e pr e g un ta

( A b a t e p i ã o y pa o r a ê ) p u e s .

q u i e n lo h i z o? ( A b a p i a n g m b a ê o g u e r n r a ê ) q u i e n t r az o
e s tas cosas?
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 71

P íã l ( F i ay) d i ce n lo al ni no; e s palabra d e te rn ura ; n t:


'

( e y o P i ã ) v e n a c ã n i ti i t o , ã l a s n i n as d i c e n :
( g
t r a u a l c h a m i ) .

P i a l ( bi a) por ( A y u n d e pi aramo,

. . n d e bi aram o)
ve n g o por ti , cami n o, se nd a ( N a ch e cog api ar ã rang e ) tod a
d avi a n o t i e n e cam i n o m i ch acra ( T upã r e t ãbia r upi g ua) .

los q ue an d an por e l cam i n o d e l ci e lo ( Ypi a m om bé ri pan .

g )a e s g r a n d e l a d i s ta n c i a d e l c a m i n o D e a q u i s. a l e e l
V e rb o ( A y praz õ ) y r por alg u n o , y r a trae r , y tam b i e n lo
us an e n e l se n ti d o d e q ue r e r h ace r pre sa E l ( pi a) ti e ne .

otr os s e n t i d os V Th e s
. . .

P i a poco; no e u canti d ad , S i n o e n cali d ad , ut


( c h e r a i u
p p i â p i ã n i
.
p o a h e )p o c º m e a m a .

Pi ch e n ota d e pre g un ta; sa le d e ( P i ) y d e l pro


n om b re ( ch e ) y o ( M bae be pi ch e ay apon e ) q ue mas h e d e


.

h ace r y o? (O h ob ãe r ã r uã pi ch ç) pue s soy y o e l q ue h a d e


r ? h a b l a n d o con si g o m e sm º T e m b i e n la h allo usada por
y .

p ar t i c u la a fi r m a t i v a , c o m o e l (p )a c o h a b l an d o N i c d e .

L uci fe r , q ue n o se q ui so h um i llar a D i os , pon e e n sub oca


e s tas p alab ras : ( M a mb ae te co ar uan g atu e te y y ar e te

p i n c h e r ae ,
h a e a m o p a e c h o p e a n e m o m i n i t e y g u i t e c o b o ),
e n q ue usa ( pi c h e rae ) pº r : ( n i cº ch e ) .

P íco I n te rrog d e pr e z e n t e d e m ostrati vo



.
(M b a e .

p i c o ,
ve l , p i c o b ae ) q u e e s e s tº ? ( M a r ã p i co r ã )q u e e s

e st o? d i ch o con e n fad o al q ue e st ã i n q ui e to S i e nd º m u .

ch os d i r az ( M b ae pi ã , p gu u í r ã ) .

Pi cor a e s d e ad m i raci on y complace nci a E G



. . .

vi e n d o alg un a cosa h e rm os a , d i ce ( P i c º r ã ) o s í e s t o f u e r a
m i o ( T upi cor ã , l tu cat upi cora) d i ce n , q uan d o ve n m u
. .

ch os pay ar os , p e c c s , y d e s e a n m a t a r lo s ( P í cº r a v i r i .

yp ô r â n d a t u y oo b a e ) q u e c o s a ta n h e r m o s a .

'

u
'

P ig e y si n c e ssar ( T e c o m .a r ã n g â t í i
p p g y p e e r e c o
r am o) v i vi e n d o si e m pr e S i n ce S s ar vi r tuosos ( T e coaci pi .

g y g
o n a t u yp o c h ib a e c u e o g u e r e c º t a ta p e n e ) l o s m a i o s

ard e ran si e m pr e e n e l fu ego .

P i h ã bo d e noch e ( P i h ay e ) m e di a n och e (P ih ay e

. .

m b i te pe ) e m la m e di a n och e ( P i h ay e m bi te rn pi) ce rca d e .

la me d i a n och e ( P i h ar é ) tod a la n och e M e nd ,


.
p i r a
. n

g u e t e b o l p i
. t t: y a c a tu V T h e s
. . .
'

P i y l ( mb i y ) fre q ue n te me n te ( A h a pi y tcy g ui
' ' '

. .

t e cob o) fre que n te m e n te v oy d e bald e .


1 72 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

'

( y y ) l u h N i
'

A fi e ê m b i m b i h a b a r m c o ( d p y y m a r ã n g ã u .

t ub ae ) r aros son los b ue n os .

Pi pe cº n n a r i g ale s e s ( mb i pe ) P ospo S i c d e l . .

ab lat V . e n e l A r te , parte 1
. cap 1 A pe n á 2 A lg un a
. . . . .

v e z e q ui va le al ( ra m o) n t : ( c h e re re coay pi pe ah a cope
) e s
lo m e s mo q ue : ( ch e r e re coay ram o) d e n tro, ut ( fi a e m b e
i
p p g e u a ) qlo u e e s tã d e n t r o d e l p la te

( A m b o y a p i p e ) p u s e u n o d e n t r o d e o t r o , e a u , d e
com pani a ( T aba n d e pi pe ) í ré cº n t i g º e n can oa o ba lsa ;
.

p e r º a p ,i a o a c a b a l h o d i r ã :
( n d e r u p)i E l r e c i p r e s : ( y
o e . .

p pi e l g
. u e p p )
i e R e la t (y p p i e . .

P i pe be e x pli ca i m m e d i aci on , o cº n ti n uaci on


( G u e .

ch a e y pi pe b e og n e rah a) as si com o vi o q ue n ad i e le ve y a
1 0 H ow) ( c ot e cob e pi pe b e y e pe ) a um e s tan d o e n e sta V i d a
. .

P i po por V e n t ura ( Q d p i pon e ) v e n d rã por v e n tura



.

( H e ê p pi o r a e ) s i e s q u e t i e n e s a l? s e e s t ã s a b o r o s o
P í por ã q ue b i e n oy e un o t ocar la cai x a O c lari n ,

, ,

y d i ce : ( p ) q
P i o r ã u e b i e n y R e l a t r o : ( T a ayp , e m a n g ã .

m ba e pº rom oe ç aí n g atub ae ) assi e s , e stº a le g ra la pe r


s on a .

Pi r i c d ( A y e r n d e pi ri ) ve n g o ati

. .

( N d e pi r i t a pi ta n d e r n y r e re cº b o) q ui e r o me q ue d ar
con ti g º pa r a te n e r te las fle ch as .

Pi ri ( E

r oç i ni p ) p
pi
oco
r i a a r ta 1.0 u n p o c o ( E ã e ê .

m b ucu pi ri ) h ab la un poc o mas alt º B an d N o 1 0 usan m as . . .

Pi te l ( m bi te ) m e d i o ( C h e popi té) e n m e d i o d e m i s

. .

m an os l ( c h e po pi te po ram o)
.

P i u I n te rj e c d e l q ue se b ur la d e otro

. .

i iI m e x pli ca cº n e s ta par t i cula e l son i d o d e l arca


b uz , y d e l aç ote q ue e l cavalle r íç o us a pa ra h az e r cam i n ar


los c e v a llos ( P I upe ay n ca ) d i xo un cav alle r i ç o h ab lan d o
.

d e un a pe rd i z q ue la a vi a m ue r to con d i ch º aç º te .

P o q çu i a s v e n d r ã E s t a m b i e n a d .

ve r b i o d e m os t ra ti vo d e lo q ue n o v e é , pe ro se oy e ( pP o e .

q u i n i n í c h ah e n d uc a t u)q u e e s a q u e l r u y d o ,
e s ta d q u e d o s o y
g a m o s b i e n l o q ue e s ( p p
Y O u h a g u e r u pi e u
q q )
a u e .m i r a q u e
v ay as por d on d e e stã e l r uy d o ( P oh ae ) aque l n o vi e nd o lo .
, .

P o l ( M bo) con te n ta m ( N d i por i ch e ró g a) m i casa


. .

ra los q u
n o t i e n e co sa , e s t ã vaci a ( A na r e t ã m b ó ) e e s ta.n
e n e l i n fe rn o .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 73

( A b a h u p íg u a n o y y u r u p o b ae ) h o m b r e v e r í d i c o , q u e
si e m pre d i ce ve r d ad ( C aã por qmo) por m on te s s i n cami n o
.

lle n os d e ar b ole s y m ale ç a ( N um b ór am o) por cam pos si n .

cam i n o, e t c E f e cto ( N d i poi ri ch e n d e fi e e n g ue ran e ) tus


. .

p a la b r as n o t e n d ra n e f e c t o ( A m b O p ó ) h a z e r q .u e t e n g a
e f e c tº , cum pli r .

P o g rossor , y corpule nc i a d e la cosa ( Ypog uaç u



.

ay co ybi ra) e ste palo e s m u y g r u e ss o


( A o p o a r â ) p r o a . .

g r u e s s a .
( Y p o y) e s d e lg a d o Y
( p o m i n i ) ( A . o Y p y
o .

bai ) li e n ç o d e lg ad o .

'

P o m an o ( C h e po e ti oy ) ti e n e e sta fue r ç a : q uan to


.

si e m b r o n ac e tod o B an d . .

P oca raras v e z e s , o h az e r r alo ( A ne m om b e ú poc ã .

p º c ã ) r a r a s ve z e s m e c o n f i e s so ( O r e p o c ã n g a t u ) s o m. o s

p o co s .
( A i q u a a p o c ã p oc ã ) l o s e a s s i ass i B r a n d ( A i q a ã . .

q us un) i d e m .

P oe q uab am o m e d i an te , ut: ( T upã g r aci a N ) m e .

d i an t e la g r aci a d e D i os , e qui vale al ( r e h e ) ; lo usa m uch o


N i col .

'

P oh i y e s partí cu la d e e n car e ci mi e n to ( O ã e ê N . .

cat a pi pe ) con sus palab ras q u e S º ud e m uch o pe so, y auto


r i d ad ( Y y ap u N
. m uch o m i e n te M ar t . .

P oi y e (p y )o e d e s p u e s ( C o b a e o y p a o r a n g ,e . h a e
p yy ) ,
º e e t c , e s t o h i z o p r i m e r o , y
d e s p u e s , e t c ( N a m o n .

d on e ) d e s pue s lo e mb i s r e ( P oi y e g ua co ch e r e m b i r e co) .

e s t a e s m i se g un d a m ug e r .

'

P º q ua be y i n tole rab le L o m e sm o q ue : ( por ô m ooçam


'

h ab s e ) ut: (h e ãq uan d aci poq uaabe y ) h e d or i n sofrí ble ( A y


. .

'

p o q u a a b e y) n o 1 0 fu r to .

P orã P ar tí cula q ue h az e supe rlati vo ( N d e oapuN ) . .

m i e n te s muchi ss í mo V e n t ur oso, pomi e n d o la cosa e n q ue


.

lo e s , ut: ( C h e g uir ã N ) soy ve n turoso e n m atar paj ar os . .

( C h e é y N v e n t u r o so s o y e n l a m i e l M e n d B e l la m e n t e . . .

( y
A o h u N ) lo . h a l l e b e lla m e n t e , d i ce n l o q u a n d o l o co g e n

con e l h urto e u m an o , y cosa tal Poco, an te pue sto al .

( t a m o p , p g ),
a e u n i e t c n t : ( m a c u n a
. r e i y p º r ã t a m o p a e .

V aq n i m i rí e te ru como si las m ug e re s fue ran pocas , trae s


poca sal .

P orai bi sacud i d ame n te ( C h e fi e.ê po r ai b i ) h able le

sacudi d am e n te . B an d . en e s te se n ti d o solo s e usa .


1 74 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

P or ar ã con ti n uame n te .
( A fi e ê p o rar ã g u i te co b o )
an d o h ablan d o cº nti n uam e n te .
( y
A e r uré p o r a rã ) p e d i r

si e m pr e .

P orãm ô ( C an g ui n o por êm õ ) visolo


n o solo ( O ii oa
n â no porê mô) tod º s soud e u n a pare n te la N o lo u san mas . .

'

P ore n d ube y si g n i fi ca , s e r sor d o ã lo q ue le m an


º

d an , d e sobe d i e n te , y tam b i e n : d e scuy d ad am e n t e , ut: ( Y


)
'

p or e n d nb e y m e l e ym o b e _V b i ra o g n e r oq.n a h e ç e ,
Y n np ã b o
'

le d i od e r e pe nte , d e scuy d ad am e n te ( Ypº r e n d ub e y l Y po .


'

r an d ube y oq ue on pa) d ue r m e ã su e ã º sue ltrº L o m e s mo .

q u e : ( q
o ue r ã n a )
P or o l ( m bor o) P artí cula d e com posi ci on V A r
. . . .

t e , par t 3 cap . . . 2 .
g . 2 .

'

P oromb nco m i e n tr as ( C h e r u e y N e
. q ua e m e ) m í .

e n tras y o n o vi n i e r e n o te vay as ( A m oporom b u c n ) d i latar


. .

P l ( mb ota) e s parti cula, e s n om br e , y e s ve rb o;


ota .

cº m o partí cu
'

la d e ad m i raci º n la usa M a rt ( C ur i te y m bota .

p gan a s r e u
y ) e s p os si b le q ue h as v e n i d o ta n pr e sto C o
m o n º m b r e si g n i fi ca : pa r te , por cíon ( N a ch e pota bi ) nº .

t ub e parte ( A mb opota) h a g o q ue le q ue pa parte ( A y pot a


. .

'

m e é ) le d i su parte ( C h e y pota pe ã oporab i q ui e y b ae q ue ) .

apar te m os ob ras pa r a e l q ue n o tr ab aj o, d e x e m os e n q u e
se occupe C om o v e rb o e s m u .
y u sa d o,
d e l q ua l s e h ab ló e n
e l A r te , parte 3 cap 4 . . .

P ncu
P r e g un t a d e mostr atí va C omp d e ( pa) y
y

. .

( ucuy A b a N.
) q ui e n e s aq ue l,
o
. e sse , s i
. e s tã ay ce r ca .

P ug ui i d e m d e plural ( A ba N ) qui e n e s son e ssos,



. . .

O aq ue lle s , si e sta n alg o le x os .

T amb i e n la usan e n si n g ular : ( M ar ã N e re i co) q ue .

ti e n e s , como e s tas y por pr on omb r e S i n pe rg un ta ( M e .

b i a N omº m b e u) e s sa g e n te lo h ã d i ch o
. .

P uy
'

d e pe r g un ta ( M bae puy) q ue e s e sso ?



n ota .

P uy l ( poi ) I n te rj e c d e ad mi raci o n d e cosa d e sas


'


. . .

trad a, ut: ( P ui marã pan g a) q ue par e ce s e h a s lasti mad o ,


y R .e l otr o ( cach e ch e c h e r n g ui b e ) y q
a ue m e s ale m uc h a
s an g re T ambi e n d e l q ue q ue d a ave rg on ç ad o, como salu
.

tan d o uno ã otro s , si n o le cº rr e s pon d e u, d i ce : ( pui ) .

P ape e s lo m e smo q u—
e ( pa) y ( e upe ) ( A ba N ) q ui e n . .

e s e sse ?
P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I 1 75

Q napapí pe d e p a ss o

( N fi o t e a .b a ) y
. v o d e p a ss o .

( N . n o t e o n e m om b e u ) c o n f e sso se d e c o r r i d a (Q u a p a p )i .

i d e m ( A m a q n papi ) lluv i a q ue passa pre sto


. .

Q u e m i r a q u e ; se u sa m u c h º e n e l i m p e r a t ( T e r e .

ho e qu a e me q u e ) m i ra q u e n o t e v ay as E s par ti cu la .

q u e h as e a d v e r t i r ( T u p ã q u e t a
. n d e r ar õ an g ã e a D i o s t e

g u a r d e : qu i e r e q u e a d v i e r t a , q u e l º s a lu d a ( P e ã e y q u e .

te y) ( e m e
' '

ch e r a y r e ta pe fi omb oy aoy aº l P e fi e y ch . . .

'

p e n o m b o y a o y a o te y e m e q )
u e c o n h ij o s m í o s n o o s a p a r t e i s
unos d e otros D i ch o con e n fasi s , aun que se d e x e e l
.

( e m e ) e n e l i n p e r a t n i e g a ,
u t. :
( e m o m b u c a q u e c o
ca n g ui h e rah ab o h ê) m i ra q ue n o d e rram e s e l v i nh o Pe r o .

m e j or c on ( e m e q ue )
Q u e r e m e v e n , ó v e n i d P i di e n d o a.
y u d a P o c o .

usad o .

Q u e I õ c o m—

p d e (q ) y
u e d e .
( )
r õ m i r a q u e t e e m b as
ti rã ( T aba q ue rõ ) d e te r m i nad a me n te m e voy
. .

Q u i l —

( q u i e.
) a q u i .

Q n i d e—
t e r m i n ac i o n d e l a m u g e r ( T a h a q u i ) e a . v a y a

y º . V T h e. s .

Q u i s o n d o s s í l a b as A h (Q y )n i a . a b i . A h q u e e r r e .

E s poco usad o .

Q ui s m uch as ve z e s e s 1 0 m e sm o q ue : ( n i ã ) , ut

( q
c o u i a h e m i m o m b e u c u e r e a ) e s t o e s fi e lm e n t e l o q u e
d i xo .

Q u i b ô ac ã ( y
E o N ) v. e n ac ã .
(Q u i b ô n g o t i.
) h a z i a

Q ui ch e lo me smo q ue ( pi ch e ) ( A rs cs c N are t raç a



. .

ui ) d e q uan d o aca h e pas sad o la fi e sta P oco usad a . .

Q ui ch i l ( m i c h i ) un

po q u i to .
( N a i
yp ç ) p
i oc o t om é . .

Q ui ch i e s pa la b ra d

e afe c t o q u e d i
'
ce e l m a ri d º a su
mug e r , n t : ( e re y m e pa N ) e s tas ? m od o d e saludar la . .

U san m as aora e l (r ã ) ( s re i m a pa n g ã rã
1 76 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

Q ui e l q ui aq ui —
.
, .

Q ui e b e e sta n d o d e s te tam

ailo ,
ut : ( N cu n um i ti e m .

b oe º y q uaã) e sta n d o d e ste tam ano , se nalan d o, sa b e n los


n i ii os e l r e ç o .

(q ui nd ay ) fulan a , d i ce la I n d i a ( E y o q ui
'

Qui n s y .

na y) v e n aca f ul a n i l la E s p a l ab r a a f e c t u o sa. la u s a n co m º
h az i e n d o ã la otra s ua paríe n te , an n q ue re alm e n te n o 1 0
s e a , assi com o n osotr os d e ci m os z ti a , e pr i m a , e tc .

Q ui p le x os ( N y h on i ) fue te le xos

. . .

Q u i 1 l (q u i í )p q u V
_ ã N ) d l
'

. n —
e e n o.
, po c o a c arr o y e o . .

( N . n o te o m e ê c h e b e ) m e d i o p o q u i t o c o n (y p ) y
e e v e r b o
n e g ad o, d i ce : n ad a ( N y p
e e n o m e e y) n .i n n p.o q u i t o n a d a ,

m e d i o ( Q ui n í t i r o, e tc ) i d e m
. E n n i n g un a m an e r a . . .

( N .n d a y p y)
a o e n n i n g u n a m an e r a lo h i z e T am b i e n d i c e : .

cosq ui lla s ( A m o q u
. i r í ) gh a o le co s q u i l la s .

R ã olã

E
( y p q a o u e
. r a ) o l ã m i r a q u e l o b a g a s E a .

( e d e m o m a r an g a t u c o i t e r a ) e a h a z t e b u e n o fi n alm e n te .

R a I n te rj e c d e ad m i r aci on , n t: ( G uae te cat u


.

p a c o n an d e r a i h u i
p p e o y e a h oç e r e t e y b o o i c o b o r a e r ã ) .

P om p D e l q ue se ag rad a d e alg un a cos a ( A g ui y e te y co n a)


. .

q u e b u e n o e s t a e s t o D e q u i e n r e fle c t.e ( T a o n y b ô r ã )y ã .

lo f e ch o ( T a oh acauca te ín g atu pucuy rã ) y a lo h e c h o


.

fue ra d e la r ay a D e e n fad o: ( A g ni y e co n o r ã ) lo d i ce n al
.

q u e s e b u r la p e s a d a m e n t e ,
b a s t a y a D e d e s e o : ( R a i bi .

b e ype e n pe m i toe n g atur e n d ã pe ab ah e an g ã g ui te cob o r ã )


B an d O xalã lue g o lle g ar a a e se lug ar d e d e s can z o
. .

R ã cosa par e ci d a ( Y e ti râ) cosa p are ci d a ã b atata



. .

( C h e r a h ã e b º c o y b a e ) e s s e p r o c u r a p a r e c e rs e m e , p
e r o q u e
'

d a atras B ran d ( C h e ri bi ch e ran ay oícó ) assi h e r man o


. .

au n q ue m e i m i ta , n o lle g a a lo q ue y o h ag o B ran d . .

( C o r an a y) c o sa p a re c i d a ã e s t a C o n n ar i g a le s d i ce : .
( ),
n a
ut: (T atatín a) cos a par e ci d a a h um o: y n o lo e s .

R a m—

( rãm a ) N ot a d e fu
. t u ro, ut : ( C on i coch e
.

r e cor ã) e sto e s lº q u e h e d e h az e r Par a ( E r ah ã co ao .


P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 77

n d e r e ti ma ri r uram a ) l le va e s t e p a ti o p a r a t u s m e d i as L o .

d e m as q ue d a d i ch o e n e l A rt e , parte 3 cap 1 .
. 4 A pe n d
. .

N ota q ue q ual q ui e ra m ate ri a d e la q ual se h a d e


h az e r alg un a cosa , la e x pli ca n con e sta parti cula : E G . .

q u e r i e n d º a g ra n d a r n n ç ç
a r o u n I n d i o d i r o a l o s o t r o s : ( p e
b e ca y pO pi n ã ) y q ui so d e ci r : b uscad canas q ue h an d e se r
vi r par a ag r an d ar e s te ç ar ç o A . ou pe d aç o d e h i e r ro, si
d e l h a d e h az e r alg un cuch i llo , d i raz ( ch e q ui ç e rã cob ae )
e sta os m ate ri a d e la q u al h e d e h az e r m i cuch illo ( Y n an .

g p
a i a b a e c u e an a ra t a r a m a m o o i c o y pg
e i u a r ã m a n e ) l o s p e
cad ore s ban d e s e r fue g o, le n a d e l D e m on i o C on n om b r e s .

su p le e l f u t d
. e l v e n g ,
a u t : ( n a n d e m a r a n g a t n r a m i ) id e m .

A c : ( n a n d e m ar ã n g at ui ch e n e ) .

R aç i ( g )
a u i d e p u ro (
. N d e t a b i r a ç i a u
g ) i d e p u r o
ton to , q ue e re s .

R acº l ( n aco) Part í cula af i r ma ti v a ( A y e te r aco)


.

a ssi e s ci e r tam e n t e ( C h e raco h ae pe n e m b i e ca) y o s oy e sse ,


.

a q ui e n b usca i s N o e s pa r t i cula q ue si rve solame n te d e


.

p r e te r i to , c omo q u e d a d i c h o e n e l A r t e ( C .h e r a co n d e h a í
ch e n e ) y o ci e r tam e n te n o i re M e n d ( ab a y e pe r aco e bapo .

coti , te b e be n a g uíy abº r ug uay r aco) Pom p F ui h az i a


. .

allã e spe r an z a d e lle g ar t i e n e la m i s m a fue r z a q u e ( n ã n g a) ,

y lº s I n d i os la u s an a c a d a p as s o ( C aco ) ã v e z e s e s lo m e s
m o q ue (raco) ( n d e y e pe cacoy ) i d e st, ( n d e y e pe r aco) ( ch e
'

c aco m b ae apoh ã , n a e y ab o r ug u ay, ch e tay a b o e r e aure y )


como S i supi e ras h az e r alg o , d i ce s : y o lo h are A rag .

R ae e s par ti cula a ffi m ar ti va muy usad a , n t : ( n d e


fi o ch e m un d ah a m e ) e u ve r d ad , q ue tu sº lº fui ste e l q ue
suspe ch ast e d e m i ( N d e m ar an g atú r aé ) ci e r to d e ve rd ad
. .

q u e e r e s h o m b r e d e b i e n , d i c e 1 0 c o m o q u i e n a o r a ac a ba
d e sabe rle D ud an d o se s i fue P e d rº o otr o R
. .
( P e r ur aé ) .

ci e rt o e s q ue fue Pe d ro M uch o uso t i e n e e n los ti e m pos


.

d e l pre te ri to i m pe rfe cto , o plusq uam pe rfe cto d e l subj un


ct i v o, ( nd e m aran g aturam o am o) ( T upãfi e õ e re m b oay e rae ).

S i fue r as b ue n º cu m pli e ras , ó ub i e ras cum pli d o los m an d a


'

m e n tos d e D i os S e sue le pone r al fi n d e la oraci on , pe ro


.

si e m pre se an te pon e ã las par tí culas ( ê m a ra, r e a , m a ,


ne A yu. ca m b uru r ae n e ) ci e r to q ue 1 0 h e d e m atar , e tc .

T am b íe n e s d e pe rg unta ( e r e y n T ae e r e y u pa ng ar ae )

v i e n e s ? M º d o d e salud ar q uan d º vi e n e d e le xº s .

23 T O II O L V III , r .
1 78 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H I S T O R IC O

R aí bí —

pre sto .
( E vab s lle vad o lue g o A nte
rai bi ) .

p u so l a a l v e r b o N i c ( T a p ã
. r e ta m e q u i h i h e r a h a d º cº i to ) .

'

R ai bi be y lue g o lue g o ( R ai b i b e ype , l R ai bi be y ta


' '


. .

mo ob ab e T ae ) ox ala lle g ara lue g o lue g o B an d . .

R ã mb e te com p d e ( B ãm a) n ota d e fut y ( e te ) n º ta


. .

d e supe r lati vo, ut : ( con i co y caraí bae cue r ocorã m b e t e ) e ste


e s e l s e r pr op ri o , o e ste e s la ob li g aci º n d e l ch ri s ti an o .

R am í se m e j an t e ( p
A i o r. a m i , P º r a m i ) d e e ss a
m an e ra ( A y porami r ami y ) d e ssa mi smi ss m ane ra E x
. . .

p li ca t a m a íi o , c a l i d a d ,
c a n t i d a d ( C h a r a n i e t e y) . d e m i
tam aiio ; ( y r amí ) cº mo e l, ( acoy g ue r ami ) com º ante s , .

'

como e n ton ce s C omo S i ( G ue m i n oã a r upi ti h a rami e te y


. .

an g au ) c o m o s i u b i e r a d e a l c a n ç a r ã lo q u e c º r r e .

R amí ram o p o r S e r co m o , p o r t e n e r c o m o ( H o b a .

ti n g ay te ó ug ue N ) por t e ne r la car a blan q ui se a comº


.

m ue rto ( A ii e mon d e co as r e h e car ai N ) m e ve sti d e s ta


. .

r º pa por pare ce r com o E s paã ol M e n d . .

B a m boo V —
R am oé . .

R am o con ace n to larg o e n la ulti ma S i llab a, aora



.

( y
A u ra m ó ) a o r a a ca b o d e ll e g a r ( A c o r n N c u r i ,
. b a é a m e .

p ga n a c h e n e m b i a b i n i r a ã ) a o
'
ra a c a b o d e co m e r , y a v i a d e
te n e r h am b r e ? ( P e te y y e b i N ) aor a e s la pri m e i r a ve z . .

M uch as ve z e s t orna si g n al d e l ve rb º ã q ui e n se lle g a , ut :


( A p a g a m o ) a o r a d e s p i e r t o
R am o am bas b re ve s N ota d e s ubj un cti v o: si rva

.

p a r a e l a b l a t i vo a b s o l u t o ( C h e q u e .r a m o ) d o r m i e n d o o
y ,
p o r d o r m i r y o A l g. u n o s di c e n :
( q
A u e r a m o ) y d i ce e l P .

M e n d q ue e s alg o bar b aro S uple los g e run d i os d e los


. .

v e r b os n e utros d e pr on om b r e , como q ue d a d i ch o e n e l
A r te . H az e tam b i e n ( n ãmõ , m ãm o, b amo , g amo) se g n a la
le tr a fi n al d e l ve rb o ã q uie n se lle g a .

'

R a m o por ( C aãr u N ) por la t ar d e ( C h e raj N



. .
r
.

ar e co) te n g o por lo m í h ij o S u p l e la .
p a r t i c u l a ( ) (
e n Y c a n

g u i N o
. ã e m o fi a ) e l a g u a s e c o n v e r t i o e n v i n º ( yg a r a m o .

ay u ) v i n e e n c a n o a , a ss i s e u s a , y n o ( _g p p ) (
V a i e m b a e
e yram o che h o y e bi h íg n i ch e r e cob e e r e y oco y ocog i ã ote
ch e r e re cob o) N i c p o r .n o b o lv e r m e e n l a n a d a m e e s tas
con se rvan d o: hab la con D i os .

R amobr e mi e n tras ( Q narahi N



. mi e n tras ay sol
L ue g o q ue ( P ay ruN ch e mo e mº ran d u e pe ) lue g o q ue
.
P A R T IC U L A S DE L A L IN G U A G U A R A N I 1 79

vi n i sr e e l P , avi sa m e D e sd e U sa se con n ombre s ( oh e cu


. . .

n umi N ) d e sd e q u
. e fui m uch ach o .

R am ã l ( ramb oe) d e spue s ( C h e m e nõ N ) d e spue s



. . .

q u e y o m n e r a ; ( B a m b o o ,
R a m o e ) t a m b i e n s i g n i fi ca : p ;o r

d e n otan d o la causa por q ue , n t: ( P ay n d e n upâ N e re íapo)


lo h i z i s te por a ve r te e l Pad r e açotad o L º me s mo q ue .

n d e n upã h ag n e pe é ) d i ce , S º lo por e s sa causa, y n o pº r º t ra


, .

R am og n ar ã l ( ram on g uar â) para quan d o ( C b e man o


-
.
.

N ) para q uan do yo muri e ra ( E m oy n g at u t e cº te bê N )


. . .

g u ar d a 1 0 p a r a q u a n d o u b i e re n e c e s s i d ad .

R am oy al pon to ( O y e q ui y N ) lue g o al pun to q ue


'

. .

e spíró P or s olo ( H ae r am oy a y o) por e ss e fi n solº ve n g o


. . .

R amõ m e mê mi e n tras ( C h om b os N —
mle n tr a me
.

e n s e fi avas ( C h e hó N ) m i e nt ras i b a ; e s m u .
y u s a d a M e n d . .

V M e mê
. .

R amõ n g n a para d on d e ay —

( A o N t e ca t u n d e )
. t n .

e re s pa r a d on d e ay much a r opa : d i ce se al q u e la tra ta


m al ( M baé apo e y N n d e ) M ar t E re s um fi ox o, naço n o
. . .

e re s para d on d e ay q ue tr ab aj ar ( G uar i n í e ª"


N nd s ) e r e s
. .

cº b ard e , n o e re s para d on d e ay g ue rra T amb i e n d ã e s tos .

'

rom an ce s : ( E moy fron tal are t e N ) p o n e l f r o n t a l d e la s .

fi e sta s ( E mb opu i ta M i ssa) tº ca a m i ssa ( E rú acan g ao


. .

cbe s ta N ) trae In e e l som b re ro d e cam i n o : M e nd e


.
.
.

R ãn d ay l p oti us ( h e r ãn d ay ) pare ce ó cosa pare cid a ,



.

n t: ( y car ay b ae cn e h e r ãn d ay fi ote pe e ) pare ce i s ch ri s ti an os ,


º

y n º 1 0 s o y s .

R an g e pr i m e ro, an te s ( C h e N

abah ê ) y o lle g u
. é .

p r i m e r º ( E. m b o a cu m i r i t a t a p e N h a e y m b º ac ú r e b e b e .

omb oy e h e ç e ) cali e n talo un poco an te s al fu e g o , y cali e n te

p ge a l o C. o n ( R a m o ) d i c e : m i e n t r a s ( C h e M i s sa ra n g e ra m o .

e m º y n g atu co m b ae te ti rõ) m i e n tras y o d i xe re mi ssa com


'

p o n b i e n e s t a s c o sa s P o c o t i e m p (
o .T o b e N ) d e x a a g u a
. r .

d a um poco por aor a ( N note h ori y nan g ay pab ae n e ) por


. .

p o c o t i e m p o se h ol g a r a l o s p a lo s M e n d T i e ne 6 v e z e s
. .

e sta fue rça q ue e x pli can los roman ce s si g u i e n te s : ( n d a


bi ay N ) n i me be llo, n i m e pue d o h allar A rag ( N ad an
. . .

g a r a c o y h e ç e N ) n i c u y , d o n
. i p i e n s o c a y d a r d e e l , A r a g .

e qu i v ale al mi ri n e pe .

R an g ê cº n la n e g aci on ( ud e y ) d i ce : tod avi a n o



.

( N d e y N ) to . d a v i a n o ( N d e yg n e c or ã r.u pi o i c o b o r an g )e
1 80 R E V IS T A T R IM E N S A L Do I N S T IT U T O III S T O R I O O

d i x o un In di o hab lan d o d e un a fruta, tº da vi a n o e s tã e n


suç on V . A r te S uple m d e l ve r bo i rr e g ular ( A e )
. . 3 .

R an g ue as n º ta d e fut u

rº y pre t e r i to m i s to ( e l q ue
,

av i a d e se r , y n o fu e , c os a m alog r ad a) ( O m bae N ) e l q ue
. . .

avi a d e y r , y n o fu e ( O m a n o b
.
a e N e l q u e a v i a d e a v e r .

m ue r to y n o m uri o ( O m an º bae r ã n g ue re y) e l q ue n o av i a
'

d e ave r m ue r to y m ur i o ( C h e r api cha mb ae N am ocafi j )


. . .
f

m alog ro las cosas d e m i prox i mo, q ue a vi an d e se r , d e m i


p ro x i m o y n o, 1 0 e r a n m a s , p o r q u e l o s m a lo g re ( N d i r ã n .

g u e r i c h e r e m i m b o t a ) t u b o e f e c tº lo q u e y o d e s e a v a ( p
T u ã .

g r aci a y ran g ue ram e V b ae l y ran g ue q uaã e y bae ) g rac i a


'

d e D i os e ffi caz ( A m orã n g ue ) e stor ve , frus tr e ( A n g ay pa


. .

g u a ç n T u p ã r e ta m e a ce b o a b a n g u e o m o r a n g u e ) N i c E l p e . .

c ad o m ortal e storva q ue la p e r son a se vay a al ci e lo C on


e l ( h ab an g ue ) lo uso e l d i ch o I n di o, y no con e l ( h ag ua
m a) , pº rq ue e storva la y d a q ue av i a d e se r , y n º se ra .

Poco ( A re co N ch e y rnn am o) le tub e pocº com i g o E n


. . .

e ste se n ti d o n o e s m u y u sa d o .

R am o T am bi e n , o otrav e z ( N d oy acacay note apo



.

q u i h ã y e c V pp i e a b e o y n ú p ga n a t ú h e r e c o b o r a e ) n o s o l a
m e n te le r i ni o, s i n o q ue tam bi e n le a ç oto m uy b i e n ( A by .

co ran o) y a m e voy ot rav e z ( A y cor an o) aq ui e st oy ta m .

b i e n otrave z B an d C omo sue lo ( A b a ran on e ) íre como


. . .

su e lo N ota q ue ã v e z e s d i ce n : ( nano) por (r an õ )


. .

R a pi ch a com o E s lo m e smo q ue ( n ãn g a ) , ut: ( och o


.

N ) com o och o poca m as o m e n os V T a pi ch a


. . . .

R ar e Par tí cula q ue usan las m ug are s con que s i g


n i fi can q ua l q ui e ra af e c to s uy o E n v e r d ad .
( C h e ã h ã .

r ar e ) e u v e r d ad q ue m e v oy B an d ( M a ag n i y e puc uy
. .

C ufi a nd e ri rucue rí n d e m ocam bu h are rí ab e ar acae rare )


B an d B e ata s ve n te r q ui te p or tavi t e tc
. . .

R au Par tí cula q ue d e ci e n d o la con e n fad o corr e s


p o n d e a l ( m b u r u ), p e r o e s te s e g u n d o di c e m a s q u e e l ( r a ú ) .

( E q u a r a ú ) v e t e d i c h o c º n m e n o s p r e c i o ( T o b e r a ú ) d e x a .

lo con la tra m pa A ve z e s e s partí c ula d e r ue g os : ( E m e ê


.

r aú ch e b e ) d ame 1 0 por tu V i d a M ar t ( C o cun u . mi tamo .

r aú e re rah a T ae ) ox alã lle varas e stº n i no M art . .

R auy e Par tí cula d e d ud a : d i ce n q ue , pe r o ay d ud a .

( O h ó N )y ã . d i c e n q u e s e s u e , p e r o n o s e c r e ê R u i z ( C h e . .

r aúy e , C h e am un d a) d i ce n q u e lo h ur t e y o, y n o ay tal .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 1 81

C on ( aracae ) d i c e : d e q u a n d o a cã ( A r a c a e N a h ã g u a. .

r i n i m om boy n i ) d e q uan d o acã nn r u i u como tu, trata d e


g u e rras M a r t .
( A r ac a e N a.h ã p o ro m b º a u
g y i. e n i ) d e q u a n
d o acã un r ui n como tu h az e a lg un a ace rra M ar t . .

R e i d e m e s t A c : ( cue ) cº n los n om b r e s q ue ti e n e n
.

p o r fi n al l a ( r) ,
u t :
( T a y r ê ) h i j o q u e s u e ( C h e y g ar e c o b a e ) .

e s ta fue m i c an oa ( T ay aç u p i re ) pe lle j o d e pue r co


. .

R é i d e m q uo d , I i ré ( C h e m an ô r e ) d e spue s q ue y o

º

m ue ra .

R é P artí cula q ue r e ci be n e n la com pos i ci on los


v e r b os q ue llam a n d e ( R o) y alg unos n om b re s q ue sale n


d e l ( T e m i ) , n t: ( M i m º i ) flauta ; ( ch e r e m i mb i ) e tc , como .

que d a d i ch o e n e l A r te .

R eã p a r t í c

u la d e a s s e v e r ac i º n ,
e n l o q u e s e d i c e , ó
oy e con r e fle x a , y e n par ti cula r e n m od os s e n t e n ci osos .

( y
A e t e y e a n g ã re a ) a s s i d i ce n q ue e s ( H i u d o có r e a ) .

v e i s com o e s lo q ue d i x s ( H i y a q ue r e ã ) y ã con la m a l.

d i ci ou ( H i y a m b uru r e a) i d e m E l P B an d d e s pue s d e
. . . .

a ve r d i c h o q ue e l s ol e x ce d i a con s u h e rm os ura a t od os
las e s t re llas , ab a d e e n un se r m on d e la V i rg e n alab a n d o
sn h e rm osur a : ( C o fi an d e ç i p or ã h ab ã Ii ab e n g n ar ay te ue
'

e b ocay r e a n a g ui y a b º r ug uay a e te ) E x pli ca n d o e l P . .

P o m p O q ua m m ag n a e st d om us D om i n i , e tc ( M a y pi ah ay
'

. .

n d e te y te píco T upã r e n d a r a é r a , G ua e te ca tu p i c o ch e y a
o b ona n a u u b i h m b t m e
y e g g e g c a p o r º o e ç a n g p
o a e e ra o r a
re ã) e tc .

R e ce i ( —
l . fr e r e ch e
n t e p ori) d e r e
en ch o ( C u r u ç a ,

N y q uay ) passo por e ufre n te d e la c ruz ( A m b oy oe h e y )


. .

p o n e r u n a c os a e n f r e n te d e o t r a ( A c e i
p p i t e r e h e yg n ã r
.a )
los an ti pod as , e tc N i c . .

R e coe te m uch os ( A n g e le s N ) m uch os A n g e le s



. . .

( H e c o e t e h ã ) m u c h e d u m b r e .

R ehe P os posi cíon d e l ab la ti v o, c uy o r e la t i vo e s


( H e ce ), e l re cí p r º c o (g u e c é ,
l p a ti n s oy e b e ) e l r e c
. í p r oco ,

m utuo e s : ( oy oe h e ) s i g n i fi ca : por ( A y po bae r e h e ) por e s so . .

( N d e r e h e a u
y ) v e n g o p o r t i , p
o r t u c a us a .

N o ta q ue com e l ve rb o ( A y co) h ab la n d o d e pe r son as ,


d i ce : pe c ar C on tra , n t: ( O puã c h e re d e , l c h e r i ) se le v an to
. .

con tra m i E u ( O moi n d e y o rob i a h a T upã re h e ) pon t u c ou


. .

fi anz a e n D i os E s pospos i ci º n q ue pi de n m uch os ve rb os ,


.
1 82 R E V IS T A T R IN E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

ut: ( ch e mae nd uabe ce ) me acord e d e l, e tc L o m i sm o d ice n .

las otras d os pos pos i ci one s : (A ri l R i ) ; e l ( re h e ) e s m as .

uni ve rsal: con , d e cº mpani a ( A bare h e pan g a e re h o pot a ) .

con q u i e n q ui e re s y r ? M e nd E ste cº n , d e com pani a, e s .

me j º r con ( re h e be ) .

R e h e be con , d e cº m panh i a ( E ruay acã y po N ) trae



. .

e l ce sto con lo q u e ti e ne d e n tro ( O m ba rae te N .


y y g y )
a u i e .

fue ve n ci d o con su fortale z a, i d e s t : n º ob stan te s ufort a


le z a I n saur E l r e lati vo ( h e cab e ) re cí pr oco , ( g n occh e , l
. . .

O y e h e be ) r e cí proco m utuº ( oy och e br ) y si g n i fi ca ã ve z e s


su cce ssi ve : ( O y oe h e be h e be g uã ra) cº sas q ue se succe d e u
un as ã otras V Yoch e be . . .

E n e l m i sm o ti e m po (O mb oy ah un an g ã , h e ç e b e , T up ã
fle ê maran g atu porubo) le oaii õ, l1 m e n e l mi sm o ti e m p o
las palab ras d e D i º s , habla d e la for m a d e l b auti s ( C h e .

m on g e tu r e h e b e , re h e b e ramo º mafi õ y e çapi ã ) m i e n tr as


m e e s tava h ab lan d o e n e l m i sm o ti e m pº m uch o de r e pe nte .

R e h e g uã p e r t e ne c e n c i a V G ua r . . . .

R e he y V R e çe y
.

R e he y ã v e z e s e s 1 0 me smo q ue : ( R e h e b e ) ( O re .

fi om on g e ta re h e y e te y P e r ú r uri ) vi no P e d ro e n e l m i sm o
ti e mpo q ue e stavam os h ab lan do .

olã ; e s m uy u sad a ( P e h oq u e ci q ue r e y ) ata


'

R ey .

x ad lo olã A caso ( A y oh ure y ) lo h alle a cas o S i n b u


. s carlo ?

M i e y ) d i xo un I n d i o, h ab lan d o d e un mu i o d e pa d r e
( ta r t
n o con oci d o ( A íi e m om bota r e y ) d e sse e si n con se g ui r lo ,
.

e q ui v ale al ( d º te l te y ) . .

R e y ã pe e n bolv i e n d o ( C h e re y ape ,
. ch e re y ape e a
N d re y a pe ) e n b º lvi e n d o tu
y pa o n e ) l o h a r e e n b olv i e n d o
( e . .

( y p )
H e e o r e l a t i v o , ( g u e y a p e ) r e c í p r oc o R u i z P oc o us a
.
d o .

R i e s 1 0 m e sm o q u e : ( re h e ) pos pos d e abla ti vo ; se .

sue le pospon e r ã los pron omb re s ( C h é ri ) p or mi ( Pe n d í ) .

p or v o s o t ro s ,
d i c e : ( )
n d i p or la na r i g a l , q u e le p r e c e d e .

b o qu e ( re h e b e )
( R i e ) e s l º m e s m .

R io -
1 ( r úy e ) , e s par ti cula q ue ã ve z ê s us an e n la
.

n e g aci on d e l pre te r i to i m pe rfe cto, O p l us q uam pe rfe c to


d e l sujun cti vo E G ( N d ohoy ch e ri e tam b) n o i ri a ( N d o
. . . .

y p y
a o c h e r i e t a m b ) n º lº h a r i a E l P B a
. n d l a usa .e n u n .

se r mon d e l E spi rí tu S an to , y d i ce assi ( ay po pe n e mbiy u ca


te yn g ue re h e g ua re ta m e me raco ore , nd orº poy y ch e ri e
'
P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I 1 83

te n i a T upã e te ram o hoco r e robi a h abag uí , º re ri pe puãra


m o y e pe , h e y y e robi ari b e e am o, hae ae te ) e tc E l ( n d o .

ropy y ch e ri e ) ti e n e e sta fue rça : n o e s poss i ble , o n º e s fa


ci l pode r nos apar tar , e tc .

R i re d e s pue s (C ori re ) d e spue s d e sto , O para ad e


.

lan te , d e aqui ad e lan te S e sue le usar con tod os los ve rbos ,


.

p e ro c o n j u g a d º s p o r p ro n o m b r e s , a u n q u e e n a l g u n a s p a r
te s , d on d e n o se h ab la tan puli d o lo usan con las n otas , y
ass i ( C h e car u r i re ) se d e ve d e ci r , y n o : ( A caru ri r e ) R
( ) e .

e s 1 0 m e sm o q u e ( I i r e ) , ut : ( C h e m afi õ re ) d e s pue s q ue y o
m ue ra J un tan d o se con alg un a d i cci on , q ue acab a e n con
.

son ante , pue d e d e x ar la ( R ) y tom ar la fi n al d e la d i c


.

ci on , ã la q ual se lle g ar a, n t: ( H e ch ag i r e , l H e ch ari re , .

O ç an í m b i r e , O cafi i rír e , H e n d ub i r e , l H e n d n T i r e ) e tc . .

C on e ste ( r i r e ) n e g ad o y ( am õ , l tam ô ) se h az e e l t i e m po . .

si n o ub i e ra , com o s e d i x o e n e l S uple m d e l A r te , A pe n d . .

3 ( R i r e am o) S i n n e g aci º n d i raz si ub i e r a, ut: ( n d e maran


.

g a t u r i r e a m o , n a n d e n u p ã i c h e r ae ) s i u b i e r a s s i d o b u e n o ,

n o te ub i e r an açotad o .

R i re ê solo d e spue s q u e ( C h e .o n u p a N y m a r a n g a.

tu) s olo d e s pue s q ue y o le aç ote , e s b ue n o ( C h e car a N . .

ch e pi ar ã ) solo d e spu e s d e a ve r com i d o te n g º fue r ça s .

R i re ( e t e m u c h o d e s p u e s q u e ( O ca. r a N o b o l f u e .

se m uch o d e s pue s d e ave r c om i d o .

B i re m e —
l ( ri re be , l r i r e m e y ,
. . r e m e ) al p u n to,
lue g º q ue ( H ae rí r e m e oman o) y lue g o al pun to m ur i o
. .

( A r e t e r i r e m e ) lu e g o d e s p u e s d e l a fi e st a , e t c .

R ó P ar tí cula d e com posi ci on ; d e sta parti cula se


h ab ló e n e l A rte A l fi n d e l ve rb o d i ce : pue s , olã , m i ra
.

q u e ; ( N e y a n g a r ô ) e a p u e s N
( y y e . e e o b a ç ã , C u r u ç a a p o b o ,

tah e ch ar õ) N i c e apue s an ti g uate ã ve r se lo sab e s


.
( y
E a

p º m b u r u r ô ) e a p u e s h a z l o e n h o r a m a l a ( E h e c .h a q u e ro ,

n d e re r oã nc olã m i ra q ue t e e m be s ti ra , se usa con e l i m


)
p e r a t i v o , y p e r m i s s i v o ( )
.R ô n a r i g a i p o s p u e s to : p on e r ,
u t :

( A h e co b i a r ô )p g o n º tr u e c o ( y p
A a
. e a r ô l A fi a.
p e a r o ) A m o n
tono , A n ad o .

R oyrê fi n alm e n te U sa se con d olor pe lo q ue suc


'


.

'

ce d e E u e m e h aêy e pe ch upe , r º i re l ar oy re og ue re co .

me g uã aun q ue le d i xe q u e no lo com i e sse fi n alm e n te


le h i z o d ano V A royr e . . .
1 84 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O II I S T O R I O O

K om bi fi nalm e n te , por ulti mo N i colas d e s pue s d e



.

ave r r e fe r i d º lº s v ar i os b e ne fi ci os q ue tod os los d ía s


r e ci bi m os d e los S an tos A ng e le s acab a ( B om b oi i i aman ô

m b otaram o , acoi r am on g atu oy e por ar ã ca tube e tc y por .

ult i m o e stan d o n os ot ros par a mori r , e n ton ce s S i , e tc .

R om b ij ) id e m .

R u al fi n d e l ve rb o, y n om bre ; pon e r , an ad i r .

L os n omb re s los haz e v e r bos acti vos pon i e n d o le s a los


q u e n o e m p e z a r e m p º r ( H ) la r e lac
. i o n (y ) v e l ( ),
Ii n t
u
'

( p p e o p lu m as ( yp p
A ,
e o r c h e r u y ) p go n o p lu m a s ã
'

m i s fle ch as .
( Y v i ) p r i n c i p i o A n y p i.r i i d º i p r i n c i p i o .

( p p
A i u t , ( A fi i íi ) d ã l u t E ( A
'

n a a p r a II a º a p n a x c
. o .

ti vil ) pone r tr ampa ala caça , e t c S i m i li a , q ue por n o t e .

n e r r e la ti va, son n u e tros .

R ua l rug ua si E n d ud a q uan d o s e pr e g un ta ,

. .

si e s e sto , si e s a or a e l ti e mpo , _ e t c ( g
A n N . t o p i c h. e a .

y pa o n s s i 1 0 h e d e h a z e r A n g N i
p p o u
. c o i t e co
ag u i y e y catu or e r ub i ch a i m an d e r e coh ã pe g uap e r e re c u
y e b i u c a o rc h e B an d N .u n c in t e m p o r e h o c r es ti tu e s

r e g n um I sr a e l .H ae N p a n g a . o g u e r a h a c h e m b a e ) S i
p or v e n t ur a f u e e l , q u e l l e v ó m i s c o s a s M e n d . P u e s ,
.

ut : os r ug uã te pan g a pue s n o se c ay o A g ni y e r u
g u ã p ã p u e s n o b as t a A r a g .

'

B ug n ay e s la n e g aci on q ue ord i n ari am e n t e i n cluy e


e l v e r b o s um , e s, e st, u t: N a ch e mbaé N n o e s mio .

( N a a yp o r a m i N ) n o . e s a s s i E n e l . f u t u r o , y e n e l
optati vo o s ubj un cti vo h az e : ru g uay c h e n e ) n o se r ã ,
O n º fue ra , O n o fue se s ( E n ri a útamõ n a ch e m b oe h a r u
.

'

g u a y c h e r a e o x a l ã n o fu e r a m í m a e s t r o N a h e .r o b i a
'

p i r ã m a r u g u a y c h e a m o ) n o f u e r a c r e í b le E n lo
. s g e r u u
d i os , y s ubj un cti vos s e pospon e d e sta m a n e ra : ( A bã
h a e te y ch upe , n a g ui obo r ug ne y y e pe ) le d i xe d e bald e
'

q u e i r i a , p e r o n o fu i ( N a c
. h e h a í h u r a m o r u g u a y) n o a m a n
d ole y o T a l ve z d e xa n e l ( N a ) y usan S º lam e n te e l
. .

( g y
r u u a n t : A n e b ê te ç a o r i c a t u pp i e r u g n e y h e c o
om aã m o ) B an d . P or e s so n o le m i ra con b ue nos oj os
. .

M bae abai r ug ua y te pe n d e re i q uaâ q uaay au como se


fue ra cosa d i tfi c ultosa n o la sabe s E S lo m e smo , q ue
'

( çt e a o ri ca tu e y m b i p ,e m b a e a b a y V e t e p e M u c h o u s o
t i e n e e ssa par ti c ula con e l g e rund i o g yu i a b o e y a b o )
P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I

e tc . en las p p
ro os i ci on e s e n fati cas . V S upl . cap .

9 4 .

R ui con ti e n to ( E pocó r n i h e ce ) tocale con ti e nto



. .

q u e r u í m e di o e n t r o ,
a s so m e m e A n e e r u i c h u.
p) le
h able e n tro d i e n te s I_ ne d i o m ascan d o, y d ud an d o e n lo

q u e m e h a d e d e c i r ( N e ê r u i .r u i o g u e r e c o c h e b e ) d i x o m e
r aç on e s S i n pe so ( C h e r e. m i m b º r r ã y r n i c a t u c h e b e ) lo

q u e p a d e z c o e s m o d e r a d o , m e d e x a so s se g a r ( G u e ç ya .

pp i e o m b o r u y c h e ã e m o y ) rõ c o n s u s la g r i m a s m e a p la c ó .

B an d ( C h e m b or u m boruy y ag uare te ) e l ti g r e si n o tras


.

m í callad i to ( O ii e mb or uy ch e m borabi potabº ) e s astuto


.

p a r a e n g a n ar m e R u i z .
( R u i R u y) . as s i a s s i , ( yA c o r u y
ru y) e s t o y a s s i a s s i M a r t (.A c u y tã r u y. r u y ã n g a u
e b ocoy ) e s pe la pe q ue na e ssa .

R upi P or ( C or n pi ) por aqui (T e coquaa e y r e


. .

c oru i
p) p o r n o s a b e r e l e st i lo , y c o s t u m b r e ( T e c o q u a ã .

t ape ) i d e m ( ybi y acatur upi g ua) los q ue e s tan por tod o


.

e l mu n d o H az i a ru y p ) i i h i
.
y b i .
p i o m a e e s e m p r e m i r a a z a
al su e lº C on ( P ay rupi ah an e ) i re con e l P ad re ( C h e r u
. . .

p gi n a r e ) l os q u e v i n i e r o n c o n m i g o ( y p
O o u í o h ó ) . fu e r º n

j u n t o s S e
.
g u n ,
c o n f o r m e T
( p u ã r e m .i m b o t a r u p i n o te a ç o
oí con e ) la pe r so n a h a d e vi v i r con form e D i os q u i e re .

( N a ch e r e m i m b o t a r u p i r u g u ã y) n o f u e d e m i v o l u n ta d .

( G u r u p yi m b a r a e té ) s a li ó ã s u P a d r e e n l a s f u e r z a s .

R upi b e cº n (N d e N

. ah an e ) i r e con ti g o . G
( p u i b e .

og ne r ah a) lle valo con si g o O


( y p o u i b e º
. i c o ) e s t a n j u n t o s .

(y u i b i h ) u t t L u u ( O b h ê u
'

o p e p e n o s r a z o r os e g qo e . a r .

p i h e ) lu e g o q u e lle g o V H u p i b .e . .

T d e l var on : P re g ( E r e caru pãn g a) R ( T a )


a sí , . .

S i h e comi d o , la mug e r di ce : ( H e e ) ( T a n d acy ch upe ) n o


le d i e l si ( A ssi e s) O y e n con tar alg un a cosa y d i c e n , ( ta )
. .

A ssi e s tam b i e n d e s pue s d e ave r d i ch o o re fe r i d o alg una


cosa , acab an con ( ta ) E l Pad r e P om pe y o lo usa m u ch o e n
.

sus se r m on e s .

24 T on o L V I II ,
I
.
1 86 :

R E V IS T A T E I II E N S A I. D o IN S T I T U T O H IS T O R I C O

( T a mora)
a si assi p asman e ra os ( T a
sa, de e ssa .

ch e rayre tã T upã fi an d e y ara one m ayro pe êm e n e ) si hij os

mi os, as si e s hijos m i os D ios N ue stro S e nor se ha d e


e n oj ar cº n vos ot ros D e spue s d e ave rle d i ch º la causa
.

p o r q u e T a
. m b i e n l a u s a n q ua n d o ac ab an d e h a z e r a lg u na
cosa cº n ti e nto , comº se ria e n caxar b i e n un pe lo e n otro,
van p rovan d o poco ã poco º ra d e u n a man e ra , ora d e otra,

y as s i co m o e l p a i º e n t r a, y a ss i e n t a b i e n e n e l o t r º ,

lu e g o d i c e n : ( T a) d e e ssa man e ra, e stã cº m o d e ve e stãr .

T a te rmi n aci on d e g e run d i o, ut : ( y y nh e y ta )


de se an d olo .

T ã olã ( E y ot ã) ola ve n , d i ce e l I nd i o asum ug e r ;


.

ã otro varon d i xe ra : ( E y o r e y ) ; si lo d i c e con e n fad o ,


d i rã ( E y o mb ur ur e y ) .

T a con aco e s ci e rto, v e rd ad ( T a c o n a c o T u p. ã


nan d e r ayh u) e s ci e rtº , q ue D i os n os am a .

T acq ue e s pe rmi ssi vo d e l ve r b o ( A e ) U san 1 0 e n .

las d e te rm i n aci on e s d e h az e r alg un a cosa , com o q ue d a


d ich o, e n e l e se oli ou d e d i ch º ve r bº , y tam b i e n q uand o
s e d e spi d e n y pi d e n li ce n ci a , ut : ( q
t a e u e c h e r e t a m b i p e
hc rah ad o) se m e pe rmi ta, d e me li ce nci a d e lle var lo a mi
p u e b lo R .i g g
e e r u n d i o .

tras son i d o ( T ag h e y) d i o un e stalli d o V T h e s


'

T ag —
. . . .

T ag ue m e d i o H ag ue i m a ch e ay aca) y ã e stã ã la
.

mi tad m i ce sto ( N u rag ue oh obay ti m b i a) e ncontro la g e n te


.

a m e d i º ca m po M e n d
,
. .

'

T ey e s so n o, g uard a R ui z L a usan tam b i e n


. .

q uan d o h an e rrad o E G h azi e nd o e l car pi n te ro la se ri al


. . .

con la cue r d a m ox ad a e n e l pe lo, si al lab ralo passa la r ai a ,


d i ce : ( T uy y i apa oy ab i ) ah q ue e r r o la aç ue la O q ue . . .

( y
T a b ae le n o t e n d e a o r e y) q o u e li n d o e s tã t u v e s ti d º M a r t . .

T a mõ Par tí cula d e l optati vo ( A h a tam o e b apo .

rae ) oz ala fue ra allã U sase tamb i e n an te pue sto, ut :


.

'

( T a m o cº b a e c h e r e ç a i
p p ye a h e c h a ã n g a a i p o c h e p i ã
h ó hacoti g ui te cobo r ae ma) B an d O xalã vi e ra y o con . .

mi s oj os e sso, ad on d e sue le y r m i cº raz º n E n los ti .

e mpos d e l su bj uncti vo y e n los g e r und i os lo me sm o os


( t a m o) q u e ( a m o ) D e s ta p
. a rt í cu la se h a b ló b a st a n te m e n t e
0 1 1 6 1 A r te .

Tan g ê ( p ) p
h ã e a e rs u ra d a m e n t e
R A R T IG U L A S DE L A L E N G U A G UA R A N I 1 87

T upi a r S i e mpr e

( P e
º

m ae
. ii ã t a pi a rí q u e ,
.c h a q u e
fi and e re çapi ãne ) e st ad si e m pre e n ve la , m i rad q ue nos
h an d e cog e r d e r e pe nte ( M bae tapíã , l tapi ar i g ua) . .

cos a or di nari a ( A re t e tapi a) los d omi n g os . .

J un tand o s o c on pe rson a d i ce : ve cín o ( N a q ui e g ua



.

tapi ra rug ua y ch e ) n o soy n atur al, o morad or d e aq ui


'

T api c h a se me jante , cº mo ( C o T a pi ch a ) s e m e j an t e
a e ste ( D i e z r.ap i c h a ) com o d i e z p o co m as , o m e n o s .

( C h e r a pí c h a ) m í p r o x i m o N o 1 0 d i r ã v ar on ã la. h e m b ra ,

e tc .
,
é con tra .

T aq ui cue r .
) b az i
at ras
a a t.r ã z ( N
( N . coti
p ge u a . .

N R i g ua) los q ue e s tan atr as ( N rupi g ua ) , los q ue


. . .

vi e n e n atr as ( Y º a q u i c
. u e q ui c ue r í o h ó ) f u e ro n u n o s t r a s
º t r os ( C h e raq ui cue m p i oçê ) sali o t r ã s d e m i ( N d ab a
. .

q u i c u e q u i c u e r i ) n o d e x o r a st r o V T e s Y
( g a u a r e t e
. . .

oh aq ui q u e re ) e l ti g re se le ace rco, le g ate o por d e trãs .

Tate lo con trar i o ( E m omb e ú tat e e m e q ue ch e ne ê).

n o d i g as lo con trari º d e lo q u e h e d i ch o M e n d ( Ytaté . .

amombe ú i n b ae ) ri fe r i al r e vaz la cosa d e lo q u e passo .

B an d ( O y º ta te b e co) an d an d i f e re n te s e n costum b re s
. .

( A m b o y ot a t e ) h a z e r q u e e st a n e n c on t r ad os ,
c om º d o s

p a l os q u e n º s e m i ran , e t c .

T e p u e s ( M ar ã t e p e
. h e c o n i ) p u e s c om o e s t ã ?
e pan g ã n a pe mb ae apoy ) pue s porq u
( M a r ã t e n o t ra

b aj ai s ? ( C h e oram o te , n d e ab e e q ua ) pue s y o voy , v e t u


tam b i e n ( C h e e ram ot e , e robi a catú ) pue s y º lo d i g o, cre e lo .

R ui z C i e rt am e n te ( N d e te n d e r e y apoy n d e q uay tag ue ra)


. . .

t u ci e rtam e n te no h as h e ch o lo q ue te m an d o, y los otr os


Sí . B and ( C ot e ch e ay apo) vcs q ue y o ci e rta m e n te lo
.

h ag o, pe ro y o h ag o e stº ; los otros n o B an d ( C ote P e ruoú ) . .

ve lo aq ui q ue v i e n e Pe d ro ( C ote araí ruri ) ve s com o vi e n e .

te m pe st ad ( C o t e n
. ac o ) c a t a a q u i A u n q u e ( y p
O a o r e . .

b i na) s ua q ue lo h az e pe ro , e tc R ui z P º co usad o E n e l . . .

p e r m i ss i v o s e u s a , y d i c e : p a ra q u e ( T a n a t e ) p ar a q u e .

V ay a (T ay apopã , tapi ruú te ) q ui e rº h az e rlo tod o para


.

d e scan z ar ( E mon at t ape h ó yb ape ) A rag P araqn e d e s sa


. . .

m ane ra , os vai s al ci e lo .

De M uch as ve z e s e s lo m e sm o que : ( A e te )
'

.

( A h e h i ) f u l l l
'
yp oc h í c e t e ,
c h e a e te a n an o e s v e aco ,

p e r º y o n o .
1 88 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

T d i f e re n ci ar ( N d e robate ) pare ce s otro e n e l


e .

r ostro ( A. b a o fi e m b o te a m o m e A n g e l m a r an g a tu r a m i
e te y º ne mO y n g ob o) tran sfi g urar se i n A n g e lum luci a -

( O ã e m b o t e N a n d y ara Je su C h ri st º ) ( T u p ã n a m o g u c c.º

q u a n b e ã n g a ) t r a n sfi g u ro u s e N d i te y T -
u p ã . h a n d e r ay h u
n o s e d i f e re nci a e l am or q u e D i os n os ti e n e , nos ama

yg u a l m e n t e ( T u p ã m
. b o h a p i pe r s o n a r a m o y e p e , a e t e , ãe t e
T upã n amo g ue co pi pe n d íte y ) ve l ( T upã mbº h apí pe rso
na ram o y e pe , h e co ae te n d íte y ) aun q u e D i os e s tri no e n
las pe r son as , e s un º e n la d i vi n i d ad .

T e catu m uy ( Yy ab e a te N y poch i N y catupi rí N )



. . . .

e tc , e s m u
.
y fi e r o , e s m u y m a lo ,
e tc ( T e c a t u p i cº a h e .

tº u y q uí ra) º q ue g ord º q ue e stã fula n o B an d .

T e catu l ( T e cat uhay ) m e smo ( T upã N ) e l mi sm º



. . .

D i º s ( T upã g ue r ã m e ug ua te cº orí a pi r e y oy e cº h n h a te ca
.

tuay re h e oy e cobae rã m amº fi an d e mod a) D i º s n os cr i o


p a ra q u e g o z as s e m º s d e l a m i s m a b í e n a v e n t u r an z a q u e
e l g oz a N i c m uch as ve z e s lo pon e d e spue s d e la pO S pº
. .

si ci on , n t : ( ch e ne ê r e h e te cat u ay C h e ne ã pi pe te c a .

tuãy ) e tc .

T e cº P or te n e r e sta d i cci on v ari e dad d e s i g n ifi ca


d os se pone e n e st e T ratad o, si g n i fi ca pue s ( se r ) , ut
'

( c h e r e ocº ) m i s e r ,
m i c º n d i c i on ( N d a t e c o r u g u a y . e b o c o y)
n o e s m od o d e vi ve r e s se M e n d S e usa tam b i e n comº
. .

v e rb o d e pron om b re , ut ( y bíraíy ar u ç u ra n o c h e r e c º r a m º )
v e rb os i rre g u l h
si e n d º y o alca id e V . . lare s ( A i co c e . .

r e co ) .

T e co ( an g ai pa , te cobay , te cotab i , te copoch i , te cº


maran d ay , te co man g uan g atu) vi da mala , o p e cad o Para .

la si g ni fi caci on d e pe cad o, lo sue le n usar d e pre te ri to,


( n d e r e co a n g p
a i a c u e , n d e r e cob a yg u e ) e tc ( N m a r an g a t u ) . .

v i rt u d (N pº. r o m b o e .c a t u ) vi d a e x e m p la r ( N t a p i a , l . . .

te cati ) cº stumb re l, mai i a ( T e coay )


' '

tocone y , l te coy nay , . .

ta m b i e n d i ce costumb re V T h e s ( T e co ay ãy , l ay bay )
. . . .

m ala costumb re (N ay bi l an g au .
) e s ta d o , o c o n d. i cí on
vi l, rui n ( N te y ) oci osi d ad ( N
. .
p o r i a h u ) p o b re ç a .
( N . .

acy ) t rab aj o e n fe r me d ad ( N aq ui y e i , l mara ne y) salud


. . . .

E s te s e g undo tam b i e n d i ce pure z a , vi rg i n d ad ( N p o . .

re n d ub e y b i V) d b d i i ( N l
'

p o r e ro e a r e e so e e n c a o r a p i . .

r e y, l an g ar urã m b e te api re y l te çay n d abari fi ote g u


. a .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 89

apir e y) g l o r i a e te r n a N
( y y yg º .a ) u a ld a
. d , j
u s t i c ía ( N . .

y ab a y) e st a d o d i th c u l t o s o , tr a b a j , p
o so e s a d o N
( y o s h i ) . .

e s tad o di v e rso ( Yoe c o ab i ) se d i f e re n c ían e n las oost u


. m
b re s (T e coy y e b i ) c on f orme , n t : ( ch e r e coy y abe ai co)
.

and o com o si e n pr e E s le me sm o q ue : ( ch e r e cº cue m pi


.

ay ce A t e cob e ê ) d oy le y e s ( A h e cob e ê ) le e n se n h o , ó acº n


. .

se je ( N m n b l
) y ( A m ) g h l
'
. . a a n g a a e t e c o o fi a . a º e y , p
e s e r o :

( A h e c o m e íi a ) d i ce anad i a o ach aq u ar e u n s m a s d e l o q u e
h a h e ch o ( A te coq uaã ) s o y sa bi o ( A h e coq uaa) se , con oz co .

su con d i ci on (
. A m b o t e q u a ã ) l e e n se ii o ( A m b o e c o q u a ã ) .

h ag o q ue s e pa su o f íci o , e occupaci on ( A b aco m oãng a) .

su lpe c h é d e l ( A h e cº p i a 1 A h e com i l nom i ) e n cn b r o las


. . .

faltas ag e n as ( A y e e ce p i a , A y e e co nomi ) me e scuso ( A h e


. .

coabé A y ab i h e c e ) m e d i f e r e n ci e d e e l ( A te coabi ) e r re , .

o pe q ué .
( y
A e oc oa b i ) i d e m ( A h e c o m b o u b i c h
. a ,
A m b o
e coub i ch a ) l e n g r and e z cº
.
( A h e co m b oa p pi e .
, l A m b o .

e coapi pe ) le h u m i llo ( T e cº ab a) n e g oci o, o cn y d ad o, o


.

lug ar e m q ue e stá ( C on i co ch e r e coá ) aq ui vi vo, o e ste e s


..

d e lo q ue c uy d o ( P e te y T upãrai h uch e re coh ab a ) solo o u


'

n e g oci o te ng o , q u e e s am ar a D i os ( C h e r e co r e coe h ab a .

rupí) se g u n los var i os offi ci e s o e mple os, q ue te n g o .

' '

( G u e c oh a b y h e c o n i ) s e p o n e e n o ff i c i o a g e n o ( T e c o h a b e y) .

tam b i e n d i ce ause n ci a ( C h e r e coh a h e ym o n d e pori ah u .

catume ) e n au se ntan d o m e d e ti , h as d e pad e ce r m uch o



.

V T aq uaba : te q uabe y
. .

T e coc e d e se o, g an a, v oluntad ( N a c h e r e co c e i.

e bapo ch e h oh ag uar e h e ) n o t e n g o g an a d e y r alla .

T e cocue vi d a passad a, ocaso acon te ci d o ( P e h e n d u .

an g a N . amo y m . a Y y ya e b a e c u e ) y e d u n c a s o , q u e

acon te ci o an ti g ame n t e .

T e corã -
offi cío , y oc c U p a c i o n q u e h á d e t e ne r . .

( N d a yq u a a y c h e re c o r â ) no s e l o q u e h e d e h a z e r ,
l a o c
cupaci on q ue h a d e te n e r N e g ad a d i ce . q ue d ar fue ra d e
si por e l e spa n to , e te mor , e tc ( N a h e c o rãi e te y ai po
.

r e ch aca) vi e nd o e sse se q u e d e fue r a d e si pe r di d o, si n

p od e r h a z e r a e i o u a l g u n a , c o m o u n t r o n cº .

T e ce s te much os A n g e le s r e coe te ) e s lo m e smo que


.

( g y) ( ) u u b E l
'

A n e le s re t a , re i T e c o e t e h ã m c h e d m re n o n e .

g at i vo d i c e ( T e coe t e e y )p o co s , u t : (g u e c o e t e e y g o u e r o g n a

r i m ) van ã la g u e rra si e n d e pe cº s L o me smo q ue ( g ue ta e V .


1 90 R E V IS T A T R IN E N S A L DO IN S T IT U T O II IS T O R I co

T e copa acabam í e n te ( T a ta . a i i a r e t ã m e n g u ã n d a
h e ce pabích e n e ) e l fue g o i nfe rn al no se h à d e acab ar . .

T e copabõ di c e j unta d e muchos, ut : ( e re r e cº pab e


ai po oy apo) e sse lo h i z i mº s n º s otros tº dos j u ntos B an d . .

( O s e re c op a b ê g u a r i m a n ic o a r ã ) e st e e s e l d i a e u q u e n os
h e mos d e j un tar T h e s . .

T e copi di li g e n cía , ut : ( ch e re ce pi oh e r ubu p )e le


si r vo, y ay u d a b i e n 5 mi Pad re .

T e q uab a i d e m , a c : (te cº h ab a) m or ad a

. .

Taq uara e l q ue e sta , and a, e tc i d e m , ac : ( Te ce .

h ara A n g ay pabari N ) e l pe cad or ( Yb i pe N ) los q ue vi ve u


. . .

e l mu n d o ( Ycaray e ybae ramí N ) los q u


. e vi ve u cº me i n
.

fi e le s ( T upã upe N ) los q ue S i r ve n a D i as ( E mon a N )


. . . .

los q ue se portan d e e ssa m ane ra .

T e ce h ab amo l ( te q uab amoi ) costumb r e ( G uaq ua


. .

bamoí º h o) fue se comº ace mtum bra T he s ( N d e re cº . .

h aban o te re y a po) h az lo como sue los ( G ue quabamoi ahã .

4 1 6 0 , afi e m om b e g u abo) se con f e ssa solo por cu mpli m e n to


3
.

1 an d
T e co ( te t i rO ) p ar a t o d o , u t : ( h e co t e t i rõ c h e b e )
m e e s uti l par a tod º T am bi e n pue d e d e ci r : i n con s tan te ,
.

ut: H e co t e ti rõ ah e ) n º é s e stab le .

T e cote é d e sun aturale z a , d e suy o ( O i me ab e aqs .

re mb iapo amo g ue cote e r upi y m aran g atuti e te b e e ) N i c . .

A y alg un as ob ras q ue d e suy son b ue n as .

T ec ve rd ad e ro, pr opri o, mi s mº ( p
T u ã r a y t e e ) e
. l
v e r d ad e ro h i jo d e D i º s
( N a c h e.a n a t e e r a g u a y) no e s m i
p a r i e n te e s t re c h o ( N d e.r e t ãm e n g u a t e e ) e s d e t u m i s m o
u
p blo ( A y ute e ) ve ng a d e proposi to ( N day n te e y ) ve n g a
e . .

acaso .

'

T y e S i n causa
( C h e n u p .a t e y a d ) m e a ç o to d e b a ld e .

( y g
T e n a t u c h e a c a ca
) m e T i ã o S i n ca u s a ( Y a h a íi a n d e .

p i a d a r e y t i ca to y) v a m os a h e c h a r n u e st r os a n ç u e le s ,

aun q ue s e a d e balde , vamos ã prova r for tuna ( A tle .

momboute y) d i ce n, q uand o se con f e ssou, y n o cº m ulg an


'

( A n e m º m b e ú te y a u ) m e n ti e n la c on fe s s i on C e n
'
.

ve r bos d e d e c i r , sig n ifi ca : me nti r ( O y ab e te y ) m i n .

t i e nd a, d e ci e nd ole d e b ald e ( T e ypo º y abo) si n cansa , si n


'

ve rd ad le d i ce ( N d
. at e yy y fi aa g p a i a In b ia g yu i a b o ) n o
'

m i e n to e n d e ci r q ue la g e n te as ve llaco M e n d ( N d ate y . .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 31

g ua ra ra g u a y T u p ã ,
n e e ,
h u pg i nar a c a tu ) n o se u d e b a l d e
las palab ras d e D i as , o m e nt i rosas, si n o ve rd ad e r as M e n d . .

'

Pos pue sto ã n ari g al h az e ut : ( toy ud e y e me ) no


e st á d e b ald e
. .

T e y ( te pan g a) ti e ne fue rç a d e causal ( Ype ch i


'

e te b ae cat a n i c o A b a , m a te y topan g a m bi a opacat ue po


'

r omb ote coq u a au pi pe y pi ã e rob an g s y ni , y m b otab lb o raê


)
N i c E s pe rv e rsi ssi me e ste h om bre , pue s d e balde con su
.

m ala d octr i n a e t c .

T e y te y r e pe ti d o : S i e m pr e si n q u e n i par aq u e .

u
'

( E re y t e y yt e c h e p )
i ri s i e m p r e V I e ne s a v e r m e s i n q u e n i
p ar a q u e C o n la n.e g a c i o n ( e m e ) d íce z n o d i g ,
a n o p i e n s o .

u
'

( y
A a b i r a m o y p ,
e e n a ch e m i p y
a c h e p o n e , t e y t e y e m e q e )
e tc . n o d i g a au nqu e y o e rr e , q u i ç as n º m e açotarã , q ue
s i se rá aco ta d o A q ui e l pri me r ( te j ) e s te rz e ne pe rson a
, .
ª

d e l pe rmi ssi vo (A e ) d e ci r , y e l se g und o ( te y ) e s la par


'

ti c ula d e 1 a q ual trata mos ( T e re te y e me ) n o pi e n se s


'

. .

( yP e e t e V e m e ) pn o i e n s e s ,
e t c A v e z e s an t e p o n e n ( y ),
t e i m e .

u u
'

n t : ( te
y i m e c ot a co
'
a g y i e í t a r e co ) o u l g a r d e d e c i r

( t ar e c o t e y i m e c ot e c o a g y )
u i e í .

P artí culas proh i bítívas


' '

T e y na E re y apote yn e .

m i ra q ue n o lo h og as ( P e y apo te y n e ) mi rad q ue n o 1 0
'

h ag aís P ara e n la te rz e ra pe rson a m e j or r e c ur ri r la pe r


.

m i ssi va n e g ad º E G ( y p y
t o a o t
. e e m e q )
. u e m. i r e q u e n o
1 0 bag a d e b ald e .

T ey C on e l pe rm i ssi vo : d e xa , d e xad (T e y toq ue ) .

d e x a q ue d ue r m a ( T oy tay apo) d e x a q ue y o lo h are ( T e y . .

te h o m buru) d e xa q ue se vay a e n h e ra m ala ( T e be ) .

n si tati us .

T eu ub li ( T yj p ) i d yj p )
'

S º p co t m ( A t e
'
e JP e a e e e
- º
. .

a q ui p u
eu b l i c o ( A b a r e y u
jy ç ) u . m uch i ssím os I n d i e s .

( C h e re
yj) le s m i e s ,
m i p a r c i al i d a d .

T e mbi sob ras ( T e m b i n r e m b i r e ) l a s s ob r.as d e la


com i d a ( A moe mb i ) d e x e alg o
. .

T ê mi ( T e m b i ) P a rt íc u la , q u e h a z e pa r t i c í
. i
p , o
cu y o r e lat e s H r e c
. i pr G c o rr e s p o n d e
. a l p ar ti c í p i o .: .

d i le ctus a m e , a te , e tc de la le n g ua lati n a , vc ! : quem e g a .

di ti g a, tn d i ti g is, e tc com o que d a d ich o e n e l A rte


v
. .

A quí afi ad o, q ue much as or aci one s d e re cí proco, las


usan tambi e n por re lati vo E G O fm oíe ron al n i no los . . .
1 92 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

d onos , q ue avia n tray d o d e su pue blo ( O mbaeg ue tã ag ui .

g n e m b i r u r e l . h e m b i r u r e º g u e r o p o b e ã m i ta n g i u p )e a ss i
comº e n la le n g u a lati n a se p u e d e d e ci r : m a ne r a a se
d i la ta , v e l m wne r a , quae ip si attule r u /n t) pu e s una , y otro
se e xpli ca por e l ( te mi ) C on ( r amô ) h a ze ab latí vo ab so .

lute : ( ch e re mi e nd uramo) oy e n d o lo y e : ( nd e re m bi e ch a
g a m õ ) v i e n d o 1 0 t u , e t c .

T e mi m boaç i pe cº ntra la volun tad ( H e mí mboaçi pe .

y e p e a h ã ) fu i co n t r a s u v o l u n t a d , a s u p e z a r .

'

T en r e ci o ( T. e n e y i b i r a oy n a l y b i r a r m í.
) e s t ã e l
p a l e f i x o m u y r e c i o B a. n d ( T e n .a r e c º c h e p p )
o o te n g o l a
assi d e fne r te m e n te con las m an º s R ui z ( T e n ay ame i . .

y b i ra y bi pe ) fi x e fu e r t e m e n t e e l p al e e n e l s u e l o .

T e n e nd e ad e lan te d e l q u e cam i na ( E q u a N .
) .

vº me ad e lan te A n te s ( A r e te re n on d e y h oni ) an te s d e la
. .

fie sta, o v í s pe ras d e la fi e sta se fue ( P e y co q ui e ch e re .

n e nd e ) e stae s aq ui para q uan d º y o ve n g a A ra g ( N d e r e . .

nº n d e ai pata cobae ) e ste q ui e ro an te s , q ue a ti I n saur . .

T e fi õ nd e a p r e v e e r , p
r u d e n c i a ( N e y. h a p )e . s i n

p r u d e n c i a .
( N d o g n e r e c o y N n o t i e n e p r u d e n c i a , n o

p r e v e e la s co s a s ( A. h e n º n d e a g u i h o b º ) m e a d e la n te y e n d o .

( C h a m b a c e n o n d e ã )p r e v e o l º q u e m e p u e d e s u c e d e r B a n d . .

T e paco p u e s ( C .h e t e p a c e a m b o e r a e ) p u e s y o l e
e n se nava ? E l P B an d la d a e ste se n ti d o : E S pº ssi ble
. .

q u e y o e ns e ii a v a ? ( pT e a c o r ã ) e q u i v a l e a l ( G u a e t e p a c e ) .

E ste as mas usad o .

T e que r anõ , 1 t oq u l oq ue
nõ , ( t e q u e e . n o r a t . .

ti an d u) mi ra q ue e a y ã ( T an d e maran g at u te q ue n º ra ,
,
.

toq ue fi an d u) m i r a q ue se as b ue n o, q ue n o lº sue le s
se r M e n d ( T oy apo te q ue fi an d u) pue s mi re q ue lo h ag a
. . .

E
( p i i b i t q u ) ã l t t
'

a r a e e r a n o e a y e v a n a e .

T e rã p g r e u n t a d u b í t a t ( C h e t
. e r á a h ã n e ) s i h e d e

y yr o ? ( u
O a i o t e r ã q u a r a h i ) s i e n t r e e l so l P o n i e n d o .

( b a é ) p o r d e l a n t e , d ã e s t e m º d o d e h a b l ar ( H a e q çu i e .

te ra) y mí cnch i llo ? i d es t, q ue se h a h e ch o , õ q ui e n lo h ã


lle vad o ( H ae P ara te r) y P e dro ? q ue le h a h e ch o, 1 y
. .

P e d ro n o vi e n e ? e tc se g un las ci r cun stanci as M e n d


. . .

T e rae l p ati n s ( te raú ) , par ticula q ue usan e qui


.

vocan d o se e n llam ar ano pº r otro ( C ag ui te rau, e y e rur e



.

cu ri bi ti a) e q u i voq ue m e , vi no q ui se pe di r, n o ag ua ( P e ru .
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 93

te raê , l te raII ) e rre , P e d ro q ui e ro d e ci r , avi ando le


'

llamad o por º tro n om b re .

T e rô p u e s ( E h e c h a t e rõ , 1 .c ha t e r ô ) m i r a lo p u e s . .

T i e n e otro se n ti d o V T he s . . .

T e te aú I n te rj e ce i on d e l q ue d e ssa ( T e te aú ah e ch ã ) .

e s i le vi e ra , pº r e l amor q u e le te ng o B and . .

T e ti r ô q u a l q u i e r a ( E m b o n c un u m i N e
. m b i a m e
un m uch ach o q ual q ui e re q ue se a V ari os ( M bae N ) . . .

vari as cosas ( H e c o m a r.â g a t u N su s m u c h as , y v ar i a s


vir tud e s ( E r e y ce N .
y a e s t as e n u na p a r t e y a e n o t r a , n o
as si e n tas e l pi e ( A i c e t e t i r õ t i.r õ ch u p )e le s i r v a d e t o d o .

( T e t i rõ c y m e ) e n u i n g n n l u g a r ( E h e ç a t e t i r õ n g a tu ) b u .s c a
la e u tod as las par te s ( T e ti r uay ) i de m Pocº usad º
'

. . .

( T e t i r on g a tu m e m e ) t o d o s , co n ( m e m e ) p a a r ta d o , lo u sa
N i c e n un se r m on ( T e co marãn g atu te ti rõ oy e h e me me
. .

e te y b oru mi h e noyn a ) .

T i u ( T i u b i C u u u
t
)
q e n o o g e r o a .e p ç
a e ti e q p ge e a r e
u
q e n o, pue s la pe rsº n a d e cre e r a
avi a d e m ag e r e s . .

B an d E s tamb i e n i n te rj e c d e adm i r aci on usale e l q ue oy e .

alg o d e q u e se ad m i ra , y d e q uan d o e u q u and o r e pi te ( ti ) .

T i y a ( A h a y c ó
. t i )y ã m e v o y ( y p E a i m b u ru ti ) e a , .

( )
y ã t í r a l e H a ( N . d e b e a o ti ) o l a a v o s d i g o ( g y )
A u a e t i .

b as ta olã .

i cost u m b re ( C h e r e m b í p º r
. u t i ) l o q u e y o s u e l º
usar ( P aram boe h arati ) e l q ue sue le e nbe fi ar ( C h e h o h ati )
. .

d on d e sue lo y r C on omb re s talquai ve z se usa , a t : (q ui ç e


.

ri ruti ) lo q ue s ue le se r vai n a d e l cn chi llo, lu g a r d e las


'

cosas (
. A b a t ít i ) m a í sa l T
( g ) ri oti T r i g . a l ( N o m b o t i y, l . .

O mb otlg ue m bae ) n o ha d e xad o cosa (N d i ti bi ) no e stã


'
. .

( y
P a t i b e y h a p e ) e n d o n d e n o e s ta e l P a d r e
y ti b e y r a m o ) .

faltand o e l, e tc V T h e s para los otros se n tI d os . . . .

Tí se sue le j u n tar cº n las par ti cu las ( C o, po, ch a .

a) y d i ce : ( ti co , ti po, tích e , ti ã ) , e tc e s 1 0 me sm o q u e

( t e n i co , te n i p o , t e n i c h e te n i a ) e t c .

T i ( A m i ) d e n i n g u n a m a n e r a ,
n t : ( E r e y a p o p a n g a )
R .
( T í A m i ) d e n i n g u n a m an e ra i m p o ss i b i l ta lo d i ch o .

T íe te pe ( )
A h e s 1 0 m e s m o q u e : ( G u a t e ), p e r o p o c o
usad o .

'

T i p y a ( H i nd uti p) y ã lo di x a y o O lã ( C uri te y e y o

. . .

t i p) olã ve n pre stº , y la usan 6 ve ze s e n los apod os d e sta .

25 T O II O L V III ,
v . I .
1 94 R E V IS T A IR I N E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

sue rte , va un o bra z e and o, y


=
d íce nlo O y e pi ouy oi cobo nan d a
ti p) par e ce que va vag an d o C h at e rõ acan g ao e y a d an du.

t i p) a lo s q u e ti e n e n cab e llos d u rº s si n tam pi ar los e tc .

T í po p o r v e n t u r a 1 0 m e sm o q u e ( p )
u i o .

T i q ue rã ( e t i q u e r a )g u ar d a e s se n a .

T i rô e q ui ve l al ( y e pe ) aun ; y s e us a e le g an t e me n te

.

u
'

y p p
'

H
( g a ui m a r ã n g a tu a o e r i a yy c u a b i re e u h a te p a ca t u i
r upi yy ao mon nmbab o, y bi ã ramo ti rõ oç i ríca r ano) N i c . .

A un cor ri e nd o h asta al sue lo ( G uar e potíy u O ro y api p e .

yy p a e r u i
p , yp i r u p i t i r õ , o m b o b e ra b e r a h e re c º bõ r a n õ ) I O
d e rarou por d e fue ra , y aun por d e d e n tr o N i c ( P i tu . .

n amo t írõ omb ae a po) au n d e n ao h a trabaj o ( T i rõ e te ) .

h asta aun ( C uri a t i rõ opo roybõ q uau) h as ta aun las m u


.

g e r e s s a b e n fl e ch a r ( C h . i tí rõ a t é a m o n d a e
y p y o c b e r a e )
au n y o mi sm o n o lo nbi e ra h e ch o Q u al q ui e r a ( M b ae
. .

t i ró , te ti rõ ) q ual q uíe ra cº sa C on la n e g aci on ; d e .

n i ng u n a mane ra ( A n i ti ró e tc) n o, d e n i n g un a man e ra


. .

( N d a h a y ch e t ír õ e t u n e ) e n n i n g u n a m a n e r a i r e ( T í r uã .

e te ) id e m p a r a m e n o s u s a d o .

T i ti d e ! q ue h az e como d on ay re d e lo q ue d i ce , o
h az e e l otr o ( T i ti ) m i rar: ce n q ue fale I te m d e a d mi ra
. .

ci on , y com place n ci a ( T i ti yg a q uãn d e te ra) a q ue


. bi e n
va la can oa ( T i ti a ó catupi ri pi corã ) o q ue li n d o v e st i d o
.

e s e s te .

T iti l (T i tij ) te mble r ( C h api a ti tij ) da m e latid os


.

e l coraç on , te me g ran d e me nt e .

Tab abo p o r e n fr e n te , p o r d e la n te ( C h e r o bã b o .

e qu a) pas so por d e lan te d e m i


T e b ay e n fre n te ( C he rob ai ) e n fre n te d e m i ( C h e
. .

moi ang o g uobay ) puse m e e nfr e n te d e si ( A mb oy obay ) .

car e a r .
( G u ar i n i h a p g
e u e b a y c h u a o y u c a ) m a to e n la

g u e r r a a s u co n t r a ri o ( A h o b a y c
. h n ar o A h ob a y ch ua r u )
p u e d e d e c i r : le c o r re s p o n d e , y ta m b i e n : h a g a m e lo
ad v e r sar i o I te m C ompane ro q ue ay u
. . d a a IIO V h I alg un a '

cosa e n tre d os ( C h e robay cbu . a re y ram o n d arú r í h aç i bae )

p or n o te n e r co m p an e ro n o t ra x e al e n fe r m o M e n d oz a .

T ob ai bãb o bos ta arri ba, ut : ( H e baí bab e , l O b ai .

b ab e b e ce ni ) .

T obapi b oca de alg un a cosa H i n a : ( T a rob api pe .

abah ã) lle g u e al e ntr ad a d al pu e blo ( T e o r o b a . i


p y m e
P A R T IC U L A S DE L A L E N G U A G U A R A N I 1 95

n de re coramo ud e mbO pi a ti tij n d e an g ay pa pag ue ran e )


q uan do e s tarás a las pue rtas d e la m ue r te , e tc ( N d e bah e ro .

b api yme omafi ô ) m uri o poq ui to an te s q ue lle g asse s M e n d . .

T oba pi bo b oca ab az o ( H obap i bo amo? ) puse lo


.

b oc a abaxo
T obaq ue e u pre se n ci a ( G u ob aq n e og u
. e re cô ) ti e n e
1 0 j un to a si ( O ii e mbn ob aq ue oama) puse se le d e lan te
. .

( p
T u ã r e h aq ue g n a) los b í e n a v e n tur a d o s ( M b a ã te u
p g u i.

h ai lI upi ybi pe g ua ybape g ua, r e b aq ue ) q ue sou e s s as cosas


amab le s d e la t i e r ra e n com pa r acíon d e las oe le sti a le s
Tob e d e x a , d e x ad ( T o b e y e
. d e ) d e xa lo a s s i .

( T o b e r an g e ) d e x a e sse por aor a .

T og In te rj e ci on d e l q ue se e ufad a d e las d e masí as ,


pe r na s .

T otó d e l q ue d a matraca

Toy
( o t o t o y) d e l q u e se a d m i r a .

Toú d e l q ue se ad m i ra d e cos a g r an d e ( T e catu .

p i co a h e t oú yq u i r a ) q g
o u e or d o e s fu la n o B a n d
. .

T n —
l ( tutu) ad m i raci on d e l v aron e s muy usad o
. , .

( T u a y a c a g u a ç u a t é p u c u y C u i i a o m b o ob ap i b o h e r e co b o )
6 q ue lle n o, y colmad o trae aq ue lla m ug e r su ce sto Y .

G ( tu, um y pi ay
'

m uch as ve z e s lo j unt an con ( m a) E . . . .

nd u ç u e t e y t e p i e o T.u p ã r e n d a r a e r a ) qO u a m m a g n a
e s t d om us D om i n i P om ( T ucuy ) i d e m e st A c : ( T e pa
. . .

cu y , te an e n y T . um b i ) le x os ( H u m b i o i na ) a lla e s t a
le x e s , com o un ce r r o q ue d e lam a ape n as se d i vi sa .

( A h e u d u ã m b i g i n o te ) y o l e a p e nas c o m o d e le xos .

U cú , ucuy : le x os ( U cú ag ui ay ú) ve n g a d e le m e
. .

A lla ( U cú T upãr e tame )


. e n e l ci e lo ( U cu .
y h e co n i )
allá e sta ( U cu.
p e c h e re co ra m o ) e s t a n d o a llá l e x o s . A q u e l . .

( A ba p u c u y) q u i e n e s a q u e l ? E s 1 0 m e s m o q u e : ( A b a p o
ucuy ? )
A P E N DIZ E
A L O S A D V E R B IO S

Pue d e le n g ua h az e r d e los v e r b os ad ve r b ios ,


e sta

p a r a lo q u a l v a n las r e g l a s s e g ui e n t e s :
º
.Pospue sto lo radi cal d e v e r bo ab soluto, o ne utro
( o r a s e a d e p r o n o m b r e ,
ora d e n o t a s ) i m e di a t a m e n te a
otro ve rb o, se h az e ad ve r b i o E . G
. .
( c h e p o r i a h u ) y s o

p o b r e . A
( y c o p o r i ah a ) v i v o p o b r e m e n t e .
( p )
A i t a m e
q ue d o ( A ne ê pi ta pi ta ) h ab lo a paradillas , tartamud a
.

an d o .

L o m e sm o se h a d e e n t e n d e r d e los ve rb os acti vos


º
2 .

h e ch os absolutos , o n e utr os por las part i culas ( poro , y e


l i le , y o] no) E
. . .G .
( p
A .or o a i h u ) a m o .
( A ii e ê p o r a i h u
ch u p )
e l e h a b lé a m o ro s am e n te (.A n e m o m i r i n g a tu ) m e
h umi llo m uch o ( A y e r ur e ne momi ri n g atu) p i d o m uy h u
.

m i ld e m e nt e ( O y
. oa i h u c a t u ) s e a m a n m u c h o m u t u a m e n t e
.

( O ri o p i r i b õ y o a i h u ca t u ) s e a y u d a n e g u a l m e n t e c o m m u c h o
am or .

3 .
º
q u
Tod oe e n l
ve r o
a cob
n po s i ci on m u d a 1 a T v e l
H en R
. tamb i e n aqui la m ud a ou B
. D e ( T api ch a) q ue
..

d i ce se me j an te , sale e l v e r bo ( ch e r a pi cha) as mas se m e


j an te , o te n g o se me j an te , e n q ue mud a la T e u R , pue s . .

se di r á : ( y pora r api ch a re i ) e s h e r mos a i ncom parab le


ª

m e n te .

A q ui q u enota .
ta m b i e n d i c e n (y po r ã h a p i ch a r e y) ;
p e r o p ar e ce , q ue q u a n d o e l I n d i o us a d e e s te g e n e r o d e
or aci one s con H , n o 1 0 h az e ad ve r b i o , si n o q u e lo d e x a
ve rb o, y d i ce : E s h e r m oso si n q ue te n g a e g ual, .

S ue le d e x a r la R , y tom ar la con s oan te fi nal de !


v e rbo, 6 q ue se lle g a .
1 98 n o I us r rruro m s rom co
'
R E V IS T A T R IM E N S A L
' '

( A m o m b i g a tã n g a t u ) l o a p r e t é f u e r t e m e n t e , T a m b i e n
d i ce n : ( rat ãn g atu, l h atã n g atu) y m uch os ay , q ue la d e xe s
.

d e l tod o y d i ce n : ( at ãn g atu) D e e s te g e n e ro d e udvar


. .

b i e s e s e l q ue uso N i colas e n un e x e m plo h ablan d o d e un


m oço , q ue assi como acab o d e h ab lar , m uri o d e re pe nte .

( A i p o h e y r e c e b e m a r a e í g n a t u ) e s s e d i z e c e n v i d a , y

salud T amb i e n pud e d e ci r : ( he ce b e m araí n g atu) h a


'

z i e n d e le v e rb o, como i n s i n ua ar ri b a , q ue si h u b i e ra que
r i d o h az e rlo n ombre , h u bi e ra d i ch o cou I e c i pr ( A i po h e y .

g u e c o b e m a r a e y n g a t u p i p e ) L o s
.
q u e e n la c o m p o s i ci o n
n o m ud an la T .eu R tam poco aq ui ( T ab i ) tonto
. .
.

( C h b i ) y t ( E õ b i e ) h h b l d
'

e t a s o o n t o . r e I I e ta e t as a a o to n
tis si mame utc .

4
º
. S i e l ve rb o q ue se pospone fue re acti vo, n o e cr ã
ad ve rh i e , si no ve rb o, y e l a n te ce d e n te se rá e l cas o pa .

ci e n te d e l d i ch o ve r b o acti v o , c om o q ue da d i ch o e n 0 !
A r te , h ablan d o d e la com pos ic i on d e los v crb e s ( A y pe a) .

e s acti vo, q u e d i ce : lo a pa r te , pos poui e n d e lo otr o ve r b o


d e sta sue r te : ( A h ai h y pe a) d i I a : le h é a par tad o al amor
q u e l e t e n i a .
( yA a c h u p )e a h e a p a r t a d o e l a m o r q u e y o
me te n i a , m i amor propri o .

N ote q ue tamb i e n d i ce n : ( A h ai h ucafi y , A y e ai h u


can ? ) si e n d o assi q ue e l ( C anj ) e s ve r b o ab soluto, y
ª
.

aun q u e e s v e rd ad , q ue ta m b i e n se p u e d e d e ci r : ( A h a ih u

m ocany , A y e ai h u me cati í ) q ue se u m as pr opri os , para


d e c i r : le h e pe rd id o , e m e h e pe rdi d o e l am or , e tc .

N o ob stan te a los an te ce d e n te s usan e n e ste me sm o


se n ti d o L a r az e n se rá , por q ue q uan d o e l I n d i o d i ce :
.

( A h a i h u ca n y) q u i e r e d e c i r : n o a y m a s e n m i , s e aca b o e l
am or q u e y o le te n ia , q ue e q ui vale al otro .

E n las composi ci on e s pue s a las g ualas se posp one


e l ve rb o acti vo, no ay ad ve rb i o, si n o ve r b o con e l caso

p ac i e n te q u e l e p r e c e d e s i
, n e m b a r g o s e h a ll a n a l g u n o s ,

q u e e n n u e s tr o r o m an z e l o s e x p l i c a m o s a d v e r b i a lm e n t.e
D e ste g e n e ro se ulos r ad i cale s d e le s ve rb os acti vos
q u e e m p c i e e n p o r H r e l
. a t i v o , q u e p p
os u e s to s l a m u d a n
ou B , ut : ( A be n d o r e vooç ãn g a tu
.
) le e s c u c h o p a c i e n t e
m e n te (J e z u C h ri s to fi an d e y ara g ug ui marang atuamom
.

buc a rai h uboy nan da rai h upape ) N S Je su C hri sto


'

. .

d e rram e su san g r e si n amar i a, e ste e a li be ralme nto .


P A R T IC U L A S DE L A L E N G UA G U A R A N I 1 99

T ambíe n p u e d e n d e c i r : ( h e r e o c â n g a t u ,
h a ih ub e y)
com o q ue d a d i ch o arri b a .

N o se pue d e h az e r e sta com posi ci on con tod o ve rbo


acti vo , y m e n os con lo q ue se h az e n acti vos por la par
ti cula ( me ) , si n o con los q ue fue re n capace s d e d ar e l
se n ti d o d e l ad v e rb i o q u e qu e re m os e xpli car , aun q u e lo
rad i cal n o e m pi e ce por H , y as si b i e n se pu . e d e d e cir :

( A b a i b a a h o c e c a t u ) le a m o e x c e s s i v a m e n te , q u e e s se ra
ti cal d e l v e r b o ( A y ah oce ) le e x ce d e , y e s 1 0 m e sm o q ue :
( A h a i h u p o r o a h o c e ca t u l y e
. a h o ce c a t u ) .

5 .D e l ve r b al ( H ah a) sale n m uch os ad ve rb i os, si se


º

an t e pon e n , m as us ad os se u con la pos pos i c i on (pe me ) y


p p o s u e s t o s m a s u s a d os s i n e l la E . G .
( P. o r o p o í h u h a b e í me
'

om on g e ta , om on g e ta pore poi h uh ab e y ) le h abló si n r e s

p e c to . Y n o ta q u e e n lo s a fi r m a t i v a s ,
s i s e p pe s on e n , n o
usan d e l v e rb al, si n o d e l i a uiti v o, ut : P oropoi h uca tuh a pe
ane ê, A ii e ã por opolh ucatu) le h ab le con re s pe cto , y n o
'

( c a tu b a ) .

L os q ue se for m arem d e los ve r bos acti vos si


º
6 .
,

an te pue s tos n o se hi z i e re n ab s olutos por e l ( poro) se


h an d e usar con la re laci on ; por q ue d i ce n re laci on a su
caso paci e n te , ut : ( h ai h ube y h ai h uh abe y , l h ai h u .

h ab e ym e omomb uca) di ce re laci on a la san g re pe ro los ,

q u e n o d i x e r e u r e l a c i o n a n t e p u e s tos s i e m p r e s e h a n d e
h az e r ab solutos ( P or opi h i b e y . P orO pi hi cabe y P oro
p i h i ca b e y m e o ç u r u ) se d e s li z e s i n t e n e r d e q u e a g a r r a s s e .

P ospue sto m as usad o e s : ( o:; ur u pi lIi cabe S ) q ue '

7
º
. H allo q ue tal q ual ve z usan d e los par t i cí pi os
( B ae Pi ra) ad ve r b ialm e nte , ut : ( y y oy acyb ae A h ai h u
'

Tupã , l A h ai h um b oy oy a p i ram e y ug atu T upã ) am or a


.

D i os i n comparable m e n te , y q ue d e m ori as aq ui con D i os ,


si n passar a otr a cos a, a q uie n e x ala tod os am aram e s i n
com parab le m e n te : y ce d a tod o 6 m ai or g lor i a d e l m i sm o
D i os , y b i e n d e las alm as .

F IN IS
m ucu
çi o conve msurs

A S . M . O IM P E R A D O R O SR .. 0 . P E DR O II .

S e n h or

C on for m e aos d e z e j os d e V M 1 aq ui se r e i mpri m e


. . .

o T r a tad o d e p a r tí cula s , e e m se g ui d a o A p en d í ce a os
a d ve r bi os , d o pad r e P ab lo R e sti vo , tr atad os q ue acom

p a n h a r a m a e d i ç ã o d e s u a g r am m a ti ca d a l i n g u a g u a r a n i ,

p u b l i c a d a e m S a n t a M a r i a M a y e r e m 1 7 2 4 ,
e q u e e s t a v a m
q u az i p e r d i d o s , p o r n ã o r e s ta r e m m a i s d e d o i s o u t r e z

e x e m plare s n o m un d o, e e s se s roi d os d e tr aç a e e n ue

g re c i d os p o r h u m i d a d e s d e m od o a t or n a r m u i di fii c il s u a
e i t ur a .

O un i co e x e m plar q ue j am ai s vi e stá m ui to d amn i .

fi cad o ; r e prod uz i o n a copi a par a a i m pr e n sa com os


-

e rr os d o ori g i n al n a pa rte h e s p an h ola, e c om m ui tas


faltas d e asse n tos n as palavr as g uar an i s ; e x ce ptue i d i ste
'

ape nas os caz os e m q ue as faltas d os si g n e e s uz ad os por


e sse m i ssi on ari o e p a d r e M o n to y a a lt e r a va m c o m p l e t a

m e n te a si g n ifi ca çã o d as palavras , com o n os caz os d e a


si mple s e m ve z d e ã , n o mai s se g ui r i sca o q ue V M . .

m e d i sse , i sto e : re pr od uz i r fi e lm e n te o te x to para se


p o d e r e m co m p a r a r a s r a í z e s co m o o a u to r a s e sc r e v e ,

com as raí z e s , com o as e s cr e ve u o pad re M on toy a N e s .

caz os e m q ue o vocab ule ti n h a d e sapare ci d o ou pe las h n


m i d ad e s a q ue o e xe m plar or i g i n al e ste v e e xpos to , ou
u i d
'
p o r e s t a s r o í d a s ,
r e s t a r e i o te x t o p e l o s e n t o ; n e s s e s

caz os é possi ve l q ue a r e pr od u cçã o con te n h a u m a ou

T O M O L V II I , P . 1 .
20 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

outra palavra g u ar an i di ve rs a d o o r i g i n a l ; s ó é p os si v e l
v e rifIcal o, con fron tan d o e ste com alg u

m e x e m plar con
se r vad o n alg um a b i bli oth e ca d a E u r opa, caz o e h aj a
'

e m m e lh or e stad o d o q u e o me o .

E m tod o caz o e sta, at é on d e foi poss i ve l, a t ti n g í d o


o fi m q ue m e pare ce , q ue V M te ve e m vi sta , i s to e , re s
. .

taure r e pº r ao alcance d os q ue e s tud a m a an tropolog i a


li n g ui sti ca e g e e g r a ph i a am e ri can as um a ob r a pre ci oz a
q u e se n ã o e s t ava d e t od o p e r d i d a , e sta v a p e lo m e n o s
fô ra d e alcan ce d e q aaz i tod os
. .

S ou, S e n h or , com o m ai s profun d o r e spe i to d e V M . .

I subd i to obd i e n te
. . J V C outo d e M ag a lh ã es , r e lator

. .

d a com mi ssã o d e e th n og raph i a d o I n s ti t uto H i stori co .

R i o 1 5 de M ar ç o de 1 87 8 .
BA T ALHA NAVAL DE 1 6 31
O
'

N S M A R E S D O B R A Z I L

A colle cç âod e nomi n ad a a B r i e v e n en p ap i e r e n uít '

B r asi li a q ue pri mi ti vam e n te pe r te n ce u ao ar ch i ve d a


,

C om panh i a d as I n d i as O cci d e n tae s e se ach a actualm e n te


r e colh id a n o ar ch i v o r e al d e H ay a , con té m n u m e roz os
e v ali oz i ss i m os d ocum e n tos i ne d i t os sob r e as lutas d os
H ollan d e z e s n a par te se pte n tr i on al d o B raz il .

D e stacare m os d e sse e n orm e m at e r i al p ara a h i s


'

te ri a d o pe r i od o talve z o m ai s i n te r e ssan te d os t e m pos


colon i ae s os d ocume n tos re lati v os a batalh a n aval e m

p e n h ad a e m 1 6 3 1 n a s ag ua s d o B r a z i l e n tr e a a rm ad a
e s pan h ola e a arm ad a h ollan d e z a , aq ue lla ao m an d o d e
D A n ton i o d e O q ue n d o e e sta ao m an d o d e A d ri ae n J an e z
.

P ate r .

E d ocum e n tos com põ e m se d e cartas offi ci ae s


sse s -

e par ti culare s , d i ri g i d as d o R e ci fe aos d i re ctor e s d a


C omp an h i a , d i ari os d e b or d o e i n te r rog ator i os d e pri
z i on e i r os e d e offi ci ae s e e mpr e g ad os d os n avi os h e l
lan d e z e s , d os q uae s con stam as pr i m e i ras n oti ci as ali
r e c e b i d as e log o tran sm i tti d as para a H ollan d a ace rca
d o e n con tro d as d uas armad as .

H a vi a p e rto d e d e us an n e s q ue os H ollan d e z e s e s
t avam e ncurralad os e m O li n d a e n o « b urg o» d o R e ci fe ,
s e m ouz ar e m p ôr o pé fór a d o te r r e no con q ui s tad o E ssa .

s i tuaç o p e cari a , q ue acarr e tav a e n or m e s g as tos a


ã
r
C om pan h i a e a pri vava d as re n d as q ue pre te n d i a aufe ri r
d o comm e rci o d o ass ucar p rolon g ar se d a i n d e—
fi n i d a
m e n te , si a arm ad a e span h ola con se g ui ss e r e for çar o
p q ue n o e x e rci to d e M ath i as d e A lb uq ue r q ue , d e s
e
e mb ar can d o II a capi tan i a i n vadi d a as tr opas e m uni çõ e s
20 4 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T I T U T O H IS T O R IC O

q u e t r az i a P ar a.i m p e d i r a r e ali z açã o d e i n te n to d e


i n i m i g o, fe z se ao mar a ar mad a h ollan d e z a q ue d e sd e
-

A b ril d e 1 6 3 1 e st aci onava n as ag uas d e Pe r n am b uco .

V e j am os a luz d os d ocum e n tos a q ue allud i m os com o


corr e u a b atalh a , q u al o se u r e z u ltad o e q ual a S orte
d e br avo A d ri ae n P a te r , e m torn o d o q ual se for m ou uma
b e m conh e ci d a le g e n d a .

E i s a carta d o C on s e lh o P olí ti co d o R e ci fe aos d i


r e ct or e s d a C om p an h i a , com d ata d e 8 d e O utub r o d e
1 6 31 .

H on r ad os , pr ud e n t e s m ui d i scre tos se nh ore s


e .

A pr e ss am o n os e m e n vi ar e sta carta a V V
-
88
. e
p o
. l
h i ate D e C a tte para d ar n oti ci a d a n ossa s i tuaç ã o, q ue
m ud oucom ple tam e n te d e poi s d a n ossa ulti ma m i ssi va ,
em con se que n ci a d a ch e g ad a d a arm ad a e s pan h ola A
B ah i a e d o se u e n con tr o com os n ossos, d e que se se g ui e
a lam e n tav e l pe r d a d o almi r an te g e n e r al -
.

« C om u
q a n t o os n a v i o s M a t an s e e C a m p en , q ue e st ã o

a car g a , d e v am s e g u i r n e st e s 1 5 d i as , an te ci pam o n e s
'

e m d i r i g i r e s ta s li n h as a V V S S afi m d e q ue n ã o se j am
.

s or pr e h e n d i d os ( o q ue ai n d a be m pô d e succe d e r) com a
n oti ci a q u e vã o re ce b e r d a E span h a , e ta m b e m para

q u e po s s a m o s m a i s c e d o r e c e b e r as r e z ol u ç õ e s d e V V 8 8 . .

sob r e o n osso e stad o pr e z e n t e .

A arm ad a ao m an d o d e D A n ton i o d e O q ue n d o
.

ao par ti r d e L i sb oa , e m 5 d e M ai o u lti m o , se com pun h a


d e 1 5 n avi os r e ae s e d e um g r an d e n ume r o d e navi os
m e r can te s , alg un s d os q uae s provi d os d e ar ti lhari a , e
ch e g ou a B ah i a a 1 3 d e J un h o , q uan d o os n ossos n avi os

q u e ali c r u z av a m ,
r e g re s s a v a m pa r a c a f o r ç a d os p e lo
e scor b uto e outr as i n fe r m i d ad e s .

O d e síg n i o d e i n i mi g o, como V V S S ve rã o d a s . .

d e cla r aç õ e s d os pri z i on e i r os q ue V ã o j un tas, e ra socor


re r com aq ue lla arm ad a a B ah i a, q ue , se g un d o corr i a voz

e m E s pan h a , s e ri a si ti ad a p e los n ossos , d e s e m b ar car


aq u i 1 0 0 0 on 1 2 0 0 sold ad os com 2 4 pe ç as d e b r on z e e
. .

2 5 0 sold ad os com 1 2 pe ç as d o m e sm o m e tal n a P arah i ba


e v oltar e n tã o a E span h a com os assucar e s D os g a
.

le õe s fi car am 7 0 0 soldad os n a B ah i a p ara r e forço d a


g u a rn i ç ã o .
B A T A L H A N A V A L DE 1 6 31 20 5

A arm ad a e span h ola , te n d o ag uar d ad o ali o car


r e g am e n to dos n avi os m e rcan te s e mai s e q ui pame n to, z ar

p o u e m 3 d e S e te m b r o e m n u m e ro d e 5 3 v e las p ar a le va r
com se g uran ç a a S an to A g osti n h o os allu
-
d i d os ou
s old ad os , pe ç as e m ai s m un i ç õ e s d e g ue r ra , o q u e
t ud o h avi a si d o e m b arcad o n a B ah i a e m 1 2 cara ve las
g ra n d e s ,
e se g u i r d e p o i s p ar a a P a r a hi b a co m o r e f o r ç o
r e spe cti vo .

A pr i me i ra n oti ci a q ue r e ce b e m os d a vi n d a d a ar
m ad a i n i mi g a n os foi d ad a pe los pri z i one i r os q ue h ouve
mos a 1 0 d e J ulh o n os A fog ad os , e assi m avi z ad os , e x pe
d i m os ci nco bi a te s para sabe r e m ao ce r to e q ue se passava
n a B ah i a C on se r van d e se fór a d a vi sta d e te rr a, m an
.
-

d ar am o h i ate D e C atte a ob se rvar , e e ste , voltan d o aq ui


a 1 9 d e A g osto , n os r e fe ri o q u e e s tavam surtos n aq u
'
e lle

p o r t o 3 1 o u 3 2 ve l a s , n o t a n d o -
se e n t r e e llas s ó m e n t e q u a tr o
ou ci n co g alõ e s d e con si d e raç ã o, faz e n d o d e st arte pe que
'

n as e di mi n utas as forç as d o i n i m i g o .

C olh i d as e st as n ot i ci as , e S r almi ran te g e n e r al .


-

P at e r parti u d aqui n o ulti m o d e A g osto , m as q uan d o lá .

ch e g ou, soube q ue a ar mad a j á h avi a part i d o S e g ui e a e


. .
-

a foi e n c on t r ar a 1 2 d e S e t e m b ro n ã o lon g e d os A b rolh os ,

p a r a o n d e a h a v i a i m p e l li d o o v e n t o d o n o r te .

« C om u to ll t i m i ó m t 1 6 i
q a n e e v e s se co s g o s e n e n a v os ,

de ub at alh a , d a qual i n fe li z m e n te r e z ultou, alé m d a pe r d a


d a sua n ob re pe ssoa, a d os b e lle s n av i os P r i m Wi lh e lm
e P r ov i n tí e van U tr e ch t, q ue se q ue i m aram D o P r i us
.

Wi lh e lm salvaram se ape n as ci n co h om e ns e d o P ro
-

m n tí e van U tr e ch t 8 0
'

a pe rd a d a n ossa g e n te S ó b e a 3 5 0
h ome n s , ale m d e 8 0 fe ri d os .

D o i n i m i g o m e tte m os a pi q ue d ous g ale õe s, o d e


n om i n ad o S J or g e e e d o vi ce alm i ran te , com 2 6 pe
.
-

ç as d e b ronz e , o n d e m o rr e u o v i c e a-
lm i ra n t e F ra n ci sco
B ale silla, e tom amos o g ale ã o S B ue n ave n tur a com .

8 0 pe ç as d e b ron z e , carre g ad o com . . ca i xas d e assucar e


. .

alg um s an d alo , como tu d o con sta d as r e laçõ e s q ue se g ui


r am n os pri m e i r os n avi os .

Quanto à s parti culari d ad e s d a batalh a e os m oti vos


p o r q u e m u i to s d os ou t r o s n a v i o s n ã o s e g u i r a m o e x
am plo e n ã o cumpri r am a ord e m e x pr e s sa d o se u ch e fe ,
20 6 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

r e fe ri m o n os ao r e latori o
-
d e S r almi r an te T h y sse n , q ue
.

a e s te r e spe i to d ar á a V V S S com p le ta i n form açã o


. . .

D e poi s d e sse e n con tr o , e m q ue a almi ranta te ve


'

3 3 m ort os e 2 8 fe ri d os , o n avi o Wa lch e r e n e outras pe r


d as proporci on ae s , o S r almi ran te soub e d os pr i z i on e i ros
.

o d e sí g n i o d o i n i m i g o e d i r i g i o o se u curso par a cá , n o
i n tui to d e re ce b e r re forço d e g e n te e d e n avi os , atacar
d e n ovo a arma d a i n i m i g a e i m pe d i r o d e se m barq ue n o
cab o d e S an to A g osti n h o M as O ín ímí g o, sab e n d o pr ovave l
-
.

m e n te pe los pri z i on e i ros q ue n ó s tín h am os outr os n avi os


n e sta costa , m u d ou d e plan o e man d ou se g ui r í mm e d ía
'

tam e n te as car ave las com os sold ad os e as m un i ç õ e s par a


Por to C alvo, q ue fi ca cé re a d e 1 2 le g uas ao sul d o cabo
-

d e S an to A g os ti n h o, e fe z tal for ç a d e ve la q ue pre ce d e ua


-

ch e g ad a d os n ossos n avi os a e ste por to, d e sor te q ue a


'

arm ad a e span h ola foi V i sta , ao pô r d o sol, d e tra ve z


com a ilh a d e T am ar íca ( I tam aracá ) an te s d a v i n da d o
S r alm i ran t e com os se us n avi os , q ue só ch e g aram n o
.

di a se g ui n te .

E com o a n ossa frota n ã o podi a se r g uarn e ci d a


com tan ta pr e ssa , n e m tam b e m r e ce be r , alé m d as se te
com pan hi as q ue n e lla e stavam e m n um e r o d a 6 6 1 h om e n s
'
,

e n e ce ssari o re forç o d e g e n te , se m ab an d on arm os a cí


d ad e ( d e O li n d a) , d e si sti a se d o i n te n to d e pe r se g ui r o
-

i ni m i g o .

A cauz a d e ste n oss o i n succe sse e d e e sca par a ar


'

m ad a i n i m i g a foi , ao n osso ve r , e e star e m m ui to e spalh a


d os os n ossos n avi os para g uar n i çã o d a costa, q ue d e v e
se r traz i d a fe ch ad a , se g u n d o a s ord e n s d e V V SS , . .

p e lo u
q , e e s t an d o o i n i m i g o tã o p e r to ,
n ã o p od i am r e u n i r
se e m te m po e lug ar d e vi d os a i s to accr e sce a s u pp o z íçâ o
e m q ue e stav am os , d e se r e m poucas as forç as d o i n im i g o ,
suppoz i ç ã o fun d ada n a par te í n e x acta d ad a pe lo h i ate
D e C arte , d e q ue a arm ad a e span h ola con tava sóm e n te
q uatr o ou ci n co g ale õe se poucos n avi os capaz e s d e r e si s
te ue i a , ve ri fi can d o s e d e poi s se r a couz a m ui to di ve rsa
-
.

O i ni m i g o con se g uío o se u i n te n to d e fortale ce r a


p çr a a co m g e n t e e m u n i ç õ e s d e g u e r r a , p
e lo q u e os n o s s o s
ad ve r sari os d e v e m e sta r m ui to an i m ad os e si e sse r e
forço n os n ã o os h abi li ta a n os e x pe llír d aqui , é ce r to
B A T A L H A N A V A L DE 1 6 31 20 7

q u e p r od u z i r á o . e ii e í to d e f ru s tr ar co m p le t a m e n t e , e por

m ui to te m po, a n ossa e spe r an ç a d e trato com os m or a


d ore s , e d e n os fi car ab e rta ou fran ca a te rra .

N e s ta conjun ctura con vocã m os uma asse m b lea


'

g e r al d os o ff i cí ae s s u p e r i o r e s d o e x e r ci to p a ra d e li b e ra r

sob r e o q ue n os cu m pri a faz e r , q ue m ai s pr ove i toz o fosse


a C om pan h i a A 3 d e ste o C on s e lh o n os d e u e se upare ce r
'
.

un an í me n o se n ti d o d e q ue n ão pod í am os tom ar ai n d a a
r e s oluç ã o d e ab an d on ar a ci d ad e ( d e O li nd a) , i n d o d e
e n con tro à s ord e n s d e n ossos am os , e q ue d e ví am os ag u ar
d ar q ue cauz a sufiíci e n te para i sto se e ffe re ce sse , e ti ve s
somos i n fom aç õ e s mai s com ple t as d o e stad o d o
T ra ta e m se g ui d a d e outros as sum ptos , e e spe ci al
m e n t e d a possi bi li d ad e d e um pacto com os In d i os d o R i o
G ran d e d o N or te , q ue lh e s h a vi am e n vi ad o um e m i s
sar i o E sta car ta e sta ass íg n ad a por J oan n e s ve n W al
.

b e e ck , D V Wae rd e n bur ch , S C arpe n ti e r e M Th y sse n


. . . . .

A ca r ta d e M T h y sse n , a q ue a d o C on se lh o P olí
.

t i co se re fe r e , é a se g uin te
H on rad e s , prud e n t e s e mui pre vi d e n te s S r s D i .

re ctore s d a C om pan h i a P ri v i le g i ad a d as I nd i as O cci


d e n tae s .

F e i t as as n ossas saud aç õ e s , si r vam e st as poucas


li n h as par a i n for mar a VV S S , q ue a 2 0 d e A g osto ulti mo
. .

soub e mos pe lo h i ate D e C atte , i n cum b i d o d e cruz ar d i


an te d a B ah i a d e T od os os S an tos , q ue a armad a e sp a
nh ola sob o m an d o d e D A n ton i o d e O que n d o h avi a alí
.

ch e g ad o F i z e mos tod a a possí ve l d i li g e n ci a par a r e un i r


com a m ai or pr e ssa os noss os n avi os e i r procural a N O —
.

ulti m o d e A g osto z arpamos d aq ui com 1 8 ve las n o i n


tuí to d e apan h ar a ar mad a i n i m i g a n a B ah i a , e a 5 d e
S e te m bro ch e g ámos fe li z m e n te a altur a d e 1 2 4 5 ao s ul
º '

da li n ha , on d e o S r almi ran te g e n e ral e x pe d i o os d on s


.
-

hi ate s R otte r d am e A r ke N oé, o pr i me i ro para O bse r v ar


a B ahi a e o se g u n d o para avi z ar d a n ossa v i n d a os n ossos
n avi os , q ue ai n d a e sti ve sse m cr uz an d o n aq u e llas par ag e n s
'
.

A 9 v e i o te r com n osco na altura d e 1 4 o h i ate


?

D e n B r i e sch en J ag e r , e n os com mun ícouj á te r partid o d a .

B ah i a a arm ad a e s pan h ola , e q ue a 4 e sti v e r a n aque lla


'

m e sma altura , d i ri g i n d o o se ur um o para o su l , por quan to


20 8 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

o ve nto e ra lh e pe rmi ttío se g uir para o nor te


le ste e n ão .

C omo d e sd e e n tã o e ve n to h avi a soprado d e leste e d o


n ord e st e e e r a d e pr e z umi r , q u e a arm ada i n i mi g a e sti

v e sse ao sul d a n oss a, o S r g e n e ral re z olve u se g u. i r para


o su l n a e spe ran ça d e alcan çal a, como succe d e u —
.

C e m e ife í to, te n d e n ave g ado para o sul até 1 1 ,


h ouve m os vi sta d a arm ad a e span h ola , cére a d e uma h ora
an te s d o pô r d o sol d e s se di a, a q u al e stava a sud e ste
'
e
su l, q u ar t a a le st e d e n ó s , t an to qu an to se podi a V e r d os
m astaré os A n damos t od a a n oi te ao sud e ste q uarta a
.

su l, d e m od o q ue n o d i a se g ui n te a tí n h amos a oe sudoés te
d e nó s C onstava d e 5 3 ve las , e ntre as q uae s h avi a 1 4 g a
.

le õe s e span h oe s e 5 pe rtug ue z e s ; os m ai s e r am n avi os


m e r can te s , alg un s ar ti lh ad os e outros n ã o .

S e g uimos e m d i r e cçã o ao i n i m ig o, e ch e g an d o
p e r to , o n ob re S r alm i r an te g e
. n e r a l fe z s—
i g n al p a r a q u e
se re un i ss e m a bord o d a ca pi tan e a tod os os capi tã e s ad m
d e d e li b e rar mos sob re a ord e m a se g uir n o ataq ue
F i couasse n tad o q ue cad a um d os n avi os g rossos
,

d o i n i mi g o se ri a atacad o por d e us d os n ossos , q ue pro


cu rari am tom ar ou d e s tr uir o ad v e rs ari o, con for m e a
e ccaz íã o E i sto assi m as se n tad o e por tod os approvad o,
.

di ri g i u se c ad a qual para O se u n avi o e j un tos se g ui m os


-

con tr a o i n i m i g o .

E r a cé re a d e 1 0 h oras d a m auh an , q uan d o e u ab or


d e i o n avi o d o almi ran te B ale si lla , e e S r alm i ran te g e .
-

n e ral Pat e r a capi tan e a d o g e ne r al D A n ton i o d e .

O que n d o, e j á e ram passad as as 4 d a tar d e , q uand o a


alm i ran ta e span h ola foi a pi q ue e tomãmos um g ale ã o
.

c h amad o S B a e n ave n tur a , q ue vi e ra e m aux íli o d o d i t o


.

B ale sílla .

A r e z oluçã o d e ab ord ar porém , q ue h avi a si d o to


m ad a pe lo S r almi ran te g e ne ral, e por tod os O S capi tã e s
.
-

foi ob se rvad a por poucos , i s to é , só me n te por J an M ast ,


capi tã o d o Wa lch e r e n q ue d e v i a s e c u n d a r o S r alm i .

ran te g e n e ral, e pe lo P r ovi n tze v an U tr e ch t , q ue se


'

j untou comi g o .

E ste ulti mo n avi o, te n d o acom pan h ad o o me u n a


ab or d ag e m ao n avi o d o alm i ran te B ale s illa, e te n d o e stado
ab ord ad o ce rca d e m e i a h ora p e r d e u o m astro g ran d e ,
B A T A L H A N A V A L DE 1 6 31 20 9

q u e f o i d e rr u b a d o e ca h í e e n t r e e ll e e a a l m i r a n te e s p
. a
n h ola, e como atí ras se através d as su as v e las , ate ou se —

ah í o fog o, q u e pass ou se ao n av i o e o con su


-
mi e .

S í ti ve sse m si d o atte n te s n o com e ço , pod e ri am fã


ci lme n te te r i m pe d i d o e S i n i str o ; m as com o o capi tã o
fô ra m ortalme n te fe ri d o e por i sso n ã o h avi a m ai s ord e m
n o n av i o, n ã o se lan ç ou sob re e fog o um só b ald e d ag u
'
a
e tam b e m n e n h um h om e m s u b ío ao con v e z .

D uran te o com bate O fog o ate ou se t am b e m n o -

n a vi o d o S r . alm i ran te g e n e ral Pa te r


-
.O n avi o q ue i
mou se , salvan d o se ape n as ci n co h om e ns , q ue , com o ao
- -

te m po d o i n ce n d io o Wa lche re n e stava ai n d a abor d ad o,


p a ss a r a m -
s e p a r a e l le S .u pp õ e m s e

p o ré m , q u e os E sp a
n h oe s salvar am a mu i tos d a g uarn i ç ã o d a n oss a cap i
te n s a , e i st o pare c e s e r fó ra d e d uvi da , poi s vi mos an
d ar lh e a r od a d ous pe que n os b arcos e span hoe s , par a o
-

q u e a l g u ns d o s n o s s o s n a vi os t i v e r a m tã o b o a occa z i ã o
q uan to os E S panh oe s .

D os n ossos h a ai nd a outros q ue d i ze m te r abord ad o ,


m as e u n ad a s e i , n ã o te n d o pod i d o pre star a tte n çã o,
p o i s t í n h a m o s b a s t a n te q u e f a z e r co m n o s co . M as d a d o

q u e s e j a c om o d i z e m , n ã o p od e m t e r a n d a d o a bo r d ad o s p o r
m ui to te m po, com o se e s tá ve n d o pe los se us m e sm os
.

nav i os .

« C omo o caz o r e alm e n te foi h a d e v e r ifi car se por -

m e i o d e um e xacto ín q ue rí to , q ue se rá e nvi ad o V V S S . . .

p e l o na v i o C a m p en .

T e n d o corr i d o assi m a b atalh a, tod os os n ossos n a


v i e s vi e ram j un ta r s e com o me u, q u
-
e h av i a pe rd i d o o g u
r upe e as ve las d as var g as P assam os tod a a n oi te faz e n d o
.

p r ô a ao n or t e , e n o d i a s e g u i n t e n ã o a v i s t a m o s a a r m a d a
e s pan h ola .

C h am e i a b ord o tod os os capi t ãe s para d e lib e rar


mos sob re o q ue con vi n h a faz e r e m se r vi ço d a C om pan h i a ,
e d e poi s d e at t e uta d e li be r aç ã o , asse n tou s e , q ue n os —

conse r vasse mos n a d e fe nsi v a, V i st o e s tar m os d e s falcad os


d e tr e z d os n ossos n a vi os m ai s g rossos ( os d on s con sum í
d os pe lo fog o e o Wa lch e r e n , por m ui to d am n í fi cad o e
i ncapaz d e r e si ste nci a) , e q ue se g uí sse mos quan to an te s
p a r a P e rn am b u co ,
on d e r e un i r í am os tod os o s n e sse s
27 r o xo L V III ,
I .
21 0 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

navi os e n os pro ve r i a m os d e tr opas fr e scas , e e ntã o se g ui


r i am os com tod a a d i li g e n ci a par a a P ar ah i b a, poí s d os

p r i z i o n e i ro s s o u b e m o s , q
u e e ll e s d e v i a m lã i r .

N o outr o d i a fi z v i r outr a v e z os capi t ã e s a b ord o


p a r a c o m e ll e s d e l i b e r a r s i n ã o s e r i a ace r t a d o d e s c a rr e g ar
o g ale ã o tom ad o e pô r lh e fog o, por se r pe z ad o e d e m e

r e z a n ave g aç ã o , e q u e foi approv ad o e d e v i a se r e xe cu


tad o n o pr i m e i r o e n s e j o, q ue o te m po offe re ce ss e .

N a m an h an d e 1 5 , se g un d a fe í ra , vi m os a arm ad a
o

e span h ola ce rca d e 4 le g uas ao sul d e n ó s . A o me i o d i a —

ti ve m os v e n to sul fre sco e com ch uva N ave g am os ao n or .

d e ste até 1 7 , ao me i o d i a E stavam os na altura d e 1 3 4 5


“ '
.

ve n to sud e ste fre sco n av e g ã m os a o n or n or d é ste e n or te



q uart a a le s te A tard e , uma h ora an te s d o pôr o sol,
.

torn e m os a ve r a arm ad a e span h ola , q ue e stava a le sn or


d e ste d e n ó s C h am e i a fala o n avi o capturad o e d e i
.

or d e m q u e , q u a n d o fo s s e n o i t e ,
n a v e g as s e a su d o e s t e , e
m an d e i , q ue J an M ast o acom pan h asse , e com o r e s to d os
n avi os fi z e m os d i li g e n ci a por c h e g ar a P e r n am buco o m ai s
ce d o possí ve l .

N a tar d e d e 2 0 , sabbad o, h ouve m os V ista d e te rra ,


q u e s u pp u z e m o s s e r o ca b o d e S a n to-
A g o s t i n h o . R e ce m
m e n d e i ao ca pi tã o c a o pi loto , q ue ti ve sse m tod o o cuid ad o
p a r a n ã o p as s a r m o s a n o i t e o p o r t o d e P e r n a m b u co

( R e c i fe )
. N a m a n h a n d o di a s e g u i n t e e s ta v a m o s j u n t o s d e
T am ar i ce v e n to sud e ste e sud e st e q uar ta a le ste D íli .

g e n c i ã m o s c h e g a r d i an t e d e P e r n am b u c o p e las 4 d a
t ar d e , com o trab alh avam os par a v i r ao por to , torn am os a
v e r , a le sn ord é ste a arm ad a e s pan h ola .

T i n h a com i g o ci n co n avi os , e m e u, o H ollan d i a ,


o D ar t, o Wa lch e r e n e o F ar tura ; e s tavam se i s ad i an te
o A m e r sfor t, o G oer e e , o N í e n N e d e r la n t, o M e r ceari as ,

o V e e re e o h i ate Wi n d th oud t e n o por to se ach avam


oi t o N i ue H oar a , H e llan tse n , T urn , G r a n i n g e n , O li fan ,
-

V r i es e J ag e r , Wap sa von D e lt, M e d e n blí ck e o hi ate


'

P e r n am buco, ao tod o 1 9 , d os q uae s Wa lch e r e n com o fi


cou d i to, e s tava í n uti li z ad o .

N e n h um d os n avi os q ue e stava n o porto V i ra a ar


mad a e span h ola , pe lo q ue d e i x ar am se fi car sur tos N ó s -
.

con ti n u e m os a d i li g e ncí ar e n o d i a se g ui n te , de m anh an


B A T A L HA N A V A L DE 1 6 31 21 1

ce d o, ch e g ám os ao por to F ui ímm e d íatame n te ã te r r a par a


.

faz e r o m e u r e la tori o sobre a n ave g aç ã o d a n ossa frota


aos S rs con se lh e i ros poli ti cos
. .

R e un i d o o con se lh o , e xpuz tod o o occorríd o e m a


n ife s te i o m e u m od o d e v ê r , e os S rs . con se lh e i r os re z e l
ve r am , q u e e ucon v ocasse o C on se lh o n av al e ouv i sse o se u
u u i d le
'

p a r e c e r ,
e q e lh o c o m m n ca s s e ,
a p r e z e n ta n o , a m
d o re lator i o ve rb al a opi n i ão por e scri pto d e qua tr o d os
,

p r i n c i p ae s c a p i tã e s o q u e s e fe z .

O n osso pare ce r foi , com o V V . S S ve rã o d a r e z o


.

luç ã o j un ta , q ue se se g ui sse o i n i m i g o , caz o fosse m d e s


e m b arcad os os n ossos fe ri d os e r e ce b e sse mos 6 6 4 h ome n s
,

d e tr opas fr e scas , por e star m os m uito d e sfalcad os d e


g e n t e , p o i s s ó n o m e u n a v i o s e c o n t av a m m a i s d e 6 0 e n t r e

m or tos e fe ri d os e n os outros n e sta propor ç ã o , b e m como


'

q u e n o s d e s p a c h a s s e m a n t e s d e m e i a n o i t e a d m d e p o d e r

m os e s t ar n a se g ui n te m an h an so br e a P arahi b a p o r

q uan to o i n i m i g o j a ti n h a sob r e n ó s o avan ç o d e 4 8 h oras


e e ra d e r e ce íar , ou m e lh or , fó r a d e d uvi d a , q u e , si n os

d e m or asse mos por mai s te m po, n ã o o e n con trari amos , por


n ã o te r e lle m ui to q u e faz e r ali , como sabi am os pe los pri
z i on e ír e s .

E assi m , se nd o a couz a tã o i n ce r ta , e n ã o n os po
d e n d o se r forn e ci d a tan ta g e n te se m o ab an d on o d a ci d ad e
d e ( O li n d a) , os S r s con se lh e i r os polí ti cos n ã o j ulg aram
.

ace r tad o, que foss e m os ao e n calç o d o i n i m i g o .

O s pri z i on e i ros sã o e m n um e ro d e 2 4 0 e pe la mai or


p a r te C a s t e lh a n o s , e n tr e o s q u a e s s e c o n t a m u m c a p i tã o ,

t r e z alfe r e s , e o fi scal d o alm i r an te F B ale si lla . .

N aq ue lla d ata ch e g outam be m a e ste pe r to o n av i o


'

M un i clke n d am , t r az e n d o um a cara ve la com far i n h a e


az e i te , a q u al fô ra tomad a j un to d e t e rr a d a B ah i a .

A 2 5 ch e g ou a e st e por te o n avi o A m s te r d am ,
q u e a 2 1 e st i ve r a p e r to d a a r m a d a e sp a n h o la , e t r oc a r a
ti r os com alg un s d e se us navi os D i z q ue n ão e r am e n tã o
.
,

e m nu m e ro supe ri or a 2 4 ve las e q ue na ve g avam a n or


n or d e ste .

A 2 9 ch e g ou aq ui J an M e y com o g ale ã o capturad o .

E sta ar ti lh ad o com 2 4 pe ça s d e b ron z e , q ue se rã o d i vi


di d as pr o r a ta e n tre os n avi os d e cad a cam ar a, e xce pto
21 2 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R IC O

d uas pe ças, q ue se r ã o utili z adas e m te rra ; o pe z e d e t udo


e li b ras A carg a e assucar , fumo e pão cam pe ch e ;
.

n ão se i pr e ci z am e n t e q uae s as q uan ti d ad e s , m as o n avi o


se rã d e scar r e g ad o n a p r i me i r a opportun i d ad e e a c arg a

p a s s a d a p a r a o C a m p , q
e n u e s e g u i r á p
. ar a a h i co m a r e
laçã o d e tud o o q ue se ach a n o g ale ã o e n a di ta carave la .

A 5 d e O utub r o ch e g ar am ai n d a a e ste pe rt o os
h i ate s P e rn am buco e V r i ese n J ag e r , q ue h avi am si d o man
d ados a Parah i b a para sabe r si lã e sti ve ra a arm ad a
e span h ola e q uan to te m po se d e ti ve ra F alar am com os .

bi ate s P en as e O uwe r ke r ke , q ue d i sse ram te r vi sto a ar


m ad a e span h ola ou alg un s d os s e us n av i os , pe lo q ue e d e
p re z u m i r , q u e e ll a se g n í o a s u a d e r ro t a p a r a P o r t u g ,
a l se m
t e r d e se m b arcad o g e n te ao norte . M as as 1 2 car av e las
com g e n te e m un i çõ e s for ão te r e B arra G ran d e , q ue d ca -

ao sul d o cab o d e S an to A g osti n h o —


.

G uar d ar e mos por t od a a par te a costa tan to quan to


n os fô r possí ve l .

O S víve r e s d a m ai or part e d os n avi os e st ã o q ua z i


con sum i d os, e ag u ar d am e s com m ui to d e z e j o as or d e n s d e
V V . S S para sab e rm os on d e q ue re m , q ue os n avi os se j am
.

uti li z ad os , pri n ci palm e n te os g r ossos q ue e stã o e m pre


d q u i u u
'
g a o s a n e s t a c o st a , m a v e z q e p o r o r a n ã o s e e s

p e r a m f o r ç as d e E s p a n h a .

A 4 ch e g a r am a e ste por to e O ut V li ssi n g e n -


e
S e ca ach e J ag e r , q ue cr uz an d o d i an te d a Par ah i b a, foram
a fastad os d a cos ta pe la t e mpe st ad e , d e scah ír am sob r e as
i lh as d o C ab o V e rd e , d on d e foram te r a S e r ra L e on e por
- —

ulti m o aq ui ch e g ar am .

O hi ate N i e a w ker ck e e um a ch alupa g ran d e , se g ui


r am n a pr i m e i ra oppor t un i d ad e p ar a o R i e G r an d e —
ou

p a r a u m lu g a r q u e lh e d o a a o n o r te 1 0 o u 1 2 le g u a s a v e r
si p o d e m a t t r a i r p a r a o n o s s o la d o o s i n d í g e n a s ; p o r
q uan to ve ío te r aq ui um í n d i c e n os com m uni cou, q ue i sto
p ô d e s e r f a c i l m e n t e o b t i d o .

E n ví e a V V S S . . a r e laç ão d os n avi os d a ar m ad a
e span h ola com a s u a r e s pe ct i va ar ti lh ari a , se g u n d o as
d e clar aç õ e s d o capi tã o d o g ale ã o tomad o B um a ve n tn r a .

Fi co pe di n d o q ue D e os tom e V V SS
. e m su
. a

g u a r d a ,
e p e r m i tt a q u e po ss am o s d e s e m p e n h a r o n os s o
B A T A L HA N A V A L DE 1 6 31 21 3 .

e mpr e he n d i me n to par a g l o ri a d o se u san to n om e , be m


atar d a n oss a cara p t r i a i to d C m h i
ªm
a e p r ov e a o p a n a .

en .

A ctn m e m 8 de O utubro de 1 6 81 no R e cife de


P e rn am b uco
d e votad o se r vi d or M or ten T h y sse n
V os so . .

N e sta car ta re latori o , e scr i p ta 2 6 di as d e poi s d a


'

b atalh a, n ão se e ncon tr a uma S ó e xpre ssã o d o pe z ar pe la


m or te d o b ravo almi ran te g e n e ral P e te r n ã o se ave n tur a

n e n h um a conj e ctu r a sobr e o me d o porq u e e lle pe r e ce r a ,


si foi pre za d as ch am mas q u e con su m i ram o se un avi o ,
ou sí afog ou s e n as on d as —
T alve z T hy sse n d uvi d asse
.

ai n d a da mor te d e P e te r , poi s be m p od i a te r si d o salve

p e los E s pan h ó e s , co m o o foram m u i to s d a g uar n i ç ão d o


P m n s Wi lh e lm E sta d uvid a, pe lo m e n os , pai rava n o
'

an i m e d e ou tr as te sti m un h as pre z e n ci ae s .

Jori s A d rí ae ns e n C alf d a g uar n i çã o d a almi ran ta


D e V er ce n i g h d e P r ovi n tz e n , e m carta d i ri g i d a aos d i r e
'

ctor e s d a C om pan h i a e tam b e m r e m e tti d a pe lo h i ate


D e C a tte , por tad or d as pr i m e i r as n otí ci as , d a con ta d a
e xpe d i çã o d a frota h ollan d e z a e d e scre ve as si m a b atalh a :
A 1 1 , q ui n ta fe i r a, at ti n g ímos ao me i o dí a a altura
— -

d e 1 5 4 6 , e ao pô r d o sol foram vi s tas , pr i m e i r am e n te


'
º

d o n av i o d o S r g e n e ral, q ui nz e V e las ao susud oé st e d a


.

n ossa frota Isto can z on n ã o pe q ue n o movi m e nto n os


.

n ossos n avi os , poi s d uran te a n oi te n ão se d or m i o, traba


lh an d o tod os e m pre parar a n ossa g e nte para a se g ui n te
man han .

A 1 2 , e m come çan d o a rompe r e d e morad o e d oz e


j ad o d i a , vi m os quatro n avi os ao sud oe ste , e a proporção
q u e o sol sub i a ,
fom os ve n d o ta n t os q ue n ã o os p od i am o s
con ta r por se m ove r e m d e um a par a outra pa rte E nd i
r e i te n para e lle s a n ossa frota , q ue se com pun h a d e d e
z e s e ís v e las , e t e n do ch e g ad o a um ti r o d e d i s tan ci a,
asse n tou se a ord e m e m q ue os n oss os n avi os ab ord ar i am
p
21 4 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

os d o i n i mi g o, poi s ve ri fi cam os , q ue e ste e ra m ui t o m ai s


forte d o q ue n os faz i am cre r as i n form açõ e s an te r i or m e nt e
ob ti d as .

C om o a v i ce almír anta e spanh ola e r a O n avi o, que


-

e stava m ai s pr oxi m o, n ó s ( d o V e r ce n i g h d e P r ovi m i e n ) fo


m os os pri m e i ros a ab ord ar , V i n d o m ui to te m po d e poi s e m
n osso aux í li o o n a vi o P r ovi n tze n van U tr e ch t, q ue e st ava
'

i n cumb i do d e n os d ar assi ste n ci a P ouco d e poi s s ucce d e u


.

q ue i mar se e ste ulti m o n avi o, q ue ti n h a e n tã o ao lad o d ous


-

g a le õ e s , u m d o s q u a e s , a V i ce a
-
lm i r an te e s p a n h ola ,

m e tte m os p i q u e e o o u t r o t o m a m o s c o m pr o m e s s a d e

q u a r t e l.

O n avi o d o S r g e n e ral ( P ri n s Wi lh e lm ) , acompa


.

n h ad o d o Wa le h e r e n , ab ord ou a capi tan e a e span h ola e


tod os se h ouve ram com m ui to valor . S ucce d e u poré m a
lam e n tave l d e sg raç a d e ate í ar se o fog o n o n avi o d o
-

S r g e n e r al, com o se at e íãra n o P r ovi n ti e van U tre cht, os


.

q uae s pe la tar d e voaram ( op vlog e n ) um pouco d e poi s d o


out ro .

A g uarn i ç ã o podi a se r faci lm e n te salva pe los n a


v i e s q ue e stavam pe r to, m as fug i ram tod os , pe rm i tta S e -

m e a e x pre ssã o, com o um ban d o d e poltr õ e s ( ce n d e l


s che lm en , e d e s ta falta e d o m od o por q u
) h u
'
e se o v e ra m
ulte ri orm e n te n e m h oj e n e m n a e te rn i d ad e e lle s s e po
d e rã o j ustíd car .

S í s e ti ve sse m portad o com o g e n te h on rada e pr e


c e d i d o com o lh e s fô ra ord e n ad o , é ce rto , q u e d e str u i ri a
m e s com ple tame n te , com o favor d e D e os , aq ue lla ar
m ad a , p oí s tín h am os e S e n h or por n ó s n a b atalha Q uan to .

a o m ai s , r e d ro m e ao re lator i o d e S r
-
alm i r an te
. .

O d i a r i o d e J an von L e e uw e se u, tamb e m e n vi ad o
'

p e lo C a tt e ao s d i re ct or e s d a C o m p a n h i a o u a alg um a d e
s uas cam ar as, mostra, q ue , apó s o com b ate , n ã o h a vi am
ce rte z a , n a arm ad a h ollan d e z a , d a morte d o alm i r an t e

g e n e r a l P ate r .

S r o, d i z O di ari o se n d o
« N a m an h an d e 1 2
( d e e t e m b )
d i a clar o, avi stouse tod a a arm ad a i ni m i g a a b arlave n to
d a n ossa .

H ouve con se lh o d e tod os os capi tã e s a b ord o d a


n ossa ca i tan e a e a vi sta d o i n i mi g o ; d e poi s d o q ue
p
B A T A L H A N A V A L DE 1 6 31 21 5

a van ç amos a oe s sud e este com os n ossos d e z e se i s n avi os


b
so r e a ar m ad a e s pan h ola , in do a fr e n te o almi ran te
Pate r .

D e poi s d e d i sparar alg un s ti ros , e lle ab ord ou o


n avi o d o almi ran te e span h ol, ch am ad o D A n ton i o d e
O q ue n d o, B i scai n h o, e por s ua ve z re ce be u sob re o lad o
um g ale ã o e span hol, q ue o Wa lch e r e n ím me díatam e n te
abord ou, e log o foi o Walch e r en ab or d ad o por um te rce i r o

g a l e ã o
O n oss o vi ce almi ran te M
-
T h y s se n e stava a um
.

bom pe d aç o d e n ó s , e d e poi s d e te r fe i to m ui tos di spa ros ,


abor d ou o n avi o d o vi ce alm i ran te e s pan h ol, ch amad o
-

B ale si lla , tam b e m bi scai n h o A pó s um forte ataque d e M


. .

T h y s se n , o n avi o d o vi ce almi ran te h e span h ol foi a pi q ue


e e sossob r ou aos n ossos olh os A te ou se po r em o fog o n o


.
-

P r ovi n tí e van U tr e ch t, b e m como n o P r i us Wi lh e lm ,


n av i o d o alm i ran te P ate r , os q u ae s q u e i maram até a
tard e .

8 13 o g en e r a l P ate r foi salvo p e los E Sp an h oe s e a si


p er e c e u ,
com o é m u i to d e r e ce la r ,
n ã o s e s a b e , e n ã o a pp a
re ce u e m n ossa fr ota até 1 5 d o d i to m e z .

O navi o F or tui n abor dou tamb e m um d os d o i n i


m i g o, se nd o ce r cad o, d e poi s d e um b r e ve comb ate , por
tre z n avi os e s panh oe s S e g ui o se um a fur íoz a pe le j a, e log o
.

ti ve mos ci n co h ome n s m or tos, o n osso q uar te l me str e e -

quatr o sold ad os , e d e z h om e n s fe rid os, e ntre os quae s o


n osso capi tã o e o pr i m e i ro
T om amos só me n te um d os n avi os i n i mi g os, q ue car
r e g a , se g und o i n for mam os E s pan h oe s , ce r ca d e 30 0
cai x as d e ass u cai , b e m c om o m ad e i ra o .

F ar í am os d amn o a um mai m n um e ro d e n avi os i n i


m i g os , con form e a nossa g e n te di z , si ti ve sse h avi d o e sfor ç o
d e t od os O S n ossos n avi os , com o h ouve d a parte d e n ov e
ou d e z P os te r i orme n te se pod e rá ve ri d car q uae s foram os

q u e a t i r ar am d e lo n g pe e lo p ou c o d am no q ue e m sí r e ce
be ram , b e m como pe lo pe que n o n ume ro d e mortos e fe ri d os
q u e t i ve ram .

E assi m , d e poi s d e um víg e roz o com b ate que d urou


quatr o ou ci nco h oras , se nd o tre z d o i n i mi g o con tra um
d os ossos , apa taram se e lle s d e n ó s e n ó s d e lle s , e e tard e
n r -
'
21 6 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

o n osso alm i r an te ,
M . T h y sse n n os ch amou e f ala pa r a
re com m e nd ar a n ós e aos outros n avi os q u e n ão n os d e s
vi asse m os .

A fi r m ad a por J acq ue s C ouw e e por J an M as t ,


car ta
bravo capi tão d o Walch e r e n , e d i r i g i d a com d ata d e 6 d e
O utub ro a cam ara d a Z e lan d i a , é a m ai s e xpli ci ta q uan to
ao si n i s tro d o n a vi o d e Pa te r ,

arm ad a e span h ola comp u n h a se d e 5 3 ve las ,


-

e n tr e as q u ae s con tav am se 1 9 g ale õ e s T e n d o se appr o


-
.
-

xí m ad e d e lla, o S r f
'
g e
. n e r a l c o lh e u a s v e l as e e z S i g n a l .

q u e t o d o s o s c a p i t ã e s s e r e u n i s se m a b o r d o d a ca p i t a n e a

p a r a o fi m d e d e l i b e ra r s e so -
b r e a o r d e m a se g u i r d e a ta

q u e .F o i r e z o l v íd o q u ,e o s n o ss os n a v i o s ,
d e u s a d e u s ,

ab ord arí am cad a um d os n av i os m ai s g rossos d e i n i m i g o e


fari am por captur ar ou m e tte r a pi q ue o ad ve r sar i o, con
for me a occaz i ã e N ó s ( d o Wa lch e ren ) t i n h am os d e auxi
.

li ar o S r g e ne r al n a ab or d ag e m d a capi tan e a e spa


.

n h ola , e o P r ovi n ti e v an U tr e ch t auxi li arí a o alm i r an te


M .T h y sse n n a ab or d ag e m d a alm i r an ta e s pan h ola .

E nd i r e i tam os poi s p ara o navi o d e g e n e ral e s pa


n h ol, q ue foi log o ab or d ad o pe lo g e n e ral P ate r e d e poi s

p o r n ó s I
. m m e d i a t am e n t e d o u s g a le õ e s e s pa n h oe s V i e r a m
e m aux i li o d e sua capi tan e a , e d e s t ar te d oar am e n t re s í
'

p r e so s e s s e s o í n c o n a v i o s .

U m d os di tos g ale õ e s , d e n om i nad o S J or g e , que .

e stav a di an te d a pr ô a d o Wa lch e r e n , foi m e ttíd o a pi q u e ,


e d e poi s d e an d ar m os ab ord ad os d e sd e às 1 0 d a
m an h an até à s 4 d a tard e , te n d o n ó s m uito q ue faz e r d e
um e d e outro lad o, a capi tan e a e span h ola afastou s e -

com o a u x ílío d e um cab o q u e um ou tr o g ale ã o lh e lançara ,


e d oar am com ple tam e n te d e stroç ad os os n ossos d ou s n a vi os ,
e P r i us Wi lh e lm e o Walch e r e n .

E m pre g amos t od o o e sforço par a se pararm o n os um -

d e outro , poi s o fog o m an ífe stãr a se com m ui t a força n a -

cam ar a ( caj uy te ) d o S r g e n e r al e pas sari a ao Wa lch e rcn ,


.

sí e st e n ã o se fi z e ss e ao larg o .

A partad o e P r i n s Wi lh e lm d o n osso n avi o, o S r .

g e ne r a l b r a d o u p a r a n ó s q u e c h a m a s se m o s o ut r o s n a v i o s
a socor re l o -
Isto fi z e m os n ó s, mas e lle s n ã o V i e ram e d e i
.

x aram q u e o fog o con sum í sse a n oss a cap i tan e a D e lla


'
.
.
B A T A L H A N A V A L DE 1 6 31 21 7

re colh e m os ci n co ou se i s pe ssoas , q ue passaram se par a O -

Wa lch e r e n , e m q uan to os d e ixa n avi os e stavam jun tos O s .

E span h oe s por em salvaram -lh e m ui ta g e n te , V i sto como


d ous pe q ue nos b arcos e span h oe s an d aram por mui to
te m po ã r od a do P r i us Wi lh e lm , e re colh e ram mui tas pe s
soas ; o q u e os n oss os n avi os b e m pod i am te r fe i to comm o
d ame n te , sí ti ve sse m c ui d ad o d i st o
'
.

N ó s m e sm os ( d o Wa ld i eren ) te ri am os d e boa von tad e


m an d ad o par a lá a n os sa ch alupa , mas , e stan d o o n osso
.

n avi o m ui to dam n íd oad o, r otas as ve las e as cor d oalh as ,


d e m od o q ue sõ n os pod i amos utili z ar d e ve lax o, e ra
i mpossí ve l prote g e r com o n avi o a n ossa ch alupa , e por
outr o la d o n ã o duvi d avam os d e q ue os outros n avi os q ue ,

n ã o e sta vam d e te ri or ad os e tr az i am os b ote s su S pe n sos ã


e
p p , a s a lv as s e m o g e n e r al e a su a g e n t e.

S i cad a q ual t i ve s se cumpri d o a ord e m q ue re ce be r a


o e mpr e g ad o tod o o s e u e sforç o, com o d z e ram os d o Wa]
ch e r e n e d e mai s ci n co ou se i s n av i os , e se m d uvi d a , q ue
a arm ad a i n i mi g a se r i a d e str oç ad a . M as h a ah i n avi os
q u e ,
D e o s s e j a lo uva d o , n ã o ti v e r a m m or t os n e m fe r i d os .

« T e n d o assi m corr i d o o comb ate a nd a va m o s n o ss o s


,

n av i os tã o e S palh ad os , com o si j á t i v e ss e m si d o bat i d os .

F or am s e re un i n d o a pouco e pouco, n av e g ã mos d uran te


tod a a n oi te par a o n or te , e n o di a se g ui n te n ã o V i m os
m ai s a armad a e span h ola » .

A g rave acouz aç ã o fe i ta por J an M ast n a sua carta


aos d i r e ctore s d a cam ara d a Z e lan d i a e n con tra con d r ma

ç ã o n o í n q u e r i to q u e d e s d e log o s e a b ri o n o R e c i fe s o b r e
o pr oce d i m e n to d e alg u n s d os capi tã e s d os n av i os d a fr ota
h ollan d e z a E i s o d e poi me n to d e J oost M as t , pi loto d o
.

D i s se te r ouvi d o o S r g e n e ral ch amal O S d uran te


.
-

o i n c e n d i o, m as , com o e sta va m tã o d e s troçad os q u e não


lh e pod i am d ar assi ste n ci a , ch am ar am a fala o G oe r e e
p ar a q ue salv as se o S r g.e n e r al ; q ue e s te n a v i o tam b e m
lh e s falou, m as n ã o e n te n d e ram o q ue di sse ra ; q ue o
G oe r e e n ã o vi e ra d ar socorro, e passara por traz d e navi o
d o S r g e ne ral e q ue e s ti ve ra a m e n os d e um ti ro d e
.

m osq ue te , quan d o a capi tane a se que i ma va D i sse mai s , .

u di t G d i te h d a o P r i us Wi lh e lm
q e o o oe r e e po a r se c-
e g a o ,
28 T O M O L V III , P .
21 8 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R IC O

p or quan to b e m pod i a m an ob rar as s uas ve i as , e n ão o


d z e ra .

D i sse ai n d a q ue , com o o G oe r e e , os n av i os G r oe
« ,

n i n g e n , lm e rsfoor t e H olla n d i a ta m b e m p od i am te r salvo


' «
.

o S r g e n e r al ; q ue g e n te d e lle s e sti ve r a e m um b ote , m as


'
.

r e colh e u se e lá n ã o foi te r , q ue o capi tã o ( d o Wa lch e r e n )


-
.

d i sse ra , q ue , por m ui t o d e s tr oça d o q ue e sti ve s se e s e u


n avi o, sí sou b e sse , q ue n ã o q ue r i am s alvar a d íta g uar n i ção ,
e lle m e s m o e n tr ari a n a ch alupa par a i r e m se u s ocorr o ;
com o, por e m o Wa lch e r e n e s tava m ui to d e te ri orad o e v i am
n o b ote g e n te d os outros n avi os , s uppon d e q ue i am d ar
as si s t e n ci a , por i sso d e i x a r am d e acud i r a g e n te d o P r i us
Wi lh e lm , e fi caram par a tom ar os bur acos q ue o se u n avi o
ti n h a ab ai x o d ag ua e r e parar as v e las , d e n e n h um a d as
'

q uae s pod i am d i s pô r D e clarou n ad a m ai s sab e r e e star


.

p r o m p t e p a r a e m t o d o o t e m p o c on d r m a r c om j ur a m e n t o o

q u e a c i m a fi ca d i t o » .

E i s a g ora o r e z ulta d o d a b atalh a , s e g un d o o j uí z o


m an i fe s tad o p or um n e g oci an te ou par ti cular d e n o m e
L . D outr e le an e m car ta d i r i g id a, n ã o sab e m os si aos
,

d i r e ctor e s d a C om pan h i a ou s e aos d i r e ctor e s d e a lg um a


d e suas cam aras
« D e ssa b atalh a d e i i d d d
'
pe n d a to d a a p r o s p e r a e a

C om pan h i a A q ue lle d i a s e ri a e d e j ubí lo , sí ca d a um


.

ti v e sse ple n am e n te e x e cutad o a d e li b e raçã o q ue h av i a


si d o t om ad a ; se r i a o d i a d o tr ato e d o com m e r cio com os
m orad ore s d a t e rr a e d o p r e e n chi m e n t o d o fi m q ue aq ui
n os t roux e M a s succe d e u pe lo con tr ar i o o i n i m i g o alcan
.

ç o u a V i cto r i a , n ã o s e m p e r d a d e m ui t a g e n t e , e c e r to , m as
r e ali z ouo s e u d e sí g n i o , d e se m b ar co u a s ua g e n t e , m e t t e u

g u a r n i ç ã o n a p ç , p
r a a r ov e n a d e m a t

e r i ae s e o ut r os m e i os

d e g ue r r a , e os ad v e r sar i os cobr aram m ui to an i m e com


a pe rd a d o n osso g e n e r al D i g o , q ue e lle s n un ca acr e
.

d i t a r am , q ue e n tr e os d a n ossa n açã o h ouve ss e pol


t rõ e s capaz e s d e ab an d on ar tã o v e r g on h oz am e n te n as
c h amm as o se u c h e fe ! O s m or ad or e s con ti n uam man
ti d os e m ob e d i e n ci a , e n ã o h a ap par e n ci a , se g un d o o
j uíz o h um an o, d e q ue tã o ce d o con si g amos t rato e com
me rci e com e lle s , e possa a C om pan h i a ti r ar alg um pro
ve i te , a n ã o se r for çar o re i d e E span h a a d e spe n d e r
B A T A L H A N A V A L DE 1 6 31 21 9

as suas re nd as m ui to e scassas p ar a te n tar e m pre he n


d i m e n tos » .

O s A n n ae s d a C omp an h i a d a s I n d i a s O ccid e n ta e s ,
e scri ptos por um d os se us di re ctor e s , o i llu s tre J oã o d e
L ae t , b az e íam se n a cor re spond e n ci a e m ai s d ocum e n tos

d e poz í tad os n o a rc h i vo d a m e s ma C om pan h i a .

A si n g e la n ar rati va d a b atalh a n aval d e 1 6 3 1 , q ue


s e lê n os A n n a e s , foi e s cri pta a vi sta d os d ocum e n tos a

q u e n o s t e m o s r e f e r i d o ,
c o m o s q u ae s e stá . d e p e r fe i t o
acord o, accr e sc e n tan d o tod aví a uma par ti cu lari d ad e a
r e spe i to d a m or te d o almi ran te P ate r .

S e n d o c h e g ad o a um q uarto d e le g ua d a ar mad a
i ni mi g a , d i z o ch ron i s ta h ollan d e z , o g e n e ral Pa te r fe z vi r
tod os os capi tã e s a b ord o d a capi t an e a e lh e s ord e n ou ,

q u e o s n o ss o s n a v i o s , d e u s a d e u s ,
a b or d a ss e m ca d a u m
d os g ale õ e s e span h ó e s ( e lle t i n h a com si g o só me n te d e z e
se i s ve las e e r r on e ame n te s n ppun h a q u e n a ar mad a e s

p an h o la h av i a a p e n a s o i to g a l e õ e s ); e m se g u i d a m u i
calore z ame n te os con cí tou a q ue s e por tass e m com valor .

i d í d i d C h i b m
'

p o s s to e p e n d a t o o e b e m e s ta r d a o m pa n a ,
e
como a h on ra d os n os sos m ar i nh e i r os . T od os o pr om e tte
r am , pou cos o fi z e ram .

O nav i o s lch e r e n t i n h a d e auxi li ar o g e n e r al e o


P r ovi n ti e va n U tr e ch t o alm i ran te , e assi m por d i an te .

« T e n d o se a or a as d u
-
g as fr o t a s a c e r ca d o u m a d a o u t r a
d e tal m od o q ue s e d i sti n g ui a clar am e n te o pe r to d os
n avi os e s e pod i a c on tar os se u s can h õ e s , alg u n s capi tã e s
d e san i maram e n ã o ouz aram a van ç ar .

« O
g e n e r a l P a te r , c u j a co r a g e m n ã o s o f
f re u q u e b r a ,

c omq u an to e lle v i sse , q u e a par ti d a e ra m ui to d e si g ual,


p ro s e g u í u v a l o r o z a m e n t e e p e la s 1 0 d a m an h a n a b o r d o u o
n av i o d o g e n e ral D . A n ton i o d e O q ue n d o, se n d o v i g oro
z am e n te se cu n d ad o por J an M ast , ca p i tã o d o li alr h e r e n f .

T ravous e ahi um a re uh id íss i ma pe le j a e outros g ale õ e s


-

vi e ram e m a u x í li o d e su a cap i tan e a .

C re m e s se r e s te O se n ti m e n to d e s ta pre pe z icão um tan to e n i g


m ati ca : «m ae r we l k o m m ck lw k e m rd d r ! le sp e d e re n g e h ee t we m zc h n on
e e cm g h e a e n sag e n te d o e u » .
2 20 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

N osso S e n h or por e m q ui z pun i r os n ossos , poi s n o


m e i o d o com b ate ate i ou se e fog o n a pô pa d o n avi o d o
-

g e n e r al P a t e r ,
e pos to q u e s e e m p r e g a ss e t o d a a di li
g e n c í a p a r a a p g
a a r o i n c e n d i o , e l le t o m o u ta l i n c r e m e n t o

q u e a g u a r n i ç ã o t e v e d e r e f u g i a r se n a p a
-
r t e d i a n te i r a d o
n av i o , e n e n h u m outro me i o d e salvaç ão h av i a si n ão se r
r e colh i d a pe los ou tros n avi os N i ste e st e s se h ouve r am
'
.

m ui to m al : n ã o se approx i m ar am , e o g e n e ral, te n d o e stad o


p o r m u i to t e m p o s u s p e n so d e u m ca b o d i a n t e d a p r õ a d o
s e u n avi o, d e sfale ce ud e can saç o e afog ou se -

« D o se u n avi o salvar am s e u m m
p o c -
os , e e s s e s e s o s
for am r e colh i d os pe los E span h oe s .

N e sse e n tr e tan to o n osso alm i r ante , auxi li ad o pe lo


'

P r ovi n ti e van U tr e ch t, atacar a o V i ce alm i ran te e spa -

n h ol . A pó s m e i a h or a d e com b ate , o P r ovi n ti e van


U tr e ch t pe r d e u o m astr o g r an d e ; pr ose g uín d o e com bate
ai n d a por d uas h or as , o fog o a te í ou se n e sse m e sm o n avi o
'

.

E m b ald e e sfor çaram se por ab afal o A g e n te , d e d ose s


- -
.

p e r o ,
s a lt o u n a v i c e al m i
-
r a n t a e s p a n h o la d on d e f o i
r ape llíd a , e alg un s t i ve r am d e lan ç ar se as on d as O n a V i o —
.

ab raz ou se , m as d e s u
-
a g ua rn i ç ã o s alv ou se um m ai or -

nu m e r o d e pe ssoas d o q ue d a g uarn i ç ã o d o P r i us Wi lh e lm .

O almi ran te M ar te n T h y sse n , te ve m e lh or fortun a :


m e t t e u a pi que a alm i ran ta e span h ola S A n ton i o d e .

P ad ua , ond e e stav a D F r an ci sco d e B ale z i lla, e tom ou


.

o g ale ã o S B ue n a ven tur a


. .

O g ale ã o S J uan B ap ti sta foi tam b e m m e ttí d o


.

p i q u e E. m q u az i t o d o s os n av i o s c on ta v a m s e m u i t-
o s m or to s
e fe r i d os F e i poi s um com b ate r e n h i d o , d os ve n ce d ore s
.

n ã o pud e ram r e j u bi lar se mui to pe la vi ct ori a , te n d o s od ríd o


'
-

q u az i t ã o g r a n d e s p e r d a s q u a n t o os n o s s o s A n o i t e . fe z
ce ssar o com b ate . »

A ssi m , se g
un d o a opi n I ae d os H e llan d e z e s, a vi cto
r i a cou b e a armad a e span h ola , q ue r e ali z ou, pe lo m e n os
e m p ar te , o se u d e sí g n i o d e m e tte r r e for os n a capi tan i a
ç
i n vadi d a d e P e r n am b uco e s e g ui u vi ag e m para P or tug al
com e r i co c arre g am e n to q ue com b oi ava E xpli cam a .

De G e n e r a l la n g vo or a e n t g a le o n c an sy n S h i a e u e e uto ww
'

g h r h a n h e n h e b be n d e
g , e y n d e lrj ck va n m oe d i g h e y t afsc te e n d e s on ch .
B A T A L H A N A V A L DE 1 6 31 22 1

d e rrot a pe la fraq ue z a d e alg uns d os ca pi tã e s d os n avi os


h ollan d e z e s ao e n fr e n tar e m com os g rossos g ale õ e s e spa
n h ó e s , fraq u e z a ag g ravad a pe la ci rcun s tan c i a d e te re m
d e i x ad o pe re ce r n as ch am m as ou n as on d as e b r avo A d ri ae n
J ans z P ate r , q uan d o faci l lh e s fô ra salvar o se ualm i ran te ,
b e m como a g uarn i ç ã o d e P r i us Wi lh e lm .

M ui to m e n os s e ve re e o j uí z o d os e scri ptore s n aci o


us os e e s tr an g e i r os .

A V i c tor i a d ooui n d e ci z a: a a rm ad a e span h ola apr o


ve í tou se d as somb ras d a n oi te para e s q ui var se a frota
- -

h ollan d e z a , e re ce i an d o n ovo e ncon tro, se g ui u d e rota


b ati d a para P or tug al, se m d e te r se como pre te n d i a , n o

cab o d e S an to A g osti n h o e n a P ar ah i ba
-
. Q uanto a P ate r ,
os ch ron i s tas e h i s tor i a d or e s portug u e z e s e e s tr an g e i ros ,
d e s d e C alad o até S outh e y , pr oclam am , q ue e lle te ve a
m or te d i g n a d e um alm i r an te b atavo, e n volve n d o se e m
su a b an d e i ra para s e pultar s e n as pI ofu ud e z as d o O ce ano,
th e at re d e s uas g lori as .

E sta trad i ç ã o pare ce te r se or i g i n ad o n a propr i a


a r m ad a e s pan h ola ; pe lo m e n os a le g e n d a d a m or te vo
lun tar i a d e Pate r te v e curso si m ultan e am e n te com a
n otí ci a d o com b ate n a v al p or e lla le v ad a a E uropa .

V e rs s e n
, corr e s pon d e n te d os E stad os G e rae s d a
-

H ollan d a e m B ai on a, tran s mi t tí u lh e s com e ssa n otí ci a ,


-

c ó pi a d e um a carta d e L i sbõa e scr i pta log o d e poi s d a


v olta d e O q ue n d o, on d e se lê q ue P ate r , d an d o tud o por
p e r d i d o e t e n d o r e c e b i d o m ui t os fe r i m e n to s , se h a v i a
lan ç ad o ao m ar » ; e ac cr e s ce n tava o corr e S poud e n te , q ue
e m B ai on a cor r i a o b oato d e q ue o cad ave r d o alm i r an te
h ollan d e z h av i a si d o a pan h ad o e con d uz i d o para L i sb oa .

s te r d e r B r i e ve n n i t F r an kr
( y
R k s a r c
.h R e g i ) .

A m or te volun tar ia d e Pate r e um a le g e n d a, m as ,


com o tod as as le g e n d as , te m a sua si g n i fi caç ã o : e , com o
b e m d i z N e tsch e r , uma j usta h ome n ag e m ao valor d o alm i
r an te q u e succum b íun a lu ta
.
T E ST A M E N T O PO L ITI CO

C O N D E JO ÃO M A U R lC l O D E N A S S A U

D e scon te n te com os di re ctore s d a C om pan h i a d a s


In d i as O cci d e n tae s , fati g ad o d e um lon g o g ove r n o d e oi to
an n e s , e pre v e n d o o le van tam e n to g e r al d os m or ad or e s

p o r t u g u e z e s ,
M a u r í c i o d e N as sa u i n s í s t í o p e la s u a d e m i s sã o
d o c ar g o d e g ove r n ad or d o B r az i l h ollan d e z , e te n d o
-

ob ti d o , pa ss ou a 6 d e M ai o d e 1 6 4 4 a autor i d ad e s upr e m a

d a colon i a aos se us succe ssore s , H am e l, B ulle str ate e v an


d e r B ur g h , m e m b ros d o C on se lh o S e c r e to .

E ste s , n o fi n al d e um a e x te n sa ca rta d i r i g i d a aos


d i r e ctor e s d a C om pan h i a e m 1 0 d o m e sm o m e z e an n o,
r e fe r i r am assi m a s ole m n í d ad e d a tr an sm i ss ã o d o g ov e rn o

A lé m d a a utor i d ad e q ue n os com p e t i a e m v i r tud e


d a n ossa com m i ssã o, r e ce b e m os d e S E x 0 6 d o cor re n te
. . .

o g ov e r n o e a autori d ad e s upr e m a sob r e e sta con q ui s ta .

Par a e ste li m 8 E x ch am ou a an te sala d o n osso


. .
-

p ç p
a o r i m e i r a m e n t e o c o n s e lh o d e j u s t i a
ç , d e p oi s o e s c ol
te to, os e scab i n os , os com m i s sari e s e cur ad or e s d os
or fã os ( w e es m e e ste rs ) d a ci d ad e M aur í ci a , os m i n i s tros
-

e o con se lh o e ccle z íastíco , os e fd cí ae s d e te r ra e m ar , os

com m i s sa r i e s d a C om pan h i a , os ofd ci ae s d a b urg ue z ía e


os pri n ci pae s J u d e us , e lh e s d e clar ou, q ue te n d e r e z id i d o
,

aq ui e i to an n e s , ob t e ve pe r m i ssã o d e suas A l tas P ote n ci as

( os S r s E s tad os G e rae s) , d e S ua A lte z a ( o prí n ci pe d e


.

O ran g e ) e d e V V S S para v olt ar apatr i a ; pe lo q ue d e m i


. .

t i a se d o g ove rn o d e sd e aq ue lle m om e n to e e m n om e d os
-

d i tos se n h or e s m an d av a e or d e n a va a tod os os pre z e n te s ,


q u e n o s g u a r d a ss e m ,
e m v i rtu d e d as n o s s a s c o m m i ss õ e s ,
224 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

a m e sma sub m i ssã o, fi d e li d ad e q ue at é e n tã o


r e spe i to e
t i n h am g uar d ad o a s E x ; ag rad e ce u os se r vi ç os , q ue
. .

c ad a u m , con for m e sua poz i ç ã o e e m pre g o, pr e stara e C om .

p a n h i a e a co l le o t í vi d a d e ,
e a o b e d i e n ci a,
d d e lid ad e e r e s
u b d u d u
'
p e i t o q e d e lle s r e ce e r a r a n t e o t e m p o o s e g o v e rn o .

S . E x d e spe d i u se n a m e sm a ocoaz íã o d os d i tos


.
-

colle g íos , assi m com o d e n ó s n a. cam ara d e con se lh o ,

p o r q u e n ã o c o m p a r e c e r a m ai s a h i a g ra d e ce n d o n os i g u al -

m e n t e a assi ste n ci a q ue e m tod os os t r ab alh os r e ce b e ra


d e n ó s com o colle g as se us ; ao q ue re spon d e m os , d e z e jan d o
a S . E x um a b oa e pr os pe ra vi ag e m e fe li z e x i to e m tod os
.

os se us n e g oci os , e lh e pe d im os , q ue se d i g n as se d e cog i tar


d e b e m e prospe r i d ad e d e st e E s tad o e m tod as as occaz i õe s
'

e m q ue foss e i s to uti l e n e ce ssar i o .

S E x n os d e i xou tam be m um a m e m ori a por e lle


. .

e scr i pta para q ue n os s i r va d e i n str ucç ã o, por on d e m e d e .

le m os o n osso b om g ove r n o , m ost ran d o se pr om pte a -

con fe r e n ci ar ce m n osco a t al r e s pe i to, si o j u lg asse m os


n e ce s sari o S um m am e n te ag rad e ce m os a S
. E x e n os . .

ti ve m os p or m ui to ob ri g ad os .

R e ci fe 1 0 de M ai o de 1 6 4 4 .

H e n r íc H am e l .

A . v an B ulle strate .

D . C od d e van
de r B urg h .

E d e suppe r , q ue o S upre m o C on se lh o te n h a r e m e t
'

tí d o aos d i r e ct or e s d a C om pan h i a um a có pi a d e s sa m e m o
'

r i a q ue e au
, tor d e n om i n ou d e sp e d i d a , e q ue pod e ri a d e n o
m i n ar te stam e n to p oli ti co, poi s n e lla con si g n ou as n orm as
'

q u e o s s e us s u cc e ssore s d e ve r i a m o b se rv a r para o b om
g o v e r no d a c o lo n i a .

O ufos se re m e ttí d o d o B raz i l par a a H ollan d a , out e nh a


s i d o alí ap r e z e n tad o pe lo p ropri o M auri c i o d e N as sau, ce r to
e q ue e n con tram os e n tre os pape i s d e ar ch i vo d a C om pa
n h i a re colh i d os ao arch i v o r e al d e H ay a e sse i n t e r e ss an te
d oc um e n to , e m an ad o d o i llustr e con d e com o ulti m o acto
d o se u g ov e rn o, e ag ora e d am os t rad uz i d o .

N ob r e s , v e n e r av e i s , m ui av i z ad os e prud e n te s
se n h ore s .

S e j a o ulti mo acto d o m e u g ove rn o e sta m e m ori a ou


í n strucç ã o q ue d e i x o a VV S S com o d e spe d i d a , con d an d o . .
T E ST A M E N T O P O L IT I C O DE M A U R IC IO DE N A SSA U 225

q ue ,
s i V V S S a ob se r.v a r e m e pro c e d. e r e m s e g un d o o
sau te or , com o d z d u ran te o te m po d o m e u g ove rn o, os
re z u ltad os h ã o d e se r , com o favor d e D e os , e m tod as as
occaz i õ e s d e paz e d e g u e r ra , mai s fe li z e s d e q ue O foram
a té e pr oz e n te
V V SS
. d oam a g ov e rn ar um trí pli ce E s tad o ou
.

oom m un i d ad e , q ue se com põ e pri n ci palm e n te d e t re z


s or te s d e i n d i ví d uos , s old ad os , m e rcad or e s e m orad or e s
d e n aci on ali d ad e portug ue z a ; o d om í n i o sob re e s te povo ,
q u e d e i x e a s m ã o s d e V V S S , co m p. r e h. e n d e tr e z m a t e
ri as , d e q ue d e pe n d e a b oa oum á ad m i n i str aç ã o , o m i li tar , .

e ci vi l e o e ccle z íastíco .

C om r e laç ã o a cad a um a d e ssa s mat e ri as , com m un i


car e i a V V S S e m d e s e m pe n h o d a m i n h a prom e ssa ( pos to
. .

q u e o fa ç a s e m or d e m e c e n f u z a m e n t e , p
o r m e fa lt a r t e m p o

p a r a la n ç a r n o p pa e l a lg u m a c o u z a d e u m m e d o a c u r a d o )
a lg um as ob s e r vaç õ e s q u e m e pare ce m n e ce ss ar i as e d e
acô r d o co m as q u ae s procur e i at e o pr e z e n te pr oce d e r .

tan to q uan to m e e r a possí ve l .

N o tocan t e a g e n te d e g ue r r a , é d e tod a a n e ce ssi d ad e ,


q u e V V .S S m a n t e n
. h a m o r e s p e i to e a h o n r a q u e lh e s

p e r t e n c e m , e c o m q u a n t o e s t e r e q u í z i t o se j a n e c e s s a r i o e m
r e laç ã o a tod a sort e d e g e n te (p o i s p a r a a q u e l le q u e

g o v e rn a a a u t o r i d a d e é u m a d a s p r i n c i p a e s r a z õ e s d e
E s ta d o e m e i o para a con se r vaç ã o d a R e pub li ca ) , m ui to
m ai s o e e m r e laç ã o aos m i li tar e s , por se re m e lle s m ai s
p e r í g o z o s V V
. S S n ã o.
p r e c e
. d e m d e t r o n co s i ll u s t r e s a

q u e n a t u r a l m e n t e S ã o í n h e r e n t e s o r e s p e i t o e a v e n e r a ç ã o
d e ve m poí s sn p prí r e st a falta por s uas acç õ e s ; com o q ue ,
se g u i nd o o cam i n h o q ue lh e s most rar e i , obte r ã o os m e s
m os e ffe i tos .

A aud i e n c i a d os m i li tar e s e o d e s pach o d os se us r e q ue


r i m e n tos ou pe di d os d e ve m se r d e b r e ve e x pe d i e n te , s e m

q u e e ll e s fi q u e m a e s p e r ar p or m u i t o t e m p o d i a n t e d a
cam ara d e c on se lh o, e q ue e parti cu lar m e n t e tom ad o e m
co n si d e raçã o ai n d a pe los m ai ore s m on ar cas , para n ã o
oah i r e m n o té d i o e n a ave rs ã o d os se us sold ad os ; e V V .

S S d e ve m t ant o m ai s atte nd e r a i s to q uan to e m par t e


.

alg u m a a m i líci a se r e son te m ai s e e m ai s ce d o affe ctad a


d o q ue n o B raz i l, atte n ta a si tuaç ã o d o paíz
29 T on o L V III , e . I .
226 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

N o p g
a am e n td a pe n sã o e nos e m pr e sti mos as couz a s
o
d e ve m se r d i r i g i d as d e m od o q ue , por m ai or q ue se j a— 3 .

e s tr e ít e z a, n ã o falte e n e ce ssar i o aos offícíae s , porq uan to


n ad a h a q ue m ai s d e pre ssa os faç a pô r d e lad o e e sq ue ce r
o r e S pe í to d o q ue a n e c e s si d ad e e a p ri vaçã o Q u e i ram
.

V V SS . tom ar e m con si d e raç ã o e ste pon to, poi s re ce i o


.

m ui to um a g r an d e d e sg raça por cauz a d o pouco caz o e


apr e ç o q ue d i ste se faz
'

Q uan to aos d e líctos d os sold ad os , con vé m q ue V V


SS . n ã o se j am com passi vos , poi s só pe lo r i g or se pô d e
m an te r e ssa g e n te d e d i cad a A i mpun i d ad e d os sold ad os ,
.

b e m com o d e tod a a sor te d e i n d i ví d uos os tran sv i a e os


cor r om p e facilm e n t e M as , p ara pod e r casti g ar , e n e ce s
.

s ari o n ã o d ar lh e s occaz í ã o d e alle g ar q ue sã o m al ali m e n


-

tad os .

C om os ofd ci ae s con vé m , q ue V V S S pr oce d am d e


. .

um m od o cort e z e poli d o, se m t od aví a ad m i ttíl os ã fam í —

li ari d a d e e a r e laç õ e s i n ti m as d e am i z ad e , poi s se i por


e x pe ri e n ci a , q ue t al con vi ve n ci a e m ui ta s v e z e s fon te e

or i g e m d e m ui tas d e sord e n s .

C um pr e , q ue V V S S prove j am se m pr e os lug ar e s
. .

v ag os com os m ai s d i g n os , n ã o pr e s ta n d o ouvi d os a pai

x õ e s , a con si d e raç õ e s d e par ti d o, d e soci e d ad e , a i m por


tun as re com m e n d aç õ e s e couz as s i m i lh an t e s .

S e m i sto V V S S n ã o pod e r ã o te r m i lí ci a d i g n a d e
. .

alg u m a con si d e r aç ã o e sob r e q ue possa m faz e r fun d am e n to .

A pre t e r i çã o d e pe s soas q ue m e r e ce m e couz a , q ue prod uz


í d
'

p e r n í c o z o s e e í to s se c r e ta m e n t e e s e m q u e s e s i n ta ,

p r i nc i p a l m e n t e q u a n d o ( p
o s r e te r i d o s ) V ê e m , q u e f o r a m
p r e fe r i d o s s u j e i t o s i n fe r i o r e s O p r oc e
. d i m e n t o c o n t r ar i o

( a a d lh a d a g e m ) n ã o p ô d e d e i x a r d e g e r a r e n tr e os s o l
d ad os o am or , o r e s pe i to , a a utori d ad e e ob e d i e n ci a .

V V S S d e ve m i m pe d i r , q ue os m i li tare s vag ue m pe lo
. .

i n te r i or , poi s i sto n ã o s ucce d e se m g rav am e d os m orad ore s


e r uí n a d a ag r i cultu ra E o u . ni co m e i o, q u e ve j o par a
ob stal o , e cu -
i d ar e m d a raç ã o q ue lh e s é d e vi d a, poi s e n tã o
t orn a se facil con se rval os n os for te s pe lo fr e i o d e cas ti g o
— -
.

O s P ortug ue z e s se pre occ upam summ am e n te com i sto, e


r e ce i am m ai or d e st r u i çã o d a par te d os n oss os sold ad os e m
te mpo d e paz d o q ue te m sod r i d o d o i n i mi g o e m te m po d e
'
T E ST A M E N T O P O L I T IC O DE M A U R I C IO DE N A SSA U 22 7

g ue r r a E . sta m at e r i a e d e g ran d e r e le van ci a , e V V S S . .

ach ar ã o , q ue o ( proce d i m e n to) con tr ar i e d ar a i n ce n ti vo

p a r a r e v o l t a s e p ar a a r u í n a d a t e r r a .

C on vé m , q ue V V S S pr ocure m an g ari ar e man te r ,


. .

p o r m e i o d e f a v o r e s e d e d i n h e i r o , a l g u n s P o rt u g u e z e s p a r
tí cular m e n te di spos t os e d e d i cad os par a com V V .S S , d os
.

q uae s possam vi r a sabe r e m se g re d o os pre parati vos d o


i n i m i g o , os se us n ovos d e sí g n i os e cmpre zas .

E sse s P or tug ue z e s d e ve m se r d os m ai s i m por tan te s


e h on r ad os d a te r r a , e lh e s se rã re com m e n d ad o, q ue e xte
r i or m e n te se m os tr e m com o si fosse m d os m ai s d e sad e ctos
'

aos H ollan d e z e s para n ã o oah i r e m e m su spe i çã o O s m ai s


.

p p
r o r i o s s e ri a m o s p a d r e s , p o i s s ã o e lle s q u e d e t u d o t ê m
m e lh or conh e ci m e n to .

N e st e par ti cular n ã o se pô d e faz e r mui to fun d am e n to


'

e m g e n te í n fi m a , poí s si u m d i a d i z e m a ve r d ad e , e m
ou tro e n g an am com m ui ta s m e n ti ras D e ve m com tud o .

se r ad m i tti d os par a q u e V V .S S apro ve i te m d e suas com


.

m un íc aç õ e s o q ue lh e s pare ce r b e m , poi s as v e z e s d e
alg um d e lle s se pô d e t i r ar alg u m a couz a d e i m por tan ci a
'
.

M as os avi z e s e as comm un i caç õe s m ai s se g uras


d e v e m se r pr ocur ad as por ín te rm e d ío d os m ai s q uali fi cad os .

U m o u d ous d e lle s b astam para comm un íoar se g r e d os


'

( d e c o u z as) q u e , a n ã o se r a s si m , e sca p a r i am a V V S.S ,


o. u
d e q ue V V . S S n ã o se ape r ce b e r íam
. .

C um pre , q ue n e s ta m ate ri a V V S S an d e m com par


'
. .

ti cular caute la e pe r spi caci a , n ã o se d an d o e m pe ssoa al


g u m a e n ã o d a n d o a o a v i z e q u e l h e s fi z e r e m s i n ã o a q ue l le
cr e d i to d e n d e n e n h um pr e j u í z o ou d amn o possa r e z ultar ,
i í í b u u b u
'
p o s a e X p e r e n c a m e d e s c o r i n i s t o m i t o e m s t e .

S obr e tud o n ã o d e ve se r con fi ad a a tri b un a l d e j usti ça


a i n v e st i g açã o d e couz as q ue se pre m e d i te m , por q u an to
mui tas ve z e s se te m ach ad o q ue as suas i nform açõ e s sã o
cav i lloz as .

A s n otíci as , q ue ch e g are m a V V S S pr oce d e n te s d e . .

tran sfug as d o i n i m i g o oud e i n d i v í d uos coag i d os ã con d ssã o


p o r m e i o d a t or t u r a , d e v e m s e r u t i li z a d as a i n d a c o m m a i o r
cau te la , poí s aq ue llos por com praz e r e e ste s par a e vi tar
a d ô r d os tr atos d e claram ãs v e z e s cou z as , q ue n u n ca foram

p e n sa d a s n e m s on h a d a s .
228 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

C um pr e , q ue V V S S cui d e m dos forte s e das fe rti li


. .

caçõ e s q ue d e i x e e m tod as as capi tan i as , e x e rce nd o i n S

p ç
e c ã o p ara q u e s e c o n s e r va m e s e j a m se m p r e b e m p r ov i d o s
d e V íy e r e s , d e m un i ç õ e s d e g ue r ra e d a n e ce ssari a g uar
n íçã o, j ã q ue d í sto d e pe n d e m a r e putaçã o, a de fe z a e a
'

e st ab i li d ad e d e ste E stad o
'
.

P r i n ci palm e n te d e ve m te r cui d ad o e m q ue as pali s


S a d as e e s tacad as se j am con ti n uam e nte con se r vad as , poi s
aq u i d i ffi ci lme n te se e n con trar ã um forte q ue , si oah i r e m .

p or t e r r a a q u e l la s o b r a s , n ã o p o ss a se r to m a d o d e a s sa lto ,
p o r s e r e m S e c os o s fo s se s .

E n t re outr as conz as re com me n d are í a V V S S e j ar .

d i m d e A r y bur ch e os V i v e i ros si tuad os j un to d e lle , n ã o


'

p o r c a u z a d o m e u p a r t i c u l a r i n t e r e s se , m a s p qo r u e e m
t e m po d e pe n uri a se pôd e ti rar d ah í um a n otav e l q uan ti
d ad e d e r e fre s cos , ao passo q ue e m outras occa z i õ e s foi
n e ce ssari o p roc u ral os alh ur e s com g ran d e p e r i g o e pe r d a
-

d e g e n te .

O utrosi m tom e m e m con si d e raç ã o si n ã o e ne ce ssa ri o


p ô r u m r e d u c t o d i a n t e d a p o n t e d a B o a V i
-
s ta , d o o u t ro
la d o d o r i o, par a conse r var ab e rta a passag e m par a a
V ar z e a .

A pon te e n tr e o R e ci fe e a i lh a d e A n ton i o V az e
d e g ran d e i m portan ci a , n ã o tan to pe la comm odíd ad e d os
m or ad or e s e prove i to d as tax as q ue r e n d e an n ualm e n te ,
como pe la j u n cçã o d e sse s d ous lug ar e s e fa ci li d ad e d e
'

auxi li ar e m se r e c i proca m e n t e e m te mpo d e ape r to



P or .

falta d e tal m e i o o R e ci fe e ste ve por v e z e s e m ri sco d e


p e r d e r -
s e , p o i s o s oc c o r r o d e A n to n i o V a z e m
, ra z ã o d a

u fu i d d u l h b i
'
p o c a p ro n d d a e a g a ,
e n c a a n o s a x o s .

C um pre , q ue a C om pan h i a se r e z olva a con se rvar a


p o n t e , b e m co m o to m e e m c on s i d e r a ç ã o c u i d a r d o m a to
cor tad o e d o d e scob ri m e n to d o campo, q ue fi ca sob r e o ri o
e n tre o for te d o B r u y n e o d a s C i n co P -
o n t a s , p
o r q u a n t o
ah í m ui ta s e m pre z as se d i spõ e m e e m t od os os te m pos

p e d e m s e r a d e c ta d a s.

N ã o con ve m d e sg ostar o g ove r n ad or d a B a hi a por


ce n as d e pouca mon ta , poi s a n aç ã o portug ue z a te m m ui to
e m atte n ç ã o cor re spon d e n ci as e cor te z i as , e m b or a vãs
e d e pouca i m por tan ci a P on d e re m V V . .S S a vantag e m ,
.
T E ST A M E N T O P O L IT I C O DE M A U R IC IO DE N A SSA U 22 9

q u e e ll e te m co n t r a e s te E st a d o , q u ã o d e z e j o z os o s
se us sold ad os se mostram d e corr e r í as e pi lh ag e n s nas ca

p i ta n i as ,
q u ã o g ra n d e e o s e u p od e r e q u e e m u m m om e n t o
e com um a palavra se pôd e for mar com os n ossos mor ad o
re s u m e x e rci te , ao qual n ão faltarã o o suste n to e a m u
n i çã o n e ce ssar i a .

D e ve m V V . S S proce de r com tod o o ri g or con tra


.
.

os P or tug ue z e s , q u e for e m conv e n cid os d e tr ai çã o E n tr e .

tan to pô d e à s ve z e s con vi r por d i scri ç ã o e por ce rtas r a


z õe s q ue m íz e rícord i a mod e re a e x e cuç ã o d os cas ti g os ,
i d d V V S S d id
'

p o s e s t e m o o . .s e r ã o am a o s e t e m o s : .9 m e s
cla d e stas d u as qu ali d ad e s e tã o n e ce ss ari a e m q u
'
em go
v e rna q ue n ã o d u r arã mu i to te m po e g ove rn o de maz i ad o
p p
ro e n so a u m a o u a o u t r a .

Q ue i ram pôr m uito cui d ad o e m q ue os P ortug ue z e s


n ã o se j am e x ace rb ad os ou i rri t ad os , pe lo q ue d e ve m
V V S S r e fre íar be m os militar e s e t e r con ti nuad am e n te
.

os olh os sob re e lle s , poi s se succe d e r um a r e volta ous e


d í çã o, n un ca m ai s se re stab e le ce rã a tran qui li d ad e : a e x
í i d u u lu d i d
'
p e r e n c a e sta s c o z a s e m o tro s g a r e s m e s p e ns a e
m ai s larg as r az õe s .

P ara o m e smo fi m acon se lho a VV S S , q ue n ã o . .

p e r m i t t a m o uz o d e a r m as s i n a e a a q u e ll o s a q u e m e u o
con ce d í , e q u e possam m ostr ar d ocum e n tos assi g n ad os
d o m e u pun h o, poi s e sse s S ã o ou H e lland e z e s , F r an ce z e s e
I n g le z e s, q ue V ã o ao i n te ri or cobrar as suas d í vi d as , ou
P ort ug ue z e s q ue m oram e spalh ad os a larg os e spaç os pe lo
p a i z e s ã o d i a r i a m e n t e a t aca d os p e l os n e g r o s d os m a t os ,

p e l o s t i g r e s e o u tr o s a n i m a e s , e d e c uj a V i d a ,
c o m m e r c i o
e occupaç ã o d e alg u m m od o m e i n form e i ; a outros q ue so
li ci ta r e m a V V . S S li ce n ça para o uz o d e arm as, n ã o as
.

d e ve m con ce d e r para n ã o aug m e n tar o n um e ro d as pe s


s oas ar m ad as n o se i o d e u m povo e m q ue h a d i f e re n ç as
d e n aci onali d ad e e d e r e li g i ã o .

Q uan to ã mate ri a ci vi l, e n e ce ssar i o, q ue VV S S . .

m ud e m o m od o e o e sti lo d os d e spach os para pod e re m d ar


e x pe d i e n te a tã o g ran d e cópi a d e r e q ue ri m e n tos , com o
os q ue a m i m vi e r am d u r an te o m e u te m po: i n cu mb am e
au tor i z e m a um d o con se lh o d e V V . SS .
p ar a ,
d u r a n t e

me z e s ou S e manas , d e spach ar e ass i g n ar o d e spach o d as


'

K E V ID I A T IM M N S A LA U

pe t i ç õ e s, p ara a s q uae s nã o é n e ce ssari o ( o con c ur so d o)


con s e lh o p le n o . S í n ã o d z e r e m as s i m , c a h í rã o n o od i o e
n o d e scre d i to pub li co .

O s P ortug ue z e s s e rã o m ui to sub m i s sos a V V SS ,


. .

sí for e m tr at ad os com co rte z i a e b e n e vole n cía , e pr oce


S S ob te rã o d e lle s e m
'
d e n d o n e sta con for mi d ad e V V
'
. .

toda s as occaz i õ e s mai or pr ove i to e ob e d i e n ci a d o q ue n os


n ossos pr opr i os n aturae s . S e i por e x pe ri e n ci a, q ue o
Por tug ue z é uma g e n te , q ue faz m ai s caz o d a cor te z i a e
d o b om tratam e n to d o q ue d e be n s .

C on vé m , q ue V V .S S , com a ne ce ssari a di scri ç ã o ,


.

t e n h am e m tod as as ce a z e s por suspe i tas as i n for m aç õ e s


d os n ossos con t r a os P ortug ue z e s , pri n ci palm e n te si os
i n form an te s for e m m i li tare s , poi s os d a m i lí ci a s ã o e m
g e r a l c í o z e s e a e l le s d o sa d e c t os .

D e ve m V V . S S abste r se ( ta n to q uan to o E s tad o o


.
-

p e r m i t t i r ) d e l a n ç a r n ov a s í m p o z í ç õ e s , fi n t as e o u t r a s
c on t ri b ui ç õ e s , ai n d a q u e si r v am p a r a a
p g a m e n t o d e
d í vi d as , poi s os tr i b utos g e ram í n d i s poz i ç õ e s n o povo e sã o
n e ste te m po pe ri g oz os pe la falt a d e m e i os d e q u e tod a
'

e s ta com m un i d a d e s e re s e n t e .

O povo , q ue i ram V V S S e n t e n d e l o, e um r e b a n h o
. .
-

d e car n e i ros q ue s e t osq ui am , m as , q uan d o a tos qui a vai


at é a car n e , p rod u z i n fallí v e lm e nte d or , o com o e sse s car
n e í r os r aci oci n am , por i sso m e s m o se con ve r te m m ui tas
v e z e s e m te r r í ve i s alí marías .

O paí z n ã o d e ve se r e sg otad o d e d i n h e i ro corr e n t e


p e las r a z õ e s q u e t i ve m u i ta s v e z e s o c o a z i ã o d e al le g a r ,
e

sobr e tud o porq ue é o m usc ulo e o n e r vo, se m os q uae s


e ste cor po n e n h uma for ç a pô d e te r .

E m mate r i a d e j us ti ç a , q ue i ram V V S S re formar


. .

os tr íb un ae s s u b alt e rn os e com par ti cular cui d ad o pô r


te rm o a oppre ssã o re z ulta n te d os salari os e e spe r t ulas
q u e c o b r a m o s se c r e ta r i os ,
os n o ta r íos , os t r a d u to r e s ,
os

p r o c u r a d o r e s ,
o s S º l i c i ta d o r e s e os m e i r i n h o s A e s te r e s

p e i t o v i n h a m d i ar i a m e n t e a o m e u c o n h e c i m e n t o d o lo r o za s
q ue ix as e n ã o pud e re m e d i ar o m al por cauz a d a m i n ha
p ar t i da .

C on vé m provid e n ci ar ta mb e m par a q ue os pr oce ssos


d os P or tug ue z e s n ã o d q ue m por ta n to te m po pe n de nte s
T E ST A M E N T O P O L I T IC O DE M A U R IC IO DE N A SSA U

do conse lh o d e j usti ç a ; o q ue provoca m uitas m urmura


r a çõ e s S i o d z e r e m , V V
. S S g ran g e ar ã o e n tr e o povo
.

g r a n d e r e p u t a ç ã o , c r e d i t o e a ffc í ç ã o .

A s ord e n s e re z oluç õ e s d a A sse m b lé a d os D e z e n ove


d e ve m s e r obse r vad as e e x e cutad as t an to q uan to fô r pos
S í ve l q uan d o por e m fore m i n com pat í ve i s com a con se r
v aç ã o d o pai z ou n ã o p ud e re m se r g uard ad as se m pr e j uí z o
e pe rd a d a C om pan h i a por c on si d e ra ç õ e s d e te m p o o u
ou tras c i r c un stan ci as , pe n se q ue V X SS d e ve m a t a l
.

r e sp e i to e scre v e r ( par a H ollan d a ) s u s tan d e n o e n t r e t an to


a e x e cuç ã o d e ssas ord e n s , porq ua n to um a m e d i d a pe d e
'

p a r e c e r pro v e i t oz a , q u a n d o e s tá e m d e li b e ra ã
ç , o e s e r
d am n oz a , q uan d o se t rata d e e x e cutal a —
.

E m re laç ã o aos d a n os sa n aç ã o V V , S S d e ve m h a
. .

v e r se d e m od o q ue n ã o t o q ue m e m s e us b e n s , po i s e lle s

tê m o d am n o ( d a faz e n d a) por m a i or d o q ue a p ropr i a


V i d a , e fac i lm e n te e s q ue ce m por i s so o r e sp e i to pa ra com
tod o o m un d o V V . S S n ã o d e ve m n un ca d e i x ar , q ue a s
. .

cou z as ch e g u e m a e s te pon to, poi s ( o r e s pe i to) um a ve z .

p e r d i d o ,
e í r r e p a r a v e l .

O s d e n aci on ali d ad e portug ue z a n a d a ach am ma i s


í n suppo rtave l d o q ue o trata m e n to e os p r oce ssos d os e s col
t e tos ; d i z e m q ue e lle s n ã o faz e m outr a ce uz a sí n ã o e s tor
.

q u i r d i n h e i r o a os m o r a d o r e s e pr om ov e r o pr op ri o í n te
re sse , se m q u e com i s to a C om pa n h i a d e alg um m od o se
a van tag e C um pre q ue ( si os e scolte tos n ã o pod e m s e r d i s
. .

p e n s a d o s ) se l h e s t i r e a o c c az í ã o d e f a z e r r e p r i m e n d as e
e xacç õ e s .

M e q ue r pqau
r e
e cepra,r a e s t e d m se d e v e a b oli r
t od as as pe n as e m ultas e st ab e le ci d as pe los n ossos e d i ta e s ,
q ualq ue r q ue se j a o caz o ou facto ( e x ce pto e m m ate ri a d e
c on tr ab an d o e frau d e d os d i r e i tos d a C om pan h i a ) , pe rd oar
abs olu tam e n te as i n fracçõ e s at é e s te d i a com m e t tí d as ,

b e m com o ord e n ar aos e sco lte tos q ue d e r a e m d i an te n ã o


'

p r o ce d a m s ín ã o n os c a z os d e f e r i m e n tos , fur tos , h e mi ci


d i os e outr os cr i m e s g ra ve s , e q uan d o n ã o h ouve r e ffuz ã o
d e san g ue , d e i xarã o a d e n un ci a ao offe n d í d o ; o q ue con
v e m s e j a t am b e m ob se r vad o pr e víz or i am e n te e l a d vo
p o

g a d o fi sc al, sa lvo s i V V S S e n t e n d e
. r e m po
. r c e r t a s c o n
s i d e raçõ e s , q u e d e ve m e xce pt uar alg u n s outr os caz os .
232 R E V IS T A T R IM E N S A L Do I N S T IT U T O H I S T O R IC O

O s d ue los e h om i cí d i os pe r pe trad os com d e le e pre


m e d i taç ã o d e ve m se r pun i d os se m g raça oucom míz e raçã o ,
e se m se te r e m atte n ç ã o o e stad o, a con d i çã o ou q u ali
d ad e do d e li n que n te ; m as os h omi cí di os r e pe n ti n os , os
q u e f o r e m co m m e t ti d o s o a l o r e q u e d a m i r a c w n d i w e t e w j u st o

d olor e e m raz ã o d e i nj uri as e ad r on tas r e ce b i d as pod e m


as v e z e s se r pe r d oad os , poi s e ssa se v e ri d ad e ali ad a com .

a cle m e n ci a attr ae par ti cularm e n te os an i me s e n e lle s


'

d e spe r ta ao m e sm o te m po o m e d o e o am or .

Q uan to a cob ran ç a das d í vi d as d a C om pan hi a, e u


te n d o , q ue se d e v e proce d e r n e ste par ti cular com ri g or
'

con tra os n e g oci an te s , por q u an to os m ai s d e lle s m e r cado


'

j a m s ó m e n t e c o m o s b e n s q u e l h e s S ã o c r e d i ta d o s p e l a
C om pan h i a e a q ue d ã o sabi d a com um lucro tr e z ve z e s
d ob r ad o, e ape z ar d ísso cui d am m ai s d e r e m e tte r o
'

g a n h o ( )
P d o q u e d e p a g a r as di v i d a. s
N e n h um a van tag e m r e z ulta d os praz os q ue lh e s sã o
d ad os até as safra s , poi s a C ompanh i a n ã o cob ra j uros ,
com o e lle s cob ram aos lav rad ore s .

E m r e laçã o a e ste s e aos se n h or e s d e e n g e nh o, con vém


p r o c e d e r c o m m a i s b r a n d u r a , e x a m i n a n d o
-
lh e s o s f r u t o s
n o com e ç o d as sa fras e con cord an d o com e lle s sob re a

p a rt e q u e h ã o d e e n t r e g a r ; n o q u e s e u z a r ã d e m o d e r a ã
ç , o
d e mod o q ue e lle s n ã o d q ue m i n te i ram e n te pri vad os d os
m e i os n e ce ssar i os p ara pore m a m oe r os e n g e n h os n o anno
se g ui n te ; m as sí faltar e m e n tã o a se us d e ve r e s e com

p r o m i s s o s , e d e t o d a a j u s ti ç q
a , u e s e p r o c e d a s e m c e m p a i
x ao a e x e cu ç ã o c o n t r a e lle s , p ar a n ã o d a r m ã o e x e m p lo
aos outr os .

E
'
um a n ote ría r az ã o d e E stad o, q ue um g ove rn o
n ov o d e ve e n cam i n h ar os se us pr i m e i r os actos a sati sfaz e r
e pov o, poi s d e s ta ar te q ue m g ove r n a obte m a tran q u i li
'

d ade e n tr e o povo, a ob e d i e n ci a , a h on ra e o r e spe i to .

Para con se g uir i st o, pare ce m e , q ue V V S S d e ve m , d e


-
. .

p o i s d e m i n h a p a r t i d a ,
e s c r e v e r a t od o s o s tr íb u n ae s ,

soí e n tíd can d o os d e q ue a v v S S



. . foi e n tr e g ue a supr e ma
j u r í s d i c ç ã o d
'
e s t e E s t a d o , e q u e r e z o l v e r a m a b o li r o a n n u l
lar tod as as pe nas e stab e le ci d as pe los e di tae s an te r i ore s e
u l
'
p e r d o a r t o d o s o s d e l í c t o s ; q e d o r a e m v a n t e o s e s c o
te tos S e r ã o par te só m e n te n as cunzas aci m a r e fe ri d as ; q ue
T E ST A M E N T O P O L I T IC O DE M A U R I C IO DE N A SSA U 23 3

a tod a s pe ssoa q ue se se n ti r ag g ravad a e ti ve r q ue i xas


con tra ofd cíal d e j u sti ça ou m i li ta r ou con tra alg ue m q ue
e x e r ç a autor i d ad e e n tre o povo é pe r m i tti d o com pare ce r

p e r a n t e V V S S , e
. a p r e z e n tar s ua s q ue i x as ad m d e p r o

víd e n oíar e m para q u e se faç a j us ti ça ; outrosi m q ue , si


alg ue m ti ve r q ue stã o com a C ompan h i a, s e rã i m m e di ata
m e n t e e se m d i laç ã o ouvi d o e d e spach ado, con form e as
ci rc un s tan ci as d a cau z a ; fi n alm e n te q ue V V S S ce n d r . .

m am as li ce n ças con ce d i d as p or m i m sob re ar mas , e con


d am , q ue os m orad or e s só me n te uz ar ã e d e llas par a aque lle
'

d m q ue lh e s foi pe r m i tti d o e q ue n ã o v i olarã o n e s ta par te


'

o se u d e ve r e j u r ame n to .

E stouce rto, q ue V V S S , pub li can d o por e d i tal e ste s


. .

ci n co pon tos , o pe rd ã o, a ab oli ç ã o d as faltas e cas ti g os,


o r e m e d i o con tr a as que i xas , a pr om e s sa d a pr ompte so
luçã o d os r e q ue r i m e ntos e a pe rm i ssã o d as arm as j ã con
ce d i d as , com e çar ã o o se ug ov e rn o d a n d o g r an d e sati sfaç ã o
ao pub li co, con cili ar ã o b e n e v ole n cía par a s i m e sm os e i n
cli n ar ã o os an i m e s d o povo para a paz d e ste E stad o
'
.

D e ve m tam b e m para e ste e d e íto pr e ve n i r e ob vi ar o


'

tr ab alh o, q ue as parte s te m p ara tor n a r a re ce b e r as sua s


i C lh C u
'
p e t ç õ e s d e s t e o n s e o o
.m o ag or a o s pr e m o g o v e r n o
d os a V V S S , pod e m di s tri b ui r e n tre si as pe ti ç õ e s d e
. .

con si d e raç ã o , d e m od o q ue , e xami n ad a e e x posta a m ate


ría ( pe lo r e lator) , s e j am colle g i alm e n t e r e z olvíd as e d e s

pe ch a d as .

C on tr a os ban d ole íre s q ue pe r cor r e m os m atos ( bos


s le e p e r s ) e com os se u s assaltos faz e m os cami n h os pe r i

g oz o s ,
d e v e m V V S
. S .
p r oc e d e r d e m od o q u e , s e n d o a l
g u m a p an h ad o , n ã o lh e d ê m p e r d ã o ,
q u a lq u e r q u e s e j a a
n aç ã o ou q uali d ad e d e lle E para apan h al os con vé m , q ue
'
-
.

e mpr e g ue m tod a a d i li g e ucía , n ão olh an d o a d e spe z as , p or


se r e m e lle s pe rt ur bad or e s d a tr an q ui li d ad e pu b li ca e um
ob s tacu lo aos frutos ou safras .

N e s ta par te pod e m V V S S se g ui r o par e ce r e avíz o


'
. .

d os P or tug ue z e s e d os í n di os , q ue m e lh or e n te n d e m com o
e lle s d e ve m s e r p e r se g u i d os , e e sab e m faz e r , quan d o
q ue re m E n tr e tan to si ao te mpo e m q ue s e tr ata d e se
g u i l
-
o s e e x e c u tal os ,

v i e r e m a lg u n s e n tr e g a r s e ,
ac h e -

r az oave l, q ue se lh e s con ce d a e p e rd ã o E por se te r


'
.

30 T O M O L V II I , P . I .
2 34 R E V IS T A T R IM E N S A L D O I N S T I T U T O H IS T O R I C O

b
o se r vad o e sta n or ma, q u e o p a i z s e a c h a p r e z e n t e m e n te
allívi ad o e e x pu r g ad o d as q u ad r i lh as d e salte ad ore s .

C onve m , q ue os pr e mi os prom ot tíd os pe la appre h e n sã o


d os roub ad ore s e salte ad or e s se j am sati sfe i tos prompte
m e n te , e q ue n ã o se ad íe o se u pag ame n to , poi s o pre mi o
e sti m u la a V i g i lan ci a e d ã g osto para pe sq uíz ar e m e pe r
cor r e re m os cam pos , ao pas so que o n ã o pag am e n to traz a
n e g li g e n ci a n o cu m pr i m e nto d os d e ve re s .

N o e ccle z íastíco ou e m couz as d a Ig r e j a , a tole ranci a


ou con d e sce n d e n cí a e m ai s n e ce ssar i a n o B r az i l do q u e
e n tr e qualque r ou tr o povo a q ue se te n h a con ce d i d o a li
h e r d ad o d e r e li g i ã o S i acaz o o fe r ve r e o z e lo ch ri stão
.

p e lo v e r d a d e i r o cu l t o p e r s u a d i r e m o u t r a c o u z a a V V . S S .
,

con vé m , q u e n e sta conj u n tu ra n ã o m an i fe ste m tal i n t u i to


'

c ad a u m de V V S S faça se d e i n se n sí ve l n e ste par ti


'
-
. .

cu lar , para e vi tar g ran d e s íncon v e n íe n cí as .

N ã o conve m por ag ora, q ue a prati ca d a n ossa re li


g í ã o s e j a a b e r t am e n t e i n t r o d u z i d a e n t r e o s P o r t u g u e z e s
com ab oli ç ã o d os se us r i tos e ce re m on i as, poi s n ad a h a

q u e m a i s o s e x a c e r h e .

Tamb e m n ã o con vém ag ora , q ue V V . 8 8 se e n vol


.

vam e m suas d i sci pli nas e ccle z í astícas e n o q ue d i s to d e


'

p e n d e ; d e i x e m e s ta m a t e r i a ,
s e r v a t i s s e rva u d i s ,
a s e u s p a
d re s e V i g ari os , porq uan to o con trari o d ísto e pre m at ure ,
'

se m uti li d ad e ou r e pu taçã o, e V V . S S ach arã o d e facto,


.

q u e n a d a h a q u e m a i s l h e s d ô a d o q u e m e t te r s e-
o g o v e r no
s e cu la r e te r q ue ve r com os s e us s ace rd ote s .

U m a taci ta p e r mi ssã o ou t ole r an ci a é n e stcs te m


'

p o s m e lh o r q u e a i n v e s t i g ça ã o o u a c orr e c ã
ç , po o í s s i
V V S S proce d e r e m a um tal a ctum , d e ve r ão n e ce ssar i a
. .

m e n te , par a pur i fi car a te rra, as se g urar se d e alg uns ou -

d e tod os os padr e s d e lle s , e q ue se rá o com e ço d e uma


'

r uín a un i v e r sal .

N e sta e e m co uz as si m i lhan te s n ã o q ue i ram fi ar se


'
-

n a paci e n ci a d os P or tu g u e z e s q u e e m o u tra o c c a z í ã o e x p e
r I me n t a rã o p o r q u a n t o a s c on di ç õ e s e os h u m o r e s d o s
h om e n s m ud am con for m e o g ove rn o e os te m pos , e tal

A i tud e ae xpulsão d os frad e s e m 10 42


T E ST A M E N T O P O L I T IC O DE M A U R I C IO DE N A S SA U 235

mudan ç a P ortug ue z e s e d e r e ce iar ag or a mai s d o que


n os
nu n ca , p or se r me n os e s pe rada .

P or ag ora c omq uan to os te mpos n ã o corre re m d e


ou tro m od o, cumpre , q ue VV 88 n ã o ad mi ttam q ue i xas . .

p a r t i cu la r e s e m m a te r i a d e r e li g i ã o S í a lg uma com
c h e g ar aos ouvi d os d e V V S S , re s pond am , q ue provid e n
. .

ci arã o; m as o v e rdad e i ro re me d i o d e ve se r o e sq u e ci me n to,


com o q u al d z m ui to a be m d a tran q u i li d ad e d e s te E s tad o
'
.

V V .S S b e m pod e m suppôr , q ue nã o fa ltarã o log o calum


.

n i as e q u e i xas d e pe ssoas z e loz as oud e saffe i ç oad as , poi s a


'

di d e rcnç a d e re li g i ã o prod uz an ti path ías e ntre o povo .

P or ag ora n ã o con vé m , q ue V V S S approve m pu . .

b li cam e n te ou e m se g re d o as ad ron tas e d e sre s pe i tos , q ue


se d z e re m as i g re j as e as ce re m on ías d os P ort ug ue z e s .

Q ualque r q ue se j a o m e d o porq ue i sto s ucce de , re pre h e n


d a m os autore s ( d o facto) , e x prob rand o lh o com o uma d os
'
-

cor te z ía e como couz a q ue é um e r ro e m re li g i ão D e st arte


'
.

V V S S tran q uillízarã o um e outr o ( culto) e q ue i ram e n


. .
,

te n d e r , q ue o m ín i m o favor m os trad o con tra e s ta opi n i ã o


p r o d u z i r a u m d up lo m a l, e c o n se q u e n t e m e n te se rá o com e ç o
d e g ran d e d e sassoce g o o tumulto .

E i s a q ui quan to a m e mori a ag ora n os sug g e re .

Pod e m V V S S e star ce rtos d e q ue nad a avance i


. .

n e ste pa pe l q ue e u m e smo n ã o t e n h a p os to e m prat i ca ,


'

salvo n o conce r n e n te a alg un s pon to s a ci m a m e n ci on ad os ,


cu j a r e for m a , por can z a d e m i n ha par tíd a , d e íxo ã V V S S . .

Q ue i ram cr e r , q ue por i sso fui r e s pe i tad o e amad o d e


am bas as n aç õ e s , q ue te sti m un h ar am g r a ta m e n te e d e
b om cor aç ã o o se u r e con h e ci m e n to pe lo m e u comporta
m e nto se m q ue e ute n ha e xi g i d o, d e s frutad o oum e te n ha
s i d o d ad a alg u m a couz a par a m e u prove i to por g raç as ,
favore s oud e spach os por m i m con ce d i d os , e posse n a ve r
d ad e e e m se u con sci e n ci a ( D e os sej a louvad o) d e clar ar e
j urar q ue n unca re ce bí favor oue molum e n to, como con d o,
,

q u e V V S S .
pro c
. e d e rã o d o m e s m o m od o .

Pe ço a D e os O mn i pote n te , q ue ab e n ç õe e tome sob


sua d i vi n a prote cç ã o e g ove rn o d e V V SS . .

D e d i cad o ãV V SS .

J M . a ur i ce ,
C on te d e N assa u .

R e ci fe de P e r n amb uco 6 de M ai o de 1 6 4 4 .
2 36 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

Sí n e ste se u testa m e n to, M au d e N assau pr e co


ri ci o
'

n i z a a polí ti ca da e spi on ag e m e d a d i ssi mu laç ão, ali as n o


g o st o d a é poca e n e c e ss i ta d o p
. e las con d i ç õ e s e x c e p ci o na e s
d a colon i a, e lle n os d ã tam b e m te stímunh o d e se un atural
bon d oz o, se m pr e pr ope n so a alli at o ri g or com a cle m e n ci a ,
d a luci d e z d o se u e spí ri to e d o se uti n o d e ad mi n i strad or ,
r e com me n d an d o como u n i cas n ormas ad apta d as a con
s e r var e m ob e d i e n ci a ao e le m e n to portu g u e z —
a co r te z i a ,

a j usti ça e a tole ran ci a .

JO S E H YG I N O .
R E L I T O R IO S E C A R T A S

G e d e on M or r is d e J on
g e

no T E M P O no DO M IN IO H O L A N D E Z no B R A Z IL

D e sd e os d n s d o se culo X V I e d uran te o pr i m e i r o
t e r ço d o s e culo X V II , os ín g le z e s e os h ollan d e z e s te n
ta ram e s tab e le ce r colon i as n as m ar g e n s d o ri o A ma
z on as , q u e e lle s re m on taram até g rand e d i stan ci a d e
su a fe z .

A í n vaz ã o d e e str an g e i ros n o valle d o mag e stoz e


r í o , sobr e o q u al E s pan h a e P or tu g a l r e c lam a va m e x cl u
si vo d om i n i o, c h am ou a at te n ç ã o d os P or tu g u e z e s e o s
a ttrah ío ao P ará , log o q ue e lle s s e d e sapre ssaram d os
.

F r an ce z e s , e xp ulsan d o os d o M ara nh ã o
-
.

O s F a ve llas , os A ran has , os T e i x e i ras ass altaram


p o r v e z e s os po stos e s tr an g e i r os , d e s tr u i r am fo r te s , c a p ta
r aram n avi os e colon os U m d e sse s assaltos h e m s ucce
'
.

d id os te ve lug ar e m 1 6 2 8 , r e nd e n d o se por ca pi tulaçã o o


-

for te i n i m i g o S i te n o T uc ujú C re m os , q ue cah i o e n tã o


.

e m pod e r d os P ortug ue z e s u m ave n ture i ro h ollan d e z d e


n ome G e d e on M orr i s d e Jon g e , q ue ve i o a r e pr e z e n tar
d e poi s um pa pe l n a h i stori a d a colon i z aç ã o d o C e a r á , e
cu j as i nfor maç õe s pre stad as aos d i re ctore s d a C om pan h i a
d as I n di as O coi d e n tae s con tr i buí ram para q ue e s te s re
solve ss e m a con qui s ta d o M aran h ã o .

P ossuí mos d e G e d e on M or ri s d ous re latori os e vari as


cartas , d ocu me n tos í n e di tos , m as nã o d e s ti tuí d os d e i n
te re sse , q ue trad uz i d os d ar e m os ag ora a e stampa .
2 38 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O III S T O R I co

ch r on olog i ca , o d e sse s d ocu


i
'
E m ord e m pr m e i r o
m e n tos e o se g ui n te re lator i o sob r e as capi tan i as por tu
g n e z a s d o B r az i l s e p t e n tr í o n a l , q u e M o r r i s ,
t e n d o con s e

g u i d o v o lta r ã H ol l an d a d e p o i s d e o i t o a n n e s d e ca p ti
v oi r e , apr e z e n tou aos d i r e ctore s d a C om pan h i a , para o
fi m d e clar ad o d e m ove l os a occupar o M ar an h ã o e o
-

P ar ã .

B re ve d e scr i pç ã o apre z e n tad a aos S r s di re ctore s .

d a outorg ad a C om pan h i a d as I nd i as O cci d e n tae s , d e le


g a d os ã A s s e m b le a d o s D e z e n o v e s o b r e o s l u g a r e s si tu a

d os n o B r az i l se p te utr í on al d e n omi n ad os M ar an h ã o ,
C e ar ã , C am e tã , G rã o Par á e outros ri os compre h e n d íd os
-
.

n a b aci a d o fam oz o r i o d o A m az on as , on d e os Por tu

g u e z e s te m a ss e n t o , c om t od a a d i s p o z í ç ã o e c i rc u n s
tan ci as re s pe cti vas , com o d e i xe i n o ulti mo d e N ove mb ro
de 1 6 36 .

N ob r e s e pod e roz os S e n h or e s .

O s r e fe r i d os lug ar e s n ã o sã o d e scon h e cid os a V V .

S S , pe lo q ue a re spe i to d e lle s te m e scri pto var i os


'
.

a utor e s C om o por é m o te m po m ud a a si tuaçã o e a


.

d íspoz i ç ã o (d as couz as) , e a i ns pe cç ã o occular e a propr i a


e X pe ríe n cía vale m m ai s d o q ue o ouv i r d i z e r , n ã o posso
d e i xar d e apr e z e n tar a V V S S e s ta r e laç ã o e spe ci al e
. .

v e r d ad e i r a, te n d o fr e q ue n tad o aq ue llas te rr as d uran te


oi to an n e s se g ui d os , e sfor ç an d o m e se m p re por ob se r var
-

lh e S S i tuaçã o, n a e s pe r a n ç a d e p od e r V i r a s e r u m d i a,
i n str um e n to d e V V S S para n e ste par ti cular pre star
'
. .

alg um se r vi ç o, e para i sto m ui r e ve re n te m e n te m e e ffe


r e ço .

P ri m e i rame n te tratare i d o M ar an h ã o, q ue d e tod os


e sse s lug are s e o p ri n ci pal .

O M a ran h ão é um a i lh a si tuad a n a boca d e d e us


r i os , um ch am ad o T ap e cr on e ( I tapi cur u ) e o ou t r o M any ,
e d oa lh e pe rto u

m outr o ch amad o M e r y .

E ssa i lh a d e mora alg un s g rãos ao n or te d o R i o


G ran d e ; e mui to fe rti l, b e lla e apraz í v e l e sofi ríve l
'

m e n te h ab i tad a, poi s con tam se n a ci d ad e d o M aran h ã o


- —

5 0 0 ou 6 0 0 caz as e 7 0 0 ou 8 0 0 h om e n s e n tr e sold ad os e
b urg ue z e s ; mas a ci d ad e e a be rta se m mur alh as , tri n - o

x e i r as ou ob ras e xte r i or e s , e n ã o te m outra d e fe z a sín ã o


R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M O R R IS n s J O N G E 2 39

d ous forte s q ue n ão se re com m e n d am por q uali d ad e s


e s pe ci ae s, g u ar n e ci d os am b os com 2 0 ou 2 4 pe ça s d e
fe r ro, pe la m ai or parte pe que n as E m um d e lle s re z i d e
'
.

o g ove r nad or , cu j o comman d o se e ste nd e sobre a s capi


tan i as d o B raz il se p te n tri on al .

O lug ar , pe la sua fe r ti lid ad e e ame n id ad e , be m pod e


se r com par ad o n o j ard i m d o E d e n ; a m ai or parte das
caz as d a ci d ad e sã o afor moz e ad as com b e llos e ap raz í v e i s
j ard i n s , q ue d ã o frutos d uran te tod o o an n o, como laranj as ,
li m õe s d oce s e az e d os, fi g os uvas e m ui tas outras frut as
.

d as I n d i as , q ue e n t re n ó s n ã o sã o con h e ci d as , e fô ra d a
ci d ad e , tan to na i lh a com o n o con ti n e n te , os m or ad ore s
t ê m suas caz as d e cam po com tod a a sorte d e frutos
sad i os e ag rad ave i s , ab un d an ci a d e m an ti m e n tos , de
an i m ae s d om e s ti cos e se lvag e n s , m u i ta va ri e d ad e d e
ave s , b e m c om o p lan taç õ e s d e can n a , fu m o e alg od ã o ,
q u e o s e s cr a v os d o s ín d i os c u lt i v a m .

S e g und o o m e u calculo, os i n d i os d o M aran h ã o,


li vre s e e scrav os , são e m n um e ro d e d e z mi l, os li vre s
p e l a s u a m a i o r p ar te s e d i s t r i b u e m p o r ald ê a s
, al g u m as

d as q ua e s e xi ste m n a i lh a e outras n o con ti n e n te e n o


ri o T ape crone .

N e ste r i o h avi a um solid o for te n o te mpo d o g ove r


'

n ad or F r an ci s co Q ue lli g i o d e C ar valh o m as foi arra


z ad o, d e poi s q ue e lle m orr e u e m O u tub r o d e 1 6 2 6 .

O fi lh o d e ss e g ove rn ad or parti o e m 1 d e M arç o


'

d e 1 6 3 6 para as I n d i as O cci d e n tae s , afi m d e e n con tr ar


a frota q ue cad a an n o par te d e H avan a , e le vou com si g o
d uas carav e las carr e g ad as d e fum o, m ui tos e scravos ,

alg u m as cai xa s com patacõ e s , g r an d e q uan ti d ad e d e


am b ar g ri s, j oi as , ou ro e prata .

A lé m d aq ue lle s m i lh are s d e ín di os , q ue os P ortu


'

g u e z e s t ê m so b a s u a s uj e i ç ã o e x.i s te m p e la t e rr a a

d e n tr o, n o r i o T ape cron e e outr os vi z i n h os , di íi e re n tc s


'

n aç õ e s d e i n d i os , q ue às ve z e s se le vantam con tra os

F ran c i sc o d e A lbuq ue r n o C oe lh o d e C ar valh o ,


n om e ad o g o
v e rnad or e m 2 3 d e S e te m bro d e 6 23 .

F e li c u
an o C or lh o .
24 0 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T I T U T O H IS T O R I C O

P or tug ue z e s , a ta cam as ald êas i nd i an as e appr e h e n d e m


ou m a t am tod os os q ue e lle s p od e m h a ve r as m ã os , e
i sto fe i to, r e ti ram - se para os m atos .
'

D e sse s i n d i os os pr i n ci pae s s e ch am am C orr om cs ;


'

sã o g ran d e s e fort e s e d e cos tum e s m ui e st r an h os H a .

um a outra n açã o si mi lh an te a e st a e m costum e s , m as


n ã o t ã o forte ; os h om e n s S ã o altos e s e cos , ch am am se —

K ukay e s , e m oram tamb e m n a v i z i n h an ça d o T ape k rou .

E sta é a ca nz a porq ue os P ort ug ue z e s n un ca d e sco


b ri r am e sse r i o alé m d e se sse n ta le g uas par a o i n te ri or .

E upor é m ouvi d i z e r a um coron e l fran ce z ch am ad o S ã


m ue l C h arle s d e H e bb e r t , actualm e n te ao se r v i ç o d o re i
d a P olon i a, e outr ora r e z i d e n te n o M ar an h ã o, an te s d e
'

o te re m os P ortug ue z e s con q ui stad o, q ue e lle e sti v e r a n o


r i o d e T ape k ron a m ai s d e 4 0 0 le g uas ( d a foz ) , e d ah i
le var a ao r e i d e F ran ça um m i n e ral d e puro ouro com
d u d i m i u i ã ã u i 1 0 /
º
p e r a o n ç o n o s p e r or a o
.

F oi e n tã o e nvi ad o por or d e m d o re i , um h ome m


n ob re ch am ad o L a V e rd ie r e , com o g ove r n ad or d e um a
com pan h i a , par a fun d ar uma g ran d e colon i a n o M ara
nhão V e n d o S am ue l C h arle s d e H e bb e rt q ue n ã o fôr a
.

e le vad o a ch e fe , te n d o só m e n te e lle d e scob e r to aque lla


m i n a , re z olve upar ti r ím m e d íatam e n te par a a A lle man ha
on d e d e sd e e n tã o te m r e z i d i d o , e assi m a d i ta m i n a
n un ca mai s foi ab e rta .

O M aran h ã o te m ci n co e n g e nh os , q ue an n ualme nt e
d ã o ce rca d e ca i x as d e assucar : pr od uz tamb e m
m i l e alg un s ce n tos d e rolos d e fum o , um an n o m ai s ,
ou tro m e n os O alg od ã o e ah i ab un d an te e com e lle
.

p o d e r s e i
-

a c a r r
-
e g a r d o u s n av i o s p or a n n o .

H a pouco um tata p or q u e o s P o r tug ue z e s n ã o o


sab e m plan tar H a por é m b astan te g e n g i b r e , b atatas
.

se lvag e n s , q ue s e uz am par a p u rg as , v ari as e spe ci e s d e


ole os e um a e spe ci e d e b alsam o m u i to pre ci oz o e m e d i
ci n al q ue é tã o b om , se g u
, n d o di z e m os P ort u g ue z e s ,

E n o utro d i ve rs frui ts q ui d onn e n t d os te i n ture s


ly cro i s t
fort be llos d o n t le s S auvag e s sç avc n t b i e n l usag e com m e e st l a n n o to
' '

, , ,

q ui d autre s n om m r n t o r e lla n q ui te i n t la lai n e e t pri nci pale i n e n t la


'

soy o r n o ran g e J oh an d e L ae t, L e N o n r e a u M o n d e , pag 58 5


. . .
R E L A T O R IO S E C A R T A S n s M O R R IS DE JO N G E 24 1

quan to o d a A rab i a, ab un d an t e s s or te s d e e x ce lle n t e


g o m m a ,
v ar i e d ad e s d e m a d e i ra , c o m o o p ã o b -
r a z i l, fu s
te te , m ad e i ra m alh ad a, g uai aco ou pão san to e m e xtr a
or d i n ar i a q uan ti d ad e , ce d ro e m ui tas ou tras e spe ci e s
p pr O r i a s p a r a cons t r u c ç ã o d e ca z a s e d e n av i o s .

N o M ar an h ã o e n o Pará , be m com o por tod o O li to


.

ral, s e e n con tr am e m g r an d e ab u n d an ci a as folh as d e


ce rtos pe que n os ar b u s tos, q ue d ã o um an i l p u r i s s i m o;
o q ue n ã o m u i to an te s d a m i n h a partid a foi ah i ve r i fi
ca d o e e x pe ri m e n tad o por um I n g le z d e n om e R og e r
F re y e , e d e poi s d a parti d a d e lle , por outros ; d e sorte
'

q u e p o d e r —
se-
i a fa z e r e e x p o r t a r an n u al m e n te a n i l e m
g r a n d e q u an t i d ad e
.

Q uan to m an ti m e n tos , h a e m ab un d an ci a a sab e r ,

an i m ae s d om e s ti cos , com o v acas , por cos e cab r as ( alg u ns


cav allos par a tr ab alho) , e si lve str e s , com o porcos b ravi os ,
j av ali s , ve ad os , le b re s , coe lh os , t at u s , tar tar ug as e
m ui t os outros e tam b e m av e s g alli n ace as , pe ru
, s e ce r t o

p as sa r o s i m i lh an t e a o p a v ã o , c h a m a d o m o n t a r , g r a n d e
quan t i d ad e d e rô las e m ui tas outras e s pe ci e s e ntr e n ó s
d e scon h e ci d as e q ue lon g o se ri a e n um e rar .

O s r i os S ã o ab un d an te s d e m ai s d e vi n te e s pe ci e s
d e pe i xe s b on i tos , sad i os e fre s cos , pouco con h e ci d os
e n tre n ó s , n otan d o se e n tr e outr os a v aca m ar i n h a , o
- -

p i o r a pi m í n i si m i lh an te ã la g o s t a e x c e l le n t e p a r a
com e r s e , p a r a ti a m od o d o ar e n q u

e , c ar an g u e j os d e m ar
e d e r i o, ostr as e xtr aord i n ar i am e n te g ran d e s e m ui
b oas .

A lé m d os fr utos a q ue j á n os re fe ri m os , h a m ai s
.

d oz e d i ffe re n te s e spe ci e s d e fr utos d e arv or e s e outros ,

q ue , pe lo se u d e li cad o e ag rad ave l sab or , s ã o mui d e z e


j a d o s e d e q u e s e f a z e m d o ce s ; b e m c om o ,
fr u t o s d e
t e rra , a sab e r , tod a a sor te d e rai z e s e g rã os , com o
m an d i oca ( cassa ve ) , b ata tas, car ã s e outr os m ai s , m i lh o,
fe ij ã o e ar roz e m ab un d an ci a , couv e s , m ostar d as , salsas ,
salvas , b e ld roe g as e out ras h e r vas .

C api t an i a d o C e ar á F i ca ao sul, e n tr e O M ar an h ã o
. .

e o R i o G r an d e

. P ropri am e nt e falan d o, n ã o é m ai s d o
q u e u m p e q u e n o fo r te co n s tr u i d o n a c o st a so b r e u m m o n t e
d e t e rr a ve r m e lh a , h ab i tad o e g uard ad o por ce rca d e
31 T O M O L V III , l
24 2 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O E I S T O R I co

vi n te P or tug ue z e s para, e m caz o de n e ce ssi d ad e , d e fe u


d e re m n o -
.

E sse s v i n te P ortug ue z e s têm sob a sua suj e i çã o um a


g r a n d e n a ç ã o d e í n d i o s m ui b a b e i s e e s p e r to s n o ac h a r

o am b ar g r i s , q ue é lan çad o e m soífr i v e l q u anti d ad e , u m


an n o m ai s outr o m e n os , n a costa e n tr e o M aranh ã o e O
C e ar á . .

D e ord i nar i o ahi v ã o te r os n a vi os , q ue se d i r i g e m


p a r a O M ar a n h ã o a fi m d e to m a r e m c o n h e c i m e n to d a t e r r a ,

e e m s e g ui d a na ve g am ao lon g o d a cos ta par a o lug ar


d o se u d e sti n o .

O s prove i tos q ue se pô d e O b te r e e spe rar d o C e ará


S ã o am b ar g r i s , alg un s r olos d e fum o, u ma sorte d e m a
d e i ra q ue é e x ce lle n te m e rcad ori a, e ce r ta quan ti d ad e
d e alg od ão .

E ss e lug ar e tam b e m m ui to fe r ti l e a te r ra p ropri a


p a r a c a n n a d e a s s u c a r , fu m o , a lg o d ã o , ti n t as , g
e n g i b r e e
tud o o m ai s q ue se q ue i ra plan tar ; o se u ar é saud ave l e
h a ab un d an ci a d e ma n ti m e n t os
D o M aran hã o para o n or te , a ci n co d i as d e v i ag e m
e m can oa , fi ca um ri o c h ama d o M e r e ke tscm e , e m cu j a foz
h a um a i lh az i n h a , q ue os P or tug ue z e s ch am am I lh a d o
O ur o S e g un d o d i z e m pe ssoas fi d e d i g n as , as si m P ortu
.

g u e z e s co m o I n g l e z e s e ou tr o s , e x i s t e a hi u m a r i c a m i n a
d e pr ata , e para e xac ta con fi r maçã o d i s to, d e clar o se r
'

v e rd ad e o se g u i n te facto U m ce r to I n g le z ch am ad o Ka ph
.

M ore , q ue se rvi o o g ove r n a d or d ur an te oi to an n os , m e


a ffi r m ou e j urou, q ue e lle vi o e t ra tou, n a caz a d o m e sm o

g o v e r na d or , u m m i n e r a l d a d i t a m i n a , e a p u r a d o o m i n e
r al v i o s e , q ue r e n d i a e p rod uz i a b oa q u
-
an ti d a d e d e prata

p au r .

C on ti n uan d o a se g ui r a cos ta par a o n orte ti ca , a


.

q u a t r o o u c i n c o d i a s de vi ag e m , a capi tan i a d e C ai e té
( C a e t é ), on d e h a a p e n as u m f or ti m s i t u a d o e m u m a
an g r a ou e n se ad a (K r e ke ) a 1 0 ou 1 2 le g u as d a costa .

T e m d uas pe q ue nas colum b ri n as d e fe rr o, e o lug ar é


occupa d o p or n ã o ma i s d e q u i n z e P or tug ue z e s, q ue tê m

B rag anç a
R E L A T O R IO S B CA R T A S DE M O R R IS DE JO R G E

s ob a sua su e i ç ã o ce rca
j d e m i l i nd i os, un s li vre s e outros
e scravos O s e scravos faz e m an n ualm e n te ce r ca d e
.

li b ras ( P ) d e alg od ã o e alg um as ce n t e nas d e rolos d e


fumo D ã g ran d e q uanti d ad e d e laranj as , e d id e re nte s
'

e spe c i e s d e b e llas m ad e i ras .A te rra é tam be m propr i a


p a r a ca n n a d e ass u c a r e t u d o o q u e a h i s e q u i z e r p lan t a r .

h a m ui ti ssi mo m e l e cê ra, e g ran d e abnn d an ci a d e carn e ,


p e i x e , va ca s m a r i n h as ,
e t c .

S e g ui n d o se m pr e a costa p ara o n or te e e m di stanci a


d e oi to ou d e z d i as de vi ag e m d e C ae té fi ca a capi tan i a
d o G rã o P ar á , q ue ti ra o se u n om e d e G r an d P r a i r i e , O
-
.

q u e s i g n ifi ca g r an d e p l a n í c i e ,
d a n d o s e
-
c o m i s t o a e n t e n
d e r , q ue e um g ran d e aj un tam e n to d as ag uas dos d i ffe
r e n te s ri os q ue ali v ã o t e r .

E e sse o u lt i mo lug ar s it uad o n a cos ta d o B raz i l


'

se ptcn tri on al, ou m e lh or é o pr i m e i r o lu g a r S i tu a d o n a


b aci a d o fam oz o ri o A m az on as , cuj a pon ta me r i di on al é
com o a se par aç ã o e n tre a ag ua s alg ad a e a d oce
T e m um for te com uma m e i a lua ã bord a d o m ar e
e s tã g u arne ci d o com 1 6 pe ç as d e fe rr o .

O for te e a ci d ad e fi cam b astan te altos . A ci d ad e ,


se g u n d o conj e cturo, con ta 3 0 0 ou4 0 0 cazas , e 5 0 0 Por t u

g u e z e s e n t r e b u r g u e z e s e so ld ad o s ,
e h a s e g u r a m e n t e
i n d i os , tan to e scravos com o li vre s , d e n tr o d a
com pre h e n sã o d o Pará , O S q uae s s e ach a m d i str i b u
, i d os
e m d e rre d or por va ri as ald ê as e caz as d e cam po , d e
sor te q u e pod e m re u n i r se e m 2 4

h oras, si a occaz í ã o
o pe d i r .

H a ah i ab un d an ci a d e alg od ã o, fumo e laranj as o ,

q ue d ã par a carr e g ar forte m e n te d ous n avi os por an n o .

T am b e m d ã e m g r an d e ab un d an ci a a can n a d e assucar ,

bastan t e para ali me n tar con ti n uam e nt e d ous e n g e n hos A .

g e n t e d o P ar á p o
. r e m n ã o fa z ass u c a r p o r fa l t a d e ca l
d oi r as e d e outros ute n síli os .

Q ue i ram V V S S n otar , q ue a can n a d e ass ucar é


. .

ah i m ai s g rossa e m e lh or d o q ue e m qualq ue r outro


lug ar ; alon g a se m ui to , a t ti n g i n d o altura supe ri or a d e
-

um hom e m alto , e é m ai s g ros sa d o q ue o m e u b ra ç o .

T e n h o ouvi d o mui tas v e z e s os P or tug ue z e s e outras


d i u l i u i t m i
'
p e s soas z e r e m , q e o s o o n e s sa r e g ã o é m o a s
24 4 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

p p io
ro r para a i n d ustri a d o assucar d o q ue P e rn am
b uco ou B ah i a .

O ar é m uito am e n o e sa ud ave l, n e m m ui to q ue nte


n e m m ui to fr i o .

D ã tam b e m var i as sorte s d e mad e i ras , amare lla ,


v e r me lh a , pre ta , m alh ad a , g uãi aco , m u i to ce d ro e uma
e spe ci e d e m ad e i r a ch e i r oz a .

Q uan to á fe r ti li d ad e , e x ce d e m ui to e m e x ce lle n ci a e
.

ub e rd ad e o M aran h ã o, te n d o e m m ui to m ai or ab un d an ci a
tod a a sor te d e m an ti m e n tos e d e frutas ag rad ave i s ; e ,
se g un d o d i z e m var i os P or tug ue z e s d i g n os d e fé e de
con si d e raçã o, h a n as ce r can i as m i n as d e prata .

M as para n ã o e n tr e te r V V S S com n oti ci as d e ouvi r


. .

d i z e r , d e clar o por ve r d ad e pura e n ã o d uvi d oz a t e r e u


V i s to e m caz a d e um ce r to A le x an d re couza d e me i a li b ra
d e um m i ne ral, q ue um Por tug ue z ah i le vara , afi m de
sab e r o q ue con ti n h a , e e sse m i n e r al, se g un d o o m e u

j u i z o , e r a m ui r i co d e p ra ta , ap re z e n ta n d o O a s pe c to d e
li m alh a d e prata e m um a m assa coz i d a , m ui pre ta e
'

q ue b r ad i ç a U m our i ve s i n g le z , m ui pe r i to e m apurar
.

m i n e rae s , e p or i sso g e ralm e n te afam ad o , ach an d o se -

tam be m ah i pre z e n te , quan d o tr oux e ram o d i t o m i ne ral,


i g ualm e n te j ulg ou, q ue e ra m ui r i co d e pr ata E ssa m i n a .

d i sta ce r ca d e q uatro le g uas d o P ar á ..

Poste ri orm e n te , e stand o e u aloj ad o e m ce rta ald êa


d e i n d i os , ch am ada O ry tup e ou m ato d e cor vos , e ach an
d o m e e m c e r ta i g re j a ve lh a fe i ta pe los í n d i os , cuj o
-

soalh o fôr a e le va d o um pé p or me i o d e ce r ta te rr a ve r
m e lh a, apan h e i com as m i n h as prº pri as mã os cê rca d e
q uatr o on ç as d e me rcur i o puro, q ue proce d i a d a d ita
te r ra e h avi a si d o lan çad o fô ra .

C e rca d e 2 4 le g uas d o P ar ã , para O lad o d o noroes te ,


fi ca um b e llo r i o ch am ad o C om e ta ( C ame tá ) , q ue é h abi
t ad o por 1 5 ou 2 0 P or tug ue z e s e i n d i os , li vr e s e
e scr avos , di s tri b uíd os p or se i s ald ê as e alg umas caz as d e
cam po A s t e r ras d e ss e r i o S ã o m ui propri as para fum o e
'
.

ca n n a d e ass u car ; ah i s e faz e m an n ualm e n te cê rca d e


r olos d e e x ce lle n te fu mo D ã m uita can n a, e
.

q uan d o e uahi e s tava faz i am se g r an d e s pre parati vos para


-

o le van tam e n to d e um e n g e n h o, q u e já. e stava m e i o fe i to .


R E L A T O R IO S E C A R T A S DE M O R R IS D E JO N O E 24 5

V d e ssa lug ar o m e lh or fumo, que 0 B raz i l prod uz


'
em .

T am be m dá m ui to alg od ã o 6 laranj as
. .

O ri o C am e tá e suas d e pe n d e n ci as pod e m se r faci l


.

me nte con quistad os , por q ue n ã o te m forte e é m ui to pouco


g u ar d a d o .

E e m A g osto ou S e te mb r o, q ue e m barcam as m e rca


'

d ori as e m car av e las para L i sboa .

C om o o C am e tá é m ui to apraz íve l e fe rti l, cos tumava


re z i d i r ak i o fi lh o d o g ove rn ad or , m as d e poi s d a mor te d o

p a e p a r t i u pa ra a s I n d i as occ i d e n ta e s co m o j á fo i d i to .

F i n alm e n te e sse r i o é mui to ab un d an te d e m an ti


m e n tos e d e pe i x e s bon i tos e sad i os .

C ouz a d e se i s d i as d e v i ag e m para o lad o d e n oroés te


d e C am e tã fi ca a ca pi tan i a d e C arpam e , q ue é uma aldêa
'

d e ín d i os , on d e os P ort ug ue z e s fi z e r am um pe q ue n o for te
g u a r n e c i d o co m d ua s o u tre z c o lu m br i n as d e fe r r o ; é
d e fe n d i d o por tri n ta sold ad os , q ue têm sob a s ua suj e i ç ã o
mi l i n di os d i stri buíd os por di ve rsas ald eas e cam a d e
cam po .

A n n ualm e n t e faz e m se ah i m ai s d e-
r olos d e

fum o D ã e m ab un d an ci a alg od ã o e an n oto, vari as sor te s


.

d e m ad e i ras e o S õlo é e xce lle nte par a can n a d e ass ucar ,


o g e n g i b re e t u d o o q ue se q ui z e r plan tar E tamb e m
'
.

ab un d an te d e m an ti m e n tos .

T e n h o assi m tra tad o r e z um i d am e n te d e tod os O S ln


g a re s d o B ra z i l se pt e n tr i on a l e d o ri o A m az o n as ,
o n d e o s
P or tug ue z e s hab i tam P e d i re í ag ora a atte n ç ão d e V V
. .

S S para os se g ui n te s pon tos g e r ae s


. .

A con qui s ta d o M ar anh ão i m por ta a d e m ai s d e 4 0 0


le g uas d e costa. se g un d o e coute d os P or tug ue z e s , e n e s sa
'

e x te n sã o e x i ste m q uan d o m ui to 1 4 0 0 ou . Portu


g u e z e s e C ê r ca d e í n d i os , q u e s e a c h am s o b o s e u
d omín i o e su j e i çã o o q ue tud o, com o favor d e D e os e um
mi lh ar d e h ome n s , V V S S pod e r ã o con q ui star ; e i sto por
. .

m ui ta s raz õ e s
º
1 . T od os os forte s e for ti fi caçõ e s ( os de q ue tr ate i )
são pouco d e fe n save i s 2 O S P ortug ue z e s n ã o têm as suas
º
. .

A i tap i a ou se s m ari a d e C am e tá pe rte nci a


ca a Fe li ci an o
g
C oe lh o, q ue a i fund ou a vi lla d o m e s m o n om e .
24 6 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T IT U T O B I S T O R IO )

forças re un i d as , m as e spalh adas O d i sse mi nad as por lar g os


e s paç os . 3
º
. A que lla g ran d e m ulti dã o d e ín d i os lh e s e
su j e i ta m ai s por me do d o q ue por amor E até pr e z a .
'
.

m i ve l, q ue os í n d i os suspi re m , e com todas as ve ras


d e z e j e m e aspi ram ve r se li vre s d a oppre ssão o j ug o

ti r aui co dos P ortug ue z e s , como ai nd a re ce n te me nt e


a par tid a d ali ) fi coube m pate n te ,
'
( 1 6 m e z e s a n t e s d a m i n h
p oi s q u a z i t o d o s e n t r e s i c o n ce rta r a m e j u r ara m d e s t r u i r
os P ort u g u e z e s d e u m a ve z , e t e r i am r e a li za d o o seu
i n te n to , si n ã o fosse e ste re ve lad o por ce rt a i n d i a con
oub i n a d os d om i nad ore s .

T amb e m a m i m os m e sm os í ndi os e outr os i n q ui ri am


com m u i to calor e i n te re s se : por q ue raz ã o os n ossos
am i g os ( a n ossa n aç ã o) n ão vêm r e pe lli r e s u j e i tar os
P ortug ue z e s , com o fi z e ram e m P e rn am b uco ? Q ue , s i os
n os sos tal fi z e sse m , e lle s ab an d on ar i am O S P ort ug ue z e s e
v olu n tar iame n te su j e i tar se i am á n ossa ob e d i e n ci a
- -
. .

Passo e m si le n ci o a g ran d e d i scord ia , as m urm uraçõ e s


e r e b e ld i as , q ue m ui tas v e z e s s e m an i fe s tam e n tr e os
sold ad os por tug ue z e s por cauz a d o m ão g ove r n o e falta
d e pag ame n to; o q ue por ve z e s os te m le vad o a le van tar
se con tra os se u s ch e fe s , e até , tomad os d e d e s an i mo e
d e se s pe ro, a prorom pe r e m b las ph e mi as e i nj uri e s , d i z e n d o
q u e S i os H o lla n d e z e s os v i e s s e m pro c ur ar , e ll e s s a b e r i a m
o qu e h avi am d e faz e r .

A lé m d a d i ta m ulti d ã o d e í nd i os , q ue os P ort ug ue z e s
tê m sob a s ua suj e i ç ã o, h a n o ri o A m az on as e o utros ri os
V i z i n h os m ai s d e í n d i os , q ue ã s ve z e s le v an tam se -

e faz e m g ran d e g u r r a aos P ortug u


e
e z e s , e tod os e lle s , por
i n te r m e di o d e V V . r s , pod e ri am se r e m b re ve te m po
.

traz i d os a n os sa ob e d i e n ci a e volun tari a s uj e i ç ã o , por


s e re m a n ó s m u i i n cli n ad os , porq uan to j á an te ri or m e n te
trataram com os n ossos , assi m F rance z e s , com o H ollan
d e z e S e I n g le z e s .

E poi s d e suppô r , q ue , ve n d o e lle s os P ort ug ue z e s ,


'

se us i n i m i g os , con q ui sta d os , vi ri am volu ntari am e n te pô r se -

s ob a n ossa prote cç ão o am par o .

E be m pod e m V V S S c lara me n te e n te n d e r os pro


. .

v e i tos, q ue ti rar i am d e ssa g ran d e có pi a d e í n d i os , s i


'

e lle s fore m e m pre g ad os e m b e n e fi ci a r t od os os fr u tos


R E L A T O R IO S E C A R T A S DE M O R R IS D E JO N G E 24 7

u d i tas te rr as d ã o O trabalh o d e s se s í n d i os , q ue n ã o
'
q e as .

S ã o e scr av os , e r e tri b ui d o com um a m e sq ui n h a pag a , poi s

p o r u m m a ch a d o e u m fa c ã o t r a b al h a m v o l u n ta ri am e n t e u m
an n o in te i r o, n otand o s e q ue os P ortug ue z e s nã o cost u
-

m avam d ar lh e s m ai s d o q ue tre z varas d e pann o ou um


-

m ach ad o, e mui ta s v e z e s n ad a ab solutam e n te lh e s d avam .

O s frutos q ue V V . SS . ob te ri am d os r e fe r i d os
lug ar e s sã o, com o fi ca d i t o, b e llos a ss uca re s , fum os ( q ue
e uh a tr e z m e z e s , v e nd i e m H am b urg o por 2 8 , 3 0 e m ai s
stui ve r s alg od ã o ,] aranjas , an i l, b e lla t i nta , cô r d e lar anj a ,
)
v ari os ole os e pr e ci oz os b alsam o s , g e n g i b re , g om as e
vari as sorte s d e e xce lle n t e m ad e i r a A ccre sse , e i s to é.

fora d e d uvi d a , q ue com d i li g e n cia e i n d ustri a v ar i as


m i n as d e pr ata e outras pod e rã o se r d e scob e r tas , be m com o
a ch ar se ã an n ualm e n te ce r ta q u
- —
an t i d ad e d e am b ar g r i s .

E d i g n o d e p arti c ular con si d e ra çã o, q ue V V S S


'
. .

p o d e r ã o t ra f i c a r c om m i lh a r e s d e e s cra v o s d a s n a ç õ e s e S
t ran g ei ras ( i n d i an as) q ue ali s ão ci rcum vi si n h as , e S i
V V S S n ã o os q ui z e r e m e m pr e g ar n a t e rra , pod e rão man
.

d al os para Pe r n am b uco, com o os P or t ug ue z e s faz i am


-

ou tr or a , an te s d e com e ç ar a g ue r r a n a q ue lla capi tan i a ,


' '

e e s te e ra o s e u m a i or n e g oci o .

E m se g un d o lug ar , q ue i r am V V S S con si d e r ar o
. .

g r a n d e a u x i li o, q ue e ss e s l ug a re s lh e s p r e s ta r i a m , p
o d e n d o

t od os os n avi os q ue parti ss e m d e Pe rn am b uco a sotave n t o


i r ah i r e fr e scar e ab aste ce r se , e pod e n d o se até e n vi ar
- -

d ali para Pe r n amb uco n a vi os car r e g ad os d e ví ve r e s ,


s e r vi n d o assi m os d i tos lug are s d e ce lle i ros ( br oots ch ap r a y )
d o B r az il .

R e le va acre sce n tar , q ue h a ai n d a d i ffe re n t e s r e g i õe s


e ri os q ue n un ca foram d e s cob e rtos , a n ã o se r e m part e ,

e e m pr i m e i r o lug ar o a fam ad o r i o A m az o n as , q ue t e m
suas ori g e n s n os m on t e s aurí fe ros d o P e r ú , on d e ce rta
m e n t e m ai s th e z our os s e ach am o ccultos d o q ue os q ue
até o pr e z e n te têm s i d o d e scob e r tos , p oi s os P or tug ue z e s
affi rm am s e r v e rd ad e , q ue os ín di os d a par te s up er i or d o
r i o te m m ui to ouro e m ui ta prat a . S ã o e sse s os m on te s
d e q ue o r e i d e E span h a te m ti ra d o os se us i n n um e ra
v e i s th e z ouros , e c om e lle s ve xad o e pe rturb ad o o mun d o
i nte i ro .
24 8 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

E spe r o, que V V S S pe lo d e curso d o te m po, ti rarã o


. . ,

p r o v e n t o s t a e s d a s m e s m a s te rr as q u e t od o s o s P a í z e s
B ai x os fi carã o ri cos e ofúci oz am e n te oife r e ço e stas i n
,

form aç õ e s para move r VV S S a con q ui stal as P od e rá. .


-
. .

e n tã o o r i o A maz on as s e r faci lm e n te d e scob e rto, e d e st


'

ar te V V S S d om i narão os m uitos m i lh ar e s d e índ i os, q ue


. .

n e lle h ab i tam
'
.

E para q ue VV S S m e lh or e m ai s claram e n te com


. .

p r e h e n d a m e c o m o se u s a b i o c r i te r i o a p r e c i e m as
v an tag e n s d o d i to comm e tti me n tc , n ã o d e v o d e i x ar d e
m e n ci on ar o prove i to d as m e rcad ori as , q ue VV S S ach a . .

rã o i n d u bi tave lme n te prom pte s n o M aran h ã o e n o P ará , .

ch e g an d o se ali e m M ai o ou J u
-
n h o an te s q u
, e os n avi os
as te n h am le vad o .

P ri m e ir am e n te , g ran d e q uan ti d ad e d e patacõe s, que


os m orad ore s d o M ar an h ã o h ou ve r am pe lo comm e rci o com
os d e P e rn am b u co, e n vi a n d o lh e s d e q uan d o e m q u
-
an do
e scr av os , ante s d e com e ça r a g ue rr a n aq ue lla capitan i a
'

mi l
ª
ce r ta quan ti d ad e d e am bar g r i s ; 3
ª
2 . ce rca d e
.

cai xas d e b e llos assu care s li b ras d e pre ci oz o


fum o ; var as d e pan n o d e alg od ã o ; 5 0 far d os d e
alg od ã o ; g ran d e q u an ti d ad e d e an n oto g r a n d e q u a n t i
d ad e d e vari as sor te s d e m ad e i r a, com o am are lla, m alh ad a,
g u a i a c o , p ã o b r a z
-
il ,
m a d e i r a c h e i r o z a , c e d r o e o u t r as ;
quan ti d ad e d e g om as , ole os e pre ci oz os b alsamos , b on s
p ar a m e d i ca m e n to s e o u tr o s u z os ; m u i ta m u n i ç ã o d e

g u e rr a p a ra p r o v e r h o m e n s e u m a p ç
o r ã o d e
can h õ e s d e fe r ro q ue os P or tu g u e z e s t o m a r a m ã n o s s a
e a ou tr as naç õ e s , cu j a s c o l o n i a s e ll e s p o r ve z e s d e s
tr ui ram .

T ud o i sto be m con si d e rad o, con vé m r e spe i toz am e n te ,

falan d o, n ã o d orm i r por m ui to te m po sob r e fe i to tã o


n ota ve l, poi s e m q ue par te d o m un d o i n te i ro se pod e ri a
c on q ui s tar com m i l h om e n s te r ra t ã o g r an d e b e lla, ri ca e ,

fe r ti l, e n tre cor tad a e r e g ad a d e form osí ssi m os r i os e


an g ras , ce r cad a e ch e i a d e tan tas i lh as pr ove i toz as,
h ab i tad a por tan tos m ilh are s d e í n d i os, q ue e m m ui
b re v e te mpo sub mi ssam e n te trabalh ari am para VV S S ? . .

E m q ue outr o lug ar con q ui s tar s e i a i n d ubi tave l - -

m e n te , tã o d e pre ssa ah í se ch e g asse , tod o aque lle r e tor n o?


R E L A T O R IO S E C A R T A S DE M O R R IS DE JO N G B 24 9

T ud o i sto é i n ce n ti vo o aux i li o b astante par a compe n sar


tre z v e z e s as d e spe za s .

N e m VV S S . d e ve m r e ce i ar , q ue os P ort ug ue z e s
.

d e struam os d i tos bon s , como fi z e r am os d e P e r n amb uco .

N ã o succe d e r ã assi m por e sta r az ã o, q ue lh e s é be m


con h e ci d a .

Q u az i to d a a c o st a d o B r a z i l f o i c o n q u i s ta d a p o r
VV S S , e si lug are s tã o pod e r oz os, como Pe r namb uco,
. .

P ar ahi ba e R i o G ran d e , n ã o pud e r am re z i sti r as arm as


de V V . S S , m ui to me n os re si st i r ã o aq ue llos q ue n ã o
.

têm m ai s d o q ue d ous ou tre z for te s , e e sse s pouco d e


fe n save i s P or i s so e lle s n ã o ouz ar am d e s trui r os d i tos
.

be ns d e me d o q ue n ó s tam b e m os d e struam os , quan d o os


ti ve rm os a n ó s suj e i tos T amb e m e lle s n ã o pod e m fug i r .

p a r a o u tr o lu g , p
a r o i s , s i fug i r e m p a r a o s m a tos , c o rr e m
o pe ri g o d e se r e m v í cti mas d os i n d i os se lv ag e n s , e at é d os
se us pr opr i os i n d i os .

E m se g un d o lug ar V V S S salvarã o ce rca d e 1 0 0


. .

p r i z i o ne i r os , h o l la n d e z e s ,
í n g le z e s e i rl a n d e z e s , q u e

p o d e m p r e s ta r a h í m u i t o s se r v i o s
ç , p , or q u e t o d o s e ll e s
falam a li n g ua d o g e n ti o, e a portug ue z a, e se rve m com o
d e com mi ssar i os aos P ort ug ue z e s par a a i n d ust ri a d o as
su car e d o fum o por m e i o d os i n d i os q u e os P ortug ue z e s
d i sto i n cum b e m
'
.

A lé m d a m i n h a pe ssoa , tod os e ste s pri z i on e i ros pe d e m


a V V . S S , q ue tom e m e n tr e m ã os e sse n otav e l e m pre h e n
.

d i me nto n a pri m e i r a op por tun i d ad e , e an te s q ue O i n i m i g o


se faç a m ai s for t e , e i s to por quatr o raz õ e s i m por tan te s :
e ssa e m pre z a r e d u n d ar ã e m h on r a d e D e os poi s p or
º
l .
,

e sse m e i o n ã o só m e n te te r m i nar a a e x e crave l i d olat ri a , O


ath e i s mo e a i m pu d i ci d ad e e mui tas outr as abomi n aç õ e s
q u e ali r e i n a m , s í n ã o t a m b e m m u i to g e n t i o c e g o se r ã
con v e r ti d o 2 0 t rar a g r an d e prove i t o a V V
. S S e pros . .

i
º

p e r i d a d e ã p a tr i a 3 li b e r ta r ã .t a n t o s p ob r e s p r i z on e i r os
ch r i stã os , alg un s d o s q uae s sahi r ã o e m se r vi ç o d e V V SS ; . .

se rvi ra para ab ate r os n ossos fi d ag ae s i n i m i g os e p ar a


º
i .

tomar mos v i n g an ça d as colon i as e n avi os n os sos , q ue e lle s


d e str ui r am .

E r e comme n d an d o m e as b oas g r aç as d e VV S S , —
. .

rog o, q u e se d i g ne m d e t ud o ace i tar com a m e sm a


3: T on o L V III , I .
2 50 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

d i spoz i çã o e ob se q uíoz i d ad e com q ue lh e s é od e r e cid o p or


q ue m é e se r a se m pre d e V V S S h umild e se rvo G e d e on
. . .

M an i a d e J on g o .

E ntre g ue e m M i dd e lb ourg a 2 2 d e O utub r o d e


1 6 37

O se g un d o re lator i o d e G e d e on M orri s foi apre z e n


tad o d ous ann os d e poi s d o pri m e i ro D e ram lh e occaz i ã o .
-

as u lti mas noti ci as d o M aran h ão r e ce b i d as por i n te rm e di o


d e um outro ave n ture i ro d e n om e J oão M ax w e ll, q ue
tam b e m lã e sti ve ra d ur an te an n os como pr i z i one i ro .

B re ve re latori o ace r ca d o M ar anh ã o apr e z e n


tad o a 3 d e F e ve re i ro d e 1 6 4 0 por G e d e on M orr i s e J e a n
M ax w e ll .

R e spe i tave i s pod e roz os, avi za d os e m ui prud e n te s


,

se n h or e s di r e ctor e s d a C ompan h i a g e ral e outor g ad a d as


I n di as O cci d e n tae s ,d e le g ad os ã camara d a Z e land i a .

M e us se n h or e s
A pre z e ute i e e n tr e g ue i a V V S S , h a d ous an uos ,
. .

uma e x poz i çã o ou r e latori o por mi m e scri pt o a r e s pe i to


d as couz as d o M ar an h ã o, G rã o Pará e lug are s vi z i n h os

.

si tu ad os a oé ste d e P e rn am b u co, e n tr e o R ío G r an d e e o —

afam ad o ri o d o A m az on a s , on d e e s ti ve d e ti d o pe r to d e O i to
an n os , com o pr i z i on e i r o o q ue é a V V S S b e m n otori o . . .

N e s se re la tori o por m i m apre z e n tad o t rate i n ão


'

s ó m e n te d a si tua ã o e d as for ti fi ca õ e s sí nã o tam be m d a


ç ç ,

fe rti li d ad e e d o n ota v e l pr e sti m o d e d i tas re g i õ e s para


as si m m ove r V V S S a con q ui star e sse s e x ce lle nte s
. .

lug are s n a pri me i r a opportun i d ad e , e o m e u e scri pto


ag r ad ou tan to q ue V V S S m e d e ram car tas d e r e com
. .

m e n d açã o d i ri g i d as a S E x o C on d e J oã o M aur íci o ) e


. .

aos altos con se lh e i ros se cr e tos d o B raz i l afi m d e q ue e u


lh e s e xpuz e sse i g ualm e n te o ne g oci o, e i sto fi z e u com

E xtrah id od o re g i stro d a C om p d as . In d O . CC . us 258 1 6 36


. .

1643 re al arch i vo d e H ay a
º
.
R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M O R R IS U E JO N O E 251

tod a a d i li g e uci a , log o q ue ali ch e g ue i mas como os


se nh ore s ( d o S upre mo C ons e lho) e stavam n e ssa occaz i ã o
'

m ui to occupad os com a e x pe d i ç ão para a B ah i a, e o q ue e u


p p
r o u n h a n ã o v i n h a e n t ã o m u i to a p pr o o z i to , re c e b i a
se g ui n te re spos ta q u e 8 . E x t o
. m ar i a o pp o r t u n am e n t e
e m tod a a con si d e r açã o e le var i a a e f e i to e sse n e g oci o, e

q u e , q u a n d o f o s se t e m p ,o m e c o nv i d a r í a a co m p a r e c e r

p e r a n t e S S .8 8 p
. a r a t r a t a r d o a s s u m p to .

Te n d o e u si d o d e sd e e n t ão e n vi ad o ao C e arã para
le var a P e r n am b uco uma ce rta pr e z a, ve n tos contín uos d o
su l m e afas taram d o costa d o B raz i l, d e sorte q ue a couz a ,
com g r an d e pe z ar m e u, fi cou até ag ora se m S e g ui me n to
C om o pr e z e n te me n te soud e n ovo ad mi tti d o ao se r v i ço
d e V V 8 8 com d e sti n o a Pe rn am buco, n ã o posso d e i x ar
. .

d e , ai nd a um a v e z , avi v ar a me mori a d e V V SS . e de
.

alg u m m od o tratar d e sse n e g oci o, j á q u pouco


'
. e nã o
d e lle d e pe nd e a prospe r i d ad e d a vossa louvave l C ompa
'

n h i a , e ob se q uíoz am e n te pe ç o, q ue V V . S S se d i g n e m d e
.

torn ar a r e com me n d ar a S E x . . e aos altos con se lh e i r os


se cr e tos d o B r az il q u e i r am tom ar e m tod a a con si d e raçã o
tã o i m por ta n te as sum pto, porq uan to, d e poi s d e mi n h a par
ti da d aq ue lle s lug are s , occorr e r am m ui n ota ve i s m ud an
'

ç as , p r i n ci p a lm e n t e n o M a r a n h ã o e l u g a r e s V i z i n h o s , q u e
faz e m o d i to comm e ttim e uto ai n da m ai s re comme nd ave l e
i i i q u f
'

p r o v e to z o e s t o s e , p o r e m o a fi r m a r a m n ã o s õ v a r i a s

p e s s oas fi d e d i g n a s , r e c e n t e m e n t e V i n d as d o M aran h ã o
e qu e por lã an d ar am m u i to te mpo, sín ã o tam b e m e parti
cu larme n te um am i g o m e u, pe ssoa d e m i m m ui to conh e ci d a ,
o Sr . J oh an M ax w e ll, i r m ã o d e M ax w e ll d o L i r io F lo
r e n ti n o d e M i dd e lb u rg , o q ual d e p roz e n te aq u i se ach a ,
t e n d o vi n d o h a d e z m e z e s d o M aran hã o, d e poi s d e h av e r
p assa d o d e z a n n o s s e g u i d os a h i n a s te r r as co n fi n a n t e s e
ob se r van d o cui d ad oz am e n te as su as cou z as .

E m carta d e 1 9 d e M arç o d e l8 38 o S up re m o C on se lh o d o B ra
z i l souz ou a re ce pç ão d a car ta d a C o m pan h i a d e 1 5 d e D e z e m b ro d o
an n o an te r i or, re c o m m e n d an d o O se r ve n tuar lo d a i g re a d o We stw ood j
( d a n co m m y s ra n we s tuo u d r r k e r k ) G e d e o n M or i s q ue te n d o h ab i ta d o
'
.

, ,

p o r m u i to te m po n o M aran h ão e ob s e r vad o co m atte n ç ão t oda a sua s i


tuaç ã o, po di a p re s tar ah i se rv i ç o N ó s o e x aun n are m os so bre tud o , d a
.

O C o n se lh o e e m te m po o ppo r tuno ( q ue ag o ra n ão a d e lle n os se r v i re


'
,

m os ; no e n tre ta n to O e m pre g are m o s aq ui e m o utra couza » .


252 R E V IST A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

C om mui to z elo e d e ze j o J oh an M axwe ll q ue r te r a


h on ra d e se r com i g o e m pr e g ad o n o m e sm o com me tti
me n to, e para i sso ofi s re ce m os o apre z e ntam os a V V 8 8
'

. .

com t od a a offi ci oz id ad e as n ossas pe ssoas e s e r vi ços E


q ue r e n d o, pod e m VV S S ( caz o re ce b am b e m a propost a
. .

e m pr e z a) i n q ue ri l o e i n te rrog al o at te n ta e ci rcu
- -
n s tan

ci ad am e nte a tal re spe i to .

A s pri n ci pae s mud an ç as occor ríd as n os r e fe ri d os


lu g a r e s m e fo r a m p o r e lle d e c l a r a d a s v e r b a l m e n t e e e u
tom e i as se g ui n te s n otas , a sab e r :
Q , u e d e p o i s d a m i n h a p ar t id a ,
l e v a n t a r a m n a s c e r ca
n i as d o G rã o Para mai s tr e z e n g e n h os E r g o e ss e lug a r
-
.

s e torn ou por i sso m ai s n otave l e prove i toz o

Q p u e e l o m e z d e N o v e m b r o d e 1 6 3 7 ch e g ar a m d o
M aran h ã o oi to E span h oe s d a pr ovín ci a d e Q ui to d o P e rú ,
se n d o d ou s pad re s , u m mi n e i ro ou afi nad or e ci n co sold a .

d os E ss as oi to pe ssoas vi e r am m i raculoz am e n te d e Q ui to
.

l d M
'
p e lo r i o d o A m a z o n a s e a o o n g o e l l e a t é o a r an h ã o , e
S ã o O s pr i m e i r os d e scob ri d ore s oum e lh or i n ve n tore s d e s sa
'
.

p a s s a g e m d e Q u i to p a r a a li
.

N ã o m e pare ce e sc uz ad o, an te s j ulg o ne ce ssar i o faz e r


um a b re ve n ar raç ão h i stori ca a e ste re spe i to, e e spe r o , q ue
a le i tu r a d a se g u i n t e e X poz i çã o n ã o se rã d e sag r ad ave l
aos olh os e aos ou vi d os d e V V 88 .

C omo o m i n e i ro e s pan h ol e s tava i n form o e m con se


q u e n c i a d o s p r o l o n g a d os t r a b a lh os q u e p a s sa r a n a v i a

g e m ,
f o -
i lh e r e co m m e n d a d o , q
u e s e a lo j a s se p a r a t r a t a r

d e sua saud e n a caz a d e J oh an M ax w e ll n o M aran h ã o ,


p o r q u a n t o M a x w e l l, a t t e n t o a s u a e x p e r i e n c i a t a n t o e m
m e d i ci na e ci r urg i a , c om o e spe ci alm e n te e m far m aci a,
g o z a v a a li d e m u i t o b o a r e p u t a ç ã o , e e r a g e r a lm e n t e
con h e ci d o e e sti m ad o por tod os A loj ad o poi s o m i ne i r o e m
.

caz a d e M ax w e ll para cu r ar se , r e fe r i o cor d i alm e n te a e ste


a su a ad m i r ave l e ave n tur oz a v i ag e m d e Q u i to pe lo m od o


se g u i n te
F om os e n vi ad os pe lo g ov e r n ad or d e Qui to com ce r ca
d e q uare n ta h om e n s a uma pr oví n ci a , q ue fi ca a lé s te d e
Q u i to ,p
a r a a b r i r m o s c e rt a m i n a d e p r a t a ,
a q u a l ,
n ã o h a v i a
m ui to, ti n h a si d o d e scob e rta S e n d o n ó s ch e g ad os a e s ta
.

n ova m i n a, os m orad ore s d a m e sm a pr ovi n ci a fi n g i ram ,


R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M e R R IS D E JO N G E 2 53

q ue lh e s e ra ag rad ave l a n ossa pr e z e n d e ram


a
ç , e n os
tod as as m ostras d e am i z ad e até q ue vi ram e ns e j o d e sur
p r e nd e r n os —
, e e n tã o com m e d on h a g r i ta e d e to d o s o s
lad os n os as saltaram e s tacaram com tal furi a e pre s te za ,
q u e n ã o ti v e m os t e m p p
o ar a d e li b e rar o u t oma r d i s po s i çõ e s
con form e a occaz í ão pe di a P uze m o n os e m d e sord e m ,
.
-

cad a qual pr ocur ou a s ua salvaç ão n a fu a


g , e e l le s m a ta
ram tod os os q u e n ã o pud e ram fug i r .

N ó s oi to, fug i n d o , tomamos por um a e stre i ta ve re d a ,


e fom os te r a um pe q ue n o r i o , on d e fe li z me n te e n con tra
m os um a can ôa , e n e lla n os m e tte mos e avan ç amos ã forç a
'

d e ram os até porm o n os fõr a d o pe ri g o d o i ni m i g o q ue tã o


-

d ur am e n te n os pe rs e g ui a R e spi ra m os e n tã o um pouco O
.

lame n tam os a m or te d os n ossos ami g os , q ue ti n h amos por


ce rto h ave r e m si d o cr ue lm e n t e m or tos
A s somb ras d a n oi te n os se r vi am d o man to par a n os
occ u ltar m os aos n ossos i n i mi g os , e posto j á e sti ve sse mos
m ui to fati g ad os , o m e d o n ã o n os pe rmi tti a d e scan ç ar , e
v i vam e n te puze sse mos e m m ovi m e n to as mã os e os b raç os

p ar a a v an ç ar m os .

A o rom pe rd o d i a ch e g ãm os a um r i o b astan te lar g o,


cu j as a g u as d e sc i a m u m ta n t o t e z a s V i m os
. a h i v a r i as co r
r e n te s d ag u a , as q uae s tod as vi n h am d e s pe j ar n aq ue lle
' '

g r a n d e r i o , d e m o d o q ue fi ca m o s co n fu z os , se m s a b e r q u e
cam i n ho tom ar par a m e lh or pod e r m os voltar a Q ui to R e .

m an d o con tr a a cor re n te n a d i re cç ão d e oe ste n ã o podi a


m os av an ç ar m ui to, por se rm os i n e X pe r íe n te s e m tal offi
ci o e n ã o e st armos b e m a ppare lh ad os d e re mos , se n d o os

q u e ti n h a m o s a p e n as ac om m od a d o s a n o s sa n e c e s s i d a d e
e si tu aç ã o
V e n d o n os poi s e m tal apur o, re z olve m os e n tre n ó s
-

d e i x ar q ue a corr e n te nos le vasse a ve r que sab i d a D e os


nos so S e n h or n os d e par ari a D e ri vamos ass i m d ur an te
alg un s d i as , n utri n d o n os com o ali me n to q ue e n tã o pod i a

m os h av e r , e n tre outros alg un s frutos sab oroz os , se n d o os


ri os pi scoz os o n osso ar maz e m e m ai or con solo .

D os re li g i o so s[ e g os llam ad o s tray D o m i n g o d o B r i e va y tray


A n d ré s
d e T o le d o r o m se i s so ld ad o s e n un a e n i h arca tio n pe q ue na s e d e
x ar o m lle var d e j
la r o rri on te r i o aha o » A c n na. N uovo d e s co b r i m e n to
.

d e l n o d e [ as A m a z o n a s .
254 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

A fi nal ch e g ã m os 6 V i s ta d e uma ald ê a d e í n d i os É s


. .

tan d o n õs se m víve re s e pos tos e m tal ape r to, asse n tam o s


V ê r si por suppli ca ou por d on at i vo pod e r i amos ob te r al

g u m m an t i m e n t o Q
. u a n d o a l c an ç am os a d i ta a ld ê a , e st a
v am n u m e r oz os i n d i os na prai a ar mad os d e arcos e se tas
d e me d o q uaz i pe rd e m os O an i mo e te ri am os succum b id o ,
S i um d os pad re s ( q u e sab i a h ab i lm e n t e fi n g i r ao mod o
d os j e z ui tas) n ã o n os d êsse corag e m Pon d o e lle a n ossa
.

can z a n as m ã os d e D e os , tom ou para se r vi r d e pre z e n te a


m e lh or ve st i m e n ta q ue ti n h am os , s altou e m te rra, e lan
u ( g u d d d ) d u ll u lh
'
ç o o
s e s e n o o m o o a t e rr a a o s p é s a q e e q e e

p a r e c e u s e r o c h e fe e s t e o r e ce b e ub e m e r e par ti o o s
ví ve r e s q ue ti n h a .

O s í n d i os conte m plavam os E span h oe s com ad m i raç ã o ,


e por si g n e e s d avam a e n te n d e r q ue n u n ca ti n h am vi s to
n e m ouv i d o falar d e t ae s h om e n s b r ancos , e e stavam e m
d uvi d a sob re S i e s se s e str an g e i r os e ram oun ã o d e ose s .

O m i n e i r o affi r m ava , q ue e sse s i n d i os tr az i am pe n


d e n te s d as or e lh as b ri n cos ou arre cad as d e our o fi n o e d e
vari a s fe i çõ e s .

S e n d o m ui to lon g a a n arraç ão d e tod as as ci rcun s


tan ci as e par ti culari d ad e s d e ssa ave n tur oz a v i ag e m ,
'

r e fe ri re i só m e n te o q ue i m por ta ao m e u propoz i to
O s oi t o E span h oe s , d e poi s d e alg un s d i as d e d e mor a ,
p a r t i ra m d a li ,
r i o a b a i x o , s e m sa b e r q u e r i o e r a n e m o n d e

i ri am te r F oram assi m n ave g an d o com a corr e n te d uran te


.

c êr ca d e d ou s m e z e s , e d e passag e m v i ram m ui tas ald e a s


e d i ffe re n te s n aç õ e s , alg um as d as q u ae s O s tr atar am be m e
out r as lh e s t om ar am as r oupas .

O s cam pos q ue d ur an te a vi ag e m ob se r varam e ram


m ui fe rte i s e d e as pe cto apraz íve l, com o o d e um parai z o
te rre stre vi ram tam b e m n um e roz as i lh as , b e m com o ri os
e r i b e i ros , os q uae s tod os afilui am par a aq ue lle g ran d e r i o
e n e lle d e spe j avam
'
.

Pe lo fi m do se ghnd o m e z j á se h a vi am ad i an tad o
tan to q ue e n con tr aram a m aré , e n e ss a parag e m d e scob ri
'

r am e vi z i tar am d ou s m on t e s , m u i ri cos d e prata, se g un d o


d e clarou O m i n e i ro , d i z e nd o q ue e lle e m pe n h ava a sua
c ab e ç a e m como os di tos m on te s e r am ab u nd an te s d e

p r a t a .
R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M O R E IS D E JO N G E 255

S e n d o ch e g ad os m ai s abai xo, d ous d i as d e poi s q ue


d e sse s m on te s parti ram , e n con tr ar am uma n açã o d e i n
'

d i os q ue n ó s ch am am os T ap aj ó e s ati r ad ore s d e se tas h e r


.

v ad as . E sse s i n d i os, ve n d o os oi t o E s pan h oe s assi m d e s


p r o v i d o s d e t ud o e e m e s t a d o d e m a l p od e re m c o b r i r a s u a
nu d e z , con ve rte r am a p ropri a cr ue ld ad e e m com pai x ã o e
ami z ad e , e com m un i car am aos fug i ti vos , q ue d e n tro d e
p o u c os d i a s c h e g a r i a m a l u g a r e s o n d e h a vi a m h o m e n s
b ran cos , como e lle s e r am com o q ue O S E span h oe s cob ra
r am an i m o , e p a r t i n d o d a li ,
fo ra m t e r a u m a a i d é e c h a
m ad a M a tr ou, on d e e ncon trou P or tug u eze s .

D e sse lug ar passar am se ao G rã o Para, e d ah í for am


'
- -

le vad os ao M ar a n h ã o para i r e m te r com o g ove rn ad or , q ue


os r e c e b e u e tratou d e m od o m ui to am i stoz o, e n tre te n d o
d i ari am e n te m uitas re laçõ e s d e am i z ad e com os d on s pa
d r e s e o m i n e i ro .

E d e poi s d e te r o g ov e rn ad or con fe re n ci ado e pr ati


ca d o com os d on s pad r e s pe lo te m po d e d ous m e z e s oum ai s ,
fi z e r am se pre parati vos n o M aran h ã o ( par a um a e xpe d i
-

ç )
ã o e a s se n to u—
s e , q
u e c i n c o e n t a d o s p r i m e i ro s b u r g u e z e s

p a r ti r i a m e m q u a r e n t a c a n ô a s p a r a v e r i fi ca r e m s i e r a

p os s í v e l se g u i r v i a g e m d o M a r a n h ã o a t é Q u i t o e d e l ã
voltar .

A e xpe d i ç ã o parti o d o M aran h ã o a 28 d e J an e i r o d e


1 6 3 8 , com os O i to E span h oe s q ue ti n h am vi n d o d e Q ui to e
um e x pe r i m e n tad o pi lot o p or tug ue z par a tom ar as altur as
e ob s e r var tud o o q ue n e ce ssari o fosse para d e scob ri r e
assi g nalar o d i t o cam i n h o
P ouco d e poi s d e n ove m e z e s d a partid a d a e x pe di ç ã o
ch e g aram d ous m e nsag e i r os ou propr i os p ar p oste e a
t od a pre s sa com a d e z e j ad a e g rata n oti ci a d e q ue o ve rd a
d e i ro cam i n h o e stava ach ad o e q ue e lle s ti n h am vi aj ad o
se m g ran d e tr ab alh o pe lo r i o d o A m az on as at é Q ui to , on d e

S e g und o a pad re A r ub a , a e x pe d i ç ão parti o d o P ara « a lO S


2 8 d e O utub ro d e 1 6 37 ano s co n 4 7 can ô as d e b ue n po rto y e n e llas 7 0
so ld ad os po rtug ue z e s í n d i os d e h o g a y g ue r ra q ue r o m las
, ,

m uj e re s y m uch ach os d e se rvi c io passari a" tod os d e pe s so n as


256 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

for am re ce b i d os pe lo g ove rnad or , a q ue m traz i am car t a s


d o d o M aran h ã o
Q uan to ao mod o por q ue e lle s d e scob ri ram e ab ri ra m
e ssa m e m orave l pas s ag e m , n u n ca d an t e s ac h ad a, m a u
te ve s e m ui to e m s e g re d o, m as a g rand i ss i m a ale g r i a d a
-

burg ue z ía d o M aran h ã o re ve lava o se g re d o d o caz o , be m


com o q ue os e x pe d i ci on ari os , d e cami n h o ti n h a m e ncon ,

trad o couz as m ui to e s tran h as e n otav e i s O s m od os d os b ur .

g u e z e s e r a m t od os os d i as pra z e n t e i r os ,
e e s te o s e u e s tr i
b i lh o : S omos b astan t e r i cos , pod e mos trafi car com os d e
Q ui to, poi s lh e s ve nd e re m os o nosso pann o d e alg od ão po r
patac õ e s
N ote se -
, q ue os m orad or e s d o M aran h ã o e do G rã o

P arã faz e m tod os os an uos g ran d e q uan ti d ad e d e pan n o d e


alg od ã o, com q ue c ar r e g avam c ar a ve las i n te i ras e as
m an d avam par a as I n d i as O cci d e n t ae s
O d i to comm e r ci o com os m orad or e s d e Q ui to e ra tã o
d e z e j ad o e i mpor tan te q ue o g ove rn ad or d o M ar an h ã o
d e s pach ou i m m e d i atam e n te um n avi o ( com q uan to e sti
ve sse ã car g a ) com car tas a S M O r e i d e E s pan h a ,
. .

p a r a co m m u n i ca r lh e a q u
-
e lle d e s co b r i m e n to e p e di r

li ce n ç a par a c omm e rcíar com Q ui to .

I n d ub í tave l é , q ue e sse comm e rci o farã o M ar a n h ã o


m ui r i co d e d i n h e i r o , como b e m se pô d e conj e cturar pe lo
e x e m plo d o R i o d a P rata .

O te m po d i rã si e lle s e ra pe rm i tti d o ; m as cre i o, q ue


n ã o d or m i rã o sob re o ca z o .

O q ue te n h o e m vi sta com a nar raç ã o d e sse fac to e d e '

su as ci r cun stan ci as é affi rme r e faz e r s e n ti r , q ue n a v e r


d ad e e x i ste uma passa g e m c om mod a pe lo r i o d o A m az on as
p a r a Q u i t o ,
e c on s e q ue n t e m e n t e d e Q u i t o p a r a t od as a s

p r ov ín ci as d o P e r ú E s e n d o assi m , se g ue se n ace ssarí a


.
-

m e n te , q ue a con q ui sta d o M aran h ã o é um n e g oci o d a ma i s


a lta i m por tan ci a e d e m ai s s u b i d o i n te re ss e par a a louv a
ve l C ompan h i a d e V V S S C on qui s tad o o M aran h ã o e a s
. .

O pad re A c un t n ão d i z , q ue ti ve sse m s id o m an d ad os e sse s m e n sa


g e i ros .

A V i ag e m d e Id a d uro u ce rca d a um an n o . ed e vo lta ce rca d e


a
de m re colh e n d O se a e x e d i ç ão ao P ará c m 1 1 d e D e z e m b ro d e
g9 g
ze s
p
-

16 . l b
R E L A T ÓR I O S E CA R T A S DE M O R R IS D E JO N G E 2 57

suas d e pe nd e n ci as , com o favor d e D e os, pe la C om pan h i a,


V V . S S te rã o n ã o só me n te ob ti d o um bom por to, c omo
.

te rã o ach ad o uma e n trad a e e m cami n h o comm od o, p or


O n d e , com o an d ar d o t e m po , alcan ç arã o até o coraç ão d e

Q n i to .

C um pre n otar , q ue as fronte i ras d o lad o d e cá d e P e rú


n ã o se ach am fort i fi cad as , e assi m por n e n h u m m od o con
vé m d e m orar o fe i to d o M aran h ã o , mas pe lo con trari o
r e ali z al o q u -
an to an te s , poi s é d e r e ce i ar q ue o re i d e
E spanh a , te n d o e m atte nç ão a pass ag e m r e ce n te me n te d e s
cob e r ta , faç a b re ve me n te g u ar n e ce r e for ti fi car b e m o M e
r an h ã o ; O q ue j a se d e pre h e n d e d a te rce i ra m ud an ça
ali occorr íd a , a sab e r , o g ove rn ad or d o M a ranh ã o, d e poi s d o
d e scob ri me n to d o d i to cam i n h o e por d e li be raç ã o propr i a ,
ass e g u r ou e con tornou com u ma m ura lh a d e te r r a m e tad e
d a cid ad e por traz , a q ual an te s e s tav a e m a b e r t o .

A q uart a m ud an ç a é , q ue d e poi s d a m i n h a pa r ti d a ,
ch e g ou ao M aran h ã o um a soifr ive l le va d e sold ad os com o
n ovo g ove r nad or B e n to M aci e l H ouve por é m no M ar a
.

n hã o e n o G rã o P ar a u -
m a g r an d e m or tali d ad e , q ue O s
ean fraq u e ce utan to q u an to o re fe ri d o socor r o os ti n h a forta
le ci d o .

R e z um i d am e nte e x postas , sã o e s tas as pri n ci pae s mu


d an ç as ou alte raç õ e s occor r íd as n o M aran h ã o d e poi s q ue
d e lã parti .

V i n d o a g ora ao m e u pr opoz i to, q ue a m ove r V V .

S S a tom ar a pe i to o d i to com me tti m e n to, d e vo r e s pon d e r


.

a u m a obj e cç ão , q ue V V S S pod e r i am com r az ã o oppô r ,


. .

i s to e , si a con q ui s ta d o M ar an h ã o cobr i rã as d e s pe z as a
faz e r com a e x e c uçã o d a e m pre z a , e q ue prove i tos pod e rã
C om pa n h i a ali ob te r .

S i r vam d e re s post a as con si d e r açõ e s , q ue faç o sobr e


e ste s s e g u i n te s pon tos , a s q uae s V V SS . apre ci a rã o ,
.

se g u n d o O v alor q ue t i ve r e m

Q u u i i l i u
º
L e c on d i ç õ e s o p r v e g os se rã o g a r d ad os
aos P or tug u e z e s por occaz i ã o d a con q u i sta
2 Q ual a d i spoz i ç ão e fe r ti li d ad e d e tod os e s se s ln
º
.

g ar e s
3 .
º
Q uas s os prove i tos q ue d e pre s e n te se o b te m ah i
an n ualm e n te
T O M O u m, E . I .
2 58 R E V IS T A T R I M E N S A I. n o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

Q pu u
º
4 . e r o ve i t o s s e d e v e e s p e r a r d os m e s m os l g a
re s , q uan d o V V SS os ti ve r e m con q u
. . i stad o
Q uan to ao 1 u
º

p o n to .
,
S ã o e s t a s a s co n d i ç õ e s o p r e
v i le g i os , q ue os P or tu g u e z e s c o n s e r v a r a m p o r o c c a z i ã o d a
con q ui st a .

P od e nd o se r pe r fe i tam e n te postos sob ob e d i e n ci a d e


V V . S S , com O favor d e D e os e
. ou h om e n s ,
o M ar an h ã o, o G r ã o Pará e lu -
g a r e s. v i z i n h os ( o s q u ae s to
d os e stã o sob o g ove rn o d o M aran h ã o) , n ã o é r az oave l,
u u u u l l i i
'
q e aos P or t g e z e s d a q e a s re g õ e s se c onc e d e m p r
v i le g i os , i z e n ç õ e s ou li be r d ad e s i d e n ti cas ou si m i lh an t e s
as q ue foram por V V S S conce di d as aos P or tug ue z e s
. .

d e P e rn am b uco, n otan d o se q ue q uaz i tud o o q ue os d o -

M aran h ã o uz ur param e possue m por vi ole n ci a é e sb ulh o


oupr e z a tomad a a n õ s e a ou tr as n aç õ e s am i g as e alli ad a s
n ossas N ã o só m e n te e lle s colh e r am o q ue n ó s s e m e amo s ,
.

e ar r u i nar am , ou se uti li z ar e m d os n ossos forte s e for t i fi


c aç õ e s s i n ã o tam b e m v i olaram as suas pr ome ssa s j u
,
rad as

p e r fi d a m e n te e c o n tr a t o d o s os u z o s d a g u e rra ,
e a lé m
d ísso, crue lm e nte m ataram e assasi n aram mai s d e tr e z an
'

t as pe ssoas , cu j os cor pos se m cab e ça foram lan ça d os n o s


r i os p ar a s e r vi r e m d e pasto aos pe i x e s E ss a b ar b ar i d ad e .

clam a ai n d a V i n g an ça , e por e sse re spe i to os P or tug ue z e s


d o M aran h ã o n ã o m e re ce m , q ue se lh e s con ce d a m ai s d o q ue .

a vi d a, e os m e i os d e V i d a , q ue é ai n d a tr atal os mu i favo -

r ave lm e n t e Q uan to á posse d e tod os os d i tos lug ar e s , por


. .

e lle s uz ur pad a , é j u sto , q ue se j a con v e r t i d a e appli cad a


e m p r ov e i to e van ta g e m d e V V SS . .

C om r e laç ã o a com m od i d ad e ou fe rti li d ad e d e stas


ª '
2 .

te rras , re fi r o m e ao r e latori o que j ã apr e z e n te i , n o q ual


-

t r ate i d a si tua ç ã o e d i spoz i ç ã o d e llas , b e m c om o ao q ue


'

a tal r e spe i to e scre v e u o S r J oh an d e L ae t . n a sua d e s


c r i pçã o d o B r az i l .

3 Q uan to aos pr ov e i tos , q ue act ualm e n te ali se ob te m


ª

cad a an n o, con si ste m n os se g ui n te s ar ti g os e m e r cad or i as ,

q u e , a l é m d e ou t r o s , sã o o s p ri n c i p a e s fr u to s a n n u a lm e n t e
u
'
p r o d uz i d o s e ob ti d o s n a q e l las t e r r a s :

R c fe re -
se a H i s to r i a d o N o vo M un d o ou D e s cr ip çã o d as I n d i a s
O cci d e n tq e s de J oão d e L ae t .
R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M O R R IS U E JO N G E 259

ª
mai s d e cai xas d e assu m ai s d e
º
l . car ; 2 .

r olos d e fu m o ( cad a r olo pe z a d uas arrobas) , pe la


m ai or parte t ão b om com o o me lh or fumo d o B r az i l; 3 .
º

ce rca d e 1 0 0 fard os d e alg od ã o ; 4 mai s d e


º
. va .

r as d e pann o d e alg od ã o ; 5 .
º
g r a n d e q u a n ti d a d e d e lar a n

j ,
a s a n n o to o u c e r t a t i n t a v e r m e l h a a s s i m c h a m a d a
6 .
º
uma b oa q uan ti d ad e d e v ari as m ad e ir as tan to para
ti n tur ari a como para con struç õ e s .

P asso e m sile n ci o a ab un d an ci a d e g rã os , arr oz , favas ,


far i n h a e outros fr uto s si mi lh an te s e O m ai s ( q ue é t am
b e m e x ce lle nte ) j ã m e n ci on ad o n o m e u allud i d o re lat ori o .

R e le va par ti cular m e n te n otar , q ue , q uand o se q ui z e r


le var a e ffe i to a e m pr e z a , se d e ve g uard ar a q uad r a oppor
t un a , d e m od o q ue se e n con t re a m ai or par te d os fructos
aci m a m e n ci on ad os , pr e parad os e p rom ptos e se j am log o
e m b ar cad os, e as si m faci lme n te tom ad os ; o q ue , com o
fav or d e D e os, n ã o pôd e falh ar .

º
4 . Para d ar a con h e ce r clar am e n te os prove i tos e as
van tag e n s , q ue se põ d e O b te r d e poi s d a con q ui sta, d e vo
m ost rar pr i m e i r am e n te e d e um m od o b r e v e o q ue se e u
te n d e por M aran h ã o, e o q ue a con q ui sta d e lle e m si m e sm o
'

c om pr e h e n d s .

O M aran h ã o le va os se us li m i te s ao r i o d o A m az on a s ,
e ste n d e n d o s e a t é uma ce r ta ald ê a ch am ad a M a rr on

.

S e g und o a con ta d os P ortug ue z e s , e ssa re g i ao com


p r e h e n d e 2 5 0 l ag oa s d e c o st a ; e m m u i to s l u g a r e s e x c e d e

p e la s u a fe rt i li d ad e o s c a m p o s e a s p r o v í n c i as d e P e r n a m
b uco; é g e ralme n te re g ad a por i n n um e ros ri os pi scoz os e
ce r cad a d e fe r te i s e b e lli ssi m as i lh as .

A qui pod e r ã alg ue m pe rg un tar por que e n tã o n ã o se


faz e m n o M aran h ã o tan tos assucar e s com o e m P e rn am buco
A re s posta é faci l; h a 1 5 0 an n os q ue P e rn am b uco é
h abi tad o e culti vad o, ao passo q ue a cultura d o M ar an h ã o
n ã o con t a m ai s d e 4 0 an n os .

N o am b i to d e ssa r e g i ão e x i ste m d ous lug are s , q ue


'

te m o n ome d e ci d ad e , a d o M aran h ã o, q ue é a ci d ad e ca
p i t a l e tã o g r a n d e q u a n to a P a r ah i b a , e a d o G r ã o P a r á ,

um pouco m e n or , m e n os e d i fi cad a e povoad a N a m e s m a .

r e g i ã o con tam s e c e rca d e 4 0 ald êas , q u


-
e e stã o sob a su

j ç i d P u u lé d u ll u ll
'
e ã o o s o r t g e z e s . a m a q e a s q e c on t ra e e s
26 0 R E V IS T A T R I M E N S A I. n o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

faz e m g ue rra A s h e r da d e s oucazas d e ca mpo e plan taç õ e s


.

sã o i n n ume rav e i s , e n ã o se p ôd e faz e r u m calc ulo e x acto


tal r e sp e i to; e n tre e llas con tam se oi to e n g e n h os , m uiti a
-

si m os caunavíae s e b e llos te rr e n os com plan taçõ e s d e fum o .

O s m or ad ore s portug ue z e s, q ue occupam tod o e sse


p a i z , n ã o e x ce d e m d e 9 0 0 h om e n s e m e s ta d o d e t raz e r

ar m as , ou aptos para a d e fe z a, e te m sob a s u a su j e i ção


c e rca d e e scra vos e i nd i os li v re s , h ab i tante s
d as d i tas ald êas , os q uae s por um a me sq ui n h a re tri b ui ç ã o
p re s t a r-
s e í
-
a m a la v r a r a t e r r a p a r a a c u lt u ra d e to d o s o s
frutos q ue pod e m dar prove i to .

P or ah i pod e m V V S S facilme n te j ulg ar d os g ran


. .

d e s prove i tos e van tag e n s , q ue d e poi s d a con q ui sta e sse s


lug ar e s far te i s e populoz os proporci on ari am , e com o
favor d e D e cs e ou h ome ns , e lle s pod e m se r
con q ui s tad os e pos tos sob a n oss a ob e d i e nci a, com o j á .

foi d i to .

C on vé m tamb e m le m b rar , q ue , fe i ta a con q uista , V V .

S S pod e r ã o g uarn e ce r os r e fe ri d os lug are s com 5 0 0 ou


.

6 0 0 sold ad os e as si m s ome n te ã cust a d o sold o d e t ão p e


,

q ue na g uarn i ç ã o V V S S g oz arã o d a ple na posse e d e


. .

tod os os prove i tos e r e nd as d e ssas te rras r i cas c om s uas


'

ci d ad e s , ald êas , e n g e n h os , e scr avos e ou tr os acce ssori os e


d e pe n d e n ci as .

E sob re tud o d e ve se n otar , q ue V V S S n ã o some n te


-
. .

te r ã o a posse e a propr i e d ad e d e sse s t e rra s , s í nã o tam


'

b e m d om i n arã o e poss ui rã o t od o o ri o d o A m az on as e as i n
n um e r ave i s ald ê as d as n aç õ e s i n d i an as , q ue n e lle e n as
'

s uas ce rcan i as h ab i tam e d e st arte e m pou cos an uos as


'

n os sas fr onte i ras s e e ste n d e rã o até o s li m i te s ou d e n tro


d os li m i te s d a proví n ci a d e Q ui to, d e q ue aci ma trate i ;
tan to m ai s q uan to tod as e ssas n aç õ e s , q ue tê e m alg um co
n h e ci m e n to d os P or tug ue z e s ( m e sm o di m i n u to) , se ach am
tom ad as d e od i o m or tal c on tra e lle s, e pe lo con trari o
te m par ti cular affe cto e am i z ad e par a com a n ossa n aç ã o,
vi sto com o an te r i or m e n te tratã mos e pra ti cã mos com m ui
tos d e lle s d e um m od o a ffa ve l e a mi stoz o, poi s é notori o
'

q u e a 1 6 a r m a s ( a n t e s d e se r e m d e s tr u í d as c o l o n i as o u
p la n t a ç õ e s no ss a s e d e o u tr a s n a ç õ e s ) tr e z o u q u a t r o n a
vi os faz i am an n ualm e n te e x ce lle n te s v i ag e n s, e xplora nd o
R E L A T ÓR IO S E C A R T A S DE M O R R IS D E JO N G E

some n te o comm e rci o d as laranj as , d o alg od ã o e d o fum o


ali pr od uz i d os e obt id os .

A ssi m d e v e n e ce ss ari ame nte s e g ui r se , q ue , d e poi s -

d a con q ui sta , e m b arcare mos an nualm e n te m ui to m ai s m e r


cad ori as d o q ue os P ort u g ue z e s o fa z e m a g o r a , p or t e r e m
e lle s tan tos i n i mi g os A ffi rm o e u se r fô ra d e d u
. vi d a , q ue
e m pou cos an n os , e pe las ca u z as j ã r e fe ri d as , ob te re m os e

e mb arcare mos d e an n o a an n o m ai s d o t ri plo d o q ue os


P or tug u e z e s actu alme n te e m b arcam c ad a an n o .

P or outr ó lad o, n ã o S ã o d e scon h e ci d os a V V S S os . .

p r ov e i tos e as v an tag e n s q ue a C om pan h i a t i r ari a d os co l o


n os d e z e j os os d e fun d ar e asse n tar ali coloni as, pri nci pal
m e n te d os am ad ore s e ave n ture i r os , tan t o d a H olla n d a
( proví n c i a ) , da Z e lan d i a , como de out ros
lu g a r e s ,
o s q u a e s
folg ari am d e e s tab e le ce r se e m tã o d e z e j ad a s i tuaçã o, s e
-

g u r o s d e q u e a s s u a s co l o n i a s n ã o se ri a m m a i s ( co m o
tr or a) pe rtur bad as e d e struíd as pe los P or tug ue z e s
'
ou .

Passo e m si le n ci o o g r an d e e n ota ve l prove i to, q ue


VV S S pod e rão ob te r com O trafi co d os e scr avos, porq ue
. .

i u l d
'
j á
. t r at e i p a r t c a r m e n t e e s te p o n to n o m e u p r i m e i r o
r e lator i o .

T am b e m é ce rto, q ue h a tod a a ap pare n ci a d a e x i s


te nci a d e m i n as d e ouro e prata d e s se s lug ar e s d e s c obe r
t os , q ue , a n ã o se r ass i m , d e ve m os te r por falsas as ass e r
ç õ e s d e t a n t as p e s so a s fi d e d i g n as , a s s i m P o r tu g u e z e s c o m o

H ollan d e z e s S i V V . S S q ui z e re m i n te r rog ar m ui t as
. .

p e s s o a s q u e d e l ã v ê e m ,
v e r ã o , q u e u n a n i m e m e n t e e c o m o

p o r u m a s ó b oc a a ffi r m a r ã o , q u e n a v e rd a d e l ã e x i st e m
mi n as d e ouro e prata , pri n ci palm e n te m i n as d e prata , d e
q u e e u m e sm o ti v e v a r i as v e z e s b ô a a m o s tr a , v e n d o e

tratan d o o m i n e r al, com o mai s ci r c un stan ci ad am e n te


re fe r i n o r e lator i o por mi m a pr e z e n tad o, ao q ual m e
re porto .

D e z e j a mos poi s d e cora çã o, q ue s e r e ali z e a e m pr e z a


d o M aran h ã o ( e q uan to m ai s ce d o m e lh or) , afi m d e q ue
p or fac t o s s e t or n e pate n te o q ue a q ui r e p r e
.
z e n ta m o s

si m ple sm e n te por palavr as , ta n to m ai s q uan to a S i tu aç ã o


nol o e s tã i n d i can d o o a i sso n os convi d a , q u
-
e r por cauz a
da fraq ue z a e d e sord e m d o i ni m i g o, q ue r pe lo n osso pod e r
e d i spoz i çã o d e g e n te e d e n avi os .
26 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

A q ui pod e rã o V V . S S obj e ctar me , q ue , comq uan to


.
-

a e m pr e z a d o M aran h ã o se j a con ve n i e n te e d e va se r e ffe


ctu ad a q uan to an te s , tod avi a a si tu açã o d a C ompan h i a
n ã o pe r m i tte , q u e e lla o faç a ag ora , vi st o como te m d e at
te n de r a outr os n e g oc i os d e mai or i mpor tanci a , d e q ue a
me sma C om pan hi a d e pe nd e .

A i sto re spond o, q ue , si V V S S q ue re m e m pre g ar . .

as forças d e q ue pre z e n te m e n te d i spõ e m n o su l ( d o B raz il) ,


aque lla e m pre z a pô d e se r con v e n i e n te m e nte e x e cutad a
se m i mpe d i m e nto ou pre j uí z o d e s t outra, i sto o, com al
'

g u n s h i a t o s o u n av i os li g e i r os , q u a n d o a s for ç as t i v e re m
'
fe i to o se u d e ve r e as suas provas no s ul .

E si V V S S pr e te n d e m m an d ar as pre z e n te s for ç as
. .

p ar a o o c c i d e n t e ( I n di a s O c c i d e n t a e s ), t a m b e m p o d e m e ll a s ,

d e cam i n h o, e ffe ctue r commod am cn te o d i to com m e tti


m e n to , porquan to t od os os n av i os q ue v ã o par a o occi d e n te
d e v e m passar por aq ue lle s lug are s .

R e com m e n d amos poi s outra ve z e s te i mpor tan te n e


g o c i o a V o ss a a t te n ç ã o e c on s i d e r a ç ã o , n ã o d uv i d a n d o

q u e v ó s ,
m e u s s e n h o re s d a ca m ar a d a Z e lan di a , te r e i s e m
tud o parti cular cui d ad o para a prom pte r e ali z açã o d a e m
p r e z a , p o i s q u e e lla p a r ti c u l a r m en te i n te r e s sa a v o s s a C om
p a n h i a e m a i s d e p e r to lh e toca d o q u e a q ua lq u e r o u tr a

ca m a r a , p or p e rte n ce r e e star sob o d ep ar tam e n to d a Z e la n

d i a ( se g un d o m e con sta) a m ai or p ar te d os d i tos la g ar as , c


p r i n c i p a l m e n t e o r i o d o A m a z o n as ,
d e s o r te q u e o m e lh or

d os fr utos vi n d os d e lá s e r á tr az i d o par a a Z e lan d i a ; o


q u e c e r t a m e n t e p r o v oc a r á u m g r a n d e c o m m e r ci o a q u i n o

p a i z e c o n c o r r e r á p a r a a u g m e n te r o s e u f lore s c i m e n t o

e fi r m e m e n te con fi am os, q ue o S e n h or ( poi s e sta e m pr e z a


se r ve ã pr opag açã o d o se u san to E van g e lh o e re ve r te e m
h on ra sua) a le var á ao t e rm o fe li z e d e z e j ad a ; O q ue d e
.

tod o o coraçã o pe d i m os .

R e com me n d an d o V V . S S , n ossos am os , ã prote cç ã o


.

d o A ltíssi m o, e ofi e re ce n d o n ossos se r vi ç os n e sta e e m


'
'

N m arg e m d O tre xo s ub li n h ad o lé se a se g ui n te n ota:


a as pa
lav ras sub li n h ad as d e ve m se r s up r i m id as n a co pi a » .

O S d i re ctore s d a ca m ara d a Z e an d i a ach aram i n d i scre ta ou lucon


ve n i e n te a re fle x ão d o auto r d o re latori o .
R E L A T O R IO S E CA R T AS DE M O R R IS D E JO N O E 26 3

outras occaz i õe s , e m q ue V V 88
d ar as suas . n os q ue i ram
ord e ns , fi camos s e nd o , e m q uan to v i ve rmos , d e V V SS . .

fi e i s e sub m i ss os se r vi d ore s G e d e on M orr is J oh n


. .

M am ae “ .

F lossi n g s 3 d e F e ve re i ro d e 1 6 4 0 .

A b ri m os aq ui um par e n th e si s par a d ar n oti ci a d a .

occupaçã o d o C e arã , se g un d o d ocum e n tos offi ci ae s d e


ori g e m h ollan d e z a .

E m carta d e 2 5 d e A g os to d e 1 6 3 7 o C on se lh o S u
p r e m o d o B r az i l e s c re v e u a o s di r e c t o r e s d a C o m pan h i a
d as In di as O cc id e n tae s :
« C he
g a r am a q u i ,
h a a lg u m t e m p o , d o u s í n d i os d o
C e arã , cu j o ban d o e m n ume ro d e ce rca d e q uar e n ta
p e ss o a s fi c a r a n o R i o G r a n—
d e D e c la. r ar a m t e r s i d o p e los
se u s e n vi ad os par a pe d i r m os , q ue te n tasse mos um e m pr e
h e n di m e uto, poi s e lle s q ue r ia m e n tre g a r n os o cas te ll o d o -

C e arã , aj ud ar n os a e X pe llí r os P ortug ue z e s e faz e r n os


— -

se n h or e s d aq ue lla r e g i ã o ; e par a m a i s n os an i m ar , d i s
'

se ram , q ue h av i a aq ue llas ce rca n i as b e llas sali n a s , q ue

p o d i a m d a r m u i t o s a l, b e m c o m o s e e n c o n t ra r i am t a m b em
m ui to a mb ar e alg od ã o E s tavam os b e m di spostos a te u
.

tar o com m e tti m e n to ; m as como tod os os n ossos n avi o s se


ach avam no m ar d i an t e d a B ah i a , e ai n d a n ã o e sta va fi n d a
a n oss a e xpe d i ç ã o a M i n a , pe lo q ue e n tã o a occaz i ã o n ã o
e ra oppor tun a , n e m o foi d e sd e e n tã o, con te n tam os os
i n di os ( com pr e z e n te s ) e d i sse m os , q ue voltasse m a r e u
n i r s e com os se us n o R i o G ran d e , prom e tte n d o lh e s q u
- -
e, -

a pe n as n os pu d e ss e m os pr e par ar , e n vi arí am os uma frota


ao C e arã e assi m par ti r am E n tr e tan to ag u ar d ar e m os
º

um a occaz 1 ã o O ppor tuna par a d e passag e m apod e r ar m o n os —

E x trah id o do d a C o m pan h i a
re g i s tro d as Ind i as O cci d e n tae s
n . 25 8 1 6 37
,
1 6 4 3 : r e al arch i vo d e H oy a

.

O s H ollan d e z e s e scre v i am S y m o
26 4 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R IC O

d e sse lug ar e assi m r e pe lli r os P or tug ue z e s par a mai s


'

lon g e d as n oss as fron te i r as .

E ssa occaz i ão n ã o se fe z e spe rar mui to, e e m car ta


d e 1 7 d e N ove m b r o d o m e sm o an n o d e 1 6 3 7 o C on s e lh o
S upr e m o comm un i cou o se g ui n te :
«E m n ossa car ta an te r i or av i z ãm os VV S S , q ue . .

um ban d o d e i n d i os d o C e ar ã aq ui vi e ra te r para pe d i r
alli an ç a com n osco e n os m ove r a e xpe d i r tr opa q ue
tom asse o ca s te llo e ve nce sse os P or tug ue z e s , e as si m fa
z e rm o n os se n h or e s d aq u e lla capi tan i a , prom e tte n d o e lle s
'
-

o au xíli o e assi st e n ci a d e tod os os ín d i os , q ue h ab i tam n o


C e ar á e n as s uas vi z i n h an ç as .

P or m ui to te m po os d e ti ve m os com b oas palavr as ,


e spe ran d o occaz i ã o oppor t u n a , m as como e lle s conti n u aram
a i n si sti r , e fi n alm e n t e pe d i ram , q ue r e z olve sse m os , poi s
que r i am voltar par a a sua te rr a e xami n amos m ai s att e n .

t am e n te a i m por tan ci a e a e x e q ui b i li d ad e d a e m pr e z a ,
e ach am os , q ue pod i a s e r e ffe ct u ad a c om u m a pe q ue n a
forç a , cuj a auz e n ci a n ã o n os e n fr aq ue ce r i a aqui , b e m
com o n ã o n os par e ce u con v e n i e n te d e spe d i r e sse s i n d i os
m allog r ad os n o se ui n te n t o e port an to d e scon te n t e s A ssi m .

r e z olve m os m an d ar ao C e a r á os b i ate s B r o ck e C a mp h a e n
com 1 2 6 sold ad os sob o com m an d o d o m aj or G e org e G ar
tsman F i z e ram se d aq ui a ve la e m 1 4 d e O utub ro Q ue i ra
.

.

o S e n h or D e os con ce d e r lh e s a s ua pr ote cç ã º ! A g uar d a


-

m os tod os os d i as a n oti ci a d os acon te ci m e n tos , a q ual n ão


p ô d e tar d ar m u i to .

ns D a g e ly ks h e N o tule n , acta s o u re g i stro d i ar i o d as re z o luç õ e s


d o C on se lh o S upre m o d o B raz u l e d o s pr i n c i pae s ar o n te crm e n to s d a
co lo n i a , co n té m o s e g ui n te b re O m e sm o ass um pto :
so

« T e n d o h a alg um te m po
, ch e g ad o ao R I o G ran d r um a ar ti d a d e
.
o

i n d i c a d o C e ara e n v i aram d a h i p ri m e i ram e n te d e putad o s


. S Ex e . .

aos alto s co n se lh e i ro s para saud ar n o s o llo re r or


-
se u aux í li o e pe d i r .

ue n ó s o s li vrassc m o s d os P o rtug ue z e s ue occupam O forte d o C e arã ,

e po ns ve i o tod o o b an d o co m o s e u c h e e e re n o vo u i n s tan te i n e n te o
m e s m o pe d i d o I e p rr z e n mm lo n o s q ue a e m pre za po d e r i a se r e li e ctuad a
'
-
,

r o m poura g e n te o o s luc ro s d e ni n h ar g r i s
,
alg o dão ti n tas e tc , a

, , , .

o b te r n o C e ará co m pe n szn a m as d as ve ze s
, e r az o ao s n o s so s n e g oci os
,

n ã o r o n v ws se e x pe d i r tro pa para la, pe d i am q ue o s pr o ve s se m o s d e


tod as as ar m as d e m ão , po lvora o ch um b o po i s q ue ri am e n tre g ar n os ,
-

O for te
P or e n lão n ão se ach ou co m e n i e n te e xpe d i r tro pa n e m tam c uco ,

d e spe d i r o s í n d i o s se m co n te n tal os ; foram d e ti d os d uran te ce rto e m po


-
R E L A T O R IO S E C A R T A S DE M O R R IS D E JO R G E 26 5

d e 1 3 d e J an e i ro d e 1 6 3 8 d ã n oti ci a d o e x i to
A carta
fe li z d a e X pe d i ç ã o :
E scre ve m os n a n ossa carta an te ri or a r e spe i to d a
e x pe d i çã o d o O s e r à ; D e os fe z a g raç a d e ab e n ç oal a -
.

T e n d o os n oss os sarp ad o a 2 2 d e O utub r o d o R i o G ran d e , -

an corar am a 2 5 n a b ah i a d e M ar cor íp e ( M uc uri pe e na


tar d e d e sse m e s mo d i a com e ç ar am a d e se m bar car , m as
'

com o os b ot e s v i rar am com a arr e b e n taç ão d o m ar , ti ve


ram d e ad i ar o d e se m b ar q ue para o d i a se g u i n te , e m q ue
tod os e ffe cti vam e n te d e se m b arcar am e se g ui ram par a o
C e arã com os ín d i os sob o m and o d o s e u r e i A lg od ã o, q ue
a n oi te vi e r a t e r com os n ossos A li ch e g ar am pe las .

quatro d a tar d e e pri m e i rame n te atacar am alg umas caz as


si tu ad as sobr e u m a colli n a j un to d a ci d ad e z i n h a d e

co m pro m e s sas , até q ue ulti m am e n tei n si sti r e com o as


tor n aram a ,

n ossas co uz as o e rm I tli s se m , raz o k e m o s te n ta r um r o m m c tli m e n to


co n tra o cas te llo ( o C e ará para d e lle n os apod e rar m o s
'

F oi po i s re z o lv id o e m p re g ar m o s n e s ta e m pre za a se g ui n te forç a
'

d e so ld ad o s e O lli C Iae s :
Da com pan h i a do ca pi tã o H o us com O ii lcíae s .

n m aj o r B ay e r
B y lar t
J an E rn s t .

A O passar no R i o G ran d e to rn ar i am

S o ld ad os

E ssa M m un i ç õ e s n e ce s sari o s e pre v i am e n te


apa . c o m os v í ve re s e
ord e n ad as e m barcaram co m d e s ti n o ao C e ará n o s h ate s C a m p / m e n, .

ca pi tão C lae s A re n tz l an g m au e B ruck capi tã o T e n n i s J an az trí po


, , .

lai os ao tod o po r 58 m ari n h e i ros E m barca ram tam b e m n o s m e s m o s .

h i ate s 2 5 i n d I o s d o C e ará .

O co m m an d o s upe ri o r d a tre pa e a d i re cç ã o e e x e cuç ã o d o le i to


fo ram con fiad o s ao m aj or G e o rg e ( : ar ts m au; an n e vo u se lh e o ca p i tão — -

li on s . te n e n te H am te ve ta m be m o rd e m d e s e g ui r para d e po i s d o , .

b o m e x i to d a e m pre z a ( D e o s o pe rm i tia ) la fi car d e g uar m cão com 30 ,

ou 4 0 h o m e n s e r o n n n am lal o s c o m m an d o d o s h i ate s e m ar i n h e i ro s
-
.

foi d ad o ao capi tã o L on g m an R e zo lvc u se prove r a tro pa co m os se g ui n te s


.

S . E x . e i ro s d e ram ao m aj o r C art—m an aos capi


o s altos co n se lh e . .

tãe s d o s h i ate s e ao te n e n te van H am as re s pe cti vas i n s truc ç õ e s por


on d e te m d e re g ular s e e r u jas có pi as co n sta m d o re g i s tro

, .

C o m e s sas pro vi z õ e s e pro v n le uc las so b re tud o d ad as os h i ate s se ,

fi z e ram a ve la a 1 1 d e O utub ro O s e n h o r D e o s se j a se r v rd o m al o s
.

.

E s ta e x lO Z Í ÇãO n ã o fo i lan ç ad a t n a ctas a te m po e an te s e d e co r ,

re r um ou ous d i as d a par ti d a d os h i ate s para m e lh or g u ard ar se o ,


-

se g re d o d a e x li e d i ç ã o » .

A lacuna é d o te x to .

34 T O I O um, e . I .
26 6 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T I T U T O H IS T O R I C O

d e on d e podi am d e scobr i r o for te , vi ram q ue e ste e ra ,

quad rad o, se m flancos e spe ci ae s , te n do d uas torre s n os


d ous an g ulos , e o atacaram por d ous lad os A m ur alha do .

for te e r a d e pe d r as soltas sob re postas se m cal, d a altur a


d e h om e m e me i o ou d ous h om e n s, e foi í mm e d í atam e n te
assa ltad a pe los n ossos sold ad os A pe z ar d e alg uma r e z i s
.

te n ci a opposta pe la g uar n i ç ão d o for te , os n ossos o tom a


r am , d can d o a lg u n s m or tos d o i ni mi g o e d a n ossa g e n te

p o u c o s f e r i d o s .

A g uar n i çã o i n i m i g a compun ha se d e 3 3 h om e n s , q ue
-

os í n d i os , j ã re n d i d o o forte , q ue ri am m atar , tom an d o os -

aos n ossos sold ad os e offi ci ae s , e foi n e c e ssari o e m pr e g ar


a for ç a p ar a salval os —

A ch aram se n o for te q uatr o pe ças d e fe r r o d e q ua


-

tro li b ras e um a d e d uas li br as , com alg uma polvora e


m un i ç õ e s F i cou ah i d e g uarn i ç ão o te n e n te van H am ,
.

com 4 5 s old ad os .

O m aj or G artsm an , com um a parte d os sold ad os e


í n d i os e alg un s pr i z i on e i ros ( e n tr e e lle s o g ove rn ad or e o
sar g e n to m ó r ) ve i o pa ra ca p or te r ra , vi z i tan d o d e ca
-
.

m i n h o d i ve rsos s í ti os on d e s e d i z i a e x i sti r e m sali n as , e


ach ou lug are s apropr i ad os, m as q ue d e ve m se r fe ch ad os ,

p o r q u e c o m a m a r é d o a m i n un d a d os . E m a lg u n s a c h o u
tam b e m sal, m as com o a q uad r a e r a d e maré vi v a , e s t a
v am d e bai xo d ag ua
'
.

O capi tã o H on s e mb arcou com o re s to d a t ropa e d os


p r i z i on e i r o s n o s d o u s b i at e s ,
u m d os q u a e s , o h i a t e e m
q u e e ll e se a c h a v a ,
c h e g o u a q u i a s a lv o , m a s t e v e d e
atrave ssar a li n h a, s ub i n d o a té a alt ur a d e 2 5 an t e s d e
º

p od e r r e g re s sar .

O te n e n t e van H am te ve or d e m d e i n for mar se mai s —

ci rcun stan ci ad am e n t e , e ve re m os o q ue a e x pe r i e n ci a n os

p o d e r á m o s t r a r , p o i s , a n ã o s e r a ss i m,
n ã o s a b e m os d e

q u e p r o v e i t o e s se l u g a r n o s s e r ã. E
'
c e r t o , q
ue a li s e
ac h a a mb ar , m as por i s so n ã o vale a p e na m an te r um a
u i C ã i b i d ll
'
g a rn ç ã o no e a r ,
s a a x o e e n ã o s e e n co n tr as se m
sali n as .

T om ad o, com o se ach a, o C e arã , o i n i m i g o ou os


P or tug ue z e s n ã o occupam n e nh um o utr o lug ar até o M a
r an h ã o .
R E L A T ÓR IO S E CA R T A S DE M O R R IS D E JO N O E 26 7

H a ali d e T upi a ( B r asi li an cn ) e T a


var i as ald êas

p u i as , aos q ua e s n a pr i m e i ra oppor t un i d ad e e n v i ar e m os
faq ui n h as d e fe r ro , te z ouri n h as , cspe lh i n h os , corae s , e tc , .

a ve r s i pod e mos ob te r alg un s bons ar t i g o s e am bar

g ri s.

A s i n for maç õe s pre stad as tre z m e z e s de pois pe lo


te n e n te van H am n a se g ui n te carta oram pouco favo
ra voi s e con fi r m aram o fraco con ce i to q u e o S upre m o
C on se lh o forma va a r e spe i to d o C e arã :
B e m n asc id o con d e e g raci oz o se n h or .

O m aior G arts man , q ue pa rti ud aq ui a 1 1 d e N ove m


bro do an n o passad o, h a d e te r , se m d uvi d a , pre stad o
m i n uci oz as i n for maç õ e s a V E x a re spe i to d a si tuaç ã o . .

d e ste fort e , d e sta t e rra e d e se us h ab i tan te s D e poi s q ue


' '
.

e llo parti u, te n h o ta m b e m proce d i d o a i n d ag aç õ e s sob re o

O s . V o tule n co n s i g n am as se g ui n te s n o ti c i as so b re a to m ad a e a
occupaçã o d o forte d o C e a rá .

« 2 6 d e D e z e m b ro d e 1 6 37 C ar tas d o m aj or G ar ts m a n , e m d ata d e
.

1 5 d e D e z e m b ro e e n v i ad as d o P o to s i ca pi ta n ia d o R I O G ran d e co m m u ,
-
,

n i cam q ue e lle c h e g ou a 2 5 d e O utub I o n a ba h i a M a co r i a q ue fi ca tre s


,
p
le g uas ao s ul d o C e ará i m m e d i a ta m e n te e n v i o u tre z I m l i o s ao ch e fe
.

c h am ad o A lg od ão para i n fo rm al o d e s ua u n d a e n a se g ui n te n o rte -
.

A lg o dão ve i o te r co m e lle D all parti o a 2 5 m arc h a nd o ao lo n g o d a


.
,

r a i ra C a a e le va n d o co m S Ig o um a d as pe q u e n a e a S e nd o os
p a p a o e r s p ç s .

n osso s c h e g ad os pe rto d o fo r te , o s P ortug ue z e s o ppuz e ram ce r ta re z rs


te n ci a co m o s s e us c an h õ e s e ln o s q ue te s m as o s n os s o s n o tam lo q ue a , ,

fo rti fi caç ão n ad a tm h a d e parti c ular a ataca ra m e d e lla s apos sara m


'
e
. .

G a rts m an pur ti o d a h i e m N o ve m b ro co m ali o u 34 so ld ad o s 50 i n d i o s


. . ,

e 1 8 [l rl Z lO t ll O S para o R i o G ran d e e o cap i tã o H o us c o m o re s to d a


'
-
,

e te e m b a r co u n o m e s m o d i a n o s d o u s h i ate s e s e fe z ave la para v o lta r


g n
ao R e C I fe 0 9 0 3 se ja lo uvad o pe lo b o m c a nto d a e m pre za
'
.

o 30 d e D e z e m b ro d e 1 6 3 7 U O IIi paI ce II ( pe ran te 0 C o n se lh o ) O " '



.

m aj o r G a rts m au, q ue ve i o d a c o m ui s ta d o C e ará B e te r i n ã n e fe z se .


-

ã ve la d o R i o G ran d e s 2 2 d e O n tu r o e a 2 5 c h e g ou ao po rto la co r i p a

. .

s i to tre z le g uas a le s te d o C e ará O s I n d i o s aprcz e n tara m s e n a prai a co m


.
-

tm nd e rr i n lm s h ram a s , e o s n o s s o s co m e ç ara m a d e s e m barcar m as ,

co m o o m ar re be n ta m co m m ui ta fo rç a fo ra m ao fun d o O s d o u bo te s ,

e s ó sa lta ram e m te rra n os sa tard o n o ve pe sso as à s q uae s se re un i o á


'

n o i te o re i t lg o d ão c o m 20 0 i m li o s A n o s s a tro pa e n tã o e m n um e ro
. .

d e 4 0 0 h o m e n s w a m b o n para o C e a rá e as 4 d a ta rd e c h e g o u ah i ou
. ,

ao fo r te r h a m ad o S B as ti an S
. S e bas ti ã o .
.
.

A g ua rn i ç ão i n i m i g a d e fe n d e u se pe lo m e lh o r m od o m as o s i Io S s o s ,

tom aram o fo rte d o n s —a lto po ns n ã o e ra m ai s d o q ue um m uro q n ad rad o


. ,

d e pe dras e m pi lh ad as se m r al c o m ce rca d e 1 0 pé s d e altura D o i n i .

m i g o m o rre ra m d o n s e fo r am fe ri d o s o u to : e ram ao tod o h om e n s .

O s í n d i os q ue r i a m m ata r a to d o s e n ã o fo i fac i l i m pe d i r q ue o tlz e s s e m


, .

O s n o s so s tn e ra m s t n n e n tc c i n co h o m e n s fe r i d o s »
'

.
26 8 IN S T IT U T O H IS T O R I C O
'

R E V IS T A T R IM E N S A L DO

m e sm o assum pto , tan to q uan to m e e ra possív e l, e outr a


couz a n ã o posso i n fromar a V . E x sí n ão q ue a te rra é
.

are n oz a e d e r ui m m on tan h a , i m pr opr i a para o pla n ti o


d a caun a d e ass ucar e le van tam e n to d e e n g e n h os , n ão te m
m ad e i r a ue m outras couz as q ue d êe m prove i to .

T am b e m n ã o e x i ste m ab solutam e n te sali n as H a , é .

ce r to, alg u n s lu g a r e s n o i n t e r i o r o n d e s e ac h a s a l ,
m as d e

p e ss i m a q u a l i d a d e , b e m co m o ou t ro s j u n to d a p r a i a , q u e
n ã o prod uz e m sal b astan te para u m carre g ame n to Q uan to .

ao am b ar g r i s , os ín d i os foram m ui to e x ag e rad os n as
-

d e claraç õ e s , q ue d z e ram a V E x e aos altos con se lh e i ros ;


. .

n ã o te n h o vi s to at é ag ora m ai s d o q u e qu atro pe daci n h os


com o pe z o d e ce r ca d e tre z on ças , q ue m e trou x e o pr i n
ci pal d a ald ê a p e q u e n a , ch am ad o K oy ab a .

T e n h o tr atad o os í nd i os d aq ui o m e lh or q ue posso ,
d an d o lh e s comi d a , b e b i d a e tod a a sorte d e pr e z e n te s ,
-

p a ra q u e e ll e s ,
t a n t o q u a n to é p o s s i v e l e m a i s d i li g e n t e
m e n te , pe r corram as prai as a pr ocur a d o am b ar mas
v olta m se m pre pr e te s tan d o n ad a te r ach ad o .

O s h ab i tan te s tê m d uas ald êas , um a g ran d e e uma


p e q u e n a . U m a d
'
e ll a s e s tá a d u a s h o r a s d e vi a g e m d a q u i e
a outr a a q u atr o , cad a u m a te m o se u pr i n ci pal o d a al
d êa g ran d e ch ama se D i og o A lg e d or , o d a pe q ue n a K oy ab a
-
.

A 1 0 d e J an e i ro e lle s fe ste j aram o se u A r e le T ipi


sad o j un to a uma g ran d e lag ôa, q ue é mui to pi scoz a .

C e le b ram tod os os aun os e ssa fe sta , a q ue tod os


d e ve m ass i sti r F ui con vi d ad o, e ch e g an d o ah i e n cou
.

tre i r e un i d os m ai s d e ín d i os , e n tr e pe que n os e
ad u ltos , h om e n s e m ulh e re s , além d os v e lh os q ue j a n ã o
p o d e m an d a r .

D e sse s i nd i os a te rça par te n ã o h ab i ta n as ald êas ,


'

mas e m vari os lug ar e s on d e tê e m as suas roç as ouplau


taç õ e s d e m an d i oca E um a t urb a d e g e n t e m oça , se lva
.

g e m e i m p i a ; o s h o m e n s t ê m d u a s o u t re z m u lh e r e s n
,
ad a
faz e m sí nã o come r e b e b e r , d uran te tod o o cor r e r d o an n o
i n g e r e m tod a a s orte d e b e b i d as , com q ue cost um am
e mb e b e d ar se , i st o e , vi nh o d e caj u

,
e t a m b e m d e b a ta t a
e d e m i lh o .

A lg un s tê m r oç as , mas os mai s d e lle s pr ocur am o


'

ali m e n to n os m atos .
R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M O R R IS D E JO N G E

N ã o posso ob te r d e sse s índ i os O mi n i m o se r vi ço ou


'

au xi li o se m pag ar .

D i z e m , q ue n ad a ab solutam e n te d z e r am para os P or
tug ue z e s e m ui to m e nos h ã o d e faz e r alg um a couz a para
n ó s , por q uan to a te rr a lh e s pe r te n ce T e n h o por ce rto, q u . e

e lle s ac ha m m ui to amb ar g r i s ; m as le vam o para O R i o


- -

G r and e e outros lug are s , poi s an d am tod os os di as a


corr e r aci m a e ab aix o se m S ci e n ci a m i nh a .

N ã o são poucos os í n d i os q ue aq ui ch e g am d a Para


.

hi b a e d o R i o G ran d e e faz e m e sta v i ag e m para le vare m


-

O am b ar g ri s ; con vi r i a , q ue V

E x man d asse par a C ã
. .

alg u n s i n di os an ti g os d as ald êas d a P arah i b a e d o R i o


G ran d e , q ue coh e ce sse m a sua g e n te passada e re e n vi as
se m tod os e s se s ad ve n ti ci os .

P ó d e se le var d os í nd i os d aq ui uns com ou tr e z e n


tos pa ra re for çar am as ald êas d o R i o G rand e -

T am b e m n ã o se ri a m ão ( si V E x O appr ovar) q ue
. . ,

se pon h a e m cad a ald êa um c api tão d a n ossa n açã o ou q u e


e use j a autori z ad o a e scolh e r um a pe ss oa par a i sto capaz .

P od e r se i a assi m te r m e lh or i n spe cç ã o sob re tud o, faz e r


- -

v oltar um ou ou tro ín d i o q ue vi e sse e m corre ri a d o R i o


G ran d e ou outr os lug ar e s e traz e r O s í nd i os d aq ui sob
m e lh or d i r e cç ã o , ad m d e pe rcorr e re m as pr ai as .

A lé m d e d i tos í n d i os , h abi tam aq ui d uas sor te s d e T a


p u i s a, q
u e sã o a m i g os n o ss os O p r i n c i pa l ch am ad o K i t a y o

m or a a se te h oras d e vi ag e m d o for te ; t e m uma g ran d e


ald ê a q ue se compõe d e b on i tas x ou p a n a s O out r o p r i n ci .

l
p , q
a u e s e ch am a J e r ch e r i a , ve i o , h a p ou cos d i as ,
h a b i
tar aq ui com tod a a sua g e n te , e até o pr e z e n t e te m s e con -

se rvad o n a ald êa g r an d e j un to d e A lg od ã o ; mas q ue r e m


faz e r tam be m um a ald êa n e st a t e rr a
'
.

E g e n te d e q ue m pouco ou n e n h um prove i to s e pô d e
'

e spe rar ; n ad a s ab e m faz e r , a n ã o se r cor r e r pe los m atos


à. procura d o ali me n to V êm V i s i tar me tod as as se
.

manas , d oam um ou d ous di as a come r e a b e be r , e r e ti


r am se , d e clar ando q ue q u

e re m e star sob a ob e di e n ci a d a

B ras i li a n e n e a d e n om i n açã o com q ue os H ollan d e ze s d e si g


n e vam e m g e ra l os T o pi s .
2 70 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O R IS T O R I C O

C om pan h i a e de V E .
, e a b exl . s e—
e m
prpr
azee r d e i xar -

g a r e m s e us e r v i ç o .

D e poi s d a tom ad a d e ste for te , o maj or G ar tsm au,


'

te nd o ouvi d o d i z e r q ue alg un s outros i n d i os h ab i tavam


m ai s para o oe ste , ce rca d e t ri n ta le g uas d aq ui , e m um
lug ar ch am ad o J ur í quag ua , e q ue e r am am i g os n ossos , e n
v i on par a lã alg u n s i nd i os ad m d e sab e r si e ss e s tae s q ue
r i am e n tr e te r am i z ad e com a C om pan hi a e com V E x , . .

m as n ã o pô d e e spe rar a r e sposta , porque os e n vi ad os d e


m oraram se m ui to
-

D e poi s d a parti d a d o m aj or , ch e g ar am aqui a 1 9 d e


D e z e m b r o d ous pri n ci pae s , um ch am ad o T i og o D e m e re
th i e e outr o F i li pe A ni i assucom 1 5 0 i n d i os , b e m como
d ous pri n ci pae s d os T apui as ch am ad os Itb e ape b uca e W a
ti ck e n e com 7 0 T a pui os , os quae s pas saram aq ui d e z d i as
e offe re ce r am os se u s s e r vi ç os ã C om pan h i a e a V E x , 6 . .

d e z e j am e star sob a suj e i ç ã o e ob e d i e n ci a d e V E x n o . .

q u e o s q ui z e r e m p g
r e ar .

D ã o a e n te n d e r , q ue n as ce r can i as d e sua h ab i taç ã o


h a ab un d auci a d e m ad e i ra , d e q ue p rovav e lm e n te V E x . .

h a d e t e r r e ce b id o um a am ostra pe lo m aj or G ar tsm au, e d i


z e m m ai s , q ue outr ora os F r an ce z e s com i sso car r e g avam
'

n a vi os i n te i ros .

Q ua n t o a o g ad o q ue a q ui e x i s t e ,
f
i z o po s s i v e l p a ra
re un i r 2 2 1 cab e ç as S e g u
. n d o d i z e m os P or tu g u e z e s , d e vi am
se r 2 2 7 ; m as o m aj or G ar ts m an m an dou m atar alg umas e
os í n d i os m at aram ou tr as R e pa r ti o g ad o por t re z c urr ae s ,
.

e pu z e m cad a um d e lle s um í n d i o par a se r vi r d e g uar d a


'
.

A ctualm e n te h a 2 5 0 cab e ç as , con tad as as re z e s e as cri as,


e aug m e n tam d i ari am e nte .

D e poi s d a parti d a d o m aj or G ar tsm an , d z ce r car o


forte c om pali ssad as A s b ate ri as sã o m á s e n ã o pod e m
.

se r re m e di ad as por falta d e ca rr i n hos d e m ã o .

T od a a g e n te q ue aq ui e stá g oza ai n d a saud e , e x ce pto


d ous h om e n s q ue se ach am m uito fr acos F alta n os um .
-

ci r urg i ã o O
. com m an d e u r V e r d oe s ti n h a d ou s no R io
G ran d e , m as n ã o os q ui z d e i x ar v i r .

E n vi o a V E x a r e laç ã o e di st ri b uiç ã o ( d os víve re s)


. .

d o n osso arm az e m .
R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M O R R IS D E JO N G E 27 1

E n carr e g ue i a um con d ucte ur d e d ar a raçã o ã


tropa, con form e a ord e m d e i x ad a pe lo maj or G ar
tsm e n .

Q u az i t od os o s b arr i s d e car n e tra z id os pe los ca p i


tãe s d e n avi o e s ta vam s ó m e n te ch e i os até a m e tad e , com o
t od a a g e nte põd a te sti muuh ar .

A re d e d e pe scar , q ue n os foi d ada pe los se n hore s al


tos c on se lh e i ros , n ã o vale un ad a, com o o m aj or G ar tsm an
be m vi u O s sold ad os nã o pud e ram se rvi r se d e lla d uran te
'
-
.

q uatorz e d i as , poi s apod re ce ucomple tame n te ; com o q ue


aug m an tou O e n carg o d e n oss o ar m az e m .

E s tamos ai n d a sod r i ve lm e n te provi d os d e polvora o


ch um b o , mas a m e xa nã o t ard ar ã a faltar n os , poi s o -

m aj or G ar t sm an n ã o n os d e i x ou mai s d e 4 0 0 li b ra s , e
n ã o te n h o pas ta f um só m e x a b raz i le i r a
p ar a az e r a

( e e m sa a e m br a si li ch e lon t
'

) .

S i aprouve r a V E x , q ue aq ui nos d e m or am os , o
. .

a r m az e m n ã o n os pod e r ã ali m e n tar p or m ui to te m po .

A g uar d o as ord e n s d e V E x , poi s n ã o posso con te n t ar os


. .

soldad os com a raç ã o ord e n ad a ; proc u ram forçar me a —

m ata r g ad o, e a té vã o aos curr ae s e a ti ro d e i tam por te rr a


as re z e s .

Pe ç o , q ue V . E x . q ue i ra e n vi ar -
m a um a ord e m e x

p ssa ,
r e por on d e e um e te n h a d e re g ular n o d ar a r aç ã o e
com r e laç ã o ao g do
a .

A far i n ha tam be m br e ve faltará , porq ue tod as as s a


man as te n h o n e ce ssi d ad e d e 1 2 alq ue i r e s e e m 2 3 se m anas
con s umi ram se 30 0 alq u -
e i re s .

C on vém poi s faz e r q uan to an te s n ovas r oças e plan


ta ç õ e s d e m an d i oca , as q uae s S ó pod e m se r fe i tas pe los i a
d i os, vi sto com o os sold ad os n e nh uma í n te llíg e nci a te m
d e ssa m i ste r
'
.

A n te r i or m e n te os P or tug ue z e s ti n h am 1 2 i n d i os as
p e c i a lm e n t e i n c u m b i d os d o m e s m o s e r v i ç o e p a r a i ss o o s

p g
a a v a m ; e s i e u o s q u i z e r e m p gr e a r , d e v e r e i ta m b e m
p g l os
a a -
.

Pe ço poi s, q ue V E x se d i g n a d e e n vi ar m a pann o
. .
-

pa ra o p ga a m e n t o d
'
e s se s í n d i o s , e n e c e s sa r i as s ã o , p
e lo
m e n os , 3 0 0 varas , porq ue e lle s pe d e m m e n salme nte tre z
v aras .
272 R E V IS T A T R I M E N S A I. n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

P i assi m pag ar tamb e m os q ue g uard am os cur


od e re

r ae s aos q u
, ae s tan to pr ome tti ; e lle s i nsi ste m d i a ri am e n te

p e lo s e u pag am e n to, e faltan d o e s ta , n ã o os pod e re i por


m ai s t e m po con se rvar n o se r vi ço .

T e n h o tam b e m n e ce ssi d ad e d e fe rro e d e m ach ad os


p a r a a b ate r o m a to ( p p
e r e a r a r O t e rr e n o )p a r a p la n ta ç õ e s .

A os soldad os e m ui to pe uoz o o pre paro d a fari nh a , p orque


n ã o têm u ma r od a a q ue h avi a aq ui os ín di os d z e ram
;

e m pe d aç os para ti r ar o cobr e Q ue b re i o m e u propr i o


cald e i rã o, e d e lle d z um r alad or , q u
'
e , a n ã o se r as si m ,
t e ri am os d e com e r as r aí z e s i n te i ras .

R og o poi s , q ue V E x m e prove j a d e um a rod a ou


. .

cob r e , vi sto com o o ralad or ar r ui n ou se -


.

O s sold ad os pe d e m h umi ld e m e n t e atte n ç ã o d e


V E x para a roup a ; os m ai s d e lle s têm e s tad o d e sd e
. .
'

m ui to n o e xe rci t o, e an d am q uaz i n ús
D e poi s q ue aq ui e stam os t e m passad o v ari as ve z e s
n av i os pe r to d e te rra para o M aranh ã o N o d ia 1 d e
N ove m bro passou um , a 6 d e D e z e m b ro d ons , e a 1 7 d e
J an e i ro d ous , q ue e s ti ve ram fun d aad os ce rca d e tr az h oras
d e vi ag e m d aq ui M an d e i ím m e d í atame n te um sar g e n to
.

com d e z S old ad os a q uare n ta i n d i os para lã , m as , q uan d o


ch e g ar am , vi r am , q ue ti n h a m le van tad o an cor as e par ti d o .

S i e u d i spuz e sse d e um b ote h avi a d e te l o g uarn e ci d o -

com o m e foss e poss i v e l .

C omo d i sponh o d e pouca g e n te pe ç o, q ue e ste s sol


d ad os ( por tad ore s d a carta) volte m n a pri m e i ra oppor tu
n i d ad e , poi s ã d e i d ou u u j
j s d os m e s c o m m a d a d os a o m a or
G ar ts man para ve re m um ce r to pass o, e se g un d o m e
con s ta , o ca pi tã o V e rd oe s os r e te ve e n ã o os q ue r d e i xar
v oltar D e i a um d e lle s um arcab uz n o vo d a ar m az e m
'
. .

C h am a se A ud ri as B r an e r é d a com pan h i a d o m aj or
-
,

B ay e r ; o outro ch am a s e J an P ouluse u, e d a com pan h i a d o


-

capi tã o V e r d oe s V E x q u e i r a. so b re i st
.o r az ol v e r como
,
e n te n d e r m e lh or .

A rtn m n o fo te d e S r
S e b astiã o d o C e arã a 1 9 d e
.

A br i l d e 1 6 3 8 H e n d r i ck van H am
. .

D ous m e z e s d e poi s O t e n e n te van H am e scr e vi a d e


n ovo ao S upre m o C onse lh o d o B raz i l, faz e n d o se n ti r a
i n uti li d ad e d a occupaç ã o d o C e arã .
R E L A T O R IO S E C A R T A S DE M O R R IS DE JO N G E 2 73

8 d o corre n te , d i z o C on s e lh o e m ca rta aos d i r e


'
A
ctore s d a C om pan hi a d e 2 9 d e J u n h o d e 1 6 38 , ch e g ar am
d o C e arã cartas d o te n e n te J an (ali as H e n d r i ck ) va n H am ,
q u e a li t e m o c o m m a n d o ,
m os t r a n d o q u e a C om pa n hi a
n e n h um pr ove i to te m a e spe r ar d o C e arã , e pe d i n d o para
se r r e ti r ad o c om a su a g uarn i ç ã o A di ãm os a soluçã o
.

d e sta n e g oci o até r e ce b e rm os or d e n s d e V V S S , q ue aq ui


'
. .

e s pe r am os . E n vi a mos poi s a V V . S S có pi a d a car ta d o


.

te n e n te van H am ad m d e ve re m o q ue ali a e scre ve u e


sob re i sso m an d are m n os V V -
. S S a sua r e z oluçã o »
. .

N a collacç ã o d os d oc ume n tos q ue te m os sob a vi sta .

n ã o e n con tram os a se g und a car ta d o t e n e n te van H am ,


n e m a r e sposta d os d i r e c tore s d a C om pan h i a ã con sulta
d o S upre m o C onse lh o d o B raz il sobr e o ab and on o d a capi
tan i a d o C e ar ã
C e rto é por é m , q ue o t e n e n te van H am con se rvou o
comm an d o d a g uar n i ç ã o d o C e ar ã ai n d a d uran te m ai s d a
um an n o, e foi s ub sti tui d o por G e d e on M or ri s , que par a
e ste fi m parti o d o R e ci fe a 2 3 d e N ove mb ro d e 1 6 4 0 .

E m car ta d e 1 0 d e J an e i r o d e 1 6 4 1 o S upre m o C on se lh o
com mun i cou aos d i re c tor e s a part i d a d e G e d e on M or ri s
'
n e s tas t e r m os :
A 2 3 d o d i to m e z d e N ove m b r o par ti ud aq ui G e d e on
M or ri s n a g ale ota F n y m s ln y p e r para e s taci on ar n o C e arã
como com m a n d e u r
D e sd e m ui to a g uarn i ç ã o d o C e ar ã a o te n e n te v an
H am , q ue a com m a n d ava , n os ti n h am pe d i d o para se r e m
d i spe n sad os porq uanto ali e stav am d e sd e a con q ui sta
,

d aq ue lla ca pi tan i a , e com o e sse G e d e on M orri s ( q ue n os


'

fôra sum m am an ta r e com m e n dad o pe la camara d a Z e land i a


e m att e n ç ã o ã r e p re z e n taçã o por e lla apr e z e n tad a ã r e s

p e i to d a S i tu a ç ã o d o M a r a n h ã o e d o G rã o P o r ã
-
, on d a e lle
assi sti ra por m ui to te m po) od e r e c i a se para o d i to com
'

man d o, a pe lo se u b om com port ame n to e pe las s uas boas


q u a li d a d e s o m e e ci a, co
r n fi a m o s -
lh e o carg o com ve n ci
m e n tos d o te n e n te .

A cre di tamos , q ue e lle pre starã ali m ui b on s se r vi ç os


a C ompan h i a e si V V S S t e n tare m um d i a alg um com
, . .

m e t ti m e uto con tra o M aran h ã o e as re g i õ e s con d nan t e s ,


p o d e m e s p e r a r d
'
e ss a i n d i v i d u o o p t i m os se r v i ç os p or ca uza
35 T on o L V III , i
2 74 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

d e sua e x pe ri e n ci a e con h e ci me n to d as li ng uas A g ora .

e lla te nci on a d e scob ri r a costa ulte r i or d o C e ar ã até o cabo


P i ri ã e e n trar e m com mun i caçã o com os índ i os d e sse s
'

re g i õe s .

G e d e on M or ri s cor re S poud e u a e ssa e spe c tati va,


d e scobr i n d o as sali n as d o ri o U pane m a ( M ossoró ) .

O te n e n te van H am , sub sti tui d o n o com man d o d a


g u ar n i ç ã o d o C e a r ã p or G e d e o n M o r r i s ,
re co lh e u se —
ao
R e ci fe , e foi por tad or d e um a car ta d o se u succe ssor com
d ata d o l d e J an e i r o d e 1 6 4 1 , e m q ue ali a aun uuci ava a
º

e x i ste n ci a d as sali n as d o r i o U pan e m a .

D o con te úd o d e ssa car ta te mos ape n as n oti ci a pe los


'

B ag e ly ksch e N ata lou ; m as possui m os a s e g un da q ue G e


d e on M orr i s d i r i g i o ao C on se lh o S upre m o d an d o con ta d e
s ua vi ag e m ã q ue lle r i o E a se g ui nte
'
.

1 4 d e F e ve r e i ro d e 1 6 4 1 , ri o J an d uw assou .

L a us D e o S aúd o e d e z e j o fe li ci d ad e a V
. . E x e aos .

n ob r e s se n h ore s ( m e m br os d o C on se lh o)
C on d o, q ue a m i nh a ulti ma d o l d e Jan e i ro, d a q ue
º

foi portad or o com m an d e ur H an d r i ck van H am , j ã te nh a


ch e g ad o ao s e u d e sti n o .

N e lla trate i d o q ue se pa ssoue d a m i n h a re z oluçã o


'

d e i r ob se rvar a si t uaçã o d as sali nas do ri o I wyp an t m e


'

d e outr os lug ar e s .

I sto dz com tod a a d i li g e n ci a, e D ocs se j a louvad o


p o r a s t e r ac h ad o ta e s q ue a d m i r a-
m e j á . n ã o se h ouv e sse
fe i to m ai or d i li g e n ci a par a e xami nai as , porq uan to a d a
V . E x e de V V
. . 8 8 be m conh e ci d a a i m portan ci a d a
.

n ave g aç ã o d o sal, n e g oci o e s te q ue e m su m mo g r ão i nte


re ssa ã patr i a e ã C om pan hi a , se n d o para d e z ej ar q ue os
n av i os d e P e rn am b uco, q ue d e ve m se g ui r v az i os par a as
I n d i as O cci d e n tae s e para a F ran ça ad m d e r e ce b e re m
car r e g ame n to d e sal, vi n d o aq ui , o pud e ss e m tom ar .

A C om pan h i a g an h a ri a m i lh are s n o afr e ta m e n to d e


n av i os , e alé m d i s to q ue g rand e prove i to n ã o ti rari a d ah í
'
R E L A T O R IO S CA R T A S DE M O R R IS DE JO N G E 275

Q gu e r an d e d am n o n ã o ca u z a r i a a o s n ossos g e n e rae s
i n i m i g os , s i o sal d e lle S ( poi s o sal é um a d as pri n ci pae s
'

m i n as d e E span h a e d e P ort ug al) n ã o ti ve sse m ai s con


sum o , e os n ossos navi os e v i ta s se m os m i lh are s d e pe r i g os

p r o v e n i e n t e s d os T u r c os a q u e s e e x p õ e m p ara b u sca l o —

I n d o i sto é m e lh or con h e ci d o d e V E x e d e V V 8 8
'
. . . .

d o q ue d e m i m ; m as e ssas consi d e r aç õ e s act uaram e m mi m


com t an ta for ça , q ue com o fav or d e D e os form e i o propo
z i to d e n ã o d ar d e scanso aos m e us m e m b ros an t e s d e te r
le v ad o n o tod o ou e m parte , e s te n e g oci o pe rfe i ç ã o, S i
,

V . E x e V V
. 8 8 m e q ui z e r e m con s e rvar , poi s , te n d o e u
. .

an te r i or me n te r e pre z e n tad o a cam ar a d a Z e lan d i a e aq ui


a V . E x e a V V
. . S S sob re a uti li d ad e d a conq ui s ta d o
.

M aran h ã o, n un ca pud e obte r sati sfaç ã o ; o q ue attr i b ua


s om e n te aos pe uoz os t r abalh os , q u e têm sob re vi n d o e q ue

p o r di v e r s a s v e z e s o tê m i m p e d i d o
C om o por é m a e xe cuç ã o d a e m pre z a re q ue r pouc a
couz a , con fi o , q u e V E x e V V 88 a tomarã o a pe i t o , e
. . . .

p a s s o a r e fe ri r e m te r m o s b r e v e s c o m o a c h e i ,
d e p oi s d a
mi n h a part i d a d o C e ar a, a S i tuaç ã o d as sali n as d o ri o Y w i
p i m e d e outros lug ar e s
a n .

T e n d o parti d o d o C e ar ã par a ahi a 4 d e J an e i r o,


e n con tr e i ve n t os tã o favorave i s ao lon g o d a costa q ue e m
oi to d i as ch e g ue i ao r i o , com q u
'
an to n e ss e e s paç o d e te m po
e st i v e ss e parad o d uran te t re z d i as por i mpe d i m e n to occor
r i d o e n tr e n ó s .

T e n d o ch e g ad o ao d i to ri o, e d e poi s d e d ons d i as d e
i n d ag aç õ e s , tom e i o ve rd ad e i ro b r aç o, q ue m e le vou as
sali n as , d e q ue an te r i or m e n t e ti n h a ti d o n oti ci a , com o
com m un i q ue i a V . E x e a V V S S n a m i n h a d e scri pç ão
. . .

d o C e ar ã .

O ri o Ywíp an ím d e m ora ce r ca d e 5 0 le g uas a le s te


d o C e arã e ce r ca d e 6 0 a oe ste d o R i o G ran d e A sali n a -
.

fi ca n o b r aço occi d e n tal d o r i o, couz a d e 3 / ª


, l e g ua s d a foz
e a tre z q uar tos d e le g ua d a m arg e m , d e sorte q u e os b arcos
e os b ote s q ue vi e re m tom ar s al pod e rã o appr ox i m ar se -

até tr e z quartos d e le g n a d a sali n a .

E sta t e m d e e x t e n sã o a d i stan ci a q ue e u pud e pe r


corr e r e m m e i a h ora, e d e lar g ur a um ti r o d e m osq ue te ,
apr e z e n tan d o se o sal tã o b ranco com o a n e ve e e m alg un s
-
276 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S TI T U TO H I S T O R IC O

lug are s com a e spe s sura d e 1 , 2 e 3 d e d os ; pe lo q ue cal


cule i , q u e vi n te n avi os n ã o pode ri am ca rr e g ar tod o o sal
ah i e x i st e n te .

A q ue llo b e llo e spe ctaculo s ati sfe z os m e us fati g ad os


s e n ti d os , mas n ão com ple tam e n te , porque o sal d ca m u i to
lon g e d o ri o e é i n comm od o e m bar cal o P e n se i e n tã o S i —
.

n ão a pprou ve ri a a D e os , q ue e ud e scob r i sse n e ssa r e g i ão


'

uma sali n a me lh or S i t uad a d o q ue aque lla, e cami nh an d o


.

assi m ce rca d e u m a h ora para o occi d e n te ao long o d a


m arg e m d a cam pi n a ( C am p i n e ) , vi tud o br an co d i an te d e
m i m , j ustame n te com o si t i ve sse n e vad o S e g ui para ahi , .

e e n con tre i uma opti m a sali n a com a e x te n sã o d e q u az i


um a le g ua ( q ue pe rcorri cam i nh an d o sobre o sal) , e te n d o
d e larg ura se g ur am e n te a oi tava parte d e um a le g ua E m .

alg un s lug are s o sal te m a e spe ssura d e um , d ous ou tre z


d e d os e n o ci r cui to d e um quarto d e le g ua a g rossura d e
um a m ã o ; pe lo q ue s uppon h o, q ue 5 0 n avi os n ã o pod e rã o
carre g ar o sal q ue vi n e ssa sali na ; e o q ue m ai s é , e sse
'

s al é t ã o b e llo q ue e x ce d e o d e S F ouvri s . P e lo portad or


.

d e sta e n vi o a V E x e a V V S S uma amostra d o sal


'
. . . .

d e ssa sali na e tam b e m d e uma outra pe que n a


'
.

D e scob e rta e ssa e xce lle n te sali n a, s e g ui par a o ri o


ad m d e vê r q u an to d e lle d i sta , e v e ri fi q ue i , q u e d i s ta ape
'

n as uma m e i a h ora d e m ar ch a, e q u e com poucas d e spe zas

p o d e r

s e i-
a fa z e r um c a n al a té a s a li n a, p or q ua n to e m
raz ã o d e se r a te rra b ai x a , tod a a m aré vi va cob re com
um ou d ous pe s d ag ua a plan íci e , q ue d os e n tre a sali na
'

e o n o
Te nd o assi m ach ado a
di ta sali n a, par ti i mm e d i ata
m e n te para a foz d o ri o ad m d e son d al o, e n ã o S ó o son d e i ,
-

como o assi g nale i com pe q u e nas b ali z as , d e sor te q ue , com


o favor d e D e os e u ma m aré vi va, e u ouz ari a m e ttte r pe la
barra um n avi o q ue nã o d e mandasse me nos d e 1 5 pes
d ag ua E n o ri o h a ag ua bastan te para s ub i r por e lle até
'
.

le g ua e me i a d e sali na on d e o n avi o re c e b e r i a a carg a e m


.

p ucos di as com o aux ili o d e uma g ale ota ou b arco ( q ue


o
d e m an d asse só me n te d e z pés d ag ua) e d o se u b ote
'
.

T alve z S t U ba.
R E L A T ÓR IO S CA R T A S DE M O R R IS D E JO N G E

P ara V E x e V V S S me lh or apre ci ar e m a d i spoz i


. . . .

ç ã o d o r i o e d a s a l i n a , e u o s d e z e n h e i ,
c o n f o r m e p u d e , n o

p e q u e n o m a pp a j u n t o ; e p a ra m a i s p pr o r i a m e n te i n f o r m a r
a v os sas n ob re z as sob re o q ue pu d e ram faz e r fun d ame n to,
ab alan ç o m e a d i ze r , c om o fa vor d e D e os , q ue um n a vi o
-

p o d e r ã ca r r e g a r e m 1 4 d i a s , u m a v e z q u e V .E x . e V V .

S S m an te n h am aq ui cons tan te m e n te uma g ale ota com d e z


.

h om e n s e x pe ri e n te s e d e spe n d am 2 0 0 d ori ns n o carre g a


me n to d e cad a n avi o com o pag am e n to d os ín d i os , q ue se
e mpre g are m n o tran s porte d o sal d a sali n a par a a g ale ota .

Par a m ai or se g uran ça ve ri fi q ue i , q ue um ín d i o pô de
e m um d i a le v ar ci n co alq ue i r e s d e sal d a sali n a para a

g a le o t a p o r t an t o ce m i n d i os p o d e m e m u m d i a p ô r a b o r d o
5 0 0 alq ue i r e s d e sal ; o q ue corr e s pon d e , se g un d o suppo
n h o, a 1 0 1 astos , e por ah i V . E x e V V 8 8 pode m calcu
. . .

lar e m q uã o poucos d i as um n av i o carre g ará n a re fe ri d a


s ali n a .

R e le v a e s pe ci alm e n te n otar , q ue e m tod o o m un d o n ã o


se pô d e e n con t rar um r i o m ai s pr opr i o para faz e re m se —

sali n as , h a ve n d o lu g a r e s o n d e o s n a v i os p o d e m a t r a c a r e
le var as suas pranch as (s te llí n g e n ) até a sali n a m e sm a , e
i sso n ão só por can z a d a tran q ui li d ad e ( d as a g uas) n a
m arg e m d o r i o , como p orq ue o m e sm o r i o te m , d e t od os
os lad os , b e llas v arz e as d e s ó lo plan o e arg i loz o e d e d uas ,
tre z e q uatro le g uas d e e x te n sã o, q ue as m ar é s v i v as
cobre m com u m ou d ous pés d ag ua E s sas plan íci e s s ão
'
.

p o r n a tu r e z a t ã o i n c l i n a d a s a p r o d u ç ã o d o sa l , q u e v i
e m d i ve r sos lu g a r e s ,
o n d e h a v i a a p e n as a l g u n s p e q u e n o s

p ç
o o s r a z o s , a a g u a e m r e p o u z o c o n g e l a r s e
-
e m s a l , e a t é
n as pe g ad as d e i xad as por pe s soas q ue por ah i an d aram ;
d e sor te q ue n o e spaç o d e poucos an uos , e m q uan to se
le var o sal j á fe i to n as sali n as para b or d o d os n av i os , po
d e r s e ã faz e r outras j un to ao ri o, por e x i st i re m ah i lug a
- —

re s tã o ca paz e s , com o d ca d i to .

T amb e m e ss e ri o s e r e comm an d a pe las s uas b oa s


p e s ca s : co m u m a r e d e p o d e m a li m e n t a r s-
e c on s ta n t e m e n t e
d e pe i xe fr e s co com pe ss oas ; e n e lle ab un d am os por cos
'

se lvag e n s , os v e ad os e as av e str uz e s o que s e r a u m


g r a n d e s u pp r i m e n t o p a r a a a li m e n ta ç ã o d o s q u e s e e m p r e

g a r e m n o tr a b a lh o d as sa l i n a s .
278 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

E x pos ta assi m a si tuaç ã o e as boas q uali d ad e s d o


ri o w pd e vo tambe m
an i m ,
faz e r con h e ci d o d e V E x 0 . .

d e V V S S 0 q ue o m e sm o r i o t e m de m ã o O se u d e fe i to
. . .

n ã o pas sa d e um un i co, a sa be r : n ã o h a n as ce r can i as d o


ri o e at é a d i stan c i a d e q u atr o ouc i n co le g uas ag ua d oce ;

p e lo q ue é n e ce ss ar i o m an te r ah i um b ote g ran d e s ó m e n te ,

e par a pr ove r d ag ua às p e ss oas q u e t rab alh are m n o s al


'
.

E spe ro poré m , q ue e sse i n con ve n i e n te n o d e c urso d o


t e m po se rã re me d e ad o, ca van d o se ou d e scob ri n d o s e - -

p ç
o os capaz e s .

I sto é , r e z um i d am e n te , q ue ti n h a a d i z e r sob re as
o
s ali n as e a si tuaç ã o d o w pa n í m .

S e g ue se a si tuaçã o d a sa li na d o r i o M e i ri tn pe
-
.

C om quan to se j a g ran d e e b oa e vi n te na vi os n ã o possam


tr an sportar O sal q ue re n d e an n ualm e n te , e stã S i t uad a
m ui to para O i n te r i or , d e m od o q ue n ã o se pô d e con tar
com e lla .

A sali n a d o ri o Wararoc ury e stã si tuad a ce rca d e


ci n co le g uas ri o aci ma e n o braç o m ai s occi d e n tal d e lle ;
'

te m a pe n as um ti ro d e mosq ue te d e com pri me n to e oi te n ta


p é s d e l a r g u ra ; m a s é m u i t o b o a e co p i o z a d e sa l,
e pô d e
d ar carg a an n ualme n te para alg un s n avi os .

Poucos d i as an te s d a m i n h a vi n d a , o sal ah í e x i s
te n te ti n h a b e m d ous pé s d e g ross ura , m as como h avi a
ch ovi d o m ui to, tam b e m d i as a n te s d e ch e g ar e u aq ui ,
m e tad e d o sal se fund i r a Tod av i a o e n con tre i ai n d a com a
.

e s pe ssura d e um pé d e b ai xo d a salm oura , q ue se e le va va


sob r e o sal m ai s d e pé e m e i o .

E s ta s ali n a offe r e ce b oa comm od i d ad e d e ag ua d oce ,


q u e s e e n c on t r a d o la d o o pp o s t o e e m d i s ta n c i a n ã o s u pe
r i or a um t i r o d e colum b ri n a d o ri o E st e poré m é tã o .

r az o q u e o sal d e ve r a s e r le vad o e m g ran d e s b ote s .

N ã o se i sí pod e m e n trar n avi os n e sse r i o F ui for


'
.

ça d o, p or fa lt a d e v í v e r e s , a r e g r e ss a r a o C e ar á , .e n ã o
ti ve t e mpo pa ra e x am i n ar a S i t uaç ã o ; mas se i ao ce rto,
q u e p o d e m s u b i r O r i o a t é a d i s t an ci a d e uma le g u a da
s ali n a b ar c os q u e d e man d e m só m e n te oi to ou n ove p é s
d ua
'
ag .

E i s ah í e m te r mos b re ve s a m i n h a i n formaç ã o a r e s
pe i t o d a s sa li n as s i t uad a s a le s te d o C e a rã , as q uae s n un ca
R E L A T O R IO S E C A R T A S DE M O R R IS DE JO N G E 27 9

for am an te r i orme nte e xam i n ad as pe los n ossos , n e m e ram


con h e ci d as n o t e m po d os P ortug u ezes
Pe ç o poi s O fd ci os am e n te a V E x e a V V S S , q ue ,
. . . .

ã vi sta d e sta ca rta , q ue i r am e n vi ar m e os se g ui n te s n o


'
-

c e ssari os auxí li os par a se ca r o mai s d e pre ssa possi ve l o


s al e as se g ura l o , an te s q ue v e n h am as ch u
-
vas i m mi n e n te s

e q ue j á come ç am a cai r aq ui d i ar i ame n te


. .

N ã o ouz o pe d i r ai n d a n av i o, por q ue n ã o e star e i se


g ur o d o s a l a n te s q u e o t e n h a p o s to a se c o e m m o n te s .

P ri me i r o q ue tud o te n h o g ran d e ne ce ssi d ad e d e um


d os bote s g ran d e s com se i s h om e n s e x pe ri e n te s e os re s
p e c t í v o s v í v e r e s p a r a s e i s m e z e s , d e m o d o q u e e u p o s s a

p r o v e r d e a g u a os ín d i o s , q
u e , d e q u a n d o e m q u an d o ,

p u z e r e m o s a l a s e co ; s ã o n e c e s s a r i os ce m a lq u e i r e s d e
fari n h a d e 6 4 kan n e n , d a qual pre ci z ar e i par a faz e r
ag uad a ; e m ai s se i s b arr i s d e ce n te i o e um a ch of t oubar r i l
d e ag uard e n te , e t an ta ce va d a, e rvi lh as favas , carn e e ,

touci n h o q uan to V
, E x e V V
. . . S S q ui z e re m e n vi ar m e ,
.
-

c ons i d e r an d o q ue e u t e re i d e ali me n tar tod as as pe ssoas

q ue e m p g
r e ar n o t r a b a lh o d o s a l, p o í s ac tu a lm e n t e o s
í nd i os e m tod a a capi tan i a d o C e arã n ão tê m um pun h ad o
d e far i n h a Q uatorz e p e s s oas q ue comi g o trouxe par a
.

o d e s cobri m e nto d as sa li nas , ti v e d e alím e utal as d o m e u -

ar m az e m . P ara con ce r to d o arm a z e m d as ca z a s e b alua r te


d o for te , pr e ci z o d e p g os d e tod a a sor te
r e .

T ã o d e pr e s sa e sse s obj e ctos m e c h e g ue m as m ãos ,


e m pr e g a re i tod a a d ili g e n ci a par a pô r o sal a se co , e

e n tã o av i z are i a V . E x .e V V SS
. sobr e a q u
. an ti d ad e
d e n av i os q ue con v i r ã pr i me i r am e nte e n vi ar .

N ã o posso d e i xar d e d i z e r um a palavra sob r e um


ass um pto q ue q ui z e r a a n t e s p as sa r e m s i le n ci o , poí s pr e
d ro louvar a acuz a r alg ue m . 0 com m a n d e ur H am pre j u
d i con m ui to a C om pa n h i a e a o E stad o d o C e ar á com ti ra r
d as ald ê as m ai s d e se ss e n ta d os m e lh ore s i n d i os para
acom pan h al O e a sua g e n te , b e m sabe n d o q ue e stavam os
-

n a me lh or q uad r a pa ra o trab a lh o d e se ca r o sal .

S i e u ti ve sse d i spos to d e sse s h ome n s , asse g urar i a O


'

carre g a m e n to d e V i n te ou t r i n ta n a v i os com sa l A lé m .

d i s to, é ag ora O m e lh or te mpo par a plan tar roç as , d e q ue


'

e lle s fi car am tam b e m pr i v ad os .


280 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R IC O

O capi tão d a g ale ota %y n sluyp e r comme tte utambe m


um a g ran d e falta , por quan to n o pri m e i ro d i a e m q ue se
fe z 6 v e la e com i n fracçã o d as suas i n strucçõ e s afastou se
.
-

d a costa par a atrave ssar a li n h a E ntr e tan to e u d e .

clar o e m con sci e n ci a , q ue , si e lle se ti ve ss e conse r


vad o ao lon g o d a costa , pod e r í a e m t r e z se m an as c he g ar
ao R e ci fe , poi s d ur an te se i s se m an as ti ve mos aq ui v e ntos
d o norte ; e spe ro poré m , q ue n e sta d ata j á te n h a ah í
'
.

ch e g ad o .

'
E d J H u b ld d
'

po r ta o r d e s t a e m s e ste r , m r a v o so a o ,

q u e h a m ui to s a n uos s e r v e ã C o m pa n h i a v i o t od a a S i tu a

ç ã o d as sa li n as , a cu j o r e s p e i to V E x O V V S S .
p o d e m . . .

i n te rr og aL o D i g n e m se d e pr e z e n te ar lh e um a alab ard a,
.
- -

si suas i n for m aç õ e s O m e re ce re m , b e m com o q ue i ram


d e i x al o voltar n o b ote g ran d e , q ue e lle aj ud ar á a b e m con
-
.

d uz ír ao se u d e sti no .

T am e m b m e u i rm ã o o i n d i vi d uo D an i e l
v ai c om o
J an s , q ue , por ce rta pe q ue n a falta com m e tti d a e m T am a
r acã , ve i o d e lã fug i d o p ar a O C e arã com m e d o d o casti g o .

Pe ço, q ue V E x e V V S S 0 q ue i ram pe rd oar , te n d o e m


. . . .

atte n çã o q ue e lle pre stou aq ui b ons s e r v i ç os ã C om pa


n h i a , s on d an d o e e x ami n an d o os r i os aci m a m e n ci o
n ad os , e u fut uro pod e r á se rv i l o n e ssas
'
q e par a o —

pa
r ag e n s .

C on clui n d o assi m , e t c . G e d e on M orr i s . »

O C on se lh o S upr e m o d o B raz i l apr e ssou se e m tran s -

m i ttír aos d i r e ctor e s d a C om pan h i a a n oti ci a d o d e sco


b ri m e n to fe i to por G e d e on M or ri s .

1 5 d o cor re n te ( e scre ve uO C on s e lh o e m carta d o


A
ulti m o d e M arç o d e 1 6 4 1 ) r e ce b e m os d e G e d e on M or r i s ,
.

com m an d e ur d o C e ar ã , u ma car ta com d a ta d e 1 4 d e F e ve


re i r o e e sc ri pta n o J an d ouw as sou, n a q ual trata d a s i tua

ç ã o d as sali n as por e ll
d e n ovo d e scob e rtas n os r i os U p a
e
n e m a , Wa e m ve r y e M e i ri tupp e C o mo por ce r tas com m o .

di d ad e s re com m e n da d e p re fe re n ci a as outras a sali n a d o

A alabard a e ra O d i sti n ti vo d o sarg e n to .


R E L A T ÓR IO S E C A R T A S DE M O R R IS D E JO N G E

U pan e m a , d e lla n os e n vi ouum d e z e nh o J unto r e me tte m os


'
.

as c pIas d a carta e d o d e z e n h o ad m de
o , q ue V V S S , . .

d e vId ame n te i n formad os d e tud o, r e z olvam appli car as


d O S pe z as as sali nas, q ue j ulg are m se r m ai s ute i s e pr ov e i
toz as ã C om pa n h i a .

A s b oas q uali d ad e s , a vi vaci d a d e e o cui d ado d


'
e ss e
com m an d e ur
d ã o g ran d e e s p e ran ç a d e q ue ach ar a
n os
alg um a cou z a e xce lle n te a faz e r e m pr ov e i to d a C om a
p
n h i a n e s ta s d i latad as re i õ e s sob r e q ue s e e s te n d e a s ua
'
g ,
d i r e cç ã o S i h ouve r ah í alg um a couz a a faz e r , acre d i tam os ,
.

q ue e lle pora e m e vi d e nci a O se u e sforç o e se u con h e ci


m e n to d e d i tas r e g i õ e s .

E n tre tan to o C on se lh o h avi a d a d o um d e spa ch o, q ue


vi vam e n te con trari ou O e x lor ad or d o C e a r ã N os D a e
p g .

y s ch e N otule n d e 4 d o m e s m o m e z d e M ar ç o , lê se : -

« A nd r í e s
C loffs d i z , q ue h a n o C e a r ã um a i n n um e r av e l
m ulti d ã o d e í n d i os, q ue se ach am d i v i d i d os e m vari as
ald êas .O se u g r an d e n um e r o e para e lle s um a cauz a d e
i n com m od os , ao pa sso q ue poucos e x i ste m n o R i o G ran d e , -

c por i sso os d ah í q u í t n í d e m ô à
p e e na r e z s e c a p o o pp r s
In v az õ e s d o i n i m i o
g .

O sup pli can te offe re ce se par a le van tar um a ald ê a n o


-

R i o G ran d e , on d e h a m ui tas arr ui n ad as e ab an d on ad as


-
.

O bse rva , q ue os d a ald êa C on s a va ou pe q ue n a ald ê a


si tuad a n o C e ará d e z e am m ui to h ab i tar n o R i o G rand e ,
j -

q u e a n t e ri or m e n te fo i o lug a r d e s ua r e z i d e n c í a A l é m .

d i sto m ui tos d os í n d i os , q ue n o C e arã h ab i ta m , i r i am


'

d e bom g rado para o R i o G ran d e ; o q ue r e d un d ar i a e m


-

p r o v e i to d a C o m p an h i a , p oi s e m o cc a z i õ e s d e a p e r to e
d e g ue rra é ne ce ssari o i r procurar os í n d i os com g ran d e s
d e spe z as até o C e ar ã , ao pas so q ue n o R i o G ran d e e s tari am -

ã m ã o pe lo q ue pe d e se r n om e ad o capi tã o d a pr e te n d i d a
ald ê a .

O pe di do d o s uppli can te é d e fe r i d o tí rar ã d o C e ar á .

tan tos í n d i os q uan tos j ulg ar c on ve n i e n te s para le vantar


uma ald êa, cuj o capi tã o s e rã » .

A utori z ad o por e ste d e spach o, A n d ríe s C loffs apr e


z e n tou se n o C e ar á par a r e cr ut a r i n d i os , se m con tar com

.

a re z í ste n cí a d e G e d e on M orr i s .

T O M O L V III , P .
282 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

E ste d i r íg ío ao C on se lho a se g uinte carta .

« L aws D eo. F orte d e S . S e basti ão no C e ar ã 4 de


A g osto d e 1 6 4 1 .

I llustri ssi m o con d e , g raci oz o se nh or, b


e n o re s s e nh o
re s d o S upr e m o e S e cr e to C on se lh o .

D e z e j and o fe li ci d ad e a V . E x . O a V V . SS .
,
s aúd o .

A 2 4 d e J ulh o ulti mo ch e g ou aq ui o capi tã o A n d ri os


E dold e s com um acto d e V E x e d e W , 0 q ual r e z a,
'

. . .

q u e , e n t e n d e n d o v ossa s n ob r e z as h a v e r a q ui g ran d e
ab u n d an ci a d e í n di os , pod i am e lle s se r tr an spor tad os para
a capi tan i a d o R í o G ran d e —
.

A d m d e v e r i fi car i sto com se g ur an ç a, d z a 2 8 e a 2 9


d e J ulh o um a r e vi sta d os índ i os d e tod a a capi tani a e pu
bli came nte os i n te rrog ue i si h a vi a alg um q ue e sti ve ss e
d i sposto a i r com o capi tã o A n d ríe s m orar n o R i o G r an d e , -

e ord e n e i , q ue os q ue o q uíz e sse m d e clarasse m os se us


n om e s D e n tr e e lle s n ã o se ach aram m ai s d e 2 2 , q ue com
.

o capi tã o q uí z e s se m par ti r , cu j os n om e s vã o m e n ci on ad os
n a re laç ão j u n ta .

O rd e n e i e n tã o ao capi tã o A n d ri e s , q ue d e n tro d e 1 4
d í as se g ui s se com e sse s i nd i os, p osto q ue e u n ã o t i ve sse
r e ce b i d o or d e m d e V E x e d e V V S S par a t ran sporte
. . . .

d e tae s v olun tar i os , n e m a car ta d e 2 8 d e M ai o, q ue re ce b i


d e vossas n ob r e z as , con ti nh a a m i ni m a r e fe re n ci a a tal
acto, p oi s , pe lo con trari o, r e com m e n d am m e , q u e prom ova -

o povoam e n to d e sta capi tan i a


'
.

N ã o d oan d o con te n t e com a m i n h a ord e m , o capi tã o


A n d rí e s d i sse m e , q ue q ue ri a d e m orar se aq uí , p e lo m e n os ,
— -

um m e z , e spe ran d o e n tr e tan to pe r suadi r ai n d a a um as


t ri n ta pe ssoas ; a i sto r e spon d i q ue d e n e n h um m od o e ra ,

i n te n çã o d e V E x e d e V V S S , q ue e lle ti rasse d aqui


. . . .

os ín d i os i n con stan te s por m e i o d e fala s d oce s ou d e

g r a n d e s p r om e s sa s ; q u e d z e sse o s e u e s for o
ç , m a s q u e n ã o
h avi a d e le v ar um só d os ín d i os an te s d e te r e u r e ce bi d o
or d e m e s pe ci al d e V E x e de V V S S . . . .

A ss i m poi s , si é i n te n çã o d e vossas n ob re z as ti rar


d aq ui alg un s i n d i os , q ue i ram e n vi ar m e or d e m a tal re s —

p e i t o m as V E. x e V V .S S con si d e r e m , q ue i sto concor


. .

r e r ã g ran d e m e n te p r p e j u d i c m b a m u
a a r a r e e ar ç ar o e
u L A T O R I os E cA R T A s D B II O R R I S D E ron an 2 83


p l a n o , p orq u an to n e ste ve rã o pre te n d o se g ui r com 1 6 0
i n di os par a o ri o I w y pan e ma ad m d e pôr o sal a s e co .

O aux i li o d e sse s ín di os n os e m ui to ne ce ssari o, e d e vo


'

t am b e m d e ixar d car g e n te aq ui para fa z e r as plantaç õ e s ,


d e mod o q ue por falta d e v íve re s nã o v e nh amos a sof re r
p e n ur i a .

E u e s pe rava, q ue V E x O V V 8 8 me pre sta


. . . .

r i am tod o o aux í li o e assi ste n ci a a b e m d o me u i n t u íto ,


como v oss as n ob re zas já o t i n h am com e çad oa faz e r , e u
v i an d o m e o bar co S ch e ve lli n g e os ví ve r e s que j a ch e
-

C on d o, q ue me re ti rarã o n e n h um ín d i o , e pe lo
n ão
con trari o, para o an d am e nto d o n e g oci o das sali n as , me
re s ti tui r ã o os i nd i v íd u e for am le vados d e sta capi ta
'
os q u
n i a pe los P ortug ue z e s o pe lo co m m an d e ur H am .

O s ch e fe s d os Ind i os ) m e te m pe d id o, q ue d e sua parte


e uapre z e n tass e a V E x 0 a V V 88 a pe ti ção j un ta ,
. . . .

e m ui to h umi ld e me n te rog o, q u e se si r vam at te n d al a S i —


.

alg um a cou z a h a qu e a i st o os possa m ove r , r e pre z e n te m


vossas nobr e z as a e spe ran ç a, q ue e uj á t i nh a con ce b i d o a .

r e s pe i to d e s ta ca pi tani a
'
p oi s q ue pod e m os í n d i os faz e r
n o R i o G r an d e q u
-
e aq ui n ão pos sa se r fe i to
T ê m e lle s ali sal E u te nh o aq ui ai n da mai s .

T e m ali um e ng e n ho
E u e s pe ro d e n tro d e t raz aunos e com o aux íli o d os
me us ami g os te r um outro para e sse fi m jã plan te i mai s
d e tre z tar e fas ( tm r egen ) d e can n as , e ag ora d z vi r um

barco e bote com can nas d e m e u i rm ão .

P lan tam e lle s fumo N ó s tam b e m .

T êm pão br az il N ó s te mos pão V i ole ta, o un i co co


-

n h e ci d o, mas e spe ro com o aux ili o d e D e os faz e r ou tros


con h e ci d os
S í no d e curso d e se i s m e z e s e u n ão satísd z e r a vos
sas n obr e z as d e mod o a form ar e m um bom con ce i to d e sta
'

capi tan i a , V E x e VV S S e s tarã o se m pre e m te m po d e


. . .

ch am ar e s tas ald êas .

O b se rvo te r si d o a e x poz í çã o d o com m an de ur H am ,


q u e f e z c r e r a V E .x O a V
. V S S h ave r aq ui a lg un s i n
. .

d i os q ue pe d i am para se re m tran spor tad os m as a ve rd ad e


e stá tã o lon g e d i sto q ue a m e tad e d os í n d i os le vad os por
'
284 R E vI S T A T R I uE N S A L DO I N S T IT U T O R I S T O R I co

e lle ã força voltar am para aq ui an te s d e ch e g are m ao me i o


d o cam i n h o .

P e z ou ao comm an d e ur H am n ã o te r pod i d o arrastar


comsi g o tod a a capi tan i a , e d a m e m or i aj un ta pod e m V E x . .

e VV S S . ve r sí e lle tratousi n ce r ame n te com voss as n o


.

br e z as .

D e poi s d a m i n h a ulti m a carta conclui o forte e re pa


r e i o b ar co e m tod os os se n ti d os , appar e lh e i o com m as -

tros n ovos , g uarn e ci o o com e scoas , d e sorte q ue ag ora -

e st a pr om pto para ve le j ar .

T e n ci on o parti r d e n tr o e m q uatro d i as para C omme


ci ( C am u ci m) , ad m d e e x am i n ar a S i t u açã o d e c e r tas s a

li n as e faz e r corta r uma porç ã o d e pão vi ole ta , e i n d ag ar -

os d e m ai s prove i tos q ue ali possam s e r ob ti d os para a


C om pan h i a poi s , com o aq ui ai n d a ch ove tod os os d i as ,
d e corre rã o b e m d ous ou tre z me z e s an te s d e pod e r pô r
se alg u m sal a se co .

E n tr e tan to rog o a V E x e a V V S S q ue me e n vi e m . . . .

o b ot e g ran d e e as ou tr as provi z õ e s r e q ue r i d as .

'
O por tad or d e sta car ta é J e m s R e g s , pe ssoa capaz
i dí
'

p a r a te r m a n d o so b r e o s n os , cuj a l i n g ua s a b e so d r i v e l
m e n te falar S í V E x e V V S S ann uíre m ao pe d id o d os
. . . . .

p r i n c i p a e s , p ç
e o q u e o t e n h a m c om o r e c omm e n d a d o e o p r o
v e j am d e um acto ( d e n om e aç ã o) ; O q ue s e r a para m i m

p a r ti c u la r fa v or p o r q u an t o co m e ss a g e n te e u co m e ç ar i a
a le va n tar um a ald êa n a vi z i n h a n ç a d as sa li n as e e m s ó lo
fe rtil para n e llas pod e r e m pr e g ar os í n di os e m tod as as
'

occ az i õ e s .

C om J e m s R e g s vai F e rnan d e s , te n e n te d a ald ê a


O p avapi n , q ue é um í n d i o d e m ui tos se r vi ços V E x . . .

e V V . S S q ue i ram r e ce b e l o am i stoz ame n te


.
-
.

P e d i re i a vossas n ob re z as , q ue m e re m e tta m um a
d uz i a d e lan ças para pre z e n te al as aos sarg e n tos d as al —

d ê as , ad m d e q ue e lle s possam m an te r m ai or autori d ad e


e n tr e os se us .

T e rm i n an d o assi m , e n com m e n d o V E x e VV S S ã . . . .

p r o t e c ç ã o d o O m n i p ot e n t e pa r a q u e os a b e
, n ç õ e a g o r a e
s e m pr e . A me n .

De V E . x . e de V V . SS . de l se r vi d or . G e de on
M orr i s » .
R E L A T ÓR IO S E C A R T A S DE M O R R IS DE JO N G E

B e z olvi d a a con qui s ta d o M aran h ã o, o C onse lh o Su



pr e m o do B raz i l q uiz uti li z ar -
se d os se rvi ç os , q ue G e d e on
M orr i s tan tas ve z e s lh e od e re ce ra e m suas cartas e
r e pr e z e n taç õe s .

N as i n str ucç õ e s d ad a a 2 8 d e O utub ro d e 1 6 4 1 ao


almi ran te J an C orn e lísz oon , ao coron e l H an s van K oi n e
ao con se lh e i ro poli ti co P i e te r J an se n B as sob re a con

q u i s ta d o M a r a n h ã o lê S e a s
-
e g u i n te r e c om m e n d a ç ã o
A rt 9 N a e xe cuç ão d o q ue fi ca d i to ouvirão par
.
º
.

tic ularme n te O pare ce r d o com m an d e ur d o C e arã , G e d e on


M or ri s , q ue , te n do fr e q ue n tad o d uran te m ui to te mpo to
d as e ss as r e g i õ e s , e n e llas mui to v e r sad o, e com o con h e ce
'

a lí n g ua d os í n d i os , ã for ç a m an ti d os na e scravi d ã o d os
P ortug ue z e s , os move r a a vi r e m n ossa assi s te n ci a E .

p a r a a i n d a m a i s p r e d i s p o l o a i st—
o ; c o n f e r i m o s lh e o c-
o m
m an d o d e tod os os ín d i os por um acto e xpre sso, e s e lh e d ara
a sse n to n o c on se lh o ao lad o d os capi t ã e s » .

A r t 2 8 C om o o com m an d e ur G e d e on M orr i s co
. .

n h e ce a si tuaçã o d o M ar anh ã o e d os lu g a r e s v i z i n h o s ,

m an d am os , q ue e lle lã d q ue até or d e m n ossa ulte r i or para


a ssi sti r o S r d i re ct or com os se us con se lh os e pare ce r e s ,
.

e t e rã o com m a nd o d os i n d i os ; m as os ín di os q ue for e m
le vad os d o C e ar á se r ã o e n vi ad os para as suas aldê as
. .

A n te s d e passar a e xpe di çã o p e lo C e arã , G e d e on


M or ri s d i ri g i r a ao S upr e mo C on se lh o um a car ta , d e q ue
os D ag e ly sch e N ata le » d e 2 8 d e N ove mb ro d e 1 6 4 1 d ã o
,

not í ci a .

A h i se lê R e ce b e u se um a carta d e G e de on M or

r í a, com m an d e wr d o C e ar á., com data d e 8 d e O u tub ro, na


q u a l n o s c o m m u n i ca t e r d e s co b e rt o m a i s u m a o ut r a b o a
s ali n a j u n to d e C omm e n i ( C am u ci n ) A sali n a di sta ape
.

n as p asso s d a b o r d a d o m a r , e h a a h i u m b o m p o r to

p a ra n a v i os , d e s o r t e q u e p od e m c a r r e g ar co n v e n i e n t e
m e nte A ce rto Jacob C ry n íz , q ue e staci onava e m C omm e n i
.

p or p ar te d a C o m p a n hi a , j
á h a v i a
. e l l e or d e n ad o , q u e
2 86 R E V IS T A T R I uE N S A I . n o I N S T IT U T O m e rou co
'

p u z e s se a se c o u m a b o a q u an ti d a d e d e s a l ,
a d m d e q u e
os n avi os , q ue lã fosse m t e r , pud e sse m e n con tr ar carg a
C omm un i coumai s , q ue e sforçar se i a por d e scobr i r- -

as r e g i õ e s i n te r nas, poi s h avi a n as vi z i n h an ças se g u ra


me n te tri n ta n açõe s d i ve rsas d e T n pui as, d as q uae s ape
n as de z V i vi ani e m am i z ad e con nosco . E lle procu r ari a
com adabílid ad e e be m tratame nt o attrai r para O nosso
lad o tod as as outras , e assi m vi ri a me lh or a con h e ce r tod a
a si t u aç ão d e ssas r e g i õ e s
'

T i nh a tambe m mandad o pre parar uma ce rt a quan


tid ad e d e paO vioíe ta, ad m de se r re me ttíd o nos pri m i
e

re s n avi os para H olla n d a .

Quan to ã nossa ord e m sobre os índ i os ( q ue d e vi am


se g ui r para o M aran h ã o) e lle a ti n ha ple n ame n te obse r
vad o, pe lo qu e n ão d u vi d av a, q ue d e asse mos con te n te s » .

D e s ta ve z os ac tos n ã o corr e spond e ram as pa la


v ras ne m G e d e on M orri s apre ze ntou tan tos i n d ios
q uan tos lhe foram pe d id os, ne m pôd e pre star as i nfer
maçõ e s q ue d e lle se e spe r avam
'
.

A carta de L i chthart , van K oi n e B as , di ri g i da ao


S upr e mo C on se lh o d o forte d e S L uiz d o M ar an h ão e m.

3 d e D e z e m bro d e 1 6 4 1 , d an d o n otí ci a d o e x i to fe li z d a
e xpe d i ç ã o, con te m o se g u i n te curi oz o t re xo re lati vo ã
pas sag e m d a arm ad a pe lo C e ara
A tard e de 5 (d e N ove m b ro) a g ale ota A mste rd a m
ve i o d o C e arã te r com n osco tr az e n do G e d e on M orri s ,
comm o/ n de ur d os í n d i os . C h e g an d o a fala , di sse ram , que ,
h avi a m ui to, ti n h amos pas sad o o C e arã e q ue e stavamos
se g u r ame n te a 3 0 le g u as a oe ste d e ssa lu M i
'
g a r. o r r s ,

vi nd o a b ord o, d e claroud e poi s d e alg uma s con si d e raç õ e s ,

q u e n ã o p o d i a fo r n e c e r O n u m e ro d e te r m i n a d o d e í n d i o s ,
tan to por cauz a d as b e x i g as q ue os assolavam , com o por
q u e as s u a s s a li n as , e n tã o b o n i tas ,
se g u n d o a s u a e x

p re s sã o , ti n h a m ne c e s sid ad e d e m u i t os í n di os e a t é d e
1 6 0 , e n ã o os pod iam d i spe n sar s e m pr ej uí z o d a C om pa
n h i a ; e n t re tan to tr az i a 7 0 e mai s alg u n s T apu i as e T apí s
( B r as i li an e n
) o b t i d os e m ca m i n h o d e u m a a id é s q u e d a

p e r to d e C o m e st r y, ( C am u cí n ) A s s i m M o r r i s n o s t ro u x e ,

q uand o mui to, 8 0 home ns , n ume ro muito i n fe r i or ao q ue


fô ra d xado .
R E L A T ÓR IO S E C A R T A S DE M O R R IS DE JO N G E

S ob re a si tuaçã o d o M a ranh ã o , o m e lhor m odo d e e n


trar no canal a pe ne trar n o ri o, os bai xos e as profund e
zas e o me lh or lu g ar par a o d e se m b ar q ue d a t re p ,p
a o u c a
oun e n h u m a i n formaç ã o M or ri s pod i a d ar , poi s e lle m e sm o
n uca ahi e s ti ve ra ; alg u m a cauz a sab i a por ouvi r d i z e r ,
mas n ã o faz i a n i a o fun dam e n to, d e sor te q ue n ó s nã o po
'

di amos absolutam e nte con d ar e m tae s i n formaçõ e s .

Trouxe ram d e C ome stry um c api tã o d os í n d i os ch a


n ad o J a cob C ryn i s , q ue con h e ci a be m a te rra e n ã o i g n o
rava comple tam e n te os b ai xos e os lug ar e s profun d os
e lla porém n ão q u i z tomar sob r e si o e n car g o d e se r vi r d e
p il ot o p a ra m e tt e r os n a vi o s n o r i o d o M a r a n h ã o , i n c u m
b i n d o se só m e n te d e p rose g uir na vi ag e m , d e poi s d e e n
-

d a rm os , e d o i nd i car os lug ar e s profun d os e le var os n a


vi os di an te d o forte F altava n os poi s um piloto
.
-
.

E sta com muni caç ão d e n e nh um mod o ab alou a con


dan ç a, q ue o S upre mo C onse lh o d e pos i tava e m G e d e on
M or ris .

E m carta d e 2 1 d e J an e i ro de 1 6 4 2 , d i r i g i d a par a O
M aran hã o e e m re spos ta a q ue an n un ci ara a vi ctor i a, or
de n av a o S upre mo C on se lh o :
R e z olve m os e n v i ar pa ra ah i , como com m an d e ur
d os í n d i os d o M aran h ã o e suas vi z i n h an ç as , J O h an e s
M axw e ll, q ue n os pre s tou b on s se r vi ç os n a e xpe d i ç ã o d e
A n g ola e S ã o- T h ome , e con d am os , q ue ah í par tíc ular m e n te
n os s e r vi r á por t e r an te r i orm e n te fre q ue n tad o e sse s lu
.

g are s e po r se r con h e ce d or d e li n g u a s na s u a a u z e n cí a
com m an d ar ã os ín d i os J acob C ry ni s , q u e por i sso ord e n a
mos ah i d q ue .

V V S S de i xar ão , q ue o comm wn d e wr G e d e on M orr i s


. .

volte ao C s arã, ad m d e q ue e lle ad mi n i s tr e e ssa ca pi tan i a ,


n a e x pe ctati va q ue d e lla te m e a b e m do se r vi ç o d a C om
'

p a n hi a , p o r q ue r e ce i a m o s , q u e ,
i n d o o ut r e m q u e n ã o
con h e ça tod a a si tuaçã o d a m e sm a capi tan i a , p oss a s e r
com me t tí d o alg um e rro .

E a 1 8 d e F e ve re i ro d e 1 6 4 2 O C onse lh o e scre vi a aos


di re ctore s d a C om pan h i a
O ma l, q ue sod re ram as outr as capi ta n i as com a
m ortan d ad e d os n e g ros , sobr e ve i o a e sta ca pi tan i a ( d o
R i o-G ran d e ) , b e m como ã d a Parah i b a e d e I tam araca
2 88 R E V IS T A T R I II E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

com a morte d os í n di os , poi s a ínfe rm íd ad e d as b e xi g as


( a m e sma q ue n os te m le vad o os n e g ros) g rassout ão vi o
le n ta m e n te e n t re e lle s q ue ald ê as i n te ir as q uaz i se e x
ti n g uiram d e tod o r e ti ran d o se os sob re vi ve n te s para os

m atos , por n ã o ouz are m pe rman e ce r por m ai s te mpo e m


suas h ab i taç õ e s O . se g u i nte facto pate n te s q uan to e ss e
.

m al se te m g e n e r ali z ad o n a A me ri ca : ao pas so q ue a
B ahi a n ão e stã li vr e d e lle , a g ale ota A m ste r d am , i n d o d o
'

M aran h ã o a C ammuci ( ald êa q ue d oa n o me i o d o cami n h o


e ntre O C e arã e o M ar an h ã o d
) p , a r a e p as sa g e m e s e

g un d o s u a s i n s tru cç õ e s , t o m a r c a r g a d e p ã o m a lh a d o ,

n ã o e n con t rou ah i um s ó h ome m sã o, e forç oz o foi , qu e

p a r t i s s e s e m n ad a te r fe i to .

E ssa i n form i d ad e t am be m d e u canz a a q ue os tre z


n av i os , d e q ue tratam os n a n ossa car ta an te ri or , n ã o pu
d e sse h ave r sal e m I pan e m a , poi s os í n di os , q ue foram
p ar a a l i m an d a d o s a d m d e s e c a r o sa l e p ô l
-
o a b o rd o
d os n avi os , fug i ram com m e d o d a d oe nça Q ualq ue r q ue .

se j a a prob ab i li d ad e d e e s tab e le ce r-s e a n ave g aç ã o d o


sal ahi oue m M ari tu b a, ulti m am e n te d e scob e rta pe la g e n te
d e E lb e r t S mi e nt , n ad a se pô d e e s pe rar se m o aux íli o d os
í n d i os oud os n e g ros
V V . S S e n con tr ar ã o n as n ossas n otas d e 4 d o cor
.

r e n te o re latori o q u
, e E lb e rt S m i e n t n os a p r e z e n t o u a
r e s pe i to d as sali n a s si tuada s n a costa n or oes te do
B raz il .

E m s ub stanci a e sse r e latori o n ada m ai s con té m sí n ão


a g ran d e sali n a e a pe q u e n a, A g uam am e C a r war ata ma ,
con h e ci d as d e s d e te m po an ti g o , s e n d o provid a s d e g e n te
b astari am para forn e ce r sal a e s ta con q uis ta por um pre ç o
r az oave l, e q ue tal foi a i n te n ã o d e lle S mi e n t , con tra
'

ç
tan d o com V V S S , se g un d o d i z , e n ão cog itou d e for
. .

n e ce r sal b astan te par a O S n avi os alu ad os , q u


g e d a q u i
p a r t e m vaz ios .

Q u e O r i o M a r i tu b a ,
s i to a c i n c o l e g u a s a o e s t e d a
s ali n a g rand e , te m n a e n trad a com a m aré d oz e pés d e
ª gu ª , e poi s n ã o passa d e um t o d d n te d a m a r é
p o r e p e n e
a me i a le g u a poré m d a foz d o r i o para o m ar h a b om
an corad ou ro, ond e os n avi os b e m pod e m s u rg i r par a
carr e g ar .
R E L A T ÓR IO S E CA R T A S DE M O R R IS D E JO R G E

A sali na d ca me i a le g ua ri o aci ma e d o lado ori e n ta l


n ão h a m ai s d e 20 0 ou 3 0 0 p a s so s a p e r c or re r pa r a o
tran spor te d o sal; pe lo q ue se suppõ e , q ue com O aux íli o
d e 1 0 a 1 2 b ran cos , d e 1 0 a 1 2 n e g ros e 2 0 a 3 0 i ndi os,
achar -se i am ah í an n u
-
alm e n te 2 0 0 lastros d e sal .

N o r i o I pane ma h s O i ncon ve n i e n te d e q ue o sa l se co
d a sali na d e ve se r tr an s por tad o por um a d i s tanci a d e
a p as s os ; O q u e é u m l o n g o ca m i n h o A e x p o .

r i e n ci a ce d o m ostrar ã q u al d as d u as sali n as é a mai s pro

p i a e util, uma ve z q ue se d i s ponh a d e g e n te para tr a


r

b alh ar n e llas
'
.

G e d e on M or ri s , com m an d e ur do C e ar ã , n os pe d i o ,
q ue com o pri m e i ro d e scob ri d or d a sali n a d e I pan e ma e e m
r e conh e ci m e n to d e s te s e r vi ç o, lh e fosse pe rm i tti d o tran s
'

p or t a r co ns t a n te m e n te s a l p a ra a q u i e m u m b ar c o s e m
p g
a ar r e c o g ç
n i ã o S u b m e t
.e m o s o s e u p e di d o a c o n s i d e
r açã o d e V V S S , e ac re d i tamos , q ue , e m atte n çã o ã sua
. .

p r ov a d a d il i g e nc i a , V V S S lh e c o n c.e d e rã
. o o q u e p e d e
ou alg um a outra couza raz oave l .

Q u am V V S
e i r S tam b e m m an dar n os suas ord e n s
. .
-

a r e s pe i to d o n os so m od o d e p r oce d e r p a r a c o m o c o m
m an de ur E lb e rt S m i e n t , por q uan to, e m raz ã o d as ch uva s
e d e lh e te re m fu g i d o o s n e g ro s , a s u a e s ta d a n a p e q u e n a
salin a e m n ad a te m apro ve i tad o ã C om pa n h i a C omo o .

afasta m e n to d os n os sos li m i te s até O M ar an h ã o n os p r o


me tte ( o d e sc ob ri me n to) outras sali n as , n ã o sab e mos on d e
se r ã m ai s con ve n i e n te e m pre g al o -

E m A bri l d e 1 6 4 2 G e d e on M orr i s se ach ava a i nd a n o


M ar an h ã o , d on d e e scre v e u a se g ui n te carta ã camar a
d a Z e la n d i a , e xpli can d o porq ue a con q ui sta d o M aran h ã o
n ã o corr e spon d e m ã s e spe ran ç as po r e lle d ad as .

L a us D eo . S . L ui z d o M aran h ã o em 7 de A bril
de 1 6 4 2 .

D e z ej an d o fe li ci d a d e a V V . SS .
, saud o .

S ab e m V V . SS . q uã o soli ci to e u fui
m pe rs uad i r e
e s sa cam ar a a tomar a pe i to a r e z olu ç ão sob re a co n q ui s ta
d o M aran h ão , e apre z e n tand o par a e ste d m a V V S S vã . .

ri as r e pr e z e n ta ç õe s , e m q ue trate i d a s i tuaçã o , d a fe rti li


d ad e e uti li d ad e d e sta re g i ã o, be m como d a pr ob abi li d ad e
'

37 T on o L V III , r . 1
2 90 R E V IS T A T R q N SA L no IN S T IT U T O H IS T O R I C O

de o b te r —s e com a conq u um bom re torn o ; m as como


i sta
d e facto n ão se ach ou tan to q uanto e u por e scri pto an o

nu nci ara, faz -so ne ce ss ari o, q ue e u d e as raz õe s porque o


º

e f e i to n ã o corre s pon d e u ao pr om e tti d o, para q ue nã o pa


re ç a , q u e íllud í a VV S S , q u . and o ali ã s proc u ro re s pe i t ar
a ve rd ad e e m tod as as m i n h as s e cç õ e s ;
'
.

A pri me i ra raz ã o é , q ue não e d e ctuamos a con qui sta


'

d o M ur m ú ri o, como e ua re pre ze nte i , poi s por con q ui s ta d o


M ar an h ã o se e nte nd e m o G rã o P arã e o ri o d o A maz o —

n as , q u e pe rte n ce m ao me sm o g ove rn o, e tã o n e ce s sari os


sã o e n tr e S i q u e u m n ão pô d e b e m sub si sti r se m o outro .

N a pri me i ra occaz i ã o, com os me smos n avi os e a


me s ma g e n te , pod í amos faci lme n te te r con q ui stad o o G rão
P ar á e o ri o A maz on as , d e poi s d e tom ad a a i lh a ( d o M a
ran h ã o) ; m as par e ce , que S E x (o con d e J oã o M au
. . r í ci o) e
os altos con se lh e i ros n ã o e stavam pe rfe i tam e n te e scle re
ci d oa sobre a corre spon d e n ci a , q ue ne ce ssari am e n te de ve
h ave r e n tre a i lh a d o M aran h ã o e o G rã o P ará e o A ma -
.

A d i an t e tratar e i mais larg am e n te d e ssa corr e a


'
z on as .
.

p o n d e n ci a n e c e s s a r i a.

A se g un d a raz ão é , q ue d e i xamos aos P ortug ue se s O


g o z o »
d e d e m a z i a d a li b e r d a d e , d o a n d o e l le s co m p le t a m e n te
na pos se e occu p ça ã o d e to d o s o s s e u s b e n s , e n ã o é de
ad mi rar , q u e , te n d o se lh e s d e i x ad o q uaz i tud o , pou
— -
co
te n h a cab i d o ã C om pan h i a Poi s on d e se vi o e m tod o O B raz íl
.

q u e u m P o r t u g u e z , t e n d o s i d o a t e rra t o m a d a h a a p e n a s
quatro m e z e s, e mb arcasse por sua con ta ce m cai x as d e
assu car como fe z o pr ove d or m ó r I g na ci o d o R e g o, q u
-
e se

p a ss a n e s t e s n a v i o : p a ra as I n di a s
S i pre vale ce sse a m i n h a p n i ã o, e r se ia fe i to um a
o i t - -

con q ui sta absolu t a d e tod as as pos se s d os P ortug ue z e s para


a C ompan h i a se r i am e x pulsos d a t e rra os m ai s ri cos e
n as posse s d e lle s põr se i am c om o fe i tor e s os pob r e s , q u
' - -
e

p e r ce b e r i a m a nn u a l m e n t e u m a ce r t a q u a n t i a p e lo s e u t ra
balh o, e por e ste m e i o a C om pan hi a r e z e r varía para si to
d as s e poss e s e ob te r i a ann ualme n te tod os os frutos q ue
aq ui e n obte m
P rovav e lme nte alg un s polí tic os, e m raz ão d as n as
p a r ti c u la re s o p i n i õ e s , z o m b a r a m d a m i n h a p pv o o z i çã o e u
p o r é m d i g , q ,
o u e n ã o s e a d o p ta n d o a q u i u m o u t r o m o d o
R E L A T O R IO S E CA R T A S DE M O R R IS D E JO N G E 29 1

de g ov e rno , n ão po sso ati nar ond e vi l ã (re nda ) para


m at e r se uma g uarni çã o di s pe n di os N ã o S e r ã o o d ínamº
a

.

e a re cog aí ç ã o d e 1 0 0 0 a 1 20 0 cai xas d e assu


. . car, pro
duz i d as ann ua lme nt e aq ui ao M aran h ão, q ue cob ri rã o as
ne ce ssari as d e sp e z as, q ue a C om pan hia fara .

O utros con sid e raram um e m de consci e nci a pri var


se cs P ortmg ne z e s de tu d o, e n ão me te r ão na con ta d e chr i s
tã o, porq ue o proponh o ; m as a e sse s tae s r e sp ud e r e i , q u e
ig n oram o ri g or com q ue os P ort ng ue ze s d e sta re g i ão tra
'

taram a n ós e a pe ssoas d e outras n aç õe s n o A mazonas ;


q uan tos i n noce nte s colonos e lle s ass assi naram , q uã o p e r
d d am e nt e vi olaram os se us comprom i ssos j urad os
A posse d e lle s te ve come ço e m um roubo sob re os d a
'

nossa e d e ou t ras n aç õ e s , e e u e nt e n d o , q ue é me lh or q ue
a g r ossu r a d a te r ra locu p le t e a g e n te d e fé d o q u e a u m
u u d ll u d
'
g r p o d e í m p i o s ,
i d o latr as , p
oi s m i tos e e s , p oss i n o
d e 2 0 a 30 e scravos , outra com n ão faz e m sín ão le va r
uma vida i nd ole n te e r e g ulad a , ao passo q ue aq ui os n os
sos sold ad os ape n as r e ce b e m o n e ce s sari o para m atar
a fome .

E com i sto, d i g nos se n h ore s , te n h o d ad o as raz õe s por


q u e n ã o c o ub e m a i or p r ove i to ã C o m pa n h i a na con q u i s ta
d o M aran h ã o .

V ou ag ora tratar d a cor re spon d e nc i a n e ce s sar i a e n


tr e o M ar an h ão e O G rã o P arã e O r i o d o A m az on as , o q ual

con si s te n o vi sto o G rã o P arã e o ri o d o A maz on as S ã o


-

os u n i cos lug ar e s d on d e os d o M aran h ão r e ce be m a r e


m e ssa d os e scr avos , com q ue culti v am as suas te rr as e faz e m
moe r os se us e n g e n h os F altan d o e sse forn e ci m e n to d e e s
.

cr av os e pare ce n d o os q ue cã e stão , os e n g e n h os , no d e
cu rso d e 4 ou5 an nos , te rã o d e parar , maxi m o d an d o se -

m or tan d ad e como a que e n tre e lle s te m ha v i d o de sd e a


n ossa vi n d a, poí s cre i o te r e m m orr i d o d e b e xi g as n o os

p ç
a o d e q u atr o m e z e s i n d i v i d u o s e n tr e li vr e s e e s

cravos , e ain d a morr e m di ari am e n te de um mod o la

i
A q u w g e a q anstão d e sabe r si o nosso g ove rno
pe rm i tt i r ã , q ue n ó s com pram os e vaa d am c s os í n d i os , com o
faz e mos com os n e g ros , porquan to os ín d i os no B raz il são
re con h e cid os com o li vr e s .
29 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

A i sto se pô d e re spon d e r q ue n ã o s ó m e n te é m ui to
.

p r o v e i to z o a C o m p a n hi a ,
s ín ã o t a m b e m c h r i s tã o ,
t ole r a r se -

t al com m e rci o n e s tas r e g i õ e s , um a ve z q ue d e lle n ã o se


' '

ab uz e , p or q uan to n o r i o d o A m az onas e x i ste m m ai s d e


t ri n ta d i ve rsas n aç õ e s d e ín d i os , q ue faz e m g ue r ra e n tre s i .

O s pr i z i on e i ros q ue faz e m d e par te a par te e lle s os co


,

m e m , n ã o h av e n d o q ue m lh os que i r a com prar 0 trad co


'
.

d e ve poi s se r pe r m i ttíd o para conse rvar se a V i d a d e —

t ae s e sc ravos, e com e st e i n tuí to o re i d e E span h a o


tole rou .

O s P ortug ue z e s poré m , p e la sua avi d e z d e e scravos ,


ab u z aram cr u e lm e n te d o tr a dco, vi s to com o, n ã o ach an d o
e scrav os a s e u con te n to, força m m u i tas v e z e s os í n di os lí
vr e s a lh e s ve n d e r O S pr opr i os d lh os , e ti r am os í n d i os
li vre s d e suas ald êas e os le vam ao M aran h ã o para
ve n d e l os—
.

T ratan d o d e s ta m ate ri a d e e scravos , n ã o p os so d e i


'

x ar d e t raz e r ao con h e ci m e n to d e V V S S , q ue aq ui e n tre


. .

os P ortu g u e z e s e x i s te u m g r a n d e n u m e r o d e e s c ra v o s d a
n aç ã o d os A r rouw ae n s , F ok an s e W ack e ans , q ue conj u n
tam e n te foram e scr avi z ad os p or n ossa cauz a , por q uan to ,
quan d o e staci on av amos n o A m az on as , e lle s n os d e ram au
x i li o e assi s te n ci a .

Pe ço poi s h umi ld e m e nte , por amor d e lle s e por se re m


i

d as re fe ri d as n aç õ e s , q ue se lh e s r e sti tua a s ua an te r i or
li b e rd ad e , q ue pe rd e r am por n ossa cauz a, ad m d e q ue os
i d d b j l d
'
g e m o s e ss e s p o r e s e sc r a v os n ã o se am an ç a o s a
n ossa con ta .

A li be r d ad e d e lle s n ã o pô d e e m couz a alg uma pre j u


'

d i car a C ompan h i a os q ue sã o li vre s só têm o n om e d e


li vre s , e d e facto sã o e scravos , poi s é b astan te se r vo q ue m
e stá ob r i g ad o a t rab alh ar um me z por t re z var as d e

p a n n o , q
ue t a l é aq u i o s e u s ala ri o o rdi n a ri o .

C om r e laçã o a uti li d ad e e p rove i to q ue se pô d e e s


p e r a r d o G r ã o P ar-
á. e d o A m az on as
,
c a z o os co n q ui s te m o s ,

e u con si d e r o e s se s lu g a r e s d e m a i or i m p or ta n ci a d o q ue o
M ar an h ã o m e sm o, comq uanto lã e x i stam s ó me n te d on s ou
tr e z e n g e n h os poi s os campos são mai s fe rte i s e propri os
p a r a o fum o e a can n a d e assucar A lé m d i sto, a te rr a e
.
'

m ai s populoz a, por e x i sti r ah í uma i n n um e rave l multi d ã o


R E L A T ÓR IO S E C A R T A S DE M O R R IS D E JO N G E

d e ín d i os , os q uae s pod e m se r uti li zad os para a cultur a d a


te rra L ã se faz o trad co d e e scravos , com o d ca d i to, e o
.

d e vacas m ar i n h as , d e ti n tas e d e alg od ã o, e a procura


d e ste s prod utos n ume roz os navi os d z e r am an te ri orm e n te
'

boas v i ag e ns T am be m e lã , q ue m ai s provave lme n te se e u


.

con tram m i nas d e ou ro ou prata , e se e s tab e le ce rá O com


m e r ci o d o our o, q ue os P ort ug ue z e s vi r am n o d e scob ri
m e n to d o cam i n h o d o Q ui to .

U m ce r to ca pi tã o ch am ad o R od ri g ue s , q ue B e n to
tam b e m foi a Q ui to pe lo ri o d o A m az on as , m e re fe ri o como
couz a ve rd ad e i ra , q ue ce r ca d e 1 0 0 e d e 6 0 le g u as d o la d o
d e e a d o Q ui t o e lle fe z t rad co d e our o com os í n di os , ouro
ad e i ç oad o d e fô r m as d i ve r sas par a se r tr az i do n as or e lh as
'

ou e m out ras par te s d o cor po .

O P or tu
ue z e s le v ar am O i to m e z e s n e sse d e scob r i
'
s g
m e n to, por q ue m ui tas v e z e s se d e svi ar am d o cam i n h o por
cauz a d a m ulti d ã o d os r i os m as pô d e s e i r com m od am cn te -

a Qu i to n o e spaç o d e tr e z m e z e s .

P are ce u m e n e ce ss ar i o comm un i ca r i s to a V V SS
'


. .

p a r a q u e t e n h a m i n te i r o co n h e c i m e n t o d e q u a n t o i n t e
r e ssam o G r ã o P ar á e o A m az on as , ad m d e q ue e sse s ln
-

g are s s e j a m po s to s s o b a n os s a o b e d i e n c i a p o r g u e r r a o u
p or c om p r a e s e n d o e lle s a n ó s s u j e i t o s , e u d e z e j a v a

q u e V V S
. S s. e d i g n a s s e m d e f a v o r e c e r m e , c o
-
n d a n d O m e -

a d i re cç ã o d e s sa ca pi ta n i a para q ue e u m os tr e por fac t os


'

o q ue aq ui te n h o e sc ri pto Procur ar i a d e m on str ar O m e u


.

r e con h e c i m e n to por le ae s se r v i ç os e asse g u . r o, q ue n i n

g u e m p o d e r á t o m a r m a i s a p e i t o o s e r v i ç o d e V V S S d o
. .

u l u u d i
'
q e a q u e l e q u e d u r a n t e o s s e s se t e a n o s e p r z ã o n e s
t as r e g i õ e s ob s e r vou com e xac ti d ã o tud o q uan to pud e s s e
s e r prov e i toz o ã C om pan h i a .

E com o s n pponh o , q ue as re g i õ e s d o A m az onas e s tã o


sob O d e par tam e n to d a Z e lan d i a , pare ce r az oave l, q ue se

j am g ov e rn a d a s por um z e lan d e z .

S E x e O S altos con se lh e i ros m e con fe r i ram o com


. .

m an d o d os ín d i os , e t e n h o asse n to n o con se lh o d e g ue r ra
com o capi tã o m ai s m oç o L e vad o por é m por ce r tas rã
.

z õ e s , e ulh e s p e d i par a v oltar ã m i n h a an ti g a ad m i n i s


traç ã o d o C e ar ã ; O q ue m e foi con ce d i d o .
2 94 R E V IS T A T R I II E N S A I. DO IN S T IT U T O H IS T O R IC O

uire i d e ntro de q uatorz e d i as , e n e ste


'
P ara lã se g
v e r ão e spe ro con se g u i r , q ue vi nte a t ri n ta n avi os possam
an n ualme n te tomar ah i carg a d e sal .

A n te s da mi nh a par ti d a d o C e arã , h avi a n as s alin as


d o Wypan i m carg a para quatorz e navi os i g n oro o que se
fe z d e poi s que d e lã In e auze ntsi O uvi di z e r , q ue tre z n a .

v i os lã foram carr e g ar .

I a m e passan d o com m un i car , que h a tre z se man as


-

t rouxe m os pre z os d ous P ortug ue z e s , de um lug ar ch amad o


C aj e te ( C ae té ) q ue fi ca no m e i o d o cami nh o e ntr e o G rã o
P arã e o M aran h ão D e clar am e lle s , q ue os P ortug ue z e s d o
.

G rã o P ar á e s tã o con stan te me nte com as armas nas mãos ,


-
.

e spe r an d o cad a di a v e r n os lá ch e g ar , e d e z e jam sóme n te


-
.

um b om acô rd o ; mas até o prez e n te n ã o te mos ord e m


p
. a ra t e n tar co u z a alg u m a .

Tamb e m vi e ram te r comn osco os i n di os d e C aj e te ( u ns


2 3 0 i n d i víd uos ) A lg un s ( ín d i os) d o G rão P ará t e ri am se m
.

.

d uvi d a vi nd o, si n ã o fõra o cui d ad o com q ue são vi


g i ad os .

S ob r e a S i tuaç ão e o e stad o d as couz as n e ste lug a r ,


'

V V . S S se rão amplam e n te i n formad os pe lo S r di re ctor


. .

V i ctor B as .

N a con vocaçã o d os ín di os ach e i e tantos


i n di vi duos , com q uan to um g r an d e n um e ro d e lle s te n h a
'

m orri do d e poi s q ue aq ui ch e g ãm os .

E assi m con clui nd o, e n comm e n d o V V S S ã pro . .

te çã o d o A ltí ssi mo para q ue ab e n çõ e a V V S S ag ora e . .

se mpr e A m en
. .

F i co se n d o
De VV S S . . d e l se rvi d or .

G E DE O N M O R R IS .

N O T A

E i s a i n form açã o po r S m i e n t, con form e con sta d os D aqe h y s ch e


N o tulus d e 4 d e F e ve re i ro d e 1 6 4 2 .

« O as se ssor re fe re
q u e pe la e x poz i ç ão d o co m m a n d e ur E lbe r t
.

S m i e n t so i n for m ara d a ( IIS P O Z lÇâO d as sali n as s i tuad as na co s ta n oro


e s te d o B raz i l e q ual e a s e g ui n te
.

A sali n a d e n omi n ad a po r S m i e n t, C a s a d o d e z e r to ( H ug s d e r Wo
e s ty n e ) , o nd e clle te m re z id i d o, e s tá s i tuad a tre z o u q uatro le g uas a
lé s te d o ri o A g ua m ar a U m d os b raç os d e s ta se prolong a pe lo i n te ri or
'

.
R E L A T ÓR I O S E CA R T A S DE M O R R IS D E JO N O E 29 6

Si C om panh i a d as In di as O cci d e n tae s pre te n di a


a
alarg ar as suas con qui stas na A me ri ca , raz ã o ti n h a C c
d e on M orr i s e m acon se lh ar lh e , q ue oocupaase o valle d o —

S e g ui n d o e sse aviz ad o con se lho , e lla vi ri a a d omi n ar


um a vasta e r i q uí ss i m a r e g i ão, atrave ssad a pe lo mai or
ri o d o m u n d o e si tu ad a r e lati vam e n te pe r to d a H ollan d a ;
e xpe lli ri a d ali o e le m e n to portu g ue z ,
e n tã o m ui to fraco ;

até a d i ta sali n a O n d e co m a m aré se e n con tra a ag ua d o ri o e i s to pri n


, ,

c i palm e n te succe d e n a lua n owa con j un tura e m q ue as a , as m ai s S O


h e m ali A sali n a d i s ta d o m ar 6 0 0 o uóoo passos ; O solo
. d e are i a, d e
m od o q ue e lle n ão pe d e ob te r ag ua s i n ão d o d i to b raç o d o A ua m a m .

O O rto d e sta sali n a n ão te m abri g o o u d e fe za, o fun d o bo m m as


'

raz o , e n d o d e m aré b ai xa tre z b raç as a m e n os d e le g uas d a cos ta . .

Quan d o a h r í z a, q ue ah í sopra ord i n ari am e n te n a e sta ão se ca, acalm a


s o b re a tard e te m se e n se j o para carre g ar O S n av i os
,
-
0 s O an oi te ce r
até d e m an h an .

E sta sali n a taz sal tod os os m e z e s , co mtan to q ue se te n h a O cui


d ad o d e d e i xar n e lla cor re r a ag ua salg ad a n o te m po se co , e se con
'

se rv ar e m se g ui d a fe c h ad o s o s e sg oto s o ure g e s ; m as sí n ão h o uv e r ah í
c on stan te m e n te alg ue m q ue i sto i ç a, n ad a se
pó d e e s pe rar com se g u
ran ç a d e s ta sali n a, por q ue 0 S aljã fe i to tras vaz a co m proxi m a m are e se
'

re d uz a n ad a .

P od e m se r vi stos d e sta sali n a os bai x os q ue lh o d ca m a le ste e q ue


'

se e ste n d e m d a te rra ti rm e até tre z le g uas m ar e m ló ra m as a um a le


s d a co sta, o n d e d e ua v e rd ad e i ra passag e m n ão s e e n co n tram d e m aré
ª
,

í x a d e z pe s N as m aré s m or tas as ag uas d e sce m O i to pé s ; a lua a su


.

d oe ste faz ah í as m ar és m ans altas E sse s bai x os sã o pare ci a, q ue se d e s


.

co b re m d e m aré bai x a .

A c í n co O U se i s le g n as a O es te d o C ar i r a ra mm a ou sali n a g ran d e
d ra O ri o ch am ad o M ari to m h a, q ue é O se g un d o d e sse lug ar e ra O lad o
'

d o occi d e n te A m fo i re ce n te m e n te d e sco be r ta pe la g e n te e S m i e n t a
.

n o va sali n a .

D e m are vi va e com as ag uas m ai s altas e ste r i o n ã o te m na e n trad a


m ai s d e 1 2 pé s : e o i s um por to d e pe n d e n te d a m aré A m e i a le g ua d a .

foz d o ri o par a o ad o d o m ar h a h o m an co rad ouro on d e o s nav i os b e m ,

p o d e m s u rg i r d e m ar é ba i x a e m tr z b r aç as e

A se lm a i i ca couz a d e m e i a le g ua r ío ani m a e n o lad o o ri e n tal d e lle


' '

o sal te m d e se r r arre g ad o e lo e s paç o d o 2 0 0 o u 30 0 asos A sali n a ê .

m ui pr o pr i a para faz e r se e se g un d o se s up poe , pó t e fo r n e ce r 20 0 las


tros d e sal po r an n o co m O aum lío d e 1 0 a 1 2 b ran co s , 1 0 a 1 2 n e g ros e -

2 0 a 30 I n d i e s .

A ci nco ou se i s le g uas d a C a s a d o d e s e r to ti ca a salí n a g ran d e ch a


m ad a C a r ua r a ta m a o n d e , para laz e r um a e x pe ri e n ci a, e lle i n tro
º

d uz i o por m e i o d e um re g o ag ua d o m ar n a altura d e I I , pé e fe z sal n o , .

e s paç o d e tre z m e z e s
N e n h um con h e c un e n to te m d a sali n a
296 R E V IS T A T R IM E N S A L DO m sr rr ur o mi sr o m co

ti r ari a pr ove i tos i m m e d i atos d os prod utos e s pon tan e os


d o sólo e asse g urari a pe lo lad o d o n or te a posse d as c a
p i t a n i as j ã c on q u i s ta d as n a p ar te s e pt e n t r i on a l d o B r e z i l
V i s tas b e m di ve rsa s por ém pre d om i n avam n o C on
se lh o S upr e m o d o B raz i l h ollan d e z , q ue , d e acor d o com a
A sse m blei a d os D e z e n ove , pre parava se para con qui star -

B ue n os A i re s e occupe r o R i o d a Pr ata , se m atte n d e r q ue


a C ompan h i a n ã o ti n ha for ças b as tan te s par a d i s se m i


n al as por tan tos e tã o d i stan te s lu
-
g a re s s i tu a d o s n a A fr i ca
e n a A m e ri ca .

0 for aste i ro hollan d e z foi m ai s pe r spi caz d o q ue o


h ab i l e e X pe r i me n tad o g ove rn ad or d o B r az i l .

J c ão M auri ci o n ão cog i toud e cccupar o P ar a, ao passo


q u e li g av a s um m a i m p or t an ci a a c o n q u i s t a d e B u e n o s A i -

re s , e t i n h a tal pr e s sa e m le var e ssa e m pre z a a e f e i to , q ue


supe r ou t od as as d i ffi culd ad e s pr ove n i e n te s d a falta d e
ví ve r e s , d e sold ad os e d e n avi os , e s ti m u lad o pe lo r e ce i o
d e q ue os P or tug ue z e s pr e ce d e sse m os H ollan d e z e s n o R i o
d a P r ata .

A e x pe d i ç ã o con tra a colon i a e s pan h ola te ri a par


ti d o d o por to d o R e ci fe n o ti m d o an n o d e 1 6 4 2 , si a n o
ti ci a d a r e volta d os m orad ore s d o M ar an h ã o e d a i lh a d e
S ã o T h ome e o re ce i o d e um le van tam e n to g e r al d os m or a
-

d or e s d as outr as ca pi tan i as n ã o o ob stasse m .

E ste s factos se ach am aute n ti cad os por um n otav e l


d ocum e n to i n e d i to , a s actas se cre tas d o C on se lh o d o B r a z i
e te N otule n G e h oud e n by sy n E x ce lle n ti e e n d e d e E d
( S e c r

ucor e n van d e n H ag e e n d e S e cr e tou R ae d d as q uae s


tran scre v e r e m os as se g ui n te s s oluçõ e s con ce rn e n te s a e x
p e d i ç ã o d e s ti na d a a o R i o d a P ra t a .

« Qu i n ta fe i ra , 2 1 d e A g osto d e 1 6 4 2

S E x ob
.

. .

se r va, q ue , appr ox i m an d c se d o se u te rm o a e staç ã o i n


-

v e rn oz a , con vi n h a cui d ar n a e x e cuç ã o d o com m e tti m e n to


con tr a . a r e spe i to d o q u al d e ram os e spe ra n ç as ce r

tas aos S r s d i re ctor e s n a car ta q ue lh e s e n vi am os por


.

i n te rm e di o d o S r coron e l K oi n ; e q ue tan to m ai s couve


.

n i e n te e r a d a r m os s e g ui m e n to a d i ta e m pr e z a , q uan to

A rc h d e llay a C o ll d o In s t d e P e ru
. . . . .

A lacun a é d o te x to .
R E L A T ÓR IO S E C A R T A S n a M O R R IS D E J ON G E 2 97

pod amíos se r pr e ve n i d os pe lo s P ortug ue z e s , q ue tê m tam


be m lug ar e m vi sta
'

e s se .

T oman d o e m con si d e r açã o a n ossa si tuaçã o , ve rifi


camos , q u e di spom os d e n avi os b as tan te s para o tr an sp or te
d a g e n te d e s ti n ad a a apod e rar se da praça q ue e stamos -

basta n te pr ovi d os d e bi ate s e e m barcaç õe s pe q ue n as ( o


q u e s o b r e t ud o i m p o r t a ) p a ra n a v e g a r e m ri o a c i m a e
dare m d e s e m b arq ue a t ropa ; e q ue se pô d e d e alg um
m od o ti r ar ( d a g uarn i çã o) a g e n te n e c e s sari a par a o com
m e t ti m e n to A li st a poré m dc comm i ssari o d os ví ve r e s
.

m os tr a , q ue n os ar m az e n s d a C om pan h i a n ã o h a pre z e nte


m e n te m ai s d o q ue 2 0 0 b ar r i ca s d e fari n h a ( d e tr i g o) , 2 0 0
bar ri s d e car n e e 1 0 0 d e touci n h o o q ue ape n as n os pôd e
d ar ali me n to pa ra um m e z .

A s ci rc un s tan ci as , a q ue as r e z oluç ô es allud e m , n ã o


d e i xam d uvi d a sob r e a pr aç a a con q ui star E ra uma co .

lon í a e s pan h ola , S i tuad a n a A m e ri ca M e ri d i on al, ã mar


g e m d e u m g r an d e r i o ,
n o ca m i n h o d o C h i le e d o P e r ú e
n a vi z i n h an ç a d as posse ssõ e s por tug u e z as .

N ã o pe rm i tti n d o poi s os n os sos armaz e n s o pr e


te n d i d o e q ui pa me nto , r e z olve m os q ue fi casse a e m
p r e z a s u s t a d a a t é q u e , e m ra z ã o d a n o s sa car t a a A s
se m b lée d os D e z e n ove , te n h am os e m d e poz i t o m ai or e s

p r o v i z õ e s .

S ab b ad o, 2 2 d e N ove m b ro d e 1 6 4 2 H oj e 8 E x
.

. .

le m b r ou ao C on se lh o, q ue d e sd e m ui to , i sto é , q uan d o se
a pprox i m ava o v e r ã o ( se g un d o con sta d a r e z oluç ã o se cre ta
tom ad a a 2 1 d e A g osto) e lla fi z e ra se n t i r q uã o couve
n i e n t e j ulg a va se r n e sta con j u n tu r a para a C om pan hi a
'

o comm e tti m e n to con tr a . e a boa von tad e com q ue o


far i a e xe cutar , si e n tã o n ã o o i m pe d i sse a falta d e tod a a
sorte d e v í ve re s e pri n c i palm e n te d e fari n h a ou pão .

C omo por é m os n avi os E li as e U tr e ch t, ch e g ad os h on te m


d a m e tropole , n ã o só n os tr oux e ram alg un s v í ve r e s , e m
bora e s cass os ( b e m com o o fi z e ram outr os n avi os re ce n
te me n t e che g ad os) si n ac tam be m um a boa le va d e g e n t e ,
,

n ã o pod i a d e i x ar d e pô r d e n ovo e m d e li b e raç ã o , e m


q uan to a e staç ã o ai n d a o pe r mi tte e afi m d e n ã o se rm os
p r e v e n i d o s p e lo s P or tu g u e z e s , si é p o s s í v e l, se m p jr e u íz o
d a se g uran ça d e sta con q uista , org an i z ar uma e x pe d i ç ã o
'

38 T o mo um, e . l .
29 8 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T IT U T O m arc arco
'

com tropa, víve r e s , navi os e e m b arcaçõe s , q ue se ja capaz


d e con qui star e con se rv ar o d i to lug ar .

L i d as e b e m cons i d e rad as as m e mori as e as n otí ci as


u d ll i d li d
'
q e e e t e m o s , b e m co m o e x a m n a as as s t a s a n os sa
t ropa, v íve r e s , n avi os e e m b arcaç õ e s , e tc , re z olve mos .

d e i x ar a m ate ri a e m con sid e r açã o at é se g un d a fe i ra para —

e n tão e x pe n d e rm os os n ossos par e ce re s .

Te rç a fe i ra , 2 5 d e N ove m bro d e m m
-
.

H oje foi d e
novo cons i d e r ad a e m cons e lh o a n ossa si tu aç ã o sob re a

p o ss i b i li d a d e d a e x p e d iç ã o t e n d o s i d o e x hi
b i das as li stas d os sold ad os e mari n h e i r os , n avi os e e m
b arcaçõ e s e vív e re s, q ue os re spe c ti vos comm i ssari os pos
su em
T e n d o pr i me i ram e n te e m atte n ç ão a fortale z as dos
lug are s ( a con qui st ar ) e o n ume ro d e h om e n s e m e stad o d e
t raz e r arm as q ue o i n i m ig o pô d e r e un i r para a d e fe z a,
e n te n d e m os , q ue , pa ra pod e r atacar com pr ob ab i li d ad e d e
b om r e z ultad o, n os sã o n e ce ssari os m i l sold ad os e q ui
n h e n tos ou se i sce n tos m ar i n h e i ros E com o a fraq ue z a d as
.

n ossas g u ar n i ç õ e s , cau z ad a por e x pe di ç õe s e occ u p ç


a õ e s
fô ra d a te r ra , n ã o pe rmi t te , q ue d e llas le van te m os tan ta
'

g e n te , se m p ô r e m p e r i g o e s te E s ta d o , co n s i d e ra m o s , q u e ,

p a r a ac h a r e fo r m a r a f o r ç a d e q u e p r e c i z a m o s , p
u d e m o s
lan ç ar mã o d a le va d e 1 0 0 hom e n s , q ue os n avi os E li as e
U tr e ch t h a poucos d i as trouxe ra m e d os m ai s q ue for e m
ch e g an d o e m vi r tu de d a re z oluçã o ult i mam e n te tomad a
p e l a A s s e m b le a d o s D e z e n o ve ,
b e m c o m o q u e a l g u m a s

g u a rn i ç õ e s p o d i a m s e r f e i ta s p o r í n d i o s .

Q ua n to a falta de mari n he i ros , e m g ran d e par te pô d e


e lla se r s n ppríd o por pe s soa s d e tre m , q ue e m m u
. i tas d as
g u a r n i ç õ e s d
'
e s t a co n q u i s t a s e te m po r i n u t e i s e p o r i sso
sã o ch am ad as .

H a b astan te s n av i os g ran d e s a d is poz i ç ã o para o


tran sporte d a t ropa e x pe di cíon ar i a m as o pr i n ci pal e o
.

ma i s n e ce ssari o para a e x e cuç ão d o comm e tti m e n to ve m


a se r os bi ate s e e m b arcaçõ e s pe que n as , n as q u ae s a
tropa d e ve s e r le vad a as ob r as ( do i n i mi g o) , poi s os
na vi os g ran d e s n ã o pod e m che g ar a 4 0 ou 5 0 le g uas d o
lug ar , e ac h amos , q ue h a g rand e e s cass e z d e tae s v as os
p la m ai or parte nave g a d os e e st rag ad os e m con s e q ue nci a
e
R R L A T O R í os a cA R T A s n a uoa m s na J O N G S 999

das an te r i or e s e xpe d i çõ e s, n ão e xi sti ndo n e sta costa m ai s


'

d e q uatro h i ate s e q uatro g ale otas E para q ue si m i .

lh an te falta nã o se j a e s tor vo ( ã e mpre z a) , e nte nde u se , q ue -

o re me di o, e s ta n o afre tame n to oucom pra d e b arco s pe r


te n ce n te s a par ti c ulare s , porq ue ha m uitos q u e d os se u s
b arcos q ue re m d ispô r .

A mai or d i ffi culd ad e se apre z e n ta n a mate r i a d os vi


ve r e s p or q u e , s e g u n d o a p r ax e o r d i n ar i a ,
s ã o n e c e ssa
r i os pa ra h ome ns pe lo te m po d e se i s me z e s 1 2 7 4 0 0 .

li br as d e pã o d uro ( ouna falta d e lle 3 5 1 barri s de fari n h a)


'

83 b arri s d e carne , 6 1 d e touci n h o, li b ra s d o pe i xe


se co (s toch v ís ) , 1 1 5 b arr i s d e ce nt e i o, 9 2 de e r vil has ,
9 1 0 0 0 pi ntas d e vi n h o d e E s pan h a,
. de az e i te ,
ou tras tan tas d e vi nag re , e par a e s ta pro vi z ã o n ã o se
e ncon tra n os am azona d a C om pan h ia ne nh u m vaz o d e
e r vi lh as , d e fa va ou ce n te i o , e a pe n a s 9 0 barri s d e tou
e i nno, 2 0 0 d e fari n h a d e t r i g o, b e m como n ão se e ncon t ra
aq ui n a te rr a p rovi z ã c d e pão d uro .

N ad a ob stante , q ue re n d o nó s n e s ta occaz i ão le var ao


'

e x tre mo o n osso e sforç o e faz e r t ud o q u an to d e alg um


m odo e sti ve r ao nosso alca nce , e n te n d e mos , q ue nã o e c on
ve ni e n te ad ia r o com me tt i me n to para a pr i me i ra op

p o r t u n i d a d e ,
s e n d o d e r e c e i a r q u e os P o r tu g ue z e s n o s

p r o ce d am o u q u e lã c h e g u e m s o co r ro s t a e s d e E s p a n h a

q u e n a d a m a i s p o s sa m o s t e n tar .

P r i me i rame n te man d am os , q ue , para s uppri r a falta


d o pão , os pad e i ros d a C ompan h i a coz am con stan te m e n te
tan to pã o d uro quan to lh e fô r possi ve l, e q ue os navi os
g r a n d e s se j a m p r o v i d o s d e f o r n o s p a r a o fi m d e u t i l i
z ar se -
a fari n h a e os h i ate s e e m b arcaçõ e s pe q u e n as
te re m pã o d uro A far i nh a de tri g o q ue fa ltar se ras n pprid a
.

com a d e man d i oca, e os ali m e n tos q ue se g u ardam e m va


z os p otsp y se n ) pe los q u
(
'
e s e p u d e r o b t e r a q u i o u n a B a h i a ,

e dar se a e m mai or q u
— -
an ti dad e 0 bacalhã o e m lu g a r d e

p e i x e se c o , t o uc i n h o , e o q u e fa l ta r e m o u t ros v í v e r e s .

Ve mos, q ue nos faltam proviz õe s d e tre ns e e q uipa


g e ns m a s co m o 6 d e e s p e rar , q u e o lu g a r se j a c o n q u i s
tad o por assalto, pare ce n con ve n i e n te re un i r tod o o n a
te ri al q u e por ah i e x ista e o q u e ai n d a acaz o ve nh a da
m e tropole e com i sto conte ntar n os —
.
30 0 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O a i sr o a rc o

Pod e n d o re me d i ar assi m as di ffi culd ad e s q ue s urg e m


r e z olve m os faz e r e mpre g ar tod a a d i li g e n ci a par a re u nir
e apr e star os n av i os e as e m b arcaçõ e s n e ce ssari as com a

p o s s í v e l p r e ss a , a n t e s q u e so b r e v e n h a e n o s e s t o rv e a

p r o x i m a e s t a ç ã o i n ve r n o s a
S e xta fe i ra, 1 2 d e D e z e m b r o d e 1 6 4 2

. H oj e foi
p o s t a e m d e li b e r a ç ã o a ca r t a r e c e b i d a h on t e m a t ar d e d o
M aran h ã o a r e s pe i to d a r e v olta d os P or tug ue z e s .

E ste s , ape z ar d e j á te r e m si d o pub li cad as as tre g uas


'

d os d e z an n e s , n ã o só m e nte m ataram e m T apícurú os sol


d ad os , q ue se ach av am e spalh ad os pe los e n g e n h os , e se
apod e r aram d o for te M on te C alvar i o, com o tam b e m pu

z e r am ce rco ao for te ou ci d ad e d e S ã o L u -
i z , d e sor te q ue
si os n os sos n ã o for e m socorr i d as a te m po , o d i to lug ar
e s h i ra n e ce ssar i am e n te e m pod e r d os r e voltcz os com o

q u e f i ca r a p e r d i d a t o d a a q u e lla c o n q u i s t a
.

T omou se tamb e m e m con si d e r aç ã o a si t uaçã o d e


-

tod o e ste E stad o d o B raz i l, poi s os m or ad or e s portug ue


ze s , pe la di f e re n ç a d a re li g i ã o, d a lí n g u a , d os cos tum e s
e por outr as cauz as , tê m av e r sã o ao n osso g ove rn o e só
m e n te por vi ole n ci a pod e m se r m an ti d os e m suje i ç ão .

C on si de rou se , q ue , sob o pr e te x to d e se d e i e n d e re m
-

con tr a os b an d ole i ros , e lle s j á e s tã o pr ov i d os d e ar m as , e


com a n oti ci a d e te r sid o b e m s ucce d í d a a re volt a d o M a
r an h ã o pod e r ã o fi car att e n t os , e con form e a occaz i ã o,

p r o c u r a r m e i o s p a .r a t a m b e m se r e v ol ta r e m , a o q u e p a r e c e ,

q u e s ã o i n d u z i d o s d a B a hi a , p
o i s o g ov e r n a d o r s e m o s tr a

p o u co p pro e n so p a r a o n os s o la d .o

Q ue pre z e nte m e n te , por falta d e f'ari n h a , som os sup


p r i d o s p e l o s d a B a h i a c om o m e lh or d e s t e g e n e r o e q u e
as n ossas g u arn i ç õ e s, e m r az ã o d a occupaç ã o d e lu

g a r e s co n q u í s t a d o s fô r a d a t e r r a ,
e s tã o b as ta n te e n f r a

q u e c i d as .

Q u e a t u d o i s to acr esce o q u e c com mi s sari o G r e


W i n e k , o capi tã o d o B la uwe H ae n e outros , soube r am n a
B ahi a , i sto é , q ue e s tavam pre ste s e m L i sb oa 2 2 n avi os,
8 n o P or to, 7 e m V i an n a , 4 n a i lh a T e rce i r a , fu m an d o
tod os j un tos um a fr ota d e 4 1 n avi os q ue vi ri a ao B raz i l,
e q ue C amarão parti ra com u m troço d e ín d i os para o R i o
R e al, si to nas n ossas fron te i ras .
R E L A T O R I os E cA E T A s D E M ca m s D E JO N G E 30 1

T odas e ssas appre h e n sõ e s s ã o d e tal i m por tanci a q ue


con vé m b e m e avi z ad ame n te con si d e r ar si te mos pr e z e n
te me n te tan tas for ç as q ue possam os asse g urar e sta con
q u i st a d e t od o o a ss a l to d e d e n t r o o u d e fô r a c o n t r a n ós
t e n tad o, e n vi ar aos noss os n o M ara n h ã o o ne ce ssar i o so
cor ro para o e stab e le ci m e n to d aq ue lle arr ui n ad o E stad o,
'

e alé m d i s to ai n d a pod e r e ffe ct ue r o com me tti m e n to


'

p a r a o q u e j á. te m os f e i t o tã o g r an d e s p pr e a
r atívos .

Tratand o se d e d e li be r ar sob re a mate ri a e consi d e


rand o se as di fií cn ld ad e s q ue s e of e re ce m d e um e ou

tr o
lad o, o e n fraq ue ci m e n to d as g uarn i ç õ e s n e sta occaz i ã o
'

ou o ab an d on o d e um fe i to tã o u til ao n osso e stad o, e d e


tan ta prob ab i li d ad e d e bom e xi to n a e xe cuç ã o, pare ce u
a d e li b e raç ã o d e tan to pe z c e con se q ue nc i a q ue se re zol

ve u re fle cti r até am an h an ( o caz o d o M aran h ã o n ã o sof


fro m ai s lon g o adi am e n to) para e n tã o ass e n tarm os fi
n alme n te o q ue j ulg arm os m ai s con v e n i e n te n e sta S i t u
'
a

ç ã o p a ra a C om p a n h i a e le v a r m o s a c d e i to a r e z o l u ç ã o
t om ad a .

D om i n g o, 1 4 d e D e z e m b ro d e 1 6 4 2 .

E xa m i n ad as
d e n ov o t od as as raz õ e s a nte h on te m alle g ad as , te n d o

n ó s b e m re fle c ti d o sob re t ud o quan to con ce rn e a m ate r i a .

e con s i d e ran d o q ue , a pe z ar d as d i ffi culd ad e s q ue pod e m


re z u ltar d o e n fraq ue c i me n to d e st as g uarn i çõ e s , ja g r an
'

d e s d e s pe zas se fi z e ra m com a e x pe di ç ã o , e q ue a e x pe
d i çã o m e sma é d e tan ta i m portan ci a par a a C om panh i a
q u e a r e m e s sa d a g e n te d e g u e r r a , q
u e d e q u a n d o e m
q uand o se d e v e e S pe rar d a me trº pole , se g un d o a prome ssa
d a A sse mb le a d os D e z e uove , só me n te i sto víz a nã o
é d e cre r , q ue ,vi g e n te o t ra tad o d as tre g uas d os d e z an n os
e pe nd e n te a S oluç ã o d o pe d i d o fe i to a s u as alt as P ote n
cías sob re a soluç ã o d e A n g ola , os d a B ah i a a t te nte m
con t ra n ó s ; q ue a i sto acr e sce , q u e , susta rm os n e sta cc
'

caz i ão a e x e c u ç ã o d o d i to c o m m e t t i m e n t o , s e re m o s n o
an n o v i n d ouro p re ve n i d os pe los P or tu g u e z e s , o u a e b e r e
mos o lug ar d e tal mod o occupad o e forti fi cad o q ue com
as n os sas for ç as n ã o o possam os tomar , re z olve mos d e s
ar mar para mai or se g uran ç a e com tod a d i li g e n cía os
morad or e s portug ue z e s e prose g ui r n o nosso e q ui pam e n to
30 2 R E v IS T A T R IM E N S A L no i N S T l T U T O m s ro m c o
'

par a e m pr e h e n d e rmos a e xpe d i ç ã o com D e os e q uan to


an te s .

Q uin ta fe i ra
, 2 -
5 d e D e z e m b r o d e 1 6 4 2 T o m ad a .

a n ossa r e z olu ç ã o d e 1 4 d o co r r e n te , s o b re a p r os e cu çã o
d a e x pe d i ç ão con tra re ce b e mos a 2 1 pe lo n av i o
G ui d e R h e e avi z o d e S ã o T h om e , q ue aportaram e m S an ta
-

A n ua d uas car ave las com sold ad os d e Portug al, os q uae s


se for tííi ca ram e an i m aram os morad or e s a su b trah i r e m
s e a n os sa ob e d i e n ci a d e m od o q ue os n ossos t i ve ram d e
r e ti r ar S e d a ci d ad e e d e re colh e r se ao caste llo, on d e se
- -

t e m m an t i d o e n ce rr ad os , se m c oz e re m e n trar pe la te r ra .

T am b e m ch e g aram aqui n a q uar ta fe i ra ulti ma os -

n avi os A m ste r d am , E n d r ae h t e A br ah a m s O j e r iza n d com


/

o S r H e n d ri ck B rouw e r , q ue tr az ord e m d a A sse m blea


.

d os D e z e n ov e par a, n o d e se m pe n h o d a comm i ssã o a q ue


foi d e s pac h ad o , se r aq ui aux i li ad o com um h i at e e a
g e n t e d e g u e r r a q ue fa ltar as g ua rn i ç õ e s d o s n av i os
A m s te rd am e E n d r a ch t, e com mai s d ous n avi os d e v í
d am e n te provi d os e g uarn e ci d os , si a si tuaç ão o pe r
m ítti sse , n o q ue o d i to se n h or te m i n si sti d o com m ui to
afi n co para m e lh or pod e r corr e s pon d e r a i n te n ç ão d os S r s .

d i r e ct or e s .

Pe lo q ue foi h oj e posto e m d e li b e raç ão ( sõ h on te m


a tard e os S r s B ulle s trate n e C od d e v oltar am d e s u
. a

e xcu r sã o ã V a r z e a e a S ã o L our e n ç o par a o d e s arm a


-

m e n to d os m orad or e s ) o q ue d e v e m os e m pre h e n d e r a
v i sta d o e s tad o d as n ossas for ças em g e n te ,
n av i o s ,

h i at e s , e tc , afi m d e fi car se g ur o o q ue se g an h ou para


.

e s te E s tad o , e faz e rm os ai n d a os pr og r e ssos q u e o se r vi ço


d a C om pan h i a pr e z e n te m e n te m ai s e x i g i r .

P ri m e i ram e n te e an te s d e tratar d e n ovos d e sí g n i os ,


asse n tou se , d e acôr d c com a n ossa an te r i or r e z oluçã o ,

socorr e r os n ossos n o M ar an h ão com 3 0 0 s old ad os e 2 0 0


ín d i os d o C e ar ã , q ue para lá i rã o sob a di r e cç ão d o te n e n te
.

cor on e l H i n d e r son n o n avi o B lauw e H ae n e e m 7


b arcos , vi sto com o é sab i d o, q ue summ ame n te i n te r e ssa ã
C ompan h i a re d uz i r os m orad or e s d o M aran h ã o pe la forç a
d as ar mas a r azã o e d e n ovo pol os sob a n os sa obe d i -

e n ci a , n ão só porq ue as re g i õe s do M aran h ã o sã o con


t i g uas a e sta con qui sta , si n ã o tam b e m e pri nci palme n te
R E L A T C R i os E C A R T A S DE us ua i s DE JO R G E 80 3

p ara q ue a i m pun i d ade e o e xi to da re volta con tra o


n oss o g ov e rno n ã o an i mam os morador e s das outr as cef

p ít an i as a fa z e r o u tr o t an t o ; p o r o n d e se v ê , q u e o re s t a
be le ci m e n to d o M aran h ã o no e stad o an te ri or d e ve se r
con si d e rad o com o um a cou . z a d e g ran d e conse q u e n ci a para

toda e s ta conq ui sta .

O utrosi m tomou se e m con si d e raçã o o soc orro le


vad o d e P or tu g a l ao s m o r a d o r e s d e S ã o —
T h o m e , o s q u a e s ,

assi m r e for çad os , s e re tir ar am d a n os sa ob e d i e n c i a, e


faz e n d o s e f te s e m S an ta

or -A n n a
( c o m o se s ab e q u e a s s i m
su cce d e u) , ob ti ve ram u m porto li vr e para n a vi os , trato e
com e r c i o , d on d e r e z u ltou torn ar se i n fr uctn oz a e d e
-

ne n h u m pre sti m o a n ossa occupaçã o d a for tale za ..

N e sta mate ri a ha pri n ci palm e n te a con si d e rar , q ue


'

o a tte n tad o d e S ã o T h ome n ã o podi a d ar se se m con h e ci


- —

m e n to d o r e i d e P ortug al, d on d e se d e v e con cluir , q ue o


tratad o das t re g uas d os d e z an n os n ã o é e n t e n di d o e m
Por t ug al d e mod o q ue e m v i rtud e d e lle os P ortug ue z e s '

n ão p ossam e m pre h e n d e r comme tti m e n tos con tra as n ossas


con q u i stas r e ce n te m e n te fe i tas d o M aran h ã o , S ã o Th om e , -

A n g ola e capi tan ia d e S e r g i pe d e l r e i e assi m te mos


'
-

p l a uz í v e ís r az õ e s , a j u lg a r p e lo q u e s u cc e d e u e m S ã o -
T h o
m é , ra r a re ce ar q ue outr o tan to s ucce d e e m r e laçã o a .

A n g ola , poi s e lle s tê m summ a i n te r e sse n o com m e rci o


com o d i to re i n o .

N e s tas con d i ç õ e s poa se e m d e li b e r aç ã o s i é mai s


-

uti l a C om pan hi a prose g ui r na n ossa e m pre z a con tra


p a r a a q u a l j á t ã o g r an d e s p r e p a r a t i v o s e d e sp e z a s s e
fiz e ram e for am pe di d os 8 0 0 sold ad os , ou ad i al a para a -

p ri m e i ra o pp o r t u n i d a d e e a u x i li a r o n o s s o co ll e g e C S r
.

B rouw e r com os dons n avi os e o hia te , q ue as suas ín s


trucç õ e s r e comm e n d am , afi m d e pod e r e lle com mai or
re putaçã o e xe cutar o se u d e sí g n i o, poi s e f e ctu ar amb as
as e m pr e z as ao m e smo t e mpo n ã o é pos s í ve l com as for ç a s

q u e te m os , e m e x p o m o s a e x t r e m o p e r ig o e s ta c o n q ui s t a.

Q uan to ao prim e i ro pon to , te ve se e m atte n ç ão a -

i m por tanci a d o lug ar pe la sua capaci d ad e e i n cor poraçã o


d e te rras vas tas si tuad as n a par te me r i d i on al d a A m e r i ca ,
p e l a p a ssa g e m d o P e r ú e d o C h i l e , e p e los m u i t os

p r o v e i t o s q u e d a h í p r o v i r ã o , as s i m c o m o c o n s id e r o u se

a
30 4 R s v rs rA
'
T R IM E N S A L no I N S T IT U T O II I S T C R I C C

n e ce ssi d ad e d e p re ce d e r os P ortug ue z e s, q ue tê m t amb e m


os olh os ti tos n e ssa r e g i ã o, e q ue pod e m e st ar pr omptos
'

an te s d e n ós n o an n o v i n d ouro, e n e sse e n tr e tan to O d i t o


'

lug ar pô d e se r g uarn e ci d o e for ti fi cad o d e m od o q ue d e poi s


se j a di f í ci l con q u i s te i o-
.

E m con trari o a i sso h a a pon d e rar o d e sprovi m e n to


com ple to d o n osso pod e r n aval e d e m ari n h e i r os , o p e ri

g o s í ss i m o e n fr a q u e c i m e n t o d a s n o s s a s g u a r n i ç õ e s , p o i s ,

a lé m d os 3 0 0 sold ad os para o socor r o d o M ara n h ã o , le


v an t a r -s e i am m ai s 8 0 0 ( par a o allu
-
d id o c omm e tti me n to) ;
o ad i ant am e n to d o an n o e a e sc as se z d e e m b arcaçõ e pe

q u e n a s , j
ã d e s f a l ca d a s d o s se te b a r c o s q u e l e v a r a m o
s ocorro ao M ar an h ã o .

Q uan to a e x pe d i çã o d o C h i le sob a d i re cçã o d o S r .

B rou w e r , for am con si d e rad os os m oti vos e as r az õ e s , q ue


m ove ram a C om pan h i a a e f e ctuar o d i to e qui pame n to, e
e s pe ci alm e n te con si d e r ou se , q ue -
be m pô d e se r q ue por
e ss e cam i n h o ob te n h am os o e f e i to d e z e j ad o e pe lo q u al
n os e sforç am os com o com m e tti m e n to con tra .

A lém d i sto , S e n d o n ó s i n for m ad os pe lo n osso colle g a


'

u C h i u
'
q e a o m p an a, p a r a s s te n t ar s e -
n e s te s t e m p ,
o s t e m
n e ce s si d ad e s d e e m pr e z as , q ue p r o m e tt a m p ro v e i t o s

p r o m p t o s ( r a z ã o p o r q u e a A s se m b le a d o s D e z e n o v e a s
con s i d e ra d e m ai or i m por tan cí a) , e s uppon d e e ín t e n d e n d o
a m e sm a ass e m blé a q ue , con for m e tod as as a ppare n ci e s ,
d e ve se e spe rar e sse s pr ov e i tos an te s d a n ave g aç ã o e
-

tr ato d a costa d o C h i le d o q ue d a con q ui s ta d e . e

( p o r o u t r o l a d o ) p o d e n d o n ó s fo r m a r a fr o ta s o b a d i re c ç ã o
d o S r B rouw e r , com o r e com m e nd am os S rs d i r e ctor e s ,
. .

com m e n os pe r i g o par a e s ta con q u i sta , ao passo que ( n o


outr o caz o) arr i s ca rí am os t ud o , r e z olve m os sustar por
e s te a n n o o comm e tti m e n to con tra . e accr e sce n tar
aos n a vi os A m ster d a m e E n d r a ch t, q u e S S troux e , os
. .

n avi os F le ss ln g m e O r a n g e boom e o h i ate D olp h i n , os


v

q uae s se rão g uar n e ci dos e provi d os d e acõrd o com as


i nstr ucçõe s d os m e sm os d i re ctore s , para q ue assi m o S r .

B rouw e r possa com m ai ore s for ças e x e cutar o d e sí g n i o d a


A ss e m b le a d os D e z e nove sob re o C h i le
A pe q ue n a fr ota, q ue le vou ao M ar an h ã o as forç as
sob o m an d o d o coron e l H i n d e r son , par t i ud o R e c ife a 3 1
R E L A T O R IO S E C A R T A S DE M O R R IS DE JO R G E 30 5

de D e z e mb ro d e 1 6 4 2 , e ch e g ou ao se u d e s ti n o a 1 5 d o
se g ui n te m e z , t e n d o tom ad o n o C e ará 2 0 0 i n d i os capi ta
.

n e ad os por G e d e on M or ri s .

E s te com m un i coun a se g ui n te car ta ao S upre mo C on


se lh o o pri m e i ro e n con t ro com os r e voltoz os
D e z e jan d o fe li ci d ad e a V E x e aos nob re s S rs
. . .

m e m b ros d o alto S upre m o C on se lh o, sa úd o .

S e r ve m e stas poucas li n h as par a com m un i car a V E x . .

e a V V . S S , q ue , d ous d i as d e poi s d e c h e g a rm os ao M a
.

r an h ã o , fi z e m os uma s or ti d a con tr a i n i m i g o com 4 2 0 b ra n l

cos e c e rca d e 1 6 0 i n d i os V i n te ar cab u


. z e í r os e 1 2 i n d i os ,

sob o man d o d o alfe r e s d o ca pi tã o S an d e rlan s, for ma vam


a gu ard a ava nç ad a q ue

, e u se g u i a a ce rta d i stan ci a O .

capi tã o W i ltsch u t m e aux i li arí a co m 4 0 0 mosqu e te i ros .

N o pri m e i ro comme t ti me n to e n tr e i nas tr i nx e i r as


d o i n im i g o e lh e tome i uma caz a forte , q ue n os faz i a m ui to
d amn o , mata n d o 8 P or tug ue z e s e a lg un s i n d i os I sto fe i to , .

avan ce i com os í n d i os até a ob ra prox i m a , on d e o i n i m i g o


ti n h a o m e lh or d e s uas forç as O s í n d i os e os b ran co s q ue
.

e u ti n h a com i g o d e ra m tão furí oz am e n te s ob re a ob ra q ue


m ui tos ch e g ara m a té aci m a d e lla ; com C q ue os Por t u
'

g u e z e s j ã com e ç a v a m a r e t i rar se -
.

O cap i tã o Wi lsch ut , q ue m e a ux i li arí a com 4 0 0 m os


q u e t e i r c s ,
a van ç o u e ch e g o u tã o p e r to d a d i ta ob r a q ue a
alca n ç ari a , ati ran d o lh e C cax i mb o e ah i e s te v e e m b a ta

lh a , avan ça n d o on r e t ir an d o se até q ue ti ve mos ce rca d e


-

1 0 0 h om e n s e n tre fe ri d os e m or tos .

C omo e u fui g rave me n te fe r i d o e o fora m q uaz i tod os


os m e us ofii cíae s , com e ç aram os í n d i os a r e ti rar se d e —

j un to d a ob r a , poi s vi ram , q ue os m osq ue te i ros n ão ata


ca va m .
( )
3
O i n i mi g o e stã for te me n te e n tri n xe i rad c e m tod os os
lug are s os b rancos sã o pouco m ai s ou m e n os tã o for te s
quan to n ó s , e tê m mui tos índ i os d o G rã o Pará -
..

Q ui z e r a t e r ai n d a 2 0 0 í n d i os d e P e rn a m b uco c om o
au x í li o d e 4 0 0 b r an cos fa r i a o i n i m i g o ab an d on ar a pr e s
sad am e n te as suas poz íç õ e s .

H oj e passou se par a n ó s um ín d i o d os P ort ug ue z e s


-
.

D i sse , q ue , q uan d o a tacam os , os P or tug ue z e s e os ín d i os


fug i am , e que le varam a s ua ar ti lh e r ía , as s uas mulh e re s
as 70 1 0 L V III , r . i .
80 6 R E V IS T A T R I M E N S A I. DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

e m e n i n os e m can oas . P re z um i mos, q ue p r e te n d e m re ti


ra se
r-
p a
ar T api curú .

A t e rm i n an d o , e n comme n d o V E x O V V S S 6
ss i m . . . .

p rot e c çã o d o A lt íss i m o A m e n .

M aran h ã o 1 8 d e J an e i r o d e 1 6 4 3 G e d e on M or ri s » . .

O n z e d i as d e poi s , G e d e on M orr i s e sc re vi a d e n ovo


ao S upre m o C on se lho

L a us D ec .

S . L ui z d o M ar an h ã o 2 9 de J ane i ro
de 1 6 4 3 .

D e z e j an d o fe li ci d ad e a V . E x . O V V . SS .
, saúd o .

N a mi n h a carta an te ri or i n form e i claram e n te a


vossas n ob r e z as so br e o r e z u ltad o d o pr i me i ro e n con tro
r e sta re fe ri r o q ue se passou a 2 5 d o cor re n te .

E ra i n sup por ta ve l aos r e b e ld e s e stare m ao alcan ce


d e n ossa ar t i lh ari a , e na n oi te d e 2 4 re ti raram se pa ra -

fó ra d os li m i te s d a ci d ad e , ab an d on an d o as suas ob ras .

S e n d o d e pre z um i r q ue e lle s se r e ti r ass e m com tod as as


suas for ças para T a pi curú , asse n tam os m an d ar o cap i tã o
J acob com 1 0 0 i n d i os ve r i fi car ao ce r to para ond e o
i n i mi g o ti n h a i d o .

O capi tã o J acob i n te r n ou se ce rca d e d uas le g uas , —

e ch e g an d o ao me smo lug ar on d e o capi tã o S an d e r lan s


fora bati d o, d e par ou com o i n i m i g o forte m e n te e m bos
cad o .

O u por d e scui do ou por obst i n açã o o capi tã o n ã o ,

ob se r vou a ord e m e e ncar g o q ue e u lh e d e r a, poi s lh e foi

p o z í ti va m e n te r e c om m e n d a d o, q ue fi z e ss e se g u i r d ua s

g u a r d as a v an ça d as d i a n t e d e s ua b a ta l h a n a d i s ta n c i a d e
um q uarto d e lag oa , cad a g uard a com posta d e se i s í n di os ,
i n d o um a ã d i re i ta e outra a e sq ue r d a d o cam i n h o atra vés
d o m ato, s e m se approxi mar e m d o cam i n h o um t i ro d e
mosq ue te , e q ue assi m s e g ui sse m d i an te d a b atalha para
d e scobr i re m t od as as e m boscad as ; mas e lle ape n as poz
uma g uard a a van ç ad a , e e sta se g ui a pe lo cami n ho e tã o
p e r t o q u e p o d i a s e r v i s t a d a b ata lh a .

D e s te m od o m arch ar am , a té q ue oah i re m com ple ta


m e n te n a e m boscad a d o i ni m i g o E ste cor tou aos nossos .

o pass o pe la r e t ag u ard a e e n tã o d e u b ravam e n te sob re os


n ossos d e tod os os lad os .
R E L A T O R IC S E CA R T A S DE M oa m DE JO N G B 30 7

O d a n ossa r e tag uard a, v olmnd c ã d i re i ta , atacaram


s
com m ui to v alor e corag e m os cou trar i c s , q ue lh e s ti nh am
c ortad o o passo por traz , e d e poi s d e u m rud e com bate os
r om pe r am .

O s d a van g uard a , ve n d o s e se parad os e m raz ã o d a


e str e i te z a d o cam i n ho e g ran d e ape r to d o i n i m i g o, re ti ra


ram se —
ã di re i ta para o mato, procuran d o cad a q ual o
m e lh or m e i o d e e scapar E m d m os nossos ch e g aram com
.

p e r d a d e 1 9 m o r t o s e c o m 3 5 fe r i d o s , c u j o s n o m e s v ã o n a

li s ta j un ta .

S í n e sse s d ous e n con tros n ão ti v e sse m os ti d o tã o m ã o


'

sn cce s so , cre i o q ue vi r i a log o pô r se sob a n os sa d i re cç ã o —

o troç o d os ín d i os d o i n i m i g o m as obse rvo, q ue D e os n os


ca sti g a por cauz a d a g r an d e e oppr e ssi va ímpi e d ad e aq ui

p r a ti c a d a p e los n o ss o s p a ra c o m o s m o ra d o r e s .

C omo V E x O V V S S m e r e comm e n d am m , q ue e u
. . . .

i n d ag ass e d on d e re z ultoua a ve rsão con tr a os n ossos , sou


e m con sc i e n ci a ob ri g ad o a r e ve lar a ve r d ad e A c ri g e m
.

d e tod o m al é só m e n te cn b i ç a d a i n con s tan t e ri q ue z a .

P or cob i ça tê m si d o d e tal m od o ve x ad os e con str an


g i d o s os po b r e s i n d i o s , h om e n s e m u lh e r e s ,
a tr a b a lh ar

p a r a cs P o r t u g u e z e s ( e i s t o s e m 0 d e v i d o p g
a a m e n to ), q u e
os í n d i os , e m ve z d e r e ce b e r d e n ó s alli v i o, d oaram s u
j e i tos a m ai or capi ti ve í ro .

P or cn bi ç a o capi tã o S c h ad e e x tor q ui u 8 0 arrobas


d e as sucar ao pad re B arr e to , porq ue um se u e scravo
com pr ar a o facã o d e u m sold ad o P or cnbi ç a d z e r am e x
.

torsõ e s a outros m orad ore s ( e xtorq ui ram a um 4 0 ar r ob as


e a outr o ai n d a m ai s) , por te re m e m s u as caz as a pe ç a d e
um a lan ç a, vi sto como n o e d i tal n ã o se fe z m e n çã o d e
lan ç as .

P or c o bi ç a d e i xaram armas n as m ã os d os se nh ore s


d e e n g e n ho .

E ste s e mui tos outr os fac to s q ue tae s d e r am se aq ui , -

e a se ut e m po V i rã o ã luz por me i o d e i n q ue ri t o .

N ã o pod i a calar i s to a V E x O a V V S S , poi s


. . . .

n ã o se i si apr ouve rá a D e os , q u e e u os torn e a v e r , e s


tand o a g e n te n a g ue rra e x posta a tod os os pe ri g os .

P e ço a V E x O a V V. S S , que n ão d e i xe m d e
. .

socorr e r n os com í n d i os e sold ad os , ad m d e nã o larg am os


-
30 8 R E V IST A T R IM E N S A L DO IN S T I T U T O H IS T O R I C O

e ste lug ar com q ue b ra d a n ossa r e putaçã o, tan to ma i s


q uan to te mos ag ora uma b oa occaz i ã o para pô r sob a
n ossa su j ç
e i ã o os d o G rã o P ará , v i s to com o e lle s soccor

r e r am os r e b e ld e s E te n d o posto sob suj e i çã o O G rã o


.

P ar ã , vossas nobr e z as p od e rã o g oz ar d os fr utos d a


te r ra .

O s í n di os pe d e m i ns tan te m e n te que lhe s se j am d adas ,

arm as b ran cas ou d e i lh arg a q ue aqui n ã o h a V E x, . . .

O V V . S S q ue i ram e n V i ar n a p ri m e i ra oppor tun i d ad e


.

1 6 0 p e d a r m es
S i D e os pe r mi ttír , q ue d e r rote m os si q ue r um a v e z
os P ortu u h d m u u d ll
'
g e z e s e a p pr e e n e os ns 4 0 o 5 0 e e s
te n h o fé , q ue os í n d i os ( con trari as) log o se r e un i rã o com
n os co A té a ora só se pas saram d ous
.
g .

H oj e m an d am os se i s e spi õ e s a ob se rvar o q ue o
i n i mi g o faz .

A ssi m con clui n d o e tc .

G E DE C N M O R R IS .

E m d e 1 2 d e J unh o d e 1 6 4 3 , o S upre mo C ou
car ta
se lh o e x pu n h a assi m a si tu aç ã o d o M ar an h ão aos di re c to
r e s d a C om pan h i a
A n te s d e ch e g ar aq ui O n avi o Wi tte H oop e ( poi s o
n av i o B r ouwe r fre tad o pe la cam ar a d e G roni n g a, e m ve z
d e tr az e r nos se i s lastros d e fari n h a, com o r e z a a car ta
-

d a m e sm a ca mar a , e n tre g ou n os ap e n as um a b arr i ca) e s


tavamos e m um a g ran d e pe n uri a d o ví ve r e s .

Te n d o n os si d o a vi z ad o d e P or to C alvo, d o cab o d e
- -

S an to A g osti nh o, d e I g uar as su
-
, d e I ta m a rac á e d e P a r a .

h i b a, q ue , n a i mpossi bi lid ad e d e ob te r se por mai s te mpo -

d os m orad or e s forn e ci m e n to d e far i n h a, n ã o se pod e r i a


p r e ve n i r o p e r e ci m e n to d as g ua r n i ç õ e s , S i n ã o f o s se m
d e prompto s ocorridas com fari nh a d e tri g o, n ós n ã o pu
d e mos d ar lh e s assi s te nci a, e a lé m d i sto se ri amos for
'
-

ça d os a c on se r v a r s u
r ta aq u i a ult i m a fr o t a c om d e s p e z a s
e xce ssi vas para a C om pan h i a .
n a c a r om os E c am a s o s uoa m s na JO N G E 30 9

O í
s v ve re s q ue re ce b e m os pe lo di to n av i o con s i ste n te,s
em 2 98 b ar ri cas d e fari n h a 1 0 0 d e ce vada 30 d e s r
, ,

vi lh as , 1 20 de carn e e 4 0 de touci n ho , n os ti rara m d e


d i fficuld ade s q uan to a frota, e d e alg um m od o n os propor
cí on ar am m e i os para prove r ai n d a q ue por pou
, co te m po ,
as g u ar n i çõ e s d as m e n ci on a d as praças . A ch a m o n os —

p o r é m co m p le ta m e n te e m b a r a ç a d os , e n ã o v e m o s pr o b a b i li
d ad e d e e n vi ar aos d o M aran h ã o, n a pe n uri a e m q ue e stã o,
a pe di d a provi z ã o d e ví ve r e s .

A 1 5 d e M ai o n os foi d e scr i pta a s i tuaç ã o d o M ara


n h ã o pe lo te n e n te coron e l H i n d e rson e pe lo mi n i s tro van
-

d e r Poe l, e s pe ci alme n te d e le g ad os para e s te fi m pe lo d i


r e ctor e pe lo con se lh o d e g u e rr a d ag n e lle lu D i
'
g a r . ss e r a m
n os , q u e , qu an d o d e lá par ti ram a 7 d e F e ve r e i ro ulti mo,

d e ix ar am ali m e n to só m e n te para oi to s e m an a s , e e sse


me smo tã o e xactame n te con tad o q ue cad a h om e m n ã o ,

p od e r i a te r p o r s e m a n a m a i s d e d o u s va z o s ( k a m m z
) d e
fari n h a e d uas li b ras d e bacalh á o .

T e n d o lh e s s i d o n e sse e n tr e ta n to ape n as r e m e ttíd os


'
-

p e l o b a rc o d e p e s c a S p e n c e r l õ b a r r i s d e fa r i n h a d e tr i g ,o

1 0 d e ce vad a e 2 5 d e car n e e touci n h o, e h a ve n d o la


ce r ca d e 9 5 0 pe ss oas , con tad o s os ín di os e os P or t u g u e z e s
com suas m ulh e r e s e m e n i n os r e colh i d o s ao for te , e ra d u
v i d oz o s i os n oss os j á ti n h am ab an d on ad o ou n ã o a p r aç a ,

p o r q ua n to o di r e ct o r B a s r e z o lv e ra e s p e r ar o s o co r r o a t é
r e s tar e m lh e os ulti m os q u

atorz e d i as d e ali m e n t o, e n ã o

r e ce b e n d o até e n tã o ví ve r e s , par t i ri a a s otave n to com


to d a a sua for ç a para a s I n d i as O cci d e n t ae s , on d e pr o
cu r ar i a se r vi r a C om pan h i a con form e as occ az i õ e s q u e se
offe r e ce sse m .

A 1 8 d e M ai o ti n h am os re z olv íd o , b e m d a con se r
vaç ã o d o M aran h ã o , e nv i ar para lã tod os os v i ve re s q ue d e ,

alg um m od o pud e sse m se r aq ui d i spe n sad os ; m as pro


ve n d o e sta frota e cui d an d o d as g uarn i ç õ e s d e fô ra aci m a
m e n ci onad as ( o q ue n ã o pod íam os d e i xar d e faz e r ) , n ã o
n os foi possí v e l r e ali z ar o n oss o i n te n to an te s d e tom arm os

p a r a a C o m p a n hi a o s ví v e r e s d o n a v i o E n g e l G a br i e l . T i
v e m os as si m e n se j o d e e n vi ar para lá o h i ate B r uck com .

os víve re s , q u e as n ossas actas e spe ci fi cam , e spe ran d o


con s e r var ai n d a o d íto lu g a r p a ra e st e E s t a d o ,
e e n t r e t a n to
81 0 a s vrs r a T R I M B N B A L
'
no m sT rruro a m ou co

d ar conh e cim e n to a V V 88 da si tuaç ão e m q ue e lle se


.

ach a, afi m d e ve re m si pod e m ch e g ar a u m acord o a r e s


p e i to d
'
e ll e co m o r e i d e P o r t u g a l o u c o m o s e u e m b a i x a d o r .

0 te n e n te coron e l H i n d e rson pe nsava , q ue os n ossos


e ram b astan te s forte s para d e fe n de r e ss e lu g a r o u c id a d e


d e S ã o L uiz con tra as forças d os m orad ore s port ug ue z e s ,
-

c omo e llas e ntão se ach ar e m ; m as n ã o sabi a, q ue prove i to

p ud e s se d a h í ad v i r a C o m p a n hi a e m q u an to n ã o nos as s o
n h ore asse m os , com o o fi z e m os d an te s , d o r i o T api cn rú ( poi s
os e ng e n h os e stã o si tuad os ao lon g o d e lle ) , e b e m assi m d o
'

G rã o P ará , para o q ue olfe re oi a os se us se rvi ç os, i n cum


-
.

bi nd o se d e e x e cutar a com mi ssã o, si lh e fosse m d ad os mil


-

s old ad os , alé m d a maru j p


a a ra a co n d u ç ã o d as e m b a rca

ç õ e s p r e c íz as C .o m o por é m , a i n d a po n d o d e p a r t e to d a s
as d i filculd ad e s r e z u ltan te s da s tre g os a, n ão te m os com
n osco m e i os para o comm e tti me n to, d e i xam os até ag ora a
couz a fi car n i s to
'

J un tas v ão as copi as d os pape i s e d ocum e n tos, q ue


n os for am e nvi ad os d o M aran h ã o , be m como a copi a d e
carta q ue para la d i ri g i mos pe lo barco S p e r we r ace rca d a
ord e m , q ue pr ovi z orí am e n te e stab e le ce mos sob re o g ove rno
d o M ar an h ão .

C on fi am os a G e d e on M orr i s , com o ti tulo d e subd i


r e ctor , a i n s pe cçã o d os pre pos tos , afi m d e q ue os arti g os
d a C om pan h i a se j am d e vi d a me n te ad m i ni strad os e ( os
ag e n te s ) por e lle s r e spond am ; e com o M orri s con h e ce a
lí n g ua e os cost um e s d os ín d i os , d e m os lh e tam be m o e n -

car g o e spe ci al d e d e clar ar li vre s os ín d i os ( q ue e s tã o com


os n ossos? ) e d e t ratal os be m para pre d i spol os par a com
— -

e ste E s tad o e pod e r com o auxi li o d e lle s re por tu d o n a si


'

tuação an te ri or .

G e d e on M orri s apre ssou se e m ag rad e ce r a h onra ,


-

q u e lh e fô r a con f e ri d a ,
d i ri g i n d o a o S u p re m o C o n s e lh o a
se g u i n te carta
Illustre con d e e g r aci oz o s e n h or , e n o r e s sebn h ore s
m e mb ros) d o alto S upre m o C on se lh o, e tc .

D e z e jando fe li ci d ad e a V . E x . e a V V . SS .
, saúd o .

C h e g ou m e as mã os a car ta d e vossas n obr e z a d e


2 3 de A b ri l, a q ual me obrig a a de mon strar vos a mai s —


R E L A T ÓR I O S E C A R T A S DE M O R R IS D E JO N G E

subi d a g rat i d ão ,q ue c ab e na s m i n h as poucas for a


ç , p
s or
me t e r e m j ulg ad o d i g n o d o h onrozo carg o a q ue m e pro
m ove ram .

C on â o, q ue o bom D e os m e aj uda ra a pre e n ch e l o con —

di g n ame n te .

C omo vossas n obre z as d e clararam ape n as e m di ta


carta os carg os , q ue o com m a n d e ur Wi lsc h ut e e uass um i
r e m os , pe ç o, c az o e n te nd am q u e e u con ti n ue aq u i , que i
r am prove r me com um acto ( d e n om e aç ã o ; e com i n str u
-
o

ç õ e s , afi m d e q ue , sab e n d o e uq ual é o m e u e n car o


g , poss a
di g n am e n te d e se m pe n h al o, e n e n h uma d e si n te llíg e nci a
-

surj a e ntre m i m e o com m an d e ur Wilsch u t s ob re as nossas


fun cç õe s , tan to m ai s quan to e s tamos lon g e d o R e cife , e
e m praz o b re ve nã o pod e m os re ce b e r a vi zo d e vossas uo
broz as .

N oto tam b e m , q ue un s procuram false ar a s e u ta


alg
lan te a i n te n çã o de V E x e de V V
. . S S e x pre ss a e m
. .

di ta m i ssi va; sob re o q ue q ue i ram provid e n ci ar .

Q uan to ao pão vi ole ta , fal o e i cortar q uan to an te s ,


- - —

p o i s te n c i on o p a r t i r n a p r i m e i r a o pp or t u ni d a d e co m a m e
tad e d os í nd i os par a o C e a rã , a fi m d e provi d e n ci ar sob re
tod os D e sd e 8 d e J an e i ro n o s te m os se r vi d o aq ui n o M a
.

r an h ã o d e q uaz i tod os os í n d i os d o C e ará e e lle s pod e m .

i nsta n te m e n te para i re m te r com suas m ulh e r e s e me ni n os ,

e qu e se lh e s pag ue m os se r vi ços pr e stad os ; o q ue em

p a r t e t e n h o fe i to ; m a s c o m o o a r m az e m e s ta a p e n as pr o
vi d o d e cas s ave ( far i n h a d e m an d i oca ) corrom pi d o, q u ei
ra m vossas n ob re z a s e n vi ar se m falta , n o pri me i ro e n se j o ,

o re s to d o pag am e n to , d e acor d o co m a me mori az i n h a


j un ta , afi m d e q ue e u pos sa , e m obe d i e ncia as or d e ns d e
vos sas n obre z as , con ti n uar a têl os d e di cad os para com —

nosco e an i m ar e att rai r os e x tran h os, com v e re m

q u e tr a ta m o s co m e lle s d e b o a fé , pag an do os q ue n os
s e r ve m , com o se faz i a an te s d e vi r e u par a aq ui com os
í n d i os .

A cauz a (d e s ta i mpon tuali d ad e ) é , q ue o e stado d o


'

n osso ar maz e m n ã o pe r mi tti a , q u e e lle s r e ce be sse m a d e .

vi d a r açã o , d e sorte q u e as m ai s d as v e z e s ti ve d e ali


me n tal os co m boas palavras , e n ã o obstan te e lle s têm

u i u i i
º
p re s t a d o a q m t os s e r v ç os a C om pa n h i a D e s
.d e l d e
.
31 2 R E V IS T A re m e s sa s no I N S TIT U TO m s rom co
'

A bril tê m fe i to se g ur am e n te 7 1 0 alq ue i ros d e fari nh a,


além d e faz e re m ( pe la falta j á apon tada ) o s e u propr i o .

se rv i ç o e r aç ã o .

A 1 0 d e M ai o, pr e ce d e n d o conse n ti m e nto do C on se
lh o , parti n a ve lh a e mbarcaç ã o para T api curú com o c a
p i tã o V r i e s ,
1 0 0 b ra n c o s e 8 0 i n d i os , pa r a ob s e r v ar co m o
as cou z as ah i e s tavam d i spost as E m cam i n h o e n con tre i
.

um a d as can oas d o i n i mi g o, q ue pe rse g ui com duas outr as


q u e c o m m i g o ti n h a e a a lca n c e i ,
m a i s os i n d i v íd u o s ( q ue
n e lla e s tava m ) a d e s am parar am e fug i ram par a o m ato
'

n ã o pud e appr e h e n d e r n e n h u m d e lle s


'
.

A 1 2 c h e g am os ao for te M on te C alvari o, q ue o i n i —

m i g o h avi a ab an d on ad o A s caz as por tod a a par te que i


.

m ad as ; os e n g e n h os d o r i o T api cur ú com ple t am e n te arr n i


n ud os com e x ce pçã o d os d e A n ton i o T e i x e i ra , d o g ove r
n ad or e d e A n ton i o M un i z , q ue ai n d a e m parte e xi sti am ,
m as e stavam q ue i m ad as as ar g olas m g ole s ) e as m oe n d as ,
º

e ti n h am si d o le vad as tod as a s ob ras d e cob re , d e sort e

q u e e s te E s ta d o e st á t od o. ar ru i n a d o .

D e volta ao M aran h ã o , ch e g am os a T apítape ra , on d e


ach am os o i n i m i g o sob a pr ot e cçã o d as ob ras n ovas q ue
fi z e r a C om o e r am os m ui to fr acos p ar a te n tar alg um a
.

couz a con tra e lle s , o S r B as pe d i o m e , q ue m e approxi


.

masse com um a b an d e i r a b ran ca a v e r se o i n i m i g o que ri a


vi r a fala com n osco S e n d o i sto ob se r vad o por e lle s , acu
.

d i r am ím m e d íatame n te , vi n d o a prai a tam b e m com um a


b an d e i ra b r an ca .

Pe rg un taram o q ue q ue rí am os ; r e spon d e m os , q ue o
S r B as d e z e j ava con ve r sar com e lle s, e si a i sto e stavam
.

d i spos tos , pod i am m and ar ab ord o um ca pi tã o, e m troca d o


q ual m an d arí am os outr o a te rra R e torq ui r am , q ue , si o .

S r B as ti n h a alg um a couz a a pe d i r lh e s , o fi z e sse por


.

e scr i pt o, q ue e lle s r e spon d e r i am E i sto s e fe z i mm e di a .

tam e n te .

A n os sa car ta e a r e sposta , q ue lh e d e r am h ã o d e s e r
e n vi a d as a v os sas n o r e z as b pe lo Sr B . as ou pe lo com m an
d e urWiltsch ut .

Q uanto ao valor d a re sposta d o i n i m i g o , q u e é um


tan to ab surd a d e scuti o se e m n osso conse lh o si
,
- d e vi amos
re s pon d e r oun ã o ao q ue e lle s nos d i sse r am
R E L A T Ó R IO S s C A R T A S n a moum s os J on as 31 3

O Sr .B as e a mai or i a d os votos e n te n d e ram , q ue a


carta d o i n i m i g o n ã o m e r e cia re spos ta ; e u e ou tros por ém
su ste n tamos , q ue con vi n h a r e s pon d e r por v ar i as r az õ e s,
vi s to como e lle s n os acc u d e te rm os si d o tã o vilõe s
º
z avam l .

i ll l
ª

p a r a c o m e ll e s ; 2 d
. e t e r m o s t o m a do o M a r a n h ã o e g a
me nte a d e q ue n e nh um d e lle s ti n h a con h e ci m e n to de
º '
.

alg u m acord o con clui d o d e parte a parte .

S i n ão re spon d e ss e mos e s tas g r ave s acu z aç õ e s ,


su s pe i tar s e i a , q u
— -
e assi m é , poi s , se g u n do u m prove rb i o
vulg ar , q ue m cala con s e n te ; se r i a poi s ace r tad o, ao m e u
ve r , r e spon d e r ao e scri pto d o i n i mi g o .

O n d e e lle s se q ue i xam d e g r avam e , q ue se lh e s fe z , e


d e te r e m si d o maltratad os pe los n os sos , como e scravos ( o
q u e e m p a r t e b e m p ô d e s e r ve r d a d e ), lh e s p e di r i a , q u e n o
m e asse m as pe ssoas , e d e claras se m o lug ar , o te m po e os
cazos , e m q ue foram m altr atad os afi m d e pod e rmos d e ví
d am e n te i nfor mar a V . E x e aV V
. . S S a re spe i to d as
.

p e s s oa s , q u e d e r am ca u z a a o s a gg r av o s e a r e v o lta ; n e m o

q u e e u p pr o u n h a e ra m c e a z e s s om e n t e p a r ti c u l a r e s .

Q uan to a te r mos tomad o o M aran h ã o i lle g alme n te , e ra


um n e g oci o e s te q ue d e vi a s e r re z olvi d o por suas altas po
toue i s s os S rs E stad os G e r ae s e por S ua M ag e stad e ( o
.

r e i ) d e P or tug al .

O n ã o te r e m con h e ci m e n to d e alg um acord o con


e ln i d o e n tr e e lle s e n ó s , pare ci a h ave r n i st o m ui ta od i o
'

z i d ad e . P orque e n tã o p re staram e lle s o j ur am e n to d e fi d e


li d ad e ?
E ra poi s m e u voto, q ue n ó s os e sclare ce sse m os com
um pouco d e d oç ura tanto m a i s q uan to pre z e n te me n te
.

p o u c o d a m n o lh e s p o d e r e m o s faz e r p e la s n o s s a s a r m a s ,

at te n ta a for ç a q u e aq ui te mos .

E ao m e u ve r , n ão se ri a d e sace r tad o con vi r e m uma


suspe n sã o d e ar m as até ord e m ulte r i or , m as n ã o sob as
con d i çõ e s e scan d aloz as , q ue e lle s r e q ue re m .

Para i nformar a V E x e a V V S S sob re a si tua


. . . .

d d u l
'
ç ã o e s te E s t a d o ,
i r e i , q
e h a s ó m e n te d ou s m e i o s p e o s
quae s e st a te r ra pod e se r outra ve z posta e m or d e m O .

p r i m e i ro e o m e l h o r é s u j e i ta r co m m a i or e s f o r ç as o G r ã o
P arã , e d ah í prove r d e n ovo com e scrav os o M aran h ão
p a r a q u e os e n g e n h os possam se r r e stabe le ci d as n o se u
40 1 0 11 0 L V III ,
r .
31 4 s e vxs ra
'
T um ausa u n o m sr rruro m s roaxco' '

e sta d o an te ri or . O se g und o é faz e r acor d o com os P or tu


g ne z as , afi m d e q ue e lle s h abi te m e m suas faz e n d as para
conse r val as -
.

Si ne nh u d d ous me i os pod e te r lug ar , a


'
m e ste s
C ompanh i a h a d e d e spe n d e r aqui an n ualme nte mai s d e
tre z t on e i s d e ouro se m prove i to alg um : a g uarn i ç ão é
g r a n d e , o s lu g ar e s se a c h a m s i t u a d o s a g r a n d e d i sta n ci a
un s d os outros , e d e ve m se r ab as te ci d os d e q uan d o e m
q uan d o à custa d e g ran de s d e spe z as , poí s , si e sta g ue rra
.

d ur ar ai nd a se i s m e z e s , n ã o h av e rá se me n te s para se .

m e ar se , n e m se pod e rá ob te r um a rai z d e m and i oca


-
. .

D e z e j o ( com o di sse ) r e sposta sobr e a m i ss i va , q ue o


te n e n te cor one l ( Wi ltsch ut) tam b e m re ce be u
-
.

O utr osi m pe ç o h um i ld e m e nte a voss as n ob re z as , q ue


n ã o d i spon h am d o m e ulug ar n o C e ar á , d e m od o q ue , si su c
ce d e r se rm os ch am ad os aqui , n ã o fi q u e e u d e lle pri vad o
'
.

P or e i tod o o cui d ad o como d ante s , e m q ue e ssa os


p i ta n i a se j a b e m r e g i d a p e lo su b s ti t ut o , q u e a h i d e i x a re i
M an d am os aq ui , h a tr e s m e z e s , o com m an d e ur J o
h ann e s M ax w e ll e m um barco com d e z b ran cos , d e z ín di os
d o C e ará e ce rca d e tr i n ta d o M aran h ã o, para pe scar e
apan h ar vacas m ari n h as n a i lh a d e S ão J oã o , si ta cou -
za
d e 1 8 le g uas a oe ste d o M ar an h ão C om o sa be m os , q ue .

M axw e ll se g uiu com o b ar co e os i n d i os par a a ilh a de


S ã o C h ri stovao ouB arb ad as , on d e prova ve lm e n t e v e n d e r a
-

os ín di os com o e scrav os , q u e i ram vossas n ob r e z a s e scre


v e r lh e pe los pr i m e i r os n avi os q ue sah i r e m , or d e n an d o
-

q ue se j am os í n d i os d e volvi d os , poi s os am i g os mui to la


m ntam , e pô d e i sto d ar cauz a a m ai or e s d e sg ostos e n tre
elesí .

G uarn e ce mos o for te M onte C alvári o para g uar d a d o


r i o T api c u rú .

P e d íre í tam b e m am i stoz am e n te , q ue , com o approuve


a vossas n ob re z as prom ove r m e , que i ram an i m ar m e , m e
- -

lhor an d o me o sold o, poi s até e st a d ata te n h o d i re i to


ape n as a ve n ci m e n tos d e te n e n te .

Q ue i r am tam b e m comm un i car n os , q uan d o d e i xarão -

p a r t i r o s r e st a n te s í n d i o s d o C e a r á , q u e fi
. c am a q u i e m
se rvi ç o, poi s e lle s d e z e ja m mui to i r t e r com suas mu lh e re s
e m e n i n os, e n ó s mal os pod e mos d i spe n sar
as s u ca re s a C A R T A S n a moa m s ns JO N G E 31 5

Q ue i am ai n da e n vi ar nos ,
r -
de quan d o, e m q uand o ,

socor ro de g e n te e d e vív e re s , tan to mai s q uan to e s tamos


lon g e e nad a h a a obte r .

C on ve m , q ue o b arco q ue t rouxe r a pag a d os ín di os


toq u e no C e ará , poi s é possí ve l, q u e e u e n tã o ahi e ste j a .

i
D g e m se d e prove r d e fari nh a por alg uns m e z e s a
n -

g u a rn i ç ã o d o C e ar á , q. u e a n ã o s e r a s s i m , c on v e r t e r e m os
e m far i n h a e cons umi re mos as roças n ovas ; 0 q u e se rá
m uito pre j ud i ci al a C om panh i a .

C om pe r mi ss ã o d os c he fe s par ti u d aq ui , h a alg un s
d i as , o b ote B la e ws H am , g uarn e ci d o por 1 2 pe ss oas,
p ar a i r b u sc a r al g u m r e f o r ç o ; co m o h a m a i s d e 1 2 d i a s

q u e e s t a a u z e n t e , p r e z u m i m o s t e r s i d o a t ac a d o p e l o i n i
mi g o, poi s e s pe ra vamos , q ue n ã o se d e morasse mai s d e
d ous d i as .

E stou tamb e m i n q ui e to , porq ue o i n i m i g o r e c e b e ra


ag ora de tud o n oti ci a, d on d e m ai ore s di ffi cu ld ad e s pr o
vi rã o p o i s te m o s n a s ro ç a s 5 0 s ol d a d o s e 5 0 í n d i o s , q
u e
facilme n te pod e m re ce b e r um i n sulto P e d i pois ao com .

m a n d e ur e ao S r . B as , q ue , h av e n d o ai n d a fari n h a d e
tr i g o e d e mandi oca no armaz e m por um me z , fosse m e lle s
cha mad os por 1 4 d i as ; m as o m e u pe d i d o n ã o foi at
te n di d o .

A 1 5 o S r B as e o com m an d e ur m e com m un i caram ,


.

q ue o s í n d i os n ã o p o d i a m r e c e b e r r a ç ã o d o a r m az e m d e ,

sorte q u e d e ve m faz e r far i n h a para e lle s m e smos e for


n e ce r ali me n to para tod a g uar n i çã o e par a si .

Que i ram vos sas n obre z as con si d e rar os fracos me i os ,


de q ue d i s pon ho para an i mal os —
.

S ob re outr as occurr e n cias o S r B as , q ue e sta a par ti r , .

i n form ar á ve r b alme n te vossas n obre zas .

N o ( pape l) j un to vossas n ob re zas pod e rã o vêr os m e i os ,


q u e of f e r e ç p
o ar a e v i ta r t o d o s o s d e s g o sto s e n tr e m i m e o
com m a n d e ur Wi ltsch u t .

A ssi m e tc .

G e d e on M orr is ( se m d ata .
)
O d i re ctor B as par ti u par a o R e cife a 20 de J ulh o
d e 1 6 4 3 , d e i xan d o o M aran h ã o e n tr e g ue aos cuid ad os de
W i ltsc h ut e G e d e on M orri s .
31 6 s s v rsr a T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O m sr oul co

E foi ao C e ar ã , e se ach a va ahi e m fi n s d e


ste
1 6 4 3 , se g un d o con s ta d e um a carta d e W i ltsch ut ao
S upr e m o C on se lh o com d ata d e 1 8 d e D e z e mb ro d o
m e sm o an no .

E d e lã n ão m ai s voltou, por te r pe re ci d o as m ã os
d os ín di os , sob r e os q uae s suppunh a e xe rce r tan ta i n
flue n ci a .

O s se g ui nte s d ocum e n tos d ã o n oti ci a d o fi m d e ss e


troz o d a g uarn i çã o h ollan d e z a d o C e ará ..

A ctas ( N otulen ) d e 8 d e M ar ço d e 1 6 4 4 F oram .


li das e m C on se lh o as cartas e pa pe i s d o M ar an h ã o com


d ata d e 4 d e D e z e mb r o ulti m o D e scre ve m a si tuação.

d os n ossos , e d i z e m , q ue , para s alvar e m se , tomaram di -

v e rsos v í ve r e s e d i n h e i r o a par ti culare s ; pe d e m , q ue aq ui


j
se am p g
a o s .

d os poucos ví ve re s , q ue la e x i st e m , r e z ol
'
A vi sta
v e n se d e spach ar í m m e d í atam e n te par a o M ar an h ã o o h i ate
-

H ase w i n t com alg umas pr ov i z õ e s L og o q ue se te n h a .

p r o m p to um n a vi o g ran d e , s e g u i rá c o m
. os ou t r os s oc o rros

p e di d os .

E com o d e tod as as ci rcun stan ci as q ue te m os sab i d o,


é d e suppor q ue o for te d o C e ará te nh a sid o saque ad o e.

a g uarn i ç ã o m orta , j u lg ou se con ve n i e n te , q ue o me smo


-

h i ate tocasse d e passag e m n o C e ar á e d e i xasse i r a te rra


. . .

alg u n s i n d i os a ob se r var oui n for m ar se d o e stad o d as -

couz as, e vêr si h a m e i o d e aq ui e tar ( os ín d i os le van


tad os ) e attr ai l os ã n ossa am i z ad e , para d e t ud o le vare m
-

avi z o ao M aran h ã o .

Q uar ta fe i ra, 9 d e M ar ço d e 1 6 4 4
-
O e scolte to e.

os e scabi n os d o R i o G ran d e avi z am n os por c arta d e 1 6


- -

d e F e ve re i r o, q ue o h i ate H as e w zn t ah i e sti v e r a, vi nd o d o
'

M aran h ã o, e d e q ue r e fe ri a a sua g e n te n ã o pod i am i n fe ri r


ou tra couz a sín ã o q ue os ín d i os d o C e arã se r e v oltaram ,
assaltaram e tr uci d ar am a g u ar n i ç ã o d o n osso fort e q u e
i sto m e sm o tam b e m lh e s fô ra com mun i cad o por alg un s
T apui as , q ue ulti m am e n te e sti ve r am n e ssa capi tan i a
'
.

C om o e sse s m e sm os Tapui as le var am d ali uma g r an d e


quan ti d ad e d e can nas para d e x as, pre t e stan d o que com
e llas pre te n d i am faz e r g ue r ra a um a ou tra n aç ã o d e T a
p u i as , os n o ss os n o R i o-
G ra n d e r e ce i av a m , q
u e o i n te n to
R E L A T O R IO S e ca m as n a uoa axs ns J O N G E 31 7

fosse con tra e lle s , e te ndo mui pouca d e fe z a e m con se


q ue n ci a d o a fas t am e n to d e s uas h ab i ta çõ e s , pe d i a m , q u e
fosse m postas d e g uarni ç ã o e m M apabú ( M i pi bu ), s i t o n o
m e i o d a capi tan i a , alg un s sold ad os para mante r e m
re spe i to e i n cu ti r me d o aos ín di os d a me sma capi tan i a .

R e zolve u se , d e fe ri n d o e ste pe di d o , mand ar pô r d a


-

g uarn i çã o e m M ap ab u 2 5 so ld ad os so h um b o m c h e fe pa r a
as si sti r aos morad ore s con tr a tod o o atte n tad o .

20 d e M arço de 1 6 4 4 C h e g ou d o M aranhã o o
.
-

hi ate B r uck d e N ova Z e lan d i a com carta d o com m an d e ur


-

Wi lts ch ut , d e 1 8 d e N ove mb ro, d i z e n d o q ue e ntão ti nh am


ape n as ali m e n to para oi to se man as .

E s te h i ate tocoun o C e ar ã , e i n d o o bote ã te rra na


i g nor anci a d e i n i mi z ad e , foi atacad o pe los ín di os e mortos
L ubbe rt D i rck s, capi tão d o h i ate , o capítã o C hi m , o te n e n te
G ras , te ne n te K ockg tíe n , o alfe r e s P y ron , e mai s ci n co
p e ssoa s .

D os q ue foram ã te rra e scaparam só me n te tre z , e


e s te s , v oltan d o a bord o, r e fe ri ram , q u e o nosso b ote foi sa
u
q ad o pe los í n d i os , e e s tava vaz i o
e .

O s ín d i os te n taram tam b e m saq ue ar o h i ate , i n d o a


b ord o sob capa d e amiz ad e , e matar am ah i quatro h om e ns ;
mas foram r e pe lli d os , d e i xan d o d ous m or tos .

O s b a rcos d e G e d e on M orr i s e d o me stre d e e q ui


p g
a e m E m o r d e B on t e e s ta v am d e st r o ça d o s n a pr ai a ,

d ond e se d e v e i n fe ri r , q ue tod a a g e n te fô ra morta .

S e g un d a fe i ra, 2 1 d e M arç o d e 1 6 4 4
-
. C omo d e
tod as as ci rc un s tanci as (con h e ci d as ) nã o pod e mos outra
com i n fe ri r sí não q ue a d e s i n te lli g e uci a e a i n i mi z ad e
d os í nd i os d o C e arã e costas adj ace n te s con tra a nossa
n aç ã o ori g i naram se d e mã o tratame n to q u

e lh e s d e ram , e
sob r e tud o d e n ã o te re m s i d o d e vi d am e n te pag os dos s e us
se r vi ços n o trab alho das s ali nas d e M ari tu ba e d o carre g a
me nto d os b arcos n as sali n as e e m outras par te s, com
q u an to ti v e ss e m o s e n vi a d o d e q u a n d o e m q ua n d o pa ra
e sse fi m pann os e outras me r cad ori as , be m como re com
mon d ad o q ue man ti ve sse os ín di os e m boa d i apoz i çõ e s ,
tr atan d o os corte z me n te e pag an d o lh e s os se r vi ços ,
— -

r e zolve mos re m e tte r par a o M aranh ã o var as d e

p a n n o d e O s e n bu rg, co m q u e se j am p le n a m e n te a
p g o s e
31 8 s e v rsr a T R I M E N S A L n o I N S T IT U T O m s rom oo
'

sat i sfe i tos os ín d i os d o C e ara, q ue e stã o d e g uarni ç ão no


M aran h ã o, e que , si pe d i re m para parti r d ah í, se j am
t od os li ce n ci ados a ve r si por e ste m e i o pod e m m ove r ã
p a z o s an i m o s i rr i t ad os d os s e us ami g os e c om pat r i ota s , e
d e n ovo aq ui e tar tod a a n açã o , porq uan to pouco se pô d e
faz e r e m pre g an d o a força con tr a um a n açã o tã o se lvag e m
e e m tã o am pla re g i ã o .

E m cart a aos d i re ctore s d e 5 d e A br i l d e 1 6 4 4 , o


S upre mo C on se lh o re fe ri a e comme n tava assi m o caz o d o
C e ar ã
D o M aran h ão ch e g aram a 2 9 d e F e ve re i ro o h i ate
H use wi n t e a 3 0 ( ali ãs 2 0 ) d e M arço o h i ate B ruck com
carta d o com m an d e ur W iltsch ut , que V V S S e n con tr arã o
. .

1 1 0 8 8 0 11 6 1 0 8 .

O s d i tos h i ate s H use wzn t


ª e B ruck, v i n d os do M a
ran h ã o, q ui z e re m tocar d e p a s s a g e m n o C e a r á , co m. o é
cost um e , para tom are m ag ua e r e fre scos , m as ach aram
ah i a situ açã o b e m d i ve rs a d aq u e lla q ue s uppun h am
'

O capi tã o d o H use wzn t, saltan d o e m te r ra tre z le g uas


'

ao n orte d o C e arã , foi ass altad o pe los ín d i os e m or to .

O capi tão do B r uck , i g norand o i sto, e d i ri g i n d o se —

tam b e m para te rr a pe r to d o C e ar á com o capi tã o G h i m ,


.

os te n e n te s K ock g i e n e G ras , o alfe re s P y r on e m ai s oi to

p e s soa s a fi m d e i re m a pé a o fo r te , n ã o s us p e i t a n d o i n i
m i z ad e , foram tod os as saltad os e mor tos pe los ín d i os , com
e x ce pç ã o d e tre z d os d i t os oi to q u e d ahí v oltar am a n ad o .

Tamb e m procuraram os í n di os saq ue ar o h i ate B r uck ,


i n d o a b or d o sob m os tr a d e ami z ad e para n e g oc i ar p apa
g a i os e r e fr e sco s m as , ap e z ar d e j ã te r e m m o r t o q u a t r o
h om e n s , for am re pe lli d os , d e ix an d o fi car d ous m ortos .

O s tre z q ue e scapar am pud e ram re fe r i r n os , que o -

forte e stava se m g uarn i çã o, e q ue o b arco d e G e d e on


M orr i s e um outro q ue d o M aran h ão para ali ti nh a id o
e stavam d e stroçad os n a p rai a , d on d e se i n fe re , q ue o
forte e os b arcos for am saq ue ados e tod os os n ossos
mortos pe los ín d i os ; e o m e sm o succe d e u a um out ro
b arco, q ue carr e g ava sal n as sali n as .

N ão sab e mos ai n d a q ual a ori g e m d e ssa i ne spe rad a


'

i n im i z ade ; mas supe i tam os , q ue os í n d i os n ão foram


R E L A T ÓR I O S E cu r a s n a M O R R I S n a J O N G E 31 9

tr atad os e re compe n sad os pe lo se u tr ab alh o n as sa li nas e


e m ou tras parte s , com o as nossas ord e n s r e comm e n d avam ;
o qu e canz on a d e si n te lli g e uci a e i n i m i z ad e d e lle s con tra
'

a n ossa n aç ã o .

C omo n e n h um pr ove i to pod e mos ti rar , faz e n d o g ue r ra


a um a n aç ã o tã o se lv ag e m , q ue se r e colh e ím m e d íata
m e n te aos m atos , re z olve mos e scr e ve r ao com m an d e ur
W i ltsch ut , re com me n d and o lh e q ue pag asse ple nam e n te
-

com pan n o d e O se n b urg , q ue lh e r e m e tt e mos , os í n d i os d o


C e arã e n tão e m g uar n i çã o n o M aran h ã o, pe los se us se r
vi ços , e q ue si e lle s pe d i sse m , os d e i xasse par ti r d ah í
sati sfe i tos e i r te r com os se us am i g os a vê r si por e sse
m e i o se pod e ob te r , q ue e ssa n aç ã o volte a paz e a r e
con ci li aç ã o .

A pr opoz i to d e s te caz o d os ín d i os d o C e arã , n ã o


'

p o d e m o s d e i x ar d e a d ve r t i r a V V S S. a c e r c a d os í n di os
d e sta capi tan i a ( os q uae s s ã o d a m e sm a n at ure z a e con
'

d i çã o) , q ue pouco con fi an ça se pô d e d e poz i tar e m suas


di spoz i ç õ e s par a com e s te E stad o , por que d e or d i n ar i o
e lle s n ã o te m outr o li to e i n tu i t o sín ã o vi ve r e m li be rd ad e ,
n ã o se rvi lme n te , i s to e , pod e n d o le var um a vi d a oci oz a e

i n d ole n te , con s um i n d o o re sto d e suas r oças ou trab alh o


'

e m ag uar d e n te , se m por i sso se r e m cast i g ad os Q ue m


.

n i sto m ai s g osto lh e s d á , pô d e faz e l os part i d ari os se us


'
-
. .

Pouca i n cli n ação tê m a q ue se pare m d e lle s os fi lh os


'

e os m an d e m ã e scola , se g und o pr opoz a asse m b lé a s i n o


d al, par a e nsi n ar se lh e s a r e li g i ã o ch ri stan e arte s e offi
- -

ci oe e par a n ã o te r e m ave rsã o a e st e E stad o , é m e lh or


d e i xal os fi car n o m e sm o te or ( d e vi d a) e m an d ar , q ue os
-

mi n i stros e os ín fe rm e i r os e m pr e g ue m os se us e sforç os
n as ald ê as para o fi m d e í n strui l os n a r e li g i ã o e n a vi d a

ci vi l, tan to q u an t o fô r i sto possi v e l .

D e sta d ata e m d i an te n e n h uma outr a m e n çã o d e


'

G e d e on M orr i s e n con tram os n a colle cç ã o d os d ocum e n tos


h ollan d e z e s .

J os i : H ve mo .
IM P O S T O DO V IN T E M
P E L O

R M O R E I R A
'
D . D A Z E V E D O

A le i d e 3 1 d e O utub ro d e 1 8 7 9 lan ç ou o i m posto


d e tr an si to sob r e passag e i ros d e fe rr o car ri s e sob re pas -

sag e i r os d e vi as fe rr e as d o E stad o E m 1 3 de D e z e m
.

b ro d o m e sm o ann o foi e xpe d i d o o re g ulam e n to para


arr e cad aç ão d e ss a taxa
'
.

E sse r e g ulame n to come çari a a vi g or ar e m 1 d e


J an e i ro d e 1 8 8 0 .

A pre z e n ta d o no parlame n to pe lo m in i stro d a fa


z e nda D r A f on so C e lso d e A ssi s F i g ue i re d o , h oj e v i s
.

con d e d e O u ro P re to, n ã o h ou
-
ve q u e m com b ates se si
mi lh an te i m posto e n e m a i m pre n sa achou palavras para
ce n s ural o, ape n as o J om a d o C om m e r ci o publi couar ti g os

ve r b e ran d o o p roj e cto Pare ci a se r couz a d e m e re ce r


.

o con se n so d e tod os , e apr ove i tave l e uti l prov i d e n ci a .

M as log o q ue foi votad o e e n tr oue m e x e cuçã o o i m posto ,


e rg ue u se o povo con tr a a p rati cab ílíd ad e d a i d e a
-
.

P os te e m e xe cuçã o e m 1 d e Js ue i r o d e 1 8 8 0 a ta xa
d e 2 0 ré i s por passag e i ro, q ue ci rculasse n as li n h as fe rre as
d a ci d ad e d o R i o d e J ane i ro e sub urb i os d e tracç ão an i
m ad a ou d e vapor , le van tou se g ran d e alarma e n t re o
-

p o v o , e h ou v e ag i ta çã o g e ral
E m ve rd ad e e r a se ve ra, d e si g ual e i ncomm od a si
milh an te taxa .

4 1 T omo L vm , r . 1 .
32 2 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

E ra se ve ra , por , que ci r culan d o n e ssa


é poc a c
'
e rca d e
t ri n ta m i lh õ e s d e pass ag e i r os n o R i o d e J an e i r o, fi cou só
'
n e s ta cid ad e a ci rcu laç ã o sob re car ri s d e fe r ro t r i butad a
e m se i sce n tos con tos d e r é i s , som m a assãs av u ltad a, ti r ad a
d e ri cos e pob r e s , e e ste s e m m ai or n um e ro , com o se m pr e
ac on te ce .

E ra i n commoda , por q ue , nã o se pre s tand o a n ossa


m oe d a s ub si d i ar i a com faci li d ad e a d i v i d i r se e m fracç õ e s-

d e 1 2 0 e 2 2 0 , e r a um v e xam e par a o povo e ste i m pos to .

E e ra d e si g ual, por q ue pag avam a m e sm a taxa os


p a ss a g e i r os d e 1 0 0 ,
2 0 0 e 4 0 0 r é i s .

T e n d o con vi d ad o o povo para r e un i r se ás 1 0 h or as -

d o di a 1 d e J an e i r o , n a praça D Pe d ro S e g un d o, h oj e
.

Q ui n z e d e N ove m b ro orou o D r J oz é L ope s d a S i lva .

T r ovã o pr od i g an d o o i m posto d o vi n te m e acon se lh and o


a massa popula r , q ue r e z i s ti ss e a e ss a con tri b ui ç ã o, r e cu
z an do o pag am e n to .

J á n os ulti mos d i as d o an n o d e 1 8 7 9 fi z e ra o m e sm o
.

o r ad or um lon g o d i scurs o n a pr aç a d e Pe d r o P r im e i ro h oje


cam po d e S ão C h r i s tovao, e m q ue ce n surava a poli t i ca d o
-

g ove r n o .

A s 5 h or as d a t ar d e d o r e fe ri d o d i a 1 d e J an e i ro,
'

r e un i d a n a r u a de U ru g u a i an a g r a n d e m u l ti d ã o p po u la r ,

com e ç ou a voci fe r ar con t ra o i m pos t o d o v i n te m P r i n .

ci pi aram alg un s m ai s e xa ltad os a arr an car os trilh os,


a q ue bra r os b on d e s , e a lutar com os cox e i r os e con
d uctor e s F oi c re sce n d o o tum ult o, e ch e g ou se a d e s
.
-

c alçar as r uas para le v an t ar b ar ri cad as .

A vi z ad o d o pe ri g o , e n vi ou o g ove r n o o 1 b atalh ã o d e
º

i n fan tari a d e li n h a , e omm an d ad o pe lo coron e l E n é as


G alvã o, q ue r e ce b e u ord e m d e d i spe r sar o g r upo, q ue se
e n t ri n x e ír ar a n a r ua d a U ru g ua i a n a ,
e o u t ro s q u e e n c o n
tras se e m outros pon tos d a ci d ad e O povo r e z i sti o te n az
.

m e n te a força pub li ca , q ue te ve d e faz e r fog o, re z ultan d o,


d a luta a m or te d e q uatro ci d ad ãos e fe ri m e n to d e muit os .

D uran t e os d i as 1 , 2 , 3 e parte d o di a 4 a políci a , o


b atalh ã o n aval, os i m pe ri e s e m ar i n h e i r os e a for ça d o
e x e r ci to for am e m pre g ad as e m man te r a tr auq u i lli d ad e
p u b li ca , r e pe lli n d o os pe r tu r b ad or e s e m d i ffe r e n te s p o n t os
d a ci dad e .
IM P O S T O n o V IN T E M 323

F oi o povo su bj ug ad o , e con ti n uou o i mposto d o


vi n te m , be m q ue d e m od o i r re g ular , poi s r e cn z avam se -

muitos ci d ad ã os su j e i tar se a tão ve xatoría, d e spropor


-

ci on al e i r r e g u lar taxa, q ue se li m i tou só a ci d ad e d o


R i o d e J an e i ro S i mi lh an te re cuz a d ava lug ar a fre
.

que nte s con te n d as e ntre os pass ag e i r os e os e m pre g a


d os das com pan h i as d e b ond e s q ue e x i g i am a cob ran ça ,
se n d o n e ce ssari a a i n te r ve n ç ã o d a poli ci a var i as ve z e s .

A com pan hi a d e b on d e s d a li nh a d e B otafog o tom ou


a si o e n carg o d e e n trar par a o th e z ouro com a q u an ti a
corr e spon d e n te para li vrar s e u s pass ag e i r os da i m pe r ti
ne n te tax a d o vi n te m .

N e sse te m po come ç ar am a ap pare ce r n a ci d ad e


'

m oe d as d e v i n te m e n volvi d as e m pape l com o di sti co :


E sm ola para os m e nd i g os d e casaca .

O m oti m popular d o v i n t e m pre ci pi tou a q ue d a d o


m i n i s te ri o C ansan ção d e S i ni m b u , se n d o c h a m a d o p ar a
or g an i z ar n ov o g ab i ne te , e m 2 0 d e M arç o d e 1 88 0 , o
con se lh e i ro J oz é A n ton i o S a rai va .

C onti n uan do os con fli ctos popular e s pe la cob ran ç a


d o i m posto d o vi n te m , acon te ce u, q ue n o me smo an n o
q u e e n tr o u e m e x e cu ç ã o ca h i o si m il h an t e i m p o s to .

B ast ou q ue e m se ssã o d o se n ad o fi z e sse o pre z i d e n te


,

d o con se lh o d e mi n i stros J oz é A n ton i o S arai va a d e cla


r açã o d e se r i n cob rav e l e ssa taxa , pa ra q u e a cob ran ç a
d e i x asse d e torn ar se e f e c ti va
-
.

J a di sse m os q ue a taxa d e 2 0 réi s por pe ssoa , q ue


,

tran si tas se a toda h ora n os b ond e s , q ue r pag asse 1 0 0 , 2 0 0


r é i s oum ai s d e passag e m e ra ve xat ori a e d e sproporci on al,
,

mas cum pr e r e con h e ce r, q ue te rm i nou d e um m od o i n


con ve n i e n te e i rre g u lar .

E s tan d o o parlam e nto ab e rto, e m e xe rcí ci o as d uas


cam aras d e d e putad os e se n ad ore s , e ra a asse m b lé a g e ral

q u e c om p e t i a r e vo g a r si m i lh an te i m p os to , n ã o b as ta n d o
um a si mple s d e claraç ão d o ch e fe d e g abi n e te m i n i ste r i al .

S ó a as se m bléa g e ral, q ue votouo i m posto , é q ue ti n h a a


faculd ad e d e r e v og al o, porém n ã o o g ove rno
-
.

P ossui m os um a d e ssas m oe d as .
324 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

E ssataxa n ã o foi , como já vi m os , lan ç ad a some n te


sob r e passag e i r os d e f rr o car ri s, poré m tam be m sobre
e -

os d e vi as fe rr e as d o E stad o E n e sta parte ai n da se


'
.

ach a e m e xe cuçã o .

A lé m d e d i ve rsos ar ti g os , q ue pub li car am as folh as


d a capi tal con tra o m alfad ad a i m posto d o vi n te m , appa
re ce u u m lun d ui nti tulad o P or cauz a d o V i n te m e
um a ace n a comi cs com O ti tulo S ô Z é P ovi nh o ou O
I m posto d o Vi n te m .

D alg u
'
e ssas com poz i ç õe s t ran scre ve mos ns ve rsos
ape n as como curi oz i d ad e h i stori ca.

L un d ú

S i o povo se le van tou,


F e z O povo m ui to be m ,
S i d e poi s se acovard ou,
F oi por cauz a d o vi n te m .

S i n os b on d e s a passag e m
P ag ar mai s o povo te m ,
S i br i g are m n a V i ag e m ,
F oi por cauz a d o vi nte m .

0 B raz il adi an tad o


C am i nh ava mui to além ,
S i h oj e vê se atraz ad o ,
-

F oi por cauz a d o vi n te m .

F oi tud o d e cab o a r ab o
P or um d i nh e i r o x e nxe m ,
S i o povo fe z o d i abo
F oi por cauz a d o vi nte m ,

A d s oa, ami g o X i n g ú ,
R e q n ze scut i n p a ce , a m an
'

S i e scre vi e ste lun d ú ,


F oi por cauz a do vi n te m
IM P O S T O no V IN T E M 3 25

N a sce n a comi cs 80 Z é P ov i n h o composta por


F austi n o M an oe l S oare s , lee m se -
e ste s ve rsos

V i ve O po b
r e a m ar g ur ad o ,

M as vã pag and o o vi nte m ,


S i qui z e r se r tran sportad o,
Q uand o v ae e quan d o v e m .

B on d e s , e strad as d e fe rr o,
A té ofumo tam b e m ,
N ã o te m q ue d i z e r : N ão que ro .

H ão d e pag ar o vi n te m .

S e mpre O forte con tr a o fraco,


O g ran d e contra o pe que n o,
S i n ão te m para tab ac o,
T e n h a o vi n te m pr o g ove r no
'
.

A i n d a ag or a e sse vi n te m
T an tas d e sg raç as canz on ,
G ue rr a vae e g ue r ra ve m ,
E afi n al con ti n uou .

M ald i ta pr ag a rate i r a
D e te m pos a t e m pos ve m ,
N ão pod e m roe r alg i b e i ra ,
M as vã o fi lan d o o vi n te m .

E m 1 8 9 0 , d e corri d o um d e ce n i o, q ue se d e r a o
moti m popular ori g i n ad o d a d e cr e taçã o d o i m posto d o
vi n te m , r e z olv e ram alg uns patr i otas comm e m orar com
b ri lh an ti smo a d ata d a cam pan ha popular d e 1 d e J a
n e i ro de 1 8 8 0 . S e ri a di v i d i d a a fe sta comm e morati va
e m tre z parte s , a sab e r , passe ata cí vi ca , se ssã o sole m n e
e pu bli caç ã o d e um j ornal h i stor i co li te rari o .

A i n te n ç ã o d os patri otas e ra talve z re cord ar com


louvor o ci vi sm o d o povo d a capi tal d o B raz i l D e ra se .
-

o moti m popular d o vi n te m n o te m po d a m onar ch i a ,

p o r é m e sta n d o j á e m 1 8 90 pr oclam ad a a r e pub li ca ,


326 R E V IS T A T R IM B N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I O O

d e z e java -se le m brar a pe rse g ui ção d o g ove rno ao povo,


q u e vi e r a r e c l am ar n a p ç p
ra a ub li ca co n tr a tão i r re g u la r
e í n cob rave l i m posto D e z e j ava se m e m orar a i nd e pe n
.

d e n ci a , a di g n i dad e e alti ve z popular , e pre star culto


cívi co, n a aurora d a formaçã o d a R e pu bli ca , aos cid ad ãos
q u e h a v i am r e ag i d o c on t ra uma m e di d a i nj usta e v e x a
tori a d o an ti g o re g i me n M as a proj e ctad a com me mora
.

ç ã o n ã o r e a li z ou s
-
e .

M O R E IR A DE A Z E V E DO .

N o w E sta pe que n a m e m ori a foi re me ttld a ao In sti tuto H i stori co


.

e G e og raph íco B ral e íro e m 1 89 1 , li d a e m se s são a pe d i do d o auto r .


E SB O ÇO B IO G R A P H IC O

n a. mac o n d o m e s m as

T race j an d o o e sb oç o b i og r aphi co, com q ue pre te n d e m os


si g n ifi car a h om e n ag e m publi ca d e n ossa adm i raçã o a
m e m ori a d e um d os m ai s i llustr e s filh os d o B raz il, se n
ti mos o n atural e mbaraç o, a h e z i taç ão car acte r í sti ca d e
que m ave n t ura O se un om e ob scuro e m od e s to e m uma te n
tati va , q ue r e clam a, por s ua tr an sce n d e n ci a , as e n e rg i as
d e um e s pí r i to d e e le i ç ã o.

D e mai s , se i n ã o n os é d ado e vi d e n ci ar e m se g uros


t raç os tod as as g r an d e s vi rtud e s , q ue aure olaram o e S pi ri to
d o i llustre morto, tod os os at tri b ute s q ue con sti t uí ram o
se umai or th e z our o, n ã o n os pa r e ce facil re com pô r , pe lo e s
tud o suci n to d e uma v i d a d e di cad a e m e xtre mos d e am or
a cauz a publi ca a pe rson ali d ad e d e um h om e m r e ce n te
,

m e n te m or t o, e q ue n os m e re ce r a se mpre o c unh o d e ve n e
raç ã o, com q u e a moci d ad e d e ve sag r ar os ve lh os patri otas .

O i llustr e pub li ci s ta G uiz ot, q ue con sag rar a a S i r R o


be rt P e e l, d e par com o m ai s le g i ti mo affe cto, a ad mi raçã o
a qu e se i mpoz e r a , e m face d o m u n d o c ult o, o n ota ve l
me m br o da camara d os com m un s , n ã o e m pre h e n d e ua g ran
di oz a ob ra d e traz e l o ã me mori a d a pos te ri d ad e , se m q ue
-

lar g os an n os passasse m sob re o tumulo q ue g uard a os d e s


j d u ll d h d u u
'
p o os aq e e g ra n e om e m e g ov e r n o, p
or ve n t r a m
d os m ai s for te s suste ntaculos d o si ste ma re pre z e ntatí vo
n a I n g late r ra.
328 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

P ara justi fi car se d e ssa d e lon g a, q ue e xpri me a se u


'
-

si bi li d ad e m oral, o cr i te ri o acu r ad o d o me m or ave l bi og ra

p h o d e C a r los I e d e R i car d o C r om m w e l, d i z i a e lle , q ue é


mui to d i ffi cíl falar d os mortos , m e smo d os m e lh or e s , e m
'

p r e z e n ç a d o s s e n ti m e n t o s q u e s e m an ife s ta m e m t or n o d e
se u tum u lo, e q uan d o par e ce , q ue e lle s ai n d a e stão ahi e
ou ve m as palavr as q ue lh e s sã o d i r i g i d as .

O me sm o e scr upulo n os d om i n a , O m e sm o e mbaraço


nos coar cta a e x pan sã o d e n ossos se n ti m e n tos i n ti m os ,
di an te ao tumulo q ue e n ce rra, n a q ui e tud e a ppar e n te da
m or te , v e lad os pe las lag ri m as am ari ssi m as d a saud ad e ,
os re stos d o D r N i c ola
. o J oaqui m M ore i ra , e m cu j a e xi s
te ue i a afan oz a e uti l h a m ui ta li ç ã o d e ci vi sm o a se r
mi n i st rad a a g e r açã o , e m cu j o se i o e lle vi ve u e se n ti o .

E ce d o, e m ve rd ad e , par a r e un i r o e spoli o d e sua


'

uti li S s i m a ob ra , e n ã o se re m os n ó s q ue possamos faz e l o, o

m e sm o por q ue o si le n ci o i n d ulg e n te q ue se fe z e m torn o


,

d e sua m e mor i a , con tr astan d o com n osso e mpe n h o e m


e n alte ce l a , a ve r b ará d e par c i ali d ad e aife ctuoz a, d i an te
-

d aq ue lle s que n ã o pri varam e m se u con vívi o, q ue o con h e


'

ce ram como sab i o , mas d e scon h e ce m o q ue foi aq ue lle


coraçã o am or ave l e t e rn o , e s t e pre i to m od e sti ss im o , q ue
re pr e z e n ta u m a pe q ue n a parce lla d o r e con h e ci m e n to, q ue
O B raz íl d e vi a t ri b uta r lh e e m h om e n ag e n s sole m n i ssi m as
-
.

N ã o se com pr e h e n d e e ch e g a a re pug n ar as con sci e n


ci as , q ue g uar d am e m t od a s ua n i ti d e z a n oç ã o g e ne roz a
d o r e con h e ci me n to, o olvi d o q ue se ati re , a poucos passos
d a se pult ur a , sob re um n om e q ue d e vi a d uctuar e m tod os
os labi os , vi b rar e m tod os os coraç õ e s susce p tí ve i s d e
am or , i m pri m i r se com o cun h o i ud e le ve l d e um s i m b olo
-

q u e r i d o
, e m t od a s a s i n t e lli g e n c i a s q u e fo ra m b e b e r n o s
li vros q ue e lle e sc re ve u, n as i d é as q ue e lle apostolou,
o q ue h a d e m ai s e d i fi can te n a ab n e g aç ão , d e mai s p e r
suasi vo n o patri oti sm o .

N ão se r i a ape n as um con forto com q ue fosse m os d ul


ci u car a m ag oa, q ue e n lu ta o se u lar , porq ue nas h om e
n ag e n s q u e se tri b utam aos h om e n s n otave i s h a profu
z os e n si n am e n tos , para os q u e se ach am e m m e i o d a lon g a

jo r n a d a d a v i d a p u b li c a ,
e n e r g i co i nc i ta m e n to pa r a o s q u e
trabalh am e porve n tura , cor r e cti vo e ffi caz par a os q ue se
E SB O ÇO E I O O R A P II I cO no D R . N IC O L A O M oR B l R A 32 9

de i x a m fi c a r n o a b an d o d i e ci a, p
o n a n r e r d i d o s
p a r a a p a t r i a
e para a famí li a N ad a m ai s be llo, m ai s e d i fi can te d o que
.

e sse cu lto ã m e m or i a d os m or tos , q ue procuram os e te rn i


zar n a ri g i d e z í n coe rci ve l d o bron z e , n a b ran cu ra n e vad a

d o m arm ore , n a ve r d ad e i m pe re cí ve l d a h i stor i a .

E lle s h ão d e sug e stíon ar as g e raçõ e s q ue se lh e


succe d e r e m a se g ui r lh e s os pass os , i m i tar lh e s os e x e m
-

p los , d i g n ifi ca r s—
e pe lo t r a b a lh o , q u e é o g e r m e n d a ar i st o
cre cí a m od e r na —
a d os e le i tos d o tale n to , d os pr i vi le g i ad os
d a vi rt ud e e d o pat ri oti sm o .

O s mon um e n t os le vanta d os pe las naç õe s cultas, como


p r e i t o a s e u s fi lh o s d i le c t os , sã o l i vro s a b e r t o s ao s o lh o s

d a m oci d ad e , v ale m por d e z e n as d e li çõ e s profe ri d as n as


e scolas , falam m ai s alt o d o q ue a e loq ue n ci a d os m e st re s
e re pre z e n tam , porq ue assi m o d i g am os , alta r e s e ri g i d os ã
'

sag r açã o d os g rand e s h ome n s O D r N i colao M or e i ra foi


. .

um a d e ssas org an i z aç õ e s pr i vi le g i ad as , e n ã o pod e r e m os


'

e sq ue ce l o , s e m q ue consag r e mos com o ve r d ad e i n con tr o


-

ve rs a a fr az e m e m or ave l i n s cri pta por N ord au n as pag i


nas d e um li v ro ce le b r e : A g r ati d ão n ã o e x i s te
D e lle n ã o se pô d e d i z e r , q ue foi um a fun cç ão d e se u
'

me i o T ã o r i g i d a a com ple i ç ã o d e se u caracte r, q ue e lle


.

j ã m a i s s u b o rd i n o u s e-
a i n flu e n c i a m e so lo g i c a , g u a r d a n d o ,

com o e m um san tuar i o, a fi rm e z a d e se us pr i n cí pi os , a


li m pi d e z d e suas con vi cç õ e s .T e n d o passad o a m e lhor
p ço r ã o d e s u a v i d a e n tr e aq u e l le s q u e m a i s d e i íi c a r a m o
thr on o, fo i re pub li can o, con vi ve n d o com e scravi stas ,
fe z se cor i ph e n d a re d e m pç ão d os captivos
-

A com pan h e m ol o poi s n a lon g a traj e ctor i a d e sua


carr e i r a pu bli ca , si g amol O d e sd e o pe rí od o i n i ci al d a sua


-

v i d a até q uan d o a frag i li d ad e d a m ate ri a , ce d e n d o a le i


i ne lutave l d a d e strui çã o, fe z re pouz ar n a alg i d e z d o tum ulo
aq ue lla cab e ça n e vad a pe los an n os e q ue t r az i a late n te
i n can d e sce n oi a d a pri m e i ra i d ad e e ra um ve lh o com ce r e
bro d e m oç o , g i g an te com coraç ã o d e cri an ç a .

F i lh o le g íti m o d e N i colão J oaqui m e d e D C arlota .

M ar i a G onç alve s , n a sce u o i llustr e h om e m d e le tr as


n e s ta capi tal, e m 1 0 d e J an e i ro d e 1 8 2 4 , ã t rave ssa d a
'

G am bô a n 3 , on d e mai s tar d e constr ui u se a e staçã o


.
-

mari ti ma , n a E str ad a d e fe rro ce n tral d o B raz i l .

42 T omo L vi II , r .
3 30 R E V IS T A T R I M E N S A I. DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

E d ucad o no se i o d e uma famíli a, e m q ue as tr ad i


ç õ e s d a h o n r a co n s ti t u í am u m d e s e u s m a i o re s t í t u lo s
h on ori flcos, ce rcad o d e tod os os e le m e n tos capa z e s d e
de se n volve r a vi tali d ad e d e se u e spí r i to , b e m ce d o d e s
l l
'

p e r ta r am s—
e -
he a s a p ti d õ e s , d e m o d o a e n tr e ve r se

n e l e
um a org an i z aç ã o pre d e sti n ad a A s lutas d o trab alh o, as
con quis tas g lori oz as d a í n te llíg e n ci a .

E n ce tan d o, ai n d a m uito j ove n , s ua ca rre i ra li te ra


r i a , e lle o fe z d omi nad o por am or e str e me ci d o ao t rabalh o ,
s ug e sti on ad o pe la sed e d e sab e r , e na soffr e g ni d ã o d e
que m pr ocura approxi mar se d e um id e al q ue vê pai r ar
-

ao lon g e , como a i llu z ã o fu g i ti v a d e u m s o n h o , f e z e m


r api d o ti roci n i o o se ucurso d e pr e paratori os , e n tr e g ou se -

com pe r se v e ran ç a as locn br açõe s d a v i d a aca d e mi ca ,


n ob i li tou se pe la con ti n u

i d ad e d os tr i un fos , e aos 2 3
an n os , re ce bi a n a F ac uld ad e d e s ta capi tal o laur e l d e
'

_
me d i co, por e n tr e assi g nalad os e n com i os d e m e str e s e m i
n e n ts e e d e colle g as q ue O ad m i r avam
A m e d i ci n a foi lh e , d e sd e e n tã o, ve rd ad e i r o sace r
-

d oci o E lle n ão a e xe r ce u como m e r a profi ssã o m ate ri al,


.

i
p g n u e d e r e z u ltad o s , m a s c o m o u m a p os to lad o d e ca r i d a d e ,

d e ssa c ari dad e e van g e li ca , q ue n ã o fog e aos r e clam os d a


'

mi z e ri a, an te s se con d ó e d os proscri ptos d a fort un a, d os


q u e s e d e b a te m n o an t ro d a s m a i s f u n d as a g o n i a s , s e m
um rai o d e luz a ad e lg aç ar lh e s a n e voa d o s of ri m e n to
-
.

E lle s o ch am avam m e d i co d os p obr e s , e n e s ta e x pr e s '

sã o d u lç oroz a e te r na se n te se a vi b raçã o s uavi ssi m a d o


-

con h e ci m e n t o pop u lar , a g rati dã o d os q ue , e m tran se s


amar g u rad os , e xp e ri me n tar am o con forto d e su a palavr a ,
a e ffi caci a d e se u sab e r pr ofi ss i on al S ob aque lla appa .

r e nci a se ve r a e pou co com mun i cati va , h avi a a cor d ura ,


a d oci li d a d e ca pti van t e d e uma alm a b e m form ad a . E ra .

tã o b om , tã o d e li cad am e nte se ns í ve l q ue ao falar n os


th e z ouros m ai s O pule n tos d e se uaffe cto, na e spoz a a q ue m ,

q ue ri a tan to, e m uma fi lh a , q ue e r a O e n can to d e sua


ve lh i ce , a auxi li ar soli ci ta d e se u s trabalh os li te rari os ,
ave llud avam lh e -
o olh ar as lag ri m as d a mai s ín ti m a
e moç ã o, se nt i a se , q ue aq ue lla org an i z aç ã o d e ath le te
-
.

abalava se n o ín ti m o com o as g r an d e s arvor e s se ag i tam


-

ao sº pr o r í g i d o d o ve n d av al .
E SB O ÇO B I O G R A P II I O O no D R . N IC O L AO M O R E IR A 33 1

E m 1 8 5 4 caz on se o D r N ícolão J oaq uim M ore i ra


-
.

com a E x ma S ra D . . M ari a d e J e z us Pi n h e i ro M ore i ra ,


.

d e cu j o e nlace prove i o a d i g n a prole , a que m e lle


d e votava todas as cari ci as , tod os os e xtre mados d e sve lo s
de que e ra capaz s ua g ran d e alma , abe r ta a tod os o s
se n ti me n tos b on s , i n cli nad a ao be m e smaltad a ao b r i lh o ,

de attri b utos nobi li ss i m os, e nalte cid a pe la i n tui ç ã o .

corre cta e i m pe cave l d e s e u s d e v e re s socíae s .

N a vi d a p ubli ca , como n a d om e s ti ca , n as lab utaç õ e s


di uturn as d o tr abalh o, como n o re man so d a fam í li a, n a
q ui e tud e i m pe r turbave l do lar , e lle foi se mpre a me sm a
p e r so n a li d a d e , se m d e s vi o s d e ca ra c te r , se m t e rg i ve r
se ç õ e s no cumpri me n to d o d e ve r cí vi co : trabalh ad or ,

g e n e r oz o e h o n e s t o .

T e n d o se g ui d o a car re i ra m e d i ca , foi i mpe lli d o, e u


t re taut o para as g ran d e s q ue s tõ e s e con om i cas , q ue se
ag i tavam , com vi vo i n t e re sse , n o se i o d o pai z e d e par
com a sci e n ci a q ue p rofe ssa va e n t re g ou se com t ão acr í
.
-

solad o amor a i n ve sti g aç ã o d e pr ob le m as i n d us tri ae s e


sci e n ti fi cos , q ue 0 B raz i l t e ve d e i nscr e ve l o e m o n um e ro -

de se us mai s n ota ve i s n at urali st as , d e s e us mai s i llus tra


d os h ome n s d e sci e n ci a V as t i ssi m o o se u re poz i tori o d e
.

con he ci m e n tos te ch n i cos , n ã o lh e e ram e str an h as as q ue s


tõe s m ai s com ple xas d e ag ro n omi a m od e r n a , as d out ri n as
m ai s trans ce n d e n te s d a s ci e n ci a e con om i ca , com o n ão e s
capava a sua pe rce pç ã o os m ai s i u t ri n cad os proce s sos
b i olog i cos .

N uma i d ad e e m q ue a m e mori a ob e d e ce ã i nflue n c ia


'

d e pri me n te d o d e paupe r a me n to se n i l, e lle a con se rva va


tã o n í ti d a com o e m ple n o vi g or d a j uve n t ud e , e e ra para
sor pre n d e r onvil o ci tar se m d i scr e pan ci a as fam íli as g e
-
.

n e ros e va ri e d ad e s d as plan tas d e n ossa r i q uí s si m a flora ,


tod os os caracte re s e s pe cí fi cos d a faun a b raz i le i ra ; o q ue
ace n tuava a profu n d e z a d e se us e stu d os sci e n ti fi cos .

C on tam se por d e z e n as os tr ab alh os q ue d e u ã


-

p u b l i c i d a d e ,
a p a r ti r d e 1 8 4 7 ,
q ua n d o a pr e z e n t o u ã
F aculd ad e d e M e di ci n a a sua th e z e i n aug ural, q ue ve r sou
sob re o e st ud o d a e scar la ti n a D e sd e . e n tã o i n i ci ou s e
.
-

p a r a e l le u m p e r i od o d e a ct i v i d ad e , p o u co co m m u n e n t re
os n ossos h ome n s d e le tras .
3 32 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T IT U T O H IS T O R IC O

S ub ord i n an d o ao título A m oral é a h az e d a ci vi li


z açã o p u b li co u, e m 1 86 1 v ali oz o e st u d o s ob re q ue stõ e s
soci olog i cas , e um an n o d e poi s, d ous tr ab alh os d i g nos d e
m e n ç ã o «D i cci on ari o d as plan tas m e d i ci n ae s br az i le i r as
e « C on si d e raçõ e s sob re o m ar avi lh oz o e o e xe r cí ci o i lle g al
d a m e d i ci n a e d a ph arm aci e » , pr od uç õ e s assãs fe ste j ad as
e qu e sã o o m ai s e loq ue n te att e st ad o d e sua i llu str ação
apr i m or ad a e d a pu j an ç a var on i l d e se u r ad i oz o tale n to .

U m a ci rcun sta n ci a, q ue r e clama se r re m e mor ad a ,


fel o d i stri b uir sua acti v i d ad e e n tre a m e d i ci n a e a sci e n
-

ci a ag ri cola , q ue passou a se r o pon to d e con ve rg e n ci a d e


se us m ai ore s e sfor ç os E m 1 86 3 a
. S oc i e d ad e A ux i li a
d ora d a I nd ustr i a N aci on al» , te ve a for tuna d e i n scre ve l o —

n a li sta d e s e u s associ ad os e o D r N i colã o M ore i ra foi


, .

e n con tr ar n o se i o d aq ue lla cor poraç ã o , q ue pô d e offe r e ce r


'

con fr on to com suas s i m i lare s d o ve lh o m un d o, cam po


a propr i ad o ã e x planaç ã o d e suas apti d õ e s N om e ad o
.

log o d e poi s cons ult or te ch n i co d aq ue lla i n sti tui ç ã o e re


'

d actor d o A ux i li ad or d a In d us tri a N aci on al e m 1 8 6 4 ,


o D r N i colao M or e i ra r e ve lou se um e spi ri to supe ri or ,
.
-

con sti tui u se um d os se us m ai s V i g or oz os suste n taculos



,

o h om e m n e ce ssar i o, par a cu j os con h e cim e n tos se appe l


lava n os m om e n tos di ffi ce i s , o patri ot a capaz d e t od os
sacri fi ci os n o cum pri m e n to d o m an d at o q ue lh e fô ra
con fi ad o .

P ara sali e n tar o s e upape l pr oe m i n e nte com o arb i tro


d as d e li b e r aç õ e s d aq ue lla ag r e m i aç ã o d e h om e n s d e
'

sci e nci a , faz se pre ci z o le m b rar , q ue a S oci e d ad e A ux i


-

li ad or a con sti tui u se , d e sd e O i n i c i o d e sua fun d aç ã o, q ue


-

r e m on ta aos pri m e i r os d i as d e n ossa V i d a d e povo auto


nom o e i n d e pe n d e n t e , par te i n te g ran te d o m i n i s te r i o d a
ag r i cu ltura, por que ali parti am tod os os par e ce r e s sob re
con ce ssã o d e pate n te s e pri vile g i os ; o q ue re clam ava d e
se u s associ ad os g ran d e com pe te n ci a pr ofi ssi on al .

N as pag i n as d aq ue lla r e vi sta se m pre laur e ad o, sus


'

te n tou e lle a n e ce ssi d ad e i n ad i ave l d a ab oli çã o d o e le


m e nto se rvi l, como con d i ç ão ne ce ssari a ao povoam e n to d e
n osso te rri tor i o, a ur g e n ci a d e le v an tar se , pe la appli
-

caçã o d o i m pos to te rr i tor i al, a pe q ue n a propri e d ad e , d e

q u e s e fi z e ra patron o o le g e n d ar i o B aure pai re R oh an , e


E S B O ÇO B IO G R A P H I C O no D R . N lC O L ÁO M O R E IR A 3 33

q ue se lh e afi g urava i n ce n ti vo e ffi caz ã i m m i g raç ã o se

p o n ta n e a .

R ep u b li c a n o p o r í n d o le , a m i g o e x t r e m a d o d e s e u
p a i z , e l l e q u i z e r a e x p u r g a l—
o d e t o d o s o s e le m e n t o s c o n
'

t rari os a s u a e voluç ã o e n e sse i n tui to patr i oti co con


d e mn ou se m p re a i mm i g raç ã o ch i n e z a , sob re a q ual e o
lh e r a i n formaç õ e s d e talh ad as e m S ã o F ran ci sco d a C ali —

for n i a, q uan d o e x e r ce u e m 1 8 7 6 as fun c ç õ e s d e m e m b ro


d a com m i s são b raz i le i ra n a e xpoz íçã o d e F i lad e lfi a .

Q ue m q ue r q ue se propon h a a e stud ar assum ptos d e


coloni z aç ã o n o B raz i l, e n ca ran d o a sob a fe i ç ã o m ai s con

se n tan e a com os i n te r e s se s n a ci on ae s , h a d e e n con tra r


n os tr ab alh os d o D r . N i colão M ore i ra a me lh or fon te d e
i n form aç õ e s e con ce i tos q ue poss uím os ao lad o d as publi
caç õe s d a S ocie d ad e ce n tral d e ímm i g ra ç ão q u e
i n fe li z me n te m allog rou se , d e i xan d o n os prose g ui r n as
— -

p r a t i cas c o n d e m n a v e í s d a i mm i g ra ç ã o o ffi c i a l .

N i n g ue m m e lh or e stud ou e n tr e n ós o prob le m a e co
n omi co d o trab alh o, q ue se tornou d e m ai s ur g e n te soln

ç ã o , a p ó s a e x t i n ç ã o d o e l e m e n to se r v i l, c u j as c on s e
que nci as j á e s tari am re movi das S i aban donasse mos o
.

re g i me n d a i mm i g r aç ã o por cab e ç a, tã o pe r n i ci oz a e i n u ti l
como O tr afi co d e afr i can os .

A s d outri nas d e N i colao M or e i ra, E s crag nolle T aunay ,


B e a ure pai r e R oh an e outr os p ropag an d i stas fi caram e s
q u e c i d a s ; m a s o s m i lh õ e s d o t h e z o u ro ,
a b so r v i d o s p e l a s
e m pre z a s d e colon i z aç ã o, ai n d a n ã o solve r a m a cr i z e d a
lavour a , n e m conse g ui ram me lh orar a prod uç ã o naci on al .

U ma d as mai ore s pre occupaç õe s d o D r N i colao


M ore i ra e ra a d i vulg aç ão d o e n si n o ag rícola, e n e sse i n
'

'

t ui to e scre ve uob ras d i d actícas sob re d íd e re n te s assum p tos


d e ag ronomi a , publi cou arti g os e pan fle tos d e propa
g a n d a , e s t u d o u d e m o r a d a m e n t e as c u l t u r a s d e d i v e r sa s

p la n t a s , a p o n t a n d o os m e i o s d e m e lh o r al as -
e d e b e n e fi c i a r

d e acõ rd o com os pr e ce i tos m od e r n os , os pri n ci pae s pro


d utos d e e x portaç ão n aci on al N i n g ue m e ntre n ó s , q ue
.

se te n h a e m pe n h ad o n e ssa luta , r e ve lou ai n d a me lh or


'

ori e n taç ã o, por q ue o i llustrad o pr O pag an d i s ta , p re te n


de n d o O pe r ar a tr ansfor maç ão d o t rab alho r ural, pe n sava
d i sse m i nar por tod o o pai z as i n sti tui ç õe s d e e nsi n o
33 4 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O III S T O R I co

prod ssi on al m ai s com pati ve i s com os n ossos re cursos e


com o g r ã o d e i n str ucç ã o d as classe s prod utoras .

E lle b ate u se v aron i lm e n te pe la cre a çã o das faz e n d as


-

e scolas , j u lg an d o ai n d a ce d o par a ad optar m os um pro


g r a mm a d e e n si n o t ã o c o m p l e x o c o m o o p ro m u l g a d o n a
F ran ça e m 1 8 4 8 , ou com o os d a A lle man h a , A ustri a , B e l
g i ca , S ui ss a e o u t r o s c e n t ro s e u r o p e u s , o n d e e sse e n si n o s e
ac h a or g an i z ad o d e mod o a se rvi r ao d e se n volv i m e n to d as
fon te s d e prod uç ão .

C on d ad o e m sua n otave l compe te nci a, comme t te u lh e -

o I n sti tuto d u m i ne n se d e ag ri cultura a d i re cç ão d o J ar


d i m b otan i co e d a Q ui n ta norm al, on d e r e ve lou, alé m d e
m ui to ti n o ad m i n i strati vo , compr e h e n sã o e xacta d a d i ffi
ci li m a tare fa q ue lh e fô ra d e s ti nad a .

C i rcun stanci as e spe cíae s pri var am n o d e e le var a


'
-

Q ui n ta n or mal ao n i ve l d e suas cong e n e r e s n o e str an g e i ro ,


m as d e se u e mp e n h o e m r e org an i z al a, am old ur an d o a ãs
- -

e xi g e n ci as d o e n si n o pr ati co d e ag ri cultur a , s e pô d e i n fe
r i r o d e votam e n to patri oti co, a b oa or i e n taç ã o te ch n i c s
com q ue e lle as si g n alon sua pas sa g e m por aq ue lle or fe
li n ato C on h e ci d o o se u g ran d e cab e d al sob re a m ate ri a ,
.

con d ou lh e o g ove rno a tar e fa d e tr aç ar um plan o d e or g a


-

n i z aç ã o d o e n si n o ag rí cola e m tod o o pai z , e o r e latO I i o


e n tã o apr e se n tad o te sti d ca a nossa atfi rm at i va, re lati va
m e n te ã lati tud e d e se us con h e ci m e n tos s obr e tã o i mpor
tan te r am o d o e n si n o publi co .

E m 1 8 8 3 o m i n i s t ro H e n ri q ue d A v i la o n ome oupara
'

e xam i n ar a E scola ag rícola d a B ah i a, a q ual p re te n d e r a


re form ar , o q ue n os O fle r e ce u e n s e j o d e con h e ce i o d e
'
-

p e rt o , d e a d m i r a l—
o c o m o h o m e m d e sc i e n c i a
.

T e m os n i ti d am e n te i m pr e ssa a r e cor d aç ã o d o di a me
morave l, e m q ue e lle , acom panh ad o d o m avi oz o poe ta Pe d ro
L ui z , e n tã o pre z i d e n te d a pr oví n ci a, pe rcorr e u aq ue lle
g r a n d e e s ta b e le c i m e n t o , as s i s t i n d o a s p r e le c ç õ e s d o d i a ,

acom pan h an d o com d e ci d i d o i n te re s se , n as aulas com o nos


lab or at or i os , tod os os trab alh os e scolar e s P e ran te a con .

g g ç
r e a ã o r e un i d a s o le m n e m e n t e e x p o z o n o t a v e l a g r on o m o
a r e form a q u e h avi a e lab orad o, re v e lan d o t od os os r e cu rsos
d e sua adm i rar e l i llus traç ã o, m ostran d o se ao corre n te d a —

e volu ç ã o p e d a g go i ca n os p a i z e s m a i s c i v i li za d os
.
E SB O Ç O B IO G R A P H IC O n o DR . N IC O L AO M O R E IR A 335

De volta d aq ue lla com mi ssã o, lh e foi con fe ri d o o tí tulo


'

d e C onse lh o, q ue e lle ace i tou por m e r a con d e sce n d e n ci a ,


como an te r i or me n te h av i a fe i to e m r e laç ã o aos d e cava
lh e i ro da O rd e m d e C hri sto e com m e n d ad or d a O rd e m d a
R oz a , com q ue o g ove rn o i mpe ri al e n te nd e usi g ni fi car lh e -

o e le vad o apr e ç o, q ue lh e m e r e ci am os se us tr abalh os


sci e n ti d cos .

P ossuin d o outros tí tulos h on ori d cos , e n tr e os q uae s o


d e cav alle i r o d a L e g i ão d e H on ra, q ue lh e foi con fe r i d o .

e m 1 8 8 9 , com o pre z i d e n te d a E xpoz i ç ã o pre par ator i a par a


a E xpoz i ç ã o d e P ar i z , n ã o se d e svan e ci a com e lle s , an te s

p r o c u ra v a o cc u l t a l -
o s ã s om b r a d e s u a m o d e s t i a , c o l lo

can d o e m n í ve l supe ri or os tí tulos d e d i ve rsas soci e d ad e s


sci e n ti fi cas d o B r az i l e d o e st r an g e i ro , tae s com o o d e
soci o d os C om í ci os ag ri colas d a I tali a , d a S oci e d ad e d e

g e o g pr a h i a d e L i s b o a , d a d e s c i e n c i as n a t u r s e e d o M e x i c o

e d a A ssoc i aç ã o d os j or n ali s t as e e scri ptor e s por tu


g u e z e s .

C omo si n ã o b astasse m para sag r al o patri ota tan tos -

se rvi ç os pr e s tad os com d e d i caç ã o a se upa i z , appr ouv e ao

g o v e rn o d a R e p u b l i c a i n v e st i l-
o , e m 1 8 9 1 d
, a s fu n c ç õ e s

d e p re z i d e n te d a I n te nd e n ci a m un i ci pal, car g o q ue e lle


ac e i tou com g ra nd e s acr i fi ci o s e u, e n o q ual r e ve lou S e -

ad m i n i s tr ad or h on e s to e c rí t e r i oz o , nã o con se g ui n d o

p o r é m r e a l i z a r O s e u p la no d e r e fo r m a s a ,tt e n t a a r e z i s
te ue i a d o m e i o .

E scolh i d o par a a com m i ssã o d o plan alto d e G oi az , o


i llus tr e d i re ctor d as m ata s e j ar d i n s publi cos d e sta capi
'

tal apon tar am n o para s ubst i tui l o e n aq ue lle h on


' '
- -
.

roz o e n car g o foi a m or te V i cti m al o aos —


7 0 an n os d e
i d ad e .

O D r N i colao J oaq ui m M ore i r a n ã o foi portanto um


.

h om e m ob scur o , d e ss e s q ue a tr a ve ssam a V i d a , ci r cun s


'

cr e ve n d o n a e sfe r a d os ad e ctos i n t i m os a V i tali d ad e d e


'

s e us e s for ç os , fi rme z a d e sua d e d i caç ã o


E lle n ã o con h e ce ue sse e x cluz i v i sm o am ava a fam í li a
com o a patr i a ; a u m a consa g r ava O d e votam e n to affe cti vo
d e se u coraç ã o d e ouro, e n crustad o d e se n ti m e n tos be n s ,
a ou tra d i spe n sou, d e sd e a m oci d ad e at é ã v e lhi ce e m q ue
a m or te foi sor pre n d e l o, o c u -
i d ad o i n ce ssan te , o e sfor ço
336 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

i n i n te rrupto d e sua acti vi d ad e fe b ri l, d e se u vi g oroz o


tale n to .

I n te lli g e ncía d ucti l, q ue se amoldava, se m r e acç ão


n e m con stran g i m e n to, as m ai s d i ve rsas ad aptaç õe s , m e d i co
e j ornali sta , li te rato e h om e m d e sci e nci a, e lle trab alh ou ,

n o pe r cu r so d e q uaz i m e i o se cu lo d e V i d a publi ca , pe la
g r a n d e z a d e s e u pai z , e n r i q ue ce n d o o c o m as lím

pid as
fulg uraç õ e s d e se u e spíri to .

DO M IN G O S S . DE C A R V A L H O .

P ublicad o no J or na l d o C o m m e r ci o .
N O T IC IA B I O G R A P H IC A

G e n e r al A n ton i o M ar i a C oe l h o

F ale ce u e m C or um b ã , na i d ad e d e 6 7 an nos , n o d i a
3 0 d e A g osto ulti mo, o g e n e ral d e d ívi z ã o re form ad o A n
toni o M ar i a C oe lh o, o q ual pre st oud uran te a sua carr e i r a
mili tar assi g n alad os s e rvi ç os a patri a , m axi me ao E stad o
d e M ato G rosso, d on d e e r a fi lh o, n o me morave l d i a 1 3
-

d e J un ho d e 1 8 6 7 , e m q ue g ravou e m caracte r e s di am an
ti nos O se u b ri o, a sua h on r a e a sua i n q ue bran tave l
bravura d e r e i vi n di caçã o d a se q ue s tr ad a C or um bá aos
barbar os e tr ai ç oe i ros P arag uai os , q ue h avi am profan ad o
os pe nate s d e suas fron te i ras d o su . l
N as ce u e ste g e n e ral a 8 d e S e te m b ro d e 1 8 2 7 n a cí
d ad e d e C ui abá , se n d o se u pai O te n e n te corone l r e for

mad o d o e xe r ci to Vi ce n te C oe lh o, br az ile i r a ad opti vo,


e sua m ã e D . M ari a A g osti nh a C ar oli n a d e A lm e i d a,
ori un d a d e uma d as mai s d i sti n tas fami li as d aq ue lla
'

ci dad e .

A os 1 2 an n os d e i dad e , re ve la n d o j á uma i n te lli


g e noi s lu c i d a , ass e n tou p ç
r a a v olu n tar i ame n te a 7 d e
A b ri l d e 1 8 39 n o e xe rci to com o s i m ple s sold ad o e m um
d os corpos d e artilhari a d a pr ovín ci a .

A 2 d e N ove m b ro d e 1 8 4 0 foi pr omovi do no posto d e


sarg e n to e re con h e c i d o cad e te d e
ª
2 . classe aos 1 0 de
Jane i ro d e 1 8 4 2 E m 1 0 d e F e ve re i ro d e 1 8 4 3 te ve lí
.

couça par a e stu dar na E scola m i li tar d o R i o d e Jan e i ro,


43 T O I O L V II I , P .
33 8 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

par a on d e se g ui u por te r ra , pe rm an e ce n d o aq ui até pri n


ci pi os d e 1 8 4 9 P or
. d e cre to d e 7 d e S e te m b ro d e 1 8 4 7
foi pr om ovi d o a alfe r e s para o cor po d e caç ad ore s d e sua
p r ov i n c i a n a t a
. l
T e nd o comple tad o o curso d e i n fan te ri a com appro
v aç õ e s ple n as , e e m 3 1 d e M ai o d e 1 8 4 9 o an no pe los
e statu tos a q ue se r e fe r e o d e cr e to n 4 0 4 d e l
º
d e M ar ç o
.

d e 1 8 4 5 , apr e z e n touse n o se u corpo, on d e passoulog o a


-

e x e r ce r as fu n cç õ e s d e aj ud an te .

N o e xe rcí ci o d e stas funcç õe s acum ulou, no pri m e i ro


'

s e m e stre d e 1 8 5 0 , o se r vi ç o d e ag e nte d o con se lh o ad mi ni s


t rati vo e o com m an d o i n t e r i n o d a compan h i a , e no pri n
ci pi o d o se g u i n te se m e stre d e stacou para a fr on te i r a d o
'

B ai xo P arag uay , on d e pre stou bon s se r vi ç os até 1 8 5 6 ,


te n d o se r vi d o d e sd e 6 d e M arç o d e 1 8 5 5 d e aj ud an te d e
o rd e n s d o com man d o d as arm as , cu j o q uar te l g e n e ral e ra

n o for te d e C oi m bra .

P romovid o ao posto d e te ne nte por d e cre to d e 2 d e D e


z e mb ro d e 1 8 5 5 , foi clas si fi ca d o n o 6 b atalh ã o d e i nfan
º
.

t e ri a e fi cou ad d i d o ao b atalh ão d e caçadore s com a m e sm a


c om mi ssã o d e aj u d an te d o comm an d o d as arm as , d a q ual
foi d i spe n sad o s 2 d e N ove m bro d e 1 8 5 6 e e log i ad o e m
ord e m d o d i a pe la ín t e llíg e n ci a, z e lo e circu n spe cç ã o com

q u e d e s e m p e n h ou as suas funcç õ e s .

P or d e cre to d e 2 d e D e z e m b r o de 1 8 6 0 foi pr om ovi d o


a capi tã o, e n e ste posto pr e stou i n olvi d ave i s s e rvi ços n a
'

coadj uvaç ão d a d e fe z a d o te rr i tori o d e su a pr oví n ci a n atal .

T e n d o si d o n om e ad o pe lo pre z id e n te d a pr ov ín ci a
m aj or e m com m i ssão para fi scali sar o b atalh ã o d e V olun
t ar i os d a P atr i a , e m atte n ç ão as suas h ab i li taç õ e s e m or e
ci m e ntos , foi d e sli g ad o d o corpo d e arti lh ar i a , on d e e n tã o
s e r vi a , e louvad o e m or d e m d o d i a, m arch an d o log o para
o M ut u m , d on d e re g re s sou com o b atalh ã o e m F e ve r e i ro
de 1 86 7 .

A 1 5 d e F e ve re i r o d o m e smo anno ( 1 8 6 7 ) foi nome ad o


p e l o p r e z i d e n te d a p r oví n ci a , o D r J
. oz é V i e i r a C outo d e
M ag alh ã e s , e q ue org an i z ava a e x pe d i ç ã o par a d e saloj ar
os P arag uai os d o te rri tor i o b raz i le i ro, para comm and ar a s
for ç as d e sti n ad as a e stas ope raçõe s d e g ue rr a , que foram
coroad as d o m ai s b ri lh an te su cce s so, d e poi s d e pe r corr e r
E IO B R A P B I A no G E N E R A L A N T O N I O M A R IA cos m o 339

a e x pe di ç ã o d e z e n as d e k ilome tros atravé s d e mat as vi r


g e n s e te r r e n os e s ca b ro z o.s
N e ste brilh an te fe i to d e armas re ali z ado e m C o
'

rum bá , e m pod e r d os P arag u ai os , rar os for am os i n i mi g os

q u e e s c a p ar a m c om v i d a , ai n d a m e sm o p r ote g i d o s p e los
vapor e s A pa e A n um bahy , q ue ali se ach avam fu n d e a d os .

E m n ove m b ro d o ann o se g ui n te , pub li cava o com


man d o d as ar mas d a provínci a o av i z o d o m i n i ste ri o d a
g u e r r a d e 1 3 d e A g os to , e m q ue , e m n om e d o I m p e r ad or ,

e r a e log i ad o e louvad o o d i sti n to M atog rosse n se , com


m an d a n te d aq ue lla e x pe d i çã o, p e lo g r an d i oz o fe i to d e
'

C om m bá , e be m as si m outro d o m i n i ste ri o d o i mpe ri o,


e m qu e se con si g n ava , por i g u al m oti v o, um voto d e g r a
ti d u a e d e r e con h e ci m e n to d a cam ar a d os d e pu tad os .

O d e cre to n 4 2 1 d e 6 d e J ulh o d e 1 8 7 4 fe z lh e e x
. 0 -

te n si v a a m e d alh a C o nstam i a e V a lor , pe lo br i lh an te as


-

s alto ã C oru m b a, se n d o ai n d a ag r aci ad o com o offi ci alato


d a I m pe ri al O r d e m d a R oz a pe los se rv i ços pre s tad os no
com bat e d o A le g re .

E m 2 4 d e O utub ro d e 1 8 7 5 foi n om e ad o comm and an te


d a fr on te i ra d o B a i xo P arag uay , te n d o-lh e si d o con fi rm ad a
a pate n te d e te n e n te cor on e l por d e c re to d e 1 d e M ai o
-

d o m e smo ann o .

P or d e cr e to d e 5 d e S e te m b ro foi lh e con ce d i d a a
-

m e d alh a d o M e r í to M i li ta r , e m cuj o pas sad or d e ouro


e s tav a m e n ci on ad o o com ba te d e C or um bá .

E m 2 4 d e M ai o d e 1 8 8 5 foi g rad uad o n o posto d e


coron e l, e por d e cre to d e 1 4 d e A g os to d o m e sm o an n o
fe z se lh e e ffe c t i v e a m e sm a pa t e n te
- -
.

O S r g e n e ral F lori an o Pe i xoto ao d e i x ar o com


.
,

m an d o d as arm as d a pr oví n ci a e m 5 d e O utub ro d e 1 8 8 5 ,


d i sse , e m sua or d e m d o d i a d e d e spe d i d a , « q ue cum pri a
um d e ve r d e j usti ç a , louv an d o o cor on e l A n ton i o M ari a
C oe lh o pe lo mod o d i g n o com q ue s e cond uz i o n o e x e rcí ci o
d os carg os d e com man d an te d o b atalh ã o l 9 e d o d i st ri to º
.

m i li tar d e V illa M ar i a d uran te a sua ad m i n i st raç ã o , n ad a


-

d e i xan d o a d e z e j ar o z e lo e d e d i caç ão q ue se m pr e m a
n i fe s tou e m prol d o se r vi ç o pu bli co , a par d o i n te r e sse e m
m an te r a d i s c i pli n a m i li ta r n o m ai s alto g r a u d e m or a li
d ad e e pre st i g i o
34 0 R E V IS T A T R IM E N S A L no IN S T IT U T O H IS T O R IC O

F oi prom ovi d o a b ri g ad e i ro por d e cre to d e 1 9 d e


A g osto d e 1 8 8 8 , e e s g ui o pouco d e poi s para o R i o d e J a
n e i ro, se n d o e le vad o ao g rau d e com me n d ad or d a O r d e m
d e S B e n to d e A vi z e m F e ve r e i ro d o 1 8 8 9 , e log o d e poi s
.

n om e ad o comm an d an te d a b ri g ad a d o e xe rci to que ,


sob o comm an d o d o S r g e n e
. ra l M an oe l D e od or o d a
F onse ca ma rch ou para a fron te i ra d o B raz i l com a B oli
v i a , cu j o q uarte l g e n e ral foi e stab e le ci d o e m C or umba,
-

s e g ui n d o e lle com a s u a b ri g ad a para S ã o L u


. iz de

C áce re s , n o e xtre mo n orte d a m e sma fron te i ra .

D i ssolvi d o O m e n ci on ad o corpo d e e xe rci to d e ob se r


v aç ã o, foi o b ri g ad e i r o A n ton i o M ari a C oe lh o n om e ad o
i n spe ctor d os cor pos d a g uarn i çã o d a proví n ci a pe la por
tari a d e 2 8 d e J un h o d o m e smo ann o .

A o se r proclam ad a a R e publi ca , foi o b r i g ad e i ro


A n ton i o M ar i a C oe lh o a cclamad o g ove r n ad or d o se u E s
t ad o n atal, ac to e ste popular, q ue foi r e con h e ci d o p e lo
g o v e rn o pr ovi z ori o d a R e pu b li ca , p
r e st an d o e s se o ffi ci al
n e ssa q uali d ad e b on s s e r vi ços , n ã o só ã cauz a d a R e pu
bli ce como ao se u torr ão n atal .

F i n alme n te , foi re formad o e m g e n e ral d e d i vi z ão e


re colh e u se ao se u E stad o, on d e t e r mi n ou, n a placi d e z d o
-

lar d om e sti co e n o con vívi o d os se us par e n te s e am i g os , a


sua b ri lh an te carr e i ra m i li tar .

( ubli cad o
P no J o r n a l d o C o m m e rci o d e 1 2 d e O utub ro d e
E XC O M U U I H Í O E C C L E Z II S T IC I
CO N T R A

tribu
na inistrosm
i sm istradase m
in
, aisofi cias a
, c stic
a u .

D om J oã o, por g raç a d e D e os , P rín ci pe R e g e n te d e


P or tug al, e d os A lg arve s , d aque m e d ale m m ar e m
A fri ca , e tc F aço sab e r aos q ue e st a provi z ã o vi r e m :
.

Q u e se n d o -
m e p r e z e n t e e m co n s u l ta d.a m e z a d o m e o d e
z e m b ar g o d o Paço pe la apre z e n taçã o q ue lh e fi z e r am o
ou v i d or d a com ar ca d e Paran ag u . á e C ur i ti b a , a te me rari a
ou z ad i a , com q u e o P ad r e L ui z J oz é d e C arvalh o, V i g ari o
d a V i lla N ova d o P rín ci pe , e i m pulsos d e se ud e sm e z urad o
or g u lh o d e clar ara e x com un g ad os , e ob ri g ar a a pe n i te n ci a
d as var as n a porta d a m atr i z e s e i s sold ad os m i li ci an os ,
q u e a ux i li a r a m a p r i z ã o d o P a d r e F r an ci s co J o z é M o n

te i ro B at alh a , ord e nad a pe lo j ui z ord i n ar i a d aq ue lla


'

v i lle , afi m d e O r e m e te r para o j ui z d o se c for o com a


cu lpa , q ue lh e re z ultã ra d a q ue re la con tra e lle d ad a
p e l o s cr i m e s d e r a p t o e e s t up ;
r o E se n d o e s te s e s c a n d e
loz os proce d i m e n tos d e spi d os d e j ur i sdi ção, por n ã o se r e m
d e m od o alg um d a com pe te n ci a d o d i to vi g ari o, pr ati
cad os con tr a a poz i ti va d e te rm i n aç ã o d o d e cre to d e 10
d e M arç o d e 1 7 6 4 , q ue re z e r vouao m e o i mm e d i ato con h e ci
me n to tod os os caz os d e e x com un h õ e s fulm i n ad as c on tr a
os tríbu n ae s , m i n i stros , m ag i strad os , e ofd ci ae s d e j us
ti ç a, q uan d o con tra e lle s se proc e d e r sob re m ate ri as d e
su a j ur i sd i ç ão e offi ci os , e por con s e que nci a con tr a os q ue
e m se u aux ili o vã o , com o foram os sobr e di tos sold ad os
mili ci an os ; C on form an d o m e por m i n h a i mme d i ate r e
-

'
z olu çã o d e 2 0 d e M a i o d e st e a n n o co m o p a r e c e r d a
34 2 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O II I S T O R I U O

so r eb d i ta m e z a, e m q ue foi ouvi d o o d e z e m bar g ad or pro


cu rad or d a m i n h a r e al cor oa e faz e n d a ; S on se r vi d o
( a le m d o m ai s q u e d e t e r m i n o ) d e c la ra r ca p c i oz a s , n u llas ,

i rr i tas, van s e d e n e nh um e f e i to as di tas e xcom mun h õe s :


or d e n an d o q ue por tae s se j am ti d as , h avi d as , e r e pu
tad as pa ra nã o pr oduz i re m e f e i t o n e m pre stare m i m pe
d i m e n to alg um , q ualq ue r q ue e lla se j a E prohí b o a tod os .

e a cad a h u m d os m e os vassallos , e ccle z íastícos , ou se


cular e s , mi n i str os ou parti culare s , d e b ai x o d as pe n as d a
mi n h a re al e g ravíssi m a i n d ig naç ão, d a con fi scaçã o d e
t od os os se us b e n s , e d as m ai s q ue ao m e i o re al arbí tri o
d oam , q ue d êe m alg um a ate n ção ou cre d i to as d i tas e x
com un h õ e s e proce d i me n tos d o sob re dito V i g ari o a e ste
r e s pe i to ob r ad os ; e ao R e ve re n d o B i spo d a S an ta S é d e
S P e d r o orde n o, q ue , ch am and o a sua pre z e n ç a o r e fe
. .

ri d o vi g ari o, o r e pr e h e n d s se ve rame n te n o m e o re al n om e

p o r t e r p ra ti ca d o t ã o a b u z i v o s ,
t e m e r a ri os e i n compe
te n te s proce di m e n tos ; faz e n d o o assi g ne r te rm o n a camara

e ccle z ías ti ca d e s e ab st e r d e lle e d e q uae s q ue r outr os sí


'

m i lh an te s , d e b ai xo d as p e n as aci ma d e clarad as , as q uae s ,


u d ll l f d i h
'
p os to q e e a s o r e e v o a g o r a p or e e i to s a m n a
r e al cle m e n ci a, lh e se rão i rr e m e ssi ve lm e n te i mpostas n o
caz o d e con trave n çã o . E man do a tod os os sobre d i tos
m e os vassallos , m i n i stros , e m ai s pe ssoas d os m e os r e i nos ,
e d om í n i os , q u e d e bai xo d as me smas pe n as e xe c u te m , e
faç am i n te i rame n te cum pr i r e sta provi z ã o n a fõr m a q ue
n e lla se con te m O P rí n ci p e R e g e n te , N osso S e n h or , o
'
.

m an d ou por se o e spe ci al m an d ad o pe los m i n i s t ros ab ai x o


assi g n ad os , d o se c cons e lh o e se os d e z e m b ar g ad or e s d o
J d M d f
'

p ça o . o ã o P e r o a y n a r d d e A on s e c a e s e a e z n o
R i o d e J an e i ro a 2 0 d e J un h o d e 1 8 1 4 B e rnar d o J oz é
.

d e S ouz a L obato, a fe z e s cre ve r M on se n h or M i r an d a


. .

F r an ci s co A n ton i o d e S ouz a d a S i lve i r a .

P or i m m e di ate r e z oluçã o d e S A . .R d e 2 0 d e M ai o
.

d e 1 8 1 4 e m con sulta d a me z a d o d e z e mbarg o d o paç o, o


d e spach o d a me s ma d e 2 6 d o d i to me z e an n o
. .

N a I mp r e n s a R eg i a .
I N D I C A Ç Ó E S

SO B R E A

I S T O R I A N A C I O N A L

N O T A

N o ar ti g o pub li cad o na R e vi s ta T r i m e n sa l d e 1 894 , P arte l a , so b .

o ti tulo : « I n d i ca çõ e s s ob r e a l ata r i a n a ci o n a l» fo i om i ti d o o fi n al d a
n ota à pag i n a 2 30 , q ue d e ve e d i tar se d o se g ui n te m od o :
' —

E m re fe re n ci a ao q ue fi ca d i to n o fi nal d o ã pag 31 cabe aq ui .

acre ce n ta r q ue si n o s te m pos passad o s d a n ossa v i d a so ci al te m os


,

e xe m los In e morave i s d e ci vi s m o, n ã o O te mos m e n os n a atualid ad e ,


q u a n o co n te m p lam os o s d o i s r i m e i ro s c i d ad ão s q u e e xe rce ram O
,

carg o d e pre z i d e n te d a nos sa R e pu ti ca os m are x ae s ll an oe l D e od oro d a


.

F ) n se ca e Flo r ian o P e i x oto ; am bo s ofe re ce m claro e xe m plo d e v i rtud e s


:
c V i e as .

U m , arr i scan d o alla g rad uaç ão e a pro ri a vid a d e c i d e com a s ua ,

l i s a d a d a fun d aç ão d a R e pub li ca m a d e i ra e m 1 5 d e N o ve m
s or oz a e
ii ro d e p r o m o v e a o r g an i sa ç ã o co n s tituci o n al d o pai z é colocad o ,

l t d e ta t s po pulare s n o lu m i t d i
p e o v o o o s r e p r e z n n
ç g ar pro e n e n e e x e e
d a n aç ão , e q uan d o por i q s tI fi r ave l ag re ssão d o co n g re sso le g i slati vo
v i os e lorçad o a n lna c ri z e ag ud a d e põ e an te a le i a s ua v aloroza e s pad a
.

e e n tre g a ao le g i ti m o s ub sti tuto a supre m a auto ri d ad e para a n ão


man te r v i ole n ta .

0 o utro, s n plan la o m o vi m e n to re voluci o n ari o fo m e n ta d o n a fro n


te i ra d o sul e re pe rc uti d o n as ag uas d a e n ca n tad o ra G uan ab ara e m
6 d e S e te m b ro d e 1 8 9 3 , salva a cauz a d e m ocrati ca, am e aç ad a pe la
co n v ulsã o, pre z id e a pri m e i ra e le i ç ã o po pular d e um can d i d ato ci v i l
ao carg o d e xe le d a R e pub li ca , ad q ui re i n con te s tav e l re s ti g i o , e
u n d o a i m o s d i sc o lo s e i m prud e n te s r vo c am a d i u r a e l n o
q a n o e ,

p r a z o c o n s ti tu c m n a l e n trega O p o d e r a o e e i to d a n aç ão , e v ol v e tran

(1 0 1 1 0 no se o posto d e g e n e ral .

Q u a n to s s e rv i ç o s re s ta d o s ,e q uan ta ab n e g açã o patri otlca e m


am bos e ste s g ran d e s ci a dã o s d a R e pub li ca !

T . DE A L E N CA R A R A R IP E .

E R R A T A

A 2 1 on d e e stá i rco d ose d uoe ste d e ve le r fre sco


'

pag . : -
se
do sud oe s te .
N O T A

L i v r o s d e t a lõ e s

1 L i v ro d e talao para cob ran ça d e j oia d e e n trad a d e soci os T e m .

1 2 1 re ci bos e x trab i d os e 1 30 e m se r .

1 L i vro d e talão para co brança d e re m i ssão d e socios T e m 99 re .

cih oe e x trab ld os e 1 8 1 e m se r .

E ste s d o ls li vros foram m e e n tre g ue s pe lo e x te zoure lro A n ton i o


— -

A lvare s P e re i ra C or uj a, q u an d o e m 1 88 1 to m e i co n ta da te s ouraria .

9 L i vros d e talão para cob ran ç a d as pre staçõ e s se m e s trae s d os soci os


con tr i b ui n te s.

T e n d o se e x ti ng ui do o li vro d e talão d e re ci bos d e pre staçõ e s


-

se me straes , ne m e transm i ti o o d i to e x te zo ure i ro mand e i laz e r 1 0


-
,

li vros d e ta o, d os q uae s já um fo i e xti n to .

R i o 8 d e A b ri l d e 1 896 .

P r e st aç õe s se me st r e s : e j oi as q ue se d e ve m arr e cad ar
no an no de 4 8 95

A lon so C e lso d e A ss i s Fi g ue i re d o , 1 896


A lfre d o E rn e sto J acq ue s O uri q ue 1 89 2 a 1 89 5
,

A lfre d o d o N asc i m e n to S i lva,


A lfre d o P i rag i be , 1 888 a 1 896
A ntoni o J oaq ui m de l ace d o S oare s , 1 89 5 .

A m e ri co B raz i li e n se d e A lm e id a M e llo, 1 89 1 a 1 895


A n ton i o B o rg e s d e S am pai o [ 89 5 ( 1 )
,

A n ton i o M an oe l G on ç alve s T ocan ti n s , 1 89 1 a


A n ton i o M arti n s d e A ze ve d o P i m e n te l 1 895
, .

( 1 ) P ag ou d e po i s de org an iz ad a e s ta re laçã o .
_ 4 _

A n ton i o O li n to d os S an tos P i re s, 1 89 5
A n ton i o R i be i ro d e M ace d o, 1 89 3 1 894 1 89 5 ( 1 )
, ,

A rg e m i ro A n ton i o d a S i lve i ra, 1 895


A rtur ln d i o d o B raz i l, 1 890 a
A rtur S aue r , 1 89 5
A rtur V i ana d e L i m a j oi a e 1 8 92 a 1 8 95
,

A ug usto V i ctori n o A lve s d o S acrame n to B lak e , 1 895


B arã o d e M i ran d a R e i s , 1 89 5
B ª rão d e P e n e d 0 , 1 89 1
B arão d e R am i z , 1 89 2 a 1 895
B arã o d e R ibe i ro d e A lm e i d a, 1 89 1 a
B arão d o R i o B ran co, 1 884 a 1 89 5 .

B arão d e T e fé 1 89 5
.

B raz i li o A ug us to llaxad o d e O li ve i ra, 1 893 , 1 894 , 1 895


B e n to S e ve ri an o d a L uz j oi a, 1 8 93 , 1 89 4 , 1 895
B e rn ard o S aturn i n o d a lfe i a 1 89 4 , 1 89 5
, .

C arlos A r tur M on corvo d e lg ue i re d o ,


D C arlos B i spo d e C ui abá, 1 89 5
. , .

E d uard o J oz é d e M orae s , 1 895 (3 )


E n riq ue R afard ,

E vari sto A fon so d e C as tro j oi a, 1 89 9 a 1 89 5


,

F e li ci an o P i n h e i ro d e B i tte n court 1 8 9 5 ,
.

F e li sbe lo F i r m o d e O li ve i ra Fr e i re , 1 89 5
Fr an ci sco A u sto P e re i ra d a C osta 1 887 a 1 895 ,

F ran c i sco C al e i ros d a G r aç a,


F ran ci sco M an oe l d a C un h a J un i or, j o i a 1 893 , 1 894 , 1 8 95 ,

F re d e ri co J oz é d e S an t A n n a N e ri , 1 8 9 1
'

i re n eo C e ci li an o P e re i ra J oi e ly 1 8 9 3 a 1 8 95 .

J oão B apti sta P e rd i g ão d e O li ve ira e se m e stre d e 1 893 a 1 895


º

J oao B arboz a R od ri g ue s, 1 895


J oão C api stran o d e A bre u, 1 895
J oao C arlos d e S ouza F e rre i ra 1 89 5 , .

J oã o D am as ce n o V i e i ra Fe rn an d e s , 1 89 5 (4 )
J oão E sb e rard ( D ) A rce b i spo, 1 895
.

J oao J oz é P i n to J un i or , 1 89 3 , 1 894 , 1 895


J oão M anoe l P e re i ra d a S i lva (soc i o on orari o d e 1 88 7 e m
d i an te ) 1 86 5 a
J oão V i ce n te L e i te d e C ast ro , 1 899 a 1 89 5
J oao Xavi e r d a M ota 1 89 5 tô )
,

J oaq ui m F lori an o d e G º d º i 1 8 89 a 1 89 5
,

J oaq ui m J oz é G o m e s d a S i lva, 1 895 .

Jo e ulm P i re s M axad o P orte la, 1 8 9 3


Jo A le xand re T e i xe i ra d e M e llo, 1 895
José A n ton i o d e A z e ve d o C astro j o ia e 1 99 1 a 1 89 5
, .

J os é C an d i d o G ui lh obe l, 1 893 a 1 89 5
J osé D om i n g ue s C od e ce i ra, 1 894 , 1 89 5

( 1 ) P ag ou d e poi s d e org an i zad a e sta re lação .

( 2) P ag ou 50 30 0 0 d e poi s d e or an i zad a e sta re laçã o .

(3) Fale ceo d e poi s d e org an i a e sta re laçã o .

(4 ) P ou d e pº i s d e org an i z ad a e sta re laç ão .

(5) Fa e ceo d e poi s d e organ i z ad a e sta re lação .


J ozé E g i d io G arce z P alh a, 1 89 4 1 895 , .

J oz é F ranc i sco d a S i lva L i m a 1 89 5 ,

J oz é i g i n o D uarte P e re i ra 1 89 5 ,

J oz é J oaq ui m C or re i a d e A lm e i d a
.
,

J ozé L ui z A lve s ,
J oz é M aur i c io Fe rn an d e s P e re i ra d e B arros ,
J oz é R i card o P i re s d e A lm e i da, j oia e 1 890 a.
J oz é S ald an h a d a G am a,
J ozé d e V ascon ce los 1 89 3, 1 89 4 , 1 89 5
, .

J oz é V e ríss i m o d e M atos , 1 89 4 1 895 ,

L afai e te d e T ole d o 2 º
, se me s tre d e 1 89 3 , 1 894 , 1 89 5
. "

L i be rato d e C astro C ar re i ra, 1 895


L ui z C ruls, 1 8 95 .

L ui z F ran c i sco da V e ig a, 1 86 9 a 1 8%
L ui z d e Fran ça A lm e i d a (1 )
L ui z R od olfo C avalcan ti d e A lbuq ue rq ue , 1 895 .

l an ce i P i n to B ravo, 1 8 9 5 ( 2 )
M ar ue z d e P aranag uá , 1 89 5
q
.

x m i an o M arq ue s d e C ar valh o ( soc i o on orari o d e 1 887


e m d i an te ) 1 88 9 a 1 88 7
. .

O vi d i o F e rnan d e s T rig o d e L o ure i ro,


P auli n o N og ue i ra B org e s d a Fon se ca,
P e d ro P auli n o d a Fo n se ca 1 89 4 , 1 89 5 ,

R od olfo M arcos T e o tllo , 1 89 1 a


T om az G arce z P aran h os M o n te n e g ro 1 89 5 ,

T or uato Xav i e r M o n te i ro T a aj ó s 1 88 5 ,

T ri z o d e A le n car A rar i pe un i or, 1 89 5


rg i li o M arti n s d e M e llo F ranco l89 4 1 895 ,

V i scon d e d e N og ue i ra d a G am a, 1 89 3 a 1 895
V iscon d e d e S i n i m b u 1 89 5 ,

V i scon d e d e V ald e taro , 1 89 5


R i o 1 d e Jan e i ro d e 1 895 .

S oci os i s e n t os d e pag am e n to d e pr e st aç õe s se m e s tr ae s

I
S ÓC O S O N O R A R IO S

1 B arão d e A le n car .

2 B arão d e C apan e m a .

3 B arão H om e m d e M e llo .

4 C e zar A ug usto M arq ue s .

5 J oão A lfre d o C o rrêa d oli ve i ra


'
.

6 J oão M an oe l P e re i ra d a S i lva .

( 1 ) P a ou de poi s d e organ iz ad a e sta re laç ão .

( º ) Fa e ce o d e po i s d e or an i zad a e sta re laç ão


g
.

(3 ) P ag ou 1 29 1 0 0 ( 1 894 ) e pona d e org an iz ad a e sta re lação .


7 J oão S e ve ri an o d a Fon se ca .

8 J oz é Fran ci sco D i an a .

9 L ui z R od ri g ue s d oli ve i ra
'
.

M an oe l D uarte M ore i ra d A z e ve d o
'
10 .

11 M an oe l F ran ci sco C orre i a .

1 2 M ax i m i an o M arq ue s d e C arvalh o .

13 O le ari o E rculan o d e A q ui n o e C astro .

14 D . e d ro A ug usto d e S ax e C oba rg o .

15 T ri stão d e A le n car A rari pe .

16 V i scon d e d e M ota M ai a .

S o ci os s s as us m r os

1 A lb i n o d a C osta B rag a .

2 A n ton i o J oz é D i as d e C astro .

3 A n ton i o J oz é G om e s B randão .

4 B arão d e Ibi apaba .

5 B arão d e M e n d e s T ota .

6 B arão d e O li ve i ra C astro .

7 B arão d e Quarti m .

8 C an d i d o G aifré .

9 C on d e d e F i g ue re d o .

1 0 D om i n g os J oz é N og ue i ra J a ari be .

1 1 F ran ci sco d e P aula M e y ri n


1 2 J oaq ui m J oz é d e F ran ça J un i or .

1 3 L ui z A ug usto F e rre i ra d A lm e i d a
'
.

1 4 L ui z A ug usto d a S i lva C an e d o .

1 5 L ui z J oz é L e coq d oli ve i ra
'
.

1 6 L ui z R i be i ro G om e s .

1 7 M an oe l J oz é d a F on seca .

1 8 M an oe l d e M atos G on ç alve s .

1 9 M an oe l V i ce n te L i s boa .

20 T o bi as L aur ian o F i g ue i ra d e M e llo .

2 1 U r ban o d e Fari a .

2 2 V i scon d e d e A ssi s M arti n s .

2 3 V i scon d e d e C ar valh ae s .

2 4 V i sc on d e d e L e opo ld i n a .

2 5 V i sco n d e d e M orae s .

I
S ÓC O S R E H ID O S

1 A n g e lo T om az d o A m aral .

2 B arão d o D e ste rro .

3 B arão d e G uaj ará .

4 B arã o d e L ad ari o .

5 B arão d e L o pe s N e to .

6 J oa ui m M ari a N asce n te s d A z am buja


'
.

7 J oz V i e i ra C outo d e M ag alh ãe s
'
.

8 T i to F ran co d A lm e i d a
'
.

9 V i scon d e d e B arbace n a .

1 0 V i scon d e d e Ibi turun a .

O s soci os e stran g e i ros re z i d e n te s ló ra d o te rri tori o d a


j
n ão e stão su e i tos ao pag am e n to d e pre staçõe s se m e strae s .

R i o 1 d e Jan e i ro d e 1 895 .
N ot a d os e xe m plar e s da «R e vi sta T ri m e n sal» e xi st e nte s
n o ar ch i v o e m 31 d e M ar ç o de 1 8 9 5

A N N O B XE I P L A R E S A N N O E XE I P L A R E S

O Ç Ã
B SE R V AO E x
. i s te m m a i s 5 6 0 v o lu m e s su le m e n tare s d o
tom o 1 0 alé m d e vari os volum e s i n co m p le to s d e i fe re n tcs ann o s
º
.
,

O s 20 0 e x e m plare s d e 1 86 9 são d e l '


par te.so m e n te , fa ltan d o a

parte q ue d e ve r e i m r i m i r seo
.

O s e x e m plare s d e 1 34 re i m pre s so s e stã o n a i m pre n sa N aci on al


para se re m b rox a d o s .

O br as i m pr e ssas pe lo i n st i tuto ou a , e lle one r e ci d as


e xi s t e n t e s n o ar ch i vo

1 A pon tam e n to s h i stor i cos g e og rapli i r o s , b i og ra


,

h i cos, e sta tí sti co s e n ot i c i os os d a P rov i n c i a


e S ão P aulo, por M an oe l E ufraz i o d A z e v e d o
'

M ar ue s 24 1 E x e m plare s
2 B raz l i an b i og raph lca l A n n ual, b y D r J oaq ui m .

M an oe l d e M ace d o
3 B re ve s A n n otaç oe s re lati vas à l e m ori a d o V i s
cond e d e S ão L e opold o
-
. 161 E xe m plare s
4 C h i le e B raz nl s

5 C orog raph ia h i stori ca, ch ron og raph i ca , g e n e a


lo i ca, n ob i llari a e li li ca d o i m pe ri o d o B ra
.

zi g e tc , pe lo D r
. e llo M o ae s . .

6 C h ro n i ca d a C om pan h i a d e Je sus por S i mão d e


V as co n ce llos
7 C olomb o , poe m a d e M an oe l d A rauj o P orto A le
'

g re O O O O O O O O O O O O O O

8 C on fe re n ci as P ubli cas C h ri stovão C olom bo e a


d e sco be rta d a A m e ri ca pe lo C onse lh e i ro J M . .

P e re i ra d a S i lva
9 G ram m ar an d V oca bulary of tupi lang ag e e tc
e tc by J oh n L o uhbock
1 0 H om e n ag e m d o In sti tuto H i stori co e G e og ra
p h i c o B ra z i le i ro S e ssã o so .le m n e e m co m m e
m oração d e S lll o S r D P e d ro II
. . . . .

1 1 H om e n ag e m d o In sti tuto H i stori co e G e og ra


h i co B raz i le i ro ao S r D P e d ro II . .

12 o vo O rb e S e raii co B raz i li co e tc po r F re i A n ,

ton i o d e S an ta M ari a J aboatã o


1 3 O blaç ão ao P ri n ci pe D A ffon so , e tc .

1 4 O bras d e J oão F ran ci sco L i sb oa .

1 5 P oe z i as d e C orre i a G arç ão .

1 6 Qui n q uag e n ari o d o In sti tuto H i stori co e G e og re


h i co B raz i le i ro S e ssão Im pe r i al e m 2 1 d e
.

utuh ro d e 1 888 , e tc 1 .

1 7 S e ssã o sole m n e d o i n sti tuto H i stor i co e G e og ra


h i co B raz i le i ro ce le b rad a a 1 2 d e O utubro d e
892 e m co m m e m oraç ão d o d e scob ri m e n to d a
A m e ri ca e d e C h r i s tovão C o lo m bo .

apoc e t l A m az on e , po r J oaq u
?
18 L i m C ae tan o d a
'

S va
1 9 V id a e fe i tos d e A le xan d re d e G usm ão, e lc

C atalog o d os li vros d a b i b li o te ca d o In sti tuto


H i stori co e G e og raph i co B ras i le i ro .

C atalo o d os m an usc ri ptos d o i n stltuto H i stori co


e ge og raph ic o B raz i le i ro
C atalog o d os m a nuscri pto s d o In sti tuto H i sto ri co
G e og rap h i co B raz i le i ro , (2 se r i e ) .

C alalo o d as cartas g e og raph i cas , h i d rog rapb i cas,


at as , plan os e v i stas e x i s te n te s n a b i bli ote ca
d o Ins ti tuto,

D i s tr i bui çã o d a R e vi sta T r i m e nsal

A e d i çã o d a R e vi s ta T r i m e n sal te m s i d o se m pre d e por an n o .

A d i stri b ui o re g ula, te r m o m e d i o , d e 6 0 0 a 6 5 0 e xe m plare s por ti ra


g e m , flca n o as s : m u m a re z e r va d e 30 0 a 350 vo lum e s para fu tur a s
e x i g e n ci as
.

A s e d i ç õ e s d e 1 8 4 6 a 1 859 fi caram log o e otad as d e pº i s d a d i stri


b ui ção an n ual, d e vi d o i sto aci rcun stan ci a d e n o se te re m brox ad o tod os
os e xe m plare s d a re s pe cti va ti rag e m , tlcan d o parte e m folh as avulsas .
D ah l prove i o con fuz ão e e xtravi o por ocaz i ão d a re m o ão d os d e poz i tos
d o arch i vo, n an d o, h a an n os, foi pre ci z o laz e r obras e re paro n o e d i
ii clo d o i n st uto .

P ara su ri r a lacun a te m se tratad o d e re i m pri m i r os v olume s os


g o ta d o s, e j e s tão re i m pre s sos os an n os d e 1 84 6 , 1 84 7 , 1 84 8 , 1 85 2 , 1 85 3


e 1 854 d e ve n d o se g ui r se a re i m pre ssão d os an n os d e 1 85 5 a 1 85 8 e 2

ª
.

arte de 1 86 9 N a I m pre n sa N ac i on al já e stã o re i m pre ssos e se e stão


p
.

rox an d o 50 0 e x e m plare s d e 1 854 ( tom o te n d o e u e xam i n ad o as


v as d a re i m pre ssão d os tre z ulti m os volum e s
p ro .

A d i stri bui ção d a R e vi sta T r i m e n sal n os 4 an uos pre ce d e n te s


foi a se g ui n te :

E XE M P L A R E S

A N N OS
N os E s ta d os N o E x te r i or

A lé m d e ste s e xe m plare s d i strib uí ram se m ai S e m 1 89 1 5 cole


'
-

ç õ e s ; e m 1 99 3—
8 ; e m 1 8 94 —
5 .

D a d i s tr i bui ç ão an te ri or n ão d ou no ti ci a por ue so d e s se an n o
'

e m d i an te fi cou a d i stri b ui ç ão d a R e vi sta T ri m e n sa a carg o d o te z ou


re i ro ; e so d e e n tão or d i an te d z tom ar n ota d as re me ss as e e n tre g a
d os e xe m plare s sah i os .

R i o 8 d e A bri l d e 1 895 .

T . os A s s um a A m are s .
IN D IC E

I A T E B IA S CON TI DA S N O V OL UIE L V III


P A R T E P R I M E IR A

B atalh a N av l de 1 6 4 0 outras pe ri pé ci as d a g ue rra h ollan d e z a


a
e
n o B raz i
C arta d o D r C arlos F d e llarti us , con te n d o ob se r v aç õ e s sob re
. .

botan i ca, vocab ulos tupi s e or i g e m d as tri bus am e r i can as . .

N e crolog i a d o D r J oz é S oare s d e A z e v e d o
.

V i sc n d e d e B e aure pai re : E sb oç o b i og raph i co , pe lo V i scon d e d e


g aun ay
M e m ori a e stati sti ca d o i m pe ri o d o B raz i l, oiIe re ci d a ao l arq ue z
d e C arave las
P ar ti culas d e la le n g ua g uaran i pe lo P ad re P ab lo R e sti vo .

B ata lh a N a val d e 1 6 3 1 n os m are s d o B raz i l


T e stam e n to polí ti co d o C on d e J oã o M auri ci o d e N assau
R e lator i o s e ca rtas d e G e d e on M o r ri s n o d o m i n i o h oll an d e z n o
B ras i l
Im posto d o v i n te m , e lo D r M ore i ra d e A ze ve d o
.

E sboç o bi og raph i co o D r N i co láo M o re i ra


.

N oti ci a bi raph i ca d o g e n e ral A n ton i o M ari a C oe lh o .

E xcom un h o e c le z i asti ca con tra os trí b un ae s, m i n i stros, m a


g i strad os e oiii c i ae s d e j usti ça
In d i caç õe s sob re a Istori a N aci onal N ota .
Ju
B Il E U DE P E T R O P O l IS

H E N R I R A FFA R D

F az Ja an n os q ue n os e sforç amos e m r e un i r d ad os ,
cu j a di vulg açã o possa aux i li ar que m e scre ve r a h i stor i a
d os e stran g e i r os n o B raz i l, m orm e n te no R i o d e Jan e i ro,
e , com q uan to t e n h am os con se g ui d o b oa có pi a d e lle s ,
'

ai n d a n ã o n os con si d e r am os h ab i li ta d os par a or g an i z ar
sati sfactor i o trab alh o .

E n tre d i ve rsas pub li caç õ e s , ci tar e mos um li vr o sob re


N ova F ri b urg o ( 1 ) um folh e to re lati vo a T h e r e sopoli s ( 2 )
e u m e stud o d a I n dustri a S acch ari fe r a n o B raz i l 3 )
p r od ucç õ e s n os sas , q ue , um t an to m od i fi cad as ,
far ã o
tam b e m parte d o allud i d o tr ab alh o, e m vi a d e con clusã o .

V am os traz e r aq ui alg un s topi cos d as n otas q ue por


ora te m os colli g i d o a r e s pe i to d e Pe tr opoli s , h ave n d o
op por t u n i d ad e e m se pre st ar ag or a h om e n ag e m a d i s
ti n ctos mor tos E sta ci d ad e com ple tou ci n coe n ta an n os
. .

(1 ) L a C o lo n i c S ui ss e d e N F r i burg o e t la S oci été P h i lan th ropi que


ov a
S ui sse d e R i o d e J an e i ro .

T yp G L e uz i ng e r
. . Fi ls B i o d e Jan e i ro

2 lo pag

i n 80
. . .

( 2 ) P lan o d e C o lon i saç ão m T h e re s oli oli s pr ov i n ci a d o R i o d e J a


e ,

n e i ro

T y p M ach ad o
. R i o d e J an e i ro 1 8 87 37 pag
— —
in —
. .

(3 ) A I n d us tri a S acch ar i le r no B ras i l T y p L o ni h ae rts


a

C . R io .

d e J an e i ro i 8s z 6 5 pag i n
— —
.
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

d e vi d a ; o di a 2 9 d e J un h o d o anno corr e n te foi o d o


qui n quag e si mo anni ve rsari o d a sua fun daçã o e , por tan to,
o d o J ubi le u de P e tr op oli s .

E m b ora n ão nutr am os a pre te n ç ão d e vi r con tar


cousas ab solu tam e n te n ova s, re latan d o factos , ali as , n a
.

mó r parte m al con h e ci d os , ousamos cre r q ue sabe r e mos


tor nar n os m e re ce dore s d e b e n e vole n ci a e m atte n ç ã o s o
-

obj e c ti vo que te m os e m vi sta .

D e an te m ão ag rad e ce mos a re m e ssa d e t od a a com


m un i caçã o, r e cti fi cap do ou com ple tan d o qualque r ponto
d a nossa n arraçã o .

N ão n os occupar e m os j a d a nova capi tal flum i n e nse ,


q ue re n d o pr i m e i ro m i n i strar i n formaçõ e s sobr e os log are s
ci r cu m vi si n h os e m época an te ri or a fun daçã o d e ssa
'

c i d ad e , por qu e , alé m d e i n te r e ssan te s , sã o ute i s para a


bo a compre h e n sã o d o q ue d e poi s di re mos .

O d e se n volvi m e n to d a colon i a de N ova F ri b urg o,


e s tab e le ci d a e m 1 8 1 9 n o M orr o Q ue i mad o, e o aug m an to
d o culti vo d o café pouco an te s i n i ci ad o mai s para o ce n tro,
n a s i m m e d i açõ e s d e C an tag allo, d e on d e se pr opag ou m pi
d a m e n te para o i nte ri or d e M i n as G e rae s, fi z e ram com q ue
a e strad a comm u ni cand o os d i ve rsos n ucle os pr od u ctore s
com o li ttoral, n o por to d as C ai x as , n o por to d o S ampai o,
e tc. fosse prolon g ad a, cr e an d o se assi m n ova ar te ri a para
-

a e x portaç ã o e i mpor taç ã o d e M i n as G e rae s .

U m a ph rase d e A b e l D uP e ti t T h ouars ( 1 ) faz acre —

di tar q ue e ssa e str ad a, passan do pe la colon i a sui sse d e


N ova F r iburg o, e ra , e m 1 8 3 7 , a pri uci pal vi a d e comm u
'

n i caç ã o para o te rri tori o mi n e i ro .

P oste ri orm e n te se rvi o tam b e m d e e strad a para M i n as


G e rae s o prolong ame n to d o an ti g o cam i n h o q ue , parti n d o
d o por to d a P i e d ad e , ai n d a se g ue por M ag é , B an an al e
ou tros pon tos , d e poi s g alg o a se rra pe lo pe que n o valle
d o ri o S ch e rbo e n o plan alto passa e m S an to A n ton i o d e

( l ) V oy ag e autour d um ond e , e tc .

B ruxe lle s ch ez i i . O de B oule
vard Wate rloo n '
.44 1 84 4

.
J U B I IJ E U DE P E T R O P O L IS

P aque que r ( hoj e T h e re sopoli s) , con ti n uan d o ao lad o d o


r i o P aq ue q ue r P e q ue n o , e tc .

E u u i M i
'
por é m , ce r to , q e p o r m to te m p ,
o n a s G e r a es
só te ve com o pri nci p al e q u asi un i ca vi a d e commu ni
caç ã o a m e sma e str ad a q u e n o an n o d e 1 8 2 3 se g ui o o
bri g ad e i ro R ay mun d o J osé d a C unh a M attos, e m vi ag e m
p a r a a p r ov í n ci a d e G oy ,a z on d e t i n h a d e e x e r ce r o car g o
d e com man d an t e d as arm as .

D o R i o d e J an e i ro, i a s e e m b arcad o at é o port o d a


E stre lla , sobre o r i o In h om e ri m q ue d e ság ua n o fun do
d a b ah i a, e d a villa d a E str e lla para d e an te d e se n vol
vi a se
-
a e s rad
t a d e M i n a s
, c om o e ra d e n o m i n a d a , e q ue
j á .e x i s t i a e m m e i a d o s d o s e cu l o p a s s a d o , p o i s fi g u r a n o
m appa, tã o curi oso e i m port an te , q ue pos suo o I n sti tuto
H i stori co e G e og raph i co B ras ile i ro, i n ti tulad o « C art a to
p g
o ra ii ca d a C a pi t a n i a d o R i o d e J an e i r o , f e i t a p o r o r d e m
d o C õd e d e C un h a, capi tã o g e n e r al e vice r e y d o E stad o -

d o B raz il, por M anoe l V i e y r a L e ã o, sarg e n to m ór e g o


ve rn ador d a for tale z a d o C as te lo d e S ã o S e b asti ã o d a
ci dad e d o R i o d e J an e i ro e m o an n o d e 1 7 6 7
E sta e st rad a , n a opi ni ã o d e A ug us te d e S ai nt H i —

lai r e , ( 1 ) q ue a pe r corr e u e m 1 8 1 6 e mai s tar d e a d e s


c re ve u, é o cami n h o q ue , cé re a d e u m se culo an te s d e se
or g an i z ar o mappa , foi de s cob e r to pe los fu n d os d a s e rr a
d os O rg ãos por G ar ci a R od ri g ue s P ae s L e m e , g uar da
m ó r d as M i n as G e rae s , con for me noti ci ou J osé d e S ouz a
A z e ve d o Pi z arr o d e A rauj o , n as suas M e m ori as h i s to
ri cas d o R i o d e J an e i ro e tc » ( 2 ) , .

E m 1 8 0 0 ( com o s e lê n a G az e ta d e P e tr opoli s
colle cçã o d e 1 8 9 3) foi q u e a an ti g a e strad a d e M i n as ,v e r
d ad e i ro c am i n h o d e cabras , torn ou se m ai s fre q ue n tad a , -

e m con se q ue n ci a d o d e se n volvi me n to d e ssa pr ovín ci a


'

e d e se r aq u e lla e str ad a a u n i ca q ue e m m e n os te mpo


c on d uz i a os t rope i r os ao m e r cad o d o R i o d e J an e i ro .

A té e n tã o n ã o h avi a ve rd ad e i rame n te ca m i n hos


n e m e st rad as , e as pi cad as, q u e d a g arg an ta d av am

( l) V o y ag e aux source s d u ri o d e S F ran ci sco e t d an s la pro


.

vi n ce de G o y az , e tc .

P ari s

A rth ur B e r trand , li b ad d 1 84 7
. .

.

(2 ) R i o d e J an e i ro —
na i m pre ssão R e gi a

1 8 20 .
8 as V IS T A T it E N SA L no m s rrruro m sr om co
' '

p a s s a g e m a os v i a n d a n te s , of e r e c i am lh e s g r a n d e s p e r i-
g ,o s

p r i n c i p alm e n t e n o i n v e r n o , q u e r p or ca u sa d e e sp e ssos
n e v oe i r os , q ue r por cau sa d e e n orm e s lama çae s con se

q u e n t e s d as c h u v a s q u e c ab i a m m u i t o m i u d o s o b r e o
solo ai n d a q u asi i n tacto .

E l R e i D J oã o V I , pare ce e m 1 8 1 4 , se n d o P ri nci pe

R e g e n te or d e n ouo calçame nto d a e str ad a, m as e sse tra


b alh o n ão se con clui o .

N o ann o d e 1 8 1 7 e n os i mme d i atos tran si tar am pe la


d i ta e strad a, se m faz e r e m g ran d e s re par os a se u re s
.

p e i to , os ill u st r e s e s tr a n g e i r os S p i x , M a r ti u s , P ohl , L e u
th old e outros m as G H d e L an g sd ord n um a me
'
'
. .

mori a publi cad a e m 1 8 2 0 , d e lla se occupoun os se g ui n te s


'

t e r m os ( 1 )
L e g ouve rn e me n t a fai t d e s d é pe n se s tr és con si
« .

d érab le s pour fai re une ch auss ée par le s m on tag n e s


d E s tre lla , ã se pt li e ue s d e R i o d e J an e i ro , mai s e u ar ri
'

van t au pi e d d e ce tt e m on tag n e , ã d e ux li e u e s d e la b ai e
d e R i o d e Jan e i r o, on a s pe ut q ualq ue foi s passar q u e u
'

ri sque d e la vi e L e s mu le ts q ui por te n t la toi le , le s mar


.

ch an d i se s e t le s vi vr e s , t om b e n t d an s le s m ar ai s , son t
e m por té s par le s r i vi e re s , e t i l u y a n i pon ts , n i r oute s
'

á si x li e ue s d e la capi tai s , e t le s n ég r e s , le s m ule ts e t


.

le s m arch an d i se s s e pe rd e n t comm e j e vi an a d e le d i re à .

1 a prox i mi té d e 1 a re si d e n ce d uR oy « T an d i s u l
'
q e on .

au r ai t d uti n i r la ch aussé e comm e ue é e , laque lle i e r ai t


h on n e ur ã toute n ati on .

«Qu e lq ue s r i ch ard s pr opr i é tai r e s d e plan tat i on s d ans


d autre s par ti e s d e la ch ai n e d e ce s m on tag n e s , on t s u
'

d ete rmi n e r la J un ta d o O b m m er ci o ã comm e n ce r ou à ,

ou v ri r une a u tre r oute q ui d oi t passe r pré s d e le urs


te r re s , ouy 9 d é pe nsé plusi e urs ce n t mi lle cr uz a d os e t n i
.

l un e , n i l autre n e st fai te
' ' '
.

E m uma outr a me m ori a publi cad a e m 1 8 2 1 ( 2 ) i n


forma G H von L an g sd orii q ue os S uis sos B e r th oud ,
'

l
( ) M é m o i re s ur le B rés i l p o u r s e r vi r d e g ui d e ã ce ux q u i d é
.s i
r e n t s y é tab li r P ari s i m pri m e ri e B aun g on
'
— —
.

( 2 ) B e m e rk un g e n fi be r B ras i li e n m i l g e w i s se n h afte r B e le h run g lii r


A us wand e rn d e D e n tsch e ii e i d e i be rg — i sº l

.
m an so D E P E T R O P O L IS 9

F ré d é ri c e J ame s d e L uz e d e N e uchs te l ; M ore l e d e


G rafe n ri e d d e B e rne ; os i rmãos F i sch e r d os G ri sõ e s ;
— —

C on stan ti no e F e li z M and rot d e M org e s ; S ch mi d t


d e V alai s ; ob ti ve r am d o G ove rn o g raci osame n te um as
t e rras na se rr a d os O rg ã os prox i m as ao r i o P aq ue q ue r
on d e s e e stab e le ce r am a s u a custa o ob ti ve ram ai n d a por
i n te rm e d i o d e se us compatri otas M a ulaz e C ruch aud q ue
E l R e i ord e n ass e a con str ucç ão d e um cami n h o r e g ular
-

p a r a a q u e lla r e g i ã o S ab e se q.ue os i r m ã os d e L-
uz e e
outros ab ri ram faz e n d as além d e C an tag ali o provav e l
m e n te tamb é m os i rmão s F i sch e r q ue se te r ã o d e poi s .

m ud ad o para outra z ona d a se rra d os O rg ã os, i s to é , pouco


.

ale m d o act u al T h e r e s opolis

bri g ad e i ro C un h a M attos publi cou e m 1 8 3 6 s e u


O , ,

I ti n e rari o do R i o d e J an e i ro ao P ará e M aran h ã o pe las .

p ro v í n c i as d e M i n as G e r ae s e G
-
oy az ( )
1 n o q ual d e s cr e v e
a r e fe r i da e s tr ad a e m ui to se n ti m os n ã o pod e n d o aq u
.
, i ,

re pr od uz i r d o tre ch o flum i n e n se , q ue é i n t e
tod a a par te
r e ssan te , t e r d e n os li mi ta r aos pon tos m ai s e s se n ci ae s :
L ar g ue i d a prai a d o V alon g o d a ci d ad e d o R i o d e
J an e i ro as 1 1 h oras d a n oi te d o d i a 8 d e ab r i l d e 1 8 2 3 ,
n a fa lúa d e n om i n ad a F am a d o I m pe ri o

tri polad a por —

q u a t r o re m a d or e s e o pat r ã o , le va n d o c om m i g o o al fe r e s
J osé A n ton i o d a F on se ca, q ue te m d e fi car e m pre g ad o
ãs m i n h as ord e n s , A ng e lo J osé d a S i lva , m e u h ospe d e n o
.

R i o d e Jan e i ro e d oi s e scravos m e us F ran ci sco e L ui z , .

N ave g ou s e ao N E -
p a r a p ass
. a r p e
. lo c a n al q ue fi c a
e n tr e a i lh a d as E nx ad as e a d o G ov e r n ad or , a u lti m a
d as q uae s m on te i as 2 h or as d a m ad rug ad a .

A s 6 h oras d a m an h ã d o d i a 9 ch e g ue i a foz d o r i o
'

I nh umi ri m ouA n h um i r i m , q ue t e rá 6 0 b raças d e larg ura ; .

ram os d e ar vore s , e stacas e n te rrad as n a ar e i a se r ve m d e

(1 ) T
yp i.m p e r i al e C o n s ti tuci on al d e J V i lle ne uv.e C r ua d o .

O uv id or 1 1 95. ii i o d e J an e i ro

.

O auc to r m or re u m are c h al d e ca m po po uco d e po i s d a fund ação d o


,

In s li i uto H i s tor i co e G e og raph i c o B raz i le i ra d e q ue foi i n i c i ad or co m


.

o con e go J an uari o d a C un h a B arbosa e m 1 83 8 .

2 r ox o L V I II , n .
1 0 n n vrs rA
'
T R IM E N S A L DO m s rrruro
' '
n rs roa rco
'

b ali sas do can al ; e n ave g an d o pe lo ri o aci ma com m ar é


d e vasan te , d e scre v e n do mui tas voltas , ch e g amos ao por to
d a E stre lla as 7 h or as e 2 1 m i n utos d a m anh ã .

A larg ur a d o ri o é quasi con stant e até ao ponto e m


q u e se di vi d e e m d o i s b r a ç ,
o s d o s q u ae s o q u e s e d i r i g e
ao N . é m ai s volum oso d o q ue o q ue v e m d e O , q ue é .

form ad o pe los ri os I ubag a ou A n b ag a e S aracurun a , o


p e rm i tt e n a v e g ç
a ã o d e s a v e i ros p a r a v ar i as faz e n d as
até a r ai z d a se rra .

O b raço d o N orte te m o n om e d e I n h umi ri m ou


A n h umi rím (A n h um a P e q ue n a) e com e ste n om e ban h a
os arr ai ae s d a E stre lla e I n h om i ri m ; e d e sta par a ci m a
'

ch am a se T e b i ra, o qual nasce n as frag os id ad e s d a s e r ra ,


-

e atrav e ssa te rre n os apaulad os S av e i ros g ran d e s ch e g am


.

ao p or to d a E stre lla , e ou tr os m e n or e s sob e m até as cab e


oe i ras o T ab i r a ou I nh om i r i m as m arg e n s d o ri o con stam
q uasi g e ralm e n te d e b re j os e pan tan os ch e i os d e m an g ue s ,
e sp ad an as , j u n cos , e m u i to poucas ar vor e s di ife re n te s
d as pri m e i ras A o lon g o d o ri o e n con tr am se var i as h ab i
.
-

taç õ e s com suas pe que n as h ortas e pomar e s , tod as i nsi g n i


fi can te s , e alg um as t êm tave rn as e m q ue ve n d e m poucos ,
m ã os e caros com e stí ve i s O s m osqui tos g ran d e s e
.

m i ud os ( m uri ç oe as , pi uus e m e r ui n s) i n com mod am d u


r an te a vi ag e m , por um m od o e xtr aor d i n ari o, as pe s soas

q u e a e lle s n ã o e s t ã o ac o st u m a d a s .

V i un i came n te um a g ar ça par d a e d oi s fran g õ e s


d ag ua, o q ue pr ova a fr e q ue n ci a d e c aç ad or e s E m um
'
.

log ar e le vad o d a m ar g e m e sque rd a d o ri o I n h om i ri m ,


an t e s d e ch e g ar ao por t o d a E str e lla , e stã o conclu i nd o o
ar m az e m oud e p osi to d e polvor a d o E stad o .

O arrai al d o por to d a E str e lla con sta d e um a rua


lar g a, plan a e ai ag ad i ça ao lon g o d a e str ad a d a se r ra , e
fi ca con tíg uo ã m ar g e m di re i ta d o ri o, q ue te rã 1 2 b r aç as
d e larg ura , e fun d o e m b ai xa m ar 1 6 palm os Quan d o
'

d e sce a m ar é , a ag ua é d oce , e q uan d o e n ch e , é sal


g a d a .

A s casas d o arrai al sã o pouco m ai s d e 1 0 0 pe la


m ai or par te b ai xas , e con struí d as d e pã o a pi q ue , v aras
atr ave ssad as e cob e r tas d e b arr o ; alg u m as são d e tij olos
p o u c a s d e a lv e n a r i a , co b e r ta s d e t e lh as ,
e u m b om n u m e r o
J U B IL B U Ds P E T R O P O L IS 1 1

não e st ã o re bocad as : tam b e m e xi ste m vari as casas co


be rtas d e sopé .

E m um mon te sobran ce i r o ao arrai al e xi ste a li n d a


cape lla d e N ossa S e nh ora d a E stre lla , fi li al d a matr i z d e
N ossa S e n h or a d a P i e d ad e d e I nh omi ri m D e sta i g re j a
'
.

d a E stre lla d e sfructs m s e be lli ssi m os g olp e s d e vi sta ,


-
.

d e scobr e m se m uitas faz e n d as e tod a a varz e a q ue fi ca


-

a O e ste .

N o arrai al h a vari as loj as d e faz e n d as , d e se ccos e


m olh ad os , g ran d e s ar m az e n s d e sal, e m ui tos r an ch os ou
am az on a abe rtos e fe ch ad os , on d e os v i an d an te s r e
colh e m as suas faz e n d as A lar g a quan ti d ad e d e mi n e i ros
.

q u e o c o m m e r c i o c h a m a a e s t e a r r a i al , o i m m e n s o n u
m e ro d e b e stas d e se ila e car g a , . az afam a e o alari d o

q u e a q u i h a , c a u sa e s p a n t o a q u e lle s q u e p e l a p r i m e i r a
v e z ch e g am aos por tos d e e m b ar q u e e d e se m b ar que d os
g e n e r o s q u e v ê m d e M i n as G e r ae s e v ã o p a r a l á ..

E ste log ar é mui to que n te o th e rmom e tro d e F ah


re n h e i t , d e q ue m e si rvo , apon tava B i
ª
à s 1 0 h oras e 3 0
m i n utos d a m an h ã O solo d o arr ai a l é d e aré a solt a e m
.

un s log are s e d e arg i la v e rm e lh a mui to vi scos a e m


outr os .

E sta povoaç ão e s tari a m uito m e lh orad a se o pro


p r i e t a r i o d o t e rr e n o p e r m i t t i s se a li v r e co n s tr u cç ã o d e
d d i A i i d l i
º

g r a n e s p r e o s e.x s t e n c a o c o r on e d o 6 r e g
me n to d a 2 li n h a n e ste ar rai al afug e n ta d e lle mui ta s
' ' '

p e s so as q u e t e m e m se r i n c o m m o d a d as e m se r v i ç o s m i li
t ar e s A 7 com pan h i a d o r e g i m e n to te m o se u q uar te l
ª
.

n e st a arrai al
'
.

E s tou h ospe d ad o e m casa d o alfe re s d e or d e n an ças


F ran ci sco A lv e s M ach ad o, d o qual, e d e s e u i rmã o o t e
n e n te coron e l J osé V i ctori n o A lve s , te n h o re ce b i d o os
-

m ai ore s obs e qui os .

D a ci d ad e d o R i o d e J an e i ro ao porto d a E st re lla
con tam s e ci n co le g uas ao rum o d o N or te
-
.

E stou e spe ra n d o ( 1 0 d e abr i l) q ue ch e g ue m d a casa


d o padr e C orrê a as b e st as q ue h ã o d e con d uz i r a mi nh a
bag ag e m para a sua faz e n d a .

O b se r vo um i mm e n so con curso d e v i an d an te s ; as
n as e stã o ch e i as d e b e s tas carre g ad as , solt as e se m
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

carg a ou d e s carre g an d o ; ni ng uem me i o se e n te n d e no


d e s ta g ri tar i a e confusã o a q ue d e vo ac ostum ar m e
'
-
.

O t h e rm ome t ro marca as 6 h or as d a. m anh ã 7 6 , ao m e i o


º

º
d i a 8 2 , à s 6 h oras d a tard e 7 6 º
V i um j acaré t i n g a n o
.

m e i o do ri o, e uma cobr a j ararac a atrave ssou o ri o a


.

n ad o, con se r van d o a ca b e ç a mui to alta .

A n oi te ch e g aram d e z be stas d a faz e n d a d o pad re


'
.

C orrêa par a con d uz i r e m a b ag ag e m .

A com pan h e mos a d e scri pçã o fe i ta por C un h a M attos


. .

A s ci n co h oras da m an h ã ( 1 1 d e abri l) o th e rm o
'

T e m po n ublad o
º
m e tro apon tav a 7 5 . S ah i d o ar rai al d o
.
.

d E l u
'

p o r to a st r e la à s 7 h or a s A . s 7 e 3 0 m i n to s a t r a
v e sse i um p e q ue n o cor re g o A s 8 hor as passe i a pr i
'
.

m e i r a ponte d o ri o C ay uaba , b raç o occi d e ntal d o In h um i


r i m , coustr u i d a d e pe ss i m a m ad e i r a , pouco ad e an te fi c a
um cam po com uma i g re j a paroch i al, d e d i cad a a P i e
d ad e d e N ossa S e n h ora , n a q ual se e s tava d i z e n d o mi ss a .

E te m plo g ran d e e ach a se e m conce r to E m fr e n te d a


'

.

fachad a d a ig re j a e stã o as casas q ue form am o arrai al d e


I n h um i r i m : sã o uma d e llas d e sob r ad o , m as i n si g n i
'

d oe n te s , tan to e sta com o as té rre as T e m alg umas loj as .

d e faz e nd as e tave rn as e um r e loj oe i r o A s 8 e 1 5 m i


'
.

un tos passe i outra pon te d o C ay nab a d ag uas cry stal '

li n as ; a pon to é d e m ad e i ra , mad e i ra m ui to b oa, o ch am am


a e st e log ar C am po d e C ay u aba .

A d e an te d o ri o ( ve m d e O e s te ) , h a d oi s cam i n h os : o
d a e sq ue r d a vai para a faz e nd a d o S i q ue i ra , se g ui nd o a
e s trad a q u e se e st á ab ri nd o, e ate rran d o d e s d e o por to d a
E stre lla até a se rra , e o d a d i r e i ta é o an ti g o d e I nh um i
.

r i m para a m e s ma se rr a e é tã o b ai x o e p a n t an o so q u e
a, e m q u
'
e s tá cob e r to d ag u
. e s e e n t e r ram os cav allos e
b e stas até a b arri g a .

A q ui p ri n ci pi am as mon tanh as e e m uma d e llas vi


'

g r a n d e p l an t a ç ã o d e m a n d i oc a U n
. s m o n te s ac h am s e -

cob e r t os d e matos vi rg e n s , e outros te m i m me n s a pe n e d i a


e scalvad a .

A se r ra d a E stre lla a pr e se n ta ao lon g e os s e us .

mag e s tosos pi cos q ue pare ce m d e safi ar a e te rn i dad e .


JU B IL E U ns p s r aop ou s 1 3

A s 9 h oras ch e g ue i a um pe que n o arraial ou ce l


'
.

le cç ão d e casas ch amad o R e bor e d o ouF rag oso, p e rte n


ce n te e A n ton i o J os é d e S i que i ra
. .

T e m ranch o g rand e ou b ar racã o para os vian d aute s .

J un to ao r an ch o e xi ste uma ta ve rn a q ue e stava ch e ia d e


t rope i ros , e outros i ndi ví d uos d e t od as as ce ras , oni pr e
g a d o s e m d i ve rs o s se rv i ço s d e j o r n a d a , e a l g un s c a n t a
vam e tocavam su as vi olas .

A s 9 e 2 5 mi n utos atrave sse i um corre g o d ag ua


' '

m ui to 1i m pa, e log o e d s an to fi ca um a g ral d e casa ã e sq ue rda


do cami n h o a pas s ada e lla e s tã o ranch o d e cord oari a e o
r i o d e ss a n ome , q u e ai n d a é o me sm o C ay nab a, mui to
'

p e d r e g o so , t e m 5 0 p a lm o s d e l a r g u ra
.

A s 9 e 4 0 mi nq a tra ve sse i u m pe que no carre g o com


'

p o n te co b e r t a d e r a m ag e n s de a r v o re s , e e n tr e i n a f a z e n d a
M an d i oca pe r te n ce n te ao c ons e lh e i ro L aug sd orii , con sul
'

g e r a l d o I m p e r i o d a R u s si a n a cô r te d o B raz i l, e q u a l
me re ce be ucom a sua r e conhe ci d a urb an i d ad e e t ratou me -

com a d i s ti n ç ã o m ai s li son g e i r a q ue e u pod e ri a d e se ja r .

A e strad a d e sd e o porto d a E st re lla até e s te log ar .

n o te m po d as ch uv as d e ve se r i n t ran si tave i p or m oti vo


.

d os pan tanos q ue cum pra atrave ssar


O t h e rmom ctro ao me i o di a apont ava 8 3
º
-
.

S ah i d a casa d o conse lh e i r o L an g sd orii 5 8 3 e 1 5


mi n utos d a man h ã ( 1 2 d e abri l ) e log o come ce i a sub i r
a calç ad a d a s e rra d a E stre lla ou d e I n h u mi ri m , na q ual
se m i n te rrupçã o an d e i até as 5 e 2 0 mi n utos . A calç ad a
e d e pe d ras i rre g u lare s , asse n tad as a se cco, e m ramae s ou
z i g ue z ag ue s d e d i v e rsas e x t e n sõe s , con for m e aos se i os
-

d as m ontan h as e i n cli naçõ e s das s uas ab as .

O s pri m e i ros le n ç os sã o d e masi ad ame n te abah ulados


e d e sub i d a e spe ra ; a d e sci d a e e n fad on h a, poi s q u e as
be stas e scorr e g am a cad a passo, m as, ape sar d e alg un s
d e fe i tos , talve z i rre m e d i ave i s , ou filh os d a e con omi a , pr o
m e tt e m ui ta d ur aç ã o e pôd e se rvi r para car ro d e b oi s
com j un tas d ob rad as .

O corone l A ur e li an o d e S ouz a e O li ve i r a ( 1 ) foi o .

d i re ctor d e ssa ob ra A s 5 e 4 5 m i n utos ch e g ue i ao si ti o


' º

( 1 ; O pai d o vi scon d e d e S e pe ti ba .
14 R E V IS T A re m e s sas no m sr rruro
'
n i sr oa rco

(p q
e ue n a M )
e nd e s ran cho
d o ri o S e c co q ue n ã o le va a g ua
n o te m po pr e se nte , on d e e xi ste a h abi taç ã o d o maj or J os é
V i e i ra A ffon so O r i o pe rd e ss n o P i aban ha
.

.

E s te si ti o e s tá mai s d e pé s aci m a d o n i ve l d o

A d e an te d e sta r i o S e cco fi cam d oi s corr e g os q ue vã o


'

p a ra o r i o P i a b an h a .

A s 7 h oras passe i o ri o T amaraty ou I tamaraty ,


'

q u e t e m p o n t e d e m a d e i ra , e e m u m l og ar a g r a d av e l e
e le vad o d a s u a mar g e m e xi ste m g r an d e s casaré os .

A d e an te d e ste fi ca um si ti o e as 4 e 4 0 mi n utos ch e
'

g u e i ã fa z e n d a d e B e lm o n t e , S a m am b ai a o u S am b a m b a i a ,

q u e e s tã a s s e n t ad a so b r e u m p q
e u e n o co r r e g ,o q u e p r e c i
p i ta n d o -
s s , fo r m a be l le s ca t ar a t a s & ta fa z e n d a ac h a -
s s

p o u co di s ta n t e d o r i o P i a b an h a , o n d e se p e r d e o m e n c i o
nad o T amar aty A s 8 e 4 5 mi nutos e n tre i n o te rr e i r o
'
.

d a fa ze n d a d o pad r e A ntoni o T h omaz d e A qui no C orr ê a,


ag ora conh e ci d a por e s te u lti mo n om e e anti g am e n te pe lo
d a P osse .

N os m appas an d a com o n ome d e M anoe l C orrê a .

E sta asse ntad a n o an g ulo ou con d us nci a d os r i os M ort o


e P i ab anh a, q ue te m b oas ponte s d e m ad e i ra e fi ca .

n a e n costa d a um alto m orro d e g ran i to plan tad o d e ca


fe s i ros .

N o valle d o P i ab an h a h a um a vasta plantaç ã o d e m ar


m e le i ros e pscsg ne i ros , e outro tan to aconte ce na g ran d e
varz e a d o ri o M orto, ps la parte poste ri or d a casa d o pad re
C or rêa .

D uran te a j or nad a, d e sd e o a lto da se r ra até a c asa .

d o pad rs C orrôa, h ouve uma d e n sa n s voa, v e n to N or t s


'

rij o e fri o i n te nso .

O th e rmome tro e m casa d o con se lh e i ro L an g sd or ii


'

e s tav a a s 3 h oras d a mad ru g ad a e m n o r i o S e cc o


ach e i o e m 5 4 e n o log ar mai s ape rtad o d a e strad a ,
º

.

on d e o ve n to sopr ava com m ai or vi ole n ci a e a n ovos ,

e r a mai s g rossa, d e sce u a . Q uan do ch e g ue i A faz e n d a


º
d o C orrê a e stava e m 6 4 .

E m tod a e sta j or nad a n ã o ouvi can to de pa s sar os


ue m voz e s d e an i mas s se lvag e n s talve z por m oti vo d a,
m e mso os p s r n op ous 15

fre que ntissi ma passag e m de tropas d e mi ne i ros q u e vã o e


ve m d o por to d a E stre lla e outros lu g ar e s .

A s mon tanhas e stã o cobe rtas d e matos v i rg e ns , ca


p oe i ra s e ca po e i r õ e r (m atos m e n os o u m a i s d e ns o s d e r e
be n tõ s s d e ar vore s cor tad as) , e ach e i b e m poucos log s r e s
culti vad os .

R e ce bi d o vsnsravsl pad r e C or rêa os mai s atte n


ci osos ob se q u i os , d e vi d os às re comme n d a çõe s d o me uami g o
o sr . coron e l João L ope s B apti s ta, assi m como a posse e m

q u e se ac ha m t od os o s pass ag e i ros d e alg um a co ns i d e ra ç ã o


d e se re m b e m tratad os por e ste di g no e ccle si asti co

N otamos q u e a e s tr a d a in d i ca d a no m app a d e 1 7 6 7
faz i a se g ui r d o F rag oso pa ra P ão G ran d e e d e poi s s ubi r
a se r ra e mq uan to q u e o b r i g ad e i r o se di ri g ib d o F rag oso

p ar a a faz
. e n d a M an di o c a , on d e co m e ç ou a asce n s ã o d a
m ontan h a .

E rnst E b e l, ( 1 ) q ue con h e ce ue sta e strad a e m 1 8 2 4 ,


d i sse q ue e lla re pre se n tava se m e xag e ro um tr abalh o d e
i
g g an t e s , c om p a ra ve l à s g ra n d e s o b ras d os R om an o s 0 as
afam adas e s trad as d e N apole ã o I , tanto pe la di fi cu ld ad e
d a con struc ç ã o c om o pe la sua utili d ad e .

C om o é sa b i d o, as n os sas e str ad as g e re e s sã o b ab i
tualm s n te pouco tran si ts vs i s no te mpo d as ag uas , se nd o
assaz pri mi ti va sua cons tr u cç ã o e d e ii ci s n te a re s pe cti va
conse rv aç ão, o q ue ali as é com pre h e n si vs i e m um pai z
d e populaçã o e s cassa .

E rn st E bal vi o s e m d uvi d a a e strad a e m occasi ão


favorave l, mas G H d e L an g sd orif, g ran d e propri e tar i o
.

na rai z da se r ra e i nte re ssad o no me lh orame nto d a vi a d e


comm u n i caç ã o d e q u e se ti n h a d e ut i li sar e m t od as as
e st aç õe s , fai loupr o d om o e n o e m i t ti n d o, e n tre tan to, opi
n i ã o con fi r m ad a por C u nh a M at tos ( 2 ) nã o só na p arte q u e
re prod uz i mos d o se ui ti n e ra ri o n a i d a , como q u an d o t r ata
d o se u re g r e ss o e m 1 8 2 5

(1 ) B i o d e l ane i ro un d sc i n e U m oe b ung e n i m J ah re 1 8 2 4 i n B ri e fe n
e i ne s B i g ae rs —
S P e te rs burg
.

1 8 28
.

( 2) O br a j á ci tad a .
1 6 R E V IS T A r n m s s sa n n o m aur ur o m s rom co '

M da faz e n d a d o pad re C orrêa para; a M a n


ar ch e i
d i oca pe la e strad a n o di a 1 2 d e ab ri l 1 8 2 3 , e d e sd e a
faze n da d a M a ndi oca fui para o porto d a E str e lla pe la ;

e st rad a n ova n a R o ci n h a d a N e g ra , e qual t e m le g ua e .

m e i a d e e xte n s ã o e 6 mui to plan a, m as c onse rva alg un s


at ole i ros por n ã o e star acab ad a A o lon g o d a e strad a j a
.

e x i s te m mu i t os ran chos n ovos e n e lla se passam os m e s


'

mos ri os e corre g os d a e str ad a ve lh a d e I nhume ri m O .

cam i nh o n ovo te m m e n os me i a le g u a do qu e o ve lho


1 3 d e abri l D o porto d a E stre lla se g ui e m um


.

save i ro g rand e para a ci d ad e com a mi n h a b ag ag e m .

A s b e stas d e ca rg as e cavallos foram pe la e strad a d e


te rra
Parti n d o n ovame n te para G oy az em mai o, o b ri
g a d e i r o te v e d e e s p e r a r n a fa z e n d a d o p a d re C o r rê a a
bag ag e m q ue fiz e ra se g uir pe la e strad a d e Iraj á q ue de n o .

m i n avam cami n h o d e te r r a .

C unh a M attos voltoue m 1 8 2 6 e ai n d a sã o d e lle as


'

se g u i n te s li nh as :
N ã o se pod e faz e r i d ea dos i n com mod os sof ri d os d a
ran te e sta m arch a d e sd e G oy az ao R i o d e J an e i ro A s
ª
.

ch u v as n un ca ce s saram ; os r i os tod os i am ch e i os pou cas


for am as pon te s q ue r e si sti ram ; os cam pos e stavam i n un
dad os , e m conclusã o d e sd e a faz e n d a d a M an d i oca at é o
'

p o r to d a E s tre lla g a s t e i tr e s h o r a s p e l o ca m i n h o n o v o ,

q u e e r a u m m a r d e l a m a ,
o u u m a to l e i ro c on t i n u o ,
e m
q u e o s ce va ll o s se e n t e r r av a m a t é ao s e lli n .

E ste pe d aç o d e cam i n h o foi o pe i or d as mi nh as


m ar ch as ; tod avi a n un ca sof ri i ncomm od os d e s aud e e por
t od os os lu g a r e s p o r o n d e t ra n si te i , r e c e b i o s m a i s a t t e n
ci osos obse q u i os e fui acolhi d o com a mai or h ospi tali
d aàe .

E m março d e 1 8 2 5 , o I mpe rad or P e d ro I , d e vi ag e m


p a r a M i na s G -
e r a e s , p a s s o u n o C o r r e g o S e cc o o n d e p ro vi
d e n ci ouad m d e se r e m fe i tos t rab alh os d e m e lh oram e n tos
n a e strad a d e sd e o porto d a E stre lla até a d i ta faz e n d a
d o C orre g o S e cco .

S ua M ag e stad e ti nh a pe rnoi tad o n a C or d oari a on d e


g o s t a v a d e c a ç a r d e q u a n d o e m v e z a s s i m c om o n a M a n
d i oca E stas faz e n d as , talve z por i ndi caçã o d o I mpe r ad or ,
.
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 17

foram ad q ui n d as e m 1 8 2 6 pe lo G ove rn o, q ue ob te ve
aq ue lla por m e i o d e e x pro pr i aç ã o d e posi tan d o n o T h e souro
a q uan ti a ar b i t rada d e q u e o p pr o r i e tar i o co r on e l
J oã o A n toni o d a S i lve i ra A lb e r n az n un ca qui z r e ce b e r
e só foi le van tad a pe los s e u s h e r d e i ros 1 6 an n os d e poi s .

E m 1 8 2 4 , re con h e ci d a a falta d e propor ç ã o d a fa


.

b ri ca d e P olvor a a mar g e m d a lag ô a R od ri g o d e F r e i tas ,


cre ad a por d e cre to d e 1 8 d e m ai o d e 1 8 0 8 e a i n con ve
n i e n ci a d o se ue stab e le ci m e n to e m lug ar proxi mo a ci d ad e
d o R i o d e J an e i ro, tratou o g ove r n o d e tr an sfe r i l upara o

lug ar m ai s con ve n i e nte F oi e scolh i d o o log ar d e n omi


.

n ad o R ai z d a S e rr a a d uas le g uas d a e n tã o d or e sce n te


vi lla d a E stre lla , ab ran g e n d o as faz e n d as d o V e lasco,

C or doar i a e M an d i oca pe rte n ce n te s a J osé d e A z e v e d o


L e mos , coron e l J oã o A n ton i o d a S i lve i ra A lb e rn az e
J org e L an g sd orff F oram a pri me i ra e te rce i ra ad qui ri d as
.

p or c om p ra e a s e g un d a po r d e s ap p
r o r i a ç ã o v i sto n ã o te r
o propr i e tari o q ue r i d o e n tr ar e m accor d o com o g ove r n o .

H ouve o m ai or cri te r i o na e scolh a d a locali d ad e , fe z e n


d o se a m ud an ç a d a fab ri ca a 1 4 d e out ubro d e 1 8 2 9
-
.

N o li vri n h o d e I Ti n oco ( 1 ) d e on d e e xtr actam os o


.

topi co aci ma ach am se outr os d e t alh e s i n te r e ssan te s a


re s pe i t o d a d i ta fab r i ca e suas d i ve r s as r e for m as .

D a lag ô a d e R od ri g o d e F r e i tas r e m ove u s e te mpo —

d e poi s par a um a d aq ue llas fa z e n d as a fab r i ca d e polvora ,


'

q u e ah i pe r m a n e ce u n a v i z i n h an ç a d e F r a g o s o e R a i z

d a S e rra .

S pi x e M arti us con tam , q ue , e m 1 8 1 7 , salvo um pc


que no e stab e le ci me n to n a provín ci a d e M i n as G e r ae s , -

on d e se faz i a polv or a com auto ri saçã o d o R e i , n o B r az i l


só se prod uz i a polvora n a fab ri ca d a lag ô a R od ri g o d e
F re i t as q ue s upe ri n t e n di a o coron e l J oã o G om e s A b re u,
conj un tam e n te com o J ar d i m B otan i co .

M ai s d e um e scr i ptor d i z q ue a fab ri ca foi re movi d a


p a r a a C or d oa r i a ; m a s o D r H e r m a n n B u.rm e i st e r ( )
2

( 1 ) P e tropo li s —
G ui a d e V i ag e m —
R i o d e J an e i ro

T yp de 1. Wl ll
te r 1 8 8 5

.

( 2) R e is e n ac h B ras i li e n d ur ch d i e P r o vi uz m i u m R i o d e J an e i ro
un d M i nas G e rae s B e r li n —
l s ô a D r uc k un d V e r lag t on G e o rg R e nn e r

3 T O M O L V I II , P . ll
1 8 m s ri ruro n l s rom co
' '
no
'
R E V IS T A T R IM E N S A L
'

i n for m a q ue o foi para a faz e n d a M an di oca , accre sce n


tan d o q ue n o li vro d e R ug e n d as ( 1 ) e n con tr a se um a i n te —

r e ssan te v i sta d a M an d i oca, b e m, com o no atlas acom

p an nan d o a r e la ç ã o d e vi ag e ns d e S pi x e t M a r t i n s ( )
2
ach a se out r a q ue n ã o é r ui m
-
.

C on h e ce m os os d on s d e se n h os e d e b alde te m os pr o
curad o os pon tos d e on d e foram fe i tos se m d uvi d a por

q u e n ã o i ma g i n av am o s e n tã o q u e a s e d e d a f a z e n d a
M an d i oca se ach as se n a plan íci e , m as si m um pouco aci m a
d a rai z d a s e rr a .

N os com mun i cou oSr Dr A d a C un h a B arb oz a ( 3 )


. . .

sab e r d e fon te se g u r a que o S r D Pe d ro 1 , t e n d o pe ssoa


. .

d e sua fam i li a d oe n te , acon se lh ad o pe lo ii s i co m ór d o I m -

pe ri o par a tom ar are s e m se rra aci ma e i n form ad o q ue


h avi a uma faz e n d a ch amad a C orrêa pe r te n ce n te ao
p a d r e A n to n i o T h om a z d e A q ui n o C orr ê a , m an d ou l h e -

p e d i r p e r m i ss ã o pa r a p a s sa r n
'
e lla al g u m te m po ; o b ti d a
e lla pu r ti o com sua fam í li a para e s se log ar D e poi s d e .

te r pas sad o alg uns m e z e s alli r e g r e s sou par a a C ô rte , .

N o an n o se g uin te , acom m e tti d a a Pr i n ce z a D Paula .

d e ce r ta e n fe rm i d ad e fe b ri l, novam e n te pe di o pe rm issã o
p a r a v o lt ar a r e fe ri d a faz e n d a , q u e e n tã o pe rt e n ci a a S r a .

D A rch an g e la J oaqui n a d a S i lva , casad a com o capi tã o


.

J osé d a C un h a B arb oz a , i r m ã o d o falle ci d o pad r e C orrêa .

E n can tad o pe los b on s are s e por n e lla g oz ar e m b oa '

sa u d e as pe ssoas d e sua fam íli a, o S r D P e d ro I pr opoz . .

à S ra D A rch an g e la a com pr a d e ssa faz e n d a


. .
'
.

R e spon d e ue ssa ve n e r a n d a se n h ora q ue n utri n d o b on s


d e se j os d e an n ui r a sua von tad e , com tud o, se b e m q ue a
fa z e n d a n ã o e sti ve sse v i n culad a , h av i a um compr omi sso
d e fam i li a d e n ão a passar a m ã os e str an h as P e di o .

( l) V m ag e P i tto re s ur d a n s le B r és i l par M auri ce R ug e n d as tra ,

d ui t d e l a le m an d par d e G o lbe r y pub li e par E n g e lm an n


'

.

C Je
P ari s C i té li e rg i re n 1

1 835
z
.

.

(2 ) O b ra j á ci ta da .

(3) C om pe te n te ara tratar d e ass um ptos e m q ue ti ve ram p te


ar
p soas d e s ua farm i a
e s .
m sn . “ ou p e ra or om s 1 9

e n tã o o I mpe rad or q ue lh e i n d i casse alg uma outra n a


locali d ad e e soub e que t alve z o d on o d o C or r e g o S e cco
p ud e s se sa t i sfa z e r os se us i n te n tos .

R e corr am os de n ovo ã G az e ta de P e tr op oli s :

N a s ua
i d a para a re si d e n ci a d o padr e C or rêa , a
4 d e d e z e m b r o d e 1 8 2 9 , ao ch e g ar ao alto d a se rra d a
E str e lla , m ui can çad o, apó s pe n osa subi d a por pe s
si mo cami n h o e te n d o com a m ai or sati sfaç ã o apr e ci ad o o
m ag n í fi c o pan orama q ue d ah i s e d e scor ti na, mani fe st ou
'

D P e d ro d e se j o d e con strui r um palaci o n e sse log ar


'
.

e para i sso c om prouum te r re n o A n ton i o C orrêa M ai a,


por
N o d i z e r d e outro i n for man te o S r D P e d ro I . .

torn ou a ve r o C orr e g o S e cco e m 2 9 d e d e z e mb ro d e


1 8 2 9 , q uan d o le vava par a a faz e n d a d os C orre as , un s 1 3
k i lom e tr os m ai s para o i nte ri or , a F ami li a I m pe ri al, por
te r si d o ord e n ad a uma m ud an ç a d e are s ã P ri n ce z a
D Paula
. .

Q ualq ue r e q ui voco n as d atas , n ã o alte ra o facto d a


F ami li a I m pe ri al te r si d o v i si tad a pe lo I m pe rad or n a
faz e n d a d o p ad re C orr êa , on d e fô ra pr ocurar alli vi o e m
1 8 2 9 a os pad e ci me n tos d a S e n h or a D P aula . .

0 R e vd S r R W alsh ( 1 ) con ta q ue por occas1 ao d e


. . .

sua pass ag e m p e la d i ta faz e nd a , ah i e s pe r ava se o -

I mpe rad or q ue v i n h a ve r sua fi lh a q ue e stava sof re n d o


de um a i n flam m ação ch ron i ca d o fi g ad o .

H ave n d o a Im pe ratri z D A m e li a fi cad o e ncan tad a


.

p e lo C orr e g o S e cco, d e re g r e s so a o R i o d e J an e i r o, o
I mpe r ad or comprou e ssa prº pri e d ad e , pag an d o
cr u z ad os , ou ao sar g e n to m or J osé V i e i r a A f on so
-

e a su a mu lh e r D R i ta M ar i a d e J e sus , como con sta d a


.

re s pe c ti va e scr i ptur a , lavr ad a e m 6 d e fe ve re i ro d e


1 8 3 0 n o car tori o d e M an oe l M ar q ue s P e r d ig ã o .

A faz e n d a compre h e n d i a os t e r r e n os d e sd e o alto d a


se r r a até o alto d o m orr o d e Q u i ssam ã , li mi te d as te rr as
d e I ta m ar aty , e só poss uía uma m od e sta casa d e h ab i
taçã o, d oi s r an ch os e d uas fe rrari as

( D N oti ce s of B raz i l i n 1 828 an d 1 8 29 —


L on d ou —
1 8 30 .
20 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T I T U T O H IS T O R I C O

A casa d e fe i o aspe cto, assobrad ad a, com uma


e ra
va ran d a n a fre n te , com b alaustr e s toscos d e mad e i ra , e
ou tra varan d a e m con ti n uaç ã o ao lad o; d os outros lad os
j an e llas d e pe i toril A d e ante d a casa h avi a uma outr a
.

te rr e a te n d o e m um d os clar os d a fr e n te pi nt ada um a
e n or m e fe rr ad u ra e e m ou tr o «F e rram se an i m ae s , A
-
I . .

d a C osta D an tas » N o m e sm o se g ui m e n to e d o lad o


.

oppos to u m g ran d e r an ch o com s e i s lan ce s fe i to com


e s t e i o d e m ad e i ra, on d e d e scan çavam e se ar r an ch avam as
tropas q ue vi n h am d e M i n as ,
C ausas d i ve rsas tor n aram d i fli ce i s os passe i os d o
Im pe rad or além e aque m d o C orre g o S e cco até sua ab d i
caç ã o a 7 d e ab ri l d e 1 8 8 1 e d e poi s i m possi ve i s poi s n o
d i a 1 3 d o m e sm o m e z S ua M ag e st ad e d e i xoupara se m pr e
0 B r az i l .

O s pr ocurad or e s d o I m pe ri al S e n h or , S amue l F e li ppe


C , arre n d ar am a faz e n d a a T h om az G on ç alve s D i as
.

G oulã o por an n uae s , pe lo t e m po d e 9 anuos, a


com e çar d e 2 2 d e j un h o d e 1 8 3 2 .

T e n d o falle ci d o a 2 4 d e se te m br o d e 1 8 34 , e m P or
tug al o S r D P e d r o I d o B raz i l e IV d e Portug al, t e mpo
. .

d e poi s o C or re g o S e cco foi ar re n d ad o a outr o por


an n uae s , pe los procu r ad or e s d a S e n h or a D u q ue z a d e
B rag an ç a , aug usta vi uva d e S ua M ag e stad e , vi sto n ã o te r
si d o ulti m ad o o pr az o d o an te ri or con tr acto .

E m par ti lh a e por d e li b e raç ã o d os con se lh os d e fa


m ili a e m se ssõ e s d e 2 3 d e d e z e m b r o d e 1 8 4 0 e 1 6 d e ou
t ub ro d e 1 8 4 1 , n o R e i n o d e Port ug al, ob ti d a pe lo j ui z d e
p a z e d e or ph ã o s,
fre g u e z i a d e S P e d r o .d e A lca n t ar a ,

e m L i sb oa , su b scri pt o pe lo e scri vã o T h om é M i g ue l d os
S an tos , assi g nad o pe lo r e spe cti vo j ui z T h om az d e A qui n o
e S ouz a e r e con h e ci d a pe lo V i ce con s u l e n carr e g ad o d o
-

con s ulad o g e r al d o B raz il e m P or t u g ,


a l n o v al or d e
t ocou a faz e n d a d o C or re g o S e cco ao
S r D P e d ro II
. . .

O C or r e g o S e cco , q uan d o pr opr i e d ad e d e M an oe l


V i e i ra A ffonso, pai d o m e n ci on ad o sarg e n to m or , e ra o -

un i co pon to d e abr i g o n o alto d a se rra d a E stre lla ( se cç ão


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 21

da se rr a d os O rg ãos) e se be m q ue fos se log ar d e passa


g e m o b r i g a t o ri a p a r a n u m e ros a s tr op a s , n ã o t i n h a m a i s

q u e um a ve n d a e d o u s r a n c h os ,
i s t o no co m e ç o d o se c ulo .

A hi pousaram e m 1 8 1 7 S pi x e M ar ti n s ( 1 ) q ue
p i n ta r a m o C or r e g o S e cc o co m o u m p o b r e l u g a r ejo a

p é s f ra n c e z e s a c i m a d o n i v e l d o m a r , o b s e r v an d o
te re m pas sad o a n oi te n um a mi se ra ve l e stalag e m q ue
'

lh e s d e ua id ea ante c ipad a d as d i fii culd ad e s d e um a vi a


g e m n o i n t e r i o r .

A proposi to d o C orre g o S e cco 0 D r J E mm an ue l


. .

P ohl, q ue alli passou e m 1 8 1 7 assi m e Xpri mi o se : ( 2 ) —

E sta h os pe d ari a , con si sti nd o e m uma con str ucç ão


d e mad e i r a, um rancho g ran d e , um a v e n d a e se i s ch ou
p a n a s d e te rra , a c h a se a 1 -
l e g u a d a M an d i o c a .

C om praz e r e n con tre i ah i alg un s pe ce g ue i ros e


p é s d e s a b u g u e i r o ( S a m b u c u s n i g )
e r n o se u m a i s b e ll o
flor e sci me n to .

A i n d a mai s m e ale g rou ve r um cam po d e tri g o


n a faz e n d a S am amb ai a , pe rte n ce n te a uma D on a M ari a,
i rmã d o pad re C orrêa, q ue e n tre outros prod uctos , colh i a
m an d i oca, m i lh o, alg odão , b an an as , pe ce g os , m arm e llos e
m ai s frut as I n fe li z me n te o tr i g o e ra m ui to e strag ad o
.

p e lo s p as s a r i n h o s .

E m pr i n cí pi os d o se culo passad o d i z o sr A da C unh a . .

B arbosa , se g und o as n otas da famíli a, for am d ad as e m


se smari as ã M anoe l A n tun e s G o ni ac as te rr as cor re spon
d e nte s d e sd e a faz e n d a d o It amar aty até Pe d ro d o R i o .

P or provi sã o d e 29 d e ou tub ro d e 1 7 4 9 , foi con ce


d i d a ao me smo se n h or li ce n ç a para con str uir uma cape lla
com i n vocaç ão a N B d o A mor d e D e us , a q ual b e n z i d a a
. .

2 9 d e outub ro d e 1 7 5 1 , te ve a faculd ad e d e usar a


P i a B a pti sm al e m be n e fi ci o d os morad ore s do log ar .

E ssa cape lla, a pri me i ra con str ui d a n o actual m un i


cí pi o d e P e tr opoli s , foi e d i fi cad a n a act u al faz e n d a d o
R i o d a C i d ad e

( 1 ) T rave ls in B ra z i l in th e y e ars 1 8 1 7 1 8 2 0

P ri nte d to r L
. .
ong
m an n H urs t R
, , e e s, O rm e ,
B ro w n and G re e n L o n d on l aet
— —
.

(2 ) R e i se im ln n e rn von B ras i li e n . e tc . Wie n —


1 83 2 .

g e d . be i
S trauss s
'

A .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

D o cons orci o d e M an oe l A n tun e s G ou lã o com D ona


A n a d o A m or d e D e us h ouve uma d lh a D M i rte s M ari a .

d e A ssum pç ão, q ue ca sou se com M an oe l d a S i lva C or rê a-


.

Ti ve r am e ste s os se g uin te s fi lh os : P ad re A n toni o T h om az


d e A qui n o C or rêa, D r A g osti nh o C orr êa d a S ilva G oulã o,
.

D r L ui z J oaq ui m C orr êa da S i lva , D A r ch an g e la J oa


. .

q ui n a d a S i lva, D M ari a G on ç alve s D i as C orr êa


. .

T e n d o falle ci d o M an oe l A n ton i o G on lã o h ouve D on a


M i rte s , sua h e rd e i r a a se smar i a re fe ri d a , q ue por m or te
d e sta foi r e talh ad a com o se g ue :
'

S an to A n ton i o coub e ao S r D r A g osti n h o C or rêa


º
1 . . .

d a S i lva G oulã o , profe ssor d e ph i losophi a e d e putad o a


C on sti tui n te B raz ile i ra , a q ual passou a um h e rd e i ro
d e lle , G re g ori o d e tal, cuj os succe ssore s a ve n d e r am ao
'

tab e lli ão F i alh o, e stan d o a V i uva e fi lh os ai n d a e m posse


'
d e sta pr º p ri e d ad e .

2 .
º
C orre a tocouao pad r e A n ton i o T h om az d e A q ui n o

C orr êa e por s ua m or te passou a s ua i rm ã D A rc h an g e ls .

J oaq ui n a d a S i lv a, q ue a d e i xou a sua li lh a D M ar i a .

I g n e z d a C un h a M arq ue s , d e que m fi coupar a o fi lh o L uí z


M ar q ue s d e S á e pe r te n ce h oj e a sua vi uva D M á ri a .

A d e lai d e V a le n te d e S á . .

O la ri a e R i o d a C i d ad e coub e ram a D A r

.

ch an g e la J oaqu i n a d a S i lva , j á e n tã o casad a com o ca


. .

p i t ã o J o s é d a C un h a B arb osa , p assan do d e poi s ao fi lh o


d e st e casal o con e g o A lb e rto d a C un h a B arb osa e por
'

m or te d e lle asua i rm ã D A nn a L e ocad i a d a C un h a M o


'
.

re i r a , e sposa d o capi tã o A n ton i o J osé M ore i ra G u i marã e s .

A ctualm e n te pe rte n ce ao g e n ro coron e l J os é C an d i d o


M on te i r o d e B arr os .

E ng e n h oca tocou a D M ari a G on çalve s D i as .

C or rêa , por sua m or te passou a se u fi lh o Th omaz G on


ç a lv e s D i as G ou lã o,
d e po i s a i rm ã D B ri g i d a M ar i a .

C ard oso, C orrê a F rag oso e h oj e ao n e to d e lla o c oron e l


'

J osé C an d i d o M on te i ro d e B arr os .

A rêa coub e a D M ar i a G on ç alve s D i as C orr êa ,


.

%
p ssou à [i lh a D M ari a B r i g id a M ar i a C orr ê a F rag oso e
a . .

e poi s ao n e to coron e l J osé C an d i d o M on te i ro d e


arr os .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 23

S am amb ai a
º
5 . fi cou para o D r L ui z J oaq ui m .

C orr êa d a S i lva, passou a se u fi lh o padr e L ui z J oaq ui m


C orrêa d a S ilva, por sua m or te a D A n na L ui z a C orr êa , .

d e poi s a D A n n a d e M i ran d a e J osé d e M i ran d a Pi n to ,


.

se n d o actualm e n te pr opri e d ad e d o D r H oraci o M ore i r a .

G ui m ar ã e s .

E x i ste outra v e r sã o sob r e a faz e n d a C orr êa q ue ah i


tr an scr e v e m os par a n ã o pe rd e l a d e vi sta -
.

A faz e n d a d o pad r e C orr êa foi con sti tui d a com os


t e rr e n os con ce d i d os a M an ue l d a S i lva C or rêa e D M ar i a .

d a C on ce i ç ã o C or rê a , por car ta d e se smar i a d e 5 d e


j an e i r o d e 1 7 2 0 , fi can d o os pr opri e tari os ob ri g ad os a
con str ui r um a cape lla , on d e se d i r i a m i ssa aos d om i n g os
e d i as san ti fi cad os , assi m com o a d ar e m h os pe d ag e m aos

g o v e r n a d ore s e v i ce r e i s , aos g e n e r ae s e out r


-
os ofii ci a e s
e m se rvi ço d o R e i q ue por lã v i e sse m a passar .

Que m acolh i a o b ri g ad e i ro C un h a M at tos e ra o p a


d re A n ton i o m as d e poi s foi
T h om az d e A q ui n o C orr ê a ;
p p
r o r i e ta r i o d a fa z e n d a ,
c on h e ci d a com o se n d o d o pa d r e
C orr ê a , o pad r e J oã o D i as C or rêa, n e to d os pr i m i ti vos
d on os , se g un d o te m os li d o alg ure s .

O D r J E P oh l ( 1 ) pe rn oi toun a faz e n d a e m 1 4 d e
. . .

s e te mbro d e 1 8 1 7 , on d e o th e rm om e t ro m ar cou 1 4 R º
.

E m 1 8 1 9 T h v on L e uth old ( 2 ) e n con trou ahi 4 0 0


.

e scravos , i m por t an te s lavour as d e cann a d e as suca r ,


m aç ã s, ce r e j as , pe c e g os e m or an g os , com tud o m e n os sab o
r osos q u e os con g e n e r e s n a E ur opa .

E i s o q ue d i z A ug us te d e S ai n t H i lai re ( 3 ) q ue e ste ve —

ah i e m 2 9 d e j an e i r o d e 1 8 1 9 .

A pó s os m ar m e le i r os e stã o os pe ce g ue i ros q ue vi
com fruta s m ad ur as O as pe ct o d e um v alle tã o b e m
.

cult i vad o , n o m e i o d as m on tan h as ag r e ste s e se lvag e n s

( 1 ) O bra já ci tad a .

i l l M e i ne A us lluch t n ac h B ras u
li e n od e r li e i se vo n B e rli n n nr h R i o
d e J an e i ro, e tc .
-
B e rlm —
ln ( le r M aure sch e n B uch h am llun g 1 8 20 .

( 3 3 O b ra já c i tad a .
24 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T IT U T O H IS T O R IC O

q ue o ce rcam , te m d e surpre h e nd e n te q ue
alg uma cousa
e n canta O pad re C orr êa , q ue faz i a vale r a propri e d ad e
.

d e q ue acab o d e d ar s ucci n ta d e scri pç ão , g oz a n o R i o d e


J an e i ro d e g ran d e fama pe los se us con he ci me ntos e m
ag r i cu ltura e pare ce q ue ali a é m e re ci d a A pr ove i tou se .
-

d a te m pe r atur a m od e r ad a d a se r ra par a culti var g ran d e


n um e ro d e plan tas d e ori g e m e u r opé a N a e s taçã o e m .

q u e e n tã o n os a c h a v am os m a n d av a s e m an alm e n te um a
tr opa car re g ad a d e p e ce g os q ue lh e prod uz i am ce rca d e
0 0 0 fran cos e m m oe d a d e s sa
'
cr u z ad os ( se j am 3 0 .

R d e M i n as G e rae s e m 1 8 2 1 o maj or
e g r e ssan d o
G A . von S ch ae ife r vi o ( 1 ) n os C orrêas pe ce g os , fi g os e
.

uva , q ue prod uz i am b oas q uan ti as d e d i nh e i ro n o me rcad o


do R io .

O s e scravos d o pad re C orrê a , d i sse ram S pi x e


M arti n s , ( 2 ) q ue e ram t ratad os com m ui g r an d e h um a
n i d ad e , fab ri c av am fe r r ad ur as e out ros ar ti g os , q ue apr e
ci avam tod os q uan tos fre q u e n tavam a faz e n d a d o pad re ,
atrave ss ad a pe la e str ad a d e M i na s G e rae s -
.

0 pr opri e tari o e ra um h om e m d os se us 6 0 n unc a,


m ui to j ovi al e acti vo, cu j as lavouras , cortad as por cami
ub os on d e rod avam carros , par e ci am s e com um ve rd a -

d e i ro j ar di m .

E ra um d os pri n ci pae s lavrad ore s d a provín ci a d o


R i o d e J s ue i ro, pon d e rou G H von L ang sdorif . .

C om uma m e d i d a d e arroz plan tad a n a faz e n d a


ob ti n h a m ai s d e 5 0 0 pe rfe i tam n te p r od uz i d as e m te r
p
re n os altos , se m o m e n or pr e paro e s e m a m e n or i rr ig aç ão ,
se nd o suffi ci e n te a h umi d ad e d a te rra , tan to ma i s porq u e
n o ve r ã o as ch uvas n ão faltavam .

A lé m d as fr utas j a m e n ci on ad as po r outros, L an g a
d orif accre sce n tou os a br i cots obti d os b e m ao lad o d a
can e lla, d a pi m e n ta , d o cravo d a I nd i a, d as noz e s moscad as ,
d o ch ã ch i ne z e d a can n a d e assucar

( l) B ras i lie n als un abli ã n g ig e s R e i ch e tc . -


A ltuua -
he i J . E
B am m e re i cb 1 82 4 .

(2 ) O bra já c i tad a .

( 3 ) Id e m .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 5

I n form e o D r P ohl ( 1 ) q ue o padr e C orrêa colh i a


.

b atatas da e spe ci e C y don i a lusi tani ca M i lle r » .

E m 1 8 2 3 o b ri g ad e i ro C un h a M at tos d e morou se -

ci n co d i as n e s sa locali d ad e , an notaud o n o se ud i ar i o ( 2 )
'

q u e a ca s a d o p ad r e e um e di fi ci o as s o b ra d a d o, cuj o

p a v i m e n to s u p e r i o r t e m um a v a r a n d a d e q u at ro a rcos e
1 0 j an e llas A s salas e q uar tos d e V i si tas e h ospe d e s
.

e s tã o m ob i li ad os com tod a a d e ce n ci a A o lad o d a cas a .

e x i ste um a b e lli ssim a cape lla d e N S d o A mor D i vi n o ,


. .

com pe r fe i tas i mag e n s d e v ari os san tos e um li n d o pre se p e .

N o pr olon g am e n to d o morro g ran i ti co e sta a ofd ci n a d e


fe r re i r os e fe rradu ras , e m q u e se t rab alh a e m d e z b i g or n as ,
e m ai s ad i an te , n a fr e nte d a casa , fi ca a h os pe d ar i a d os
v i an d an te s .

O r an ch o d os pas sag e i ros e trope i ros é m ui to g ran d e ,


sob re e ste i os d e m ad e i r a e e stã ab e rto por d ous lad os .

C on ti n ue m os a lan ça r m ão d as n otas d e C un h a
M attos
1 3 d e ab r i l E stou n a faz e n d a d o pad r e

C orrê a A s 6 h oras d a m anh ã o th e r m om e tro e stav a e m


'
.

N ao m e i o d i a su b i c a 7 8 e a n oi te d e sce u a 6 4 H oj e
º º
- 0
.

fui v i si tad o pe los S rs A lb e rto d a C un h a B arb osa e L ui z


.

G on ç alv e s D i as G oulã o, amb os e ccle si asti cos e sob r i n h os


d o S r pad re C orrêa e pe lo E x m S r D r A g osti n h o
. . . .

C orr êa d a S i lva G oulã o, d e putad o a A sse mb le a g e r al


con s ti tui n te e le g i slati va d o I m pe r i o .

A pass ag e m d as tr opas ( r écuas) d e mi ne i ros e


i mme n sa ; e e n tre e llas d e sce u para o porto d a E str e lla
a d o tr ope i ro q ue m e h a d e con duz i r para G oy az » .

1 4 d e ab ri l O th e r m om e tro as 6 h oras d a
m an h ã 6 1 U m d e n so n e voe i ro d urou at é as 8 h oras e
º
.

ab ri n d o o sol sub i c a ao m e i o d i a 7 4
º
V e n to sud o

.

e s te e n u ve n s g ros sas as 3 h oras d a tar d e A s 4 h oras


'
.

ch uva m ui to copi osa A s 4 h oras e 3 0 mi n utos um fu


º
. r acã o
fortíssi m o A s 6 horas o th e rm ome tr o 7 0
.
' º
N o te rre i ro .

T O M O L V III , P . ll .
26 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

d faz e n d a e x i ste um a b e lli ssi ma e m n i copad a ar vore ,


'
e S ta

q u e ao m e i o d i a p ô d e c o b r i r d e s om b r a a um b atal h ã o » .

1 5 d e ab ri l A s 6 h oras d a man h ã o th e rm o
'

m e tr o e m 6 8 º
O t e m po mui to n ublad o e ve n to N or te
.

fraco A s 1 0 h oras ve n to N 0 A o me i o di a sol V i vo e


'
o
. . .

ª
th e r mom e tro e m 7 2 D e tard e fi z um larg o passe i o pe las
.

e s tr ad as con tíg u as as ab as d as m on tan h as g r an í ti cas , e m


alg u m as das q uae s h a matos g rossos ; e os i pé s , bar a
únas ou g ur aúnas e ar ari b as com as s uas li n das
cor ollas a mar e llas , r oxas e ve rm e lh as , ale g ram os olhos
d as pe ssoas n ova tas n o r e i n o d a F lora d o I m pe ri o d o
B raz il E n con tr e i d uas cob ras cora e s m ortas
º
. A s 6 .

h oras d a tard e 6 8 V e n to O forte


º
. . .

16 d e ab ril T h e rm om e tro as 6 h oras d a


m an h ã 6 5 T e m po clar o V e n to N 0 A o m e i o di a
º

. . . .

t h e rm om e tr o 7 2 e as 6 h or as d a tard e 7 7
ª º
.

1 7 d e ab ri l A s 6 h or as d a m an h ã th e r m o
'

'
m e tr o 6 8 º
N e voa m ui to d e n sa q ue pri n ci pi ou a d i s
.

s i par se as 9 h or as A O m e i o d i a th e rm om e tr o 8 2
'
-
.
º
A s -
.

2 h oras v e n to S 0 com alg un s tr ov õe s ao lon g e


'
. . A s .

h oras th e rm om e tro 7 6 A s 8 h oras e 5 0 m i n utos


' º
6 .

ch e g ou o tr ope i r o B e r n ard o A n ton i o, q ue m e h a d e con


d uz i r par a G oy az » .

E m 1 8 4 4 , o pr ofe ssor V i ce n te Pe r e i ra d e C ar valh o


G ui m arã e s ( 1 ) n o tom o l d o se u R om an ce i ro B rasi li co »
º

ob se r v a :
T ratar e i d e um ph e n om e no v e g e tal q ue talve z
p or b e m p o uc os t e n h a si d o o b s e r va d o E x i s te m n o .

g ran d e t e rr e n o d a f a z e n d a d o p a d r e C o r r ê a d u a s v i s t osas

g a m e ll e i r a s cuj a h i s t or i a co n se r v a a t r a d i ç ã o e e u a c on
t ar e i a V m e T e n d o se fe i to m i st e r con str uir um curr al
.
-

d e vacoas , h a j ã m ui tos an n os , troux e ram par a fa z e r uma


ce r ca di ve rsas e stacas , e n t r e as q uae s e x i s ti am por acaso
d uas d e g am e lle i ra ; ii n cad as tod as , S Ó e stas d uas r e b e n
taram e n rai z an d o, e re move n d o se te m pos d e poi s O curral, -

a m ã o d o t e m po foi lan çan d o por t e rr a tod as as outras ,

R i o d e J an e i ro
ll l T y pog rap hi a U n i ve rsal d e L ae m m e rt, rua do
L avrad i o 5 3 .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS

fi can d o as d uas com se us r e b e n tos cre sc i d os : até aqui


n ad a h a d e e x traor di n ari o, é a h i stor i a de m ui tas
out ras .

Poré m e s tas d uas arvor e s i r m ãs, plantad as d e e staca


se m i n te n çã o ao m e sm o te m po , r e ce b e n d o ali m e n to
d e um m e sm o torrã o, por q ue n ão fi cam m ui lon g e um a d a
tra, e stas d uas arvore s t e m outonos d i ffe r e n te s e d i d e
'

ou
re n te s pri mave ras , i sto é , q u an d o as folh as amar e lle cid as
e s e ccas d e um a cah e m por te rra , q u e n ão s e d e s po

j e m c om p le t a m e n t e , co b r e s e a o ut r
-
a d e folh as n ov a s ,

oste n ta tod a a forç a d e ve g e ta çã o : acon te ce raras v e z e s ,

q u e am b as s e cca m e flore sc e m ao m e s m o te m p , p
o o ré m
i st o é só um an n o ; n o se g ui n te d e se n con tram se , e c on -

t i n n am assi m por m ui tos .

« V j
e am ag ora os sa bi os d a e scr i p tura
Q ue s e g r e d os sã o e ste s d a n atura » .

M d e ve fa z e r o O bj e cto d e e s pe ci al m e nç ã o,
an d i oca
n ã o s ó e m O b se r van ci a d o n osso prog r am ma com o para
sa li e n t ar os d i ve r s os s e r vi ç os q u e o propr i e tar i o d e ss a
'

fa z e n d a p r ocur ou pr e star ao B raz i l .

G e or g H e i n ri ch von L an g sd orif n asce u e m 1 7 7 4 e ,


se g un d o obs e r vou o sr v i scon d e d e T a un ay , ( 1 ) alg un s o
.

d i z e m or i un d o d e L ai sk n a S h ah i a e outr os d e B ri sg au n o
G r ã D ucad o d e B ad e n D outor e m m e d i ci n a pe la U n i v e r
.

si d ad e d e G oe tti n g e n , acom pan h ou aos 2 3 an n os o p ri n


ci pe d e Wald e ck para P or tu l
g ,
a o n d e i ut r o d u z i o o uso d a
v acc i n a D e poi s d a m or te d o prín ci pe foi coutr actad o p e la
.

R ussi a e fe z parte d a e x pe d i ç ã o d o c a pi tã o K r us e n sti e rn ,


q u e n o an n o d e 1 8 0 3 p a r t i o p ar a K am t s ch at k a e n o d e

1 8 0 7 re g r e s sou a E uro pa , p as san d o pe la S i b e r i a um a


outra m i ssã o o le vou para 0 B r az il on d e fi cou na q uali
d ad e d e con sul g e ral d a R us si a n o R i o d e J ane i ro .

(1 ) R e vi sta d o ln sti tuto H i s tor i co e G ee g raph i co B raz i le i ro tom o


.

38 an n o 1 87 5
. .
28 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

A g raci ad o com o ti tulo d e conse lh e i ro de E stad o,


m e mb ro d a A ca d e mi a d as S ci e nci as d e S P e t e rsb urg o e .

outras ass oci aç õ e s , G e or g H e i n r i ch von L an g sdor i f, n a


' '

opi n i ã o d e F e rd i n an d D e ni s ( l ) étai t zm savan t com i a p ar


s a sci e n ce con sci e n ci e use .

T e mos n oti ci a d as se g ui n t e s prod ucçõ e s d e ssa illus


'

trad o V i aj an te º bse rvati on s fai te s d an s un voy ag e


au tour d ug lob e d e 1 8 0 4 a 1 8 0 7 ( F rancfor t 1 8 1 2 2 vols — —
.

in 4 P lante s re cue i lli e s pe n dan t le v oy ag e d e s rus


º

se s au tour d um on de d e 1 8 1 0 a 1 8 8 1 ( Tu bin g e n 2 vols —


.

in f e o folh e to d e pr º pag an d a a q ue já te mos fe i t o


º
- . .

allusã o « M émoi re sur le B rési l pou r se rv i r d e g u i d e à ce ux .

q u i d é si r e n t S
'
y é t a b i i r e tc .

I g noram os q uan d o ch e g ou ao R i o d e J ane i ro, m as


sab e m os q ue foi vi si tado e m 1 8 1 7 pe los srs S pi x e M ar .

ti us e m 1 8 1 8 pe lo d r J oh ann C h r i sti an M i k au( 3 ) e e m


.

1 8 1 9 por T h e od or von L e uth old ( 4 ) e J ame s H e n d e rson ( 5 ) .

P e n sam os q ue s e g ui o para a E ur opa e m 1 8 2 0 .

O d r P oh l ( 6 ) pon d e ra q ue j ã s e ach av a lá e m fe ve
. .

r e i ro d e 1 8 2 1 , occas i ã o e m q ue r e c e b e u o e n ca rg o d e org a
n i sar um a comm i ssã o sci e n ti fi ca para e st u d ar o i n te ri or
d o B raz i l E m d e z e mb r o d e 1 8 2 2 foi v i si t ad o no R i o d e
.

Jane i r o por M ari a G rah am


N ão é faci l d e te r m i nar e x actam e n te on d e r e si d i a e lle
n a capi tal .

J am e s H e n d e rs on d i z q ue h ab i tava p e r to d e M atta
ca vallos , um pouco a ci m a d o aq ue d u cto d a C ari oca , n a
m onta nh a, ao pé d o C orcov ad o, n o pe q ue n o v alle d as L aran
j e i r a s ,
o b s e r v a M a r i a G rah a m ; s ob a v e r t e n t e d a ca d ê a

1 ) L U n lve rs D e scri ptlon d e tous le s pe uplcS T B rés i l, e tc P ari s


'

( — —
.

Fi rm i n D i d o t Fre re s, ód i te urs 1 839 —


.

( 2) O b ra j á ci tad a .

Ki n d e r m e i n e r L an ne . e tc—
P ra g —
be i B e r ros ch un d A ud re

º bra já ci tad a
A H i story o f th e B raz i l, e tc l c nd o n P ub li s h e d b y L on g
. .

H urs t, R e e s , O rm c, B row n an d G re e n P ate ruoste r B o w 1 82 8 — —


.

O b ra j á ci tad a .

J ournal o f a V oy ag e to B raz i l L ond on P ri nte d for L on g .

H urs i , R e e s , O rn i e , B rown an d G re e n —
1 824 .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 29

d e morros q ue d a ci dad e se e ste n d e para N E , como se lê


n o li vro d e S pi x e M ar ti n s , q u e se mostr ar am e ncan tad os

p o r t ã o p oe ti co b u e n o r e ti r o n o m e i o d o s b o s q u e s ,
c om
m ag n i fi ca vi sta sob re a ci dad e e parte d a b ah i a .

E ncon trava se alli con ve rsaç ão an i mad a e e s pi ri tuosa,


-

ab ri lh an tad a pe lo ta le n to m u si cal d as se n h or as , coa dj u


vad as por N e uk om , o org an i sta da P ri nce z a D L e opol .

d i n a de poi s Im pe ratr i z e A ug ust a mã e d o sr d P e d ro II . . .

E ra e sta casa h ospi tale i ra p ara ,os e s tr an g e i r os um


p o n t o d e r e u n i ã o m u i to a g r a d a v e l j ã m a i s se t i n h a v i s to
no R i o d e J an e i ro e g ual conj un cto d e naturali stas e
p e s so a s d i s t i n c t as .

E m 1 8 1 8 L an g sd orif coadj uvou o d r M i kau com a .

com place n ci a d e ve rd ad e i r o com patri ota .

N o an n o d e 1 8 1 9 , e m h ome n ag e m a ofii ci ali d ad e d e


um vaso d e g ue rra russo, L ang sd or d d e un a s ua chacara
'

um g ran d e bai le , on d e T he od or von L e uth old vi o se n h or as


russas , au str íacas , i n g le z as , h e span h olas e portu g u e z e s.

O s trab alh os s ci e n ti d cos n ã o e ram d e scui d ad os


L an g sd orff faz i a cons tan te s e xcurs õe s pe lo i n te ri or , i s to é ,
n as i m m e d i aç õ e s d o re con cavo g uan abare n se , caç an d o
s pe ci m e n s d i ve rsos e só d e bor bole tas c h e g oua r e u nir 1 6 0 0
vari e d ad e s .

A proposi to occor re n os q ue o cond e d a B ar ca, s e nd o


-

m i n i stro, e n comm e n d ã ra ao com man d an te d e um a forç a


mi li tar con tra os i n d íg e n as e m M i n as G e r ae s , um cran e o -

p a r a o p ro fe s s o r B lu m e n b a c h ; m as n a f a lt a d o o bj e c to

p e di d o O o ffi c i a l e n v i o u 2 b o tu c u d o s q u e a p ri si o n a r a ; u m
d e lle s , ce d i d o ao sr d e L ang sd ori f, foi V i sto na faz e n da
'
.

M an d i oca por S pi x M arti n s e H e n d e rson A ux i li ar m ui to


, .

p r e s t i m o so e d e d i ca d o , e ss e b u g re f o i d e p o i s e n v i a d o a
ilh a d e S an ta H e le n a para j un tar i n se c tos, o q ue fe z a
con te n to d e s e u pa tr ã o e , te n d o fa lle ci d o, foi a sua cabe ç a
r e me tti d a par a o « I n stitut N ati on al» d e P ar i s , on d e talve z
ai n d a s e ach e .

D uran te alg um te m po M andi oca foi o q uar te l g e


n e r al d os h om e n s d e me re ci m e n to q ue L an g sd ord c on vi
'

d ã ra para d e se m pe n h o d a sua i mportan te m i ssã o, a sab e r :


O botan i co R i e d e l, q ue m orre u n o B raz il com n ume rosa
d e sce nd e n ci a —
R ubz ow , astron omo e offi ci al d a mari nh a
30 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O E I S T O R IO O

rus sa —
O h H asse , z oolog o
. M e ne trí e s, orn i th olº g o
e R ug e n d as, pi ntº r . E ste ulti mo ape n as ch e g ad º ao R i º
d e J an e i ro d e sli g ou se d a comm i ssão faz e n d o se suh ati
— —

tui r pe lo j ove n A d r i a no A m ad o T aunay , a q ue m foi ad


j u n t o H e rc u l e s F l o r e n c e .

A 3 d e se te m bro de 1 8 2 5 os re fe ri d os vi aj an te s
s e g ui r am para S an tos cº m d e sti n º para P or to F e li z on d e
ag u ar d ar am pº r m u i tº te mpo a ch e g ad a d o ch e fe q ue s e
d e m or ã ra n o R i o, pr º vave lm e n te pº r causa d a li qui d açã o
d e se us n e g º ci os par ti culare s .

A cº mm i ssã o, ai n d a d e sfalcad a cº m o sui cíd i o d e C h .

H asse , poud e , fi n alm e n t e , con ti n uar o se u i ti n e rari o pe lo


r i o T i é té , q ue pri n ci pi ou a d e sce r n º d i a 2 2 d e j un h o d e
1 8 2 6 , e m g r an d e s can oas proposi talme n te cº n struí d as , e
a 3 0 de j u n h o d e 1 8 2 7 se ach ava r e u ni da e m C u y a b a,
o n d e
t i n h am ch e g ad º pri m e i rº R i e d e l e T au n ay .

A o m e smº te m po q ue R i e d e l e T aun ay cami n h avam


p a r a V i ll a B e ll a d e M a ttº G r oss º , R ub z º W e F lo r e n c e
m arc h avam para D i am an ti na e L an g sd º rif pe rm an e ci a
em C u y a b a , o n d e d e u p r ovas d e d e s a rr a n j o m e n t a l v i
ve n d o d e u m m odo assaz i rr e g ular .

L h om m e p r ºp ose e t D i e u d isp os e
'

A rr e b atad o pe las ond as , e m q uan to at rave ssav a a


n ad o º ri o G u apor é a 5 d e j an e i ro d e 1 8 2 8 , afog ou se -

A d r i an o A m ad e u T aunay , pe rd e n d o 0 B raz i l um m oç o
d e m ui futur oso tale n to .

L an g sd º r if, q ue sah í ra d e C uy ab a a 5 d e d e z e mbro


de 1 8 27 te ve d e par ar alg un s m e z e s n um pe que n º
'

p º r to d o r i º A r i n o s e s t a n d o j a c om R u b z º w q u e ,
t a m b e m
ad oe n tad o e ve ri fi can d o a in capaci d ad e d e s e u ch e fe , con
d uz i o tod º s pe los r i os J uruama e T apajoz a vi lla d e S an
t ar é m , alcan ç ad a e m pri n ci pi º d e 1 8 2 9 , d e on d e e n vi ou ,

um prº pri º par a i n for mar R i e d e l d o q ue succe d e ra, nã o


p o d e n d º m a i s s e r q u e s t ã o d e su b i r º ri o N e g r o e v i s i t a r
as G u y a n a s .

A pe z ar , poi s , d a b oa e scolh a d o pe ssoal e d a compe


t e ue i a d e G .H von L an g sd or lf, a comm i ssã o n ã o cum pri o
comple tam e n te o q ue pre t e n d e ra e d e spe n d e u s e m g ran d e

p ove i to ce rca d e
r fran cos, re pre se n tan d o somma
assaz avu ltad a n aq ue lla época
'
.
J U E IL E U DE P E T R O P O L IS 31

O d i ari o d a V i ag e m , fe i to por H e rcule s F lore n ce , r e


d u i d R i t d I sti tuto H i s tori co e G e o r a hí co
p r o z o na e v s a o n g p
B r az ile i r o ( tº mº XX I , an n º cº n té m d e t alh e s q ue
se ri am aq ui d e scabi d os .

N ad a se sab e d e pº si ti vº a r e spe i tº d as º b se r vaç õ e s


e calculos astron º mi cº s d e R ub z º w C on stou q ue d e .

se n h º s e cº lle cç õe s ph y tolº g i cas fº r am r e cº lh i d as ao m u


se u d e P e te rsb u rg o D e C u
.
y a b a ta m b e m se h av i a r e m e t
ti d o aº sr K ii lch e n , v i ce cº n sul d a R ussi a n o R i o d e
.

J an e i r o, afi m d e e n vi ai a par a P e te rs bur g o, ce rta q uan


ti d ad e d e n otas , d e se n h os e plan tas .

N ã o ch e g am º s a sab e r cº m o foi º sr d e L an g s d orií .

tran spor tad º par a E uropa ; é , poré m , cº n h e ci d o q ue


d e sd e 1 8 2 9 , até se ufalle ci m e n tº e m 1 8 5 2 , alli se m an t e ve
com a pe n sã o an n ual d e rub los , q ue lh e fe z º

g º v e r n o d a R uss i a .

A i n d a n a sua publi caçã º fe i ta e m 1 8 2 0 , º pr op ri º


S r d e L an g sd or li se i n ti tu
. lav a « ch e va li e r » , I F ri e d r i ch .

v on We e ch t am b e m se re fe r e aº C h e va li e r G H v on .

L an g s d ord n o li vr º q ue fe z i m pr i m i r e m H am b ur g o n o
'

an n o d e 1 8 2 8 ( 1 ) e m q uan to q ue o sr v i scon d e d e Taun ay .

e tam b e m P i e r r e L arº usse ( 2 ) d i z e m q ue e r a b ar ã o , accr e


s ce n t an d º e ste ulti m o q ue pe r te n ci am a m e sm a fam íli a o
r e fe ri d o b arã o G .H d e L an g sd orif, aº se r vi ç o d a R ussi a
.

e O b ar ã º E m ile d e L an g sd º rif, d i plº m ata fr an ce z , e n vi ad o


e x tr aº rd i n ari o e m i n i s tro ple n i pote n ci ari o d º R e i L oui s
Ph ili ppe , q ue fuucci º n aud o com o offi ci al d o e stad º ci vi l,
ass i g n ou a e scri ptura d o cº n t ractº d e casam e n tº d º Pr i n
ci pc d e J oi n v i lle com a P ri n ce z a D F ran ci sca , d o B r az i l, .

a 1 d e m ai o d e 1 8 4 3 n º R i o d e J s ue i r o .

A q uatro
m i lh as N O . .d º pe q ue n o por to d a E stre lla
ach a se a parº ch i a d e N
-
os sa S e n h º r a d a P i e d ad e de
I nh ome ri m , nº an g ulº d a cº n d ue n ci a d o ri o I n h º m e ri m
cº m º n o d e S an ta C r uz .

)
(1 B ras i li e n s
g e g c n w a rti g e r Z us ta n d un d C º lº n i al S y ste m H am
>

burg h e i H o ffm an n un d C am ps 1 8 28
— —
.

( 2 ) G ran d D i ctiº n n ai re U n i ve rsal d u XIX si l cle e tr


i
P ar i s . .

1 87 3 .
32 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

O s par ochi an os sã o p la n t ad o re s d e m i lh o e d e m a u
di oca q ue obtêm com ab un d anci a .

N e sse d i stri cto, d i z J am e s H e n d e rson , a faz e nd a


'

M an di º ca e um si ti o e ncan tador d e q ue se tornou pro


,

p r i e ta r i o G r L an sd orif E s
.
g q , co n
. s ul g e r
-
al d a R u ss i a , p
º r
cau sa d as e x cu rsõ e s q ue le vavam fre q u e n te m e n te o natu
rali sta a e s ta parte d o pai z .

S e m º utrº fi m q ue o d e sej o d e favor e ce r a alg ue m q ue


p o r v e z e s o t i n h a s e rv i d o e a q ue m q u e r i a ce d e r u m
t e rre n º para con strui r um ranch º q ue d e sse ab ri g o aº s .

an i mae s e s u as carg as vi n d as d e M i n as, te ve e lle d e faz e r


ac q u is i ç ã o d e tº d as as te rras d e q ue e stava d e posse ,
um me sm o i n d i víd uo e V i sto ach ar se e m con di çõ e s fa -

v or av e i s a prº d u cçã o d a m an di oca , d e u e sse n ome a su a


n º va p r opri e d ad e .

P ag ou q uasi m i l li b ras e ste rli n as pº r e stas te rr as


q u e a i n d a n ã o t i n h a m s i d o a n i m a d a s e c u j a e x t e n s ã o
e s ti m ava se re g ular d e z mi lh as q u
-
ad r ad as .

E m 1 8 1 9 V i n te mi l pé s d e cafe aca b avam d e se r


l d d
'
p a n t a o s e a co lh e i t a a m an di oc a p r o d u z i º n e sse a n n º
ce rca d e 1 0 0 0 saccas d e fari nh a nº valor cad a u m a de 8
a 1 0 sch i lli n g s .

E stava se e n tã o cº n strui n dº um a casa par a o sr d e


-
.

L ang sd orii , q ue ob ti ve ra d o R e i O i mp or tante pri v ile g i o


'

d a i se n ç ã o d e tod a a taxa m i li tar para a g e n te d a vi s i


n h an ç a , tr ab alh an d o e m t e r ras d e lle E s ta ci rcu mstan ci a ,
'
.

j u i
º
i d
'
n t o c o m a p e r m a n e n c a d a 7 co m p an h i a o 6 r e g m e n t o
n o pº rto d a E s tre lla , le vº u di ve r sº s i n d i víd u os a se r
vil º pº r pr e ç os m º d i cº s e pe r mi ttí o q ue , cº m º re for ç o
-

d e 6 0 e scr avos , a propr i e d ad e se d e se n volve sse r api da


m e nte .

O uçam os d e n ovo S pi x e M arti us : « N oss º am i g o, o


cº nsu l g e r al sr von L an g sd orff, com pr º u um a g ran d e
.

faz e n d a n a e strad a d e M i n as G e rae s, pouco an te s d a n ossa


ch e g ad a ao R i º d e J an e i ro ( lº g o pou co an te s d e 1 5 d e
j ulh o d e e stava j ustam e n te pri n ci p i an d º a faz e r
con str u i r uma casa para e lle m e smº A cce i tam os pr om
.

p ta m e n t e se ucº n v i te p ar a e x am i n ar m os e m s ua com pa n h i a
e ste n ovº e st ab e le ci me n tº d o q u al fe z b on i ta pi ntu r a pe las
suas ri q ue z as e m cu ri º si d ad e s n aturae s
J U B I IE U DE P E T R O P O L IS 33

E m conse que n ci a d o g ran d e trafi cº e n tre a capi tal e


O pe q ue n º pº r to d a E str e lla, q u e é vi si tad o pº r to d os º s
vi aj an te s d e M i n as G e r ae s , d i ar i am e n te par te m bar cas
-

e nt re 1 1 e 1 2 h º ras , assi m q ue sopra o v e n tº d º m a r e


ch e g am n o pº r tº d a E stre lla d u r an te a n oi t e ; d o outro lad o

se g ue m r e g u lar me n te b arcas após o pô r dº sol, n ave g am


no corr e r d a n º i te e atti n g e m a ci d ad e ao n asce r d o d i a .

E m se t e mbr o d e 1 8 1 8 , º D r Pº h l obs e rvº u q ue n º .

p o r to d a E s t re l la e x i s ti a g r a n d e d e p os i to d e s a l,
on d e s e
ab aste ci am as capi t an i as d e M i n as , G oy az e parte d a d e
M attº G rosso .

A pr oposi to d o porto d a E str e lla accre sce n tare m º s as


o bse rv aç õ e s fe i tas e m 1 8 5 0 pe lo profe ssº r D r H e rm ann .

B ur me i ste r ( 1 )
P º r to d a E stre lla, com o e m g e ral os povoad os d o
B r az i l, e um a lº n g a r n a e d i fi cad a e m am b os O s lad º s d a
e s trad a d e r od ag e m n a qual se su cce d e m as e stalag e n s ,
v e n d as , ] oj as e alg u m as casas d e h ab i taç ão, um as as outr as .

N ã º pr od uz i m pr e ssã º e spe ci al, as casas ach am se por d e -

m ai s se parad as para q ue o lº g ar possa te r um a appar e n ci a


d e vi lla ; tam b e m s ó t e m o carac te r de uma e s taçã º d e
d e se m b ar q ue e d e scar g a par a º s va pº re s e barcas q ue v e m
d o R i o d e J an e i r º ; a e x por taç ã o par a o R i o é m e n os i m
p o r t a n t e p o r q u e a m º r p a r te d a s t r º pa s s e g u e m p e la e s
t r ad a te r r e str e passan d º por I n h a úm a J un to aº ri º fi ca .

um e spaç o d e te rr e n o abe r to on d e as trº pas se r e un e m e


p e r t o d o q u a l e s ta a ca s a d e d e p º s i t o d a s m e rca d o r i as e
c o b r an ç a d e i m posto , com um g ui n d aste par a carr e g ar º u
d e s carr e g ar os volum e s pe sad os aº lad º d e um te lh ad º
q u e o s a b r i g a .

A ug uste d e S ai n t H i lai re ( 2 ) con ta q ue d e sd e q ue


-

v i aj a n o B raz i l n e n h um log ar lh e par e ce u t e r tan ta vi d a

e m º vi m e n to com o o port o d a E str e lla .

A ccr e sce n t a q ue º t e rr e n o é plan o até a faz e n d a


M an d i oca , prº pr i e d ad e d º i n s tr uíd o e i n can save l L an
g s d o r if , q u e n ã o pô d e d e i x a r d e fi c ar ce l e b r e n o B r a z i l ;

( 1 ) O b ra j á c i tad a .

aux sº urce s d u ri º d e S F ranci sco e t d an s la prº v i n ce



f
z) V º y ag e .

de G º vaz P ari s , A rth ur B e rtran d b b , e d i t


, . l 8 l7. .

T O I O P .
34 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

a mó r par te d os sab i os q ue vi si taram e sta parte d a A me


r i ca , n º te mpº d o pr i m e i ro casam e n to d e D P e d ro I ,
.

e sti ve r am alg un s d i as n a M andi º ca , on d e colh e ra m


m ui tos obj e ctos i nte re ssante s .

C unha M attos , q ue passº ua n oi t e d e 1 1 d e ab ri l d e


1 8 2 3 n a faz e n da d a M an d i oca, d i z q ue sr L ang s d orff « o .

r e c e b e u com a sua re con h e ci d a u rb an i d ad e e tr atou o com -

a d i sti ncçã o m ai s li sº n g e i r a q u e s e pod e r i a d e s e j ar O .

cº n se lh e i ro ach ava se occupad o n os se u


-
s tra b alh os ag ri

colas , ph ilº soph i cº s e d e cº n str ucç õe s, n º q u e t e m e mp r e

g a d º s q u a r e n t a a ll e mã e s e s ui s s º s , a lé m d e m u i t os e s c r a

vos , art í fi ce s e tr ab alh ad º r e s d e r oç a A si tuaçã º d e st a


'
.

faz e n d a é ag radav e l, mas e stã ce rcad a d e asp e rr i m as


se rran i as d o lad o d o N º r te e L e s te D aq ui d e scob r e se a
'
-
.

se rra d º C ampi n h o . A e st rad a , d e sd e o p orto d a E str e lla


até e s te log ar , n o te mpº d as ch uvas, d e ve se r i n tr an si
t ave l, pº r m oti vo d os pan t an os q ue cumpr e at rave ssar O .

th e rmom e trº , aº m e i o di a , apº n tava 8 3 g rã os »


-
.

E r n st E b e l i n for ma q ue n a ause n ci a d o d on o, a
M an d i oca e ra ad mi n i stra d a pº r um an ti g º O ffi ci al b a
varº von W e e g e q ue os cº lon os e m n ume r º d e 9 , d os

q u ae s u m m u i to p g ç
r e u i o so ,
e r a m o r i u n d o s d a S u i s s a
fran ce z a .

E sse s colº nos e m 1 8 2 4 j á poss ui am plan taç õ e s pro


.

p r i as d e c a fé , h av i a m s i d o a li m e n t a d os e a g a z a lh a d º s

p e l o s r. d e L a n g s d o r ff, d u ra n t e o s t r e s p r i m e i r os an u o s d e
su a e sta d i a n a M an d i oca e m tr oca d o trab alh o d e se us
,

br aç º s e d e pº i s ti ve r am d e d ar a d e ci m a d e s e us prº d uc tos
p a r a p g
a a r e m o t e r r e n º q u e o c c u p a v a m .

O D r E rn st B raun s ( 1 ) e scre ve u q ue a colº n i a d e


.

L an g sd ord , d e poi s d e te r r e un i d º até 3 0 0 alle mã e s s e


'

ach ava r e d uz i d a a d uas fam íli as .

« Qu an d o n os ac h av am º s na M an d i oca , c on tam
S pi x e M arti n s , o n osso b e n e volo h º m e m foi vi si tad o
p º r se u s v i s i n h º s q u e o lh av a m c º m s u r p r e z a e a l g u m a
i n ve j a O r api d o prog re sso d a prº pri e d ad e .

( 1 ) ld e e n fi be r d i e A us wan d e run n nach A m e rica e tc .



G õ tti n g e u
be i van d e n H º e ck und B u re t
p 1
. 8 27 .
J U B lL E U DE P E T R O P O L IS 35

O pri me i r º e n sa i o fe i t º para r e volve r a te rra com


arad o, te n d º si d º mal su cce di d o por caus a d a i n e x pe
ri e nci a d os pre tº s e falta d e b º i s e n s i n ad os para e st e
trab alh o, te ve se d e re con h e ce r a di fi culd ad e d e se faz e r

n º sº lº b raz i le i ro os s e r vi ç os ag r í colas a m an e i ra e u r ope u.

M ui tº s n unca ti nh am V i sto arad os, alg un s nã o q ue


ri am ad mi tti r o facto ve ri li cad º d o sº lº t orn ar se mai s -

fe rtil quan do re volvi d o e sob a i n flue n ci a ch i m i ca d a


at mosph e ra ; º u tros d uv i davam q ue º s b oi s com prad os e m
M i n as pe lº s r d e L an g sd º rd ti ve sse m vi g or b astante par a
'

su pp o r t a r d ur a n te al g u ns d i a s o p e no so t ra b a lh o d e
ar ar ; tamb e m h a q ue m lasti m e o te m pº pe r d i d º pe los
n e g rº s e m pre g ad os n o di tº se r vi ç o .

C º mq uan to, até ag ora, º nosso ami g º ape nas d i sp 0


n ha d e un s vi n te pre t os , e lle n ã o só asse g urº u a subsi s te n
ci a d e sua famíli a com º cu lti vo d o m i lh o e d a m a nd i oc a ,
cº m o ai n da te m prod uc tos par a m an d ar ve n d e r n a ci d ad e .

M ai s d e uma ve z nº s fe z cº me r b atatas d e e x
ce lle n t e quali d ad e .

C om t ud º a sua m ai º r e spe ran ç a e stã n a sua la


vou ra d e café

O bse rvaçõe s fe itas com o m ai or cuidado a l6 le g uas da capital na


, ,

o e da d d C º ul G e l d R u i C a lh e o von L an sdorii
p p
r ri e o ns ra a ss a av i r
g

M E ZE S
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 37

, E
'
pºJr F
e m
r i
, e d ri ch von W e e ch que m me lh or nos
d i z º q ue L ang sd º rif fe z no B raz i l .

N o se u li vr o t rata e ste e scri ptor d º s h abi tº s e cos


th m e a d a ci d ad e d e R i º d e J an e i r o e prº vi n ci a d e sse
'

n º m e com mi n uci as , prov an d o q ue e lle se d e d i coupe s


sº alme n te as i n d u s tr i as ag rícolas nº te mpo qu e se c on
s e rvon n o paíz , pr º vave lm e n te d e 1 8 2 2 a 1 8 2 7 e os se us ,

dad os r e lati vos a e m pre z a L an g sd or if d 㺠a con h e ce r q ue


e lle fº i º ad mi n i str ad or d a M an di º ca me n ci on ad o pº r
E rn st E b e l, O offi ci al b avar o vº n W e e g , cuj o n ome te rã
s i d o m al e scr i pto .

G H V º n L a n g sd orlf, consul g e ral d a R ussi a, e s


. .

t be le ce u e m 1 8 2 2 um n ucle o colon i a l por s u a con ta e


a
rI scº .

O m ai s d e sfavorave i s d i z e re s fº ram e spalhad os


S
con tra o fu n d ad or as si m cº mo falsi ssi m as accu s aç õ e s d e
t od a a e s pe c i e fº ram le van tad as E d e d e ve r con te star
'
.

t ud o q uan to é m e n ti roso, pon d e r º u J F r i e d r i ch von


.

We e ch .

O sr von L an g sd orif d e v olta a E urº pa d i ri g i u se


.

à s pe ss oas d i s pos tas a e mi g rar e con vi d ou as para ac om —

p u n h a l o aº
-
B raz i l N ã o
. m a i s ti n h a e m m i ra q u e po v o a r
com h ome n s labori os os sua faze n d a pe r to da capi ta l e
favº rave lme n te collocad a s ob todos os pº n tos d e vi sta ,
tº man d o a se u carg º cº m tº d a a le ald ad e a º bri g açã o d e
v e lar par a º bº m e x i tº d e t ud º E o s r d e L an g sd orif
. .

tomoue m favor d os colon os com prom i ssº s e q ui tati vos q ue


ti nh a o mai or d e sej o d e cum pri r .

O con h e ci me n to d º s home n s nã o par e ce , por é m se r .

o forte d os g r an d e s vi aj an te s ao r e d or d º mu n d o, poi s q ue
e lle n ã o foi fe li z n a e scolh a d os colon º s P rovave lme n te
.

n ão ti n h a r e fle c ti d o sufi ci e n te me n te sobr e O tran s por te


de i nd i ví d uº s e m n ume ro a vultad o para te r ra e str an
f u d ll
'

g e i ra ,
e sº b re o s s a cr i f
i c i os a a z e r c o m o s ste n to e e s
d ur an te os pri m e i ros te m pos , m o rme nte q uan d o e s sa g e n t e
38 R E V IS T A T R I M E N S A I. D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

e xag e ran d o tud o q uan to podi a e spe rar , vi n h a con vi cta


de conse g ui r ce r to b e m e star se m g ran d e trab alh º e e m
b re v e praz o .

E d e ctuou se b e m a vi ag e m par a 0 B raz i l o sr d e


'
-
.

L an g sd orif ti nh a cuid ad o com e scr upulº par a q ue ti ve sse m


º possi ve l conforto, vi nd o n º m e smº navi o on d e m an
t e ve a º rd e m , d e se mb ar can d o com se us colº nos se m q ue
n e nh u m d e lle s sº f re sse as fad i g as d e tã o long a vi ag e m
'

n o mar .

N ão e n cº n tran d o a somma d e di n h e i ro com a q ual


con tara forçosam e n te q u an d o parti r a d a E u r º pa e t alv e z
tam b e m por q ue m e lh or con h e ci a o caracte r d º s se us co
lon os por te l os e stud ad o d ur an te a tr ave s si a oce ani ca,

e lle os occupou prº vi sori am e n te e m cas a d e u m patr i ci º


'

p e rto d a c i d ad e e p p
r º º z ao g ov e r n o to m a r co n ta d os
m e s mos m e d i an te º r e e mb olsº d as d e spe z as fe i tas com as
r e ape cti vas passag e n s .

I ni m i g os d o sr d e L an g sdord , i n di vi d uº s se mpr e
'

p r o m pt os a se m e a ram a d i s cor d i a ,
e n ch e r am d e a pp re
h e n sõ e s O e spíri to d º s colonº s , m ui tos d os q uae s, con si d e
r an d o se ven d id os , re ti raram se
-
se m m ai s n e m m e n os
-

ad m d e pr ocu rar e m n a ci dad e os m e i os para a s u a an h s i a


te ue i a .

A d e scond an ça e o d e scon t e n tam e n to r e i n aram e n


tr e os outros e te n d o se rom pi d o as n e g oci aç õe s e n t a
-

bº ladas com º g ove m º , foram e lle s a cº n trag ostº com o


sr d e L ang sd orff at é a su
. a prº prie d ad e on d e abe r tam e n te
se mostrar am m al sati sfe i tº s , log o q ue ti ve ram boa
compr e h e n sã º d o trab alh º e d as pr i vaç õe s a q ue i am
i car suj e i tos e quã o falsas e ram suas i d e as d e ri q ue z a e
faz e r .

A paci e nci a L an g sd º rif cui d an d o


i n can sa ve l de
d a sor te d e lle s , d º suste nto e ag az alh o, foi r e c om pe n sad a
'

com a d e sob e d i e nci a N ad a lh e s pare ci a bom , e o r e st ri cto


.

nu me ro d e fam íli as d oce i s foi arrastad o ã re b e lliã º


g e r a l pe las vº z e ri as d os de s con te nte s .

O sr d e L an g sd orff e mpr e g ou, e n tre tanto , uma


.

e n e rg i a su fd ci e nte para i mpor se a m assa e ob ri g ai a ao


- —

cum pri m e nto d as su as ob ri g aç õ e s volu n tari as ; mas o

g o v e r n o n ã o o su ste n tou .
I U E IL E U
. DE P E T R O P O L IS 39

E m ve z d e se m d e mora faz e r e n tr e g a d e te rr as aos


cº lº n º s , occ upar am n os n a con str u —
cç ã o d e casas para o

p p
r o r i e ta r i º , t o rn an d o os t e s t
-
e m u n h a s d e d i sse n ç õ e s d c
me s ti ca s, d e i xan d o os sº b a i n spe cção d e pe ssº as se m

con h e ci m e n tº alg u m d as cousas , pag an d o salari º s e pro


p o rc í o n a u d o lh e

s e ns e j o d e p a s sa re m p a r t e d o di a j u n to s
n a º ci osi d ad e .

Trº uxe a colon i a ao n asce r o g e rm e n d a sua d i sso


luç ão e se ach ou d i ssolvi d a an te s d o d e s b ravam e n to da
m e tad e d e um m org e n ( 1 ) .

O d e sappar e ci m e n to d e g ran d e parte d e sua fº rtun a ,


i mm e n sa tri s te z a e a opi n i ã o d e sfavº rave l do pub li co,
for te m e nte pre ve n i d o pe lo q ue d i z i am os colon os con tra
G H d e L an g sd ord q ue com i sto pe rd e u a sua b oa fama ,
'

. .

t ae s foram º s r e sultad º s d e uma e m pre z a fe i ta sobre base


d e calculº s falsº s e q ue a carg o e xclusi vame nte d e um par
.

ti cular só pod i a d ar pr e j ui z o m e sm º n o caso d o g ove rn o


te r ob r i g ad o os colon os ao cum pri m e n to d os se us d e ve r e s .

T e r i a º i n i ci ad º r aufe r i d o m ai ore s van tag e n s com


2 0 n e g ros do q ue com o e s tab e le ci me n to d e 2 0 0 fam íli a s ,
cº m as q uae s q ualq ue r e m pr e z ari o d e ste
'
g e n e rº a p e z a r

d os se r vi ç os p r e stad os e d i spe n d i os , e star i a e m con st an te


h ost ili d ad e .

M ão g rad o a e x pe ri e n ci a por e lle ad q ui ri d a , o sr d e .

L a ng s d ord n ão pare ce te r tomad o j ui z º D e 1 0 3 i n d i


'

v i d uc a só lh e t e n d º r e stad o os m e m b ros d e d u as fam íli as


m an d ou e lle vi r g e n te d a cº lon i a d e N º va F r i bur g o, a
que m d e u te rr as e ad i antou v í ve r e s .

E mb ora e m g e ral d ili g e n t e s , foi pre ci so te r s e -

o tale nto d e li d ar cº m e lles , d e capt i var a su a coud an ç a


e pe n sa r n o se u futu rº , º q ue n ã o b as tº u para i m pe d i r

q u e º s nº v º s c o lo n os b r e v e s e m os t r as s e m t a m b e m d e s
con t e n te s e e ste p e q u e n o n ucle o te r i a s e tor nad o i g u - al

m e n t e fon te d e i mm e n so d e sg os to p ara o ar d e L an .

d d
'

g s d o r s
,i o g o v e r n o I m p e r i a l n ã º lh e ti v e s s e co m p r a º

a faz e n d a n o d m d º an nº d e 1 8 2 6 , i n d e m n i sa n d º os colon os

q u e f o ra m e m pa rte d i spe n sa d os .

(1) M e d id a ag rari a da A lle m an h a, cº r re spond e n d º se g und º as loca


li d ad e s d e sd e 20 are s até are s .
ltE V l S T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

A i n d a h oj e e x i st e m ve sti g i os d as plan taç õ e s d e ca fé


d aq ue lle te m po, S ã o con h e ci d as com o n ome d e café
'

v e lh o p e r to d o pa r e d ão .

Te n d o se fe i tº i nq ui ri ç õ e s n º log ar fº ram e n c on
-

t rad os alg un s pr e tº s i d osos q ue se le m b ravam d º con sul,


ta m b e m g ran d e apre ci ad º r d o catê re tê e d o pacao
A g ran d e d e ce pçã o e as i mm e n sas pe rd as d e d i n h e i ro
soifr i d as pe lo b e m i n te n ci on ad o, p or e m , mallº g rad o e s
tran g e i ro, e x pli cam a v i d a d e sor d e n ad a a q ue se fo i
.

e n tr e g an d o, com pre j uíz o d as s u as capaci d ad e s i n te l


le ctuae s , cad a d i a m ai s acce n tuad o d e clí n i o n o d e corre r d a
v i ag e m pe lº i n te ri or d o pai z , d e 1 8 2 6 a 1 8 2 9 .

P roce d e u o g ove rn o d a R ussi a cº m m ui ta di g ui


d ad e , le m b ran d o se tão sº me n te d os b on s se r v i ç os d º
-

se u com m i ss i on ad o , se r vi ç º s , e n tr e tan to , m ai s ute i s ao


B raz i l, on d e ai n d a n ã o s e e ri g i o o m e n or si g n al d e
h om e n ag e m ã m e m º ri a d e G e org H e i n ri ch von L an g s d ortf

'

J uli o F ri e d ri ch K oe le r é outro pre stan te ob re i ro


a q ue m 0 B raz i l i g ualm e n te ai n d a n ã º p r e stº u a d e vi d a

j u s ti ç a
.

Pº d e rí am os re prod uz i r a fé d e ofd ci o d e sse ofd ci al


'

e m ai s n ã o s e r i a pre ci so par a com prº var o q ue d i z e m os .

Pe rte n ce n d o, d e sd e 1 8 2 8 , ao cor pº d e e n g e n h e i r os ,
J F K oe le r se rvi o d i ve rs as ve z e s e m com mi ssõ e s d º g º
. .

v e r n o ci vil

U m avi so d e 1 6 d e j unh o d e 1 8 3 2 º e nca rre g º u d e


e x am i n ar O e s tad º d a calç ad a d a s e r ra d a E s tre lla , d an d o
i n fº r m aç õ e s d e se u e stad o e º r ç am e n tº para os n e ce ssa
ri os r e paros , cu j os trab alhos foram ord e nad os e e lle os
d i ri g i º e m vi r tud e d e n º me açã o mi n i s te ri al d e 2 d e ag os to
de 1 8 3 2 .

P or A vi sº de 1 3 d e mai o d e 1 8 3 3 , te ve º rd e m d e
i r a B arb ac e n a e na v olta , d e e x ami nar a e str ad a d e
M i n as n o lug ar T am araty .

A 2 2 d e n º ve m b r o foi d e n o vo e n carre g ad o d e e x a
m i n ar a e s trad a d a se r ra d a E st re lla .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 4 1

U m offi ci º d e 1 de j un hº d e 1 8 3 5 d e te r mi nou ai n d a
o e x am e d a e s trad a d a E st re lla, q u e s e ac h ava con si d e

r ave lm e n ts d e te ri or ad a .

A 2 1 d e mai o d e 1 8 3 6 , out ro offi ci o ord e n av a o


conce r to d a pon te sobr e O r i o I n h º m e r i m , n a e s tr ad a

q u e c º n d uz i a d a fr e g ue z i a d e I n h om e r i m aº p o rt º d a E s
t re lla .

D e i x amº s propº si talme n te d e ci tar º s av i sos e o ffi


ci oa r e lati vos a se r vi ç os , um tan tº i n d i d e r e n t e s ao as
'

sum ptº d e q ue trat amos .

E stav a o K º e le r , º ccupad o cº m º
capi tã o J . F .

le van t ame n to d a plan ta tº pog raph i ca d a par te d a pro


v i n ci d º R i o, cº m pr e h e n d e n d o º s te r re n os d e s d e º p ortº
a
d a E str e lla até a pe que n a v i lla d a P ar ah y b a d o S ul,
q uan d o te ve n otici a d a e nt rad a n a b ah i a d o R i º d e J a
n e i r o , a 1 2 d e n ove mb ro d e 1 8 37 , d e um n avi o traz e n d o
colº n os alle mã e s .

P d e mor a e ch e g ad º a c api tal ah í


ar ti º se m ,
v e ri i c º u
f

q u e o J s ti n e
u ,
d e 2 6 5 t º n e lad a s , ca p i tã o L ucas , p roce

d e n te d o H av re com 6 5 d i as d e vi ag e m , na ve g an d º com
b an d e i ra i n g le z a com d e sti nº d e S id n e y n a A us tr ali a , ,

s e vi ra º b r i g ad o a ar r i b ar n o R i o p or s e ach are m r e v ol

tad º s os 2 3 8 e mi g ran te s alle m ã e s q ue t r az i a a b ord o .

Q ue i xav am se e lle s d a i n suffi ci e n ci a e pe ssi m a q uali


d a d e d os v íve re s , b e m com o d o capi tã º , h o me m d e co


r aç ã o d ur o .

E d e cr e r q ue alg ue m i n te r ve i o para q ue o g o v e rn o
'

b raz i le í ro se occupas se cº m e sta pob re g e n te , e q ue e sse


alg u e m n ã o foi out rº s e n ã º J F K oe le r C e rto é q ue o
. . .

capi tã º L ucas foi i n d e mn i sad o d os s e us d i s pe n d i os e os


alle mã e s pud e r a m s altar e m t e r r a .

R e colh e ram e n o lar g o d a L a pa ã h osp e d ar i a d a


S oci e dad e C olº nísad ora d o R i º d e J s ue i r o
i to d e sta e m pre z a , só e n con tr am os o m appa
'
A r e spe
u
q e vam os re prod uz i r e m ui li g e i ra r e fe re n c i a s ob re
ºs cº lon º s a té e n tã º ali st ad os .

Pare ce -
n os q ue e ssa S oci e d ad e se fº rm ou e m 1 8 3 6
º u pr i n ci pi o d e 1 8 3 7 , m as n ão sab e m os q uan d o d e i x ou
e xi sti r .

T O M O L V III , P . ll .
4 2 R E V IS T A T R IN E N S A I . D O I N S T IT U T O H IS T O R IC O

M app a d os colon os i w cr ipa s pe la S oci e d ad e P r om o


tor a de C olon is a çã c d o R i o d e J am er a, d e sd e O u lti m º


di a d e M arçº d e 1 8 38 ao ulti m o de Jane i ro d e 1 8 3 9

C on tractad º s
A d auç ad os
C om praç a n a com pan h i a
A j orn al com parti cu
lar e s
F ug i d os
M or tos
E x i s te n t e s n o d e posi to

O capi tã º K oe le r d i ri g i º se e n tã o ao pre si d e n te d a
-

p rº v í nc i a d º R i º , r e q ui s i ta n d o os d i to s e m i g r an te s p ar a
a con str ucç ão a se u ca rg o d a e s trada d e ve n d o li g ar º

p or t o d a E s t r e lla ã P a r a h y b a d o S u l , p assa n d o p e la I m
p e r i a l F a z e n d a d o C º rr e g o S e cc º q u e a t é e s sa d a t a n ã º
ti n h a d or e sci d o, n e m m e d r ad o , com o j á v i mos e scrip to . .

E ffe cti vam e n te b oa parte d e ste cº n ti ng e n te d e alle


'

mã e s foi trab alh ar sob as ord e ns d e J F K º e le r .

arran ch an d º se a pri n ci pi o n o m e i º d a se r ra, aº


-
p do
é
m orro d o C º rti ç o O s colon os foram i n stallad os prov i sori a
.

m e n te n o C or re g o S e cco, e passad º s mai s tr e s m e z e s


ti v e ra m d e se g ui r para I tamar aty on d e vi ve ram suste n
tad º s pe los c ofre s publi cos , te n d º cada famí li a o s e u
q uartº e m uma cas a b astan te g ran d e e m d ous corpos .

O D r G e º rg G ar d n e r ( 1 ) q ue pº r e ste te m po passº u
.

ah i e scre ve u º se g u i n te : « We passe d th roug h th e small,


m i se rab le vi llag e º f C orr e g o S e cco com o le m b raram os
R e v D P K i dd e r e R e v I C F le tch e r ( 2 )
. . . . . . .

N a falla pre si d e n ci al d o cxm sr P a uli no J osé . .

S º are s d e S º uz a ( d e poi s V i scon d e d e U r ug uay ) e m l d e º

M ar ç o d e 1 8 3 9 , lê se q ue —
an i m ad º s pe lº s sati sfactº ri os
re su ltad os do e n sai o q ue d z e ra com as 7 0 famíli as ou
1 5 0 a ço ri an os , cu j os se rvi ços havi a cº utractad º cº m a

-
l ) T rave ls i n th e i n te ri o r o f B raz i l, d uri n g th e y e ars 1 836 1 84 1
L º nd º n 1 84 9 ,

.2 ) B raz il an d th e B raz i li an s —
P h i lad e lph i a —
1 85 7 .
J U B lL B U DE p an or am a 43

S oci e d ad e C olº n i zad ora d o R i o de J an e iro p ar a a s

ob ras d a pº n te d o P arah y ba , º sr pre si d e n te da pr o.

v ín ci a e n vi ou para as obras d a se rra d a E stre lla 5 1 fa


mi li as alle m ã s º u 1 4 7 m as , se nd o 5 6 h ome n s, 4 2
mu lh e re s e 4 9 fi lh º s d e m e n or i dad e , q ue ch e g aram n o
navio J usti n e d º H avre A pr ovi n ci a ob ri g ou se a
.
-

a
p g a r —
lh e s se g u n d o o se u m e r e c i m e n t o e c a p ac i d a d e , de

ve n d o tod os p r e s tar se r viç o s p a r a se re m a p ntad º s


o

com o ope r ar i os O e x ce sso d o prod uctº d º j orn al d os co


.

lº n os sobre as d e s pe z as q u e faz i am e ra appli cado 6 amor .

ti zaç ã º d as di vi d as q ue ti n h am contrahi d o cº m a S oci e


d ad e C º lcni z ad or a e º g ov e rn o pe la somma pag a ao capi tã o
d º J usti n e para os li b e r tar .

E s ta g e n t e s oube tornar se d i g n a d e e n comi os e


-

p ô d e se di z e r q u e a s ua a pp li ca ç ã o a o tr a b alh o , m od i
d con as id eas q ue cº rri am n o e spír i to d os le g is lad ore s
p r o v i n c i ae s , po í s v ot ar a m a l e i q u e f º i s an cci onad a sº b
n . 5 6 e m 1 0 d e mai o d e 1 8 4 0 .

F i cou ass i m o g º ve rn o autº ri zad o a pr om ove r por


m e i o d e e mpre z as o e stab e le ci m cn to d e cº lon i as ag rí colas
n a prov i nci a , subv e nci onan d o as par a º ag e nci ame n to ,
-

tran spor te , ag az a lh o, cui d ad os e até par a occupar os i m


mi g ran tes e mq uan to o g ove rn o n ão os pud e sse con tra cte r
p a r a tr a b a lh ar n a a g ri cu lt ur a ,
i n d u s t r i a e ob r a s p u b li cas ,

d e ve n d º e llas n e s te caso se re m r e c mbolsad as d e tod as


'

as d e s pe z as fe itas para a vi nd a d º s colon os aº B raz i l :


e s tan d º o g ove rn o tam be m aut ori za d o a faz e r acq u i si ç ã o
d e te rras n a falta d e d e volutas, ad m d e di vi di l as e m -

lº te s e d i stri bui r aos colon os ; nº me an do uma comm i ssã o


d e tre s me m brº s r e mun e rad º s , ou um di re ctor para i n
cu mbír se d a cr e aç ã o d as proj e ctadas colon i as e g astar
-

até se nd o an n u alm e n te .

S ã o dº d r H on ori o H e rm e tº C ar n e i r º L e ã o, pos te ri or
.

m e n te m ar q ue z d e Par an ã , os topi cº s abai x º , q ue e n con


tr ãmº s e m d i ve rs as fallas pr e sid e n ci ae s d aq n e lle te m po :
'

O tr abalho d os colon os alle mãe s é m ai s prod ucti vo .

e pe rfe i to q ue o tr aba lh o d os ope r ari os es cravos , pe lo q u e


se ri a muitº conv e n i e n t e qu e se autori z as se o g ove rno a
man d ar vi r m ai or n ume ro d e e st ran g e i ros .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

A ch an d O se e mo
le i d e 1 0 d e mai o d e 1 8 4 0
vi g º r a
sº b n 5 6 , e ce rt o d o de se j o d o G ov e rn o I mpe ri al, d e que m
.

sou d e le g ad o , d e prom ove r p or tº d os os m e i os a o se u


alcan ce o an g m e n tº d a n º ssa popu laçã º li vr e e i n d us
tr i osa, j ulg o d e ve r põr tod a a mi nh a at te n çã o sob re os
m e i os d e e x e cutar e sta le i , pr om ove n d o o e stabe le ci
me n to d e colº n i as ag r ícolas e i n d ustri os as n e s ta pro
'

v i n ci a con for me as i n te n çõ e s d a asse mb léa q u e as d e


c r e tº n .

« C º nsi d e rand o q ue a com pr a d e te rr as absor ve r i a uma


g ran d e par te do ca pi tal pre ci s º para o tr an s pº r t e e sn s
te n to d os colon º s , e t e n d o i n form aç õe s d e e xi sti r e m ai n da
alg u m as te r ras d e volutas n os mun i cí pi os d e C ampos ,
M a cah é , C an tag allo e Paraty , O pre si d e n te C arn e i ro
L e ã o d i ri g í o se aº G ove rn º Im pe ri al, soli ci tan d o a con

ce ssã º d e s e sm ar i as par a asse n to d as colon i as proj e


ctad as , e S M . o I m pe r ad º r h ou
. ve pº r be m cº nce d e r para
tae s d n s , pº r d e cre to d e 2 1 d e j ane i ro d e 1 8 4 2 , n os
lug ar e s d a prº ví n ci a e m q ue as houve s se i n c ultas , 1 2 le
g u as d e t e rr a s e m q ua d ro ou se u e q u i v a le n t e , j u n ta s
n o se parad as , q ue pe r faz i am 1 4 4 se sm ari a s d e le g u a , ou
5 7 6 d e m e i a le g ua e m q uad rº .

« A s si m d e clarº uo re si d e n t e J o㺠C ald as V i an n a n a


p
se ss㺠d e ab e rt u ra le g i sla t iv a d e 5 d e m ar ç o d e 1 84 0 ,
accr e sce n t an d o q u e i a t ratar d e faz e r v e r i d ca r a m e d i ç ã o
e tº m b ame nto d as te r ras conc e d i d as e qu as i si multa ne a
m e n te man d ar con strui r , e m d oi s º u tr e s lug ar e s, casas
q u e s e r v i ss e m d e d e p os i to pa r a o s cº l o n o s ,
e m c u j p
a s r o
xi m i da d e s se far i a d e r rub ad as para plan tar m an ti m e n tos

q u e aj u d e m 9. su s t e n t ai o s n o p
-
ri m e i r º a n n o .

A s ub d i vi são d as te rras e n tre º s colonº s , n ã º


d e vi a passar d e 4 0 0 braç as e m q uad ro, n e m se r me n or
de 2 0 0 .

Para lº cal d as cº lon i as foram e scº lh i d os º s se rtõ e s


d a P e d ra L i sa , e m C am pos , por se re m d e ad mi rave l fe r ti
li d ad e as marg e ns d o ri o I tabapoana, con d n an d º aº n ort e
com as provín ci as d o E s pi r i to S anto e M i nas G e rae s , a - —

6 le g uas d a ci dad e d e C am pos d os G oy tacaz e s .


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS

A d q ui ri ram se tam be m alg umas posse s q ue se ach a


vam e n cr h vad as e tud o foi d e m arcad o, m e d i d o e d i


'

v i d i d o e m lote s , te n do d e 2 0 0 a 4 0 0 braç as e m cad a


lad o .

E i s o q ue a e s te re spe i to i nform ou a as se mb lé a le g i t
la tiva , e m 1 d e març o d e 1 8 4 6 , o pre si d e nte se nad º r A u .
»

r e li an o d e S ouz a O li ve i r a C outi n h o ( m ai s tar d e v i scon d e

d e S e pe ti b a)
G ran d e op pº si ç ão se antolhº u d a pa r te d os pos
s e i r os e d e pe ssoas pod e r os as que os pr ote g iam pe la falsa
.

i d e a ad re d e e spalh ad a de q ue o g ove r n o i a ti r ar v i ole n ta


m e n te as te rra s e si tuaç õ e s d os posse i rº s na ci ona e s para
d al as a e str an g e i r os
— . C ausaram alarme g e ral e cº n
s te rn aç ã º n a m assa d a pº pu laçã º as pri me i ras m d e ms q ue º

che g ar am a C am pos , as q u ae s foram ad u lte rad as e e n ve


n on ad as pe los b oatº s pº pular e s , e le v an tou se um a ce le u —
ma
q u e m u i t o se a pp rº x i m a va d e m o t i m ,
a c o m p an h a d a d o
at e r rad or as ame aç as .

D i fd ci l fº i faz e r acalm ar os ani mos; ch am an d o os ã —

r az ã o , cº n ve nce l os e d e s van ece r e s te te rr or p an i co, e a


se ri e d e calum n i as e b º atos e n tã o propalad os . E ncar r e


g a d º n a q u a li d a d e d e j u i z d e d i r e i to d o c í v e l d a d e m a r
caçã o d e t e rr e n os , com pr as d e posse e d ar as pri m e i r a s
di re cç õe s da colon i z aç ã º pude , pod e rosam e n te coadj uv ad º
p e lº fa z e n d e i r o J º s é F e r n a n d e s d a C o s t a P e r e i r a , d e s a r
m ar º s posse i ros e s e us adh e r e n te s d e suas te mí v e i s pr e
occu p ça õ e s.

E m abr il d e 1 8 4 3 d e se mbarcar am n º R i o 5 9 fran c e z as


com d e sti n o ã colon ia Palm i tal, provi n ci a d e S an ta C ath a
r i n a ; sabe nd o, por é m , q u e e lla s e ach ava d e sorg an i s ad a,
d z e ram -se con tractar p e lº pre si d e n te d a p roví nci a d o R i o
q u e aj u s to u n
'
e ss e te m p o 1 3 5 aç o r i an o s , p g a a n d º 7 0 3 p ar a
a passag e m d e cad a um d e lle s , m e d i an te º com pr om i ss o
'

d e trabalh are m n as obr as pub li cas d uran te 1 8 m e z e s a


r az ã o d e 2 8 e 3 3 m e n salm e n te além d a com i d a . A mó r
d f u i d b i d u
'
p a r te e s sa g e n t e g i o , con s d e ra n d o
-
s e e a x o e s

j ç
e i ã º m a i º r q u e a d º s e s c r a v os e e n tr e º s q u e fi c a r a m
alg u n s foram g uard ad os n º R i o e out r os r e m e ttíd os par a
trab alh ar e m n a e strad a d a E s tre lla mas d e poi s d e te re m
si d º vacci nad os
46 R E V IS T A T R I N E N S A I. D o IN S T IT U T O H I S T O R IC O

O fra nce z as quasi tod os r e e m bº lsaram O s adi an ta


s
me h t os fe i tos cº m sua passag e m , na i mportanci a d e 7 4 ;
p a ra o s a d u lto s e m e t ad e p a r a os m e no re s ; for a m a l g u n s

g u ar d a d os p ara º s t r a b alh o s d a ca p i t a l e º s m ai s e n v i ad o s

p a r a as º b ras d a e s t ra d a d a E s tr e ll a P.a g a v a m sª
e lh
-
e s
salari os re lati vame n te g ran d e s , n º i ntu i to d e obte r out ros
i mmi g ran te s e nã o foi calculo e rr ad o, poi s , a pre si d e n ci a
re ce b e u di ve rsas pr opº stas .

0 b e lg a L udg e rº J ose ph N eli s, e m 1 0 d e mai o d e 1 8 4 3


O b te ve me i a le g u a d e te r ra e m fate º si m , assaz pe rto d e
.

Pe d ra L i sa , com a con d i çã º d e e stabe le ce r 1 2 5 colon os


b e lg as ou alsaci an os , casad º s ous olte i r os , d e b º n s costu
m e s ag ri cult or e s q ue se d e di cari am aº culti vo d º li n h o; º
,

g o v e rn o a d i a n ta r i a p a r a a p a s sa g e m d e ca d a a d u lt o 2 4 5
fr an cos e m e tad e para os m e nore s , alé m d º n e ce ssari o para
a sua pri me i ra i n sta llaç 㺠, t u d o re e mbolsave l no praz o d e
d ona an ncs
A 14 de j an e i r o
d e 1 8 4 4 ch e g ara m 9 5 colon os
56 Sº lte i r os, 9 cas ad os com suas m u lh e r e s , 6 mº ç as , 1 6
cri an ças d os d º n s se xos, te nd o falle cid º 8 pe ssoas d uran t e
a vi ag e m .

O pr e si d e nte J cã o C ald as V i an n a, e m um d º s se us
r e latori os , d i z q u e e sse s i mm i g ran t e s b e lg as trouxe ram
um d º cum e nto passad o, apó s s é ri as i n ve sti g aç õe s , p e lo
e n carr e g ad o d os n e g º ci º s d o B raz i l n a B e lg i ca, g aran
t i n d o a m º rali dad e e apti d õe s d e lle s C om e f e i tº e ram
'
.

rº b u stos e par e ci am b on s para o tr ab alh º .

S e g ui ram d o R i o pa r a B arra d e S J º ã o, pe rto d e .

C ampº s n o br i g ue e scuna O li n d a da m ari n h a I mpe ri al .

F altam d e talh e s sob re a i n stallaçã o d e ssa g e nte : '

sa b e mos , pº ré m , q u d i h d d
j g
á t t t
'

e r a n e p a r e n a e se r a o
e m a bri l d e 1 8 4 1 , ou por q ue n ã o e ncon t rar am casas

p r o m p ta s , a ch as se m i n s uf d c i e n t e a li m e n t a ç ã º o n e n t e n
d e sse m q ue a re ali d ad e n ã o corre s pº n d i a aº q ue ti nh am
i m ag i nad º .

R e cusan d o se a p re si d e n c i a a cº nce d e r mai s am


l
p os favore s para q ue º sr N e li s foss e à E urº pa faz e r
. .

n ovo re cr utame n tº , bald º d e r e curs os , d e º n e xploran d o as


te r r as cu j a prº pri e dad e r e ve r te ra a prov ín ci a e m con s e
q u e n c i a d a fa lta d o cu m p r i m e n t o d º r e s p e c t i v o co nt r ac t o ,
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 4 7

e ,
comq uan to nad a tive sse c h e g ad o a r e e m olsar
b d os
ad i an tame n tos re ce bi d º s, d e i xaram n O tr abalh ar e m paz
'
-
.

E f e cti vame n te c ar L J N e li s , q ue m orre u n c R i o d e


. . .

Jane i rº e m 1 8 6 8 , salvo e rro, ch e fe d e uma casa d e arm as ,


oto ( q u. e fôr a d e C as tro N e li s e ante ri º r me n te d e B i lot
C astro ) ; pe lº m e n os até 1 8 6 6 , an no d o falle ci me nto d e
se u i r mã o, q ue e ra a d m i n i st rad or d a P e d ra L i sa ti rou o ,

r e fe ri d o L u dg e ro J º se ph N e li s bom prov e i t º d aq ue lla s


'

te r r as .

2 6 de out ub ro d e 1 8 4 3 tratº u a pr e s i d e n cia cº m o


A
france z L oui s J ose ph M ari e B e rg asse º e stab e le ci me nto
d e 6 0 0 cº lon os b rancos , o que d oou se m e d e i to, n ão q ue
re n d º o g ove r n o pr ovi n ci al m º di d car o con tracto se g u ndo
a s i n d i ca çõ e s apre se n tad as por B e rg as se e m ab ri l ou
mai o d e 1 8 4 6 .

H a vi am si d o con ce d i d as ao di to B e r g asse d uas le g uas


q uad rad as e m fate º si m pe r pe t uo, e n tr e o ri º P arah y ba, º
m ar , as p roví nci as d o E s pi ri to S anto e M i nas G e r ae s, e m
te rra s flum i n e n se s, me d i an te a an n ui d ad e d e 8 9 6 30 0 0 .

A ss oci ad º a casas forte s d a E uropa o conce s si º n ar i o r e


cusã ra o ad i an tame n tº d as passag e n s par a os colon os , º s
q uae s d e vi am se r e scolh i d os nos d e par tame n tos se pte n
t ri on a e s d aF ran ç a, p rox i mi da d e s d o R h e n o e n a S ui ssa .

P re te n d i a culti var o fumo , como n a V i rg ín i a e n a


H avan a e pr i n ci palme n te a can na d e assucar , com º n a
i lh a B º ur b on .

C e r to coron e l B e llar d offe r e ce u se tam b e m para fun -

d ar uma cº lon i a , m as e m con d i ç õe s tae s , q ue a pre si d e n ci a


n ad a q u i z trata r com e lle B e llar d pre te n di a r e ali z ar se u
.

i n te n tº n a fre g ue z i a d e N ossa S e n h º ra d a C on ce i ç ã o d e
M acabu , e m te r r as co r ta d as p e lo p e q u e n º r i º S a n t a C a
th ari na, nº se rt㺠d e M acah é , appli can d o se aº culti v o -

d as amor e i ras , cri aç ã º d º b i ch º d a se d a ( bombi x m ori ) e


fab r i cº d o r e spe cti vo te ci d º .

P e ssoa fi d e d i g na n º s cº n tou, q ue e s te B e llard e ra


º fd ci al li ce n ci ad º d a le g i ã º e s tr an g e i ra , apr e ci ad o nas
rodas d º s bon s v i van ts , q ue o acce i tavam com o par ce i ro

p a r a te r e m o g o s tº d e o n v i l o d i z e r —
q u an d o p e r d i a aº
« C e co m n d e S a
'

j g
o o e a ll ud i n d º a um v e lh o e s c r a v º : q
m ue l a oubli e d e m e ttr e d e P or d an s m e s p och es
'

-
.
48 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O E I S T O R IO O

S a b e mº s m ai s , q ue a pre sid e nci a d a pr º vín ci a d o R i o


'

aj ustou com u m capi tã o d e lon g o cnrsº , propr i e tari o d o


n av i º sº b s e u comman d o, º ag e n ci ame n to e t ransp ort e d e
4 0 0 aç ori anº s, h om e n s d e 1 8 a 3 5 an ne s , r º b ustos e d e
b on s costume s q ue se q uíz e sse m e mpr e g ar n º s se rvi ços
d as º b ras pub li cas ; n ã o ch e g amos , poré m , a v e ri fi car se
V i e r am ou n ã o par a 0 B r az i l .

A le i prov i n ci al d e 1 8 4 0 sº b n 1 4 3 te n d º aut ori .

z ad o º pre si d e n te a m an d ar con str ui r u m a e s trad a d º


p o r t º d a E s tr e lla a M i n a s G e r a e s , te n d o po r li m i t e a

p º n t e d º P a r a h y b un a p a r
, a o q u e a b r i o u m c r e d i to d e
o vi scon d e d e B ae pe n d y assi g n ou o n e ce ss ari o
re g u lame n to o n om e ou um con se lh o di re c tor d as ob ras ,
com posto d os e n g e n h e i r º s m i li tare s J uli o F r e d e ri c o
K oe le r , C arlº s R i vi e re e F r e d e r i cº C arn e i r º d e C ampos .

F i cº u º m ajor K oe le r i n cum b i d º d o le v an tam e n to d a


p la n t a e m a i s e stu d os p p
r e a r at or i o s d a s e c ç ã o d a R a i z d a
S e r ra ao C orre g º S e ccº , q ue se d e n º mi n º ue strad a n orm al
d a E stre lla n a s e rr a n ova .

J n li o F re d e ri cº K oe le r ( n aturali sad o braz ile i ro e m


1 8 3 3) fr e q ue ntava m ui tº o C º rr e g o S e cco e pr oje ctara a
cr e aç ã º d e um n u cle º d e cº lon º s alle mã e s .

O trab alh o d os s e us an ti g º s com patri otas d e b ai x o


d e suas vi stas e m 1 8 3 7 e a d e cre taç ã o d a le i d e 1 8 4 0
acabar am d e re solve i o a le var avan te e ste i n te n t o

.

T e n d o ag or a d e tr atar mai s e S pe ci alm e n te d e P e tro


pº li s vam os r e pe ti r alg u m as ci t açõ e s , m as com d e talh e s
m ai s am plos .

N os s e us h i stº r i cos d a fun d açã o d e


apº n tam e n tos
P e tr º poli s , ( 1 ) para os q ua e s h ave mos d e r e corr e r alg umas
ve z e s , o pr º fe ssº r F r e d e r i co D am e ck forn e ce d ad os i n te
r e ssaute s .

E m 1 8 3 5 , i n d o º m aj or J F K oe le r le van tar a . .

p la n t a t º p g
º r a ph i ca d a p r º v í n c i a ,
n a se cç ã º q ue lh e
cº u b e , i stº é , d º pº rtº d a E stre lla ã P arah y b a d o S ul,

(1 ) 0 M e r ca n ti l an n º 1 85 7 .
J U B IL E U DE pE T R O pº L IS 49

p ar ti o com e lle sua e s posa d . Md e L am are K º e le r, q ue


ari a
se m pre º acom pan h ava n a s su as d i g re ssõ e s sci e n ti dcas
e pe rm an e ce ram am bos n a v ar g e m q ue m e d e i a e n tr e a
vi lla d a E s tr e lla e a r ai z d a S e rra .

A r e si de n ci a obri g atorí a n aq ue lle cli ma abraz ad or ,


'

p ar a t e r m i n ar º s tr ab alh o s d e m e d i ç ã o , c on co r re u p aar
lh e faz e r d ob rad am e n te apre ci ar as d e líci as d º am e n o
cli m a d º s cum e s d a S e r r a, q u an d o e m se g ui d a allí re si d i o,
n a casa q ue p e rte n ci a a faz e n d a I m pe ri al e na q u al e m
ou t rº te m pº n asce u º b e ne m e ri to ci dad ã º S aturn i n º d e
S ouz a e O li ve i ra C outi n h º e d e ssa e poca d ata a pr i m e i ra
'

i d ea d o m aj or K º e le r d e formar alli um a povoaç 㺠º u


colº ni a .

A cab ados os t rab alh os topog raph i cos d e q ue e stava


e n car re g ad º , con ce b e u o plan o d e u ma e strada d e t o
dag e m à prov í n ci a d e M i n as G e rae s
. .

O s pon tos mai s d i fd ce ís para a e xe cuç ã o d e tal plan o


e r am a con st rucçã º d e u m a pon te sob re o ri o P arah y ba e
v e n ce r se a se rra d a E stre lla cº m u

ma e strad a n ormal .

H avi a, é ve rd ad e , uma e s tr ad a calç ada e soli d am e n te


con st r u ída pe lo pai d o me n ci onad o se nad or S a turn i n o,
n o lad º d i re i to a su b i r , mas e ra tã o í n g r e m e e d e tã o
p º u ca la r g u ra q u e i m p º ss i v e l s e t º r n a va a pr o v e i t ai a -

par a o n ovo p r º e j
c t º .

O maj or K oe le r fº i e n carr e g ad o d os e s tud os prali n i


n are s d e stas d uas i m por tan te s º bras e e scolh e u o lad o
'
.

e sq ue rd º d a frald a q ue de sce d º altº da se rra .

E m 1 8 3 7 o n a vi º J usti n e , vi n d o d o H avre e de s
ti n ad o a P º r t A d e lai d e , apor tou ao R i o d e J ane i rº cº m
-

2 3 5 alle mã e s .

P or d e si n te lli g e uci as h avi d as a bº r d o re solve ram


os e m i g ran te s fi car n o B raz i l e o maj or K oe le r apr o
ve ítoua occasi ã o para e n g anj al os ad m d e tr abalh ar e m n a
o

se cç ã º d a e s tr ad a n orm al q ue e lle ti nh a d e con clu ir no


Itam araty , t om an d o º g º ve rn o provi n ci al sob re S i º pag a
me n tº d as pas sag e ns d º s i m mi g r an te s , o qual m ai s tard e
d e vi a se r amor tiz ad o por uma pe que n a d e d ucçâo nos
re spe ct i vos j or nae s e v e n ci m e n tº s .

P or um a S i n g ular coin ci d e nci a e m b arcaram os cc


lon os no H avre e m 7 d e se te mb ro e d e se m b ar car am n o .

7 T on º L vi i i , r . 11 .
50 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O . H IS T O R IC O

porto d o R io d e J s ue i ro a 2 d e de z e mbro ! D ias tã o me


morave i s para todos º s braz i le i ros .

J ã e n tã o n asce ram com o por e ncan to ã b e i ra d a


e str ad a pe que n as h ab i taç õe s , j ard i ns , com hortali ç as e
d ore s e urope as ! M as , d e tud o i st º , já e m 1 8 5 7 q uasi .

n ad a mai s e x i sti a
C asas e j ar d i n s d e sappare ce ram e da propri a os
tra d a m ac ad am i sad a ape nas r e s ta o traç o .

N ão sati s fe i to ai nd a o g º ve r no provi n cial cº m pr o


t e g e r º e nsai o d e cº loni z aç 㺠, m an d ou para ad m i n i st r ar
O s s occorr º s r e li g iosº s a º s colon os pr ote stan te s º d r .

N e uman n , cº n he ci dº n º m und o li t te rar i o braz ile i ro comº


p e s s º a e m i n e n t e e q u e p e r d e u d e s g çr a a d a m e n t e a v i d a
n a vº lta a patri a, n o navi o J uli a q ue naufrag ou n a ,

e mb ocad u r a d o r io E lbe .

A faz e n d a d º C or re g o S e cco, q ue j á ti n h a si do arre n


d ad a a R ob e rt M alpas , o foi d e pois a A n ton i º J oaq ui m
T i noco, cuj º cont r actº provave lme n te te rm i n ou e por i sto
e n te n d e u J F K º e le r que che g ara o mo me n to d e re a
. .

li z ar º se up r oj e cto .

E ntre os se us colle g as d o I n sti tutº H i stº ri cº e G e o


g r a p hi cº B r a z i l e i ro , n a m ó r p a r t e p e rs o n a g e n s d e a l t a

p o si
ç ã º s o c i a l ,
a c h a v a
-
s e O b r i g a d e i r º co n s e l h e i r o P a u l o
B arbº sa d a S i lva, a que m o maj or K º e le r e xpli cou o se u
p la n º e c o n v e n c e u d a c o n v e n i e n c i a d a s u a e x e cu ç ão .

M º rd omo d a C asa Im pe ri al , Paulo B arb º sa e ra co n


p e t e n t a p ar a c o n se g u i r o p r e c i so a r r e n d a m e n t º e n ã o te v e

g r a n d e t ra b a lh o e m º b t e r o c o n se n ti m e n t o d º A u g u s t o

p pr º r i e ta ri o , p º r q u e . S M . o S e n h o r D .P e d r º II t a m b e m j á
r e solv e ra colon i se r o C orre g º S e ccº .

A s r e spe cti v as con di çõe s d oaram d e d n i d as n o s e


g u i n t e d e c r e to :

T e n d o approvado º plan o q ue M e apre se n touP aulo


B ar b osa d a S i lva , do M e u C on se lh o, º fd ci al mº r e mor —

d om o d e m i n h a I mpe ri al C asa , d e arre n d ar M i n h a


F az e n da d e n º mi n ad a C orre g o S e ccº ao maj or d e
e n g e n he i ros K º e le r , pe la q u an ti a d e um con tº d e r é i s an
nu al, r e se r van d o um t e r re n o s u fd ci e n te par a n e lle se e di
'

d car um palaci º par a M i m , com suas d e pe nd e nci as e j ar


di n s , º utro para um a povoaçã º , q ue d e ve rá se r aforad a a .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 61

p ti culare s, e as si m como com


ar b raças de um e out ro lado
da e strad a g e ral , q ue cor ta aq ue lla faz e n d a o q u
, al d e »

ve ra tamb e m se r aforad o a par ti cu lare s, e m d atas ou pra


2 0 8 d e ci n co braç as i nd i vi sí v e i s , pe lo pr e ço por que se
con ve n ci onare m , n u nc a me nos d e mi l r é i s pº r braç a, H e i
p o r b e m ,
a u t ori z ar o s o b r e d i to m or d o m o a d a r e x e c u ç ã o
ao di to plan o, sob e stas con d iç õ e s E .ou t rosi m o autor i z o
a faz e r d e m ar car um t e rr e n o par a n e lle se e d i fi car u
'
ma
e g r e j a, com a i n vocaç ã o d e S Pe d ro de A lcant ar a a
. .

qual te rá uma sn pe rd ci e e qui vale nte a q uare n ta braç as


q uad rad as , no lug ar q ue m ai s comm od o fõr aos vi si uh cs
e fore i r os , d o q u al te rr e n º lh e s faç o d oaç ã o par a e ste d m
e para º ce mi t e ri o d a fu tu r a povoaç ão O rd e no portan to ao
.

sobre di to mº rd om º q u e p r o c e d a a o s a j uste s e e s cr i
p t u ras n e c e ssari as , n e sta con fº rm id ade , cº m as d e v i
'

d as caute las e ci rcumstan cia s d e lº cali d ad e , e outrosi m


q u e fº r n e ç a a m i nh as e spe n sas º s vasos sag rad os e crua
me n tos ã sobre di ta e g re ja , lº g o q ue e ste j a e m te rm os d e
n e lla se pº d e r ce le b r ar P a o d a B oa V i s ta , e m d e z e se i s
'

ç
-
.

d e m arçº d e m i l oi toce n tos q uar e n ta e tre s, vi g e si mo se


u d d a I n de pe n d e nci a e d o Im p e r i o
'

g n o .

D º m P e d rº S e g un d º .

Paulo B arbosa d a S i lva .

I n form a nos a G az e ta d e P e tr op oli s ( 2 ) q ue a 2 6 d e


-

j ulh o d o m e sm o an no fº i assí g n ad º º r e spe cti v o con tracto ,


se n d o te ste m un h as os ci d ad ã os J oaq ui m d a C un h a e I z i
d oro J osé M art i n s P am plon a ; q ue a 3 0 d e outub r o d o
m e smº ann o foram appr ovad as as i n s tr ucç õ e s para º afo
rame n tº d os t e rr e n º s , con form e a prº posta d o arr e n
d atari o, te n d o com o b ase e n tre outrº s os se g ui n te s ar
t i g os :
1 A fut ura P e tropoli s con s tará d º s te rre n os d e s
º
.

cri ptº s e m arc ad os n º m a l an t ad o p e l a rr n d a ta r i º


pp a e v o e
K oe le r ( faz e n d a d º C orre g o S e cco) e d º s q ue par a º futurº
S ua M ag e stad e h º uve r por be m d e si g n ar .

2 O te rr e n o se r á cº n ce di d o, por e m ph y tsn se pe r
º
.

p na , a parti cular e s, q uad ri lº n g º s d e ci n co braças d e


e t

( l ) C olle cç 㺠d e 1 893 .
52 R E V IS T A T R IM E N S A L no m sm anr o ursr om co
-

fr e n te com 1 0 d e fun d os e pe los poly g on os con stan te s do


m appa .

C ad a um d e sse s quad ri lon g os oupoly g on os for


º '
3 .

mara um praz o i n d i vi sí ve l e se ra n um e rad o e m se g ui


m e n to d os pr az os collat e rae s d a e str ad a .

E m 1 84 4 , e stan d o re si d i n d o t e m porari am e n te n a fa
b ri c a d e polvor a d a R ai z d a S e rra, 8 M o S r D Pe d ro . . . .

II fe z um a pe q ue na d i g re ssão a sua faz e n d a d o C orre g o


S e cco .

V am os r e prod uz i r o q ue e n con tram os n a G az e ta d e


P e tr op oli s ( colle cçao 1 8 9 3 ) sob re as con di çõ e s d e Pe tro
i
'
p o l s n e s s a é p o c a .

N ã o h avi a casa alg um a no C orr e g o S e cco, a n ã o se r


a d a faz e n d a on d e é h oj e o h ote l
, M ills » ( anti g o M ac
D ow e l) : e x i sti am , por ém , pe q ue n os ran ch os assi m d i s
tr i bui d os :
N o alto d a se r ra, um on d e h abi ta va F ran ci sco G ome s
M ore i ra , n e g oci an d o e m m i lh o, a g uar d e n t e e rapad ur a,
p a r a fo r n e ce r à s tr op as q u e p or a hi p a s sa v a m ; e m o u t r o ,

r e si d i a um a fam i li a d e cab oclos , com posta d e q u at ro

p e s s o a s , c u jo c h e f e ch a m a v a—
s e M a n oe l d e A n d r ad e ,

t am b e m com o m e sm o n e g oci o, n otan d o se q ue d ous -

d e sse s caboclos m ai s idosos m ost ravam t e r m ai s d e 6 0


'

an n os , e ti nh am , con for m e d i z i am , vi n d o par a ah i ai n d a


c ri an ç a .

E m fre n t e a casa da faz e n d a h avi a um pe que n o n o


g oc i o e m d o u s r a nc h os ,
n
'
e s se d a t a d i r i g id o s p e lo ci d a d ã o
R i card o N ar ci so d a F on se ca , actual pre sti m oso se cre ta
r i o d a cam ar a m un i ci pal d e sta ci d ad e , o q u al, por d oe n te ,
'

e a con vi te d o m aj or K oe le r , ti n h a vi n do d e uma casa


com m e rci al d o R i o d e J an e i ro, on d e se ach ava e m pre

g a d o.

N o lug ar , on d e h oj e é a e staç ã o d a e strad a d e fe rr o,


m or ava o carpi n te i ro A nton i o J osé d a C osta D an tas ,
m an d ad o v i r e cout ract ad o pe lo m e sm o m aj or K oe le r ,
e d o outro lad o do r i o A n ton i o L u i z G om e s , com um a e s ,

p e c i e d e e s t al ag e m .
J U B IL E U DE p ar aor om s 53

N o I tamaraty , o sr A
. n to n i o J osé d a R o c ha F ra g o so ,

vi nd o d a E n cru z i lh ada , te nd o mon tad o n aq u e lle lu


'

g ar

um e n g e n h o d e can a ; n o R umo, um sapate i ro e um


alfai ate .

N a S amb ab ai a, o con e g o L ui z G on çalve s D i as C or


re i a ; n a E n g e n h oc a , T h omaz G on çalv e s D i as G ou lã o,
i rm ão d o con e g o ; n a G r uta F un d a, J osé A n toni o F i n
tad o .

N a faz e n d a d os C orrêas , o ci d ad ão L ui z M arq ue s


d e S á e o ran ch e i r o M ari an o D i as A lve s e na O lari a a
fam i li a M ore i ra G ui mar ã e s .

H avi a n a se rra da E stre lla d ous ran ch os ai n da h oj e


fallad os o C orti ç o e a S c i e n ci a o pri m e i ro, mai s
o u m e n os si tuad o n o me i o da se r ra, se rvi a d e ab ri g o
aos colon os e trab alh ad ore s e m pr e g ad os nas ob ras d a
se rr a o se g u n d o, mai s ab ai xo, pe r te n ci a aos e n g e n h e ir os
e con s tructore s d os me sm os trab alh os .

J un to ao C orti ç o h avi a uma g ruta g rani ti ca , q ue


cu ri osa le n d a d av a como r e fu g i o d e u m p a d r e e m co m p a
n hi a d e ce rta d on z e lla, por e lle rap tad a d o conve n to .

E spe ci e d e J oce ly n d e L amarti n e , e ssa pre te n d i d a


le n d a tod a i mag i n aria ou com alg um fund am e n to trad i
ci on al, pon d e r a o sr vi scon d e d e T aunay , foi e n cartad a
.

b e m d e sne ce ssari am e n te n a V i ag e m P i ttore sca a P e


t ropoli s por trab alh o d e q ue n os occupar e mos m ai s
adi an te .

E ssa curi osi d ad e ( b e m assi m mui tas outras) foi p or


ord e m d o m aj or K oe le r con se r vad a i n tactame n te , até q ue
e m 1 8 4 5 , mai s ou me n os , foi arr az ad a para m acad am d a
se rra n orm al .

A comm un i caç ã o d o R i o d e J an e i ro com o i n te ri or d e


M i n as G e r ae s outr ora se faz i a d o s e g ui nte mod o :
'

D o R i o tomava se um b ar co d e ve la q ue apr oava o


'

p o rt o d a E st r e lla pe la r i o I n h o m e ri m , o u d o P i la r e
C h are m , com a e n trad a n o ri o S B e n to, e stan d o se poré m
.
-

n e sse s u lti mos , na d e pe nd e n ci a d a m ar é ch e i a, poi s só


assi m e r a q ue o ri o S B e n to pod i a d ar n ave g açã o
. .

A s tropas d a E s tre lla ou P i lar se g uiam para a fre


r i m ; d ah i volta vam a tom ar o lu
'

g u e z i n d e I nh o m i g ar

d e n om i n ad o C oque i ro , i am ao C h ar e m , passan d o pe lo
54 R E V IS T A rn m s usar, no m ar m or e m sr om co

P i lar , e subi am S an ta C ath ari n a para M ari a C ompr i d a,


d e ond e se g ui am se us di f e re nte s d e sti n os .

M ai s t ard e foram ab an d on and o o por to d o P i la r e


C h ar e m pe los cami n h os d o T aquara par a o C orre g o
S e cco ; e quand o ch e g avam ao lug ar ai nd a h oj e d e n o
'

m i n ad o D uas P onte s, atrave ssavam pe la P r e sid e nci a


d e sta i am ao B i n g e n , e d a h i , uns pr ocuravam S anta
'

C ath ari n a e P aty , e outr os M ari a C ompri d a .

D o I n g le z muitas d e sci am até o ri o d a ci d ad e ( n a


O lari a) on d e ai nd a e m 1 8 4 4 e xi sti am r anch os , e d e poi s
'

t om avam por M ar i a C om pr i d a os se us ru mos d i ve rs os .

A lg uns trope i ros , e m ve z d e i re m ao i n g le z , se g ui am


'

p e l o C o rr e g o S e cc o a té S a m b a b a i a,
e d a h í at r a v e s sa va m
o Pi ab anh a , se g u i n d o C ar an g ola s te M ari a C om pri d a
'

A ab e rtura d a se rr a ve lh a d a E stre lla mud ou a


comm u n i caç ã o par a o i nte ri or , pri n ci palm on t e d e poi s d e
se usoli d o calç am e n to, q u e ai n d a h oj e se ad m i r a .

A vi ag e m torn ou se mui to m ai s commod o, poré m os


-

vi an d an te s q u e n ão an d avam e scote i ros, faz i am se at é —

1 8 4 4 acompanh ar d e tropas com b arracas , afi m d e s e


abri g are m : tal a falta de ran ch os .

Q ue m subi a a se rra d a E stre lla, se g ui a d i re cta


m e n te para P arah y b a do S ul, par a o S umi d ouro, P am
p u lh a ,
P e d r o d o R i o, e tc.
, p
e lo C o rr e g o S e c c o, Q u i ss am ã ,

Itam araty , S ambab ai a, e tc , e ahi tomava a se rra d o


. .

Taq uar i l ( pe rto d a Poss e ) par a, atrav e ssan d o o P ara


h y buna, i r e m d e mand a d o P orto N ovo d o C un h a e , e m se
g u i d a
.
, ao i n te ri or d e M i n a .s
E m 1 84 4 , o sy ste ms d e vi aj ar tin h a si d o tr an sfor
m ad o para m e lh or e t orn a se i n te re ssan te m e nci on e i o
- —

p a r a c om p a ra r -
s e c o m o d e h oj e t ã o f aci l e tã o a g r a d av e l .

P ar a se vi r a P e tropoli s tomava se n a P r ai a d os M i
-

d e i r os, R i o d e Jane i r o ( assi m cog nomi n ad a até h oj e , por


se r a pri m e i ra phase d a vi ag e m até M i n as
) p a s sa g e m e m
uma falúa , às 1 1 h oras d a man h a e aproava se ao porto d a —

E st re lla, passando pe lo pe q ue n o boque i rao d a pont a


ori e n tal d a ilh a d o G ove rnad or , atr ave s d e g r an d e s
m on t õe s d e pcd ras e g rand e quan ti d ade d e alce s , e outr as
'

p la n tas aquati cs s que ah i i mme r g e m suas r aí ze s n a ag ua


J U B IL E U ns P ar n a r am a

N o por to d a E stre lla d e se mb arcam se e m qualq ue r -

d os ancorad ouros de F ran ci sco A lve s M ach ad o M ar ti n h o,


e d e Jovi ano V ar e lla , as 5 h or as d a tard e , q u and o o te m po
favo eci ; a i pe rnoi tava se e m q ualq ue r d as casas d e s
l '
r a h
sas pe ssoas q ue d avam fr an ca h ospi tali dad e , oue m u ma
e stalag e m d o lug ar .

N o outr o di a, se g ui a se a cavallo ou d e carro, forn e


-

ci d o pe lo ci d ad ã o d e n om e A lbi n o J osé d e S i q ue i ra, d o


F rag oso, pe la e strad a d e M i n as até o F rag oso , i mpor
tan te par ag e m ob ri g atori a d e tod o o comme rci o d e ss a
'

p ro v í n c i a , q u e h oj e s e a ch a a ba n d on a d a ..

D o F rag oso subi a se a se rra v e lh a da E str e lla para


c he g ar a P e tropoli s , com uma vi ag e m d e d u as a ci n co


h oras .

N e ssa é poca a vi lla d a E s t re lla e r a o pr i n ci pal


'

e mpori o d o com m e rci o com M i n as G e rae s , p ar te d e


S P aulo, G oy az e M atto G rosso ; poi s ahi é q ue se e sta
.
-

b e le ce u a comm un i caç ão d e ssa pr ovi n ci a com o m un i ci pi o


'

n e utr o .

O vi ajan te e m se u traj e cto d a E stre lla a P e tropoli s


só e n con tra v a r an ch os, on d e as trº pas passav am e m sua
mar ch a , s e nd o a vi ag e m ai n da m ui to i n com m od a .

D o alto d a se rra se g ui a se um a e strad a só me n te


-

calç ad a ah i e m um a e x te n sã o d e 1 0 0 m e tr os e e n trava se -

n a e st rad a d e M i n as, propr i am e n te d i t a .

C ad a vi ag e m custava 4 a, se n do 3» pe lo alug ue l d o
cavallo até a E str e lla e l a pe lo tran s porte n a falúa até a

p r a i a d o s M i n e i r.os S e s e t o ma v a o c a r r o d o S r. A l b i n o ,

d o F rag oso a E str e lla, pag ava se e n tã o mai s a q uan ti a-

d e 2 3350 0 0 .

N as faz e n d as d a S amb abai a e C orr e g o S e cco e tc , .

c ulti v avam se ce re ae s e fr u
-
tas ; m as, se n d o q uasi tod as
cor tad as pe la r e fe r i d a e s tr ad a o se u mai or n e g oci o con
.

si st i a n o forn e ci m e n to d e m i lho , ag uar d e n te e n a for


rag e m d e an i m as s , n e g oci os e st e s q u e d avam mui to
i n te re sse .

P e tr opoli s pouco se adi an tou e m 1 8 4 4 , e m con se


q u e n c i a d a f a lt a d e h a b i ta n t e s e d a d i ffi c u ld ad e d o s co m ;
n h os , e os trabalh os d a se rr a con ti n uar am c om le n ti d ã o .

p o r f a lt a d e op ari os
e r .
6 6 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R I C O

E m 1 8 4 4 d e u se come ç o ao b arracão da rua d o I m


p e ra d or ( o n d e e m 1 8 9 3 s e a ch av a ai n d a a r e pa r ti çã o d e
obr as pub li cas) para accom m od aç ã o d os e mpre g ad os d o

p o v oa d o e r e p a r ti ç ã o d e ob ras , s e n d o aca b ad o t a l q ual


ai nd a h oj e se vê .

N e sse m e sm o an n o proce de u se a d e m arcaç ão d e d i —

ve rs os praz os d e te rras , se n d o alg u n s log o apur ad os e


ou tros d ad os pe lo s r D Pe d ro II a ce rtos h om e n s n ota
. .

ve i s pe los se rvi ç os pre stad os ao E stad o .

E m j an e i ro d e 1 8 4 5 ch e g ar am ce r ca d e 4 0 pre tos
e n v i ad os d a faz e n d a d e S an ta C ru
,
z , para se re m e m pre

g a d o s n as ob r a s pr e li m i n ar e s d o pa laci o Im pe r i al e pa r a
ag az alh al os fe z s e n m r an ch o d e palh a com e n fe r mari a e
- —

b oti ca, n o lug ar on d e se ach a actualme n te o h ote l A le


x an dra .

E m fe ve re i ro d e u se com e ç o as obras d o palaci o ( pr o


-

vave lm e n te os ali ce r ce s) , se n d o pr i me i r o m e str e o por tu

g ue z M a n oe l d e A lm e i d a , d e b ai x o d a di re cç ã o d o m aj or
K oe le r .

A prº posi to d e ste palaci o n ã o d e i x am d e se r i n te r e s


'

san t e s as r e fle x õe s d e C h arle s R i be y rolle s que aqui re pr o


d uz i mos , com a n arraçã o da e ntr e vi sta q ue te ve e m 1 8 5 6
com o ve lh o t r ope i ro A nton i o J osé F urtad o .

O e spí ri to é as si m fe i to;
te m n e ce ssi d ad e d e i r
e lle
as fon te s , sati sfaz e r o d e se j o d e tud o d e sv e n d ar .

E ssas i n d ag açõ e s sã o face i s n a E ur opa , on d e n ã o h a


um palaci o, um a r uín a, um cami nh o q ue n ã o t e n h a sua
le g e nd a .

N os paíz e s n ov os n ã o h a tr aç os n e m ve sti g i os , n e m
e ch os , n e m r ui n as T u d o é m ud o, os b osque s , as ag uas os
. .

m on te s , valle s , e n ão h a se q ue r a t rad i ç ão d o pe g ure i r o


d os P y ri n êos , mostran d o a R on ce vaux a an ti g a fe n da d e
R olan d .

Pe tropoli s te ve , tod avi a, o se u d ruid a si lve stre ,


ve lh o trope i ro d o alto d a s e rra , q ue con se r v ou com re li g i
osi d ad e , com am or , as r e oord aç õ e s , as trad i ç õe s , os aspe ctos
apag ad os d os v e lh os te m pos E ra um an ci ão d a flor e sta ,
.

alto e mag ro, q u e vi vi a e m pole i rad o na su a ca b ana com o


au lti m a se n ti n e lla d o d e se r to .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 57

Ch . B i be y rº lle s, d e que m e xtrahi mos e sta n oti ci a ,


as si m n º s nar roua e n tre vi sta q ue t e ve cº m e s te trope i ro
em 1 8 56
Q uantos son º s ha q ue h abi tae s a se rra
A lg uns se sse n ta, me use nhor
E e sta tud º m uito m udad o, n ão é assi m, e m torno
d e vó s e aos vossos pe s
L a i sso é ve rd ad e , me u se nh or ; e uvi a flº re s ta
.

vi rg e m q ue cº b ri a tu d º , e la, ond e h a h oj e palaci os , d orm i


d e n tro d as se lvas
E te n d e s saudad e s d a ve lh a flore sta q ue fº i
r asg ad a pº r b e lle s e strad as e r e ce b e u casas de vi v e n d a ?
O pri me i rº ni nho d e i xa se mpre saudad e s , me u se
n h or , e pº r mi m º di g o E u soud º bº m te mpo e te nh º
m i n h as i d eas .

N 㺠e q ue a ve lh a se rr a nã º ti ve sse be m mas cº usas ,


b e m r ui n s b º cad º s .

D e i n ve r n º , e n tã o, cº rria se º se uri scº m e tte r se a


— —

g e n t e e n tr e m º rr º s, e º s t r op e i ros º u vi aj an te s , q ue te n ta
vam d e sce r a G ar g an ta até a R ai z d a S e r ra, lã fi ca v am
m uitas v e z e s, pe las custas , nº s cald e i r õ e s , e lle s e se us
b urrº s .

N ã o h avi a e n tã o cam i n h o ab e rtº , n e m traço de


e st rad a
E strad as e cam i nh os, q ue m d i sse ? H avi a um a
p i c ad a b ra v i a , c r ua e d u r a d e s u b i r ,
e q u e e m c e rta é p º ca
d º an o cº n ve rti o se e m atole i r o ou cach oe i ra F or a d e lla
'
-
.

e ra a flº r e sta vi rg e m; n as man h ã s d e j u nh o º n e voe i ro e r a


tã º ce rr ad º q ue ape n as se vi a d e ar vor e a arvore , e º
fri o tã º in te n sº q ue º s n e g rº s m orri am i ute i ri çad º s V i .

d i sto m ui tas ve z e s cº m e ste s º lh º s


'
.

M as n ã º h avi a alg um lug ar d e re fug i o para se


p ro c u r ar a b r i g º ?
N º pri n cí pi º d º se c ulo nã º h avi a e m tod a s e rra e
n o lug ar º n d e se fe z a ci dad e se n ã o u m a ve n d a e d ous ran
ch º s n a fa z e n d a d º C º rr e g o S e cco
N ã º pe r te nce u e ssa faz e n d a aº I mpe rad or
N ã º , d e me ute mpº ; e r a prº pri e d ad e d o portug ue z
M an º e l V i e i ra A ffon so F oi º fi lhº , º m aj º r José V i e i ra,
.

q ue m a ve n d e u d e pº i s a D P e d rº I . .

8 T on o L V III , 9 . li .
58 R E V IS T A T R IM E N S A L nº I n sT I T U T º III S T º R Icº


E q ue fan tasi a foi d o I mpe rad or e m faz e r acqui
a l

si çã o d o u ma tape r a, c ami n h o d e cab ras, pe rdi do na i lº


r e sta o t 㺠lº n g e d º R i º ?

E ra um g rand e caçad or e um g uapa cami n h e i rº


º sr D P e d r º I ; e lle acab ou a e strad a v e lha q u
. . e se u pai
ti n h a cº me ç ad º a construi r , mas n㺠é que ti ve ss e pr e .

ci sã º d i sso para an d ar , n ã º e lle ti n h a o pó ati ci to as


'

mº ntanh as e nã o lh e me tti am m od º as pi cad as


'

E ra um g osto ve l º me tte r se pe las flº r e stas a


— -

d e n tr º .

Vi nh a, m ui tas ve z e s d urante o annº vi si tar o se u


ami g o o pad r e C º rr êa , qu e ti n h a su a faz e nd a m ai s alé m .

O ra , um d i a q ue , vº ltan d º cº m a se g und a I mpe ratri z


p a rã r a e m C or r e g o S e cc o, d i sse
r l h e e lla q u

e o a r e r a b o m
e º lu g a r b e lli ss im o
D P e dr º , q ue ti nha a m ã o pe rto d a li ng ua, d i sse
.
'

d uas palavras a J º sé V i e i ra , o maj º r , d e u lh e vi n te cº n —

t º s e ii coucº m a faz e n d a F oi um capr i ch o e u m bº m


'

n e g º ci º .

M u itº º bri g ad º pe la h i stº ri a q ue me acab ae s d e


cº n tar , q ue sa be i s tã o be m e que u m tab e lli ã o n ão te r i a cº n
s e r vad º m e lh º r D ar se h a caso q ue ti ve sse i s alg um i n te
.
- —

re ss e n e sta ve r d ad e ?
' ;


E u fui e mpº ssad o cº m m e u g e n ro pe lº prº pri o
I m pe rad or ; n ós tí nh amº s t º d a e g ove rnan ç a li vre , cº m º
h º me n s d e con fi an ça que g uard am uma prº pri e d ad e m as
o I mpe rad or m ai s tar d e p a r ti e pa r a a E u r o p a e f u i
d e S pe d i do pe lº novo prº curador ; e r a nº t e m po d a
r e g e nci a » .

E stava , poré m , re se rvad º ao S r I) Pe d ro II , pº stº . .

q u e e m lu g ar d i v e r s o ,
r e a li z a r º d e se j º d o s e u A u
g u s tº p a i a e d i fi ca ç ã o d e u m p alac i o n a s i m m e d i a ç õ e s
d o C º rre g º S e cco e ao m aj or K º e le r d e ve u se a i nic i ati va -

d º prog re ssº d a lº cali d ade , sob º s auspí ci º s d o mº n ar ch a .

P º r se ulad o resolve ra o g ove rno prº vin ci al tratar


se r i am e nte d e promove r a vi n d a d e e mi g rante s e loca
li s al os n o se u te r r i torio
-
.
m an s o n s p E T R or oms 59

C ons i d e rand o , q ue se apre s e n ta vam pº ucº s pre te n


d e n te s a con tractos d e ag e n ci ame n tº , t ran S pº rte e e stabe i

lo ci m e n tº d e e st r ang e i rº s e q ue º s e n sai º s n ão e ram be m


su cce d i d os ; q u e para au g m e n t e r a p p
º u l a ã
ç o li v r e e ra

p r e c i s º i n tro d u z i r n º p ai z ca sa e s e n ã º s o lte i ro s , q u e a

p r o v i n c i a p g
a a v a gr a n d e s s º mm a s p a r a º s s ala r i o s d o s
e scravos e m pr e g ad os n as º bras pu bli cas cº m pr e jui z º d a
lavº ura, se n d º d e lla d e s vi ad os i n cº n ve n i e n te me nte , º s
'

se r vi çº s das obras pu bli cas pº d e n d º se r m ai s b e m fe i tº s e


p º r m e n os d i n h e i ro s , cº m c a s a e s d e a ll e m ã e s c o m º se
te v e occasi ão d e v e ri fi car n a se r ra d a E stre lla ; e n te n
d e u se o g º ve rn o da pr º ví n ci a d º R i º d e J ane i ro cº m

E ug e n e Pisan i , re pre se n tan t e d a casa C h arle s D e lrue


C , d e D un k e rque , cujo ch e fe e r a alli v i ce con sul d o —

i
.

B r az l e ti n h a m an d ad o pôr a di spº si çã º d º d it o g º ve rno,


p a r a t ra n sp º r te d o s e m i g ra n te s q u e a g e n c i a ri a ,
º s 1 8
na vi os d e sua prº pri e d ade .

H avi a uma v e rb a d e 30 0 con tos d e ré i s par a cº lº


n i saçã º n o orç am e n to prº v i n ci al .

S ab e se q ue º maj º r K oe le r pe di uao g º ve rn º d o R i º
-

d e Jan e i r º d e prº move r a vi n d a d e alle mã e s para º s


trab alh º s d a se r ra normal, pare ce n º s q ue d e se j ava r e
ce be r 3 0 0 casae s m as le mº s q ue º n ume r º re q ui si t ad º e r a .

de 6 0 0 .Tamb e m se d i sse q ue e ssa ci r cum stan ci a sug


g e r i º aº D r J º ã
. º C a ld a s V i a n na e n t ã º p r e s i d e n te d a

p r º v ín ci a ( 1 8 4 3 ) a i d ea d e fu n d ar u m a cº lo n i a n a s i m
m e d i aç õ e s d o palace te q ue S M º I m pe r ad º r m an d ar a
. .

cº n str u i r n as te r ras d e s e u patr i m º ni º .

A 1 7 de j unh o d e 1 8 4 4 fº i lav rad º um c º n tractoe nt re


º g ove r n º flum i n e ns e e a casa B e i rn e C .
, par a i n tro
d ucç ã º d e 6 0 0 cº lº n os trab alh ad º re s , d an d o —
se pr e fe r e nc i a

aº s casad º s .

O ti n h a d e r e e m b olsar o ad i antam e n tº d a
cº lon o

p assa g e m c º m º a b a ti me n to d a q u ar ta part e n os j º r n ae s
e ve n cim e nt os d º s sº lte i rº s , a q ui n t a parte n os casad º s e
º s q ue ti ve sse m m ais d e um filh º a se xta parte .

E sti pularam se —
cº m º r e mun e r ação 2 4 5 fran cº s para
cad a ad ultº , 1 2 5 para º s me n º re s d e 5 a 1 5 e n e nh uma
p ar a as cri an ç as com me n º s d e 5 an uos .
60 R E V IS T A T R IM B N I A L nº I N S T IT ur º n Isr º aIcº

C h ar l e s R i b e y ro lle s co n t a º s e g u i n te : « D o lr u e p o z

p º r cº n d i ç ã o q u e se a
p g ar i a a p a s s a g e m a s m ul h e r e s e
(i lh as d º s t rab alh ad ore s, um a ve z q ue e lle s n ã º ti ve sse m
m ai s d e tri n ta an º s O ra , cº pi an d º º cº n tractº , a palavra
.

f a m í li a fo i s u b s ti t uí d a a s d e m u lh e r es e fi lh as . A u r e li a nº

( A u r e li a n º d e S o u z a e O l i v e i r a C º u t i n h º , º p r e si d e n t e
d a prº vi n ci a) º cc upado cº mo and ava, n ã o re parou e
assi g n º u .

D e se n volve ram º s ag e n te s d e D e lr ue C a sua


acti vi d ad e n a P ru ssi a R h e n an a , uas i m me di açõ e s d e
'

C oble n tz , n º s d i stri ctº s d º R h e n º e d a M ose lle , prº ce d e n d º


se m º m e n or e scrupulº , p º n d e r a º p r o f e s so r H e i n r i ch
H an de lmã n u faz e n dº prº me ssas me n ti rº sas afi m d e
ob te r e m um cº n ti n g e n te assaz n u me rº sº para º pai z d º s
di aman te s e d as palme i ras .

O m arq ue z d e A b rante s ( e n tã º vi scº n d e d e A brante s )


e m 1 8 4 8 , pu bli coue m B e rli m uma me mori a i ndi can d º os
m e i º s d e q ue se se r vi am ce r tº s ag e n te s prº m º tº re s d a
e mi g raç ã º par a 0 B raz i l ; pº n d e r and º q u e C h ar le s D e lrue
C para º b te re m cº lon º s n 㺠allud i ram n os se us ann un
.

ci os fe i tº s n º s j º rn ae s alle m ã e s ao r e e mb º lso ob ri g atº ri º


d as passag e n s e faz i am luz i r a pe r spe cti va d e salari os
altº s mui tº aci m a d º s r oe e s , º q u e fe z acud i r tan tº s pre
te n d e n te s , que º s me nº s i n fe li ze s pag aram prº pi n as para
S e re m p r e fe ri d os n a org an i saçã o d as e xp e d i çõ e s .

N º d i a 1 3 d e j un h o d e 1 8 4 5 ch e g º uaº R i o d e J s ue i ro
,

o b ri g u e V i r g i n i e que sah i r a d e D u nk e r que e m 2 8 d e ab r i l


com º pr i m e i r º cº n ti n g e n te , cº m pº stº d e 1 6 1 i n d i ví d u º s,
form an d o ape n as 1 5 º u 1 6 famíli as A palavra fami li a .

ti n h a pe rmi ttíd o traz e r pai , avô , ti o, ve lhos e cri an ças .

E sse s e n g aj ad º s , n a m õr parte , n 㺠se ri am colº n º s


se ri os .

N e ssa º ccasi ão ve i º a cº m mun i caçã º d a pr º x i ma


'

p a r ti d a d e o u t r o s c º lo n o s , s e n d º m u i t º g r a n d e º n u m e r º
das pe ssoas ali stad as .

A p e r sp e c t i v a d e r e c e b e r ta n t º s e m i g ra n t e s a º
m e s mº te mpº t ornou pe r ple xo o g º ve rn o provi n ci al, q ue

(1 ) G e sch lch te von B rasi li e n B e rli n 1 86 0 .


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 6 1

i i d e lle s, o u
'
pr e v a se r º s e mbaraç os na collocaç 㺠q e com
pr e h e n d e n d º lº g o o S r D P e d rº H pº r i ute rme d i o do
. .

cons e lh e i rº Pau lo B ar b osa d a S ilva , º f e r toucom tod a a


mag n i tud e de se u c aract e r te rre n os da pº voaçã º ai n d a
n ã o d e m ar cad º s para locali sa çã º d º s r e ce mch e g ad os .

E ra e n tã º pr e sid e n te º se nad or A ure li ano d e S ouz a


e O li v e i ra C outi n ho ( v i scº n d e d e S e pe ti b a) pe ssoa m u i to
cº n ce i tuada e mu i tº e sti mad a d º mon arch o .

V ice pre s i d e n te d º In s ti tuto H i stº ri cº e G e º g r aphic o


-

B raz ile i rº , con h e ci a e lle b e m º se u cº lle g e m aj º r K oe le r ,


d e q ue m naturalme n t e se le m b rº u para faz e r º n e ce s
sari º a be m d os colº n º s .

A ch avam se º s alle m ã e s accº m m º d ad º s d e bai x º d e


um te lh e i ro pe rtº d as º b r as d a e g r e j a matr i z d e N i th e rº y
e par e ci am sat i sfe i tº s se g un d º n º s i n form ou um a te ste
mun h a ocu lar , o fi n ad º J oaq uim N º rb e rto d e S º uz a
S i lva D ahi fº ram transportad os para º
.
'
ar se n al d e

g u e r r a n a c ap i ta l, º n d e º s fº i ve r º I m p e ra d or , q u e a lé m
d e d on ati vos d º se u b olsi n h o, lh e s prº m e tte u a prº te cç ã º
q u e j a m a i s lh e s fa l t º u D e.
pº i s s e g u i r am p ar a º p º r tº da
E str e lla .

A b e l D u P e ti t T h º uar s ( 1 ) q ue se ach ava n o R i º


e m fe ve r e i r o d e 1 8 3 7 , con si g n ou n as suas n ot as q ue
d ous b arcos a vapor li g avam a capi tal cº m N i th e r º y n a
cost a º ri e n tal d a b ahi a ve rd ad e i r os om n i b us nauti cº s
,

q u e se cr u z av a m c º m r e g ular i d a d e , p
ar t i n d º a tº d a s as
h º ras .

E pº í s , prº vave l q ue d e N i t h e rº y a capi tal os alle


'

mã e s vi e sse m pe lº s di tº s barcº s a v apor , m as d º arse n al


aº pº r tº d a E str e lla ti ve ram d e e ii e ctuar a vi ag e m e m
'

fald as O ri o I n h º m e ri m , cº mo te mos d i tº , fº i º pri me i r º


.

ri º q u e te ve nave g aç ã º a v apº r ; pº r m ai s q u e pr º cu rasse


m os n㺠cº nse g ui m os ach ar a e ste re spe i tº r e fe r e n ci a
an te ri or a 1 8 4 8 .

N o an n º d e 1 8 4 3 º prº fe ssor V P d e C arv alh º


. .

G ui mar ãe s ( 2 ) fº i par a º pº rtº d a E stre lla bº r d º d e

, 1 3 O b ra j á ci tad a .

,
e ; O bra j á ci tad a .
6 2 R E V IS T A r um aram n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

falúa N um li vrº ( 1 ) traz en do re laçã º d a viag e m d a


' '

frº ta q ue trº ux e d e N apole s , S M . a I mpe ratri z D


. T he .

re z a M a i a C r h r i s t i n a v ê s e q

u e n º a n n º d e 1 8 4 8 ac h a va -s e
e stab e le cid o um se rv i ço quº t i di an o d e pe q u e n os vapore s
faz e n d o a t rave ssi a d a b ah i a e n tre o R i º e N it hu oy e no
m a ppa d e sta b ahi a e stá i n di cad o o T r accão p or bate m
'
.

d a tr aÚi co a l P or to d E str olla i l M i g li or e e d i l p r icip a i s


'

l A li u
' '

p pe r ass a g ze n di s t i m i a p o r o n e 0 q e p a re ce p r o va r

q u e n ã o h a v i a e n t ã º b ar c o a v a p o r p a r a º p o r tº d a
E stre lla .

D e E str e lla ao C º rre g o S e ccº e d e cr e r que º s colon º s


fº r am a pé cº m e scala pe la fab ri ca d e polvº r a e pe lº
N e s tas e staçõ e s e x i s ti am ranch os , q ue
'
m e i º d a se r ra .

p a ssar a m a ch a m a r s e d e p
-
º s i t o s .

C om º que propº si talm e n te a 2 9 d e j unh º d e 1 8 4 5 ,


di a d e S P e d rº , ch e g ar am 1 5 8 alle m ãe s n º lug ar d o
.

se ud e s ti n º , d oan d º ass i m e d e cti vam e n te fu


'

n d ad a a cº
lº n i a d e P e tr º poli s .

A e ste s cº lº n º s d i stri b uí ram se te rras por afora —

me n tº pe rp e tuo
«A fº r ç a d a s ci rcum stan ci as ( º b se r v a F D am e ck ) .

q ui z assi m q ue os cº lon os se torn as se m propr i e tari os , r e s


ci n d i n do º m aj º r K º e le r e m favor d a n º va cº lon i a º se u
con tr actº cº m a C asa Im pe ri al, contr acto q u e se ai n d a
h oj e e sti ve s se e m pé g ar an ti ri a aos se us d e sce n d e n te s
av u ltad o lucrº ; pº i s só º arti g o sal, q ue e lle t i n h a o
p r i v i le g i º e x cl u s i v º d e v e n d e r e m P e t r º p º li s p o r e s a
p ç o
d e 3 0 an nº s se n ã º me falta a me mº ri a , se ri a uma fon te
d e ri que z a j á n a e pº ca actual ( 1 8 5 7 ) e º q ue n ã o se ri a nº
.

futurº
P or d e li b e raç ão d e 3 d e mai º d e 1 8 4 5 º vi ce pre -

sid e n te d a pr º v i n ci a D r C an d i d º B apti s ta d e O li ve i ra
.

( t a m b e m sº c i º d o I n s ti t u t º H i s tº r i c o e G e o g pr a h i cº B r a
z i le i rº ) d e u n ovo r e g u lam e n tº para as ob ras d a se rra e
p º r e cº n o m i a d o a r a m a s t re s s e c ç õ e s r e d u z i d a s a d ua s ,

cº n fº rm e n º v a d e li b e raç ã º d e 3 d e º utu b rº , pe rm an e ce n d º

tl ) D e scri z i on e ri e l H ag g i º a R i o d e J an e i rº d e lla F lolta d l N o li


a u
d I E ug e n i º R º d r i g ue z U li i c nalc d l l arrn a N apº li pre s so C aro B
— — —
º e lli
e C om p . 1 84 4

.
Jus I L nU DE r e n om e i e 63
'

d
( p d E ll I y) m j K l
ª
na l o or to a str e a tamarat O a or oe e r e

fi can d o com a d i re cç㺠da 2 º cº rone l G aldi no P i


m e n te l .

A constr u d o palaci º foi o pont o de parti d a d a


cç ã º
pr O S p e ri d ad e d e P e t ro po li s C º llº uou se lh e a pri me i ra .

pe d r a n º d i a 1 8 d.e j u l
h o d e 1 8 4 5 .

A s ob ras d o palaci º e as da província g aran ti am aos .

colon º s lu crati vo tra balh º pº r alg u m te mpo

A ch e g ad a d e ci n cº n avi os
d e 2 0 a 2 6 d e j ulh º d e 1 8 4 5
tr az e n d º 1 0 1 1 i mmi g r an te s, assustº u º v i ce pr e si d e n te -

con s e lh e i rº D r C an d i d º B apti s ta d e O li ve i ra q ue m an d º u
.

p a rar a s e x p e di ç õ e s E r a p or é m t a r
. d e , pº i s q ue m a i s d e
se te navi º s j á ti n h am par t i d º d a E u r º pa, q uan d º ali r e ce

be ram a re s pe cti va cº m m un i caç ã o .

C h arle s D oi ra s C e n vi ar am para º g º ve r nº d a .

p r º ví n ci a d º R i º 1 3 n a v i º s cº n s i g n a d os ã c as a A v r i a l
F re re s , com alle mã e s e m n um e r º assas avultad º , poi s q ue
n o R i º d e J s ue i r o d e se m b ar car am 2 3 1 8 a sab e r n a º r d e m
'
d a s ua e n trad a n e ste pº r to e m 1 8 4 5 .

s o ar e s ( L
. A S S WIC tr i o s o ul s

u
ª
A v I o s s a u us u m «n a c ap i a .

V i rg ini e B rlg ue france :


i d e ni i d e m
L e opold i d e m pr us si an o
i d e m f rance s .

B ar ca i n g le z a
I d e m fr an ce s a
Id e m id e m o o

i d e m i n g le saa .

B rlg ue i nc iou
Id e m d i n am ar q u
cz
Id e m i d e m
Is úg ãl r i d e m W ord i ug e r
B rlg ue i d e m

N asce ram d uran te a vi ag e m no J oa n a L éon 3 pe ssº as e d o D an i e l 2 .

O « P am pa » e º « F y e u» fº ram s u e i tos
j q ua
r oute n e .
64 T R IM E N S A L I N S T IT U T O

R E V IS T A DO H IS T O R IC O

A m e di d a q ue i am che g an d o os i mmi g rante s , e ram


'

lº g º mand ad º s para P e tr º pº li s , º nd e se re uni ram 2 1 1 1


d º s alle mãe s ag e n ci ad º s pe la casa D olrue
D os outros 2 0 7 s e g ui ram 1 0 6 a se u pe d i d o par a º
R i o G rand e d o S ul on d e t i nh am pare n te s , 2 6 pre fe ri ram
p e r m a ne c e r n a c i d a d e d º R i o e 7 5 fa l le ce r am , n a m ó r

p a r te v í ct i m as d e fe b r e ty ph o i d s se n d º 1 0 e m N i c th e r oy,
1 3 n o port º d a E stre lla, 3 na fab ri ca da pº lvº ra, 3 n o
me i o d a se rr a, e 1 9 e m P e tr º poli s , se n d o 3 e m j ulh º ,
6 e m ag º stº , 1 3 e m se te mb rº , 2 0 e m º utub r º , 1 5 e m
n º ve m bro e 1 8 e m D e z e m brº d o ann º d e 1 84 5 .

N ada d e e str an h ave l n o appare ci me n tº d º te rr i ve l


d ag e llº n º s d e pº si tº s cº m e spaçº i n sufd ci e n te , m al are j ad os
e hu mi d º s , m º m e n to te nd º se n e lle s accum ula d º m ui ta
'
-

g e n te c a u ç ad a ,
a p ó s vi a g e m lº n g a e c h e i a d e p r i va

ç õ e s .

A s provi d e n ci as tº mad as i mp e d i ram m ai ore s e s


trag os, e o m e d i cº D r M e lch i º r se tº rn º u m e re ce d º r
.

d e lº uvº r e s .

A casa D e lr ue , d i z º se nad º r A ure li an o e m um d º s


s e us r e latº ri º s pr e si d e n ci ae s , te n d º e n cº n tr ad º d i ffi cu l
d ad e para º b te r cº lº n º s cº rre spº nd e n d º as clausulas d º
s e u cº n tractº , e n te n d e u d e ve r e xe cu tal º , ai n d a assi m ,
-

ag e n cían d º b raçº s par a 0 B raz il, ad m d e pre star se r v i ç º


aº pai z e a si m e sm o, ali s tou g e n te mai º r d e 6 0 an n º s ,
q uan d o 4 0 e ra O max i mº pe rmi ttíd º , º q ue fe z pº rq ue as
fam íli as n ã º q ue ri am e m i g rar se m le var º s par e n te s v e
lh º s , m º ti vº pe lº q ual se cº n sti tuiram cº m º s pai s , dlh º s ,
b i sav ós , av ó s, ti º s avó s e prim os
-
.

C º mq uan tº r e cº n h e ç am º s q ue , se g un d º as i d e as d a
é pº ca e as e s ti pulaç õ e s d º cº n tractº se ag uar d asse a
V i n d a d e trab alh ad º r e s e n ã º d e cº lº n º s , p ar e ce n os -

d e sn e ce ssari º i n si s ti rm os sº b re a van tag e m d e pe r ma


ne n ci d º s alle mãe s e m P e tropº lis , j ustam e n te e m cº n se
ç
q u e n ci a d e n ad a t e re m d e i xa d º n º t º r r ã º na t a l, O b s
t an d º a q ue se t º rn as se m prº pri e tari º s n º e stran

g e Ir º .

A cr e d i tam º s u
q e alg uns dº s re crutad º s pe la casa
D e lrue n 㺠e r am apropri ad º s a º s d as i sta
em V com º
trab alh ad º r e s º u cº lº n º s e q ue e ntr e e lle s ach av am se —
J U E IL E U DE P E T R O P O L IS 6 5

coz i n h e i rº s , cº n fe i te i r os , sapate i r os , alfai at e s , m usi cº s e


d ausari n º s é i stº , pº r ém , cº m um a tº da le va d o cmi
g r a n te s p r i n ci p a l m e n t e n º s p ri n ci pi os d e q ua lq ue r n ova
cº r r e n te e m i g r ator i a .

D e m od º q ue s e m apprº var m os º proce d i me n tº d os


ag e n te s de C h . D e lrue C e cº n si d e rand º º q ue ai n d a
.

h º j e se faz e m i d e n ti cas ci r cums tanci as, pare ce n os d e —

e qu i d ad e r e le v ar alg um tan to o q ue se de i x º u d rm ad º
con tra a d i ta casa que d n alm e n to pr e s tº use rvi ç º ao B raz il
e ao me smº t e m pº pr º pº r ci º n º uã alle mãe s ne c e ssi tad º s
o an se io d e m e lh º rar sua sorte .

O g º ve r n º pun h e ta q ue re n d º prº move r e g ual mº vi


m e n to b ase ad o n um a le i p rº vi n ci al de 1 6 d e març º d e
'

1 8 4 6 , con tr actos c om a di t a casa C h arle s D e i r ue C .

O ag e n ci am e n to d e 6 0 0 famí li a s ann u alm e n te .

S º b r e a ch e g ad a d º s alle mã e s e m P e tr º poli s , i n fº rm a
O folh e tín i sta ( 1 ) d a G az e ta d e P e tr op olis ( cone cçã o d o
,

an n º d e
«O s
p r i m e i ro s d
'
e ll e s ch e g a r a m a P e tr º pº li s a 2 9 d e
j un h º d e 1 8 4 5 , aloj an d o se alg un s no altº d a se rr a, e m
-

comm od o pre parad º n º s ran ch º s ahi e x i s te nte s .

O s q ue V i e ram d e pº i s fº r am ar ran chad º s provi sor i a


m e n te n o ba rr acã º d º s ar re n datari º s d as te rras e no
r an ch º q ue e xi s ti a º n d e h oj e e j ar d i m d º palaci º , a º
lad º d a casa d º D r C º sta , até q ue cº nstr ui sse m suas
.

casi n h as n º s cami n h º s c olon i ae s .

C º m a ch e g ad a d os colº n º s tº rn ou se a pº voaç 㺠um a
-

cº lº n i a alle m ã , sº b a d i re cçã º d º m aj º r K º e le r , q u e con ti


nu º u, e n tr e tan to, a di ri g i r º s trabalh º s d a se rra N orm al .

A té a ch e g ad a d º s cº lº n º s , o C orr e g o S e cco e r a -

q uasi d e scº n h e ci d º a d i scri mi n açã º d as te rr as e m praz os


fº i fe i ta se m cart a d a F az e nd a , e m vi rtud e d a i n e spe r ad a
V i nd a d aq ue lla g e n te
'
.

O s e n g e n h e i rº s e spalh ados pº r d i ve rsas parte s


marcavam parci alm e n te as d atas a cad a um cº lº n º , e
e n tre g avam as d e r rº tas d as d atas d i str i b u i d as a r e parti çã o
e n carr e g ad a d a cº n fe cçã o d a car ta .

(1 ) T rabalh o ci tad o .

9 T º nº L V III , p . il
.
6 6 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O III E T O R I cº

F º i pº r i s so q ue s ó e m 1 8 4 7 , q uan d º j á tº d º s se
ach avam d e pº s se d e se u t e r re n º , º pre si d e n te d a pro
V i n ci s apprº vº u º m appa ap re se n tad º pe lº d ir e ctº r d a
cº lon i a , tr ab alh º e sse q ue só d cº u cº m ple to e m 1 8 5 6 , e
b e m assi m a m e d i ç ã º g e ral » .

O te rri tº ri º d a j º ve n c º lon i a h a vi a si d º pr i mi ti va
m e nte sn bd i vi di d º e m 1 2 quar te i rõ e s , além d º q uar te i rã o
d a c i d ad e º u d a Vi lla I m pe ri al, º s q uae s r e ce b e ram os
se g u i n te s n º m e s : B i n g e n , In g e lh e i m , M ose lla, N assau,
W e stph ali a , R h e nan i a In fe ri º r , R h e n an ia C e n tral, S i m
m e ri a , C aste llan i a, P alati n ato I n fe r i º r , P alati natº S upe
r i or , V illa T h e re z a ; d e pº i s cre ar am se º s q u -
ar te i r õ e s :
R h e n an i a S upe ri º r , V º e rstad t, P re si d e n ci a , B raz ile i ra,
S ui sso, In g le z , F ran ce z , P ortug ue z , Wº rms , D arm stad t ,
Ypi ran g a , P ri n ce z a Impe ri al e D º n a L e º pº ld in a .

F º r am m e di d º s e d e m arcad º s 8 5 1 pr az os d e te rras ,

a sab e r : n a 1 classe 2 1 6 , te n d o g e ralm e n te 1 0 b raç a s d e


'

fre nte e 1 0 d e fun d os, se j am 1 0 0 b raças q uad r ad as º u


4 8 4 m e t rº s q uad rad º s pe las r uas e praç as d a futura
ci d ad e , ach a n d o se con ce d i d os 9 2 e m pri n ci pi º d e 1 8 4 6 e
-

p a r a º s 1 2 4 d i s pº n í ve i s e x i s t i am 1 0 6 p e d i d o s N
. a 2 ª

classe 2 6 , te n d º 1 5 x 1 0 0 º u b raç as quad rad as º u


m e trº s quad rad º s , d e sd e º s praz º s d a 1 classe até '

O altº d a se r ra, º n d e cº n sti tui ram º b ai r rº d a Vi lla


Th e r e z a , q uan d º d i stri b ui d º s , pº ré m m ai s t ard e .N a
ºu

3 class e 1 6 9 de d e m od º q ue
alg u n s ti n h am b raças q uadrad as ou me tr º s
q uad rad os e º utr os b raças q uad rad as º u
m e tros quad rad os aº lº n g º d a s e strad as d e sti n ad as aº s
ope rari os pº u co d ad º s aº s tr ab alh º s ag ri cº las, e s
t an d º 1 3 1 º ccupad º s n º come ç o d e 1 8 4 6 N a 4 classe
.

4 4 0 de 50 x 1 0 0 e m e smº m ai s, i sto é , n o m i n i m º
b raças q uad rad as º u m e trº s q uad ra d os ,
t º d º s cº rtad º s pº r um cor re g o d ag ua e d e sti n ad º s aº s
'

ag ri cultº re s , e stan d º cº n ce d i d º s 3 9 3 n º pri n cí pi o d e


1 84 6 .

E ste s p raz º d oaram º b ri g a d º s a um fõrº an nual


s

q u e º I mp e r i a l v e n d e d º r di sp e n s ou a t od º s d ur an t e º i tº
a n n º s e m ai s ai n d a a alg u n s d º s cº m prad º re s m e n º s
favº re ci d º s pe la for tun a .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 6 7

0 fõ ro e ra e sta e le ci d º
b sº b re cad a braço q uadrad a
4 m e tros e 8 4 ce n ti me trº s, se nd º nº s praz os d e 1
'
on
c lass e 1 0 r é i s para º s cº lº n os e d e 1 0 a 3 0 para º s d e mai s
u i d i
'
p º ss º r e s ; n os d e 2 cl as s e 5 ré s p a º s cº lon º s e d e
a r
5 a 1 5 para os out rº s , n os d e 3 classe 5 r é i s para º s

cº lº n º s e d e 5 a 1 0 para º s º utr º s ; n a 4 class e re al


'

p ar a º s co lº n º s e 5 r é i s p ar a os o u t r º s.

S ob o i n te lli g e n te m ach ad o d º lab º ri º sa alle m ã º


a bate r am -se as ar vº re s q u e , d e s pi d as d e su a ve rd e c om a,
t ran smn d aram se e m e x celle n te m ad e i ra cº m q ue cº n
-

st rui ram as s uas mº d e stas h ab i taç õ e s , cº b e r tas d e vari e

g a d a s t a b º i n h a s q u e l h e s d a v a m c e r tº ar pi t t or e sc o e
e le g an te .

A faz e nd a d º C º rr e g º S e ccº d i spun h a ai n da d e


b raças quadrad as a Q ui tan di n h a ti n h a be m
,

e as te rr as d e V e lasco r e g u lavam ce rca d e


p e r faz e n d º m e tr os q uad r ad os , e s ta s

b raç as q uad rad as nã º p º d e n d ºd ar fa


accº m mº
c ilme n te famíli as cº mo pe n sº u O se n ad º r A ure li an º
O s pr az º s r uraos d e P e t rº pº li s cº m ar e a i n fe ri º r a
2 h e cta re s e ram por d e ma i s pe q ue n º s os colº n º s d e

N º va F r i b urg º te n d º se ach ad º e mb araçad os com prazos


d e 6 6 0 m >< 1 6 4 5m = 1 0 8 , 5 7 0 º uq uasi 1 1 h e ctare s .

A ccr e sce q ue n ã º se d e i xar am praz º s li vre s e n tre os


occu p a d os , p ar a p e rm i t ti r q ue os co lº n º s se p ud e ss e m
alarg ar p º r q ualq ue r m º ti vº .

N 㺠vae n e stas O b se r vaçõ e s n e n h uma ce nsura, mó r


'

m e n te aº di r e ctº r d a cº lº ni a , º m aj º r K º e le r , q ue , n º s e u
e n th n si asm º a b e m d º d e se n vº lvi m e n tº d e sta su
'
a cre aç㺠,
ta m b e m d z e re ce ssã o d e faz e n d a Q ui tan d i nh a aº I m pe
r ad or se n d º a r e s pe cti va e scr i ptura assi g n ad a e m d ata
d e 3 d e j un h º d e 1 8 4 6 , n º cartº ri º d º tab e lli ã o José Pi n to
d e M i ran d a ( fls 1 8 7 be m cº m º , a o q ue pare ce na me sma
.

º ccasi ã o , O di strato d o ar re n d ame n to d º C º r re g º S e cco


se n d o am b as as ce ssõ e s fe i tas g raci º sam e n te
A s te rras d e P e trº poli s n ã º e ram propri as para café ,
m as com o as d e N º va F r i b urg º s e p re stavam para o cul
ti vº d º ch á , d a m e sma fam íli a q ue a cam e li a, dan d º t se
.
6 8 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

ah i pe r fe i tam e n te b e m ; se rvi am ai n d a para º b te r cc


re ae s , fe n º , alfafa , d i ve r sas fru t as , pri n ci palme n t e com
O au x í li º d o e strum e d as vacoas , q u e d ã º m e lh º r le i te
q uan d º m an ti d as e m e sta bn lº s d º q ue absolutam e n te
s º ltas n os pas tº s , º n d e tê m u m a ali me n taç ã º un i form e
e re lati vam e n t e pob r e .

O con e g o F e rn an d e s P i n h e i rº pº n d e rº u q ue ape zar


d a d i fd culd ad e d º solº , q ue pº r m º n tan h º sº poucº se
p r e st a v a , fu n c oi o n a v a m a c h ar rú a e º a r a d o e º s m e th o d º s

mai s ape r fe i ç oad º s d a ag ri cultur a fº r am cº m V an tag e m


e mpre g ad º s n e sse am e n º tº r rã º
'
.

F r e d e ri cº D amook le m bra q ue O g ove rn º pr º vi n ci al


m an d º u V i r ar vº re s e se m e n te s d a E urº pa par a se r e m
d i stri b uíd os e ntre º s cº lº n º s , q ue lº g o trataram de faz e r
e n sai º s d e plan taçã º e m pe q ue n a e scala . R e cº n h e ce u se -

j á n
'
e ss a º c ca si ã º q u e m u i ta s e s p e c i e s p º d i a m s e r cu l
ti vad as cº m pr º ve i to n a cº lº n i a . M as cui d ou se d e -

e x am i n ar a cu ltura q ue m ai s cº n vi nh a as te rr as pº r sua
n atur e z a as sas e ste r e i s º '

V am º s re prº d uz i r º q ue se lê n a falla pr e sid e n ci al


d º se n ad or A ur e li an o d e S º uz a e O li ve i ra C º uti n h º e m 1
d e m ar ç º d e 1 8 4 6 a r e spe i tº d e P e trº poli s :
T º d os º s q ue te m V i si t ad º a cº lº n i a re cº n h e ce m a
i m m e n so supe ri º ri d ad e d o trab alh º d e ste s h º m e n s sob r e
'

º d os e scr avº s , e s pe ci alme n te ad º ptad º º m e th º d o , q u e se


te m se g uid º , d e º s faz e r tr ab alh ar pº r e m pre z a º u aj us te s .

O b e n e d ci º é n otori o, o O pe r ari º fi ca li vr e d e tra


b alh ar n as suas º b r a s par ti culare s , e n as d a prº ví nci a
cº m º e q uan d o q ue i r a , e d e le var º u n ã º a s ua fam íli a a
coadj uvar ; a o b r a n ã º care ce d e apº n tad º r , n e m d o
m an d an te .

O e ng e nh e i ro di re ctº r par a e sclar e ce r e cº mprº var


e ste factº i n fº rm a , q ue as cavas ( pº r e x e m plº ) e m m e i o
m º rr º cº m tr ansporte até 7 0 pass º s , e as e xca vaçõ e s e m
p l a n í c i e c º m a lt u r a a té 1 0 p al m º s , e r a m a v a li ad a s p º r
t º d º s os e n g e n h e i rº s d a prº ví n ci a , e con te mplad as n º s
con tr actos a raz ã º d e 1 0 $ a b raça cub i ca .

O s cº lº n os faz e m a 4 $ e g an h am d e 1 34 0 0 a 2 3 pº r
d i a par a si , e mq uan tº º e scravº sõ g an h ava 6 0 0 ou 8 0 0 r s .

p á r a s e u s e n h or .
JU E I L E U DE P E T R O P O L IS 6 9

A vi n d a d os cº lon os , accr e sce n ta O m e smo d i re ctº r ,


tr az g rand e s m e lh º r am e n tos t am b e m n o arti g º fe rra
m e n tas » ; a e n xad a por tug ue z a, O m ach ad º e a pa pe
u e n a c º m o i n s trum e n tº s prº pri º s d a carpi n tari a t ae s
q
q uae s se ne m e n tr e n ós, n ã º faz e m n º m e sm º e spaç º d e
te m pº , n e m tan to, n e m tã º bº m s e rvi ço, cº m º os de q ue
us am º s colon º s .

P r º cura se e m P e tr opoli s fab ri car d e stas fe r ra


'
-

m e n tas e i n tr º d uz i r O se u uso .

E m n º ve m brº d º an n º passad o fui V i si tar e sta cº


lº n ia e m cº m pan hi a d o m º r d om o d a C asa I m pe r i al, q ue n º
cum pr i m e n tº d as º r d e n s d e S . M O Im pe rad º r re lati vas
a povº aç ã º d e Pe trº pº li s , e ao auxíli º e prº te cç ã º aos
colº n º s , te m m º strad º um z e lº ín ca n sa ve l .

A pre se nç a d e d º us d e le g ad º s d º sob e r an o, q ue i am
ve r e sse n as ce n te e stab e le ci me ntº , e prove r as suas m ai s
urg e n te s ne ce ssi dad e s e n th n si as mº u º s cº lº no s , q ue pº r
.

m il i n n º ce n te s e var i ad º s m º d º s m º straram se u cº n te n ta
m e n tº e n toan d o h y m n os e m lº uv º r e ag rad e ci m e n tº aº
Im pe rad or d º B raz i l que t㺠b e n i g name n te º s acolh ia .

E n tã º tº d as e ssas lab ori º sas e m º r i g e rad as fami


li as pe d i ram me cº mº pri me i r o b e n e fi ci o se re m con s i d e
-

r od º s ci d ad ã º s b raz il e i ros , t e r e m e scº las par a a e d u caç ã o


d e se us d lh º s , e par º ch º s º u pa stº re s d e suas r e li g i õ e s .

Q uan to a pri m e i ra cousa, tcn h o e x posto ao g º ve rn º


I mpe r i al a cº n ve ni e n ci a d e se pe d i r a asse mb léa le g i sla
ti va um a m e d i da , q ue d e cla ra ci d ad ã º s br az ile i rº s tº d os os
colº n º s , q ue se e stabe le ce re m e m te r r as di stri b u i d as p e lo
g ove r n º , ou q u e a e x pe n sa s d
'
e st a f º re m c h a m a d º s a º
I mpe ri o para º povº aram e e xe rce re m i n d ustri as me
d i d a tan tº mai s ne ce ssari a para facili t ar a i m mi g raçã º ,
quan tº um d º s pri m e i ros ar t i g º s d a le i q ue pe rmi tte e
r e g ula a e m i g raç ã º n a A lle m anh a d e te r m i n a q u e ne nh u m
alle mã º pod e r a li ci tam cn te e m i g r ar para u m E stad o
q na lq u e r se m q u e n
'
e lle s e j a r e c o n h e c i d º c id a d ã.o Q u a n to
a se g un d a e te rce i ra , d e pe n d e m e llas d a nº s sa coadj u
vaç ã o ; e sã º tão ute i s e n e ce ssar i as , q ue e u n ã º d u
v i d º acre d i tar , q ue autº ri z ar e i s º g º v e rn o t an tº para
e s tab e le c e r n a cº lº n i a as e s cº las pri m ari as d e ambº s º s
se xº s q ue fº re m pre ci sas, com º p ara m an d ar con tr actor
70 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O S T O R IC O
H
I
d º us p astor e s , um cath º li cº e º utro e van g e li cº , pag an
d o se lh e s as passag e n s e g aran ti n d o se lh e s um or d e
- - - -

n ad º raz º ave l
E sta p rº vi d e n ci a ad º ptad a d e accô rd o cº m O g o
v e r n o d º E stad º d a A lle man h a , º n d e tae s pastº re s fº r e m
coutractad º s , attrah i rã por si só a cº lº n i a d e P e tr op º li s
um a i m m i g raçã º e s pº n tan e a, sobre tud º sab e n d º n e sse
'

E stad º q ue aº s e m i g r a n te s se d i stri bui ri aín te rr as A


'
.

V i sta d a e s tatí sti ca d a pº polu ç ã º d a c o lº n i a , d a m º c i d a d e ,

u
'
q u e n e l l a e x i s t e , e ve m v i n d º p e la n a t ra l fe cu n di d a d e
d as m ulh e re s alle mã e s, atte n tas as d i st an ci as e m q ue
d oam º s d i d e re n te s q uarte i r õ e s , é facil calcular que
sã o ín d i sp e n savoi s q uatr º m e s tr e s d e m e n i n º s , e q uatr º
m e stras d e m e n i n as n a n asce n te V i lla, ou ci d ad e pe tro
p o li te n e , q u e s e v ai le v an ta n d º tã o r a p i d a m e n t e ,
e c º m º

p º r e n ca n to , e ta lv e z c º n v e n h a m an d al -
O S t a m b e m c º n
tr actor n a m e sm a º ccasi ã º , e n º m e sm º E stad º , e m q ue
º fº ram º s pastº re s re li g i osº s .

G ran d e par te d º s cº lº n º s d e P e tropº li s sã º sub d i tos


d º G r ão D ucad o d e H e sse , um d º s m ai s ci vi li sad os , ri cº s

e povoad º s d a A lle man h a , e q ue te n d º pre c i sã º d e p ro


m ove r e re g ulari sar a e m i g raç ã o, e tam b e m i n t e r e ssad o
e m e n vi ar par a e sta colº n i a i n d i vi d uos pr opr i º s a e x e rce r
as s ag rad as fu n cç õ e s d e cu r as e m e st re s .

N º i n tui to d e e sta be le c e r e ntre º s cº lº n º s º e S pi r i tº


d e or d e m , e cº n º m i a e soccorr o r e cí pr º cº , e b e m assi m
p a r a a l li v i a r º s cº f r e s pu b li c o s d e m a i º re s d e S p e z a s , a d o p
te i o prº je ctº d e um a « cai x a cº mmum » para qual cº n cº r
re m e spon tan e am e n te tº dº s º s cº lº n os e h ab i ta n t e s d e ,
.

Pe tr º pº li s ad m d e se sº ccor re re m m utuam e n te , fund ar am


se us te m plº s , um a casa d e cari d ad e , e t c , pr º j e ctº q ue lh e s
.

fº i apre s e ntad º pe lº di re ctº r d a colº ni a O m aj or J F . .

K º e le r , q ue º s cº lº n º s ab raç aram com e n th ns i asmº , e q ue


m an d e i pôr e m e x e cuç ã o cº m as alte r aç õ e s q ue e n te nd o
d e v e r faz e r - lh e , par a e stab e le ce r m ai ore s g ar an ti as aos
cº n tr i b u i n te s n a g e r e n ci a, a ad m i n i str aç ã º pº r e lle s
m e smos d e se us fun d º s , cº m a supre ma i n spe cçã o d o g º
v e r nº .

P ara e ssa cai xa d e ve i g ualm e n te cº n cº rr e r O g o


ve rn º com alg uma sº mm a an n u al, ao m e nos e mq uan to
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS

n ão fº ram fun d ad º s e sse s e s tab e le ci me n tº s d e pr im e i r a


n e c e ss i d ad e .

E pº i s m i ste r q ue autor i z e i s O me smº g º ve rno


'

p a r a c o n t i n u a r a fa z e r c o m e s ta cº lº n i a a q u e ll as d e s p e z as ,

q u e f º r e m í n d i s pe n sa vo i s p a r a su a m a n u te n ã o
ç ,p o r cº n ta
d º cre d i tº cº nce di dº pe la le i d e 1 0 d e mai o d e 1 84 0 , q ue
te n d º si dº ab e r to só me n te por e sp aç o d e ci nco an n os con
ve m q ue se ja para e sse d m pror º g ad º .

P e rs uad i d º d a i mportan ci a d e ste ass u


'
m pto par a a
futur a pr ospe r i d ad e a g ran d e z a d º I m pe ri º , n ã o d uvi d o
.

acre d i tar q ue pre stare i s aº g º ve rn º d a p r º ví n ci a tod a a


vossa e fd caz , e vali º sa coope raç ã o nº e mpe n hº d e ch amar
ao paiz pº r tod º s º s mº d º s pº ss íve i s a m ai or i mmi g raç ã º
li vr e e i n d ustri º sa . U m pai z i mm e nso, e tã º ri co e m
p rº d u ct o s ,
n ã o te m q u e re ce í a r a s u a d í v i d a , s i c h a m ar a
si º m ai s r api d am e n te pos s í ve l br aç º s , q ue e m b re ve a
a
p g a r ã º ,
a n g m e n t an d o a s r i q u e z as pa r t i cu l ar e p u b li ca. »

O m aj or Koe le r , q ue re n d o cº n sti tuir a povoaç ã o


tr atº u, q uan d º arre n d atari º , d e º b te r dº g º ve rnº a s ua
cr e açã o ci vi l e r e li g i º sa .

0 C º rre g º S e cco e ra um a parte d a fre g ue z i a d e


S ã º J 0 86 d º R i º P re tº , mun i cípi º d a Parah y ba d º S ul.
se n d o vi g ar i o d olls 0 con e g o L u i z G º nçalve s D i as
C orrêa .

O b te ve log o º que d e se j ava ; se n d o pº r d e li b e raç ão


de 2 9 de m ai º d e 1 84 4 e d e cº n fº rm i d ad e cº m a le i pro
.

v i n ci al n 1 2 1 d e 3 0 d e ab ri l d e
. 1 8 3 9 ore ad a n a d i ta
fre g ue z i a a sub d e le g aci a d º 2 d i stri cto ou d e P e trº pº li s ,
o

com º s r e spe c ti vos li mi te s , e u m j ui z ad º d e paz ; pas san d o


mai s t ard e e ss e d i stri ctº a se r d i v i d i d º e m d º us, pº r
d e li be raçã o prº vi nci al d e 3 0 d e º ut ub rº d e 1 8 4 5 .

E m 2 3 d e maiº d e 1 8 4 6 foi a cº lº ni a e le vad a a


cate g º r i a d e fr e g ue z i a, sob a i n vocaç ã º
. d e S P e d rº , .

d s e mb ran d o se º se ute rri tº ri º d a fre g ue z i a d e S J osé


e m -
.

d º R i o P r e t º , a q ue se an ne xara , e passan d º a por


te nce r ao m uni cí pi º d a E str e lla, se n d o n ome ad º vi g ar i o
º con e g o C º rrêa, re si d e nte ai n d a n a S ambab ai a, e sob
72 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O III S T º R I cº

j
cu a º b e d i e n ci a ja se ach avad i s tri cto d e P e trº poli s ,
O
cº n si d e rad º cu ratº C º mº autº ri d ad e s fun cci º n avam n º
.

carg º d e subd e le g ad º J0 86 A le xan d re A lve s R i b e i ro


C i rn e , J ose L uiz d e A z e re d o C º uti n hº , Joaquim F e r re i ra
L ag os e A ug ustº d a R och a F rag os o .

D e j uí ze s d e paz se r viam os tr e s pri me i rº s e mai s O


ci d ad 㺠C ar lº s J º sé P i n to G am e i rº .

O maj º r K º e le r, por d e li b er aç㺠d º pre si d e nt e d a


p r º v i n ci a e m 2 1 d e j a n e i ro d e 1 8 4 6 fº i n om e ad º e x
clu si vam e n te di re ctº r d a cº loni a d e P e tropoli s cº m 0 º r
d e nad o d e i z2 ow ann uae s .

E m cº n se que n ci a d i sso e d e e star e lle di ri g i n d º as


'

O b ras d º palaci o I mpe ri al, fº ram as d u as se cçõ e s d as


ob ras d a se rra fu n d i d as e m u ma só , a carg º d º cº r on e l
G aldi n º P i me n te l .

O mi ni strº d o Impe ri º conce d e ra ao m ajº r K º e le r


uma g rati d caçã º me n sal d e 7 0 3 por te r a di r e cção d as
ob ras d º palaci º , par a a r e si d e n ci a d º M on archs n º
ve rã º .

F oi e sta a un i ca d e spe z a fe i ta cº m d i n h e i rº d os
cº fre s pu bli cº s para a r e fe ri d a cº n strucç ão .

O d i re ctº r d a cº lº n i a d e cre n ç a prº te stan te , ti nha


,

p º r é m i d e as li v r e s ,
ad m i tti n d o ass i m a p le n a li b e rd ad e
d e cº nsci e n ci a, e por i ssº tratou log º d e faci li ta r me i os
p a r a m a n h te n ç ã º d a s cr e n ç a s d e c ad a um .

P ara i naug uraç ã o s º le mn e d º s actº s re lig i osº s apro


v e i tº u K º e le r a e stad a e m P e trº pº li s d º i nte rnn noi o
cat hº li co r e vd S r B od i n i , e pe d i o l h e para ce le b rar u
. . ma
mi ssa campal, actº e sse que s e re ali z oucº m toda a pomp a ,
m ag n i tud e e e n orm e cº n co rre n ci a d e cath oli cos n º camp o
d a C º nd ue n ci a ( praça C oble n tz ) n º d i a 3 0 d e j unh º d e
1 8 4 6 , se n d º e n tã º le van tad a uma cruz cº mme m º rat i va .

A 1 9 d e j ulh º d e 1 8 4 6 º s colon º s prº te stan te s


tam b e m ce le b r aram a s ua pri m e i ra ce re mº ni a re li g i º sa ,
ofd ci an d º º pastor D r F re de ri cº A vé L alle m an t .

1 di r e ct ori a d e colon º s te ve por auxi li are s º s



A
e n g e n h e i rº s G ustavº F ron ti n , A C arpi n e tt i , H e n ri que
M os h os , G ui lh e rme Z i mb le r , J ose L ui z d e A z e r e d º
C º uti nh º , A d ri anº M i n son , A ug ustº J oan ne e cº mº e s
c ri vã o F ranci sco M e n n a B ar re to
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS
'

E sse pe ss º al te ch n i cº , cº m º aux í li o d os colº n os e


sob a d i r e cç ã º d e K º e le r , poz e m e xe cuçã º º plan o d a
fut ur a ci dad e , pº r e sse ulti mº d e li n e ad o , abri n d º pi cadas ,
traç an d º r uas e e s cavan do º s morros .

M ai s tard e fº r am as pi cad as alarg ad as


'

e cº n
strn i r am se os cami n h º s cº lon iae s , mai s º um e n º s como
-

h º j e se V ê .

E m 1 8 4 6 fº i q ue º di r e c to r come ç º u a cauali saç ã o


d º s ri os Q ui tan d i n ha e C or re g º S e cco ( Pala ti n ad o) q ue
até e n tã o se e spr ai avam pe la r u a d º I mpe rad or , lad o d o

p a la c i º ,
fº r m a n d º g ra n d e s b a n h a d º s ; º p r i m e i r o f a z i a
d uas curv as , mai s º u m e n os e m fre n te a rua D F ran .

ci sca e C ruz e i rº , o º s e g un d º c urvan d o se n a ru —


a da
I mpe r atri z i a e n cº n trar aq ue llo na pr aç a D P e d ro d e .

A lcan tar a .

O s m º rrº s q ue be i ram a rua d o I m pe rad º r , vi n h am


e m m ui tº s lu g are s a t é O ca n al : o s d o n s r i o s t i n h a m l e i t o s
c apr i chº sos, tº rre n ci ae s com º corre g os d e m º n tan h as ,
d e si g ne e s , pe dr e g osos , º r a pre ci pi tan d o se e m cascata , -

º r a e s pr ai an d º se e m lod osos ch ar cº s

.

A b ussola e o n íve l d º s aux i li am d o d i re ctor , a


a
p , 9 . e n x a d a , a p i c a r e t a e o c a r r i n h o d e m ã º d o s i n f a t i
g a v e i s c ol on º s d e r a m c º n t a d º s º b st a c u l º s q u e se p º di a m
su p p ô r i n su p e r a v e i s .

O s sopé s d os mº rros fº r am cº rtadº s , ali n h ad Is , e


ate rr o d e sse s cõrte s re s e ccar am se º s pan tan os ,
'
cº m º o

n i ve laram se -
º s ch arcos , r e g uland o-se º le i to nº s r i º s
e n tre par e d e s d e faxi n a e form an d o se a cº n d u e n oi a n º
'

lug ar e m q ue é h º j e .

E ra d o plan o d e K º e le r torn ar a rua d º I mpe rador


p º n t o ce n t r a l , b a s e d a a r e a d a c i d a d e , e f º i p o r i ss o

q u e c º m e ç º u p º r a h i s e u s m e lh º ra m e n tº s , t r a ç a n d º a -

e m um a só re cta, pe lº e st re i to v alle me lhº r ad o .

E assi m acº n te ce u, pº rq ue , lº g o que d oou e lla tra


ç a d a c º m 8 0 0 b r a ç a s d e co m p r i m e n tº , co m e ç ar a m a c º n
s tr ui r d e cad a lad º casas m a i s º um e n º s cº m pati ve i s com
a é poc a e h º j e é e lla º cº r açã º d a ci d ad e , O pº n t º para
º n d e cº n ve rg e tº d o º comm e rci o d º lu g a r O s . b an h a d os
d º ri º C orr e g º S e ccº e r am tae s q ue para se vi r d a casa
d a faz e n d a ao palaci º d º I mpe rad or e ra pre ci so d e sce r se -

T O M O L V III , P .
74 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

a rua I m pe rad º r e tom ar a r ua dº s M i n e i rº s ; Q ui ss am ã ,


cam i n h o d a S aud ad e e r ua J oi n vi lle
E n t re º s e di fi ci º s pri n ci pae s, q ue sº b e ssa pri me i r a
d i re cçã º se e rg ue ram , sº b re sah e m O palaci º , a e g re j a
e a casa d a d i r e ctº ri a d a cº lº n i a, q u e h º j e é º ccupad o
p e l a r e p a r ti ç ã º d a s º b ra s p u b li ca s, ca d ê a , e t c a c as a
d o e n g e n h e i rº F rº n ti n n º s e u r e spe cti vo pr az º , m º d e sta
e b e m arr anj ad a m or ad a , q ue mai s t ard e foi pr º pr i e d ad e
d o ve lh º G º d ard , e nsai ad º r i n fati g ave l d a h º rti cultura
b e lg a e m Pe trº pº li s .

N a r ua d o I m pe rad or e xi sti am e n tre º utras as se


g u i n te s c a sas d e m e n º r im p º r t an c i a : n º lº ca l , º n d e h oj e
te m cas a d e pasto O S r J º 㺠H e n ri q ue s , h avi a um e d i d
.

ci º te rr e o n a praça M au á , a d º ci d ad 㺠P e d rº J 0 8 6 d a
.

C am ara , colle ctor apº se n tad º d e N i cth e roy , q ue fº i O


p r i m e i r º f o r e i r o d a c º lº n i a q u e le va n to u c a sa d e p e d ra e
cal . E ssa m orad a foi m ai s tar d e prº pri e d ad e d o fi n ad o
V i s cº n d e d e M au a, a que m O prº g re sso d e P e trº pº li s
mui tº d e ve
g
N º lu ar e m q ue h º j e e stá e stab e le ci d o º S r G raf .

cº m lº j a d e faz e nd as , m orava º pri m e i rº su b d e le g ad º d a


cº lº n i a º S r R i b e i ro C i rn e e m pe q u
. e n a cas a d e pº r ta e
j an e lla; on d e hº j e se ach a i n stallad º º car tº ri º d º ta be lli ãº
C arvalh º , m º r ava O e m pr e i te i r º J ustInº d e F ari a Pe i xº tº ;
n º lº cal d a casa d e n e g º ci º d º S r C un h a, ti n h a ar maz e m
.

d e se ccos e m olh ad º s º S r I g n aci º Papas ; e fin alm e n te ,


.

m ai s º u m e n º s n as prox i mi d ad e s d a rua d e n º mi n ad a
T h e r e z a, h avi a a do e n g e nh e i ro T anlº i s .

F ran ci scº A lve s d e B ri to M ai a , B alth az ar J oaq ui m


d e S º uz a M ach ad o, I g n aci o J º s é da S i lva e º utrº s h avi am
tam b e m m an d ad º con str uir suas casas .

A lé m d e ssas e xi sti am m ui tas palh oç as d º s cº lº n º s,


'

r an ch os e pe q u e nos cas e b re s cº be rtos d e sapé e e spalh ad os

p e l os ca m i n hº s coloni ae s

I d a P fe i ffe r , d e V i ann a d A us tri a , d e pº i s d e e n vi uvar ,


'

i ni ci º u e m 1 8 4 2 uma se ri e d e V i ag e n s q ue a d z e ram .

e n tã o cº n si d e rar la p lus étom zan te e t la p lus i n tr ép i d o


voy ag e u s e qui att j am ai s e mi s té .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 75

V i si tº ua T ur qui a, O E g y pto e a T e rr a S an ta; d e pº i s


os E sta d º s S can d i n avº s , a L apon i a e a I s lan d i a .

E m 1 8 4 6 , cº m ci n coe n ta an uos d e i d ad e , e mpre


h e n d e uf az e r a V º lta d º m un d º se g ui n d º e m n av i º d e ve la
d e H am b ur g º para O R i º d e J s ue i ro, d e º n d e passº upara
º P aci d cº , º s mar e s d as I n d i as , e t c .

D o se uli vr º F raue n fa h r t um d i e We lt ( Wi e n —
1 8 50 )
n ã º pº d e m os d e i x ar d e a pr º v e i tar o tº pi co se g ui n te
T an tº se m e fallº u n º R i o d e J an e i rº d o rapi d o
de se n volvi m e n to d e P e trº pº li s , cº lº n i a r e ce n te m e n te fun
d ad a pº r alle m ã e s , s ali e ntan d º as b e lle z as d º pai z on d e
e lla e s tá s i t u ad a , as m attas vi r g e n s q ue atrave s sam p arte
d o cami n h º , q ue n ã o pod e re si sti r ao d e sej º d e alli faz e r
uma e xc urs㺠.

M e ucº m pan h e i rº d e V i ag e m , º cº n d e B e rch told , m e


acº m pan h ou .

A 2 6 d e se te m b rº ( 1 8 4 6 ) tom am º s d º n s lug are s


e m um a d as b ar cas q u e d i ari am e n te vã º aº por tº d a
E str e lla , ã d i s tan ci a d e um as V i n te d uas mi lh as e d e ond e
se cº n ti n u a a vi ag e m pº r te rr a .

A trave s sam os um a bahi a ad m i rave l pº r suas vi stas


r e alm e n te pi t tº r e scas e q ue m ai s de u m a ve z me le mb rº u
v i vam e n te º s lag º s d a S ue ci a , d e asp e c t º tã o par t icular .

C i r cum d ad a pº r cº lli n as e n can tad oras , con t é m pe


q ue n as i lh as e g r upº s d e i lh otas q ue º ra sã º cobe rtas d e
p a lm e i ra s ,
d e o ut r as a r vº r e s e d e e sp i n h c i ros tã º e s p e ss º s

p a re c e n d º q u a s i i m p e n e tr a v e i s e º ra s ab e m i so la d a m e n t e
d o m ar cº m o r º ch as cº lº ssae s e le van d o se comº tº rr e s e m-

ci m a um as d as º utras , e º q ue h a d e e xtraor d i nari o n e stas


'

ulti m as sã º as suas fº r m as arre d º n d ad as q ue pare ce m


te r si d o trab alh ad as a bn ri l .

N º ssa e mb arc aç 㺠e ra tri pº lad a por q uatr º pr e tº s


d i ri g i d º s pº r um b ran c o .

A pri n ci pi º fom º s a ve la e º s m ari n h e i ros apr º


ve i taram s e d e ste m º m e n to favor av e l par a sua r e fe i ç ã º ,
'
-

q u e s e c º m p u n h a d e u m a p ç
º r ã o d e fa ri n h a d e m au
d i oc a , pe i xe salg ad º m i lh º tº rrad º , laran jas , côcos e
,

º utr as fr u t as m e n º re s ; h avi a m e smº pã º b ran co q ue é


um º bj e ctº d e luxº para os pr e tº s T i ve praz e r i nd .

n i to e m ve r e sse s h º m e n s tã º be m tr atad º s .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

A º ca ºb d e d uas h º ras parº u O v e n tº e º s m ari


,

n h e i rº s V i r am se -
fº rç ad º s a lan ç ar m ã º d os r e mº s .

E u ach av a º m an ej º d o r e mº mui to i n commod o O .

m ar i nh e i r o e ra º bri g ad º a tre pa r sº b re um b an cº col


lº cad o ad e an te d e lle e d e se a ti rar cº m m ui ta fº rça para
'

t r az ad m d e le van tar º r e m o Passad as º utras d uas


.

h º ras d e i x am º s o mar par a e n tr am º s a e sq ue rd a n º r i º


G e r om cr i m e m cuj a e m b º c ad ura e xi ste um h ot e l º n d e se '

u A i vi u
'

p a r º m e i a h º r a . h m p h a ro l b a st an t e s i n g u la r ;
e ra si m M e sm e n te uma lan te r n a su s pe nsa sº b re um ro
c h e do . N a occasi ã º e m q ue a re g iã º pe r di a sua b e l
le z a par a O si m ple s town ste pr i n ci pi ava e lla para o bº
'

t an i cº a se r m ag ni d ca e ad m i rave l, pº i s q ue as m ai s
b e llas plantas aq uatícas e n tre º utras as n y mp h ae ace as , º s
d u
'

d d i
'

p o n t e e m a s e c yp p r z e e s s e e s te n a m s º b r e a a g a e n a s
m ar g e n s d º r i º A s d uas pri m e i ras ati ravam se
.
-
em
r e d º r d as ar vº r e s vi si n h as e s u bi am até º ci m º , e º e yp r i
p o d e a tt i n g i a u m a a l t u r a d e 2 m e t r º s e 2 7 c e n t í m e tr os .

A s b º rd as d a cº rr e nte sã o b ai xas, cº m e spi n h e i r os e


m attos N º fun d º uma oad êa d e m º rr º s , as pe que n as
. .

casas q u e se avi stam ca e lá s㺠d e pe d ras e cº b e r tas cº m


.

te lhas , m as assim m e s m º d e appar e n ci a bastan te m i se


re v e l .

D e moramos se te h º ras sº b re º ri º e ch e g ãmº s s e m


n ovi d ad e aº pº r tº d a E str e lla q ue n ã º d e i x a d e te r i mpor
.

tan ci a vi stº se rvi r d o d e pº si to i n te rm e di ar i º par a t ud o


u d i i h i
'

q e ve m º n t e r o r d o p a i z a d m d e se r d a r e m e t tí d o p o r
ag ua para a capi tal d º B raz i l E n con tram se d º ns b º ni tos .
-

h º te i s e uma cº n strucçã o le mb rand o um ca r a van sér azl


'

t urco com um g r an d e te lh ad º d e V i d r º cº llocad o sob re


p i la s t r as d e a lv e n a r i a . O p r i m e i ro s e r v i a p a r a a s m e r
c ad ori as e º se g un d º para º s tr ope i r º s q ue V i mº s cº m
m º d am cn te ar ran ch ad os e pr e paran d o a re fe i ç ão para a
n º i te e m V º lta d e u m b raz e i r º cr e pi tan d o ale g re me n te .

P or mai or q ue fº sse º attracti vº d e se m e lhan te pousad a


p a ra a n º i t e , p r e f e ri m º s a c º m m od ar n º s n o
-
h º t e l d a É s
tr e lla , º n d e º s q uartos e as cam as be m li m pas e as com e
d º r i as pe r fe i tam e n te ad ubadas n º s ag r ad ar am m ui to m ai s
( 2 7 d e se t e m b ro ) . D o p º r t º d a E s t r e l la a P e t r o p o li s In e
d ci e m ai n d a se te le g uas . H ab i t ualme n te faz se º tra -
I U E IL E U DE p E T R O P on I s 77

j actº cavallº p g
a an d º 4 3 pº r an i mal M as no R i º d e
.

J an e ir o pi n tar am n os a cami n had a cº mº um be llº passe i o


-

nº ce n tr º d e mag n i d cas ma t to s , m u i to fre q u e n tad as , se m

p e r i g ,
o s e n d º a p r i n c i p a l e s t r a d a d e co m m u n i ca ç ã º c º m
M i nas G e r ae s ; r e solve mo n º s , poi s , a pe rcº r re l a a pé ,
- -

ai n d a mai s porq ue O con d e d e se j av a h e r bor í sar e e u apa


n h ar b i ch i n h os .

A S d uas pri m e i ras le g uas atrave ssavam lar g o valle


e m g r an d e part e cº be rtº d e b osq u e s e spe ss º s e matta
n º va n º m e i º d e altas m on tan h as .

O s an an az e s si lve stre s mostravam s e assas faci l —

m e n te aº lº n g º d a pi cad a; ai n d a nã º se ach avam b e m ma


d ur º s ; b ri lh a vam cº m um a cô r rº sad a , i n fe li z m e n te sã o
lº n g e de te r tan to sab º r quan tº sã o b º n i tº s e pº r i ssº
raras V e z e s sã º cº lhi d º s . O q ue m e de u m ui tº praze r fº i
v e r º s cali br a r ( be ij a d º re s) ; vi di v e rsos d a m e nº r e s pe ci e
- .

N ad a se pô d e r e alm e n t e i mag i n ar m ai s d e li cado e mai s


g r a c i º sº q u e e s t e p e q u e n o p as sa r º E ll
.e va i p r oc u ra r O
se u ali m e n tº n º cali ce d as d º r e s e g i r a e m v olta d e lle s
'

com o as b º r b º le tas , cº m as q uae s pó d e facilm e n te se r


cº n fun d i d º n º se u V ô º r api d o Poucas v e z e s sã º vi st º s
.

p o u sa d o s e m g a l h o s .

D e poi s d e te rm º s pe r cor ri d º º v alle , ch e g ã m os aº


p é d a se r r a . U m a .l a r g a e s t r a d a ca l ç a d a co n d u z p º r d e n t r º

d a m atta v i r g e m aº ci m º d a m on tan h a E u ti n h a se m pre . .

i m ag i n ad º q ue n um a m atta vi r g e m as arvº re s d e v i am te r
'

o trº n cº d e um a altura e g rº ssura e x tr aº r d i nari as n ãº


fº i º q ue alli e n con tr e i , prº vave lm e n te a v e g e taçã o é
p o r d e m a i s f º r t e e º s p r i n c i p a e s t r º n c º s s ã o af º g a d º s

p e l a m as s a d a s a r v or e s p q
e u e n a s , d º s ci p ó s e d as t r e p a
d e i ras E stas d uas ulti m as e spe ci e s sã º tã º n um e rº sas
.

e cº b r e m tan tº as ar vº re s q ue m ui t as v e z e s d e lle s
'

ape n as se ve e m as fº lh as U m b otan i co M . S ch le i e r e r n os
.

asse ve rº u te r e n cº n tr ad º n um a ar v º r e ci pó s e tr e pad e i ras


'

d e s e i s e spe ci e s d i d e r e n te s
'

F i z e m os r i ca safra d e d ô r e s , plan tas e i n se ctos , e


con ti n uam º s a m ar ch ar b e m d i s pº stº s pe las m attos sº
be rbas e V i stas e n can tad or as q ue se º ife re ci am aº s n º ssº s
olh os, alé m d a m º n tan h a e d º v alle , até º m ar com su as
bah i as e até a capi tal d o B raz i l .
78 R E V IS T A T R IN E N S A L DO IN S T I T U T O H IS T O R IC O

N ume rº sas t rº pas g uiad as pº r pr e tº s b e m com º


p e d e st re s i s º lad º s , q ue e n cº n tr avam os a cad a i n s t an te ,

n º s I mpe d i am d e te r q ual q ue r r e ce i º .

( D i sp e n sa m os um e pi s º d i o se m i n te r e sse par a º n º ssº


O bj e ct i vº e q ue , com q uan tº pº ssa te r s e d ad o, foi n arr ad o
d e m od º e x ag e rad º para prod uz i r e d e i tº )
'

A cº loni a de P e t rº p oli s a ch a se
-
nº me i º d e uma
m atta V i rg e m a 8 3 7 m e tr º s aci ma d º mar .

N ã º h a m ai s d e 1 4 m e z e s q ue foi fun d ada , te n d º por


fi m pri n ci pal prº d uz i r par a s uppri r a capi tal d i d e re n t e s
'

e s pe ci e s d e frutas e le g um e s d a E u rº pa , q ue n º s paíz e s
tr º pi cae s S ó v i n g am n º s log ar e s m ui tº e le vad º s . U ma
q u dl i d j f u u u
'
p e e n a e r a e cas as á º r m a v a m a r a e n m
lº g ar arr ote ad o e le vav a se º m ad e i ram e n tº d e uma
-

c º n strucç ã º m ai º r .

E r a um a casa d e r e cre i º para O I mpe r ad º r , m as e sta


r e si d e n ci a d i fd ci lm e n te t e ri a as pe ctº I m pe r i al pº r q ue as

p º r ta s d a e n t r a d a , b a i x a s e e s t re i t a s , f a z e m b e m e s t r an h º
c on tras te cº m as j an e llas larg as e alta s .

E e m r e d º r d º p alaci º q ue s e for mará a ci d a d e


'
. .

H a, e n tre t an tº , m ui tas ch oupan as i sº lad as , m ai s


ad i an te n º i n te ri or d º m atto U ma par te d º s cº lº n os
.

c º m º º s º pe rari os , º s pe q u e n º s cº m m e r ci an t e s , º c upav am

p e q u e n a s cº n s tr u c ç õ e s n a v i si n h a n ç a d o p a l ac i º .O s
a g ri cu ltº r e s e s tavam e stabe le ci d º s e m te r r e n os m ai º re s ,
º s q uae s cº m tud º n ã º ti n h am m ai s d e d º us ou tr e s ar

p e n t s Q u e m i se r i a n ã o d e v e r á t e r sº ifr i d º e m s ua

p a t r i a e s s a b o a g e n t e p ar a v i r p r º c u r a r a lg u m as g e i ras
d e te r ra e m º ut ro h e mi sph e ri º
T º r n ãm os a v ê r aqui , j un tº aº filh º , a n º ssa b º a
ve lhi n h a q ue d z e re cº mn º sco a vi ag e m d a A lle man h a para
º R i o d e J s ue i ro . A ale g ri a d e pº d e r trabalh ar aº lad º
d e se u car º d lh º a fi z e ra r ej uve ne sce r F oi e lle º nº ssº .

g u i a e l e v o u
-
n º s pº r tod a a par te n a n º va colon i a A ch a se .
-

e sta e stab e le cid a e n t re larg as g arg an tas as m on ta nh as

q ue a ce r cam sã º tã o í n g re me s, q ue q uan d º ti ve re m si d º

(1 ) G e i ra fran ccza co m com varas e m q uad ra .


J U E IL E U DE P E T R O P O L IS 79

d e sb as tad as e tran sfº rm ad as e m j ar d i n s, a t e rra ve g e tal


se rã faci lm e n te ar ras tad a pe las ch uv as fº r t e s .

A ssi m cº mº n º s te m º s aprove i tad o d e d i ve rsº s topi


cº s d º folh e ti n i sta d a G az e ta d e P e tr op oli s e m 1 8 9 3 ,
v amos ag º r a lan çar m ã o d º trab alhº d e F D am e ck , e m .

p re s t a n d º lh e a lg u n-
s t r e ch º s .

E m pri ncí pi o d e 1 8 4 7 foi ame açad a a tran q ui lli d ad e .

d a prº spe ra cº lº n i a .

A r e li g i ã º , sust e n tacn lº d a soci e d ad e h um an a , a


r e li g i ao ch r i sta, san ti d cad a pe lº san g u e d º R e d e m p tor ,
i a s e r O pº m º d a d i scº rd i a lan ç ad º n a n º va cº lº ni a, q ue
se cº m pun h a d e d º na te r ç º s d e cath º li cº s e um t e rç º d e
e van g e li cº s !
N a praç a d a C º n d n e nci a º u com o O m aj º r K oe le r a
'
b apti so u P raça C ob le n tz n o lug ar on d e ai n d a h º j e
— —

( 1 8 5 7 ) e st a le v a n t ad º º sy m b º lº d a ch r i st a n d ad e , ce le
b r º u s e n º m e sm í s si mº altar a pri m e i r a m i ssa cath º li ca e
-

O pr i me i ro se r vi ç º r e li g i º sº d º s e v an g e li cos ou prº te s
tan te s .

O se r vi ç º r e li g i º so
d o culto e van g e li cº fº i ce le b rad º
p e lº d r F . A v é L a ll
.e m an t , cº n d e c º r a d º t e m p os d e pº i s pº r
S M
. .I cº m O h ab i tº d a º r d e m d e C h r i st º e º d º culto
.

c ath º li cº pe lo v e n e rave l an ci ã º º c on e g o L u i z G º n ç alve s


D i as G º ulã o, h oj e falle ci d º ( e scr e ve u D am e ck e m 1 8 5 7 )
m as q ue vi ve r a se m pre e m t º d º s º s cº r aç õe s d º s h º m e n s
d e b e m q ue ti ve ram a fº i tun a d e cº n h e ce l º .

M as d º s d e g r㺠s d º sag rad o altar fº r am lan ç ad as


p a la v r a s q u e na d a se pa r e c i a m cº m a cº n solad º r a se n
te n ç a d e J e sus C h ri stº A m ai V O S un s aos º utros »
-
.

F o am lan çad as p alav ras ta n tº d e am a cº m º d e


r f

º utra par t e q ue d e s h a rm º n i sar am a ad m i n i st raç ã o colo


n i al cº m º i n te r n un ci o apost oli co m on se n h º r B od i n i e O

p a s t º r d r L al le m . ant .

E s tr e m e ce u a c º lº n i a , mas n ã º d oou abalad a a p az .

A S palavr as d e C h ri sto n ã º q ue re m se r i m plan tadas


a fe rro e fº g º .

A s palavras d e C h ri sto d e ve m nasce r n º cº ração .


80 R E V IS T A T R I III E N S A I . D o IN S T I T U T O H IS T O R IC O

O con e g o p ad r e L uiz G on çalve s D i as G oulã º , pod e


r º sam e n te con tri b ui º cº m sua n at ural d º ci li d ad e p ar a
apaz i g uar º s e s pi ri tº s an i m ad º s .

H on r a a m e mº ri a d º d i g n o pr e lad º .

T ri ste º ccur re n ci a q ue n ã º pº d í am os occulte r se m


faltar aº n ossº pr i n ci pi º d e d e l r e latº r d º q ue te m os pº
d i d º cº lli g i r sob re q ualq ue r assum ptº .

P º r moti vos e stranh º s a ad mi n i straç ã º d a cº lº n i a,


q ue b r ou se par a se m pr e a h arm oni a q ue d e vi a e xi sti r
-

e n tr e a pr e si d e n ci a d a prº v í n ci a e a d i r e ctori a, d º q u e
r e sultº u p e di r O m aj º r K oe le r a sua d e mi ssã º d e d i r e c tº r
d a cº lº n i a , d oan d º pº rém cº m O i m por tan te carg º d e
supe ri n t e n d e n t e d a I m p e ri al F az e n d a .

C º n ti n uan d º , pon d e r ou F D am e ck : .

P raz e r e s e d e sg º st º s fº ram pº r alg um te mpo a


sº rte d º m aj º r K oe le r .

P raz e re s p qº r u e e r a d i s ti n g u i d º p e lº M on a r ch s
com um a cº n fi an ç a i lli m i tad a .

D e sg ostos p º r q ue a lg un s c º lº no s i n g r at os t e n t a
r am , pº r ém d e b ald e , ab alar a cº n d an ça h º n rº sa d e q u e

g º sava .

Q uan d º o sr , d . Pe d r º II fº i a Pe trº pº li s e scº lh e r


lº cal par a se u palaci o , pousou, d uran te se i s d i as , na casa
d a faz e n d a º n d e e n tã º r e si d i a o majº r K º e le r que d e ua
S ua M ag e stad e pr i n ci p e s ca h º spe d ag e m .

A 8 d e º ut ub rº d e 1 8 4 7 ch e g and oo S º be ran º cº m a sua


a ug u sta F am i li a accº mm od º use e lla n a re fe ri d a cas a d a
-

faz e n d a q ue j á d e n tr o O m aj º r K oe le r , te n d º i d o mº r ar n a
m od e sta h ab i taç ão q ue m an dara cº n str ui r n a R h e n an i a .

E m apr az íve l e soli t ari º lug ar ( T e rra S an ta) um


o u d i t d ll h i h j i t t ( 1 8 93 ) ti h
'

p c o a an e a ca p e a a º e e x s e n e n a
º m ajº r K º e le r e stab e le ci d o a s ua morad a cam pe s tre ;
t º d a ce rcad a d e copa d os ar vore d os , ahi m e smo n asci d º s ,
'
e d e ar b u stº s sy lve s tr e s q ue m an d ar a plan t ar , e ra n e sse
r e ti ro pi ttor e sco q ue e lle , após º s lab or e s d º d i a , n º se i º

d e sua fam ili a , e nsai ava as cultur as e stran g e i ras a i n t ro


d uz i r n a cº lº n i a cº n ce b e n dº a par d i sso º s plan º s d º s
'
,

me lh orame n tº s da li n d a e r e ce n te pº v oaçã º
. .

K º e le r e ra m ui apai x º n ad º d a n atur e z a, m ui ci oso


d as m ar avilhas d a se rr a qualque r g ruta, q ualq ue r cas
I U E IL E U DE P E T R O P O L IS 81

cata, b º sq ue ou clare i ra, q ue cºn sti tu sse


í pe lo s e u c º n

j un cto um a pr e ci osi d ad e di g n a d e n º ta , e lle a m an dava


alg

con se r var , cº m tº d o O mi mº , e m ui tas v e z e s ad aptou a aº —

p l a n º d e s e u s m e lh º r am e n t º s .

E n tr e tae s mar avilh as , d uas m e r e ci am se r con se r


vad as p e las m un i ci palid ad e s : d o um a j á fallam os a ci ma , .

o passe i o publi co ; outra , a g r u t a g r an i ti ca, q ue e x i sti a


j u u t º a º C or t i ç ,
o a b e i r a d º s z i g u e z a -
g u e s d a s e rr a d a E s
tre lla .

E s sa g r uta , e m d osad º aº g i g an t e scº cub º d a m e sm a


e s pe ci e , collocad o a º s e u la d º , e n ch e n d o d e ad m i r aç ão a
tod os º s vian d an te s q ue p º r e lle s pa ssava m , foi , cº mo
aci ma r e fe ri m º s , i g u a lme n te d e st r ui d a pe lº s con se r va
d º r e s d a e str ad a sem n e n h uma n e ce s si d ade !
.,

F act º nº tav e l : se n dº K º e le r tã o am an te d a n atu


r e za , foi n º se i º d e lla, e m ple nº cam m q ue a m º r te t ra i
'
,

ç º e i r a lh e v e i o r º u b a r a p re c i o sa e x i s t e n c i a ,
q u a n d o t a n t º

p º d i a a i n d a c º n c º rr e r p a r a O e n g r a n d e c i m e n t º d a s u a
que ri d a cº lº n i a .

E stava e lle d i ve r ti n d o se a ati r ar ao alvo, com al


u i q u d u d l l i í i m
'
g n s am g ,o s a n º a a r m a d e m e e s , º m a s n t o ,

d i sp ar ou, i n d º a b ala atti n g i r lh e O b r aç o e sque r d o e


fe ri l O n o coraç ã º
-
.N ã o fº i a m º r te i n s tan ta n e a , m as
i n e v i tav e l .

N ão qui z O d e sti n º q ue e lle vi sse , ch e i º d e j ub i lo, o


e s tad o b r ilh an t e e prosp e ro e m q ue se acha a s ua car a
Pe tr º pº li s
S i n ce rº am i g o d º B ras i l, e e s pe ci alm e n te d e P e tr º
p o li s , º n d e t e v e r e s i d e n c i a d e s d e 1 8 4 1 , n u nc a s a h i o d a

p r o v í nc i a h o j e E s t a d º d º R i º ,
o u t r a r e g i ã º d a s u a p a tr i a
ad opt i va .

M uita r az ã o te v e o fº lh e ti n i sta d a G az e ta d e P e tr o
p o li s fa llan d o n a m º r t e tr a ç º e i r a , º u m e lh or p º r t ra i ã
ç ,o

q u e ce i fº u a V i d a d º b e n e m e r i t º c i d ad ã o .

O m aj º r J F K º e le r fº i um a V i cti m s até n a sua


. .

h º r a d e rrad e i ra , pº i s q ue s ua m º r te n ã o pare ce te r
si d º casual C as ual, cº mº d i z e m un s , º u vº lun tari a e
.

1 1 T omº L V III , 9 . II
82 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R IC O

p r e m e d i tad a cº mo pre t e n d e m º ut
qrue
º n
s u
,neci
a sdoe º n
av e ri g uad o, le m b r ouh a pou cº º S r V i s cond e d e T aun ay »
. .

T am b e m r e sp e i tar e m os a re se r v a pº r tº d º s g uar d ad a a tal


re s p e i tº .

E m 1 8 9 3 , O S r vi scon d e d e Taunay n arr ou º facto


.

d º s e g ui n te mº d º : N aque lle cr u e l di a d e 2 1 d e N O
'

v e m b rº d e 1 8 4 8 , fô r a O i n d i t oso K º e le r a ch aca ra d º N o

g u e i ra ( h º j e T e r ra S a n ta) e n º p º n to º n d e s e e rg u e
a ctualm e n t e a b º n i ta c ape lla d º s capu c h i n h º s , p uz ér a se -

c º m vari º s cº m pan h e i r os , ( alg un s ai n d a V i vos ) a e x e r


ci ta r se n o t i rº ao alvº e D e r e pe n te , para u l
- .
j g a r m e

lh or um a pº n tar i a ad i an tou se fó ra d e te m po e , r e ce b e n d º
-

e m ch e i º a b ala d e s fe ch ad a pº r u
.
m d º s m ai s d e x tros
a ti r ad º r e s , cahi º pr º strad º pº r te rra , r e d º n d am e n te m º rt º .

C an sou, e m tº d º s º fun e b r e succe sso e n orm e ab alº ,


p r i v a n d º s u b i t a m e n t e P e t r º p º li s d º se u m a i º r fa c t º r

d e p rog r e ssº e afº rmº se am e nto , pre sti m º si ss i m º aux i li ar


cº m º fô ra , d o pr e si d e n te A ur e li an º d e S º uz a O li ve i ra
C º ut i n h º ( v i scº n d e d e S e pe ti b a) e d o g e n e r al P aulº B ar
b º sa d a S i lv a , _m º r d om º d º Paç º , am b º s g r an d e s pro
t e ctº re s d e sta lº calid ad e e d e cº r aç ã o e m pe n ha d º s n o
'

s e u i n cr e m e n tº e prº spe r i d ad e .

D e sfr uctan d º n ó s h º j e e , h a tan to te m po, º s g r atos


fructos d o cº n sci e n ci º sº tr ab alh º e d º s v ale n te s e sfor ç º s
d a g e r aç 㺠pa ssad a, cum pr e n ã º d e s pe r d i ç ar m os e s sa º cca
si ã o d e lh e tr i b ut ar m os a h º m e n ag e m d a n os sa g r ati d ã º ,
r e m e m º r an d º se m pr e , e a ci m a d e t u d º , os ad m i rav e i s
s e r v i ç º s, a i nd e fe ssa d e d i ca ç 㺠e i n e x ce d i ve l e ne r g i a d e

q ue m cº n ce b e u e e nce tou t an tº s e t ã º b e llos m e lhora


m e n tº s º i llustre m aj º r K oe le r »
, .

V e jam º s a g º ra c º mº D am ook cº n ta o q ue e n tã o
º ccº r r e u .

M º rava O m aj º r _K º e le r n a s ua ch acar a , s i te n º
q u a r t e i r ã º R h e n a n i a I n f e r i º r ,
º n d e g a s tº u i m m e n s a s
somm as par a fº rm a r um vi ve i rº d e plan tas e ur º pé as e d e
ch á , q u e m a i s t a r d e d e v i a m s e r a p r º v e i t a d as p ºs
e l
cº lº n º s A li t am b e m cº n clui º um p avi lh ã º p ar a O d e re ce r a
.

SS M M . I m pe ríae s um a fe sta cam pe str e U ma tr ovoad a


. .

q u e s ob r e v e i º fe z c º m q ue d cas se a fe s ta t r an sfe ri d a par a


O d º m i n g º se g ui n te . O maj º r K º e le r cº n vi d º u par a e sse
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 83

d i a d º i s ami g º s e n tre os quae s tam b e m se ach ava º


,

au tº r d e ste s apº n tam e n tos , para um almoç º , d e pº i s d º


'

q ual d e vi a t e r log ar um pe q ue no d i ve rti m e n tº de


a ti ra r aº alv º .

O m aj º r K oe le r q ui z e n sai ar se an te s d o alm oç º ,
-

a d m d e se ad e xtr ar m ai s , e cº n vi d º u s e uí n ti m o e si n ce r º
ami g o, q u e se ach ava h ospe d ado e m casa , par a tam b e m
t º m ar par te n o d i ve r ti m e n to , e e s te r e cusou, pº r n un ca
t e r ti d º s e m e lh a nte ar m a n as mã º s , e cº n ti n uº u se u
h º spe d e t r an q ui llo passe i º pe lo j ar d i m .

« E is
q u e O m aj º r , p o r s u a fa
. t a l i d a d e , a t i ra q u a s i
aº ce n t r º d o alvo e ale g re cº rre a ve r º ti rº d e m e s tr e .

E sse i n ci d e n te d e sp e r tº u a curi º si d ad e d º ami g o q ue


J a s e ac h a v a a 3 0 p a s s º s d e di s t a n c i a , p a r a t a m b e m e x

p e r i m e n tar S e pº d i a ace rt ar .

H av i a d º i s par e s d e pi stº las sº b re a m e sa , d º s q uae s


um d e cab e llo pe r te n ci a aº maj or T od º s q ue sã o am adº r e s
.

d e alv e j ar sab e m q ue um a arma a ss i m di s pº sta t orn a se -

p e r i g º s a n a m ã º d e u m i n e x p e r i e n t e .

E ra um alle m ã º , O D r E n g e lk e n , O e n carr e g ad o
.

d e pre par ar as armas e n a occas i ã º e m q ue º m ajº r e s


t a v a º ccupad º e m tapar º fur º q ue a b ala d z ê r a n º alvº ,

r e cº m m e n d ouai n d a a º D r E n g e lk e n e m lín g ua alle m ã ,


.
,

q u e n ã º d ê sse a o a m i g ,
º a p i s t º la d e c a b e ll º, O q ue º
m e sm º cum pri º A q ue lle , p º r é m pº r d e s g r aç a s ua , ve n d º
.

q u e a a r m a q u e t i n h a n a m ã º e r a i n fe r i º r a d a p p
r o r i e
d ad e d º m aj º r , tom º ue n tã º pº r si um a d as º utras , cuj o

te i xo m ai s com pli cad º e x am i n ou, e n e ssa occasi ã º d i s '

p a r o u a a r m a !
O m aj or , q ue volta va d º alvo e se d e sv i ava e m
curv a d a li n h a d º ti rº , afi m d e n ã o e star e x pº stº a um

acci d e n t s , te ve a i n fe li ci d ad e d e por s e j u -
s tam e n te n a
d i re cç ã º para º n d e d i spar ou a arm a R e ce b e u, pº i s , º .

t i rº q uasi a q ue i m a r oupa -
.

O i n fe li z ca h i o , prº fe ri n d o e s ta palav ra m or ro ! —

A b ala ti n h a atrav e s sad o a s parte s m º lle s d º te r çº s u


p e r i or d º b r a ç º e s q ue r d º e p e n e t r a d º n º m e s m º l ad º.

E stava m or talme n te fe ri d º 0 d e sg raçad o am i g º .

fi cou s e m m º vi me n tº cº m º um a e s tatua ; e n tre g ue a d º r


i n e x pri m i ve l, d e on , m º m e n tº s d e pº i s , cº m o lº ucº .
84 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I cº

D e n se e ste lam e ntave l succe sso a 2 1 d e N º ve mbr o


-

d e 1 8 4 7 , as 8 h º ras d a m an hã .

N ã º º ab an d º n oua se re n i d ad e por um só m ome nto


d uran te as 1 3 h º r a s d e sº d ri m e n tº ; sua cº n sci e nci a
e st ava tr an q ui lla , pº i s n ã º d e i xav a u m só i n i mi g º n º
m un d º , pº r que n unca a n i n g ue m q ui z e ra º d e n d e r
'

D e i x ou poré m º b ras a sua patri a ad opti v a , que


se m pr e h ão d e te ste m u n h ar su a act i vid ad e .

S 㺠mon um e n tº s d e g rani to mai s i n abalave i s d º q ue


O m º d e st º m º n u m e n to d o a lvº m ar m ore , q ue m ã os am i g a s
lh e le van taram sº b re º t um ulº .

O s cº raçõ e s d º s se us n ume r º sos ad e i ç º ad º s , ch e i º s


'

d e saudad e s , b ate m mai s for te q uan d o º uve m pr º n un ci ar


º n om e d e J n li º F r e d e r i co K oe le r ! P º i s n e sse s cº r açõ e s
'

tam b e m e ri g i u e lle um m º n um e n tº .

h º ra d a tar d e fe z se u te stam e n tº , cuj a


'
« A 1
appr º vaçã º a m ã º j a tre mn la n ão
.

pº di a as si g n ar e

p e d i-
o m e d e o fa z e r pº r e lle .

A s 9 hº ras , m e n º s º i tº mi n utº s d a n º i te , d e i xou


'

d e e x i sti r !
D e scan ça pe nn a mi n h a , pº rq ue a m ã º q ue te d i ri g e
n ã o pô d e m ai s .

D º i s di as d e pº i s d a m º r te d e J F K º e le r ch e g ar am
. .

O di plº m a e a i ns i g n i a da comm e n d a d a O rd e m d e S Fe .

li ppe , cº m a qual o g r ã d uq ue d e H e sse º ag rad am , e m


-

s i g n al d e r e cº n h e ci m e n to pe lº s altos se rvi ç º s q ue pre stou


a sua patri a ; te n d º an te ri or me n te m e re ci d º i g ual h º n r a
p o r p ar t e d e S .M . O I m pe rad º r d º B r a z i l, q ue º con

d e c orou com a com me n d a d a O r d e m d e C h ri sto .

J oli o F r e d e ri co K oe ler , n atur al d e M º g un ci a ( A lle


m an h a) d lh º le g í ti m o d e G e º rg L ud w i g K º e le r , q uan d º
apº r tº u n a te rr a b r az i le i r a , e m 1 8 2 7 tin h a 2 3 an n os d e
i d ad e.

E m e xe cuçã º d a claus ula d e se u e n g aj am e nto , para


se r adm i tti d o aº se r vi ç º d o I mpe ri º fº i e x ami nad o n a
,

A cad e m i a M i li tar d a C ô rte , aos 2 9 d e ag osto d e 1 8 2 8 e


ad m i tti d º no p osto d e 1 te ne n te pº r d e cre tº d e 2 0 d e
º
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 85

se te m b ro d e 1 8 2 8 , m as e m V i r tud e d a le i d e 2 4 d e n o
v e mb rº d e 1 8 30 vi o se d e mi tti d o, pº r se r e stran g e i r º

.

P or pº rtari a d º m i ni ste ri º d o Im pe ri º , cº m d ata d e


2 5 d e a br il d e 1 8 3 2 , fº i , e n tre t an tº , e n carre g ad º d e tr a
b alh os d i ve rsos , com o en g e nh e i r º ci vi l .

N atur i sou se ci d ad ã o b raz i le i rº por car ta I mpe ri a l


a l -

d e 1 2 d e fe ve r e i rº d e 1 8 3 3 ; asse n tº u pr aça n o cº r pº d e
e n g e n he i rº s m i li tar e s cº mo 2
º
t e n e nte , te ve o post o d e
c api t㺠e m 1 8 3 7 , O d e m aj or g rad u ad º e m 1 8 3 9 e e d e cti vº
'

e m 1 8 4 2 , e se m pre ao se r vi ç o d º E stad º d o R i º d e J an e i r º ,

q u e r cº m º ch e fe d a 2
'
s e c ç ã º d as º b ra s p u b li ca s d a p r o
vi n ci a , q u e r e m d i ve r sas cº n d i ç õ e s av u lsas , só g ran g e º n
º s ma i s h on ros os e log i os .

N ã o te m os q ue i n s i sti r m º r m e nt e d e pº i s d e ci tad as
,

as comm i ss õ e s q ue d i z e m m ai s d e pe rtº cº m O a ss u m pto


d e q ue n º s º ccupãmº s ; q ue re mos , porém , i nse r i r aq ui
alg umas r e fle x õ e s d e t e r ce i r os , a d m d e me lh º r d e d n í r O
car acte r d e J F K º e le r
. .

R e fe ri nd º se aº n avi º J usti n e q ue arri bou e m


-

1 8 3 7 n o pº r tº d º R i º d e J an e i rº com e mi g ran te s alle m ã e s


que i x osos , q ue pod i am O se u d e se m bar q ue , di z a G az e ta
d e P e tr op olis :
S ó que m cº n h e ce a ale g ri a d º alle mã º e m pre h e n
d e d or e acti vº , q uan d o te m e m me n te um a i d e a e d e se j a
a tº d º º tran se re ali ze i a, é q u —
e pó d e i mag i n ar a sa ti s
façã º de K oe le r ao se r sabe d º r d e tão opportun o in ci d e n te
um d º s s e us a ux i li a re s d e e n tã º , e q ue ai n d a , h a b e m poucº
te m po, d e i xou d e e xi s ti r , ass i m uº l O con tou —

E n e rg i co e prº mptº e m suas r e s oluç õ e s , º q ue m ui to


0 car ac te ri sava e d e que é te ste mun h a o maj or R i card º
um d º s se us m ai s an ti g º s auxi li are s , log o q ue e lle fi cou
b e m i nte i rad o d o factº , re q ui s i tº uº s colonº s ao p re s i d e n te
d a provín ci a, e ao ch e g are m e ste s a P e trº poli s i n s tallº u
al u
g n s nº C or ti ço e º u t r º s n a p o v º a ã
ç , º c o m º f º

r e i ros .

T e mº s d u v i d a s so b r e a lº c al i sa ç ã º co m o fo re i r o s d º s

alle m ãe s vi n d os n º J usti n e e m 1 8 3 7
O e n g e n h e i rº K oe le r , O b se r va C h arle s R i b e y r º lle s ,
j ulg ava te r O s e u n ucle º , se u vi ve i ro, s ua le g i 㺠d e .

v an g u ar d a a m ã º .E ra e lle º tutº r , º am i g º , o pai , O


86 R E V IS T A T E IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R I C O

c om patri º ta ; m as a ad m i n i straç ã º n ã º O s e cund av a be m .

H avi a d e m º r a n º s pag am e n tº s e m ui tº s cº lº nº s m º r re ram


n os r ud e s tr ab alh os d e r º te am e n to .

R e sultº u d ah í d es e r taram , cº mº e m tod as as fun


'

d aç õ e s e a le g e n d a d e N º va F r i burg o n ã o e ra acasº um a
.

r e cº r d aç ã º d a S ui s sa alle m ã , um n º m e patr i o e cº mº q ue
um a e s pe ci e d e R an tz d as vacoas ?
Pe tr º poli s, e n tre tan tº , fi cava se m pr e e m mattº , n ã o
te nd º ai n d a m ai s q ue a, sua faz e n d a , sua ve n d a , se us d º i s
r an ch os e alg u mas mi se rave ís ca ban as cº m te ctos d e fº
lh a s H avi a mai s acti vi d ad e d e lavº ura na T h e b aíd a d e
'

V e rsaille s .

E ssa d e se rção d e vi a te r d e san i mad o º maj º r Kº e le r ,


q u e d e b a ld e h a v i a fe i to o s e u pr i m e i rº te n tam e n d e colo
n i saç㺠n º C orr e g o S e cco e faci l é cº m pre h e n d e r q uan to
se t º rn º u acti vº e e n e r g í co, par a r e ali z ar se u sº n hº
d º urad o com os alle m ã e s ag e nci ad º s pe la casa D e lrue e m
1 84 5 .

O uçam os n º vam e n te C h arle s R i b e y rº lle s : « T ran s


p º r t e , v í v e r e s , h a b i taç ã o , K º e le r h º m e m d e u m a ac t i
vi da d e n º tave l —
t ud o supprí a C º m pr º u m e smº d uz e n tas
.

cab ras par a ale i tar as cri an ça s , te n d º as m ã i s pe r d i d º º


le i te d uran te as pri vaç õe s d a V i ag e m T od º s os trab alh os .

cam i nh a vam ao m e sm º te m pº .

M as e i s q ue pros e g ue m º s tr ab alh º s : pe lº s orça


m e n tº s e plan º s d e K oe le r ab re s e a e strad a d a s e rr a —

n º va , e m O b s e rvan ci a d a pº rtari a prº vi n ci al d e 5 de j ulh º


d e 1 8 4 3 , i n i ci an d º se º s se r vi ç º s , salvo e rrº , e m j an e i ro
-

d e 1 8 4 6 , com d uas t urm as q ue , par ti n d o d o C or ti ço n º


m e i º d a se rr a , fº ram tr abalh and º e m s e n ti d º contrar i º ,
sob a di r e cç ão g ratui ta d º m aj or K oe le r .

P r e tº s , m ulatos e b ra ncos afd ue m A lém d e C or .

r e g o S e cco asse n t a se a pr i m e i ra pe d r a d o palaci o I m


-

p e r i a l ; º s r . J º ã o M e y ,e r q u e t i n h a c º n d uz i d o a c º m
m an d ado o pri m e i ro g r upº alle m ã º , e díd ca sua casa .

K oe le r le van ta a d e lle q ue se rã m ai s tard e º H ote l S ui sso


'

G C d
'

( d e . hi e ll e ) ; h a p º r tod a a p ar te e sb º ç o e te r r a
ab e rta E md m !
N e ste an n º 1 8 4 6 ch e g ar am n ovos cº n ti ng e n te s d e
'

alle m ã e s i mm i g ran te s e spº ntan e º s .


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS

E u i h
'
« .
q e O p e n sa m e n to d º e n g e n h e i r o a lle m ã º t n a

si d o com pr e h e n d íd o , e q ue altos patrº no s vi n h am e m se u


au x i li o le m br a C har le s R i be y rº lle s ci tan d º e m pri m e i r º
,

lº g ar O I mpe rad º r, d e pº i s º m ord º mº cons e lh e i rº Paulo


B arbosa da S ilv a e o se nad º r A ure li anº d e S ouz a e
O li ve i ra C outi nh º , um fi lh º d a se rr a q ue g ove rn av a a
p rº v í n ci a O p i n i ã º cº n d r m ad a n a s s e g u i n te s li n h as d a
G az e ta d e P e tr q yoli s :
C om o aux ili º e fd caz d o mº r d omo Paulº B arb º sa , a
p r º te cç ã º vali osa e pe r e nn e d º Im pe rad º r e a acti vi d ad e d º
vi scond e d e S e pe ti b a, prog r e d i º a cº lº n i a g rad ual e acce n
tuad ame n te com uma populaç ão de a 3 5 0 0 alm as d o
1 8 4 5 a 1 84 7 , qu an dº i n e s pe r ad ame n te tri ste acº n te ci m e n to
v e i º e n lutar tod a e lla : a m ort e d º se u amad º di re ct º r ! .

N a falla pre si d e n cia l d e 1 d e mai º d e 1 8 4 6 O se n ad º r


A ure lianº d e clara q ue n a d i stri b ui ç ã o d as te rras , cº llº
c açã o d º s cº lº nº s , con str u cç õe s d e suas casas e t od os os
d e m ai s ar ranj º s n e ce ss ari os , K º e le r d e se n volv e u uma
acti vi d ad e cr e d º ra d e m ai or e s e log i os .

N a falla d e 1 d e m ai o d o 1 8 4 8 e x pli ca e lle , q ue o


g o v e r n º d a p rov í nc i a e n t e n d e u d e v e r a c ce i t ar a d e m i s s ã o

p e di d a p e lo m a j º r K oe le r d o s s e u s ca r g o s d e d i re c tº r d a
c olº n i a e º utros por º ach ar d e s g os toso , e m cº n se que n ci a
d as º b se r vaç õ e s fe i tas pe la pr e s i d e n ci a d º R i º d e J an e írº ,
r e lati vame n te a falta de com pr i m e n tº d e º rd e n s , te n d º
. .

p º r f i m pr e v e n i r º s a b us o s co mm e t ti d º s ,a p e z a r d a V i g l
º

lancia d a ad mi ni s traç 㺠provi n ci al .

O q ue va mº s ag º ra t ran scre ve r faz s uppor alg uma


I raq ue sa º u t ole ran ci a cu lposa q ue , ai n d a q ue fº sse
v e rd ad e i r a, n ã o autor i sa v a O d e sacato a me m ori a d e
um m º r tº q ue h a d e g º z ar S e m pre d e fun d as sy m pa th ías ,
t ran s m i tti d as d os cº n te m pº ran e º s aos poste rº s .

O e n g e n h e i rº G ald i nº J usti n ían º d a S i lv a P i m e n te l,


s uc ce s sor d º m aj º r K º e le r , n u m re latº ri º q ue apre se n tº u
'

e m 1 8 4 8 , e scr e v e u:
« N ad a
p o s sº i nfº r m a r r e la t i vam e n te a r e c e i ta e
d e spe z a d e s ta cai x a ( a cai xa d e sº ccº rrº s, duran te o
'
88 R E V IS T A T R IM E N S A I. DO IN S T IT U T O H IS T O R I C O

u u
º
p e r í
º d º q u e d e c º rr e d e l d e ja n e i ro d e 1 8 4 6 , e m q e
fº i i nsti tuí d a , até 0 li m d e ag ost º d º an n º p rº xi m º d n d º ,
1 84 7 ) por n ã º te r ai n d a apr e se nta d o as suas cº n tas , com o
lh e cump ri a , º e x th e soure írº d e lla T de B
'
-
. A . M
C on s ta , pº r e m , d as º bse r va çõ e s fe i tas pº r me u
an te ce ssº r ( K oe le r ) n o m ap pa e stat í sti co o rg an i z ad º e m ,

3 1 d e d e z e m bro d aq ue lle an n º q ue as cº ntr i b ui ç õ e s m º n


'

tar am a e º s sº ccº rr º s pr e stad os aº s i n di g e n te s


a d e v e n d º cº n s e g ui n te me n t e e xi sti r um sald o a *

fav º r d a cai xa d e pº ncº m ai s º u m e n os '

4 $ , pe lo q u al
d e ve se r r e spon sab ilísad º º suprame nci on ad º e x -th e son
r e i ro . A s c on tr i b ui ç õe s pe r t e nce n te s aº s me ze s d e s e
t e m br o a d e z e mbr o d º an n o fi nd o m º n tar am a 3 5 8 $e os
«

s º ccº r r os a 2 7 O p , d oan dº e m c ai x a u m sald o d e 8 8 30 0 0 .

E i s ag ora o q ue e n con tram º s n o re latori o pr e si d e n ci al


'

d º d r L ui z Pe d re i ra d º C º utº F e rr az , poste ri º rme nt e


.
»

v i scº n d e d e B º m R e ti rº ( º u tro s º ci o d º In s ti tuto H i stº ri cº e


G e º g raph i cO B raz i le írº ) apre se n tad o e m i d e mar ço d e 1 8 4 9
'
.

E xam i n ad as as cº n tas d º e x th osº ure i ro, r e cº n h e


ce u - se
«
q u e e ste h a v i a ar r e ca d a d º t ã o s ó m e n te 2 2 5 3 4 0 0
d a s cº n t ri b ui ç õ e s re aliz a d as e q ue h ave n d º se de spe n d i d o -

2 2 332 0 0 , e alcan ce e ra ape n as d e 2 32 0 0 —


d ous m i l e
d uz e n t os ré i s N ã o se sa b e até º pre se n te O d e sti no d a
q uan ti a q ue falta , n e m a pod e i n fe r i r clar ame n te d as
i n fº rm aç õ e s q ue ulti m ame n te re ce bí , e m cons e q ue nc i a
d º q ue e x i g í n º vos e sclar e ci m e n tos e d are i as d e vi d as
p r º v i d e n c i a s q u e e s t i v e r e m a º m e u al c an c e p a r a v e r s e e
p º s s i v e l r e h a v e r a q u e lla s om m a . N º u l ti m º an n o f º i a
r e ce i ta d a cai x a d e s º ccº rr os d e e a d e spe z a
d e 7 1 91 25, d oan d º por t an tº d e b i tad º O actual th e sº ure i r º
p e l º s a ld º d e
N un ca m ai s se fallº u n º alludi d º d e sappar e ci m e n to
d e d i n h e i r o li mi tad º ali as a 2 32 0 0 ! nº te m pº d a ad mi
n i straçã º d o m aj º r K º e le r , a q u e m n ã º pô d e se r i m pu t ad º .

E m ui tº n atur alm e n te d e sg ost ou se e lle cº m as d i v e r sas


-

º b se r vaç õ e s q ue lh e fº ram di ri g i d as pe la pre si d e n ci a pº r


caus a d e tã º r i d í cula sº mm a , ch e g an d º a pe d i r a sua d e
m i ssã º d e d i r e ct º r d a cº lon i a .

N ã º se re g i a a cº lº n i a d e P e tr opº li s por von tad e


uni ca d º d i re ctº r ; ti n h a dº i s re g ulame n tº s º rg an i sadº s
J U B IL E U DB P B T B O B O B IS
'

por e lle ,
approv ad as pe lo pre si ddean t
p erº ví n c i a a 2 2
d e º utubr º d e 1 8 4 6 par a os t rab alh os d a colº ni a e º utro
d e 2 6 1 d e mai o d e 1 8 4 7 para s ua d i re cç ão ad mi n i strati va
e t e ch ni cs .

P or e sse r e g ulame n tº , e s tabe le ce u º di re ctº r a cai x a


d e sº ccº rrº s para os colon º s , se n do e sta i n sti t ui ç 㺠d i
r i g i d a por u m cº n se lh º com pº stº d os e mpre g ad º s d a
cº lon i a, d º s burg o m e str e s (ch e fe s d os q uart e i rõe s) e pre
.

si d i d o por aque llo .

A s cº n tri b ui çõ e s m ouss e s e r am d e 2 0 0 , 4 0 0 e 6 0 0 r é i s
º br i g ator ías par a tod os os e m pre g ados e m ob ras I m pe ri a e s
e pr ov i n cíae s .

I n st i t uío mai s º di re ctº r K º e le r º e nsi n o ob ri g atº r i º


c º m a m ulta d e 4 0 ré i s , e m favº r d a cai x a, a tod o o cº lº n o
'

q u e n ã º m an d a ss e a s e s cº las s e u s fi lh os d e 7 a 1 2 an º s ,

p e lo m e n º s t re s V e z e s p or se m a n a .

C re on se i s e scolas para m e n i nos , d uas para me ni n as


e x clu s i v am e n te e u ma d e m u aíca .

Para tr e s d aq ue llas foram n ome ad º s prº fe ssº re s os


'

c i d a d ã º s M arti n h º D u pr a t P e d rº, J a cº b y e J º ã º M on ck e n
e m ai s ta rd e pe lo pre si d e n t e d a p rº ví n ci a o ci d ad ã º P e d ro
C º rr êa T a bº r d a d e B ulh õ e s , q uan d º a cº lº n i a passou a
s e r fre g ue z i a ; um a d e ss as e s colas , cu j p f
'
o r o e s s º r e r a o
ci d adã o M a rti n h º D uprat , fun ccíº n av a n as D u as P o n te s ,
as ou t ras n o e d i d ci º d a d i re ct or i a .

Pe lo ci tad o re g ula me n to d e on O di r e ctº r autori z ad º


a n om e a r q uatrº e n g e nh e i ros cº n d uct or e s , e n car r e g ad º s
d e aux ilí al O n º se rv i ç o te ch n i cº , um e scri vã º , e cre ar
-

um h º spi ta l cº m re spe c ti vº me d ic o o e n fe rm e i rº .

Tº dº s , m e nos o e n fe rm e i ro, ve nci am 8 0 0 3 a nn uae s ,


te nd o º s con d uctore s m ai s 1 2 7) mouss e s para comi d a .

V º lte m º s , por é m , as q ue i x as fº rm ulad as cº n tra O


m aj º r K º e le r .

A s opi n i õ e s m an ife stad as , pº n d e r a J º h an n J ak O b


vº n T sch ud i
( )
1 S ã o cº n t rad íctº r í as q u a n to . alg un s

(1 ) R e i se n d urch S ud A m e ri ka, e tc . L e i pz i g F A
. . B rock aus - 1 86 6 .

12 T O I O L V III , II
90 n a m sm m m s n s an n o m sn r n ro n rs rom co
' '

e le vam -
m) , outros o . r e b ai x am e assi m d e ve r tl
-
ve rd ad e
an dar pe lo m e i o e pô d e se d i z e r q ue J uli o F re d e r i co
K oe le r , ch e i o d e tale n t o e d e
. am e n o trato, for um h om e m .

d e e s pi r i to v e r sati l » .

E scr e ve u, e n tre tan to, o S r vi s con de d e T aun ay fal .

laud o d e J F K oe le r o i n olvi d ave l m g m h e i r o e h abi tos


.

sí m o ad m i n istr a d or .

O profe ssor H e i n r ic h H an d e lm an n 1 ) n ã o d e cla rou


on d e foi d e scob ri r q ue o m aj or K oe le r n ã o soube con q u i star
a e sti ma e cons i d e r aç ão d os colon os d e ori g e m alle m â ,
.

como e lle e ra tamb e m , aos q u ae s trata v a com v i ole n tos


'

e ty r an n i cos m od os .

O pad re D r Th e od oro Wi e d mann , n um pam ph le t o


'
. .

cu j o ti tulo pe rd e mos , e me sm o o p astor e vang e li co F r e


'

d e ri co A vé L alle m an t ( 9 ) par e ce m nos te r si do i nj ustos , -

faz e n d o se e ch o d os j ulg am e ntos q ue pod e m te r formad o


-

o s colon os n a s u a ch e g ad a , q u an d o ai nd a i m p re ssi on ad os
com as fad i g as d e um a lon g a trave ssi a t ran satlauti na e d e
um a vi ag e m te rre stre pouco ag rad ave l e m con se q ue nci a
d a e pi d e m i a cuja v i si ta n ã o e ra d e se j a d a, i m pre ssã o q ue .

a lg u n s talve z g u ard aram e tr an smi tti ram a outros .

Vi am os i mm i g ran te s tod o o h ori z on te n e g ro e acre


d i ta vam q ue o m aj or J F K oe le r e x ag e rava a sua . .

autori d ad e par a m on º poli sar os forn e ci me n tos d e ví ve r e s ,


m an te n d o os O pe r ari os na sua d e pe n d e n ci a com a re te nç ã o
d os sala ri os , e pe lo i n fluxo d a sua i mag i naçã o ch e g ar am .

a de d u z i r q ue , con cluí d as as ob r as d o palaci o e d as


e str adas , n ã o te r i am m ai s fon te d e lu cr os , ue m m e i os d e
sub si ste nci a , e h av e n d o tod as as su as e cono mi as s i d o
ab sorvi d as com a con st r u cç ão d as c a sas , n e ce ssi tari am

p a r a t e r o q u e c o m e r d e v e n d e l a s p or t o d o o —
p ç
r e o a
r i caç os d o R i o . A q ue lle s d ous e ccle si as ti cos q ue n ã o
e ram h om e n s d e n e g oc i o, e d e n e n h um m od o h om e n s

p r a t i co s , e s q ue ce r am s e q
-
u e se u s p atr í c i os ti n h a m o e s

p i r i to a m a rg ur a d o pe l a s d i ffi cu ld a d e s i u e v i t a v e i s d e tod a
e m pr e z a q ue se i n i ci a .

( l ) G e sc h i ch tc von B ras i li e n B e rli n I S pr i n g e r



1 86 0 —
.

.

(º ) E ri n n e run sze n an B ras i li e n g e d ruck t b e l H e i n ri c h S c h m id t


L ube ck 1 85 4
.
JU B IL E U os num e rous 91

D e uts ch e r F le i s h at d i e se S trau ss g e h an t, e in
N apole on i ch e s A lpe n w e r k j á le m os e m com r e laçã o
d e vi ag e m e n o li vro d o S r con d e V an d e r S tr a te n.

P on th oz ( 1 ) a e s tr a d a u n e P e tropoli s ao li ttor al por


me i o d e r am pas na se rra , cu j a o u sa d i a lh e s v a le u a de
n om i n aç ã o d a S i mp lon d a B r a si l .

K oe le r foi o e n g e n h e i ro q ue te ve a conce pç ão e
d i re cç ã o d a cons tr ucç ã o d e ssa e strad a, e C h arle s B i be y
'

r olle s m i ni str a n os a m e lh or r e fu taçã o às ar g ui ç õ e s d e F .

A v é L alle maut e H e i n r i ch H an d e lmaun n o tº pi co se


-

g u i n t e
E m 1 8 4 6 um se g un d o con ti n g e n te alle mã o ve i o por
si me smo e a s u a c us ta pe d i ulog ar no e stadi o d a rotaç ã o,
na ofi i ci n a d a e strad a n o campo d a lavr a P or q ue ? .

Porq ue os pri me i r os ti n h am man d ad o n oti ci as d o


a colhi me n to d as con ce ssõ e s por bai xo pre ç o, ao p re ç o
e s ti pulad o
( 4 8 335) e d a f ac i li d a d e d e :;r e a m b o ls o T od as .

e ssas cart as fi z e r am pr opag an d a .

R e corram os d e n ovo à G az e ta d e P e tr op oli s


. .

Q u d d h m u l u
'
e a p e r a e ssa o m e a t r az o p o r a g m te m p o
o p rog r e s so d e P e tr opoli s, q u e e lle p or se us se r vi ços e e
d e s i n te re sse m e r e ce u a g r ati d ão d os hab i t an te s d e e n tã o,
a lé m d a sua b r i lh an te fé d e offi ci o, é c ou sa q ue e s ta n o
e s pí ri to d e q u an tos q ue te m e s cri pto ] sob re e s ta ci d ad e e

sã o un an i m e s e m o d e cla r ar , pod e n d o atte star e m n o os —

p o u c o s so b r e v i v e n te s d e sse t e m p o .

E , e n tre tan to , apó s sua mor te , e lle e se us i n as pa


rav oi s com pan h e i ros foram comple tame n te e sq ue ci d os

p e l as m u n i ci p a l id a d e s , a t é 1 8 8 8 e m q u e ,
n a se s sã o d e 5
d e m ai o, por pr oposta d o ci d ad ã o ve re ad or A ug us to d a
R och a F rag oso , foi d e ci d i d o q ue a C am ara M un i ci pal por
si ou por m e i o d e um a com m i ssã o e s pe c i al prom ove s se os
m e i os n e c e ssar i os par a collocaçã o d os tr e s b u s tos d os fun
da d or e s d e Pe tropoli s K oe le r , vi s con d e d e S e pe ti b a e

con se lh e i ro Pau lo B arb os a ; m as se me lh an te r e soluç ã o


n ã o passoud a boa v on tade d a i llustrad a ve re a uça !

( ) Le B ud g e t d u B ré si l e tc T P ari s L i b rai ri e d A m y ot
'

1 ,
. om o lll — —

E d i tr ur IB õ l .
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

N d e s se s d i g n os ci da dã os foi
'
e m ao m e n os o r e trato
collocad o n a sala d as se s sõ e s d a cam ar a
T i n oco, e m 1 8 8 5 , ( 1 ) e e m 1 8 6 2 , n os se u s mi m osos
e sc ri ptos s obr e P e trº poli s , as si m se p ron un c i aram ( )
2
« T an to n o car o d e d i re ctor d a colon i a com o n o
g d e
e n g e n h e i r o d as ob r as p ub li cas d a prov ín ci a , m ui to se
d i sti n g ui a o acti vo e i n te lli g e n te m aj or J uli o F re d e ri co
K oe le r , q ue , ape z ar dos m uitos se rvi ç os , n ã o te m um m o
n ume uto q u e r e le mb r e a s u a d e d i caçã o, c om o z e loso fu nc
c i on ari o, a Pe tr opoli s .

M ui to pe r d e u a ci d ad e d e Pe t ropoli s , q uan d o uma


m or ti fe ra catastr oph e , i m pos si ve l d e pr e ve r , lh e roub ou
tã o cons pi cuo fund ad or D e s can ça e lle e m um r e can to do
.

ce m i te ri o an ti g o ( 1 8 6 2
) c om o s i m p le s d i s ti n c t i v o d e
m od e sta column ata e le ttre i ro, d i z e nd o ape n as q ue o —

m aj or Juli c F re d e r i co K oe le r m orre u a 2 1 d e N ov e mb ro
d e 1 8 4 7 , n a i d ad e d e 4 3 an n os .

N ã o se ri a a cto b e m cab i d o q ue , por m e i o d e um a


s ub scri pç âo, ou d e u m a r e s oluçã o d a C am ar a M uni ci pal,
os pe tr O poli tau os e ri g i sse m um a e sta tua , fon te com b us t o
o u out ro q ualq ue r m on um e n to , a o b e n e me ri to ci d ad ão

q u e p r e s í d i o ao p ri m e i r o d e s e n v o lv i m e n to d a c o l o n i a e
ci d ad e
Q uand o d e corri d o o te mpo da le i , se d cr d e stin o ao
te rr e n o actual d e ss e i nuti li sad o C am po d e M arte , n ã o
'

fi cará , pr ova ve lme n te , si g n al alg um q ue faça le m b ra r


as g e r aç õ e s n ovas 0 h om e m pr e s ti m oso, ao q ual o log ar
n atalí ci o d e ve u e m parte se use r e a tã o formosa di spo
B i çâ o .

N ã o se re ali z ou com ple tame n te e s sa i n g r ata p re


d i cç ão d o j usti ce i ro e scr i ptor , g raç as som e n te a i ni ci ati va
p a r ti cu la r d e a lg u ns an t i g o s co lo n o s al le m ã e s e se u s d e s
ce n d e ute s , q ue , ao se r e m t ras lad ad os os ossos d aq ue lle
'

i n fe li z ci d ad ã o d o ce m i te r i o an ti g o para o n ovo com praram


j az i g o pe rpe t ua e collocaram sob re e lle uma si m ple s cc
lumua com s i n g e la d e d i cator i a !

( l) O b ra c i tad a .

(2) V i ag e m pi ttore sca para se rvi r d e g ui a aos passe lan te s —


B no de
J an e i ro T y p E d uard o

. H e n ri q ue L ae m m e rt .
m sm o n n p araor º ms 93

D a par te d os g ove rn os publi cos houve até m an ife sto


olvi d o e má von tad e , su b sti tui nd o se após 1 8 89 o nome d as
-

r uas A ure li ano e P au lo B ar b osa , por outros d e e s tran


g e i r os ,
i llust re s é ve rd ad e , m a s q ue na d a e x prime m e m re
laç ã o a P e tropoli s e se u e n g ran d e ci me nto !
A rua K oe le r , pe q ue na trave ssa d o A lto d a S e rra,
es capou, talve z por n ã o te r placa i n d i catori a, a e ssa
i n fe li z m ud anç a d e n º m e
E a un i ca comm e moraçã o h oj e e xi ste n te d o p ri nci pal
'

fun d ad or d a colon i a

A n ão se r o assassi n ato do alle m ã o F ri e d ri ch , m o


r ad or n a M os e lla , se n d o au t or o s e u patríci o e vi si nh o
d e n om e K le i n , e a ri xa e n tr e por tug ue z e s e alle mãe s ,
m ai s n ada h ouv e q ue pe r tur basse o s oce g o d e P e tropoli s
d uran te a a dm i n i st raçã o d o se u l di r e ctorº
.

O m aj or K oe le r e m 1 8 4 6 cr e ou o h 0 8 pi tal q ue te ve
e n tr e se us e n fe rm e i ros M i g u e l S i e s e G e º rg Ku h n ai n d a
ulti m ame n te nº e x e rcí ci o d as m e s mas funcç õe s .

S e rvi ram com o m e d i cos : D r M e lchi or ( di namarq ue z )


.

D r B e n to A n toni o L ui z F e rraz , D r Th om az C h arbon ni e r


. .

( fr an c e z ), D r A n.t on i o P e r e i r a d e B a r r º s e D r . T h om az

J osé d a Porc i un cula .

K oe le r i ustalloutam b e m o pr i ma m ce mi te r i o, on d e
h oj e se a ch a a i g r e j a d o C or açã o d e J e sus , e or d e n ou
a con s trucç ã o d a m at ri z q ue foi pri n ci pi ad a e m 1 84 7 e
conclu i d a e m 1 84 8 , te n d o si d o o r e s pe cti vo e m pre i te i ro
J usti n o d e F ari a B ar re to .

A pe z ar d a e r e ç ã o d e ssa i g re j a d e caracte r provi


'

sori o, j á e s tava d e ci d i d o le van tar se a m atr i z p re tr opo


.
-

li tan a n o m orr o B e lved er e ( S P e d ro) e m te rre no ce d i d o


.

p a ra e ss e fi m p e IO I'

m pe r a d or ,
d e s d e 1 8 4 5 , d e v e n d o ah i
construi r se o e d i fi ci o g ran di oso
— S e m e lh an te facto é
.

compr ovad o por se ach ar ma rcad o aq ue lle log ar na plan ta


d a coloni a q ue K oe le r e se us auxi li are s ti raram n e ssa
'

é poca .

C om o curi osi d ad e d o n otav e l e spi ri to re li g i oso e pr ova


p osi ti va d o q ue a ci m a d i s se mos , cum p r e -
nos le mb r ar os
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

pe q ue n os n i chos q ue os
, i n cr us tav am alle mãe s
n a s m on
ts ub as ( e n cost as) com a i m ag e m d e se us padroe i ros ; no
I n g e lh e i n , ad e aute d a casa d o S r J oaq ui m B e rn ard o,
'

ai nd a h a b e m pouco te m po , e xi sti a a ulti ma d e s se s


'
,

saud os as r e cord aç õ e s colon i ae s .

A n te s d e h car con clui d a a i g re j a ce le b ra v am s e as —

ce r e m oni as r e li g i osas n o prº pr i o n aci on al, on d e n ã o h a


m ui to fuucci on av a a r e par ti ç ão d e obras publi cas .

E m um a sala d e sse e d i li ci o tod os os d omi ng os v i n h a


'

o con e g o C orr êa ce le b rar mi ssa , e e m outro d i a o pastor

p rote st an t e .

G ran d e s sole m n i d ad e s
fi z e ram n e ssa m od e s ta
'
se

i g re ja ; t od os os an n os fe ste j av a se o pad roe i ro -


.

C onta C h arle s R i b e y rolle s q ue n os pri n cí pi os d a c c


lon i a º s r Paulo B arb osa d a S i lv a q ui z e ri g i r um a i g re j a
.

comm um a tod os os cultos cbr i s tã os , fi r m an d o se para i sso -

n o e xe m plo d a A lle m an h a p rote stan t e , on d e os r e for


m s d os pe rm i tte m a tod º s os d i ss i d e n te s , m e sm o cath oli cos ,
a u ti li saç ã o d os se us te m plos M as a p
. i e d a d e » d o i n te r

nu n ci o F ab ri n i assu s tou s e (a ch r on i ca d i z q ue e lle n ã o e ra


-

tão d i ffi ci l e m r e laçã o as ov e lh as alle mã s ) e a i n d i g naçã o


d o pr e lad o, apoi ad o pe lo san to z e lo d a cam are i ra m ó r , -

fe z ab ortar a tole ran ci a B arb osa —


.

A pó s o q ue d i sse m os d e um loc al se r v i n d o si mul


tane am e n te para os offi ci os d as d uas cre n ç as re li g i osas
d e ve p ar e ce r e x tr an h a e e m t od o caso e xag e rad a a as
se r ç ã o d e R i b e y rolle s .

V e j amos ag or a a º pi n i ã o e mi tti d a pe lo con d e A u


g u st e v a n d e r S t r a te n P on th o z q u e r e s i d i u e m P e tr o p o li s
q uan d o S e cr e tar i o d a L e g aç ã o B e lg a .

«P e t º li E u í i d u
'
p
r
o s t e m 9 5 5 p ro t e s ta n t e s m v c o
. a s a
or g an i z aç ã o J un tan d o s e ctar i os a pop ulaç ã o cath oli ca ,
.

n ão con si d e rou o g ove r n o p rovi n ci al d o R i o d e J an e i r o

q ue se ob ri g ava a d i vi di r os r e cur sos a b e m d o m i n i ste r i o


d a r e li g i ão E ra e n fraq ue ce r par a os d oi s par ti d os a e ffl
.

caci a d a s c re n ças n o m e i o d as a õ d m r z a e fo
p r ov ç e s a e p e
m e n tar ci ume s n a ad m i n i s t raç ã o i n te rn a A i n d i ffe r e n ç a .

q ue foi a ori g e m d e sse s m ale s d e i x ou a colon i a , n o s e u


'

n asce r com falta d e um a o rg an i z a ã o re li g i osa i g ual a


, ç
i m por tan ci a d e m i ssã o ab e rt a e d os me i os ad optad os para
m am a e nn r e m ove m .
95

g aranti re m os bon s r e sultad os te m porae s O v e rd ad e i r o


.

i n te re sse d a fé d os cat h oli cos e d os pr ote stante s , a


ord e m e a tole r an ci a te rao s e mpre v an tag e m com a un i .

d ad e r e li g i osa n as ag g lom e raçõ e s d e i mm i g ran te s .

N ã o te mos d ad os para c om s e g uran ç a d e te r mi nar o


n uu m e r o d os colon os que se ac h am e m P e tropoli s n o fi m
d e 1 8 4 6 , faltam pr i n ci palm e nte i n di ca çõ e s d os n asci
me nt os : pe ns amos e n tre tan to q ue podi a a tti n g i r o alg a
r i sm o d e 2 1 1 1 e q ue , d e d ucçã º fe i ta d e 2 5 ch i tos e m
j a n e i r o 1 8 4 6 e d e 2 3 e m fe v e re i r o, n ã o pod i a e x c.e d e r d e
1 9 2 1 alle m ã e s e m 1 d e m arç o, o q ue faz prod uz i r um a
!

d e se rçã o d e un s 1 5 0 , te n do -se re g i st ra d o 1 2 n ascim e n tos .

E m com pe n saç ã o e m m ar ç o d e 1 8 4 6 localis aram se e m —

Pe tr opoli s 9 7 e stran g e i ros d e 8 n aci on alid ad e s e 8 8 b ra


z i le i r os , q u e e le var a m a populaç ã o a 2 1 0 ] i n di ví d uos .

S e g un d o º sr F D am e ck , q ue e stava i n cum b id o d o
. .

trab alh o e statí sti co, a 3 1 d e d e z e m b ro d e 1 8 4 6 alcan ç ava


a populaç ã o o n u m e r o d e 2 2 9 3 , se n d o alle m ã e s 2 1 4 5 , d º s
q uae s 1 8 8 8 cout ra ctad º s e com d e bi to n o th e sour o provi n
ci al, 2 1 5 li vr e s ou s e m o b r i g açã o alg u ma e 4 2 n ã o c on si
d e ra d os colonos .

D e sd e a ch e g ad a d os pr i me i ros colº n os ( com o e r am


ch am ad os) v e r i fi caram s e 6 6 n as ci m e n tos co n t ra 1 9 6 ob i
-

tos , i sto é , os 1 2 8 j á m e n ci on ad os e occor ri do s , após j ulh o


.

d e 1 8 4 5 até fe ve re i ro d e 1 8 4 6 e s e g ui n te s : 1 6 e m m ar ç o

9 e m abr i l 8 e m m ai o

e m ju n ho 5 e m j ulh o 7
— —

e m ag os to —
6 e m s e te m b ro —
8 e m outub ro 5 e m n ov e m

b ro e 4 e m d e z e m b r o .

A d i ife r e uç a par a m e n os se nd o d e 1 3 0 , ape z ar d o


r e for ç o d e 1 0 0 colon os v in d o e X pon t aue am e ute n o s e g u n do
s e m e str e d e 1 8 4 6 e q ue foram a se upe d i d o r e m e ttíd os para
P e tr º poli s ( assi m com o m i l e t an tos se g ui ram para o R i o
G ran d e d o S ul e 9 0 0 ace i ta r am outr a locali saç ã o, te n d o
v i n d o t od os e lle s a s ua
p pr o r i a c us t a c o m o q ue r q ue
se j a h ouve , p oi s , um a d i m i n ui çã o d e 3 0 q ue d e ve r i a r e d uz i r
o alg ar i sm o e n un ci ad o d e 1 9 2 1 a 1 8 9 1 , m as F D am e ck
.

d a como c e rto 1 8 8 8 2 1 5 ou 2 1 0 3 colon os alle mã e s e 1 9 0


br az i le i r os , por tug ue z e s e o utr os .

E m 3 1 d e d e z e m br o d e 1 8 4 7 a populaç ã o d a colon i a
ch e g ar a a 2 4 6 9 i n d i víd uos o u1 9 6 mai s q ue um ann o an te s ,
96 R E V IS T A T R IM E N B A L no m sr rm '
ro n rs roarco
'

te nd º ti d o 1 5 7 nas ci me n tos co n tr a 3 9 ch i tos e re ce bid o


7 8 re cr utas .

E x i sti am j a ci n co i ns truí n do a 3 5 4 di scípulos


e s colas
s e n do : 1 6 4 m e n i n os e 1 9 0 r a ari as sob a d i re c ão d e
p g ç
M arti nh o D upr at , H e nri que R ak e , P e d ro J acoby , G ui
lh orm e M onk e n , G ui lh e r m e S c hm i d t .

P ossuía a colon i a : e n tão 5 1 2 c asas pe q ue n as ou


g r a n d e s , e stan d o m ai s d e 5 1 e m con st rucç ão ; 2 2 mi l m e tros
d e e str a d a d e r oda g e m e 3 0 mi l m e tr os d e e stra d a para ca
v alle i r os ; be m como 1 6 t b e os r i os , cor tan d o a
p on e s s o r
ci d ad e . G ra n d e par te d as obr as d e e xcavaç âo d os caus e s ,
q u e c orr e m pe las p ri n ci pa e s r uas d e Pe tr opoli s , d ata d a
ad m i n i st raçã o d o m aj or K oe le r , a ssi m com o a m ai or t
pa r e
d os n um e r os os cami n hos d a colon i a .

Para succ e de r ao m aj or K oe le r , foi j á. fi c ou como


i
d to, n om e a d o o t e n e n t coron e l G ald i n o Pi m e n te l, se u
e -

com pan h e i ro n as li d e s pr ofi ssi oua e s , aux i li ad o pe lo m e sm o

p e s soa l, m e n o s o e n g e n h e i ro F r on t i n e m ai s o s e n g e
n h e i r º s T auloi s e J osé J oaq ui m N ob r e g a .

G ald i n o J us ti n i an o d a S ilva Pi m e n te l tomou posse


d a di re ctor i a a 1 7 d e s e te m b ro d e 1 8 4 7 e , se n d o ch e fe d e
um a se cç ã o da e st rad a n orm al d a se rr a , fi caram m a i s
li g ada s as ob ras d a e s tra d a e d a coloni a , e m bor a com
ad mi n i str açã o e pe ssoa l s e parad os .

Pe lo g ove rn o provi n ci al foi com raz ão con si d e r ad a


e st rad a a par te d a colon i a ch am ad a V illa Th e r e z a e a r ua
d o I m pe ra d or ; pri n ci pi oulog o o coron e l G aldi n o a d e se n
v olv e r sua acti v i d ad e n o r e b ai xam e n to con si d e r a v e l d e

um a g ran d e porç ã o d a e strad a d a V illa Th e re z a , para


p ô l
-
a d e n i v e l .

C on ti n uou com o s ub d i re ctor d a coloni a F ran c i sco


-

J osé A lve s Pe re i ra R i b e i r ã o C i rn e , q ne e x e rcía ao m e s m o º

te m po o e m pre g o d e e scr i vã o d a I mpe ri al s upe ri n te n d e n c i a


e d e poi s d a m or te d o m aj or J F K oe le r o i m por tan te
. .

e n c arg o de supe ri n te n d e n te E n tã o, d iz R i b e y rolle s , a


.

colon i a e n t rou e m d e cad e nci a .


m e ms o DE p ar a or om s 97

P e r te n ce ã ad m i n i str aç ã o d o coron e l G aldi no a ab e r


t ura d os caus as q ue ai n d a faltav am, be m com o as pon te s
q u e e x i s t e m à s r u as d o I m p e r a d o r e D . M a r i a II .

A s ob r as m ai s i m por tan te s foram as altas par e d e s


q u e fo i m i s t e r c o n s tr u i r p a r a v e n c e r

s e o v a ll e e n t r e a
G ar g an ta e a e s tr ad a d e V i lla Th e re z a .

N os d i ife r e n te s re la tori os d i r i g i d os pe lo cor on e l ã


p r e si d e n c i a ,
fe z e ll e v e r q u e e r a n e c e s s a r i o a u g m e n te r o
m ai s q ue fos se possi ve l a are a d e te r ra culti vave l q ue os
colon os possui am e an i m ar a cultu r a g e r al por m e i o d e

p r e m i o s .

V e r d ad e é q ue o g ove rn o prov i n ci al m an d ara vi r ,


p o r i n t e r m e d i o d o co n s e lh e i r o P a u lo B a r b o s a d a S i lv a ,

um a g ran d e porç ã o d e se m e n te s d e ce re a e s e d e d i f e re n te s
g r a m í n e a s , q u e c u s ta r a m se g u r a m e n t e m a i s d e
m as n ad a se apro ve i tou, por s e te r d e m orad o e ssa r e m e ssa
m ui to t e m po n a A lfan d e g a , d o q ue r e sult ou te r e m j á .

p e r d i d o s p o d e r d e g e r m i n a çã o q u a n d o l á. c h e g a r a m e f o r a m
d i str i b uíd as , t e n d o si d º a q uan ti d ad e porç ão tã o g r an d e
q u e c h e g ava p a r a s e m e a r t o d a a s u p e r fi c i e d e P e t r o p o li s ,

s e e s ti ve ss e pr e par ad a .

F D am ook , n os so pr e c i oso i n for man te , accr e sce n tou


.

t e r se pe r d i d º e s sa quan ti a , q ue te r i a s i d o b e m appli
-

c ad a para ch am ar a con c u r re n ci a por m e i o d e p r e


1 11 1 0 8 .

C onh e c e
u se a b oa von tad e d o g ove rn o, m as os m e i os
-

d e q ue lan ç ou m ão e r am falh os .

O uç am os n ovam e n te o folh e ti n i sta d a G az e ta d e


P e tr op oli s e m 1 8 9 3 , q ue sa be m os s e r o e n g e n h e i r o d e
ar te s e m an ufac turas J ulío K oe le r , n e t o d o fun d ad or d e
Pe tr opoli s , q ue te ve com o collab orad or , e n tr e outros , o
S r R i car d o N ar c i s o d a F on s e ca , h oj e cor º n e l e se cre ta
.

ri o d a C am ara M un i ci pal d e P e t ropoli s .

E n con trou o coron e l G ald i n o a colon i a e m e s ta d o d e


p r º s pe r i d a d e
M ui ta s cas as d e i m por tan te s capi tali stas n aci on ae s
e e stran g e i ros j á se ach av am con s tr uí d a s , e b e m ass i m
alg um a s d e n e g oci o, ao lon g o d a r ua d o I m pe r ad or .

E n tre aq ue llas n ota v a se n e ss a r ua a con str uíd a


'
o

p e lo m aj o r R i v i e r e q u
,
e m a i s t ar d e pe r te n ce u ao s r b ar ã o .

T O I O L V I I I. P . 11
98 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O m sr on l c o

de P i rassi nung a e é h oj e occupad o pe la C onfe i tar i a F r an


.

c e z a , p e lo sr L i m a , d e n ti sta , e outr os
. .

N a r ua d a Im pe r atri z e x i sti a a d o sr A ve llar , ao .

lad o d a i g r e j a d a m at ri z ; n a d e M ar i a II o vi s toso pre d i o


d e d oi s aud are s com j ar d i m e m ram pa , con struí d o por
um d e n ti st a am e ri can o e m ai s tar d e occupad o pe lo sr .

m i ni str o d e I n g late r r a ; n a d e J oi n vi lle a casa d o M ax ,


m ui to con h e ci d o e m P e tr opoli s pe la sua n otave l colle cç ã o
d e or ch i d éas e a pri m orosa v illa We tz m e t , cuj as rampas
s uave s e le g ante m e n te d i s postas con d u z i am a li n d a h ab i
taçã o e ach acara d o e n g e n h e i ro A n toni o M ar i a d e O li ve ir a
B ulh õ e s .

E ssas e alg um as outr as d e m e n or i m portan ci a


d avam a colon i a o aspe cto d e um a ci dad e campe stre
A lé m d e ssas con strucçõ e s , e n con tr ou o cor on e l G al
'

d i n o alg um as r uas n i ve lad as , outras com o cô rte pr i n


ci pi ad o e n tr e e ssas a d e B r a an a i
( g ç ) o s r os e m g r an d e

p a r te can ali sad os e r e ve s ti d os com fax i n a e sob r e 0 C or


r e o S e c co a t d M i i um u d I m
g p on e os n e r os e a n a r a o pe
ra or .

T re s for am os h ote i s q ue se ab ri ram d e 1 8 4 7 a


1 8 4 8 , e tod os si tuad º s n a r ua d o Im pe r ad or : H ote l S uis se ,
p e r te n ce n te a F ran ci sc o G ui lh e rm e C h i fe lle , j un to a casa
d o d r C osta e on d e h a vi a o an ti g o r an ch o
. H ote l B r a
g a n
ç a , n o m e s m o loc al d e h oj e e co m o m e s m o a s pe c t o
,

p te n ce n d o ao d r C h ar b on i e r e o H ote l d e F r an ç a , j un to
e r .

ao s e un d o e t t C O li
g p e r e n ce n e a . v e.

M ai s tar d e e sse s d ous ulti mos se r e un i ram g y ran d o


s ob a pr opr i e d ad e d e P aulo M ar i a B re g ar o , e con sti tu i ndo
e sse conj un cto o actual h ote l d e B rag an ç a » .

O pre si d e n te d a pr ovín ci a , se n ad or A ur e li ano d e


S ouz a e O li ve i ra C outi n h o, ad q ui ri o tam b e m t e r ras a
a lg un s k i lom e tros d a futura ci d ad e d e P e tr opoli s ,
n o log ar d e n om i nad o P r e s i d e n ci a , on d e p r e te n d i a c ul
t i va r o ch á com o n a sua fa z e n d a d e S
. J oã o d e Paq ue
.

q ue r , p e rto d a cape lla d e S an ta R it a, fre g ue z i a d e S an to


A n ton i o d e P aq ue q ue r ( T h e re sopoli s) e culti var outr a s
p l an t a s , q u e d e s e j ava i n trod uz i r n a colon i a .

N o pri ncí pi o d e 1 8 4 8 , ach an do- se os colon os e m


re la ti va pr osp e ri d ad e , o g ove rn o d a prº ví n ci a t ratou
m m m-
:o ns P ar a or om s 99

d e i n i ci ar a cob ran ç a d e ad i an tam e n tos fe i tos à ca sa .

C h ar le s B e lr ue C , cor r e spon d e n d o a 1 0
. d os sala
ri os par a j orn al d os tr ab alh os n as e s trad as , n o palaci o
o u outr o log ar e n o m e z d e d e z e mb ro j a se re ce b e r a

R e latou o pr e si d e n te dr .L ui z P e d r e i r a d o C outo
F e rr az : O s colon os j á tê m sub s ti t uíd o a s ua custa as
.

p a l h o ç a s q u e h a v i a m fe i to , p
a r a s e a b r i g a r e m d as i nj u r i a s

d o te m po, por casas , m ui tas d e b e lla appar e n ci a , s uvi


d r aç ad as e cob e rtas d e te lh as ou tab oi n h as O s parti .

c ular e s q ue tom ar a m pr az os n a colon i a e m p re g am h oj e


n as con s tr ucç õ e s a alve n ar i a e m v e z d e pão a pi q u e , te n d o
alg un s e d i fi ci os as fre n te s d e can t ar i a .

O s e x c e lle n te s h ote i s q ue se e n con tr am , tud o t e m


c on cor r i d o e vae coope r an d o par a o i m pulso q ue quas i

p o r e n c a n t o v a e te n d o a q u e lla po v o a ç ã º e q u e S M o . .

I m pe rad or te m se d i g n ad o h on rar com sua prot e cç ão » .

A com pan h i a d e n av e g a çã o d o R i o I n h om e ri m ( 1 ) com


p r i v i le g i o e x clu s i v o d a n a v e g ç
a ã º p or v a p o r ta n t o p a r a
o r i o d o m e sm o n ome com o par a a b ahi a d
e B otafog o e r a

ad m i n i s tr ad a pe lo S r M an oe l T e i x e i r a C oi m b ra D i a r i a
. .

m e n te parti a d o cã e s d os M i n e i r os um a b arca a vapor


p a r a o p o r t o d a E s tr e ll a d e o n d e v o l ta va d e p o i s d as 5
h or as d a tar d e e m q uan to pe la falta d ag ua q ue se e n con
'

tr ava n as corô as q ue pre ce d e m a e n t rad a d a bar ra d o


r i o , n ã o e r a possí ve l fi x ar i n var i ave lm e n te a h ora d a

p a r ti d a ,
i s t o n o a n n o d e 1 8 4 7 A e sc a v a ç ã o d os b ai x i o s

t e n d o s i d o con ti n uad a a e x pe n sas d os cofre s g e rae s e a


e m pr e z a t e n d o ad q u i ri d o um b arco d e man d an d o pouco
fun d o , e m 1 8 4 8 a par ti d a d o R i o e ffe ctuava se as 1 1 h oras —

d a m an h ã e a volta as 4 d a tar d e C ob rava as taxa s


.

s e g ui n te s :
P or pe s soa calç ad a m ai or d e 1 2 aun os
I d e m i d e m m e n or d e 1 2 an n os 8 0 0 réi s .

I d e m d e scalç a m ai or d e 1 2 an n os 5 0 0 ré i s
Id e m i d e m m e n or d e 1 2 an uos 32 0 r é i s .

( 1 ) A lm an ak A d m i n i s trati vo , M e rcan til e I n d us tr i al org an i z ad o


p orE d vo n L aom m e rt
. an n o s 1 8 1 8

e 1 81 9 R i o d e J an ei ro E dil .

r
p p
o E.d uard o e H e n r i q ue L ae m m e r t .
1 00 R E V IS T A T It E N SA L n o IN S T IT U T O n rsr o a l co

P or ca e ça b d e g ad o vaccum , cavullar ou m uar


S WO O .

D i to ce rd um , cab rum ou ove lh um 3 2 0 r éi s .

A s carg as pag avam n a raz ão d e 8 0 r é i s p or ar ro a b


d e pe so .

Q uan d o o g ove rn o pr ov i n ci al d e te r mi n ou q ue as
b
o ras da colon i a foss e m re d uz i d as , alg u n s colon os s e
v i ram p e r to da m i se r i a, p o r fa —
lta d e t r ab alh o j orn a
le i ro .

N ã o h avi a e n tã o os r e cur sos d e e m pre g os par ti cula


r e s e d e com pan h i as , q u e j á se e n con travam e m 1 8 5 7 ,
obse r v ou F D ame ck
. .

O pouco te rre n o q ue o colon o ti n h a pre parad o para


a cultura e r a i n su ffi ci e n te para o se u sus te n t o, q uan to
m ai s para acudi r as outr as n e ce ssi d ad e s d a vi d a E
'
.

p r o v a q u e m e s m o e m 1 8 5 7 é p o c a n a q u a l e s c re v i a F D.a
m e ck , a mai or parte d os colon os compr ava m ui tos art i
g o s d e a g r i c u lt u ra q u e n ã o p o d i a p r o d u z i r M e .n ci o na r e m o s
som e n te u m ar ti g o a b atata , d a q ual se con sum i am 3 5

j a c a s p o r d i a , v i n d o s d e fo r a ; m a s , t o m an d o m e s m o p o r
b ase o n um e ro 2 0 ao pr e ç o m uito b ai xo d e 33 0 0 0 por j acã ,
j á d a va m u m a s o mm a d e 2 7 : 3 2 5 225
0 0 0 q u e a nn u a l m e n t e
sab i a d e P e tr opoli s e m ve z d e ah i ii car .

P od e r se h a d i z e r q ue se os colon os n ã o ti ve sse m o
-

t rab alh o j orn ale i ro se g ur o h avi am d e occupar se m ai s -

com a lavoura d e s u as te rr as .

E m par te e v e rd ad e m as e m par te tam be m e stá


,

p r o v ad o q u e , p e lo s y s t e m s a c tu a l d e c u l t u r a , n ã o t i r a v a m
m e sm o o i n d i s pe n save l par a o se ususte n to, salv o alg um as
p o u c a s e x c e pç õ e s d e co lo n o s q u e fo r a m m a i s favo r e c i d o s

p e la q ua l i d a d e e n a t u r e z a d o t e r r e n o , a s si m c o m o t a m b e m
a por í e i s n a c u ltur a , c º m o p or e x e m plo o colon o W e b e r
n o P alat i n ad o In fe r i or e ou tros .

A con te ce u o q ue d e v i a aconte ce r log o q ue a d i re c


tor i a se v i o n a n e ce ss i d ad e d e re d uz i r o n um e r o d e tra
b alh ad or e s , a m i s e ri a i n tr od uz i use n a colon i a Tod os ti ve .

ram r e ce i o ; a pr opr i a di re ctori a ali m e n tou por alg u m


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS

t e m po e m s e u se i o o te m or d e q ue a colon i a n ão se p ud e sse
su st e n tar A colon i a d e P e trº poli s , q ue tan tos sac ri fi ci os
.

c n st ara , e stava am e aç ad a d e te r a sorte d e alg uma s ou


tr as suas
i rm ã s , d e tr i ste le mb ra n ç a A lg uns colon os
q u i z e r e m ve n d e r o u ab a n don ar se us t e rre n os , afi m d e
p r o c u rare m , e m ou tra locali d ad e , os m e i os par a sua e x i s
te n cla .

C b
a e a q ui m e n ci on ar a d e d i caç ão com q ue ci d ad ãos
q u e t i n h a m li g a d a s u a s o r te ã d a co l o n i a d e P e t r o p o li s ,

p r o c u r a r a m d a r t r a b a lh o a o s i n fe li z e s c o lo no s , p r i c i p a l
me n te o sr B alth az ar J oaq uim d e S ouz a M ach ad o, q ue
.

an i mou os colon os a falq u e j ar mad e i r a e se rrar tab oad os ,

q u e , p o r n ã o h av e r q u a s i n e n h u m a c o n s t r u c ç ã o p a r t i c ul a r
e m ob r a , e lle m e sm o compr ava F oi o pri me i ro q ue
.

p r o c u r o u a b r i r u m m e r ca d o n o R i o d e J a n e i ro a r i q u e z a
d os m atos d e P e tropº li s , e mpr e g an d º par a o tr an spor te
n a se r ra , q u e ai n d a n ã o e stava con clu i d o, os car roce i ros
alle m ã e s , faz e n d o passar as cos tas as car g as n os tre hc os

q u e a i n d a e r a m i n e v i t av e i s .

C e n t e n a s d e colon os ach avam d e sta forma lucr ati vo


'

t ra balh o, o q ue m ui t º con t ri bui o para d i mi n ui r a pe n u


r i a , p oi s a cai x a d e s occorr os com o s e u fraco fu n d o pouco

p o d i a fa z e r
O profe ssor D am e ck e xag e rouse m d uvi d a a mi s e
r i a e m q ue e s ti v e ram alg un s colon os , p e la d i m i n u i ç ã o d os
t rabalh os pr ovi n ci ae s n o an n o d e 1 8 5 1 , vi sto com o,
ape z ar d e con clu í d a o e d i fí ci o pri n ci pal d a I mpe ri al Q ui n
ta e m 1 8 5 6 , ob se r vou J J von T sch u
. d i , e m 1 86 0 , q ue
a s ob r as d o paç o e d o g ove rno n o ce n tr o colon i ai s n a e s

t rad a d a se rra g aran ti am aos colon os lucros d uran te bas


tan t e te m po .

N ã o i n si sti re m os e m alg um as d as con si d e raç õ e s


a pre s e n tad as p e lo sr F D ame ck , poi s q ue e lle m e sm o
. .

a o r e la t a r factos as d e s tr ui u V am os n os oc cupe r d e.

uma e mpr e z a d e g ran d e i m portan ci a , por m ai s d e um mo


t i vo .

O pri me i ro c olle g i o par ti cular e s tab e le ci d o e m P e


tr opoli s foi o d o d r H e n ri que K opk e
. E sse b e n e me r i to .

d as le t tras para lá foi e m 1 8 4 8 e tomou conta d o e d i fi ci o


.

c on stru íd o no q uar te i rã o N assa u, ã cust a d e lle , para


'
1 02 R E V IS T A T a m an san n o I N S TIT U TO H IS T O R IC O

colle g i o, p or se u i rm ã o G uilh e rm e K opk e E ssa i nsti .

t ui ç ã o por m ui tos an n os fun cci on ou m e r e ce n d o con ce i to e


d an d o i n st rucçã o soli d a , i n te lle ctual e m or al a m ui tos b r a
z ile i r os q ue occuparam d i sti n ctos carg os n a s oci e d ad e .

T e ve por pr ofe ssore s a p ri nci pi o os sr s J cã o B ap .

t i sta C alog e r as , J osé F e r r e i ra d a Pai xã o, B e r n ard o J osé


F ale tti , B arã o d e S ch n e e b urg , d r T h ouz e t e mui tos .

ou tros d i g n os e d ucad or e s .

D e i x an d o d e poi s o sr C alog e ras d e le cci on ar n e sse


'
.

colle g i o, ab ri o n o P alat i nad o outr o q ue se torn ou i g u al


m e n te m ui to con cor ri d o .

N ã o pod e m os d i spe n sar d e me n ci on ar aq ui um facto


q u e b e m p r ov a o i n ti m o d e s e j o d o g ov e r n o d e te r p o r
b an d e i r a r e li g i osa a tole ran ci a g aran ti d a n a le i fun d a
m e n tal d o I m pe ri o .

E F D am e ck q ue m falla
'
.

O s colon os prote stan te s n ã o ti nh am p or con tracto


o d i r e i to d e r e clam ar um sace rd ote d a sua cr e n ça ; m as o

g o v e r n o p r o v i n c i al co m p r e h e n d e u b e m s e u d e ve r a e ste
r e s pe i to , au torísan d o o d i re ctor d a colon i a a man d ar v i r
de v e z e m q uan d o um pastor prote sta n te par a admi n i strar
os soccorr os r e li g i osos as ove lh as d o se u r e b an h o, até q ue
foi n ome ad o d e fi n i ti vam e n te , e m 1 9 d e ag osto d e 1 8 4 8 ,
o dr . L i p pold , cura d os prote stan te s d e P e tr opoli s , com o
ve n ci m e n to d e 5 0 3 ) por m e z
O d r L i ppold ti nh a ti do uma apurad a e d ucaç ão com
.

e stu d os sci e n ti d cos alé m d os pr e ci sos para sua mi ssã o ,

e n tr e os q uae s o pr e d ile cto e ra a b otan i ca , e m q ue g rau

g e o u n om e a d a e u r º p é
. a
O s h abi tan te s d e P e tropoli s d aq ue lle te m po se le m
'

b rar ã o ai n d a com q ue aflab i lí d ad e o m on ar ch s o d i sti n


'

g u i a , l e n d o c o m e l le os clas si cos alle mã e s .

U m a m ole sti a ch r oni ca d e q ue o d r L i ppold pa d e .

ci a ag g ravou se m a i s e foi mi ste r r e corr e r aos re cur sos


-

d a ar te ci r urg i ca para soifre r uma º p e raç ão O d i mi n uto .

ve n ci m e n to q ue pe rce b i a n ã o lh e pe rm i tti a faz e r tam a


n h a d e spe z a m as a b e m faz e j a m ã o d e S ua M ag e stad e
I mpe ri al, se m pre prom pte a soccorre r os n e ce ssi tados ,
ab ri o se u b olsi n h o e m an d ou lh e q uan ti a d e

p ara
acud i r à s n e ce ssi d ad e s , acom panh ad a d e alg u m as palavr as
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS

con solad or as , q ue ai n d a m ai s vali am d o q ue a con si d e r a

v e l som m a !
P ouca s h oras d e poi s , e scr e v e u F D am ook , vi o .

d r L i ppold e ai n d a e stou le mb rad o d as lag r i m as q ue


.

cob r i am s e u r os to o pr an to d a g r ati d ã o !

M as o t e r rí ve l flag e llo q ue ai n d a n e ste an n o d e


'

1 8 5 1 tan tas vi d as t e m ce i fad o, tam b e m ch amouao outr o


m un d o m ai s e s ta vi cti m a , d e poi s d e se t e r fe i to com b om
e x i t o a o pe r aç ã o prati cad a pe lo d r C osta
'

. .

C ousa si n g ular um a calam i d ad e d e vi a se r a salva


ç ã o d a co lo n i a d i g a m os a n t e s q u e d e v i a c o n t ri b ui r po
d e r osam e n te par a g aran ti r o se u por vi r p or i sso b e m se —

p o d e di z e r o q u e e m ã o p a ra u n s as v e z e s s e t or n a

p ro v e i t o so para ou
. t r o s .

A fe b re amare lla q ue i n v ad i o i n fe li z m e n te o porto e


a ci d ad e d o R i o d e J an e i r o foi a causa q u e fe z ce ssar a

m i s e r i a e n t r e alg un s colon os .

C e n te n ar e s d e pe ssoas ab asta d as fug i r am d os lo


g a r e s e m p e s ta d os e p r ocu r ara m a b r i g o n o b e ll o c l i m a d e
P e tr opoli s O s colon os v e n d i am por altos pre ç os os pro
.

d uctos d as suas te rr as , outros alug ar am ou v e n d e ram a s


s uas cas as .Pe ssoas q ue talve z n un ca t i ve sse m vi n d o a
P e tropoli s fi caram con h e ce n d o o log ar e g ostan d o d e lle '

J oaq ui m N or b e r to d e S ouz a e S i lva n ão d e i x ou d e


can tar P e tr opoli s e m ve rs os d e d i v e r so s m e tr os , n e sse
'

an n o d e 1 8 5 0 , m as a sua poe si a a liás pouco fe li z é por


d e m ai s lon g a par a se r aq ui tran scr i pts ; ach a s e e lla i m -

p r e ssa n o i n te r e ss a n t e r ote i r o V i ag e m P i t t o r e s ca e t c .

d e q ue j á fi z e m os m e n ç ã o e n a R e vi sta P op ular
. .

D os v e rs os m ai s sali e n te s d e s tac ou o S r v i scon de .

d e T aunay os se g ui n te s

P e tropoli s n as ce n te ! T u és be lla
A i nd a e n v olta e
m véos
De e scuras nuv e n s q ue te ci n g e m e to ld am
O s tã o ri son h os cé os e tc .

O u e n tã o

E u g os to ve r te , P e tropoli s ,
-

D o tc u s om n o d e spe rtan d o
E com vi d a te e le van d o
'

A os rai os d alva m anh ã » e tc . .


1 0 4 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN ST IT U T O n rs roa rco
'

E em d e casy llabos s oltos

S onora le ve s que das ve m rolan d o


em
A ag ua cry s talli n e q ue n as r u as
D a form osa P e tropoli s s e e scº a
P or le i tos re cam ados d e ve rd ura
E se g u
. i n do n os v alle s , se e spre g ui ç a
E m orre pe las m e an d rosas m arg e n s ,
O nd e g i g an te s arvore s s e in cli n am
E te cto d e e sm e rald a as ond as form am .

N te m po, foi ah i re si d i r o sr I ri n e uE van g e li sta


'
e ste .

d e S ouz a , d e poi s b arã o e vi scon d e d e M auá , q ue c om pr ou ,

o li n d o t e rr e n o d e fron te d a pr aç a d a C on d ue n ci a , pod e n d o

d i z e r se q ue a e ss a r e si d e n ci a acci d e n t al se d e ve a pri
-

m e i r a v i a te r re a con str uí d a n o B raz i l .

A i d e a d e se t raç ar um a e st rad a d e r od ag e m d e P e
tr opoli s para M i n as , a m arg e m d o ri o P i ab an h a, pe rte n c e
i n con te stave lme n te ao cor on e l G ald i n o .

N a sua ad m i n i s t r aç ã o d e 1 8 4 8 a 1 8 5 1 , n ã o ob stan te
a par aly s aç ã o d os t rab alh os com a m or t e d o p ri m e i r o
d i re ct or , con t i n uaram a d e se n volve r se os s e us plan os -

conj un tam e n t e com os tr ab alh os d a se rr a d a E stre lla e a


d e m ar caç ão d e te rr e n os fore i r os , con clui n d o se as O b r as -

d a i g r e ja e acti van d o s e o adi an tam e n to d as d o palaci o



.

O caract e r ad ave l G ald i n o g raug coulh e


'

do cor on e l -

a sy m path i e d os colon os , q ue m ui to se n ti d os d oa r a m
q uan d o pe d i o e O b te ve a d e m i ssã o d e d i r e ctor d a colo ni a ,
t e n d o s e r vi d o tr e s an n os , m e n os d oi s d i as .

J osé L ui z d e A z e re d o C outi n h o foi e mpre g ad o n a


c olon i a com o e n g e n h e i ro con d uct or d e sd e o com e ç o, e an
t e ri orm e n te s e r vi ra n a m e s ma q uali d ad e n a por çã o d a
e str ad a n or mal, q u e o falle ci d o m aj or K oe le r con st r u io
p er to d e I tam araty .

T om ou posse d o log ar d e d i r e ctor i n te ri n o a 1 5 d e


se te m b ro d e 1 8 5 0 e tr atou log o c om v i g or d o m e lh ora
m e n to d os cam i n h os colon i s e s , pri n ci pi an d o pe lo P ala
ti n ad o I n fe ri or , q ue m an d ou e mpe d rar , sub sti tui n d o os
e s coam e n tos para a s ab i d a d as ag u as , até e n tã o fe i tos ,
J U B IL E U na P E T R O P O L IS 5

p e la m ai or par te d e m ad e i ra roli ç a, por b oe i ros d e p e d ra


e ca n ta ri a .

C om e çou o r e b ai xame n to d a passag e m ch amad a


G arg an ta abri n d o a e m m e tad e d a lar g u
-
ra , ob ra
e x e cuta d a em r och a vi va .

E xi sti a a rua d e B rag an ç a até ahi só e m n om e ;


h ave n d o ape nas um atalho q ue comm un i cava com o hos
p i ta l ass e n t o u e ll e s e u le i to e m an d o u p r oc e d e r a o d o s

a t e r ro c on si d e r ave l d a r ua d e B our bon , para d ar d e cli ve

m ai s suave aq ue lla rua .

'
O b ra d e lle , foi a b e lla ponte d a r ua d a Im pe ratri z , .

cons tr uí d a po r u m sy ste m s d i ffe re nt e d o q ue até aq ue llo


te mpo se ti n h a ad optad o C on si s te e ss e sy ste m s n um
'
. .

ap pare lh o q ue a torn a pe n si l, o q ual lh e d ã ai n d a m ai s


r e si ste n ci a q u an d o por e lla tr an si ta um pe so con si d e r av e l .

O s pe g õ e s d e can tari a te m o talu d e e larg ura q u e e lle j u l


g o u n e c e s s a r i o p ar a o s ca u s e s e q u e m e s m o ,
se g u n d o a

º pi n i ão d o di s ti n cto e n g e n h e i ro H alfe ld , d e vi am se r
fe i tos d e can tari a , o q ue ai n d a alg um d i a na turalme n t e
se far á , q uan d o o g ove r n o prov i n ci al d e sti n ar um a
.

somm a ad e q u ad a a e ssa a vultad a d e s pe z a ; o q ue m u i to


con tr i b u i rá par a n os li vr ar d as e n ch e n te s q ue j á tan tos
p r e j u i z o s te m c a u sa d .o
U m a d as ob ras mai s n otave i s d aq ue lla é poca foi a
'

a b e rt ura d a pi cad a para com m u n i car P e tropoli s com o


P aty d o A lfe r e s .

O con se lh e i r o L ui z Pe d re i ra d o C outo F e rr az , e ntã o


p r e s i d e n t e d a p r o v í n c i a ,
d e s e j av a q u e s e e x plo ra s se ,
s e

p o r v e n tu r a h a v i a f a c i li d a d e d e se c o n s t r u i r u m a e s t r a d a

d e rod ag e m e n tr e P e tropoli s e aq ue lle log ar , com o lh e


ti n h am asse ve rad o, q ue e n cur tasse o pe ssi m o cam i n h o
:

q u e e x i s t i a , e s t a b e l e c e n d o -
s e c omm u n i c a ç ã o c o m o r i c o e

fe r ti l d i str i cto d e V as souras .

F oi o e n g e n h e i r o J oã o C h ri stov ã o M onok on c ucar


r e g ad o pe la pr e si d e nc i a d e faz e r os e stu d os pr e li mi n are s ,
d e bai xo d a i ns pe c ção d o d i re c tor A z e r e d o .

O s e n te n d id os n a m ate r i a sab e m q uan to é d i fd ci l


p e n e tr ar —
se e m m a t t a s v i r g e ns
, c o m o a s q u e te m o s n os

cli mas tropi cae s e n e llas e m b r e nh ar s e a e scolh e r pas


' —

s ag e m por e ntre ar vore s q ue m ui tas v e z e s n ã o pe r m i tte m

T O M O L V III , P . Il
10 6 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S TIT U TO H I S T O R IC O

ve r o ce le st e az ul, as roch as , m on tan h as e ri os , m il


b
o sta culos e m d m q ue e n cob r e m a m e lh or d i r e cçã o D e p oi s.

d e fe i to par e ce q ue foi O br a d e n on ad a .

F i n d o os pri m e i r os e stud os , conh e ce u se a possi b i -

lid ad e d e s e le v ar avan te a e s trad a proj e ctad a ; e foram


e m se g u i d a n ome ad os para e x plor ar e m ai n d a m ai s o te r
r e n o o cor on e l G od re d o e d e poi s M alte D an , e scolh e n d o

cad a um u m a li n h a , e m g ran d e par te d i ve rs a d a d os


p ri m e i r o s e s t u d os .

A a ctual d i r e ctori a , d i z i a F D am ook e m 1 8 5 7 .

te m tra t ad o com e sm e ro d e sta q ue s tã o d e vi vo i n te re sse


'

p a r a P e t ro p o li s ,
e nc ar r e g an d o o e n g e n h e i r o d a c olon i a

O tt o R e i m arus d e ab ri r a pi ca d a c om S uffi ci e ute lar g ur a


q u e d e v i a s e r v i r d e b as e ,
d e p o i s d e p e q u e n a s m odi d
caç õe s , ã con str ucç ão d a futur a e st rad a d e rod ag e m A .

i m porta n ci a d e st a ob ra d á n a vi sta d e t od os , por que n ã o


'
.

s ó far à tr an si tar por Pe tr opoli s g r an d e parte d os pr od uctos


d o d i stri cto d e V ass ouras , com o tam b e m g ar an ti rá aos co .

lon os p or lon g o te m po lucrati v o tr ab alh o » .

F e rti l foi a ad m i n i st r aç ã o d e A z e re d o C outi n h o


e m facto s q u e d e v e ri am se r m e n ci on ad os ; m as le mb r ar e i

só os pri n ci pae s , e scr e v e u F D am ook o q ue e n tr e


.
,

t an to n ã o fe z , te n d o d e i x a d o d e pub li car apon tam e n tos d e


q u e p os s a m o s co n ti n ua r a n os a p r o v e i ta r .

V ale n d o n os d e outr a fon te d e i n for m aç ã o v e ri d cá m os


-

q ue ,
m
e 3 1 d e d e z e m b r o d e 1 8 5 1 ,
r e s i d i am e m Pe tropoli s
2 7 5 0 colon os , se nd o :

P russi an os . .

H e ss e n se s
H an ov e r i an os
B avar os .

E n asci d os no B r az i l

N o cor re r d e 1 8 5 1 r e g i s trar am se 1 1 3 n asci m e n tos e


-

1 7 ch i tos , foram con s tr uíd as 5 3 casas , e le van d o se a 7 0 6 -

o nu m e r o d os e d i d ci os con cluí d os e a 2 2 os q ue se ach avam


ai n d a e m O b ras .

N o an n o d e 1 8 5 2 , a populaç ã o local ch e g ou a 2 8 4 5
h ab i tan te s , s e nd o n asci d os n a colon i a 5 6 4 D o se x o m a s .

c uli n o sã o 1 5 2 4 i n d i víd uos e d o fe m i n i n o 1 3 2 1 , for man d o


J U B IL E U n a P E T R O P O L IS 7

5 5 1 famíli as , h ave nd o 4 3 vi uvos , 5 0 8 casad os e 1 7 8 6


solte i r os , 1 7 5 0 ca tholi cos e 1 0 9 5 prote stan te s .

De or i g e m pr ussi ana .

De ori g e m h e s se nse .

De ori g e m h an ov e r i an a

De ori g e m b avar a
De ori g e m b raz i le i r a .

M e n or e sd e 5 an nos 5 5 1 , d e 5 a 1 0 an n e s 3 3 3 , de
1 0 a 1 5 3 4 7 , d e 1 5 a 2 0 an os 2 3 9 ; m ai or e s d e 2 0 an uos
1 37 1 ofd ci ae s d e offi ci o e x i sti am 2 7 5 .

O ccor r e r am n aq uolle an n o d e 1 8 5 2 un s 2 1 casa


'

me n tos , 1 1 5 n as ci m e n tos e 2 6 ob i tos .

T i nh a e n tã o a colon i a 7 5 4 casas , n ã o con tan d o as 2 0


e m con strucç ã o, 1 fab ri ca d e te ci dos d e alg od ã o, 2 d e
ce r ve j a e 1 d e sapatos , 6 e scolas pu bli cas d e i nstrucç ã o
p r i m a ri a ,
s e n d o 3 d e li n g u a a lle m ã e 3 d e l i n g u a po r
tug ue z a, fre q ue n tad as por 4 5 0 alum n os e 6 e scolas par
ti cular e s com 2 0 5 d i sci pulos .

E m 3 1 d e D e z e m b r o d e 1 8 5 3 at ti n g i a a população
o alg ar i sm o d e 2 9 5 9 , s e n d o 7 1 5 n ascid os n o B r az i l . N o
an n o d e 1 8 5 3 i n scr e vcr am se 9 2 n asci m e n tos con tr a 2 6
-

ob i t os .

A s 3 e scolas publi cas alle m ã s ti n h am 3 6 8 alum n os ,


as 3 portug ue z e s ape n as 5 3 , q u an d o n os e st ab e le c i
m e n tos part i cular e s o pe ssoal e scolasti co r e g ulav a 1 9 7
cr i an ç as .

N o d m d o r e fe ri d o an n o, com 7 7 3 casa s con str uíd a s


e stava m par a se r te rm i n ad as 2 7 .

O th e sour o p rovi n ci al n ã o d e i x ava d e con tri b ui r


p a r a o ad i a n ta m e n to d e t od as a s ob r as p u b li c a s ,
m an u
te n çã o d a cai x a d e soccorr o e d o h ospi tal, con d ad o ao d r .

T h omaz J osé d a P or ci un cula .

A ch avam se os colon os con te n t e s e e m b oas con


-

d i çõ e s d e for tuna , poss ui n d o alg un s se us ci n co con tos d e


r éi s , d i z i a o cons e lh e i r o L u i z A n ton i o B arb osa n a sua
falla pre si d e n ci al d e 2 d e M ai o d e 1 8 5 4 .

N e sse m e smo an n o o m i n i str o d o I m pe r i o, con se


'

lh e i ro L uí z Pe d re i r a d o C outo F e rr az , re latou q ue d u
r an te os n ove an n os d e e xi ste n ci a d a colon i a d e P e tr º poli s
1 0 8 R E V IS T A T R IM E N S A L no IN ST ITU T O H IS T O R I C O

d e ram se alli ape n as 1 2 cri m e s : l h omi ci d i o, 1 r o ub o ,


-

1 fur to e 9 d e m e n or i m portan ci a .

N un ca ti n h a h avi d o con d i cto e n tre os colon os , se


b e m q ue pe r t e n ce n te s a d uas i g r e j as d i d e r e n te s
'

O se n ti m e n t o re li g i oso d os alle mã e s e ra m ui pro


nu n ci ad o; ace r ri m os r e spe i tad ore s d as cr e n ç as alh e i as ,

g u a r d an d o se m p r e o s d om i n g os , t i n h a m v e r d a d e i r o

c ult o pe la fam íli a , ín d ole pacíd ca , ar d or pe lo tr ab alh o ,


a q ue se e n tre g av am com sati sfaçã o

O pr ofe ssor d r H e rm an n B urm e i s te r , q ue falle ce n


.

e m B ue n os A d l f i d i t d
y r e s ,
o n e p o r on g o s an n o s o r e c o r o
M use u N aci on al vi si tou 0 B raz i l d e 1 8 5 0 a 1 8 5 2 e d a
,

s ua r e laç ã o d e v i a e m a r ove i tam os al u t e c h o s ( )


1
g p g n s r .

R e g re ssan d o d o i n te ri or d e M i n as G e r ae s, ch e g ou a
P e tropoli s e m 1 1 d e D e z e m b r o d e 1 8 5 1 te n d o pas sad o pe la
faz e n d i n h a d e M ag é , a O lar i a , as faz e n d as d o P a d r e
C or rêa , d a S am am bai a e a d e I tamaraty , on d e s e g un d o
d i z d e ve ri a e xi s ti r um a boa h os pe d ari a .

E m I tamar aty , a cas a d os pr opri e tari os ach ava s e —

a b e i r a d e uma e stra d a calçad a e pe r t o d e um r i ach o


m ai or q ue o d e P e tr o poli s , tã o si n g ular m e n te d e n om i n ad o
C orr e g o S e cco por q ue o r e sp e cti vo le i to d ca se m ag ua
d ura n te ce rta é poca d o an n o A casa n ã o ti n h a carac te r
.

b raz i le i ra, mos tr av a se r obr a d e se g uran ç a e n ã o a con


s t rucçã o ar e j ad a d as e sta la e n s bras i le i r as , e vi d e n te m e n te
g
p o r q ue a p ro x i m i d a d e d o a lt o d a se rra tr a z i a co m s i g o m u i t o
fri o e h um i dad e , tornan d o m ai s apre ci ave l um a m orad a
s oli d a e b e m fe chada N ã o p re c i sam os r e g i s trar t od os os
.

i n cid e n te s d a v i ag e m d o i llus tr e e stran g e i ro m on t ad o e m


c avallo m ai s oum e n os d r m e l m i n d
p ar a g ga a r a o rr a r a o e

pa s sa a e str ad a , a i n d a h oj e c o n h e ci da p or c am i n h o d os
m i n e i ros .


A m e di d a q ue se appr ox i mava d a pov oaçã o o
p r ofe ssor i a e n con t ran d o pat r íci os e n tr e g ue s aos s e us

ll l R
e i se n ac h B r as i i e n d urch d i e v
l i n ze n v on R i o d e J an e i ro
und M i n as G e rae s — B e rIIn — I 85 3 — D ruck un d V e r lag von G e org B e lm ar .
J U B IL E U nE P E T R O P O L IS 1 0 9

afaz e r e s dome sti cos C h e g an d o a plan í ci e , ach ou se o


.
-

d r B ur me i ste r n um a ci d ad e n ova , m as re ple ta d e vi d a


'
. .

A s r uas , n a m ai or par te ai n d a p or calçar e ram larg as e ,

ch e i as d e lam a ; s s cas as e m g e ral e ra m e le g a nte s , n ovas


e e sp açosas ; o tod o prod u z i a i n con t e s tave lm e n te a i m

p r e s s ã o d e u m a e st a ç ã o b aln e a r i o e u r op é a e m u i to v i si
tad a .

P assouad i anta d o h ote l I n g le z e foi aloj ar se n o h ote l —

S ui sso d o S r C h i fe lle , q ue lh e par e ce u pre fe r í v e l


. .

E d e c ti vam e n te n e lle se d e u b e m e e n con troui n te


'

r e ssaut e soci e d ad e , n a q ual se ach ava o pad r e pr ote s


tan te L i ppold , i llus tr ad o b otan i co m ui to con h e cid o n o
m un d o sci e n ti d co pe las n um e rosas r e m e ssas e n vi ad as
p a ra a I n g la t e r r.a
F alla ud o d os d oi s g ran d e s h ote i s d e B rag an ç a e
F ran ç a di sse q ue e ram e s tabe le ci d os e m e d i fíci os i m
p o r t a n te s , p r i n c i pa lm e n te o pr i m e i r o q u e n ad a t i n h a

q u e i n ve j a r a o s h o t e i s d a E uro p a m ,º ti v o p e lo q u a l
t am b e m a t ab e lla d os pr e ç os e r a m ui t o e le v ad a . .

O uçam os o s r B ur me i ste r :
.

A ci d ad e d e P e tr opoli s é a m ai s r e ce n te cre aç ã o
d e ste g e n e r o n o B r az i l e ai n d a n ã º te m 1 0 an n os d e
'

e x i ste n ci a ; ass e n ta n u ma e spe ci e d e b aci a ci rculad a d e


'

m on tan h as cob e rtas d e v e g e taç ão n o alto d o cum e d a ,

se r ra d a E stre lla , n uma alt u ra d e é


'

p s n a
opi n i ã o d e M arti ns no log ar on d e se ach a va an ti g am e n te
)
o pe q ue no si ti o d o C orr e g o S e cco H oj e é um log ar
mai s mui to e le g an te , q ue cad a d i a se vai d e se nv ol
v e n d o e q ue b r e ve s e rã um d os m ai s b ri lh an te s n ucle os
do B r az i l .

« A c tu alm e n te a cid ad e con si s te e m uma rua pr i n


ci pal, larg a e com pri d a , q u e se e ste n d e e m li n h a r e c ta
ao oe s te d o valle . A e st rad a ao lad o d o m orr o te m
e d i d caç õ e s e d o lad o opposto ai n d a e stã o por se con s
t ruír e m m ui tas casas .

N o m e i o , e m um g ran d e q uad rad o e stã o P alaci o


I mpe r i al e d i d ci o e le g an te e d o me lh or e sty lo com uma
,

ar e a c e n tral a sse m e lh an d o se a o P alaci o d e 8


-
. C h ri s
tov ã o n o R i o d e J an e i r o, m as um tan to m e n or e cuj a
e r e cç ã o se v ai faz e n d o aos poucos .
1 10 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S TIT U TO H IS TO R IC O

N a vi si n h an ç a d o palaci o , vê m se j ar d i n s ab e rtos ,

r am pas d e te rr a for man d o v allas d os lad os , d ah i


'
se
d e se nvolve um lar g o cam i n h o para carros E m lon g o .

ci r cui to e xi ste m e sple n d i d as casas d e m or ad a e m g ran d e


nu m e r o at é as prox i m i d ad e s d o m or r o .

P e tr opoli s t e m um cli m a b astan te fr e sco, cli m a d o


su l d a E ur opa , o qual se m d uvi d a n o te m po d o calor é
m e n os ag rad ave l q ue pod e r i a se r , s e ch ove s se m e n os .

A s m an h ã s S ã o d i ar i am e n t e n e b ulosa s e fri as at é as 1 0
h or as só pe lo m e i o d i a é q ue a t e m p e r at ur a se t or na
m ai s q ue n te , m as n un ca b astan te para a cultura d as
p la n t a s t r o p i c a e s B a n
. a n as ,
a n au az e s e l a r an j as n ã o se

v e e m e m p ar te alg um a e fr u tas e ur opé as t ã o pouco ví n


g a m ,
s ó m e n te a cr e a ç ã o p ô d e s e r fe i t a c o m b om e x i to
n e s ta r e g i ã o , r e g u lan d o se r a m é d i a d a t e m pe ratur a
'

E u d cav a g e lad o pe la tar d e com a m e sm a v i o


º
1 5 ,8 R .

le uci a q ue p e la m an h ã , pon d e r a o d r B ur m e i ste r , accr e s


.

c e n t an d o te r se vi s t o ob r i g ad o m e s m o an t e s d o d e s appar e
-

ci m e n to d o sol, a utili sar se d a sua capa m ai s q ue n t e


-
.

A se n s ib i li d ad e d o m e u cor po , por d e m ai s d e li
cad a n ão ti n h a m e lh orad o, an te s pe lo con tr ar i o M e sm o .

n o R i o d e J an e i ro on d e o th e r m om e tro a i n d a m ar cava 2 0
º

R . ã s 9 h oras d a n oi te , s e n ti a e u n e ce ssi d ad e d e um a
r oupa m ai s g rossa log o q ue o s ol s e h avi a d e i tad o , t i n h a

d e trocar o tr aj e d e alg od ã o q ue e u usava d uran te o d i a


c om 2 7
º
R d e calor por out ra d e lã
. O s E ur ope os h ab i
.

t uam s e faci lm e n te com O calor for te d os t ro pi cos m as n ã o


-

tã o d e pr e ss a com as se n s i ve i s d i ffe r e n ç as d e t e m pe ratur a


e n tr e a m an h ã , o m e i o d i a e a n oi t e d oa se m ai s g e lad o
-

c om a te m ne r atur a d e 1 6 R d o q ue n a E ur opa q uan d o


0
.

e lla é d e 8 e e m q uan to lã se suppor ta pe r fe i tam e n te e ssa


º

m ud an ç a clí m at e ri ca s e m te r n e ce ss i d ad e d e m ud ar d e
v e st uar i o, n o B raz i l a d i ffe re n ç a e n t re 2 6
º
e 1 6
º
R se
torn a m ai s s e n sí ve l e faz lan çar m ã o d e r oupa m ai s que n te
p a r a s e fi c a r a g az al h a d o .

« N o c or re r d as m i n h as v i ag e n s ti ve m ui tas ve z e s
occas i ã o d e faz e r e s ta ob se r v aç ã o e n e s ta m e foi d ad o o
'

e n s e j o d e cond r m al a -
.

S e g ui o par a º R i o d e J an e i r o a 1 2 d e d e z e m br o pe lo
c am i n h o d o porto d a E s tr e lla , pass an d o por M an di oca e
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 1 1

F rag oso .P ar tío d o h ote l S ui sso, à s 1 0 h oras d a m an h ã


n um carro q ue d e n omi n ou uma e le g a n te Wi e n e r C h a i se ,
b oa e q ue rod ava com m ui ta ce le ri d ad e , pux ad a por d uas
b e s tas for te s , e cuj o coch e i ro e ra d e B ad e n , um b on i to
h om e m louro q ue tan to cas ti g ava os an i mae s , q ue e lle lh e
p e di u m a i s m o d e r aç ã o .

N a fre n te d o h ote l B rag an ç a re ce b e u o carro


se g u n d a pa r e lh a q ue foi d e i xad a n o alt o d a S e rr a A .

e s tr ad a e r a calç ad a , m as con s tan te m e n te a e str ag ava


'

o g ra n d e tr an si to d e tr opa s car roç õ e s , carr uag e n s , q ue


,

faz i a pre ci so i n ce ssan te trab alh o d e con se r vaç ã o mor m e n t e


p e las m ui ta s c h u va s loos e s q ue occ a s íon am d e s m or on a
m e n tos .

E ai n d a o s r B ur m e i ste r q ue m d i z : « M ui tos i n d i vi
'
.

d uos e e n tr e e lle s colon os alle mã e s q ue n ã o t i n h am appa


r e n c i a d e s e r e m m ui t o p r os pe ros ach avam s e occ upad º s -

n os se r vi ç os d a e st r ad a .O g ov e rno b r az i le i r a com o
outr or a e m N ov a F r i b u
'
r g o m an d ã ra v i r alle m ã e s par a
Pe t r opoli s ( n ã o pod e m os d e i x ar d e ob se r var n ã o se r i sto
b e m e x ac to) colloca n d o e ssa pobr e g e n te n o m e i o d e m a t t as
v i rg e n s s e m outra v an ta e m m ai s u u m c a s a s otfr ív e l
g q e a .

M as com i s to n i n g ue m pod i a s ub s i s ti r , ap par e ce o log o


a m a i or í n d i g e uci a e , n ã o falt an d o m ole s t i as , e m pouc o
t e m po d oou a colon i a d i z i m ad a , q ue m s up por tar a as m i
se r i as d a s ua v i n d a d o v e lh o par a O n ovo cº n ti n e n te
e n con tr oupos te r i or m e n t e m e sq u i n h a occupaç ã o n as ob ras
d a e s t rad a q ue s e ach a va e n tã o q uasi tod a e m m ã os d e
alle m ã e s . E ram tam b e m os ca rroce i ros q uas i tod os d e
or i g e m alle m ã E n con tr am s e l s e r a m u i t o s c arros
p e a r

.

trans por tan d o carg as d o porto d a E s tre lla, pri n ci palm e n te


as d e p e so g r an d e e d e m a i d e e m l e va d a s a
s a o p a ra s r
c os tas d e an i m a e s E i s com o q ue os pobr e s pa tr í c i os
.

S uppr e m ã s ua m i s e r av e l e x ís te n c i a o i e c e i ta não é
p s a r
m ui to forte . P ag ava se por pe ssoa 5 m i l r s rs ( 4 th ale r )
-

d e P e tropoli s ao por to d a E s tr e lla ouvi ce v e r sa , pa ss an d o


as v e z e s os car ros v as íos ou te n d o a e n a s d oi s pas sag e i r os
p .

E um lucro por d e m a i s m od i co par a a tt e n d e r as n e c e s


'

S I d ad e S d a V i d a » .
1 1 2 REV I STA T RI M E N SA L no IN ST I TUTO H I S TOR I C O

V am os ag ora n os utili sar d a publi caç ã o ( 1 ) d e um


n orte am e ri cano , o sr O S S te w art , A
. . . M . U S N , o
. . . .

q ual, te n d o i do a faz e n d a C on stan ci a por P i e d ad e , e M ag é ,


e tc até S an to A n ton i o d e Paq u
. e qu e r ( T h e re so poli s) r e

g r e ss o u p a r a o R i o d e J a n e i r o p o r P e t r o p o li s ,
te n d o p r o
vave lme n t e atrave ss ad o a faz e n d a d e S .J oã o d e P aq ue
q ue r e d e poi s a d e S an to A n ton i o para ch e g ar ao valle
d o Pi ab an h a ou talve z , se g ui n d o d aq ue lla d i ri g i o se para
'
-

o S u mi d ouro , i sto n o d i a 1 1 d e d e z e m br o d e 1 8 5 2
Pe la tard e já adi antad a atti n g i m os a g ran d e e strad a
.

q u e co m m u n i c a a m e tr o p o le c o m M i n as ,
l on g e n o i n te r i o r ,

p e r c or r e n d o a s su as u lt i m a s d e z m i lh as a t r a v é z d o v a ll e
e ac om pan h ad os d o m ur m ur i o d as ag uas d o r i o P i ab an h a .

A ch am os q ue e ra sob e rb a n ão só q uanto p y g
a s a e m ,

c om o por cau sa d as cultu r as e e stab e le ci m e n tos ag ri


c olas .

D e vo, com tud o , con fe ssar q ue foi pre ci so um n ovo


p a ss e i o a ca v a ll o p o r a q u e l la e s t r a d a ,
a fi m d e c on h e c e r

e st a ve rd ad e .


N aq ue lla occas i ã o ach av am o n os por d e m ai s e x -

h austos para m an i fe star ad mi r aç ã o sob re cousa alg um a e


só m e n te occupad os e m d i r i g i r n ossas vi s tas par a os i n
díci os d e q ue se i a appr ox i m an d o o t e r m o d a vi ag e m .

D e lon g e o pe q ue n o g ui a q ue se ach ava a pouca


di stan ci a d i an te d e n ós , pre n d e n d o as r e d e as d o se u
an i m al, n o pon to m ai s e le vad o d e u m a g arg an ta s ob re a
coli n a n os g r i tou e m portug ue z : V e n h am v e r P e tro
p o li s R—
e ce i av a m o s q u e e s t i v e s s e a i n d a a d i s t a n c i a d e
alg u m as m i lh as , m as a van ç an d o ag rad ou n os m ui to t e r a -

v i sta a ci d ad e com o um b e llo q uad ro d i an te d e n ó s a


m e n os d e um a q uarta d e m i lh a alé m d o morr o .

Q u e a le g r i a q u a n d o o n o s s o p qe u e n o C º u r r i e r s e d i
r i g i n par a a por ta d a pri m e i ra cas a a e n tr ad a d a praç a !
E ra o h ote l q ue o sr H e ath ( e n tã o m orad or d a faz e n d a
.

C on stan ci a) n os h a vi a re com m e n d ad o com o o m e lh or m as


fosse o pe i or , n ad a n os pod e ri a te r i nd uz i d o a i r mos ce m

i l d L P l t T h l d f ui N e w York
( )
2 B raz an a a a —
e pe r so n a r e cor o a cr se

G P P utn am
. . (: º —
32 1 B road w ay 1 8 95

.
J U B I I. E U DE P E T R O P O L IS

j ar d as ad i an te em b usca de q ualq ue r outr o . A ch avam os


nos ap e n as com forç as para n os ape arm os .

N un ca a ch e i e n se j o par a o q ue fosse tã o apr opr i ad a


'

a ph r as e n e stle d a m on g h i lls n a ve rd ad e Pe tr opoli s


ach a se d upla me n te an i n h ad o P ri me i ro e n tr e m e i a d uz i a
-
.

d e b e llas coli n as q ue se e le v am b ruscam e n te e m d e r


r e d or n u m a alt ur a d e d uz e n tos a tre z e n t os pé s e
'

aq u e llas por s ua v e z e n tr e m on tan h as q ue ch e g am a


altur a d e m i l F i ca a par te ce n tral d a ci d ad e n uma
'
.

p e q u e n a b a c i a t r i a n g u la r , p
a r ti n d o d
'
a b i c a m i n h os c o m
uma m i lh a d e e x te n sã o , d i r i g ui n d o se e m d i re cç õ e s d i ffe
-

r e n t e s par a un s valle s ch e i os d e cotta g e s , r e si d e n ci as


r e cr e ati v as C ad a um d e sse s valle s e n ce r ra um ri b e i r ão
'
.

q u e o a tr a ve ssa , v i n d o d o i s d os p r i n c i p ae s e m s e n t i d os
oppostos e e n con tran d o se n o c e n tr o T od a a r e g i ã o ci r cu
-
. m
vi si n h a é pr opri e d ad e par ti cular d o Im pe r ad or , prov e
n i e n te da com pr a fe i ta por se u p ai D Pe d r o I E sse so
. .

b e r an o ti n h a i n te n ç ão d e colon i sal a , e m te m po, com -

alle m ã e s ; m as a s u a ab d i caç ã o i m p e d i o q ue a r e a li sa ss e .

S e u fi lh o o con se g ui o, h a un s d e z an uos , c on ce d e n d o te r
r e n os g r aci osa m e n te e m ai s fav or e s aos i mm i g ran te s ,

ch e g an d o a c olon i a a con te r h oj e se i s m i l h a b i tan t e s

p e la m ó r p a r t e a ll e m ã e s
O
.

I mpe rad or fe z log o con strui r um cottag e para si '

me smo n o ce n tr o d a povoaç ã o n o i n tui to d e i r vi s i tar


aq ue lle s i ti o d e ve z e m q uan d o . O a ppar e ci m e n to d a
fe b re am ar e lla e pi d e m i cam e n te n o R i o coi n ci d i o com a
con str ucç ã o d o palaci o n e s s e log ar q ue t e m d e se r um a
'

boa re si d e n c i a d e v e rã o para a fa mi li a I m pe ri al e Pe tro


p o li s ,
e m c o n s e q u e n c i a d a s m ol e s t i a s n a c a p i ta l e d o
e x e m plo d ad o pe lo I m p e r ad or , tor nou se o re cur so favo -

r i to par a o r i co e o fas h i on able com o vi lle d e a u


'
.

E m b ora n ã o se j a ai nd a o te m po e m q ua se costum a
vi r a P e tropoli s , ah i s e ach am ac tualm e n t e alg un s
vi si ta n te s e n tr e os q uae s t i v e m os a fe li ci d ad e d e e n con
trar n oss o am i g o li e ute n an t F . d o C on g r ess ( vaso d e
g u e rr a e n t ã o n o p o r to d o R i o d e J a n e i r o ) p
e a r te d e s e u s
am i g os ín g le z e s r e s i d e n te s n o R i o O lle r e c e a locali d ad e
'

o car acte r e m pr e h e n d e d or , e con om i co e pros pe r o d e um


n ov o e s tab e le ci m e n to d o n osso pai z , o q u e se e x pli ca pe lo
T O M O L vm , P . M ..
1 14 a s vrsr a T a m a n s a n no I N S TIT U TO H I S TO R I C O

facto d e se re m os h ab i tan te s i n d ustri osos e labori osos


alle m ã e s e n ã o un s i n d ole n te s por t u g u e z e s o u b r az i le i r o s

( m u c h o b li g e d to y o ur co m p li m en t,
M r S. te w a r t ) V a .r i a d o s

e b on i tos sã o os passe i os a pé ou d e c arr o n os ar ra b ald e s


e m q ualq u e r d ir e cçã o . A pe n as a 1 2 m i lh as d o alto d a
se rra e s ta o pon to por on d e a g ran d e e s tr ad a d o R i o

p a r a o d i s tr i c t o d as m i n as p as s a d e u m p a r a o o u t r o la d o
d a m on tan h a ; pon to on d e a pe m pe c ti va ri vali sa com a da
B oa V i st a» n a s e r ra d os O rg ã os , d e lla g oz am os asom b ra
'

com boa luz e pe n sam os q u e a d i ife r e n ç a e n tre as d u as


c on si ste e m se r e s ta m ai s sy lve str e e g rand i osa n o pr i
m e i ro plan o e a outra m ai s d oce e b e lla n a g e n e rali d ad e
d o pan or am a A e s tr ad a pe la q ual se e tle ct ua a passag e m
'

d a m on tan h a ( cami n h o d e P e tropoli s) pe la sua d e cli vid ade


e con str ucç ã o é obra e x ce ssi vam e n te boa , i g u al a m u i tas
con st r uí d as e m log ar e s si m i lare s d a E ur º pa .

A pr i m e i ra e s trad a d e fe rr o q ue vai se r con struída


n o B raz i l ach a se ag ora e m trab alh os d e sd e a b ah i a d o
-

R i o d e J an e i r o até o p é d a se rr a E n tr e os m ai s i nte re s
.

san te s h os pe d e s d o n osso h ote l e m P e tropoli s , e n con tr am os


o e n g e n h e i ro ch e fe , um i n g le z M r B rag g a com a s u . a fã

m i li a e se u aj ud an te coron e l G olfre d o, um n apoli tano


e x i lad o .

A populaç ão alle m ã é q uasi i g ualm e n te s ub di vi d i d a


e m ad e ptos d e d uas cr e n ç as r e li g i osas : ce rca d e
s ã o pr ote stan te s e r om an os N o sab b ad o o d r C
. . .

e e u ass i sti m os ao s e rvi ç o n a cape lla p rot e s tan te S e ndo


.

p r o h i b i d a to d a fô rm a e x t e r i o r d e i g r e j a p a r a a c a s a d e
oraçã o d os pr ote st an te s , s e m o aj un tam e n to d o povo n a .

p o r t a ,
n ã o t e r í a m os si d o c a p a z e s d e d i s t i n g u i r a ca p e lla
n o ali n h am e n to d e casas te rr e as e n tr e as q ua e s se e n con
tr ava E o i n te ri or , s i n g e lo e t os co , ape n as su fllci e ute
'
.

p a ra co n t e r t r e s ou q u a tr o ce n t o s fi e i s .

A pprox i m ad am e n te e stava e ste n um e r o pr e se n te .

N ão h ave n d o actualm e nte pastor , um m e s tre d e e scola d a


ci d ad e fe z o s e r v i ç o r e li g i oso . O r i to d o offi ci o i n clu
s i vam e n te o se rm ã o e ram d a I g re j a luth e r an a O s fi e i s
.

p a r e c i a m se r i o s e fe r v o r o s o s , a p e z ar d e t u d o s e d i z e r e m
lí ng ua por n ó s d e scon h e c id a , fi z e m os e sfor ç o e e spe ram os
te r con se g ui do t ; m ake m e lod y i n our h e a r ts d e n os
'
J U B IL E U os P E T R O P O L IS 1 1 5

as s oci ar mos d e coraçã o aos can ti cos e á s oraç õ e s e spi


ri tu al e i n t e lle c t ualm e n te .

N ã o far e mos ob se r vaç ã o alg um a as con s i d e raçõ e s


mai s ou me n os ace r tad as d e B urme i ste r e S te w ar t, q ue
fallaram d o q ue vi ram m ui to supe rfi ci alm e n te como faz e m
tod os os touri s te s , n ã o se d e morand o n os log ar e s d e m od o
a pod e r e m colli g i r d ad os se g uros par a e scre ve r e m d e poi s
d e con ve n i e n te m e n te i ns tr uí d os .

S abe r ã o le i tor d ar o d e vi d o valor aos e s cri ptos d e


q u e te m os p od i d o lan ça r m ã o .

F oi e m 1 8 5 3 q ue J acob D an i e l H of man n , succe ssor


d oj i n ad o d r L i ppold , ass umi o as fun cç õ e s d e mi n i stro pro
.

t e s tan te .

Pe tropo li s ti nh a ti d o como vi g ari os cath oli cos :


P ad r e F r an ci sco A n ton i o We b e r , que vi e ra n a com
p a n h i a d os c o lo n o s e o c on e g o L ui z C or rê a q u e ,
co m a
e le v aç ã o a fre g ue z i a , foi fe i to v i g ar i o e o pr i m e i ro q ue
t e ve P e tr opoli s ( 1 8 4 4 a 1 8 5 0 )
P ad re Th e od oro W i e d man n , alle m ã o ( 1 8 5 0 a 1 8 5 3
C one g o M e llo e pad r e G e r m ai n
O pad r e N i colao G e r mai n , b raz i le i r a ad opti vo, d e
o ri g e m fr an ce z a , fun d ad or d o asy lo S an ta Iz ab e l n e sta
'

ci d ad e , e se u v i g ar i o d e s d e 1 8 5 4 m as ad í n te r i m , tomou

p o s s e d o c ar g o e ffe c ti v o a 1 3 d e J un h o d e 1 8 5 8
.

O profe ssor H e i n r i ch H an d e lman n , ( 1 ) concord an d o,


ao q ue pare ce , com o pad re d r T h e od oro W i e d m an n , re
.

p r o d u z i o e n t r e ou t r o s to p i co s d o d i to p ad re o s e g ui n te :
O g ov e rn o n ã o q ue r i a E stad o n o E stad o, e Pe tropoli s ,
t e n d o d e ci ng i r se aos cos tum e s braz i le i r os , e lle
- —
p a d r e
W i e d m an n d e vi a s e r pos to a marg e m por se r cam pe ã o
d o g e rm an i sm o» ( V ork â m pfe r d e s D e utsch tum e s) 0 pr o .

fe ssor q ue se m pre se m ostra d i spos to a ach ar t ud o m ã o


n o B raz i l ac r e sce n tou: D e s e j o m ui ta fe li ci d ad e a P e
t ropoli s , d i r i g i d o s e g un d o as vi st as d os br az i le i ros

6 1 ) O b ra já ci tad a.
1 16 R E V IS T A T R IM E N S A L nº I N S T IT U T O H IS T O R I C O

O pad re d r Th e odoro Wi e d m an n h avi a sid o con tr a


.

ote d o n a E ur opa pr º pº si talm e n te pa ra se r vi r n a cº lº n i a


d e P e tropº li s .

O s alle m ã e s n º fi m d a m i ssa cos t um avam faz e r col


le cta para º v i g ar i o W i e d man n O coron e l A lb i n º , ach an d o
.

q u e i ss o n ã o d e v i a s e r p e r m i ttí d º ,
fº i a i g j
r e a e m u m d o

m i n g o e i m pe d i o q ue se fi z e sse e s sa colle c ta .

E xaspe rou e sse actº º s fi e i s , a pº n to d e s e r i n sultad o


o d i r e ctor pº r alg u n s , q ue for am pr e sos pe la aut º r i d ad e

p o li c i al
.

O s com pan h e i ros pore m , e x altad os r e voltar am se e


.
-

fº i pr e ci so re forçar a g uard a d a cad êa cº m pai z an os


ar m ad os , e o te n e n te cº r º re l A le xan d r e M an u
-
e l A lb i n º d e

C ar valh o , q ue pº r m º ti v o d e m ole sti a, ti n h a i n si sti d o por


v ar i as v e z e s pe la s ua d e m i ssã º apr ove i tou o e n se j º par a
d e n ovº pe d i l a C º n ce d i d a e ssa e x on e r aç ã o, pa r e ci a q ue

. .

tud o se acº m m º d ara a proposi to d a q ue s tã o d º pad r e


Wi e dmann .

E s te , com tud º e xag e r an d o as pr e t e n ç õ e s , v i v i a e m


con fli cto com o vi g ar i o d a fre g ue z i a q u e d e poi s d e i n u
, te i s
ad m oe s taç õ e s pat e r n ae s, e v e n d o o con ti n uar a ag i tar -

os cº lon os fe l º d i s pe n sar d e cura d os alle mã e s d e P e


t ropº li s I stº a pli ca a s ua m á von tad e pa ra com tud o q ue


.

é re lati vo aº B raz i l .

N o fi m d e 1 8 5 4 as tre s e scolas pub li cas alle m ã s


ti n h am 4 0 4 alum n os , as d uas pº r tug ue z e s 7 1 e os se i s
colle g i º s pa rti culare s 2 5 1 .

A pº pulaç ã o d e Pe tr opoli s j a ch e g ara a 5 2 5 7 h ab i .

tan te s , 2 5 0 1 n ã o pe rte n ci am a colon i a , por ém 2 7 4 3 e ram


colon º s e con sti t uíam 6 0 8 fam í li as cº m p e s so as d o

se x o m asculi n º e 1 3 2 3 d o se x o fe m e n i n o; 1 7 2 8 e ram cath º


li cos e 1 0 1 5 pr º te stan te s E n tr e os h om e n s cº n tavam se
.
-

3 0 v i uvº s , 8 9 3 s olte i r os , 5 5 8 casad º s e e n tr e as m ulh e re s


3 1 vi uvas , 7 2 5 solt e ir as e 5 5 8 casad as .

R e g i str aram se 1 5 3 n asci m e n tos con tr a 5 3 ob i tos


-
.

N a occasi ã o d o r e ce n se am e n to 2 0 0 cº lon º s e stavam


aus e n te s . B º m n um e ro d e colº n º s d e P e trº pº li s e r am n a
turali sad º s br az i le i ros e 2 3 5 e le i tº re s .

A s 9 3 7 casas ah i e x i ste n te s foram e n tã º avali ad as


em e a d e ci m a ur b an a a cº b r ar n o ce n tr o d a
J U B IL E U na P E T R O P O L IS 1 1 7

vi lla com putad a N colº n i a


'
e m e sse an n º a
e n tr o u para º T h e souro N aci º n al cº m para o cº fr e

p r º vi n ci al c om p a ra a ca i xa m un i ci pal cº m
e

pe rfaz e n d o t ud º l 8 : 5 5 30 3 8 0 .

D e s taca se , n os an nae s pe tr º poli tan os , º an n o d e


-

1 8 5 4 poi s a 30 d e ab ri l n a pr e s e n ç a d e S S M M o I m pe . .

r ad or e a I m pe ratri z fº r am sole m n e m e n te i n a u g u ra d o s º s
1 6 k i lom e tr os d e v i a fe rr e a li g an d o o F r ag º sº n a r ai z d a

s e r r a aº pe q u e n º pº r t º d e M aua n a bah i a d º R i º d e
J an e i rº , e c on s trui d os e m vi r tud e d e um cº n tractº fe i tº
p e lº g o v e r n o pr º vi n c i al c om o s r I r i n e u E v an g.e li s ta d e
S º uz a , mai s t ard e ag raci ad o c om º ti tulo d e b arã o, anuos
d e pº i s e le vad º ao d o v i scon d e d e M auá por te r cº n s
tr uid o º d e can o d os cam i n h os d e fe rr º br az ile i ros .

N o B r az i l ai n d a é e sta a vi a fe rr e a d e m ai º r lar -

u d u b i l d d l i i 6
'"

g r a , se n o a s a to a e l 6 8 , o e c v e m ax m o
d e l 8 0 e o ra i º m í n i m º d as cur vas d e 2 9 0
'ª “
32 ;
e s tan d º n a sua m ai or par te e m t e rre n º palud oso , n ã o
t e m corte s pr º fun d º s n e m ob ra d ar te di g na d e n ota
'
.

Q uasi e q uid i stan te d º s pº n tº s e x tr e mº s , ach a se a e s -

t a ç ã º d e n º m i n a d a I nh º m e r i m .

O d e cr e tº d o pº d e r e x e cuti vo n 9 3 7 d e 1 2 d e j un h o .

d e 1 8 5 2 cº n ce d e ra a I ri n e u E van g e li s ta d e S ouz a pr i vi
le g i o e x clusi vo pº r 1 0 an n os p ar a a n av e g aç ão por v apor
e n tre a ci d ad e d o R i º d e J an e i ro e o pº n tº d a prai a d o
m ar d o m un i ci pi º d a E s tre lla , e m q ue com e ç ass e 0 cc
m i n h o d e fe rrº , q ue e lle se pr opun h a con str ui r n o me sm º
m un i ci pi o até a rai z d a se rr a .

N a occasi ã º d o i n i ci º d º s t raba lhº s se r vi r am um a pá


e um ca r r i n h o d e m ã º r e cº lh i d os ao m use u d o I n sti tu to
H i stor i co e G e º g raph i c o B r az i le i ro cº m º s d i z e re s se
g u i n t e s so b r e u m a p l ac a d e m e ta l :

omm onim N A E ST R A DA DE FE R R O DE m nmus


IO

M . I . 0 S E N II âl I P E D R O 1 1
N o d i a 2 9 d e A g º s to d e 1 85 2
Z A R lO
E M P B I_ I
P R E S D E N T E DA C O M P A N H IA
Irin e uE van g e li o n d e S o uz a
E N C A R R E G A DO DA FA C T U R A DA E S T R A DA DE FE R R O

i lli a m
'

“ R a gg a
1 18 R E V IS T A T R IM E N S A L no IN ST I TUTO H IS T O R IC O

C q u
º n sta
e p r i m i ti va m e n te se p e n sº u e m li g ar pº r

vi a fe rr e a o por to d a E st re lla com a rai z d a se r r a .

A s vi ag e n s d o R i º a Pe tr opoli s e d alli alé m até


'

M i nas G e rae s , b e m com º º tran spº r te d e car g as d i ve r sas ,


-

se faz i am e n tã o i n d i ffe r e n te m e n te pe los pº r tº s d e M auá e


d a E str e lla q ue , n o d i z e r d º con se lh e i ro L ui z A n ton i o
d a C un h a, suste n tavam com g ran d e van tag e m d uas li n h as
d e vapor .

A le m d e um vapº r d e 1 0 9 tº n e lad as com 1 5 pe s


soas d e tri pº laç ã o , e m pr e g a vam se n a n av e g aç ã º d º pº rto
-

da E stre lla 1 5 faln e s e 3 0 barcº s d e fre te ; aq ue llas car


r e g avam 5 0 0 arrob as se n d º tr i polad as pº r 5 pe s soas e
e ste s arr ob as c º m 4 pe ssoas d e t ri polaç ã o se n d o º ,

fr e te pe rce bi d o pº r un s e outrº s a r az ã o d e 3 0 re i s
cad a arr o a b .

S e g un d º i ti n e rari o e ci rcums tan ci as d o d i a g asta


º
vam s e d e
-
a 5 h oras d º R i o a P e tr º poli s e vi ce ve rs a, -

d e spe n d e n d o -
se woom as n º s carr º s e 4 3 n a fe rr o vi a
— -
.

In con te stave lm e nte a cº lº n i a d e Pe trº pº li s se ach ava


e m vi a d e prog r e ssº e ass i m o d i z i a e m 1 8 5 9 C h arle s d e
R i be y r olle s n os se g ui n te s te rm os :
E m 1 8 5 3 q uan d º a obra d a cº lº n i saçã o e ra j á. sus
p e i ta a tod º s e p o r tod a pa r te , p
o r c au sa d º s c o r r e tº r e s
d a E urº pa q ue a t i n h am compr om e tti d o, um a te rce i ra
turm a alle mã n ã o d e i x oupor i ss º d e v i r a ch am ad º d o
g o v e rn º re u n i r -
se a s q ue j á s e a c h
. av am e m P e tr º p o li s .

E por q ue Porq ue a ad m i n i straç㺠n ão e n g an ara


n e m os pri m e i r os n e m os se g u n d º s i mm i g r an te s , pº r q u e
e lla pr ote g e ra se m pre os d i re i tº s d o colon º e mui tas
ve z e s n º s te m pos d e cr i se s ad º ç ã ra as clausulas d o cº n

Tae s sã o as causas d a prº spe r i d ad e r e lat iva d e


P e tropº li s e m face d e º utras colon i as braz i le i ras , m e n os
be m d i r i g i d as ou m al povoad as N ã º se pôd e d i z e r q ue
.

n ã o h aj a ai nd a e q ue n ã o h ave r á pº r m u i tº t e m po o q ue
.

di r i g i r , m e lh orar , vi g i ar ; n as cº lº n i as que n as ce m com º


nas te rras n ova s ; d e ve se te r cui d ad o com as m ás
-

h e rvas, a sab e d º r i a n ã o é d º r d o º r valh o .

T hd o e s ta, poré m , alli forte m e n te e sboç ad o : fa


mi li a, tr ab alh º , re laçõe s , i n te re s S e , vi d a soci al, e se º
J U B IL E U DE p s r aº p o m s 1 1 9

g ran d e s apad or da
fa ut d
se r r a
or a o b r a ,
seeo aug e
n h e i rº K º e le r n ã º h ou ve sse tomb ad o ( m º r te ob scur a e
si n i s t ra ! ) s e r lh e i a g rato vêr o r e cu
— -
o d a flº r e s ta e o
avan ç o d º e n x am e alle m ã º , o q u e pe rd e u aq ue lla e º q ue
e s te g an h º u .

O con se lh e i ro B arb º sa aº pas sar a ad m i n i str aç ã o d a


p r º v i n c i a d o R i º ao s r cº n s e lh e
. i r o A n tº n i o N i co l a o

T ole n ti n º , e m 2 d e m ai º d e 1 8 5 6 , le m br º u a conve n i e n ci a
d e tran sfe ri r se par a P e trº poli s a sed e d a ad m i n i straçã º
-

e j us ti ç as d º m un i c i pi o , º q ue pº r ve z e s ti n h a m e re ci d º
a atte ncçã o d a ass e m b lé a prº vi n ci al, aocre sce ntan d º q u e

a d e cr e taç ã o d e ssa m e d i d a lh e pare ci a e n tã º d e i n q ue s


'

ti on av e l van tag e m .

D i r e m os d e passag e m q ue a le i n 8 1 9 d e O utubro .

d e 1 8 5 5 cº n ce d e r a a J oã º B apti st a C alog e r as d i re ct or d o ,

C olle g i o d o m e sm º n om e e m Pe tr opoli s e J oao H e n ri q ue


F r e e se , d i re ctº r d o I nst i tut o C ollég i al d e N ova F r i burg º ,
ce rta q uan t i a d e d i n h e i r o cº m º aux i li o .

N º fi m d e 1 8 5 5 , e x i st i am e m P e tr opoli s 9 4 0 casas
p r º m p t as e 3 e m c º n s tr u cç ã o 6 co lle g i º s p a r t i cu l a r e s
com 2 5 1 d i sci pulº s e 3 e scº las pub li cas alle m ã s fr e q ue n
tad as p º r 3 4 2 cr i an ç as d e am b os os se x º s , se n d o pº r e m
6 0 b raz i le i r as, 2 8 5 d os colon º s n aturali z ad os e ram
e le i tº r e s .

A cai x a d e sº cc º rrº s q ue e m 3 0 d e j unh o ti n h a um


sald º d e i n clui d o º d º n ati vo d e S M º Im
. .

p e r a d º r n a i m p or t an c i a d e d e s p e n d e u , n º co r r e r

d o an n º 8 2 2 3, atte n d e n d o a 2 5 i nd i g e n te s
. .

O s d e scº n tº s n º s sala r i º s d º s cº lon os para amor ti


z ar e m º q ue d e v i am a pr oví n ci a pe lº ad i an tam e n to d as
su as pass ag e ns prod uz i ram a q u an ti a d e
E m 1 5 d e d e z e mb rº d e 1 8 5 5 , n a se ssã o an n i ve r
sar i a ( 1 ) d o I n st i tuto H i stor i cº e G e º g r aph i co B r az ile i r o

(1 ) A parti r d e 1 8 50 fº ram ce le b rad as a


as se ssõ e s an n i ve rsar i as
1 5 d e d e z e m b rº pº rq ue loi n e ste d i a d o an n o d e 1 84 9 q ue pe la pri
'

m e i ra v e z O M o n arch s h º n rº u co m a sua p re se n ça um a se ss㺠º rd i


n ar i a d o In sti tuto torn an d º se d e sd e
,
e n tã o ass i d uº a q ue m tod as as
-
1 20 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN ST I T U TO II I S T º a I co

o orad or º ffi ci al M an oe l d e A r auj o P ortº A le g r e , faz e n d º -

o e log i o fu n e b re d e alg un s c on soci os , q u an d o se occupou


d e A ur e li an o d e S º uz a e O li ve i ra C outi n h º , r e fe ri o se a -

P e trº pº li s n º s se g ui n te s te r mº s :
N om e ad º p re si d e n te d a pr ovi n ci a d o R i º d e J an e i r º ,
,

e n car g o m ai s a d m i n i strati vº d o q ue poli ti c º , Ie z º b ras


cº n si d e rave i s , q ue por lº n g º te m po c on se r var ã o s e u
n º m e P ar ti d ar i o d o t rab alh o li vr e , para d ar m ai º r an d a
.

m e n to a n º v a e strad a d a se rra d a E stre lla, m and ou vi r


5 0 0 tr ab alh ad º r e s d a A lle m an h a O cor re spon d e n te , e m.

v e z d e lh e man d a r h om e n s s olte i rº s , e n vi º u lh e 5 0 0 fã -

mi li as O ra , os cº m m od º s e provi d e n ci as d ad as para r e
.

ce b e r aq u e lle s h ospe d e s n ã o e ram º s m e sm os par a acolh e r


tan tº s casae s , por q ue a tarim b a d º h om e m solte i ro afasta
d e r az ão o h º m e m casad º .


N e ste s g r an d e s apur º s , e com º m e d i d a salvad º r a ,
cº n ce b e u o m or d om o d a casa I m pe r i al, o n osso con soci o
S r P aulo B arb º sa , a i d e a d e r e ali zar um a cº lon i a n o
.

alto d a se rra d a E s tr e lla, n as t e rras I mpe r i ae s , d e n om i


n a d as C or r e g o S e ccº —
i d e a q ue h avi a i n d i cad o an te ri or
m e n te º e n g e n h e i ro F r e d e r i co K oe le r e m um opusculo
i m pr e sso, cº m o fi m d e cre ar um a cº m pan h i a par a e ste
fi m : m as e ste d e se j o d o m ord om º d e pe n di a d a app ro
v açã º d o aug us to prº pr i e t ari º .

S ua M ag e stad e fº i alé m d os d e se j os d o se um or
d º m º , e ab r i o os cofre s i n e sg º ta ve i s d e sua parti cular
g e n e r º s i d a d e e s u a sº b e r an i a e a n º v a c ol º n i a d e n o
m i n ou se P e t ropoli s
-
.

C om a mag e sta ti ca i n flue n ci a e acçã o d e um pr i n


ci pe tã o prog re ssi s t a, com os s e u s cofr e s ab e r tos , cº m a
act i vi d ad e e z e lo d º s e u m º rd º m º , cº m º s r e cu r sos d a

p r e si d e n c i a d o R i o d e J a n e i r º ,
e cº m a d i r e c ç ã o p r a t i ca
d o n os so con soci o º falle ci d o K oe le r , a colº n i a d e vi a pros
p e r a r e c r e sc e r co n t ra to d o s o s e m b ar a ç os n a t ur a e s , e º s

suas re un i õ e s e faltan d º q uan d o d oe n te ou ause n te d a C º rte ( H o


só .

m e n ag e m d o I n s t i t uto H t S tO l l C O e ( ; e o g m p h i co B r a z i le i r o M e m ori a
'

d e S ua M a g e s tad e o S e n h o r I) P e d r o I I
. trabalh o d o P r i m e i rº S e c re
tari o H e n r i R alla rd R i º d e J an e i ro _ C º m pan b i a T y po g raph i es d o
B raz il
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 21

q u e s ugg e r i a a i g n o r a n c i a , a i u e r ci a e a m á fé a u
q e lle s
h º m e ns pº li t i cos e m e r ce n ar i os , q ue n ã º con s e n te m q ue
se us ad ve r sa r i os lh e s puri li q ue m a ag u a qu e e s tã º b e
b e n d º A e s te g r upº i n se n satº se ve i o r e un i r º g r upº
.

cri m i n º s º d os tra fi can te s d e c arn e h um an a , q ue vi am


n e s sa cre açã º fam os a , n e ste e xclu
'
l d l h
'
p o º t ra b a o d º h o
m e m li v re , um e m b a raç o a s ua av i d e z , e talve z a ag º n i a
d e sua e xe cr an d a profi ssã º O n º m e d e C orr e g º S e ccº os
.
v

au tº r i sava a n e g ar ag ua aos colº n º s e º as pe c to e scal


v ad o d º s pi cº s d a se rr a d º s O r g ã os , a prop ala r e m q u e
aq ue llas r e g i õ e s e ram um d e s e r t º : n un ca a n e s c i a m al
d ad e d e s e n v olve u m ai º r e s r e cur sº s e acti vi d ad e c º m º os
q u e m o s tr o u pa r a an i q u i la r Pe tr º pº li s .

P º r é m , ao si g n a l d o I m pe rad º r , as m º n tan h as se
ach a tar am , º s v alle s se com plan aram , as flº re s ta s s e
abate r am , as e st r ad as s e n i ve laram , as casas s e le van
tar am , os v e rg ai s flor e c e r am , as se aras e as d ô r e s ta
p ç
e a ra m a s e n c os t as , a s f e r a s f u g i ra m , e a q u e l la s d e v e z a s
soli ta ri as , on d e som e n te d e v e z e m q uan d o se ouvi a º
si n ce r rº , º trotar d os lº te s , ou º g alope d o e xpre ssº , re pe r
cuti r am os h y m n os d a fam os a G e r m an i a , º t r i u m ph o d o
t rab alh º d º h º me m li vr e , e se con v e rte ram n um r e cr e i o
'

I m pe r i al, n um m an an ci al d e d e li ci as , n um salutar asy lº


' '

d º s F lumi n e n se s e n um a c i d ad e can ali sad a , fr e sca,


'
,

tran q ui lla , q ue faz o p raz e r d os n aci on a e s e e s tr an g e i r º s .

« E
p o r q u e , m e u s s e n h o r e s ,
s e c o n s u m m o u e m tã o
br e ve e spaçº uma º br a q ue te m um a e str ad a i g ual e m so
li d e z , aud aci a e p e rfe i ç ã º , as m e lh ore s q ue atrav e ssam
os A lpe s e P y r i n e us ? P º rq ue so b re a cº n cur re n ci a d e
tan tas i n te lli g e n ci as e vº n tad e s h av i a um a ín t e llí g e n ci a
"

e uma v º n ta d e m ai s fº r te e pe r ma n e n te a d o I m pe

r ad or ! A vº n ta d e d o sº b e r an º e cº m o a fº r ç a c º n s tan te
d e um a le i d a nature z a , q ue ac túa se m ce ssar atra vé s d os
te m pº s , d as e s taç õe s, d a s te mp e s tad e s , e d as prº p ri a s
r e v º luç õ e s d º g lob º : ar te ri a v i tal q u e b ate n o ce n tr o d a
í n te llíg e n ci a e cº m m un i ca a v i d a re º ular e prog re ssi va a
º

tod o o c º r po s º ci al .

« E
q u al s e r a º fu t u r o d e P e tr º p º li s ? I m m e n sº :
e x e m pli li cº u os m e lh oram e n tº s d o trab alh º li v r e ; d e u a

for ma colon i al e prod ucti va aº prº pr i e tari º d e te r ras


T O M O L V l ll . P . ll .
1 22 R E V IS T A T R IM E N S A L DO
. IN ST I T UTO H I S T O R IC O

i n cultas ín t rod uz i o a i n d us tri a e a lavº ura r e accíon ari a ,


e pr º v ou q ue tod o º t e r r e n o é fe cun d o q uan d o a cult u ra
lhe é apr º pr i ad a .

A q ue lle q ue e n cara o n ossº hori z on te se n s i ve l, cír


culad º d e m º n tan h as d e g ran i tº ; º q ue vê o ang m e n to

p g
r º r e s s i v º d º g r ã º m é d i o d o c a l o r ,
a i n v e r sã o d a s e s ta

ç õ e s , a p p ç
r º º r ã o q u e n ó s m u l ti p li ca m o s ; e º q ue j a n ã o
vê u m a parte d e sse s m on te s cº be r ta d e fr on d e n t e s flore s
'

tas e palm ar e s , t re m e pe lº futurº C ad a d i a q ue av an .

ç a m o s m a i s s e d e s c a m a o g i g a n t e , c a n ta d º p º r J a n u a r i o ,

e a sua º s sad a d e pe d r a prorom pe a luz d o sol: as ag u


'

as
Ilo cé o º d e scam am d e d i a e m d i a e arr as tam para os .

V alle s o c ry stal q u e o e n cobr i a e n volto e m te r ra v e g e tal


o sº l d e A q uari o e d e P i s ci s cr e sta º li e b e m ras te i ro e
t r an s i tor i o, e as r aj ad as o se pultam d i luí d º n as profun d i
d ad e s : é o cº me ç º d e um n º vº e r m º é º ali ce rce d e sse
'
.

fo r n o d e r e ve rb e ro q ue vi ra um d i a ca lc i n ar as plan i ce s ,
se ccar as fº n te s , i n ce n di ar as casas , e a plan tar o d e se r to
n aq u e lle E ly se o on d e por tan tos se culº s ílore ce ua ri son h a
'

G uan ab ar a e se dílaton º e d e n i co N íth e roh y , e m cuj as


ag uas an cor avam t º d as as frº tas d º un i ve r so ! A talh e
mos q ue ai n d a é t e m pº N aturali st as , i m plº ram º s º s oc
.

cor ro d a n ossa sab e d or i a .

E n x ad a d º ag ri cultº r cava n e ste s r e stos d e cr os ta


'

q u e a i n d a e n v º l v e a m on t a n h a ,
e g ar f a o s g e rm e n s d e
n ovas flo r e st as , d e n º vas font e s , d e um a n ov a vi d a N ã o .

d ur ma o le g i slad º r , n ã º s e d e m º re º e d il, q ue o te m po
cº r re , e ai n d a n º s pod e salvar . G lº r i a a que m com e ça r
tã o b e lla e m pre z a, g lº ri a aº q ue salvar a r ai n h a se pte n
tr i on al .

0 B raz i l j á n ão vi ve d e b ai xº d e ssa pr e s sã o atm os


'

p h e r i c a q u e º e n t º r p e cí a ; e n ã º a pp e lle m o s p ar a o c li m a ,

p o r q u e a l a t i tu d e d e R º m a a i n d a é u m os m a ,
o s olº º m e s
míssi m º , m as º h º me m n ã º . O m an d ri ã o r º m an o q ue se
e m buça n º fravoi olo é luz m e r i d i º n al, q u an d o sº pra a

can i cula º u º i n te n so S i roccº , q u an d º can t a o r º uxi n ol e


a te r ra é t od a flô r e s , ce r tam e n te n ã o é aq ue llo m e sm o
R oman o , aq ue lle sold ad o q ue d or mi a sº b r e as ar e as d a
L y b i a º m e sm º som n o q ue n as m arg e n s d o D an ub i º , º u
n as se rras d a C ale d on i a ; º h ome m é um a alavan ca
J U B IL E U na P E T R O P O L IS 23

m º vid a por uma i de a , q ue O faz sus pe n d e r a torre n te


ou se pultar se n e lla
'

.

P e tr º pº li s é um tri um ph o as s íg n a lad o so reb º

pe ss i m i sm º d º s apos tolos d a r º t i n a e d a i n e rc i a .

D e ve mos le mb rar q ue º M º uarcha e sua a ug usta F a


mi li a , con se r vand º se e m Pe t ropoli s d e sd e outubro d e
-

1 8 4 7 a té fe ve re i ro d e 1 8 4 8 , occuparam e n tã º a pr i me i ra
ala d º palaci o O s se man ari os m oraram e m casas d e
.

alug u e l, se n d º , n o se g u i n te an n o, con stru íd as para e lle s


as h ab i taçõ e s on d e pº s te ri or me n te r e si d i ram O e s cr i vã o
e º prº cu rad or da supe r i n te nd e ncía .

N o d i a 1 d e fe ve r e i ro d e 1 8 4 9 , a famí li a I m pe ri al foi
º cc upa r o p alaci º d e Pe tro poli s , cu j a t e r ç p
a a r te s e ac h a v a

p r o m t
p , s e as s i m s ucc e ss ívam e nte tº d os os ann os , até

q ue , e m 1 8 5 6 , e ncº n trara m os s obe ra n os º e d i fí ci º


con clu íd º.


N e sse an n º te ve pr i n ci pi o , sob a adm i n i straç ão R e
be llo, a me d i çã o d os te rre n os d º I m pe rad º r , te n d º si d º
p r e c i s º a d º u ír í r a s car t a s d e se s m a r i a s d e s d e o po r to d a
E str e lla ate P e d ro d o R i o .

T od os os d º n os d e te rr as j ulg avam te r m e i a le g ua
d e fr e n te por uma d e fund o, d e ve n d o pº ré m se r sub
trah i d os 9 0 b raças d e te stad a, para re com por se a se s -

m ari a d º g º ve r n º n a P arahy ba d o S ul .

R e con h e ce use i ssº pe las me d i ç õ e s fe i tas , te n d o cº m o


p o n to d e par ti d a o m a r c º d o s ca a n ç as u a c º n flu e n c i a
d o I tamaraty com o P íab an h a , e i n d i cad º n a se smar i a
d a S ambabai a com º d i vi sa d e ssa d o I tama raty
'
.

Pe la m e sma ve r i fi caçã o re cº n h e ce u se q ue as te rras -

d o I m pe rad º r e ram i nvad i d as por i n tr usos e vi ce ve r s a -


.

T ud o se cº n ci líoupor um j uí z º ar bi t ral, pe r d e n d o
p o r e m º M o n a r c b a m u i t o c º m i s s o , p
º r q u e , a lé m d e te r d e
cº m prar te rr as a un s , i n d e m n i sou pº r b º m pr e ç º a outrº s .

F º i a di r e cç ã o d e R e b e llo a m ai s pr º fí cua a pó s a d o
m aj º r K º e le r ; n e lla ab ri o se a cº m m un i caç ã o d e P e tr o
'
-

p o l i s c o m o P a t y d o A l f e r e s , c o n cl u í d a e m 1 8 5 8 fe z -
se a
cai xa d ag ua d a G arg an ta ; cº llocou se º e n ca nam e n to
'
-
1 24 RE V I S T A l R lM E N S A L
' '
DO IN S T IT U TO H I S T O R IC O

'
d ag ua n as ruas d o I mpe r ad º r e I m pe ratri z ; e r e ali z ou se
-

e m par te a con s tr ucç ã º d a m ag n i fi ca e s tr ad a U nião e


I n d ustri a .

U m a le i prº vi n ci al d e 2 5 d e se te m b rº d e 1 8 5 4 , sº b
n . 5 1 , t i n h a g ar an ti d º j urº s a n uuae s d e 5 sº b re º
ca pi tal q ue a cº m panh i a U ni ã º e I n d us t ri a formara para
c on s t rui r uma e s t rad a d e pr i m e i ra ord e m d e P e tr opº li s
ã P ar ah y b un a (J ui z d e F ora) D e poi s o g º ve r n º pro .

vi n ci al soli ci tou o a ux í li º d º g º ve r n º I m pe ri al, q ue de


acord º com º d e cre tº n 8 3 9 d e 1 2 d e s e te m b r o d e 1 8 5 5 ,
.

p o r d e cr e t o n 1 7 8 5 d e 1 9 .d e m a r ç o d e 1 8 5 6 , c o n c e d e u
os j u /
º
r os d e 2 / o,
fi c a n d º a s s i m e le v ad os a 7 º
º
º s j u r o s
an n uae s d º ca pi tal d e st i n ad o a con st rucç ã o e con se r v a

ç ã o d a e s tr ad a d e r od a g e m com m un i ca n d º P e t r o p o l i s
com um i m pº rt an te ce n tr o prod uctor d e M i n as G e rae s .

A i n aug ur aç ã o d º s trab alh os d e ssa e strad a foi fe i t a


'

a 1 2 d e ab r i l d e 1 8 5 6 , e m um b ar racão ad re d e pr e pa rad o ,
sob a d i r e cçã o d o m aj or R i car d o, a r u a D M ari a II . .

A hi , e m pre se n ç a d º I m pe rad º r e d a I m pe r at ri z e
d e m ui tos cº n vi d ad os , la vrou se o t e rm o d e i n aug ura çã º , -

se nd o e n g e n h e i r o c h e fe o i llustr ad o S r d r A n tº n i o M ari a
-
. .

d e O li ve i ra B ulh õ e s , suste n tad º pe la von tad e h e rc ule a e


ab n e g açã º cí vi ca d º ci d ad ã o M ar i an º P rocopi º F e r r e i r a

L ag o , d e saud osa m e m or i a .

O
I m pe rad or foi º pri m e i ro a lan ç ar a camad a d e
mac ad am n º le i to d a e s trad a , se n d o s e cun d ad º pe los

se u s s e m an ar i os e m ai s pe ssº as pr e se n te s .

E m r e g º s íj o d e s sa b e lla fe sta d º pr º g re ssº pe tro


'

p o li ta n o, h º uve a n oi te g r an d e b ai le n a a n t i g a casa d a
F az e n d a , e para cº m m e m or aç ã º collocou- S e um a lapi d e
d e m arm ore n a W e stpli ali a cº m a se g ui n te i nsc ri pç ão

sº uA M U IT O A L T A P uº rs cç i o
D E

S . M . I . 0 S E N H O R P E D I“ ) ll
N i r us s s s ç i me s mº S E N HO R
'

A IIO I S T A nº

E D E

S . M . a I m pe r a tr i z

A C O M P A N H IA U N IÃO E IN D U S T R IA
C om e ç º ua con s tr ui r e s ta e s trad a
N o D IA 12 D E A B R IL . D E 1 8 5 6
J U B IL E U º s P E T R O P O L IS 1 25

tr ab alh º s e lle cti v º s


'

O s com e ç ar am n º di a se g ui n te
j un to a pº n t e da E F G ram P ar a, n º P alati na d o
. .
-
.

A S coch e i ras d os an i m ae s e r an ch o d º s ope rari os


e ram n o log ar º n d e se ach a e d i fi cad a a casa q ue pe r
te n ce u aº d r B uar q ue d e M ac e d o ( r ua T on e le íros ) , se n d º
.

o e scr i ptº ri o n o local d a vi ve n d a d º sr J org e L an d .


.

E m 1 8 5 6 ouan te s fun d ou se a S oci e d ad e A g ri cultura


e In d ustr i a d e P e trº pº li s G e vve r be V e re i n i n P e tr o


p o l i s »
pr º v a e v i d e n te d º p rog r e ssº i n d u s tr i al d a cº
lº n i a .

T ratare m os m ai s tard e e m i n uci º sam e n te d e sta com o


'

d e outr as i n st i tui çõe s ute i s , q ue e xi st i ram ou ai n d a e xi s


te m .

T e m º s ag ora q ue fallar n o appare cím e n to d o ch º le ra


e m P e t rº poli s .

N a n oi te d e 2 d e outub ro d e 1 8 5 6 , º cº lon o M i g ue l
B r e y e n , d e vº lta d a F ab ri ca d e polvora , on d e fô ra b uscar
a e aposa q ue r e g r e s s av a d o R i º , fº i atacad o pe la, t e rri ve l
m º le s tía , d e q ue ve i o a falle ce r n º di a se g uin te C ath ari n a .

B r ay an , v i uva d e M i g ue l, pº r s ua ve z ad oe ce u n o d i a 8
e m or r e u n º d i a 1 0 , m as j a s e h a vi a s e pu ltad º o vi si n h o
J oao M e uss e n , V í cti m a d o s c ui d ad os q ue d i s pe nsara a
M i g ue l B r e y e n , te n d o sº llr íd º ape n as d ura n te 2 4 h º r as
'

A t acou o ch ole r a 3 0 5 pe s sº as d a ci d ad e d e P e tr o
p º li s e 5 5 d o s s e u s a r r e d or e s m as n o h o s pi ta l d e ram s e -

s º m e n te 3 1 ob ítos e 1 occor r e u e m um a casa parti cular .

F e li z m e n te a 1 5 d e d e z e mbr o ti n h a ce ssad o tº d º º r e ce i o .

N e ssa occas i ã º cre º u s e um a cº m m i ssã o san i tari a


' -

com pos ta d o d i re c tº r d a colon i a m aj º r J aci n th º R e b e llo


e d os d rs J C alaza ns R º d r i g ue s e L ui z Pi n h e i ro d e S i
.

q ue i ra q ue m ui tº s se r v i ç os pr e s taram , n ã º só aos d º e n t e s
,

com º ao povº e m g e ral .

C º m o a ppar e cí m e n tº d o m al mui tº se d i st i n g uí
ram º s d r s T h ouz e t e P orci un cula , m ost ran d o se ve r d a
.
-

d e i rº s apostolos d a sci e n ci a , q ue r d i r i g i n do o h ospi tal d e


i solam e n tº , q ue r soccorre n d o º s colº n os cº m d e si n te r e s
sad º d e s v e lº e a m ai º r car i d ad e .

D a re laç ã o d os d e s pach os pub li cad º s n o faustíss ím o


d i a 2 d e d e z e m br o d e 1 8 5 8 an n i v e r s ar ío na t alí ci o d o sr
. .

D P e d r º II , v ê se q ue fº ram ag rac i ad º s e m r e m un e r açã o


.
-
1 26 RE V I S T A T R IM E N S A L DO IN STI TUTO H I S T O R IC O

d os se rvi ç os pre stad os pº r º ccasi 㺠d a e pi d e mi a d i ve rs os


m e d i cos , d e s tacare mos º s se g u i n te s : cavalle i ros d a I m
p e r i a l O Id e m d a R os a : d r . T h º m a z J º s é d a P o r c í u nc ula
d r L ui z Pi nh e i rº d e S i q ue i ra d r J os é d e C alaz an s
. .

R º d ri g ue s d e A n d rad e e cavalh e i rº s da O r d e m d e C h ri sto


d r B e rn ar d i nº A lve s M ach ad o d r R ob e r to M alpas
.

.

dr N apole ã º T houz e t
. .

J J vouT sch udi pon de ra que , se g und º um trab alh º


. .

e statí sti cº d e 1 8 5 6 , e m P e tr º pº li s a mor tali d ad e e ra


g r an d e , r e g u la n d o 1 o b í to p a r a 8 7 .7 h a b i ta n t e s e os
ob íto s e stavam e m r e laçã º cº m os nasci me n tº s d e
a colon i a cº n ti nh a e n tã o 2 8 0 8 i ndí vi duº s ( 1 0 6 te n d º mai s
d e 5 0 aun º s e 2 1 6 m e n º s d e 5 ) 1 5 0 0 pe r te n ciam aº se xo
masculi nº e 1 3 0 8 ao fe mi n i no 1 8 5 5 e ram cath oli cº s e

9 2 2 prote s tan te s o n um e ro d as cas as e le vava se a 1 0 3 4 1


— -

N º an n o d e 1 8 5 6 d e u se uma º ccurre n cía q ue va mos


-

re latar , pº r cau sa d e sua ori g i nali d ad e .

Para ve n ce r se com van tag e m a subi d a d a se rra pro


-

p o z u m d º s e n g e n h e i r o s d a c o m p a n hi a ( E s t r a d a d e F e rr º
d e M aua) º sr M i li g an , um sy s te ma d e sua i n v e n çã º ,
.

nº q u al a fº rç a motri z e ra a ag u a cº r re n te pe lo i n te r i º r d e
uma calh a, a cuj as b ord as se pre nd iam º s tri lh º s d e fe r ro .

C om aus pi ci osos r e s ultad º s t e ve log ar , n a aug us t a


p r e s e n ç a d e S u a s M a g e sta d e s º p r i m e i r º e n s a i º e m u m a
r ampa d e 1 0 b raç as d e e x te n sã º c om a d e cli v i d ad e d e 1

p o r 1 0 .

T rata va a com panh ia d e re pe ti r a e x pe ri e n ci a e m


mai or e scala e para i sso fe z pre parar as con str ucç õ e s
n e ce ss ari as , e m u ma ra m pa cº m e x te nsã º d e 1 0 0 b raç as .

N ã o me cab e , d i sse o cº n se lh e i ro L uiz A n to n i o B ar


bosa, di sse r ta r A c e r ca d as van tag e n s d º n ovo sy ste m a ,
s ã º e llas ob vi as , r e st and o q ue as n º vas e x pe r i e n ci as cº n
fi rme m as e spe ranças a q ue as pri me i r as d e ram n asci
me n to » .

N unca se re ali z º u, poré m , o i ntui to d o i n ve n tor .

C h e g ãm os aº ann º de 1 8 5 7 , d e g lor i osa me mori a


p ar a P e t r opoli s .
J U B IL E U n a P E T R O P O L lS 1 27

A 3 d e m ar ço appare ce o o 1 n ume rº d o M e r ca n ti l,
º

q u e d ur a n t e ce r c a d e 3 5 a n º s n ã º ce s sº u , d e aco r d o
com º s e uprog ram ma , d e pu g n ar p e lo d e s e n vo lv i m e n t º

d o cº m m e rci º , d a i nd ustr i a e d a ag r i cultura , pe lo e n g ra n


d e ci m e n t o m ate ri al d e Pe trº poli s , pe los d i re itos d º povº
p e l a a ut o r i d ad e , e m q ua n to se cº n se r v as s e di g n a me n te
c r e d ora d e apoi o , e tc » .

N o se use g un d º n um e ro re clama va o M e r can ti l con tra


a falta d e í llum i n açã º e m Pe t rº poli s e d o q u i ntº n ume r o
e xt ractam º s º q ue se g ue
A ca m ar am un i ci pal d a E str e lla ( e s tre lla d e m ão
ag our o para P e trº poli s) tº d º s os an ne s faz cá uma b ri
lh an te cº lh e i ta d a n ossa pe n uri a , q ue sab e D e us q uan to
n º s cu sta oh te l a e ai n d a e s tamº s por v e r q u

. al se rá o

p r i m e i r o b e n e fi c i o q ue e s s a s an g u e su g a no s far ã . O r a , j á
q u e so m º s m a r t y r e s cº m os i m p o s to s , e t a m b e m m u i t o

j us t o q u e s e o lh e c o m m a i s a tt e n ç ã º p a r a P e t ro p o li s ; m a s
n ã o s ucce d e a s s i m , a n º s sa m ad ras ta e n te n d e q ue a
re ci p r º ci d ad e d e ve s e r só d e um lad o .

R og am os , pº i s , q ue m an d e cº llocar lam pe õ e s nas


r uas pr i n ci pa e s d e s ta fre g ue z i a , q ue tan t o te m r e che ad o
'

s e us c ofre s » .

E m ab ri l d e 1 8 5 7 org an i z ou se e m P e trº poli s um a


c om pan h i a com º fi m d e i llum i n ar g az a m e s m a v i l l a ,

º n d e j á e stav a e scº lh i d o º local par a º g az om e tro , por


.

ach ar e m se as acç õ e s e m g ra n d e parte d i s tr i b ui d as


-
. M as ,
com o alg ue m ob se r vou e s te te nt am e n nã o pas sou d e
S mº k e
E m P e tr º pº li s , a 2 2 d e mar ç o, h ouve r e un i ã o d a so
ci e d a d e C lub d e C or ri d as pa r a e le i ç ã o d e u m a n o va
d i r e ctor i a , q ue fi cº us e n d o com pº sta d º s srs
D r T h om az J 0 8 6 d e P orcí un cula , r e e le i to pr e si d e n te ;
.

L ui z J a cº m º d e A b r e u e S ouz a , r e e le i t o v i ce pre si d e n te ; —

J osé P i n h e i ro d e S i q ue i ra , r e e le i tº th e sº ure i ro ; A ug usto


d a R º ch a F rag os o , e le i to se cre ta ri º ; J oã º A lve s d e B ri tº ,
e le i t o p r ocurad or .

N oti ci ou º M e r can ti l q ue S M º I m pe rad o r m an


. .

d ara d i str i bui r d o se u b olsi n h o pº r 2 5 fam í li as d e colon º s


i n di g e n te s d e P e tr opº li s a quan ti a d e 9 4 oue q ue S M a .

I m pe ratri z h z é ra a e sm ola d e 5 0 0 5 para as fam í li as pob re s


1 28 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

q u e e s ta va m r e co lh i d as n o h o sp i ta l , t e n d º s i d º fe i ta d i s
tri bui ç ã o n º d i a 1 3 d e m ai o, n a sala d a d i r e c tº ri a .

N º d i a 2 7 d e j un h º d e 1 8 5 7 fi cou cº n cluí d a a pon t e


d a r ua d o Impe r a d or e m fre n te a d e D F r an ci sca, cujo .

tran si to foi fran q ue ad o ao p ub li co a 2 9 , d i a d o an i ve rs ari o


n atalí ci º d a A ug u s ta S e n h or a D I sab e l . .

A 2 d e A g os tº , foi i n s ta llad a a sº ci e d ad e d ramat i cs


p a r ti c u lar T h a l i a E n. tã o j á e x i s
. ti a m e d a v a m con c o rr i d º s
b ai le s a soci e d ad e F e li z E spe ran ça e a H armoni a .

F allavam e m s e te m b r º n a org an i z aç ã o d e uma s o


'

ci e d ad e d r am ati cs par t i cu lar alle m ã .

A 1 3 d e fe ve r e i rº ti n h a cº m e çad o a fun coi º nar O


m a ta d ouro publi cº fe i t º a custa d os c º fr e s pr ovi n cí ae s e
d e i x ou se e n t ão d e abate r o g ad º com o a t é e ssa é poca s e
-

h av i a fe i to , a r ua D A ffon sº . .

O s pr e m i º s d o J ock e y C lub d e Pe tr opº li s , com prad º


n º F r a g oso , r e g u lavam se r º d º b ro d as e n trad as d e 1 0 0 —

a s º º sº º º pº r sº a e sº uº ºº .

D a P rai n h a n º
R i º d e J an e i ro h av i a tre s parti d as d e
v a por p a ra o P r d
n os d i as d e cº rr i d as, se n d o as 6 , 7 e
a º
9 d a m an h ã e r e g re ss º a t ard e .

N º d i a 2 9 d e ab ri l, ape z ar d a m ar é d e lam ac e i r a q ue
r e i n ava e m P e trº pº li s , h º uve b ri lh an te s cº r ri d as .

N o p r ad o d o F rag º s o r e alísar am se di ve rsa s cor ri d as


n o m e sm o an n º d e 1 8 5 7
N a G az e ta d e P e tr op olis ach am os ai n d a alg um as
i n fº r m aç õ e s d e q ue n º s pº d e m º s a pr ove i tar :
E n t r e as casa s d e m a i or i m pº r tan ci a q ue se ti nh am
e di fi cad o nº s ann os an t e ri or e s t e m º s a accr e sc e n ta r , alé m
d e outras as s e g ui n te s :
A r ua d a I m pe r atr i z º palace t e V i d al L e i te R i b e i ro ;
'

a d e J oi n v i lle , a m orad a d º d r L ui z C ar lº s d a F º n .

se ca , e d i fi c ad a e m e s pla n ad a altan e i ra sº b r e a rua ; a


m e s m a r ua , º b e llo cottag e d o h ab i l d r T h º uz e t , q ue cº m .

vari as º r c híd é as e b r om e li a s cº n s e g uío arranj ar poe ti co


r e ti r º , º nd e , apó s s e us lab ore s q u otid i an os , d e s can
ç a va .

J un tº ca s a M ( an a r ua
N as sa u) o í n fa t i g a v e l flo r i
cultor B i n ot j a t i n h a e m su a c h ac ar a u m c o m p l e tº V i v e i r o
d e plan t as n º qual, m ai s tard e , e d ah í e m d i an te , se
J U B IL E U na P E T R O P O L IS 29

se r vi am º s d i ve rsos j ard i n s de Pe trº pº li s , i n clusi ve o dº


palac i o .

A lé m d Isso ach avam se cº n str ui d as ce rca


-
de 50 0 ç a
si n h as d e colº nº s , cu j o ty po d e arch i te ctur e , ai nd a h oj e
se apr e ci a, o b e m assi m alg un s ar m az e n s d e m an ti me n tº s
e d e m olh ad os n a r ua d º I m pe r ad º r .

N e ssa é poc a, d º s pas se i os for a d a cid ad e r e s ultavam


m ai or apr º ve i tame n tº ph y si co e ph y si olog i co N ã º h avi a .

a falsa º st e n taç ã º q ue , m ui i m prº pri am e n te , pa r a locali


d ad e d e re cre i o actualme n te s e nota n os que a pr ocuram
par a pa ss a r o v e r ã º
T od os ºs d i as se vi am passe i an te s a pé ou a cavallo ,
p o u c as ve z e s d e ca rr o ,
co m os s e u s r e s p e c t i v os fa r n e í s ,
e m
d e man d a d e log are s apraz í ve i s N ã o r aro se avi stavam
.

compactº s g ru p o d e m o a
ç , s c a va ll e i r o s , c r i a n ç a s e v e l h o s
e m pe rm u ta pe re n n e d e m an i fe staç õ e s praz e n te i r as .A
e s pon tan e a ale g ri a i rr ad i av a e m t od os º s se m b lan te s ; as
cri an ç as com se us ch ape os d e sab ad os , v e s te s li g e i ras ,

g º r d a s , c º r a d a s , r º c h u n c h u d as , cor ri am n a fre n te apa


n h an d o as b or b º le tas q ue V º lte j a va m por s º b r e º cami n h º ;
as m º ç as d e s pr e te n ci º sas , m º d e stam e n te tr aj ad as , ale g r e s
e praz e n te i ras ao lad o d e rº bustos m an ce b os e m tr aj e s
ad e q u ad os , tº d os a a rr os tar e m o sol d o m e i o d i a se m
ran d e c an saç º
g .

A s claras s e n otar am , e m fi m , º be m e s tar e a si m


'

p li ci d a d e , s e m p r e c º nc e i t os ,
r i v a l i d ad e s e d e s ass º c e g o
con stan te cº m o os tr az e m º lux o, a vai d ad e , a appar e n t e
sup e r i or i d ad e d e ce rta e luxuosa rod a q ue fre q ue n ta P e
tr opoli s n º v e rã º , tã o só m e n te para m ostr ar suas ri cas
e qu ípag e n s , sua s vi stº sas toi le tte s , tã o i m propri as , cº m
tud º par a um a ci d ad e d e r e cr e i º
A n ti g am e n te q uan tos lã i am n o ve r ã o ti n h am e x
clusi vam e n te por fi m a pre ci are m a n at ur e z a , o campo , e
a fr e scura d º cli m a , fu g i n d º d º a b ra z a n t e ca lo r d º R i o e

d º se u con se que n te m aº e s tad o san i tar i o E n tã o , se m o .

m i n i m º or g ulh o, un i am se cº m as fa m í li as d e r e si d e n ci a
-

fi xa e tº d os form avam q uasi q ue um a só sº ci e d ad e , cº m º s


me sm os h ab i tos e cº n om i c º s e m od e stº s .

E a vi d a e r a a m e sm a , q ue r n º i n v e rn º , q ue r n o ve
r ã º , º m e s m º o pre ç º d os g e n e rº s , d º s cr e ad os , d as casas .

r ox o L V III ,
II .
1 30 RE V I STA T R IM E N S A L DO IN ST I TU TO HI S TO R IC O

A e spe r a d os vi aj an te s, q ue vi n h am d o R i o, e ra fe i ta
se m appara tº , se m g ran d e z a A . ca vallo ou e m car ros d e
m º d e sta a ppare n cía i am e spe ral os n o alt o d a se rr a , s e—

g u i n d o º s c a r r os d e car r e i r a a t é a r u a d o I m p e r ad o r ,
n o
h ote l B ra g a nç a a pr e se ntan d o as ve z e s um li n d º as pe cto
aq ue lla e n º r m e fi la d e carru ag e n s e d e cavalle i ros pe la ru a
T h e re z a afora !
E n tr e º s log ar e s mai s prº cur ad os para passe i os e
p i c- n i ca so b r e s a h í a m a c asca t í n h a d o R e t i r o , º n d e h o j e é
a fab ri ca d e te ci d o , a g ran d e cascata d º I tamar aty , ai n da
s

i n tacta o m orr o d º C r uz e i rº , cuj o cami n h o se ach a


h oj e ab an d on ad º , mas d e on d e se d e s cor ti n a P e tropoli s e m
p a n º r a m a ; o a lt º d a G a r g an t a ( vi l la Th e r e z a ), o n d e s e
'

apr e ci a a li n d a vi s ta d a b ah i a d º R i º d e J an s i t o ; º alto
d o Im pe rad º r , o d a B oa V i sta , º B i n g e n , e tc , e tc . .

N o m º rr o d º C ruz e i ro ti n h a º m aj º r K oe le r m an d ad o
collocar alg u n s b an cº s r u s ti cos , c e r cad os por j ard i n s ,

p l a n ta n d o ahi m u i to s a r b u s t o s , q u e , c om as a r v º re s j á
e x i st e n te s , d avam ag r ad ave l sº mb ra aº s tour i ste s ; t ud o,

p º r é m ,
an n o s d e p o i s fº i d e s t r u í d o ; os c a m i n h º s d a m n i
fi cad os pe las e n x urr rad as , a s ar vº re s cortad as para le n h a
'

e º plan alto tr an s for m ad o e m pastº d e an i m as s

'

O sle g i slad º re s flumi n e n se s n a s e s sã o d e 1 8 5 6


ti n h am v º tad o um a le i e le van d º V ale n ç a , V as sº uras e
Pe t rº pº li s a cat e g º ri a d e cid ad e s , mas o pre si d e n te d a
p r º ví n ci a l h e n e g ou a d e v i d a s an cç ã º , i n cº rr e n d º n a
i ra d o org ã o n at ural d os pe tropoli tan os o M e r ca n ti l q ue ,
n o se u n u m e rº d e 1 8 d e A g os to d e 1 8 5 7 , e s tam pº u um
art i g o d º q ual e x tr ac tam º s e s t e s tº pi cº s .

L an ce m os º s º lh os q u
par
e a
s e
o p as sa a c t u al m e n te

p ara cº m P e trº pº li s e d i r se h a q ue —
a m a i s i-
nj u s ta
º ppr e ssã º ag r i lh ô a se u pr og re ssº , 0 q ual n atu ralm e n te
se d e se n volve r i a s e n ã º fº r a m os v e x am e s a q ue se ach a
sub m e ttí d a e sta b e lla povoaç ã o .

E d e fe i to, P e trº pº líS , º i n te r pº sto com me rci al e n tre


'

º im me nso m e rcad o e d e pº si to d a C ô rte e a vasta prº vi n cia


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS

d e M i n as ; P e trº pº li s q ue cº nta mi l p r e di os ; um b om pala


ci º , di ve rsos e e x ce lle n t e s h ote i s , b ot i cas , g ran d e s arm a
z e n s e lº j as d e com m e r ci o, º s m e lh or e s colle g i os e e s colas

p a r a a m b os º s se x o s,
i g r e j a s p a r a º s c r e d os p t
r o e s ta n te
e cath oli cos , th e atr º , s º ci e d ad e s d i ve r sas e e n tr e e llas
um a d e I n dustri a e A g r i c ultura , te le g r aph o e le ctri cº , i m
p r e n sa P e tr o p o l i s c o m s u a s b e lla s e lo n g a s ru a s, ca lç a d a s
e as se i a d a s e m pr e ; P e tr º poli s a h a b i taç ã º e le g an te d a

g e n t e d e g os t º e r i q u e z a ; P e t rº p o li s é co m tu d o i sto e c om
os s e us s e i s m il h ab i tan te s m í se r a colº n i a , m º d e s ta fr e

g u e z i a ,
e d e s v a li d a e n t e i a d a d a p e i º r d a s m a d ra s ta s —
é
se r v a d a vale tud i n a ri a E str e lla !

Se o S r B ar b º sa n ã o con h e ce sse P e tr opoli s , e n ã o


.

s º ub e ss e d as su as g rav e s e palpi ta n te s n e ce ssi d ad e s , se ri a


'

n a d e n e g ati va ã san cçã º pe r d º ave l º u d e scu lpav e l; m as


e lle q u e t ã º fr e q ue n te me n te e ste ve e ntr e n ó s , q ue ou vi o
d e t odº s n ó s a s am ar g as q ue i xas d º q uan tº sº lfri amos e
q u e p o i s d e v i a te r

s e c on v e n c i d º d a u r g e n te e i m p e
r i º sa n e c e ssi d ad e d e accud í r d e pr º m ptº aos n ossos m ale s ,

trah i o se us d e ve re s , fº i pe ssi m o g e r e nte d º pº d e r , fº i


b arb ar o e sq ue ce n d o se d e n ó s n e sse re lator i o q ue ahi

'

cor r e i m pr e ss o e ao q ual a d d i ci on a m º s e s t e app e n so


« F e li z m e n t e
, p a r a n ó s ,
º S r
. B a r b o s a d e i xº u d e
e xi sti r , e a te s ta d a proví n ci a e s tá um ad m i n i str ad or .

m ai s cui d ad º sº d os i n te r e ss e s d e sta lº cali d ad e ; e fe li z


'

m e n te tam b e m fun cci on a a as se mblé a provi n ci al q ue ,


soli ci ta com o foi , far a vale r a le i r e cusad a , e le van d o P e
trº pº li s ã ca te g oría d e ci d ad e como é d e j usti ç a e aº
q u e t e m d i r e i to p o r s u a r i q u e z a e p e l a í llu s t r a ç ã º d e
se us h ab i t an te s » .

N ã o pod e m os aq ui traz e r n um e rosas tran scri pç õ e s


d os vari º s ar ti g º s d º M e r ca n ti l a prº pº si to d a e m an e i
p ça ã º d e P e t r op ol i s e ap e n a s fa r e m º s all u s ã o aº s p º n t o s

p r i n c i p a e s d e u m o u o u t r º
.

A ssi m é q ue d e stacam os n º e d i tor i al d e 2 5 d e


A g º s tº :
A pº pulaç ã o ac tual d a fre g ue z i a e stã º r ç ad a e m
cê r ca d e c i n cº a s e i s m i l h ab i tan te s , se n d º e m se u m ai or
n um e rº e stran g e i rº s , q u f u
'
e p r e e r i r a m c º n ti n a r n e s t a
'

1 32 R E V IS T A T R IM E N S A L nº IN S T I T U T º rI I S T O R I co

quali d ad e a n aturali sar e m se —


e j
su e itare m se -
aos º n us
d a g uard a n a ci º n al e dº j ury , se m vanta e m cº m e n
g p
sati v a .

D e ve m o nos pr e par ar para o amplo e comple t o


e xe rc í ci º d e u ma vi d a prº pri a e d e ce n te : para o q ue


'

sarà pre ci sº d e ce r to ace i tar a ann e xaç ã o d a fre g u e z i a de


S ã º J º sé d º R i o P re to, c uj o pe d i d º , affi r m a se fô ra -

r e me t tíd º ã as se mblé a provi nci al acom pan h ad o d e um


lº ng o abai x o assi g nad º d as pe ssº as m ai s g rad as d o
log ar .

E s ta an n e x açã o trar á a P e tr opoli s o cº m ple me n to .

d e se u q uad r o m un i ci pal, faz e n d o º aug m e nta r d e lm -

t í d d a u t i sf m a h ll
'

p or a n c a e e r e n s ,
aº pas sº q e sa a z e n e os

d e um a ri ca e vas ta fre g ue z i a, q ue se n d º n ossa li m i


tr oph o e te n d o com P e trº poli s i n ti m as r e laçõ e s cº m
m e r ci ae s , vê se cº n st r an g i d a con tr a s e us m ai s vi t ae s
-

i n te r e sse s a i r a P ar ahy b a d º S ul, n º e xtre m o oppost o e


m ui to m ai s lon g e , e m ob e d i e nci a a le i .

A 1 2 d e se te mb r o : P b
ara e n s pe tr º poli tan º s r ai º u
a auror a d o d i a d e n oss a e m an ci paçã º

N oss º s vº tº s , n º ssas suppli cas fº r am at te n díd os ;


vamº s com e ç ar um a n º v º é poca ; vamos v i ve r uma vi d a
m ai s cº nse n tan e a cº m os n ob r e s r e curs os e com as fe li z e s
con d i ç õ e s d b e llº i
'
e st e pa z .

O n º s sº porv i r ach a s e —

g aran ti d º na m º rali dad e ,


na i llustraç ã º , n a i n d ustr i a e n a acti v i d ade d os pe
trº pº li t an º s A n ossa p os i ç ã o e mi n e n te m e n te comm e r
.

ci al o n ossº cli m a d º ce , am e n o e sa ud ave l asse g u


r am n os b ri lh an te pr º g re ssº
-
E se tud o i sto n ã o b astar , .

ah i te m º s o n ossº m e lh º r am i g º O n º sso pod e roso pa ,

tr on o, o n ossº e x e m plar mº n arch a , i n causave l e m prote


g e r-
n º s .

P e trº pº li t an º s, n ã o e sq ue çam os o n º m e d o n º ssº


«

p p g
rº u n a d º r : e lle te m b e m m e re ci d o a n º ss a g rati d ã o

p e los ass íg n alad os e r e le v an te s se r vi ç os fe i tos e m d e fe sa


d a nossa c ausa ag r ad e çam os poi s aº Illm S r te n e n te . .

coron e l A m ar o E m i li o d a V e i g a, d i g n í ssi m º d e pu tad º ã


J U B II E U
. na P E TR OP OL IS 1 33

asse m bléa prov ncI al, i


a s ua boa vº n tade , e os se us ce n
stan te s e s fº r ços e m prº l da n ossa e m anci pa çã o .

E m um arti g o a pe d i d º , i n se r i d o no M e r ca n ti l d e
1 9 d e se te m bro le mº s q ue « d ous n ome s d e ve m compar
ti lh ar a g lori a q ue se q ue r faz e r r e cah í r n um i nd i vi d u
'
o:
e s se s n ome s sã º pº r ce r tº os d e d º u s cavalh e i ros , º s srs .

A maro E mi li o da V e i g a e J º sé M ari a J aci n th o R ab e llo ;


p o rq u e ,
c o m º d i r e c t º r d a cº lo n i a , n un c a s e d e s
cui d ou e m se us r e latori º s d e apre s e n tar P e trº p º li s
cº mº d i g n o d a g r aç a q ue acab a d e ob te r e aq u e lle , o S r .

d p
e u ta d o V e i g a , p e lº i n t e r e s s e q ue tº m º u na a s se m b l é a

p ro v i n ci al e m p r o m o v e r p e lo s h om e n s se n sa tº s a r e a li d a d e
d e um b e m , cuj º s r e sultad os be n e fi cº s saltam aº s olh º s d e
t od º s P r e pare m o nº s , poi s , para d arm os e m t e m po
.
-

opportuno uma d e m º ns traç ão d o pu bli cº re g osíj º e g ra


ti d ã º pe la ca us a d e q ue ora nº s occupamº e e m q ue
t º d º s d e v e r ã o i n te r vi r , se m d i sti n cç ã º d e classe ou n a
ci º n ali d ad e . E qua n d º t e n h amos de le var a e ffe i to
se m e lh an te d e m º n straç ã o b r ad e m os ch e i os d e e n th n
s i sam o
V i v a S ua M ag e s tad e o I m pe rad or .

V i va º B z w o S r P re sid e n te d a P roví nci a !


. .

V i v a a A sse m b lea pr º vi ncial


V i v a o D i re c tº r d a cº lº n i a
V i va a C i d ad e d e Pe trº poli s
A e man ci paç ão e ra o assum pto forçad º e m tod as as
.

re un i õ e s com s e d e pr e h e n d e d a n otí ci a q ue vamº s r e


º
p r o d u z i r d º M e r ca n ti l d e 1 9 d e se te m b ro .

C as ou se d º d ia 1 5 d º corre n te , n a cõr te , o I llm



.

s r J or g e T h omaz L an d com a E x ma
. sra D C arº li n a
. . .

C arpe n te r , amb º s subd i tos d e S ua M ag e s tad e B ri tan i a ;


re si d e n t e s n o n º vo m u n i ci pi o ; e n e sse
'
e m e smo d i a
re g r e ss aram a e lle e fº ram r e ce bi d º s com i nn u me r ave i s
applau sº s d º s se us ami g os e cº n h e ci dº s e di ri g i ram se -

p a r a a P re s i d e n ci a, h ot e l d o s r T h o
.m a z L an d , pai d o
n º i vo e a n º i te ah í se se r v i a o ja n tar n upci al, aº g º sto v e r
d a d e i r am e n te b ri tan n i co ; d e poi s d e te r fe i tº º s bri n d e s
analog os a º fe s ti m , se g ui ram s e u m a S ua M ag e stad e o

I mpe r ad or outro a tº d os os ci d ad ã º s pe tropoli tan os e


.

ou t rº a n ob re d e putaç ã o provi nc i al q ue ard e n te m e n te se


1 34 RE V I STA T R IM E N S A L DO IN ST I TU T O H IS T O R IC O

i n te re ssº u pe la n ossa e man ci paçã º , aº q ue tod º s os cº n


vi d ad º s cº rr e spº n d e ram com e nth n s i asmo .

O prº j e ctº d e le i e le van d o a cate g ori a d e ci d ade s as


villas d e V as sº u r as e V ale n ç a e a pº v oaçã o d e P e tr o

p o l i s ,
re e n v i a d o p e lº p r e s i d e n t e B a r b os a ã A s se m b le a

p r o v i n ci al n ã º san cci º n ad o, t e n d o si d o ap pr º v ad o por


1 8 vº tº s cº n tra 4 e mº d i fi cad º , se g und º pe n same n to d a
p r e s i d e n c i a , fo i l h e
-
r e m e tt í d º p a r a s e r s an c c í º n ad º D s .

corr e r am pº r é m º s 1 0 d i as d a le i se m q ue o fosse e a r e

q ue r i m e n t o d º d e p u t a d º c o r on e l A m ar º E m íl i o d a V e i g a
a asse mb lea le g i s lat i va un an i m e , cº m e x ce pçã o d e um
só m e m b r o, 0 d e clar º u com fº r ç a d e le i , e m vi s ta d o
art . 1 9 d º acto ad d i ci º n al .

Fi cou assi m te rm i n an te m e n te re solv i d º º ad i am e n tº


a q ue se procu r av a con d e mn ar o pr oj e cto, q ue passou a
se r d e cre tad º e pu bli cad o n os se g ui n te s te rm º s

« L E I N . 96 1 ( 1 857, N .

O F ran ci scº J osé C ar d º so, pre si d e n te


comm e n d ad or
d a A sse mb léa le g i slati va prº vi n ci al d º R i o d e J an s i rº
F aç o sab e r a tod os os se us h ab i tan te s q ue a m e sm a
A sse mbléa le g i slati va pr ovi n ci al d e cre tº u a le i se g uin te :
A r t 1 F i cam e le vad as a cate g ori a d e ci d ad e as
. .

vi llas d e V ale n ç a e V assouras e a pº voaç ão d e P e t r º pº li s . .

A rt 2 A n n e xa s e o se g un d o d i stri cto d a fr e g ue z i a
. .
-

d e S ã º J 0 86 d o R í o Pre to aº n º vº muni ci pi o d e Pe trº poli s ,



,,

d e q ue o pr e si d e n te d a prº ví n ci a d e s i g n ar á os li m i te s .

A rt 3 S ã o re vog ad as as d i s posi ç õe s e m cº n tr ari o


. . .

E pº r q ue o pre si d e n te d a proví n ci a r e cusou sanc


ci on al a, e m conform i d ad e d o art
-
1 9 d a carta d e le i .

cons ti tu ci onal d e 1 2 d e ag osto d e 1 8 3 4 , m an d a a asse m


blé a le g i slati va pr ovi n ci al a tod º s as autº ri d ad e s a que m
º c on h e ci me n tº e e x e cu
'

çã º d a r e f e r i d a le i p e r te n ce r q ue
a cu mpram e faç am c um pri r tã o i nte i ram e n te com o n e lla
'
«

se con té m 0 se cre tar i o d a pr ovín ci a a faça i m pr i m i r ,


.

p u b li ca r e cº r re r .

D ad a n o paço d a asse m b léa le g i slati va provi n ci al


d o R i o d e J an e i r º aº s 2 9 d e se te mb r o d e 1 8 5 7 F ran —

ci s co J osé C ar d oso, pre s i d e n te .


JU B IL E U DE P E T R O P O L IS

S e llad a e p ubli cad a n a se cre tar i a d o g ove rn o d a


pr o v ín c i a d o R i º d e J an e i r º , e m 2 9 d e s e t e m b r o d e 1 8 5 7

J osé F r an ci sco C ar d os o, se cre ta ri o d a prº ví n ci a .

R e g i strad a a d o li vrº 5 d a le g i s laç ã º prº vi n ci al


'
.

S e cr e tari a d a pr e si d e nci a d a p rov ín ci a , aos 2 9 d e


se t e m b r o d e 1 8 5 7 J º sé J org e d e M e llº .

E i s ag º r a com º o M e r can ti l n º se u n um e ro d e 3 d e
.

outu b ro, con ta o e ffe íto q ue prº d uz i º e m Pe trº pº li s a


n ot íci a d a pub li caç ã º d a le i aci m a
« A O le r e m s e as car tas e O D i a r i o M e r can ti l d a
-

C ô rt e foi g e ral º praz e r e tam an h o º e n th ns i asm º q ue se


d e se n volve u n º s h ab i tan te s , q ue d e lon g e d e r am se tod os -

re c íprocº s par ab e ns e r e sº lve r a m illum i n ar su as casas .

E d e fe i to fº i um b e llo e spe c taculº o q ue a n º va


ci d ad e apr e se n tº u n e ssa n oi te ! A s cas as i lln mí n ar am
'

su as fr e n te s ; as r u as , e m q ue h avi a m ui tas fog ue i ras ,

fº r am pe rcorr i d as por i m m e n so povº q ue vi n h a ab ri


lh an tar a publi ca m an i fe staç ã º d e cº n te n tam e n to N o .

ar e n con tr avam se n um e rº sos fº g ue t e s cu


-
j as bº mb as r e
b e n tavam a um te m po , pr od uz i n d o º m ai or e n th n si as m º
q u e po d i a d a r s

e A b a
. n d a d e m u s i c a , a co m p an h a d a d os
alle m ã e s d a cº lon i a , se h av i a as sº ci ad º a t om ar par te
n o fe s t e j o publi co ; e t od o e ss e b e llo pº vo , e b ri o d e
ale g r i a, sa ud ava a é poca e m q ue i a e n t rar e d a q ual e s

p e r a as v an t a g e n s d e q ue s e a ch a v a a té e n tã o p r i va d º » .

E stã o tam b e m n o a llud i d o n um e ro d o M e r can ti l


os d º n s son e tº s e m alle mã º , e scr i ptos e m 1 d e outub ro
d e 1 8 5 7 pe lº S r G F B usch
. . . .

$ ctr opoli ê
QU O er gut G tat t h
e r obe n wn rne

G iu &ble r s orft bat man bi d) jibun g epri cícn ,


'

ut R ai terli e u Sô urg bi d) íclbft e rhobe n ,


ª ei n e n t re : B orgu g a be r m i rb bi d; lobcn ,

1 1 3 buf; bu ê tah t g cmº rbcn bi ft unb bie ícm


G rrun g n cn G i cg mirb Eli oblftan b balb en ti pri eàen ,
'

ºii i : vi e le wei t er an d) bag e g cn tcbcn .


1 36 R E V lS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

B um albs ªborug cflrli ppc e iuli burdjmobeu;


on

S n h
e t li c t u n b fre i b e m lª cuna Ich
,
i: n e rb un b e n
-

b
.a t m a n fur at e n te b i d; u m 21 e h e fu n bcu ;
i ªi õ í e dj e íahcn mit ge junbcn,
: vi e le
i n d; be m G e iunbcn g ie h li bu h oppelt ºe bcu
llnb me d il gurllbri g g eifi íg re g e m õ tt e bcu,
E m â affung stríe b, bic %
m batlrº ft gue rbcheu,
dB i: mi r s i a li be ral! mi t Quit ertunben
'

* e tro of
B p w !
Ellain e lft mobi flour,
- e in
SD I: mim auf bicicm lleín cu le d dj m t t n
G in t bm : b et QB íc nídj aft un R uait ei n fl merbcu,
we nn b e r bi d) ldynf, ci n (S óte r, ci n E nc ant a
Eb er [onte m G cílleâbilbun g , fte ht i u
'

B er t in ig ung mit B e llas ; i ii e in


c r hii he rn QB íiie uídyuite n , bi c ild)
ºllliihcra l burd) i bn ben % llocrcbrtcn meht tcu!
t

%i c idi iluíi nb bei n : t halcô gt llnbe


g rlln e n .

bi c S ug e nt , b º u
e r 2q unb & bt n ,
Eb er n ãdj ftcn S ulunft fri ldpe n Slllutl) gu g ehen ,
SD amit lid) R raft an cig n cr t ft en tj llube ;
:D í e ahnun g lag t â uub lí d m mírb e g eldj chn
' '

iB e tropoli B mi rb eluii & agi l ã tbcu

A 1 0 d e outub rº , o M e r ca n ti l d ava a traducçã o


s º n e tos aci m a q ue n º s apr e s sam os a r e pr od uz i r
'

P E TR O PO L IS

QU A N DO E L E V A DA A C ID A DE

% ualA dle r s H ors t ( 1 ) te n s sid o e xaltad a , e le vad a


'
-

j a a urg o Impe ri al ; n e nh um out ro orn ato ab ri lh an tar


m ai s d º q ue a d e se re s prº m º vi d a a ci d ad e , e d e sta
'
te h ã
-

t d le r s H or s t T h ron o d A g ui a P alavra usad a n os um os


' '

(1 ) .
- —

da G aze ta lllustrad a » d e L e i s q u e ( ali an d º so b re 8 1 1 l m pe r or . .

d o B raz i l, trata P e trº poli s d e A le r s H orst A palavra «A u


'

g i a»

av e i m pe ri al e re al é tam be m º s y í n bo lº d e m ag e stad e ; º s i m pe rad ore s


d a F ran ç a , R ussi a, e A ustri a usam d a A g ui a co m o brazão ta m be m o
re i d a P russi a A palavra alle í n ã
. « H o rst corre spond e a m orad a, —

m º rad ia aq ui poré m th rº n o d e s y m bolo i mpe ri al S e ra d i mcll te ntar


,
.

trad uz i r a palavra « A d le r s H o rs t para º n ossº i d i om a. e i s pº rque


'
-

p re le ri m os cº n se r var este h y pe rpº l ( N º ta d e G A S ) . . .


J U B IL E U DE p ar a º p º us 1 37

v i ctº r ia q ui stad a b re v e nasce r á


cº n a p ros pe r i d ad e,
b rame m ta n tº s i n ve josos cº n tra ti O utr
'
b
e m º ra . ora as
tu as flore s tas e n tr e t e cíd as d e e s pí n h ae s
, j á r e sp la n ag ora
d e ce m , e fr an que ad as e stão ab e rtas aº com m e rci o do
m un d o ; d e me d i co aº s d º e n te s te n s s e rvi d o
,
Q u a n t o s e u
fe r mos te n s vi s tº re stab e le ci d os , tamb e m aº s sad i º s das
d ob rado ale ntº , e os de s pe rtas para um tr abalh º fe cun dº
e e spi r i tual; acti vas º g e rm an d a prod ucç ã o e do labô r ,
'

cº mo n ó s e m tod a par te com praz e r o couce be mos .

P e tropoli s n e nh um n om e d e ra se r mai s e x

i i q u h
'
p r e s s v º s e r as n º po r v r , n e st e p e e n º t or rã º ,
º t r º n º
d as sci e n ci as e d a arte P º i s A q ue lle q ue t e fund ou, um
.

C e sar , um pr ote ctor d a ve rd ad e i r a cultura e spir i tual com


b ín ad º cº m P allas, é um d e fe n sor d as b e llas ar te s , as
q u ae s fl º r e s ce r am p or to d a p ar te a d o r a d a s e po r e lle p r o

p u l si o n a d as ! Q u ã º b e ll º s te u s v all e s v e r d e j an t e s ! C o m º
flº r e sce m º s te us j o ve n s ch e i os d e praz e r e vi d a , afi m
d e pr e parar e m o futur o com b ri osa cº r ag e m , d e s pe r tand o
e n e rg i a pr º pr i a P raz e n te i r o pr e s ag i o º asse v e ra e por
.

c e r tº s ucce d e r ã q ue um d i a P e tr º pº li s vi rá a se r a .

A th e n as d o B raz i l .

« U ma ci d ad e q ue n un ca foi v i lla o b te ve a q ue llo


tí tulo pº r m e re ci m e n tº e n 㺠pº r acc e s so » d i s s e um
dº s cº llab orad º r e s do M e r can ti l .

E m m e íad º s d e out ub r o fº ram e xpe d id as as ord e n s


c om pe te n te s , afi m d e se faz e re m as e le i ç õ e s par a a C a
m ara M un i ci pal d e P e t rº poli s e n o M e r can ti l de 2 4 d e
o ut ub r o lê se e sta-

DE C L A R A ÇÃ O

«O D r H e n ri q ue K opk e , cav alle i rº d a or d e m d a


.

R osa , j ui z d e pa z º m ai s vº ta d o d e sta fre g ue z i a d e


'

S Pe d ro d e A lcan tara d e P e tr º pº li s , e tc .

F aç º sabe r q ue te n d o d e se proce d e r a e le i ç ã o d e
ve r e ad º r e s d a ci d ad e d e P e tr opoli s e se g un d o º q ue me
fº i d e te rm i n ad º pe la cama ra m un i ci pal d a villa d a
18 T ºl o L V III , 9 . II
1 38 REV I STA T R IM E N S A L no IN ST I TU T O H IS T O R I C O

E s tr e lla , cº n vi d o a t od os os s rs .i tor e s e supple nte s


e le
ab ai x o n º m e ad º s para , n º d i a 2 2 d o pr ox i mo m e z d e n o
ve m br º , cº mpar e ce r e m n a i g re j a m atr i z d e s ta fre g ue z i a,
'
.

p e la s 9 h º r as d a m a n h ã ,
a d m d e se or g a n i z a r a m e s a

p a r oc h i a l cº m º m a n d a a l e i d e 1 9 d e ag o st o d e 1 8 4 6 , b e m
assi m cº n vi d o a tod º s os s rs v º tan te s cu
.
j a l i s ta e s tá
afd x ad a n a porta d a r e fe ri d a i g re j a m atri z para , n º r e fe
-

ri d o d i a e h or a, cº mpare ce re m a d ar se us vot os para a


e le i ç ã o d e 9 ve r e ad or e s d a C am ar a d a r efe ri d a ci d ad e .

O s e le i tore s A m arº E m ili º d a V e i g a J oão B apti sta ,

d a S i lva , I g n aci º J º s é d a S ilva, A ug usto d a R osa F ra


g º s º , J º ã º M e y e r ,D r . T h º m a z J o s é d a P o r c iu n cu l a
O s supple n te s J osé M ari a J aci n th o R ab e llº , A n ton i o Jº sé
T e i x e i ra d e S i q ue i r a , P e d rº M ar i a d a C osta , P e d r º
C or r êa T ab º rd a d e B ulh õe s , M an ue l F r an ci sco d e P aula,
D r M an ue l d e M e llº F r an co E par a cº n star man d e i
. .

lav r ar o pr e se n te e d i t al
Pe tropoli s 1 9 d e outub ro d e 1 8 5 7 .

E u A n ton i o L ui z M ach ad o, e scr i v ã º q ue º sub scre vi .

( a ss i g n a d º ) H e n r i q ue K º p k e .

D am º s ag º ra º r e s ultadº d a e le i ç ã º d a fr e g ue z i a d e
S José d o R i o P re to e ci d ad e d e Pe trº poli s pe la q ua
.

lí d c açã o d e 1 8 5 7

V E R E A DO R E S

D r J 0 8 6 d e C alaz an s R od ri g ue s 1 4 3 votº s
º
.
. ,

D r T h omaz J º s é d a P orci nn cula, 1 1 6 vº tos


º
. .

cº ron e l A m arº E rn e s to d a V e i g a, 1 1 4 vº tos


º "
T . .

Jº vi an o V ar e lla, 1 1 2 votos .

D r R ob e rto M alpas , 1 1 0 votº s


. .

C omm e n d ad or F r an ci sco J osé B e rn ar d e s , 9 8 votos


º
.

D r M an ue l d e M e llº F r anc º , 9 7 vº tos


º
. .

G e º rg e M ath i as d e O li v e i r a, 9 2 votos .

B ar㺠d e L º re n a , 9 1 votos .

SU P P L E N T E S

T e n e n te coron e l A lb i no J º sé d e S i q ue i r a
º
l - .

C api tã º M an ue l F ranci scº d e P aula


º
2 .

C º m m e n d ad or P e d r o J 0 8 6 da C am ara
º
3 .
J U B lL E U DE P E T R O P O L IS 1 39

P e d ro T ab ord a d e B ulh õ e s ,
C º r rê a
J º ã º B apt i sta d a S i lv a .

A ug us tº d a R º cha F r ag º s o .

º
J º sé A n ton i º d a R och a .

Joã o V i lla R e al .

D r H e n ri q ue K opk e
. .

P E L A Q U A L I F 1 C A Ç ÃO D E 1 85 6

Te n e n te corone l V e i g a, 2 5 7 votos
-
.

J º vi n º V are lla , 2 4 9 votos .

D r Por ci un cula , 2 4 6 v otos


. .

C omm e n d ad or B e rn ard e s , 1 3 9 vº tº s .

C om m e nd ad or A lb i n o, 1 7 7 votos .

D r K op k e 1 7 6 v º t os
.
, .

A ug usto R º ch a , 1 7 1 v otos .

D r C alaz a n s , 1 6 3 v otos
. .

J º ão M e y e r 1 3 4 votº s , .

N o p e r i od i co a lle d e fe ve re i ro
mã o B r asi li a . em 20
1 8 5 8 , um s r S ch mi d t publi cº u q ue , a 3 1 d e d e z e m br o d e
.

1 8 5 7 , e xi s ti am e m Pe tropº li s 2 9 7 4 colon os alle m ã e s ,


se nd o 1 8 8 0 cath oli cos e 1 0 94 prote sta n te s 1 5 7 2 d o se x o —

masc uli n o e 1 4 0 2 d o s e xº fe mi n i n o 1 2 0 5 nasci d os n o pai z —


.

1 0 8 5 pr usi an os , 5 3 han n ov e ri n º s e 6 2 0 d a H e ssi a , e g rã º


d ucad o d e B ad e n ac h av am se ause n te s d a colo ni a 1 8 0 —

d os q uae s 6 8 com li ce n ç a
'

H av i a e n tão q uatr º e scolas fre q ue n tad as pº r 4 2 1


cr i an ças , d uas e s colas e ram cath º li cas , um a prot e stan te e
a ulti m a m i x ta .

D a s 1 5 4 0 e d i fi ca çõ e s lº cae s , 6 1 0 ach avam se n as -

mãos d e alle m ã e s .

A s cas as d e n e g oci º s atti n g i am ao alg ar i sm o d e 6 3 .

O s colon º s poss uía m cé rca d e 2 0 0 pº rco s , 6 0 0 cab r as


e 2 3 7 vaccas .

A 2 d e d e z e m b ro d e i naug urad a a pon te 1 8 5 7 foi


p ri n ci pal d a r ua d º I m pe r ad º r , q ue e r a ma i s la r g a e e le

g an te d as q ue até e n t㺠se h avi am fe i to .


140 R E V IS T A T R I M E N S A I. DO IN ST I T UTO H IS T O R IC O

A ch av a se -
p rom pto oT h e atr º P r º g re ssº P e tropoli
tan º pe rte n ce n te a um a soci e da d e q ue cº n tava e n tr e se us
acci º n i stas º te n e n te cor on e l V e ig a , º cº mm e n d ad or M a
-

ch ad º G u i m arã e s , O D r M e llº F ran co, e tc


. .

E m 6 d e d e z e mb ro te ve log ar a e stré a d º th e atro


c om a cº m pan h i a d o s r F lori ndo, c u
.
j º e le n co e r a d e 2 9
p e ssoa s e d e u d ou s e s pe c tac ulº s .

O M e r can ti l, n o se u n um e rº d e 2 3 d e d e z e mb rº , la
m ontava q ue se d e sse m sce n as d e sag rad ave i s n º th e atro
a c i d ad e d e P e trº poli s p º ssu i a j á todº s os e le me n tos d e
ci vi li saç ã o e n 㺠e s ta v a n º caso d e i r para u m the atro
ouvi r g ri tar d i tos ch ulos, e mu i tas outras parvº íce s , i n
d i cati vº s d e um e stad º d e atraz o e d e e d ucaç ã º d e plo
r a ve I s .
'

N '
m e z d e d e z e mb ro o sr
e ste P e d ro D esh e ppe r
.

a b ri º º se u e stab e le ci m e n to cº m se i s bi lh are s .

N o m e i o d a s e r a cº nti n uava a trabalh ar a fabri ca


r

d e pape l O rlan d º , pe rte n ce n te aº sr b arão d e C apan e ma


. .

A cre d i t av a se , q ue os r e spe cti vos prod uctº s , pape l


-

p a ra i m pr e n sa , para d e s e n h o e e s cri pt a p od e r i am ri v a
li sar cº m os cº n g e n e re s e urope us , se g un d o le m os n a R e
vi sta B r az i le i r a .

P or e ss e te mpº d e i xº ud e e xi sti r o e n g e n hº de se r rar


m ad e i ras , q ue havi a sid o m on tad o e m 1 8 4 7 por ord e m e
c on ta d e S u a M ag e stad e n º d m d a r ua dº I mpe r ad º r .

A d m d e d ar id e a d os i mpostº s q ue se pag avam A O &


m ara d a E stre lla e m 1 8 5 7 , para º e xe rci ci o d e i n d us tri a
º u prº fi ssã o, ci tare mos
B ar te ls Wi sm e r , L e º n T ri don , C h e d e r F lore n ch on
e n tr e as 1 7 casas taxad as para 7 20 ; C arlº s C rame r e T i m o
th e º D uri e u, e n tr e as 1 2 i nscri ptas p ara 6 0 3 , 5 7 3 º u
M aulle r K lasse e F e li x V e rn oult , e n tr e as 2 7 re la
c ion ad as par a e º s fab r i can te s d e ce r ve j a a r az ã o
d e 2 5 3 J osé M arq ue s G rossi g , J º aq uím C h od e l, P e dr o
B e ri ni , B e rn ascº ni I rmao, H e n ri q u e L i nd e n e L u iz
A ug us to C h e de l .

E st e s d ous C h e d e l n os le m br am o passapº rte sob u 1 , .

d ad º e m 3 d e j ane i ro d e 1 8 4 3 pe lº cº nse lh o d e E stad o,


e stab e le ci d o e m nº m e d o re i d a Pr u ssi a n o pri n ci pad o
d e N e uch ate l e t V alang i n , n a S uissa, ao n e g º cian te
TR OL IS 1 4 1

J U B IL E U DE P E OP

A ug us to C h e d e l d u P e ti t B ay ard , que parti a para 0


B raz i l, º n d e pº ste ri orme n te d e i xº u o d i to d º cum e n to n o


con sulad o sui ss o d o R i o d e J an e i ro, se m d uvid a e m troca
d e um a ce r ti d 㺠d e n aci on ali d ad e , te n d º o pri n ci pad º
d e sap par e ci d o e n g lobad o n a cº nfe d e raç ã o H e lv e ti ca .

V oltan d º aos c olle ctad os d e Pe t rº pº li s e m 1 8 5 7 ,


te m os 2 aç oug ue i rº s a 1 con fe i te i r o a 1 6 3 com os
h º te le i rº s V i uva C h arb º n ni e r , H e n ri q ue C ar pe n te r , S ai d
A li , T h om as L and , J osé M ar i a G arc ía, I R F olh a , B as . .

tos F onte s , J M . d º s S A lb uq ue r q ue e H e nr i que V i


.

le lla , 2 b ot i cari os e 1 pe rfum i sta a 1 6 d , 9 pad e i r os n ª »,


6 a lfai ate s a 4 3, º s se g e i rº s C a rlos A ug us tº S ch oe m e
Joao K ran i ch e r a 4 5 , 7 cº rre e i r º s a 4 719, º s carpi n te i ros
F e li ppe H e n r i due F aulh ab e r e F r e d e ri co G rotz , os mar
ci n e íros A d º lfº K un th , C on r ad o V º g t , F I Z i mme rm an
. .

e P e d r o D e sch e ppe r a 4 3 , 3 fun i le i ros , 3 ba r b e i ros , 3 ch a


r ute i r os , e ta m b e m 1 s apate i ro e 3 d i ve rsº s a 4 7) a 4 7) os
fe rr e i r º s J osé F e r r e i ra C ape lla , G uilh e rm e G e is e r , C h ri s
tº vã º S e b or oh , J º sé A lfre d o, F e li ppe D e tz , D an i e l T h e i s ,
F re d e r i co E ppen h e i m e r , H e n r i q ue L e m pr e ch , J acob
M on ck e n , M an ue l H e n r i q ue F e r re i r a a t axa var i ava d e

a 5 3 4 0 0 p ara as i n d ustri as d e car r º s ouca r rº ç as e x


cre íd as por 2 9 pe ss oas e p ar a 7 ou t ra s cº m ran ch o, e t c .

fô ra m arcad º m ai s oum e n os o i m pº stº d e 1 0 3 0 0 0 .

E stas i n d i c aç õe s n ã o pud e ram se r com ple tad as , por


q u e a r e s pe c t i v a p ubl i c a çã º n ã º fº i conc luí d a .

V e j am os ag ora q uae s e ram e m 1 8 5 7 os pre çº s d e alg un s


g e n e r o s no R i o e e m P e t rº p oli s. v g . : e m m e i ad º s d e se

te m b ro

Fe u âo pre t S acco a 3 1 0 6 50 0
bran co
ca v allo
M i lh o ? sº nº a 7 32 0 0 a 8 s0 0 0
T ouc i n h o 6 60 0 a 6 0 0
Que ij º s a . m a la xx).
,

B atatas 3à50 0 a 938 0 0


14 2 R E V IS T A T R IM E N S A L Do IN ST I T UTO II I S T O R I O O

De P e trº pº li s a e staçã º d a rai z d a s e r ra e V i ce -


ve r sa
b
co r ava se s º b r e
-

C afé 7 0 ré i s a ar r º b a, milh o 2 8 0 r é i s º sue cº , tou


c íub º 9 0 r é i s a ar r ob a .

D a R aí z d a S e rr a a P rai nh a e v i ce v e rsa -

C afé 9 0 r é i s a sacca , outrº q ualq ue r g e n e rº 9 0 r éi s,


'

b ag ag e m pº r volum e .

N atur alme nte n os ve m a m e nte a e str ad a pe la qual


se faz i a tod o o tr an si to e a r e spe i to d e lla d i sse F D am e ck
'
.

e m 1 85 7 .

T tan to naci º n ae s com º e stran g e i ros , ad mi ram


od º s ,
h oj e b e lla e st rad a m acad ami sad a q ue j á pº ss ui m º s , a
m e lh or d a A m e r i ca d º S ul, com o cº nta po uca s e g uae s a
ve lh a E uropa e cu j o le i tº foi con struid o pe lo m aj º r K º e le r , —

m aj or R i vi e r a e cº ron e l G ald i n o J ustí n i an o d a S i lva


P i m e n te l .

N º M e r can ti l d e 1 5 d e se te m b rº d e 1 8 5 7 e n con tr am º s
i n te r e s san te d e scri pç ão d e E F cu j º pri n ci pi º vam os . .

tran scre v e r
« R º m e n d o e m lº n as si n u i d d t e l
p g os a e s p or e n r e a s s
v º sas m on tan h as e os n ú s m assi ç as d e roch e d os d a S e rr a
d o M ar , v e m subi n d o e m caracº l, se m e lh ante a uma
lº ng a se r pe n te , a e s trad a con h e ci d a pe lº n om e d e se rra
de P e t rº pº li s uma d as º b ras m on um e ntae s d o I m pe ri o
do B raz i l .

E s ta é um a d a g ra n d e cº rdi lh e i ra , parte
ape n as

q u e a pp e lli d a m º s g g p
e o r a h os S e r r a d o M a r .

E por é m d e sse pon to ch a m ad o A lto d a S e rra


' '

q ue com e ç a a d e b r uç ar s e pe lo lon g º d a cº sta d º A tlan ti co


o cor d ã o d e m on tan h as , cº n h e ci d o pe lº n º m e aci m a ín


d í cad º E ste n d e s e pe lo i n te ri or uma vasta plan í ci e ou
.
-

p la t e a u —
cr u z ad a ourod e ad a d e b ai xº s m on te s ou oute i r os
e n d le í rad º s, e m cu j as frald as alve j am e m larg º s fe stõ e s
n ã o pe q u e n o n um e rº d e cas as , e a v i stam s e e x te n sas e -

b e m ali nh ad as r uas c º r tad as a m e i º por b e llos can ae s


orlad os d e v e rd ura .

E i s a ah i a n ossa li n d a P e trº poli s


A º e n trar se n e sse b e llº r e ci n to d e d e li ci as , com
'
-

q u e
a n at u r e z a pa r e c e te r m i m os e a d o º s olº b ra z i le ír o
alto e e le vad o cº m o º j ar d i m d e S e mi ram i s ch e i o
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 43

d os e n can tº s e attr actívos d o m e lh º r d os cli mas , d e pra —

te ad os r i b e i rº s d º s m ai s pur as , saud ave i s e cry s ta lli n as


ag uas, e d o aspe ctº mar avi lh osº , b e llo º us ub li m e d os ,

p a i n e i s d a n a tu r e z a a m a n e i r a d e n º vº p ar a i so t e r r e a l

Pe tr opoli s se n os ap re se nta como a b e lla e am º rosa
p r i n c e z a , q u e , r e cl í n a d a s o b r e a m a i s li n d a a lc a t i fa d e
d º r e s, sorri se vai d osa ao se u futuro d e rai n h a d as
-

ci d ad e s !
A ve s d e tod a a e s pe ci e an i mam com sua º r ch e stra
mavi osa a subli m e pai sag e m d º s s e m pr e v e r d e s e flori d º s
bosq ue s e , d o g ran d e n um e rº d as s u as casas d e r e cr e i o

e d e li ci os º s j a rd i n s , d i r se i a se r e m o re can to ve d ad o a
- -

tod os º s i ncº m m º d º s e e n fe rm i d ad e s d a vi d a , s ó m e n te

cº n sag rad o aº s m ai s d oce s e ín uoce n te s g º z º s !


H a ah í um a e spe ci e d e a g r i cultura pacíd ca , com º
d e vi a se r a d os te mp º s d e R º ma sº b A ug usto, a v i da
ag re ste e pastor i l d aq ue lla é poca can tad a por V i rg í li º
'

e m tã o m e lod i os os ve r sos
A s j ove n s alle m ã s r ui vas comº i n g le s as , m as
alti vas e cap r i ch os as com o b raz i le i ras , or g an i sam um a
e spe ci e d e m e r ca d o a mb u lan te par a ve n d e r e m º prº d ucto
d º s a S S Id uos trab alh º s d e pae s h on e s tº s e lab ori oso s .

P e tropoli s é mai s q ue a V e n e z a d º B r az i l — r
é
m ai s q ue a te rr a d a pr omi s s ã o é a re a li d a d e d º s s on h os
d o r º m an ci s t a !
N ossas pa trícías n e s te lº g ar e x ce d e m a tud o
'

q u a n t º h a d e m a i s b e ll º e e n c a n t a d º r n o m u n d º : S ã o v e r
d ad e i r º s anj os O vi g or d a s aud e d á lh e s m ai s se d uctora
. .
-

e x pr e ssã o d e v i vaci d ad e aos º lh os , ma i s b e llo ca r m e z i m


aos lab i os e mai s e le g an te rubor as face s ; e a e d u caçã o
q uasi m on a sti ca q ue r e ce b e m e m alg uns colle g i os d ah i , '

i m pri m e a e ssa s lin d as j ove n s , aq ue lle c aracte r d e e s


q u i v a n ç a e í n no c e n c i a q u e as t o r n a a i n d a m a i s a d º
rave i s ! ( 1 )

( 1 ) T e m os b on s fun d am e n tº s ar a cre r , q ue e s ta e n th n si as ti ra
d e scr i pçã º d e t i d a a pe n na d º ve l 1 0 m aj º r C ar lº s A ug us to T aun a
ti º d o S r vi s cº n d e d e T aun ay
. G uard º u e lle ate a ad i an tad a I d a e
.

d e 7 9 an n os cº m q ue m º rre u a 4 d e S e te m b rº d e 1 86 7 se m pre í n d o le
. .

p o e ti s a e ar d o r u
j e n il
x .
E d a lavra d e F re d e ri cº D ame ck o se g uinte arti g o
'

H oj e q ue a cº lº n i sação se t or n a d o mai s vi vo i n
te r e sse ( e scre vi a º auctor e m 1 8 5 7 ) , h oj e q ue tod º s e o
n h e ce m q u e o fut u r o d º B raz i l d e pe n d e d a solu ç ã o e d i ca z
d e ssa que st㺠vi tal, a pe z a r d e já e n carad a e d e fi ni da
'
.

'

po r t a n t o s h o m e n s ill u s t r ad o s , e p a r a a q u a l o p a i z j á .

sacri fi cº u t㺠avultad as som m as , pe rm i tte m e q ue e n -

tre g ue a m i nh a fr aca º pi ni ã o a sua acr e d i tad a folh a


('
o M e r ca n t i l) a r e s p e i t º d o g r a n d e d e s i d e r a t u m ,
le va n d o
d e st a fô rm a t am b e m a m i n h a p e d r i n h a 5 g ran d e obr a ,
'

cu j os ali ce rce s j á se ach am asse ntad º s


. .

S e e sta d e b i l voz q ue parte d os cum e s d e sta b e lla


'

mon tan h a , ond e e x i s te j á h a d º z e aun os uma colº n i a tã o


favº r e ci d a pe la prote cç ã o I m pe ri al e pe lº g ove r n o p r o
vi n ci al, pu d e r lh e se r d e alg uma utili d ad e , ai n d a a m ai s
-

le ve , d uas ve z e s e u a con si d e rari a fe li z .

N a parte d º s apº n tam e n tos h i s tº ri cº s sob r e a fun


daçã o d e P e trº pº li s q ue p ubli que i j a ob se r ve i q ue º s ,

cº lon os q u e vi e ram pa ra P e tropº li s n ã o for am d e sti n ad os

p a r a e s s e l o g ar e n e m tã º p º u cº e n g aj a do s n a E u r º pa
com o ta e s , m as si m c º mº trab alh ad or e s d e e str ad as e

q u e S ó a f o r ç a d as c i r c u m s t a n c i a s º s a t i r ou a e s t a s

m º n tan h as .

S ó º pag am e n tº d as passag e n s i m portou e m m ai s


de d e q ue par te se ach a h oj e amortí sad a
p e l o s co lo n o s q u e v i e r a m p a r a P e t r º p º l i s e n ã º m e
ach o h ab i li tad º par a di z e r se o m e sm o a con te ce u com as
famíli as q ue foram para º R i o G r an d e d o S ul D uvi d o
. .

p o r é m ,q u e a ss i m se j a .

S e O g ove r n º q uíz e sse ad i an tar a pa ssag e m a tod os


os colº n º s q u e vi e sse m d a E urº pa , n ã o h ave r i a , por ce r to
di n h e i rº q ue ch e g asse , n e m ob te r i a tã º pou co n a to
tali d ad e a q uali d ad e m º ral e soci al d e c º lº n os q ue cº n
vém , pº i s j u lg º q ue n i n g ue m d uvi d ara q ue h a vi am d e
vi r assi m cº m o V i e ram a P e tropº li s e m g r an d e parte ,
h ome n s se m a m e n or for tuna, ti r ad os d a m i se ri a .

O ra , a pob re z a e a m i s e ri a n ã o s ã o s e m pre fi lh as
d as ci r cum stan ci as, mas m ui tas ve z e s a con se q ue n ci a d o
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 14 5

pº uco am or ao trab alh o, d º mao comportame ntº e d e


outras causas q ue n ão abº n am e m favor d a m ori g e
r aç 㺠.

Para os cº lon os q ue vi e r am e m 1 8 4 5 n ad a e stava


p p
r e a ra d º , n e m d e po s i tº s h a vi a , n e m d e sti n o t i v e ra m
on d e pu d e s se m trab alhar ; pre par aram se , ve rd ad e é , log o
-

d e poi s d a ch e g ad a, d e posi tos on d e fº r am be m tratad º s ,


m as º q ue faz e r com e lle s
N ão h º uve te m po d e r e fle cti r m ad nr am e ute sob r e
a e scolh a d as te rras q u e se lh e s h avi a d e d ar .

O ffe re ce u se P e t ropoli s que n 㺠ti nh a a m e lh or


-

fam a d e boas t e rras e os q ue con h e ci am º lº g ar d e


lon g º s an n º s lº g o ag ourar am q ue n un ca se ri a um a cº
lon i a ag ri cola .

E , com e d e i to, te m a e x pe ri e n ci a mostrad o q ue nã o


'

e rrar am n a º pi n i ã o que e m i t ti ram , pº i s , alé m d o capim e d e


alg umas h ortali ç as q ue m al ch e g am para o cº n s um º do
log ar , pouco ha si d o plan tad º .

J ulg o, pº i s , que Pe tr opº li s n ã o é n e m s e rã colº n i a


ag r i cola , m as S i m um n u cle o d e tr ab alh ad or e s e talve z
cº m o te m po i n d ustri al e com m e r ci al .

N i n g ue m d uvi d ar a, q ue P e trº poli s j ã pre s tº ualg uns


se rvi ç º s acolon i saç ã o . B asta con si d e rar q ue º e d e i t º fa
v orave l pr º d u z i d o n a A lle m an h a por ca rtas e scr i ptas pe los

colº n os q ue se ach am h º j e e m m ui to m e lh ore s ci rcum


stan ci as d o q ue e sti ve r am e m se u pai z n atal, j a trº u xe e
ai n d a h a d e t raz e r para B r azi l n um e r º con si d e rave l d e
cº lon º s , que aspi ram a m e lh º r sort e .

O utr º arti g o i n se r i d o n º M e r can ti l d e 1 2 e 1 5 d e


d e z e m b r o d e 1 8 5 7 tam b e m m e re ce d or d e r e prod ucç ã o é
i g ualm e n te d a lavra d e F r e d e ri co D am e ck E i l-º : .

O e spi ri tuoso fº lh e ti n i sta d o D i ari o d o R i o d e


J an e i r o n o j orn al d e d om i n g o, 2 3 d e n ove mb rº , d e scr e
ve n nº s com tan ta h ab i li d ad e qu
-
an to ve rosi m i lh ança , as

p e r í p e c i as q u e p r e ce d e m a e m i g ç
r a ã o q ue an n ua l m e n te
se d a d a C º rte par a Pe tr opoli s , Tij uca e N ova F r i b u rg º ,
aº approx i m ar e m se os m e z e s d e v e rã º
-
.

N a v e rd ad e , uma parte d º m un d o e le g an te d º R i o
d e J s ue i r o n ã o procura o cam po n os me z e s d e d e z e mb ro a
m arç o pº r um a n e ce ssi d ad e r e al ; é ob ri g aç ão d a m od a e
19 T ono L V III , I» II
. .
1 46 a s v xsr a m m m—
rss ] . no m s rrrv ro m
' '
sr oa rco

de g r an d e tom passar o ve rã o fô ra d a capi tal, porq ue é


e ste ah i o te m po m ai s i n si pi d o, e m q u e os d i ve r ti me nt os
sã o e s cassos ; e pri n ci palm e n te porq u e n a E uropa n ã o é d e
bom g osto atrave ssar d uas e staç õ e s n o m e smo log ar .

T ud o ma caque am os d o e str an g e i ro, ai n d a q ue e n tr e


n ó s se n ã o d ê m as m e sm as con di ç õe s e ci r cum stanc i as ;
e , portan to, n ã o é d e ad m i rar q ue n os ch e g as se a m od a
d e ssas e m i g raç õ e s
'
.

E n tre e sse s , poré m , que d e i x am a C ô r te por luxo ;


e n tre e sse s q ue só com e ç am a ach ar o calor i nsu pp or ta v e l
q uan do o M on archs v e m par a P e t ropoli s , alg un s h a q ue
i mi tam o e x e mplo p or m oti vo d e saud e , e para li vr ar e m
suas fam i li as d os sof r i m e n tos a q u e e stã o e x postas e m
um a é poca e m q ue , m ai s oum e n os , appare ce a e pi d e m i a na
capi tal .

N ã o é j usto poi s cri ti car e s sa e m i g raç ã o se para


alg un s e i m posi ç ã o d e m e ro lux o, par a outros é n e c e s sari o
e e m t od o caso d e v e m os fe li ci tar n os por te r m os con q u
-
is
t ad o m ai s um g r ã o d e ci vili saçã o, d e q ue é prova o b om
g os to d os q u e ab or re ce m a v i d a m o n ot o n a e t r oca m os p ra
z e r e s e o b arulh o d a C ô r t e pe lo pe rfu m e e tran q ui li d ad e
d os bosq ue s os t r i nad os q ue tã o caros fi cam ! d as D e
,

j e an , L ab or d e , e tc , pe lo mavi osa can to d o sab i as d e tan tos


.

outr os i n noce n te s h a b i tan te s d as n ossas se r ras D e ve mos .

ai n d a fe li c i ta r n os porq ue a cr e a
-
, çã o d e P e tr º p o li s e m b or.a
fe i o e h umi d o n a opi n i ã o d e mui tos, é g r an d e m e lho
r am e n to ma te ri al q u e se con ta n o nosso pai z A be n i
.

g n id ad e d o se u c li m a e a p e q u e n a di s ta n c i a e m q ue e s tá .

da cô rte , t orna o um r e fug i o i uapre oi av e l, um r e sta urad or


-

i mm e di ato d as forç as d aq ue llas q ue , e m um a ci d ad e tã o


'

que n te como o R i o d e J ane i r o, se e n tre g am com e xce sso


ao trab alh o ou aos pr az e re s ; e e sse s sã o m ui tos .

L an ce m os pore m os olh os para o q ue é Pe tropoli s


. ,

actualme nte ( 1 8 5 7 ve j amos se e lle pre e n ch e o fi m para

q ue foi d e s ti n ad o ; s e tan to o ri co como o r e m e di ad o , que


na côrt e é afi li g i d o pe la e n fe rm i d ad e , pod e com faci li d ad e
vi r aqui ach ar le ni ti vo aos s e u s sof r i m e n tos ; ve j am os ,
e mfi m, o q u e pôd e vi r a se r n o fu tur o e sta n asce n te ci d ad e .

E ce r to q ue a i d é a d a fun d aç ã o d e P e trº polis par ti a


'

do alto d e S ua M ag e s tad e o I mpe rad or e d a sua C ôrte


J U B IL E U DE P E TR O P O L IS 1 47

p p
r o ri ame n t e d i ta F oram esse s os pr i me i ros , q ue , apó s
.

o e st ab e le ci m e n to d a colon i a g e rman i ca , vi e ram aq ui as


se n t ar s u as qu i ntas e re s id e n ci as d e ve rã o .

M as P e trº poli s n ã o podi a se r o que d e lle se que ri a


'

faz e r só me n te com e ss a classe d e pº pulaç ã o; di str i b uí ram


se g rat ui tam e n t e praz os por tod os os q ue pod i am vi r aq u i
e d i fi car , e e ffe cti va m e n te a pov oaç ã o com e ç oua cr e sce r ra
i d d u m u i d u i d d
'
p a m e n t e , a p o n t o e q e tº s o s p o s s o r e s e sse s

p ra z os a c h a r a m p o r e l le s b o m p ç
r e o e o s v e n d e r a m .

In fe li z m e n te , ao pass o que tod os os flum i n e n se s


vi am com pr az e r q ue se m d i fâculd ad e pod e r i am ad qui ri r
n a n ov a povoaçã o um ab ri g o, on d e e m d i as d e d e scan ç o
vi e ss e m re spi rar ar m ai s pu r o e fr e sco ao pass o q u e
e ssa d oce e s p e r an ça e ra ali m e n tad a pe lº s me i os qu e se pu
z e ram e m p ra ti ca para e n cu rtar a di s tanci a q u e n os se

p a r a d a C ô r t e —
o m e lh or a m e n t o d a se r r a e a e s tr a d a d e
fe rro d e M aua s e m o q ue P e trº poli s n 㺠passar i a d e si m

p le s c ol on i a d e a l le m ã e s

a h i v e i o a c ar e st i a ,
e ss e t e r r i v e l
m on stro que , apr e s e n tan d o se a te sta d e t ud o q uan t o e

me lh oram e n to n o B raz il, torn a i m possíve l para m ui t os o


g o z o d a s v a n t a g e n s q u e s e p r o m e tte m a o p o v o , q u a n d o
s e t rata d a e x e cuç ã o d e um a e m pr e z a d e uti li d ad e pu
b li ca .

C ompre h e n d e m os faci lm e n te q ue tod os os m e lh ora


m e n tos sã o d i s pe n d i osos e n tr e n ó s ; n e m p re te n d e m º s q ue
se os p os sam g osa r se m alg u m sacr i fi ci o pe cun i ar i o m as
cr e m os q ue e n t re b arate z a d a E urº p a e a car e sti a d o
B raz i l h a um m e i o te r mo q ue con vi ri a se r ad optad o,
º
p q r ue o s m e lh o r a m e n to s q u e e m p r e h e n d e m º s p o d e m
se r d e uti li d ad e a t od as as classe s d a n º s sa soci e d ad e .

C om o se vai proce d e n d o e ntr e n ó s , o que acº n te ce


é q ue a m ai or par te ou pr i va se d o g oz o d as n ossas
,
-

e st rad as d e carros pe lo alto pr e ç º d as passag e ns , ou


p r o c u r a e ff e c t u a r o s e u t ra j e c t o e o d e s e u s g e n e r o s a s
cost as d os an i m as s ; m e i o e st e q u e , ape z ar d e t od os os
in con ve ni e nte s , é tod av i a mui to mai s e con omi co .

D ah i r e s ulta q ue , e m v e z d e a tt r ah i r mos a con


'

cu rr e n ci a par a a s n ot as e str ad as q ue é o que lh e s pô d e


tra z e r m ai or r e n d a , d e sacoroçoam ol a e ali me n tam os -

c e g am e n te o vi ci o d e n u n ca se pod e r r e d uz i r a tax a d as
1 48 n s v rs ra a
'
m an sa r. n o IN S T IT U T O m sr om co

p assag e ns º
p qr ue a r e ce i ta nã o co re a b d e spe z a, ouporq ue
o e m pre z ari o n ã o ti r a um j uro su ffi ci e nte d o se u capi tal .

T om e mos para te rmo d e com paraçã º a vi ag e m d a


C ôrte para P e tr opoli s e vi ce ve rsa , q ue é o q ue mai s
— —

i mme d i at am e n te n os i nte re ssa .

U ma pe ssº a q ue que ira vi r d o R i o a P e tropoli s


te m d e pag ar p e lo v a p o r e e s tr a d a d e fe r r o e 4 31! p or
um log ar d o carro que con d uz aci ma d a se rr a ; e se , com º
or d i n ari am e n te acon te ce , traz com si g º um e scravo, te m
d e pag ar m ai s 23) n os vapore s e p a r a s u b i r a s e rr a
.

A qui te m os poi s um a vi ag e m d e me n os d e 1 0 le g uas ,


cu stan d o a cad a pe ssoa li vr e 1 6 » vi n d a e v olta ; a cad a

e scr avo 1 0 1130 0 0 l


E por ah i r e g ule se o q ue d e ve g astar só n as pe s
— .

sag e n s um pai d e n um e r osa fami li a .

C on si d e re s e ai n d a , q ue se e ssa pe ssoa é um n e
-

g o c i a n t e o u e m p g
r e ad o p u b li co , o c c u p a d º n a C ô r te , q
u e
que r te r sua famíli a e m P e tropoli s , limi tan d o se a vi r -

vê la tod os os d omi n g os, te r á d e g as tar e m cad a vi ag e m ,


-
.

faz e n d o a só se m pag e m oucre ad o, 1 6 3» ou 6 4 3) por m e z !


-

A j un te se a e sta e x orbi tan ci a o carr e tº d e alg um b ab á


-

d e r oupa , as g org e tas aos coch e i ros e outras d e e pe z as


acce s so i as d as vi ag e s, e ve j a se q uan to custa fre q u
r n - e n tar
P e tropoli s
A si mple s m e n çã o d e st e s pre ç os b asta par a provar
'

quan to são caras, tan to as passag e n s n os vapore s com o


nos ca rr os q ue sobe m a se r r a, sobr e sah i n d o n e ste s
'
o
e x ce ssi vo pr e ç o d e 327) por cad a e scravo q ue tr ansporta m .

A h i te m os a pr i n ci pal raz ã o e m q ue n os base am os para


ch e g ar m os a se g u i nt e con clusã o q ue Pe tropoli s e stá .

e m d e cad e n ci a , com parati vame n te com a força com q u e


com e ç º ua d e se n volve r se ; q ue n ã o te m p re e n ch i d o ca
-

b alm e n te o fi m par a q ue foi cr e ad o, poi s q ue n ã o pô de


s e r h ab i tad o n e m fr e q ue n tad o s e n ão por q u e m di spõ e d e
m ui tos r e cursos e que con ti n uará. a d e fi n h ar , e m b or a se
lh e te n h am h oj e outorg ad o os fó ros d a ci dad e , se n ã o se
p r o c u r a r t or n al -
o acce ss i v e l a m u i to m a i o r p ç
o r ã o d a p o

p u la ç ã o d a C ô r te , a clas s e m é d i a p ri n ci p a lm e n te q u e é a

q u e m a i s av ulta na g ran d e ci d ad e e que m e n os se uti li sa .

'
d e ste n oss o b e llo j ard i m natural .
J U B IL E U ns p s r aº p ou s 149

Q ua e s , pore m , os me i os a e mpre g ar para con se g uir


e sse fi m
D o q ue aci ma di sse mos , con clua-se q ue o pri nci pal
d e lle s é a r e d ucç 㺠d as passag e n s , par a q ue mui tos possam
'

se n ã o h abi t ar , atte n tas as occupaç õe s d e cad a u m , pe los


m e n os v i r re pe ti das v e z e s a P e tropoli s, aos sabbad º s ,
p o r e x e m p lo , p a ra a q ui p a s sa r e m o d om i n g o e voltar e m
n a se g un d a fe i ra -
.

P ara i sto, porém , n ão b asta a re d ucção d o pre ço


d as passag e n s , fôra m i ste r r e g ulari sar o se rvi ç o d º s
transporte s , ad aptan d o o as con ve n i e n ci as d a soci e d ad e
-

flumi n e nse .

O vapor , par ti nd o d a P rai n h a a 1 hº ra d a


t ard e e ch e g and º , n o d i a se g ui n te , d e poi s d as 1 0 h oras
d a man h ã , torn a i m possí ve l aos n e g oci an te s e aos e m
p g
r e a d o s p u b li co s o p a ss e i o a P e tro p o li s , p
o r q ue tod os
n ó s sab e m os , q ue tan to º com me rci o como as r e par ti çõ e s

p u b li c a s c o m e ç a m se us t ra b alh o s à s 9 h o r as d a m an h ã e
os te r m i n am , pe lo m e n os , as 3 d a tard e .

S e ri a , poi s , pre ci so e m ui to con ve n i e n te , q ue a


b arca a vapor parti s se d a C ôrte as 3 h or as d a.

tard e m as um a b arca d e mai s força q ue a act ual, um a


b arca q ue fi z e sse a vi ag e m até M aua e m uma h ora , como
n º s prom e t ti a o sr b ar ã o d e M au
. a, q ua nd o trata va d a
cr e aç ão d a e str ad a d e fe r ro e com o é m ui to possi ve l,

p º i s q ue o e s p ç
a o a p e r c orre r é t alv e z d e 1 2 o u 1 3
m i lh a s .

P or e ssa fº rma as 4 h or as e 3 5 m i n utº s d a tard e as


tari am os pass ag e i ros n a R ai z d a S e rra e as 6 3 1 4 e m
P e tr opoli s , se m te re m d e i xad o d e cumpri r suas ob ri g açõ e s
n a C ôr te .

S e ri a ai nd a pre ci so, q ue , e m todos os d i as d e se r


v i ç o, parti ss e m os car ros d e P e tr opoli s , n ã o as 7 h or as d a
m anh ã , cº m o ag ora acon te ce , mas as 6 h oras , para q ue
a locom ot i va d a e str ad a d e fe rr o se g ui s se as 7 ou 7 e
4 0 m i n utos e a b arca as 8 e m pon tº , afi m d e e star na
C ô rte as 9 h oras , q ue é com o j á d i ss e m os , aq ue lla e m q ue
.

cad a q ual se e n tr e g a aos se us d e ve r e s .

N i n g ue m h ave ra, q ue p on h a e m d uvi d a a e xe


u i b il i d d
'
q a e d e s te sy ste m a d e v i ag e n s e mu i to me n os a
1 50 n av rsr a T R I M E N S A L no m s ri ruro
' ' '
H IS T O R IC O “

conv e n i e n ci a e lle ; as si m como n i n g u


d h ave ra q ue n ã o
'
em
com pr e h e n d e q ue m e di an te a r e d ucçã o d e p ç s , de q ue
r e o
'
j á. f a l la m o s e o e s t a b e le c i m e n t o d e s t e tr a f e g o , a e m i
r
g ç a ã o p ar a P e tr o p º li s s e r ã m u i t º m a i o r , e c o n s e g u i n t e
me nt e mui to mai or a re n d a d as e mpre z as d e tran s porte s ,
as q uae s ach ari am na m ai º r con ve n i e n ci a v an tajosa i a
de mni sação d as re da cç õ e s q ue f z e r am
t
.

O utr os pe que nos m e lh orame n tos e xi g i a ai nd a o '

se rvi ço d os tran s por te s , q u e co n t r i b u i r i a m tamb e m


m uito par a fac ili tar a con ve ni e nc i a d os pas sag e i ros ,
como por e x e m plº a pon tualid ad e ; b re vi d ad e e se g u
ran ç a n a e n tr e g a d as b ag ag e n s , que sã o re ce b i d as no. cc v

taçã o da P rai n ha .

« E n tre os m e lh ora me n tos d e q u e falla mos, acha se —

uma provi d e nci a, q ue te m e scapad o tan to aos e mpre


z ari os do se rv i ç o d e carros d a se rr a, com o as pe ssº as ,

q u e e m P e tr o p ol i s a lu g a m e n i m aca
N ã o sab e mos q ual a raz 㺠porq ue n ã o se collocsim
t od os os d i as e n i mac a n a R ai z d e S e rra para se re m apro
v e i tad os por aque llos q ue q u i z e re m sub i r a cavallo O .

alu u l d i d spor te d e ve cu q
'
g e e s te m e o e t ra n s t a r ,
ua n do
muáto, me tad e do q ue se pag a por um log ar nos car ros
e n ã o só por e sta r az ã o como por q u e mui tas pe ss º as h a

q u e p re fe r e m t o rna r m a i s p i tt o r e sc a a s u b i d a , os q u e se
d é sse m a e s ta e spe culaçã o, n ã o pod e ri am d e i xar d e ti rar
d e lle um lucro ce rt o, tomad as as pre ci sas caute las cº m
'

os d e scon h e ci d os afi m d e e v i tar e m pr e j uiz os .

C om o q ue ac i ma fi ca e x posto ( e se m pre D am e ck
que m falla e e m 1 8 5 7 ) te m os mostrad o q ue P e tropoli s ,
p o d e n d o se r h oj e u m a g r a n d e e po p u lo s a c i d a d e , c h e i a
d e re cur sos, util aos se us h ab i tan te s e aos da s ua pod e
rosa vi si n h an ça , o R i o d e J an e i ro, n ã o passa d e i n si g n i
fis an te povoad o como e sse s do i n te ri º r d e nossas pro
ví n ci as , on d e tu d º é a tr az o ; com di f e re n ça d e q ue n a
que lle s , h a fartura d e ví ve re s , as cas as sã o barat as e
vi ve m e con omi cam e n te e aqui tudo é carí ss i m o, por q u e
tud o n os v e m d a C ôr te .

T e m º s para of e r e ce r aos nossº s h os pe d e s um b e llº


clim a , e x ce lle nte ag u a e li n d os pass e i os formad os pe la
n atu r e z a , m as e m t r oco d e m ui tas d e spe za s .
J U B IL E U ns P E T R O P O L IS 1 51

i mpropri o para a g r an d e cultura


'
E o n osso solo ,

p or é m tr a ta d o c o n v e n i e n te m e n t e e b e m ap ro v e i t a d o po r
mai or populaç ão, s e ri a ri cº d e prod uct os d a h or ti cultur a ,
com os q uae s abas te ce r i a º m e r cad o da cô r te e n os li b e r
tari a aq ui d a ca r e s t i a q ue d e lle s te mos
'
.

N a n º ss a actual si tuaçã o d e at raz o , a é poca que


n ós d e v i a se r mai s a g rad av e l, aq ue lla e m q ue t e m os
e n tre n ó s o n osso v i r t uoso M on arch a , é j ust am e n te a e m

q u e m a i s pr i v a ç õ e s s o f r e m os , p or q ue t u d o s o b e d e

p ç
re º s p o r m o d o h o r r i v e l .

C um pre , poi s , q ue se m d e mor a s e r e move m os


ob s tac u los d a n os sa pros pe ri d ad e » .


E para e s t ra nh ar q ue o auctor d e b on s tr ab alh os a
r e spe i to d e P e tr opº li s , o sr F D am e ck , n ã º te n h a se m pre
. .

ti d o a v e rd ad e i ra com pr e h e n sã o d as cousas e n ã o q uíz e ss e


u d
'

q e a c o n te ce s s e a ll i e n a q ue lle t e m p , q
o o u e e n tã o e a i n a

h oj e se v e ri fi ca n as loca li d a d e s q ue d e alg um a sor te só


vi ve m d o q ue lu cram d ur an te o v e rã o .

S alv o rara s e x c e pç õe s , os h ab i tan te s pe rm an e n te s d e


P e tr º poli s e r am e x plor ad or e s d os v e ran i stas e só t i n h am
a lucrar cº m a e le vaçã o d os pr e ç os .

R e cº rd am o n os te r li d o q ue a r e sid e n cia pr olon g ad a


-

d e S uas M ag e s tad e s , con tri bui o pº d e r os am e nte par a q ue


P e tr opoli s , por ma i s d e uma ve z , sab i sse d a cri se d e q ue
se ach a va am e açad a .

A ss i m , poi s , a pe r man e n ci a d o S ob e ran o, com s ua A u


g u s ta F a m i li a e cº m i ti va I m pe r i a l ; a d o s p e r s o n a g e n s d a

cô rte , d as pr i n ci pae s fam íli as d o pa i z , d o cor po d i plº ma


ti co, e t c, foram por m uito te m po os pri nc i pae s e le m e n tº s
d a vi d a d e P e tropoli s .

0 M e r ca n ti l e m ar ti g o e d i tº ri al, a 2 d e j ulh o d e
1 8 5 7 d iz ia :
Pe tropoli s alé m d e se r o n om e mai s bon i to d e q uan
tº s d e nº m i n am as d i f e r e n te s fr e g ue z i as vi llas , ci d a d e s e
.

p r ov í n ci a s d o I m p e r i o , r e co rd a u m a apo t h e º se d o n o m e d e
S M I mpe ri al se u aug usto fun d ad or , o M on arch a m ai s
. .
1 52 a s v rs ra '
T R IM E N S A L no m s rrr uro
' '
n i sr º n i co

b e llo, v i s toso, i llustr ad o, h umani tari o, i n te lli g e nt e , po


p u la r e m or a li sa d o d e q u a n t o s t e m c i n g id o u m a c o r ô a .

P e tr opoli s é com o a C i ntra d e P or t ug al; o V e rs aille s


d a F r an ç a ; o B ad e n B ad e n d a A lle man h a
.
-
.

P e tropoli s r e pr e se nta n o pai z a ve rd ad e p g r



o r e s so ,

ou, a ssi m com o m r d A le m be r t e s tabe le ce u uma ve r d ad e


'

v e rd ad e i ra p ar a a di s t i n g u i r d e a l g u m a s fa lsa s ,
t e m o s
e m P e tropoli s o p g
r o r e s so p gr o r e s s i vo e m c o n tr a

p º si çã o ao p g
r o r e s s o p u r am e n t e n om i n a l .

D i s se se com r az ã o q ue S r D Pe d ro II, foi o fun


-
. .

d ad or d e P e tr opoli s , m as, para se rmos b e m e x actos , di


g a m o s u m d os f u n d ad o r e s d
'
e s t a c r e a ã
ç , o q ue i d e a r a ta l
com o o m aj or J F K oe le r e que j u
. . n to com e lle cº n se g u iº
re ali sa r .

S ó d e poi s d e i nfor mad o d as i nte n ç õ e s d o j º ve n M o


n ar ch a , foi q ue o m aj or se an i mou a pe d ir q ue lh e fosse
ar r e n d ad a a faz e n d a d o C orr e g o S e cco, com a ob ri g aç ã o
d e povoal a —
.

E t e n d o ch e g ad o o pri m e i ro conti ng e nte d os alle mã e s


ag e n ci ad os pe la casa C h ar le s B e lr ue C , q ue fun d ar am
.

P e tropoli s e m 2 9 d e j un h o d e 1 8 4 5 , foi o I m pe ri al se n h or
d o C or r e g o S e cco, q ue m of e re ce ulocali sar ah i os r e ce m
ch e g ad os , aos q uae s o g ove r no prº vi n ci al n ã o sab i a q u e
d e sti n o d ar .

M an d a a ve rd ad e q ue se re con h e ça , pº i s , o S r D . .

P e d ro I I comº se n d o um d os fun d ad ore s d e P e tropoli s ,


tanto m ai s q ue os con s e lh e i r os P e d r º B arb osa d a S i lva e
A ur e li an o d e S ouz a e O li ve i r a C outi n h o , e até J oã o C ald as
V i an n a e m b º ra con t ri b uí ss e m com um m e n or qui n h ão ,
tamb e m d e ve m se r ti d os com º fun d ad or e s d e P e trº poli s , o
q u e n a d a p r e j u d i ca o i n c o n t e s t av e l d i r e i to q u e t e m o
m aj º r K oe le r d e s e r con si d e rad o com o pri n ci pal fun d ad or
d e P e tr opoli s ; q uanto a i d ea d a fun d aç ão d e um a ci d ad e
n o alt o d a se r ra d a E s tr e lla , ou n a faz e n d a d o C orre g o
S e cco talv e z e ti ve sse ti d o i g ualme n te o S r D P e d ro I . .

q uan d o fe z acq ui si ç ã o d e sta propri e d ad e , n ã o h av e n d o


'

que m con te ste q ue o pri m e i ro I m pe rad or , h om e m d e acç ã o


com tale n tos e vi stas larg as , pud e ss e te r i n tuiç ã o d a
cr e aç ã o d e u m a ci d ad e n o d i to log ar V olte m os poré m a .

occupe r n os d a colon i a
-
.
JU B I L E U n a p ar n op om s 1 53

E m 1 6 d e m ai o d e 1 8 5 7 , o m aj or S e rg i o M arcon d e s
d e A n dr ad e , ti n h a tomad º posse d o car g º d e d i re ctor ,
p a r a s u b st i tu i r o ca p i t ã o R e b e ll o , d u r an t e s u a au s e n c i a ,

q u e s e t o rn o u d e fi n i t i v a , p a s sa n d o o m a jo r a s e r e f e c ti v o
d i re ctor , por n ome açã o fe i ta e m 1 8 5 8 , se n d o n e sta occas i ã o
'

aug m e n tad o o pe ssoal te ch n i co com a e n t ra d a d o e n g e


n h e i r o R i card o S oar e s .

N o di z e r d e C h arle s R i h e y r olle s , º m aj or M ar con d e s


e n tr e g ava se tº d o aos cui d ad os d e s u
-
as i n ac çõ e s , pos
sc i n d o s e ri as q uali d ad e s d e ad m i n i s tr açã o .

N o d i a 1 8 d e m arç o d e 1 8 5 8 , n a a ug us ta pre se n ç a d e
SS . M M . II r e ali z ou s e a i n a ug uraçã o da
.

se cç ã o d a
e strad a U n i ã o e I n d ustri a , com uma e x te n sã º d e c i n co
le g uas ou 3 3 k i lome t ros , e c uj a con s tr ucç ã o occ upar e
ce rca d e trabalh ad ore s .

E i s o q ue se lê n o M er can ti l d e 2 3 d e m arç o a
p p
r o o s i to d a d i t a i n a u g u r a ç ã o :

E sse d i a foi pa ra n ó s um d i a d e i m m e n s o pr az e r ,
q u l l i d b d
'
p o r e n e e v m os e sa r o c h a r e m n o ss as e s p e r a n ç as e
futur o an i mad or O h ! si m , n e lle vi m os o M on arch a , o
'
.

ch e fe políti co d a n aç ã o, t e n d o ao lad o su a con sor te e

s uas fi lh as , se m o apparato e sm ag ad or e d e g r ad an te d a
forç a armad a , r od e ad o d e se us sub d i t os e con ci d ad ã os,
d i ri g i r e m pe s soa a fe s ta d a i n d ustr i a, o tr i um ph o d a
r az ã o e d a ac ti vi d ad e » .

0 B r as i li a appare ce u e m 5 d e j an e i r o d e 1 8 5 8 m as
,

forman d º a 4 º
p g
a i n a d o M e r c a n ti l até o se u se ti m o
n um e r o .

N o R i o d e J an e i rº falle ce ram e m 1 8 38 a 6 de m arç o


Th om as L an d p ropri e t ari o d e H ote l d a P r e sid e n ci a , a 9
d e m a r ç o S ai d A li , d o H ote l O r i e n t al
-
.

C ont a 0 M e r ca n ti l d e 1 0 d e j un h o d e 1 8 5 8 q ue vari os
colon os r e clam ar am con tra a sua q u alifi caç ã o par a se r
vi re m n a G u ar d a N aci on al vi sto q ue n ad a re solve ra ai n d a a
Pre si d e n ci a sob re se r e m e lle s ou n ã o ci d ad ãos b raz i le i ros ,
e a 2 3 d e d e z e m b r o d e 1 8 5 8 n o m e sm o pe r i od i co se pe r

g u n t a : q u a l é a l e i q u e a ut o r i z a a o b r i g a ç ã o d e u m
e stran g e i ro como o S r J osé N i colay , q ue n unca q u
. i z e n ão
q ue r se r b raz i le i r o, a se r vi r n a G uard a N aci on al m e smº
se m te r a cart a d e n atu r ali saç ã o

20 r ox o L v m , P . il .
1 54 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O m s rom co
'

E d e cre r q ue j á e m 1 8 5 8 h avi a mui ta s formi g as e m


'
.

P e tr º poli s poi s ah i se ag uard av am com i nte re sse os re su l


tad os d o i n v e n to d e M A B i g li oni , q ue con f e re sua
. .

de scob e r ta a camara d e S F i d e li s e d e si sti ra e m favor


.

de uma i n s ti tuiç ã o d e b e n e fi ce uci a do p re mi o pr ovi ncial


de
E m um d e se us n um e ros d e 1 8 5 8 o B r azi li a le mb rou . .

a conv e n i e nc i a d e se m on tar e m Pe tr º pº li s : fab ri ca d e


v i dr o, fabr i ca d e co ur os e n ve rn i z ad os , fab ri ca d e le g ume s
com pr i m i d os , fab ri ca d e pr od u ctos ch i mi cos .

F olh e an d o o M e r can ti l n os n ume ros de 1 8 5 8 , e n


.

con tr am os n o d e 9 d e ou tub ro, i n te re ssante d e scri pç㺠de


um lot e colon i al n e ste s t e r mos
'

C ausa v e rd ad e i rº praze r o vi si tar s e —


colon i a d o
P alati n ad o pe rte n ce n te ao alle mão We be r D e q uanta s .

te mº s vi sto e m P e tropoli s , é e sta a mais be m d i r i g i d a e


a m e lhor aprov e i tad a .

O te rr e n o d a colon i a con sta d e d uas por çõ e s di s


ti n ctas , um a plana e outr a mº n tanh osa e mui to í n g re m e .

E n aq ue lla q ue o noss o alle m ão trab alha , faz e n d º


' '

as suas plan taç õe s d e on d e ti r a prod u c tos par a a s u a s ub


si ste uci a e para a d e sua fam i li a con s tan d o d e m u lh e r e
um casal d e fi lh os .

E sta pe q ue na plan íci e , q ue orç am os e m ce rca d e


b raç as quad rad as , ach a se d i vi d i d a e m q uarte i rõe s
-

apropr i ad os aos d i ve r sos g e n e ros d e c u ltur a ; d ous são


p a r a a p lan ta ç ã o d o ce n te i º , um p ar a a d e a v e i a, u m a b oa

p ç
o r ã o p ar a º p la n ti o d a b a ta ta e ou tr a p ar a a d e h o r ta
li ças , f or e s , arvore s fruc ti fe ras , e tc
A s for ças d e q ue d i spõ e o colon o s㺠o pe q ue n o .

casal d e fi lh º s para a h or ta e u m cavallo r uçº , sof r í ve l


me n te conse r vad o, para o trab alh o g ra nd e ; i s to para o ar
r ote am e n to e ama n ho d as te rr as , fe i to i u d ust ri osame n te ao
socc or ro d e u m pe q ue n o ar ad o , q ue e a rrastad o pe lo r uço
e di r i g i d o pe lº lavrad or , q ue r o cav allº e q ue r o se nh or
e stã o tr aq uej ad os e pr ov e ctos n e s ca e spe ci e d e se r vi ç os ,
'

e n te nd e m se pe rfe i tame n te e vi ve m e m paz e n a me lh or


-

h armon i a .
J U B IL E U DE p ar aop ous 1 55 ;

H a actualme n te ( 1 8 5 8 ) alli d uas plan taç õ e s d e ce n


te i o q ue cre sce na altura d e ci n co palm os e ach a se -

tod º e spi g ad o, se n d o as e spi g as taman ha s e b e m g r an ad as


cº m o se fô r a n a E ur opa . E sta e spe ci e d e cultura, pe la
su a n ov i d ad e talv e z , prod u z ao b raz i le i ra u m a curi os i
d ad e ch e i a d e e m º ç 㺠e pra e r , porq ue prova lh e a ri
z
-

q u e z a d a v a r i e d a d e d o s º lo p a t r i a foi i st—
o o q ue pr e ci sa
m e n te se n ti mos .

A h ort a e stá tod a pe r fe i tame n te culti v ad a : h a alli


di ve r sas q uali d ad e s d e h or tali ças e le g um e s h ã uma e x —

ce li an te parr e i ra , e st e n d i d a e m latad a p or um a lar g a r n a ,


h a flor e s li n d as , m ui tos pe ce g ue i ros d e q uali d ad e , ma
ci e i r as, e tc .

O te rr e no mon tanh oso é o q ui nh ão re s e rv ad o par a o ;

r uç o com pan h e i ro d e tr ab alh o d o colon o e a pr º d u cçã o d o

capi m , p ar a u m a v ac ca q u e v i v e n a e s tre b a r i a , p or s e

acha r pre se n t e m e n te e m e stad o i n te r e ssan te .

A v i ve n d a oulocand a da fam íli a é uma casa cob e r ta .

d e louz a d e 3 0 palmos d e larg ura e 6 0 d e cum pri me n to


di v i d id a com m od a mc n te , e d e n tro d a qual n ão falta
m ob i li a, e ond e o c h e fe d a famíli a te m um a e xce lle n te
cama d e ce d rº a m od e rn a, pe rfe i tam e n te acab ad a e e n ve r
n i sada pa r a s i e sua b oa E va .

O s tras te s e e sta cam a sã o d º tr ab alh o d e um fi lh o


mar ce n e i r o, q ue vi ve j a sº b re s i E s ta fa m íli a v i ve fe li z
.

e g º z a saud e ; e s ta b e m n u t r i da e ve s ti d a, vi v e n d o alli
mai s fe li z ce rtam e n te q ue m ui tos C r asos .

O s fi lh os fallam be llame n te o por tug ue z , o pai mui to


m al e a m ã i n ã o pe sca palavra .

D e us os prote j a e sej am fe li z e s para mod e lo e n tre


colº n º s .

A 3 1 d e d e z e m b ro d e 1 8 5 8 e x i sti am e m P e tr opoli s
6 1 5 fam íli a s alle m ã s com pre h e n d e ud o 3 0 1 6 pe ssoas se n d o
1 5 8 2 d o se x o m asculi n o e fe m i n i n o 1 4 3 4 E ra m or i un d os
d a E urº pa 1 7 5 1 e na sci d os n o B raz i l a sab e r :

6 7 1 dº se xº m a sc uli n o e d º fe mi ni no 5 9 4 O s ca th oli cos


.

ach avam se e m n um e r o d e
-
e os prote s tan t e s ch e

g e v e m ao d e 1 0 9 1 .

N o cor r e r d o an n o ti n h am si d o r e g i str ad os 1 4 0 n as
ci m e n tos e 3 0 ch i tos .
1 56 R E V IS T A T R IM E N S A L no i n s rrruro
' '
m sr on xco

O s colon os ach avam se ai n d a e m —


d e bito d e
par a sald ar e m os adi an tam e n tº s a e lle s fe i tos .

A le m d e 1 0 2 8 casas pr omp te s,
e st av am em con
strucç ã o 1 9 .

C ontavam se e n tã o e m P e trº poli s, 6 3 casas d e n o


-

g º c i o : 6 al fa i a ta r i as ,
1 6 s a pat ar i as 5 co rr e i e i r os ,
1 9 b i
lh are s, 6 fab ri cas d e ci g arr os , 5 ce r vej ari as , 6 h ote i s, 3
ty p og raph i e s ( se nd o um a alle m ã ) 5 e scolas alle mã e s , con
tan d o e n tr e si 4 5 5 alum n os .

O r e c e i o d e se r ch am ad o a se rv i r n a g uar d a n aci onal


i mpe d i a q ue os alle m ã e s s e n at ur ali sasse m ; sub i a e n tre
tanto a 3 1 1 o n um e r o d os n at ur ali sad os .

O s ve lh os q ue g uard a m com r e li g i ã o o e spi r i to alle


m ã o, n ã o se n aturali sam m ui to, e scre vi a C h ar le s R i b e y rol
le s e m 1 8 5 9 .

E lle s v i v e m um pouco com o pé n o e s tri b o, sob a


te n d a com o I s rae l, o q ue e m ão , pº rq ue a fam i li a e ntão
acam pa com o o ch e fe , o ci d ad ã o n ã o se faz » .

N ã º pod e mos d e i xar d e t am b e m faz e r um e m pr e sti mo


'

6 R e vi sta P op ula r , pri me i ro an n o, t omo l ( l ) , apr ove i


.
º

tan d o par te d o i n te re ssan te trab alh o e scri pto e m pri n


ci pi c d e 1 8 5 9 pe lo con e o J oaq ui m C ae tan o F e r n an d e s
g
P i nh e i ro, q ue e ra soci º d º I n sti tuto H i stor i co e G e og re
p h i c o B raz i le i r o .

«A
pe z a r d a d i f i c ul d ad e d o só lo q ue p or m o n t a n h o sº
p o u c o s e p re stava , fun cci on on a ch ar rú a e o ara d o, e os
m e th od os m ai s ape rfe i ç oa d os d a ag ri cultura foram com
va n tag e m e m r e ad os n e ss e a me n o tor rã o
'
p g .

O am or d a propri e d ad e pre n d e u o colon o a sua n ova


p a t r i a e poucos h ou ve q ue n ã o se e s que ce s se m d a ne b ulos a
G e r m an i a quan d o vi am o s ol d os tropi e ce allum i ar lh e s o -

b e r ço d e se us fi lh os , ouq uan d o os ossos d e se us pae s foram


n o ce m i te r i o e s e rar o d e rr ad e i ro ui z o
p j .

F olg am os d e d e clar ar q ue a pº pulaç ã o alle m ã d e


P e trº poli s con fi r m ou pº r s ua ulte ri or con d ucta o favo
r ave l con c e i to ue d os s e us b º n s cos tu m s e a m or ao t ra
q e

b alh o h avi am for mad o os fautore s d o plan o .

( 1 ; R i o d e J an e i ro —
B . L . G arn i e r. e d i to r p ropri e tar i o
-
.
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 57

D e pe n d e n te por m uito te mpo d a villa da E str e lla


ob te ve P e tr opº li s e m 1 8 5 7 a s u a com ple ta e man ci paçã o
e com e lla a cate g or i a d e ci d ad e . H ouve m e sm o i d éa
d e tran sfe ri r para se u se i o a ca pi tal d a pr oví nci a , ao que
º ppº z N i cth e roy os d i re i tos d e pr i or i d ad e e talve z com
m ai s fun d am e n tº a sua m ai or pr ox i m i d ad e d a C ô r te .

O ccorre nos q ue a m ud an ç a d a capi tal d a prov ín ci a


-

n ã o e ra i d é a com ple tam e n t e n ov a, poi s e m 1 8 3 5 , r e u n i da


a pri m e i ra A sse m b le a L e g i sla ti va F lum i n e nse foi e lla a

p r i m e i r a q u e st ã o d e i m p o r t a n c i a p olí ti c a q u e se d i s cu ti o,

apon tan d o pa ra se d e d o g ove r n o, I taborah y ouVas souras ,


m as n ã o vi n g ou a proj e ctad a tran sfe re nci a .

V e j amos , poré m , o ar ti g o d o con e g o J C F e r n an d e s . .

P i n h e i r o, e scri pto e m 1 8 5 9 :
D e sli sa bran d am e ute pe lo m e i o da ci d ad e o ri o
P i aban h a , sob r e o q ual se asse n tam alg umas pon te s q ue
p e r m i tt am o tr a j e c to e n tr e º s d º n s b a i rr os e m q u e e l le se
di vi d e O capi m q ue tapi z a as m arg e n s d o ri o, assi m
.

como suas r uas e praç as , re ve la q ue a n atu re z a ai n d a


n ã º ce d e ud e tod o o campo aar te e e i sto a n osso ve r o q ue
con s ti tua a m ó r b e lle z a d e sta tã o r om an ti ca locali d ad e
'
.

J a d i sse m os q ue m on tan h oso é o solo d e P e tropoli s


e e ssa d e s e g u aldad e d e te r r e n o d ã lh e o aS pe cto d a v e rd e
-

C i n tr a cº m que te m si d o tan tas v e z e s com parad o A o .

e n tra r e m V i lla T he r e z a d i vi sam se log o casas cob e rtas


-

d e ta boi n h as ou d e ard oz i as , e d e b r uça d as sob re d e spe


.

nh ad e i ros , on d e i n n um e ras cascatas vã o que b rar su as

ag uas com g r ato rui d o .

A o v e r os colonos d e se m pe n h an d o ah i se us se r vi ços ,
q u e e m o u t r a s p a r te s d o B ra z i l s ã o r e s e r v ad os a o s e s
cr avos ; con te m plan d o e ssas m e n i n as tã o claras como a
n e ve , i n d o b uscar ag u a ao r i o e c arr e g an d o a e m can -

tar os sob r e os se us louros cab e llos, j ulg am o n os tran spor —

tad os pe la i m ag i n ação aos se culos vi nd ouros e m q ue o


flag e llo d a e s cravi d ão, q ue i n d ole n ci a oua cobi ça d e
n ossos avó s n os le g ar a, te ra d e sappa re ci d o ; e m q ue uma
r aç a v i g or osa e i n te lli g e n te r e uov a rã n o B raz i l os pro
d i g i os q ue h oj e ad m i ram os n os E s tad os U n i d os -
.

A r e s i d e n ci a d a fam i li a I mpe r i al, d u ran te a e s


taç ã º calm osa, communi ca a P e tropoli s um e xce sso d e
!1 58 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O m s r om co

v i tali d ad e q u e lh e é s um m am e n te pr o v e i t º s a A s s i m .

t amb e m é s ua v i n d a an ci osam e n te e spe rad a , e q uand o se


avi sta d o alto d a Vi lla Th e r e z a a carr uag e m d o I mpe rad or
-

d e b uch a se a ale g r i a e m tod º s os se mblan te s , e s ut h u


-

si asti cas acclam aç õ e s acolh e m os au g u st a s v i aj an te s .

E p r o ve rb i al a e sti ma d e q ue g osam o I m pe r ad or , e I m
'

p e r a t r i z e a s e r e n í s si m as P r i uce z a s d a p ar t e d os b on s p e
t rº poli tan os ; t od º s os am am com o a pe s soas d e suas
famíli as, tod os lh e s v ota m a mai s vi v a g ra ti d ã o pe los
i n fi n i t os b e n e fi ci os , q ue , se m e lh an te s a d e usa d os j ard i n s
n a m y th olog i e g r e g a, faz e m b r otar d e b ai x o d e se u s

p assos .

P q
e na ue P eétr op o li s n ã º se j a m ai s fr e q ue n ta d a

p e l a s d i v e rsas cl ass e s d a n os sa s oc i e d ad e ,
a q ue m tã o
comm od e se ri a sua h ab i taç ã o re com me n d ad a pe la salu
b r i d ad e d o cli m a, apraz í v e l pe los pi ttor e scos quad ros d a
n atur e z a , e faci l pe los m u lti pli cad os m e i os d e t ra n s
p or t e s .

C on ti n uan d o a lan çar m ã o d os arti g os d o M e r can ti l,


v amos r e prod uz i r m ai s tr e s q ue tr atam d e ass um pt os
p e tr opoli t an os .

N ume ro d e 1 5 de j an e i r º
de 1 8 5 9
C on sta q ue a e x posi ç ã o d os obj e ctos q ue te m d e
e n tr ar e m r i fa e m b e n e fi ci o d as m e n i n as alle m ã s d e P e
t r opoli s fi cou tr an sfe ri d a at é q ue S M a I m pe ratri z
. .

m an d e vi r d a q ui n ta d a B oa V i sta alg un s t rab alh os d as


se r e n í ssi m as P r i n ce z as , q ue se aj un t a r ã o ao s q ue se
ach am n a e x posi çã o .

S e alg un s obj e ct os alli collocad os m e re ce m e g osam


.

d e g rand e apre ci açã o, avali am os q ual se rá a e sti mati va


q u e d e v e m t e r aq ue lle s e s pon tan e am e n t e of e rtad os e

p r o d u z i d os pe las au g u st as m ã os d os a n j o s d o n os so cé o
b raz ile i ra .

T ã o h on r osa e e le vad a prote cçã o a pob re z a alle m ã


d e v e e n con t rar tod o º apoi º e con curr e nci a d os h a
b i tan te s d e ssa ci d ad e N e m é d e e spe r ar se outr a cousa »
'
.
-
.
JU B I L E U DE P E T R O P O L IS 1 59

_ N ume ro d e 2 2 d e j an e i rº d e 1 8 5 9
A d i re c tori a pr e para se com tod as as suas ve ste s

d e g ala e os m ai s apurad os ad orn os par a re ce b e r S u as


M ag e stad e s I mpe ri ae s , q ue têm d e assi sti r a d i stri b ui çã o
d os pre mi os d a lot e ri a fe i ta e m be n e fi ci o d os º r phã os
alle mã e s d e P e tropo lis e q ue te r á. log ar n o d º m i n g o
d e poi s d o m e i o d i a -
.

A ch am se e m e x posi ç ã o um a r i ca cai xa d e g uar d ar


-

j oi as , of e rtad a por S ua M ag e s tad e a Im pe ratr i z , b e m


com o d º us ra mos d e flor e s ar ti fi ci ae s , of e r e ci d os e pr o
d uz i d os pe las a ug us tas m ã os d as se re n í ssi m as P ri n ce z as .

Que m n 㺠d e se j ara po ssui r um d e ste s m i mos tã o g e n e


'

rosam e n t e of e r e ci d os por e s te s anj os q ue faz e m o n osso


org u lh o ?
A sala d a e x posi çã o, q ue te m ch amad o a atte n ç ão d e
t od as as n os sas famíli as e vi si tan te s d e P e tr º poli s , m e
re ce uh on te m a v i si ta d as n ossas se r e n í ssi mas P ri n ce z a s

.

A pre se n ça d e S uas M ag e stad e s I m pe ri ae s e o e le


v ad o i n te re s se q ue tan t o d i sti n g u e m o n oss o i n cly to M o
n arch a e v i r tuosa I m pe r atri z n os ac tos d e b e n e fi ce n ci a
p r om e tt e m n o
-
s o m ai s b ri lh a n t e e f e i to a e st a fe sta » .


N um e ro d e 2 9 d e j ane i ro d e 1 8 5 9
P oe ti cas e ag r ad av e i s tê m si d o ulti m am e n te as
nossas m an h ã s .

D e p oi s q ue o re i d a luz d i g nou se vi si tar n os e pro — -

m e tte n d e m orar s e alg un s d i as e n tr e n ó s , mai s um at


-

tr acti vo s e aj un t a aos pe rfum e s e d e líci as d o n osso


b e llo j ard i m .

T od as as m an h ã s s e e n contram S M a I m pe r atri z ,
. .

as se re n i ssi mas P r i n ce z as e s uas d am as pass e an d o a


é
p , o u 8 . M o I m
.
p e r a d o r q u e ,
a c o m p a n h a d o d e s e u
camar i sta , pe r cor r e os ar rab ald e s d a ci d ad e , vi si ta n d o
a e s te ou aq ue lle e s tab e le ci me n to pu b li co .

A i n d a h on te m d i g n ou se ch e g ar ao h os pital
-
.

M ui tas fam íli as s ac ri fi cam as h oras aq ue ci d as d o


fõfo colch ã o, o e n can to d o som no d a m an h ã , p ara r e s
p i rare m o a r p u r o e g oz a r o s u b l i m e e s pe c t a cu l o q u e
of e re ce o d e s po n tar d o d i a .

S e tod a s as n ossas famíli as e pe ssoas q ue pr ocuram


P e trº poli s fi z e sse m o m e smo, avali ari am quan to é b e lla e
1 60 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

g raci osa e sta n ossa. ci d ad e ,


on d e a n at ure z a é su bli me
e d i g na d e ad mi raç ã o .

N um e ro d e 2 d e fe ve re i r o d e 1 8 5 9
F oi d i a 1 d e fe v e r e i ro q ue , pe la pri m e i ra ve z,
no
8 S . . M MI I h on raram o th e atro d e P e tr opoli s com
. . . .

a sua pr e se n ç a N e sse an no alli trab alh aram J acy n th o


'
.

H e lle r e d e poi s C or rêa V asq ue s » .

N ume ro d e 1 7 d e fe ve re i r o d e 1 8 5 9
O s m orad or e s d e M on te C ase ros clam am con tr a
-

i i do ce m i te r i o n aq ue lla locali d ad e º n d e se
'
pe r s s t e n c a
conti n ua con tr a tod as as r e g ras d e hy g i e n e pub li ca a
se pultar cad ave re s .

E sse q u
b ai r ro
e p o d e r i a s e r um d os m ai s i n te r e s
san tos e pr opri os par a m orad a , se te m tom ad o tr i ste
h abi taçã o d os m º r tos e assi st e nci a d e ave s ag our e i r as .

P or m ai s soce g ados e i n of e n si v os q ue sej am , e s te s


m ouoton os vi si n h os n ã o d e i x am d e i n spi rar ce r to te rror
e d olor os as i m pr e ssõ e s .

A lg umas fam í li as q ue por alli m or am , b e m lon g e


d e vi re m e n con trar n o se i º d e Pe tropoli s h oras d e am e n º
d e scan ç o e frui r ale g r e s as e m an aç õe s pur as d o nosso
cli m a, prº curam e s qui var s e a o t ri st e e spe ctacu
-
lo q ue of e
r e ce a m ortu ari a e n com m e n d aç ã o d o p ad r e q ue n un ca se
e sque ce d e d i z e r ao d e fun to q ue d ur m a e m p az ou e n tã o
o pr oce sso lu g u b r e d o cº v e i r o .

A trauq uilli d ad e e j ustas con ve n i e n ci as d aq ue lle s


'

m orador e s q ue e d i fi cara m n a e spe ran ç a d e s e r por ulti m o


r e m ovi d o tal i n con ve ni e n te re q u e re m pr om pte s m e di d as
d a a utori d ad e com pe te n te , afi m d e faz e re m ce ssar e ste
m al, tan to m ai s con d e m n ave l q uan to é ce r to h ave r um
ou tro ce m i te ri o m ai s lon g e e m e n os pr e j ud i ci al aos i n te
re ssas e a salu b ri d ad e p ubli ca e tc » .

E m outros d os se us n ume r os d e 1 8 5 9 pon d e rou o


M e r ca n ti l q ue as tan tas ci r cumstan ci as q ue ab onavam e
acre di tavam o c olle g i o d e M m e C rame r te m con corri d º
.

p a ra fa z e r sob r e s a hi r o co l le g i o d o D r H e n ri q u e K o p k e
. .

O colle g i o C ram e r é n o q ue d i z re spe i to ao se xo fe mi


n i no o me sm o q ue o colle g i o K opk e par a com os j ove n s
,

alu m n os .
m an s a DE p E T R º P O L IS 16 1

N e sse ann o e xi s ti a um a casa d e b an h os anne xa ao


'

H ote l d e H am b ur g o, propri e d ad e d e L ui z R i ch te r .

O uç am os C h arle s R i be y r olle s
« N ão ha o u le n t i e tar i os e n t r e o s l n
p os p p
r º r c o º os :
di z s e , e n tre tan to

q ue a l g u n s p oss u e m s e us d e z
con tos d e ré i s ; m a s a m assa V i ve d o t rab alh o d as suas
te r ras ou d as e strad as N ã o é n e m ri q ue z a oci os a, n e m
.

m i s e ri a ab soluta ; n ã o h a I rlan d a e m Pe tropoli s e pr o


v ã o a cai xa d e soccor ros i n s ti tuíd a para os colon os n e
-

ce s si tad os e q ue S ó fe z o a n n o passad o vi n te e d u as e s
mo la s V ai g ran d e di s tan ci a d e sta m e sq ui n h a pr e b e n d a
'
.

tax a d o pob r e d e S t G i lle s oud e


. W h i te C h ape l»
A S c olon i as con tor n am P e tr opº li s e m um rai o d e
alg um as le g uas , e d i vi d e m se e m q uar te i r õ e s , on d e se

ac ham t e r r as d e cu lt ur a, te r ras con ce d id as e d i s tri b uid as


com clausulas e con d i ç õ e s pe lo supe r i n te n d e n te d a I m pe
ri al faz e n d a por or d e m d o I m pe rad or N ã o e s t ã , por é m ,
.

ah i a v e r d a d e i r a a d m i n i s traç ã o, g e re n c i a c e n t r a l,

d i r e cç ã o ad m i n i s tr a t i va e e conom i c a d a colon i a .

T od as a s attr i bui çõ e s e sse n ci ae s pe r te n ce m a d i


r e c t or i a , tod os os i n te r e sse s d e lla d e pe n d e m
'
.

E
'
que m faz os c am i n h os , abre as e scolas , prov ê m
aos contrate m pos , constr ó e as pon te s , d e ci d e e d i r i g e
e m fi m tod os os tr ab alh os ; é a e d i li d a d e pub li ca , e a
acç ã o m un i ci pal, é o g ove r n o .

E s ta i n s ti tui ç ão te m suas re parti ç õe s , sua con s i


g n a ç ã o m e n sal d e º i t o c o n t o s d e r é i s , s e u p e s soa l e s e u
ch e fe .N ã o d i m an a com o auctori d ad e , d o d om í n i º pr i
,

v ad o e d e, e s colh a I m pe ri al, m as S i m d a ad m i n i str aç ã o


r e s pº n sav e l ; é um a d i vi s ã o d e se rv i ço pub li co .

D e li cad o e b e m d i f i cil e sse e n car g o ; car e ce e m


t ud o d e um a i n i ci ati va d e ci d i d a, m as prud e n te , d e um a
v i g i lan ci a aº m e s mo te m po fi r m e e s uav e , se n d o pr e ci so
sa b e r con ci li ar e r e si sti r , n ã o º u sar d e m ai s n e m con
te m por i se r m ui to .

N ã o h a g e stõ e s d e i n te r e ss e s m ai s g rave s e d e
m ai s alta r e s pon sab i li d ad e .

A i n d a e C h ar le s R i be y rolle s q ue falls :
O pr i m e i ro pri vi le g i o le g al d e tod a povoaç ã o ou
fre g ue z i a com pr e r og ati va d e ci d ad e e i r a urn a, á s
T O M O L V I II ,
16 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

e le i ç õ e s , e con s ti tui r se m uni ci palme n te Pe tr opoli s v otou


-

j á t r e s v e z e s e a u lt i m a e m m ar ç o d e 1 8 5 9 , d e p o i s d e d u a s
e le i ç õ e s a n n ullad as por ví ci os d e form a e fr a u d e s alle
g a d as n as li s ta s e ac ta s T ae. s m i se r í a s d o e sc r u t í n i o

e d a i lle g alí d ad e n ã o te r i am si d o um ob stacu lo e m outr a


p a r t e , n e m a q u i m e s m o n ã o e r a m p o r é m ,
se n ã o p r e te x t o
e cob ri am con fli ctº s s e r i os .

A pe q ue n a vi lla d a E stre lla n ão q ui z e ra pe rd e r por


su a part e a sob e ran i a d a se rra , su a u lti m a an cora e s ua
ulti m a f or 0 g ove rn o, d o se u lad o, ve ri a com pe n a ,
;

cah ír n as m ã os ci osas , i n e x pe r i e n te s d e um a p e q ue n a
cam ara m u n i ci pal os d e sti n os d e s u a colº n i a ; r e ce i a
alé m d i sso , q u e a proví n ci a q u e i ra e xon e rar se d a s ub
-

ve n ç ã o q ue lh e d a e vê e sse S i g n al e am e aç a n a corte z i a
ob sti n ad a com q u e q ui z d ar a P e tr opoli s su a cor ô a m ural
su a cart a d e ci d ad e e fran q u ia » .

E i s ag ora como C h arle s R ibe y rº lle s d e scr e vi a a .

ci d ad e e m 1 8 5 9 :
A con fi g uraç ã o e x te rn a , o plan o topog raph i co e
a ph y si on om ía d e P e tr opoli s n ã o le m b ram e m cousa
alg u m a as fô rm as classi cas d e ali n h am e n to , as ruas
'

t an g e n te s q ue faz e m r ai o n as praç as ce n t r ae s , as sy m e
tr í as as di vi sõ e s e os corte s s ab i os d as c i d ad e s m od e r
n as n os E stad os d a N or te A m e ri ca -
.

N ã o e t am b e m a con fusã o pi ttore sca , a d e sord e m


'

e x tr avag an t e , a ag g lom e raçã o pa ví d a e m al S ã d as


v e lh as ci d ad e s d a E u r opa , q ue pr oc u r a v am n a i d ad e

m édi a ab ri g ar se , an ove llar se ao ab ri g o d as forti fi caç õ e s


- -

º u d os cas te llº s .

A lon g a se ou e st e n d e se j a e m u
-
m rai o d e ci nco

ou se i s m i lh as , coste an d o os m orr os , se g u i n d o o curso


d as ag uas , se m i m pe r i o d o compasso, m ai s ou m e nos
oblíq ua ou r e cta, se g u n d o as d i re cç õe s q u e a ch am am .

N o ponto ce n tral ach am se d uas r uas pri n ci pae s -

a d o I m pe rad or , d e d e se n h o corr e cto e lon g a pe r spe cti va, e


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 16 3

a d a I mpe ratri z , q ue faz fre n te ao palaci o O utr as d uas .

ru as n as ce n t e s e q u e lh e fi cam oppostas , com e llas form am


um quad r º q uasi oblon g o, nº ce n trº d o qual se e le va um
m on t e ve rd e e copad o, q ue se rã d e n tr o e m d e z anne s
( s e a a r te e o tr a b a lh o a i ss º se p r e s ta r e m ) u m d os m ai s
be llos te rr aple nos d e P e tr opoli s .

M ai s ab ai x o n o ulti mo plan o, e ste n d e m se as ruas d e -


,

J oi n vi lle e d os P rote stan te s, d e i xand º ã e sque rd a a casa


M aua, o H ote l O ri e n tal, 0 colle g i o K opk e e outros be llos
p r e d i o s q u e s e e r g u e m ã or la d os p e q u e n o s c a m i n h o s ,
o u
p o r t r a z d as p o n t e
. s
E mii m um a li n h a q ue se ab re e m fre n te d o H ote l d e
B r ag an ç a , con ti n ú a a e strad a atravéz d a se rr a e forma
a lon g a e b e lla r ua T h e re z a , cu jo e x t r e m o c i m o d om i n a
com o e m varan d a u m d os g r and e s pan oram as d a te rr a .

e sq ue rd a a cordilh e i r a d º s O rg ãos , d e fr on te a T ij u
'
A ca ,
0 C or cov ad o e o P ã o d e A ss ucar , e m b ai xo a plan í ci e

on d u lad a d a E str e lla, n o fun d o o ri o, a ci d ad e raí nh a, a


bah i a , cuj as ulti m as i lh as se pe rd e m nas brumas d º
h ori z on te
T od as e ssas r uas q ue se r pêam atr avé z d os m orros ,
e s tã o lon g e d e formar ci d a d e , d e s e re m por t od a a parte
e di fi ca d as , povoad as e vi v as : h a n e llas mui tos claros ,
'

m ui tos ín te r vallos vaz i º s , m ui tos e s paç os q ue d ã o ç a


m i nho
N ã o h a alli ci d ad e no ve rd ad e i ro se n ti d o d a palavr a
( o e s c r i p t o r fa ll a d e
L ã nã o se ve e m e ssas vastas ag g lom e raçõ e s q ue se
li g am , se b ifurcam , se am on toam e for mam q uarte i rõ e s .

S ã o r uas q ue se d e sd ob ram e se g ue m º s morrº s, m as


,

além d e e st rad as , e ncastoad as d e cas i n h as asse n te ,


cº m o te n das n o cami n h o A lg u . mas h abi taç õe s b urg ue z e s
oste n tam aq ui e acolá fach ad as d e d ou
. s an d are s e e ncon
tram s e e m e scolh i d as e ncostas , como n i n h os e s cond i dos ,
-

p e q u e n o s L ou v r e s d e p r i nc i e
p ,s o n d e v ão ab ri g a r—
s e o s
rh e u m a ti sm º s opule n tos e os e n fad os fi n an ce i r os .

O caracte r g e ral d a pai s ag e m con se r va ph y si onomía


d e cam po A n atur e z a d a se rra n ão d e sappare ce u d e b ai xo
.

d as pre scrípç õ e s d a arte e de sua mag n i f ce nci a ; e stã


ape n as e mm º ld u rad a.
1 64 R E V IS T A T R I M E N S A I. D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

E l i d o I m pe r ad or um a si mple s cas a d e
'
o pa ac º
cam po , m od e sta, fran ca e r i son h a, a alg u m a d i s tan ci a d o
ri o ; o j ard i m com s e u s t ab º le í ros d e r e lva te m por tod o
luxo um pavi lh ã o com ar re d ouç a, e n ão fe ch a a h ab i taç ã º
se n ã o por um a ce rca , sé b e s e flore s .

G osto m ai s e m P e tr opoli s d as si m ple s var an d as q ue


d os pre i sty los , e d as flore s m ai s q ue d os m uros , e q ue
ali ás con d i z m e lh or q uan d o s e ve m pre tas lav ad e i r as q ue
e ste n d e m , cõram e se ccam a r oupa as lad o d a casa , com o
n os ve lh os d i as d a B i b li a .

C on se r va a g e n te ri ca ai n d a n o R i o s uas ch acar as ,
su as casas d e cam po n a plan í ci e , e postº q u e a a lt a

ad m i n i str aç ão h aj a d ad o o e x e m plo n ã o se e d i fi ca m ui to ,
vai s e pouco a Pe tr opoli s
-
.

N o r i g or d o calor e d as e pi d e m i as , i m pe lle o m e d o
p a r a al li a lg un s v e lh o s r i ca o
ç , s se n h or e s d o t o m e d i p lo m a
tas O utros passam um ou d ous d i as por se m an a pas
. ,

se an d o um pou co, aspi r an d o o ar fre sco e d e sce n d o d e poi s .

B us i n e ss , B usi n e ss d i z e m os í n g le z e s e d e i xam
R i ch m on d por L ond r e s a m e tr ople d a fumaça N e g oci o ,
n e g oci o e xclam a a g e n te d o R i o , por t u g ue z e s , fr an c e z e s

e alle m ã e s , e apre s sam se e m m e tte r se n a e stufa


- —
.

O s con tos de r é i s te m suas cousas b oas , con cord o ,

p o s t o q u e o s te n h a fre q u e n t a d o p o u c o ; m a s ,
e m p r i m e i r o
lug ar e st ã a vi d a e d e poi s a saud e , q ue é a flor d a
V i d a O ra e m q u e pon to d e sta plan íci e d o R i o, m a g ni fi ca
'
.

e ar d e n te , ach ari am e lle s a r m ai s purº , cli m a m ai s


salu b re d o q ue e m Pe tropoli s E com o é q ue os ri cos , q ue
p o d e m d a r d oc e n i n h o a s m ã í s , b e r ç o f r e sco a o s fi l h o s ,
o s
d e i xam amare lle ce r cá e m b ai x o n as ch acaras , e n tr e º s
p a n t a n º s e o s o l ?
D ar se h ã caso q ue P e tr º poli s para um a ci d ad e q ue
- -

nasce u h on t e m n ã o v os par e ç a assaz r i came n te d otad a


com vi as d e tr anspor te e d e com m un i caç ã o
A d i stan ci a é lon g a , d i z e m , e o traje cto fati g a .

A d i stan ci a ! D e z ou d oz e le g uas , um passe i o d e


man h ã , uma passad a , pr i n ci palme n te n e ste pai z d e pro
'

vi n cí as re i n os e d e g ran d e s vi ag e n s .

0 tr aj e cto fati g an te ? M as e m q uatr o h oras atra


ve sse m se tod as as pai sag e n s , o m ar d a b ah i a
— —
lag º
J U B lL E U DE P E T R O P O L IS 1 6 5

tran qui llo com suas i lh as ad orav e i s , a plan í ci e e te rn ame nte


j ove n e por ve z e s e smaltad a, a se rra ve sti d a d e um ve rd e
S º m b r i o , c or oad a d e altos pi n h e i r os , e on d e a e str ad a
on d ula d e an d ar e m an d ar , d e t e r raço e m te rraç o até ao
alto . S e h a m on oton i a n ã º é ao m e n os n as pe rspe cti vas .

E a locom oç ã o D o R i o d e J an e i ro at é a pon te d e
M aua b ar ca a vapor ; d o pe q ue n o porto a R aíz d a
S e rr a prº x i m o a fab ri ca d e P olvora , cami n h o d e fe r ro ;
e d e ssa u lti m a e staçã o até Pe tropoli s , car ros , om n i b us
'

d i li g e n c i as , tod os os ve h í culos con h e ci d os , i n clusi ve car


r oç as d e d u as r od as , q ue faz e m o se r vi ç o d e t ran spor te
d as b ag ag e n s F alta só a M on tg olfi e re
. .

E q ue m ag n í fi cº asy lo n ã o é P e tropoli s p ar a as e scolas


supe ri or e s A s ci e n ci a e o e stud º , q ue n ã o S ã o m ai s
com º ou tr ora con te m plaçã o pura , n ã º g os tam d as soli d õ e s
'

r e m otas e d e s e rtas .

P re ci sam h oj e e star pe rto d os g ran d e s ce n tros , ond e


se e lab or am e se ag i t am as íd é as ; m as S ã o lh e tamb e m -

n e ce ssari os os g ran d e s S i le n ci os d a m e d i taç ã o, lon g e


d os rui d osos tum ultos e d as d i s tracç õ e s m un d a n as .

B e llam e n te ti n h am com pr e h e n d íd o os g re g os ass i m ,


q uan d o e s tab e le ce ram a acad e mi a e o m use o e m j ard i n s
v i si n h os d e A th e n as .

Porq ue r az ão ce rtas e scolas b raz i le i r as, q ue se


fi x am n as prº ví n ci as , nã o S e ri am ce n tr alí sa da s e m P e
t ropolí s ?
T oca e ss a cid ad e q uasi R i o o polo d e i rradi
com o
aç ã o, e se us alt os cí m º s h a a calma q ue con vé m as i d e as .

D i z e m q ue d i sso se trat ou e m outro te m po, e q ue o


'

d e b ate n ã o e sta te r m i n ad o ; m as pº rq ue tan to vag ar ?


S e h a i n te re ss e s q ue sof re m com a d e slocaç ã o, pr ocur e i
a com pe n saç ã o e i d e pº r d i a n t e P ara os povos e para os
.

g o v e r n o s ,
q uan d o a s q ue s tõ e s e st ã o e stud ad as , o b r ar

é ao m e sm o t e m pº d e ve r e s alvaçã o O b rar é vi ve r , d or
.

m i r é m orr e r .

C on cluio C h arle s R i be y rolle s pon d e r an d o o se


g ui n t e
T e n h o e st ud ad o Pe tropoli s d e b ai x o d os se us d ons
as pe ct os , n o d uplo c ar acte r , d e ci dad e d e r e ce i o sau de ,
,

e oci c e e d e si m ple s colon i a d e trab alh ad ore s .


1 6 6 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R I C O

U ma palavr a , um ulti mo appe llo .

S e aos pobre s cumpre te r paci e n ci a e trab alh o os ,

r i cos d e ve m e xe m plo e con c u rso .

A pre sse m s e , poi s , e m i r auxili ar a alta ad m i n i s


-

tr açã o, o g ove rn o D e i xe m cah i r sob re e sta te rr a um


.

p o ucº d o s e u ou ro ; e s te or valh o lh e s re tr i b ui r ã palaci os


e j ardi n s ; e a coloni a h ad e flor e sce r cº m o c i d ad e d e
a ct i va cívi li saç ã o n e ss e e sforç o d e un s e d e tod os e st á
'
.

tod o o fut uro d e P e tr op oli s .

Para se rvi r d e ve r e ad ore s n os an uos de 1 8 5 8 9 1 8 5 9


.

fe z s e a e le i çã o mun i ci pal, r e cah i n d o a


-
e scolh a n os se

g u i n t e s c i d ad ãos
C or on e l A lb i n o J 0 8 6 d e S i que i ra pr e si d e n te -
dr .

José C alaz an s R od ri g ue s d e A n d ra d e , major A ug usto d a


R och a F rº g º so, J c ã o B apti sta d a S ilva , capi tão M an oe l
.

F r anci sco d e P aula , d r T h omaz José d a P orcí un cula,


.

M an oe l C an di d º d o N asci m e n to d e B ri to, Ig n aci o J osé


d a S i lva P apai , cor on e l A mar o E m í li o d a V e i g a .

E m v i rtud e d e compli caçõ e s q ue sobr e v í e r am n e ssa


e le i ç ã o, S ó foram e lle s e mp ossad os a 1 7 d e j un h o d e 1 8 5 9 ,
m e n os o ulti m o q ue se ach ava i m pe d i d o por se r m i li tar
e f e cti vo .

F oram e m possad os pe lo d r B e rnard i n o A lv e s , pre


.

si d e n te d a C am ara M un i ci pal d a E s tr e lla .

A sole m ni d ad e da posse d os pri m e i ros ve re a d ore s


r e ali z ou se com tod a a pom pa n a casa d a fam i li a B och a
-

F rag oso, r ua Paulo B arbosa n 1 2 . .

A ce r e moni a te ve lug ar as 1 1 h oras d a m an h ã , n uma


'

sala m ag n i fi cam e nte or nam e nt ad a , on d e n o lug ar d e h on ra


s e ach av a o r e trato d e S M o I mpe r ad or , u
. . m d º s pr i m e i ros
t rabalh os ar tí sti cos d o pi n tor J caq ui m d a R och a F rag oso .

O d r B e rn ar d i n o A lve s pr ofe ri u e n tã o o d i scur so se


.

g u i n t e

C on g ratulo os h ab i tan te s d e Pe tropoli s pe la sua


e le vaçã º a cate g ori a d e ci d ad e te n d o se fe i to a j usti ça
-
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 16 7

d e vi da a sua re con h e ci d a i m portan ci a e cre sce n te prospe


ri d ad e , q u e m ai or d e se n volvi m e n t º v ai por ce r to ad q ui r i r
com a íllus tr ad a ad mi n i straç ã o d e tã o d i g n os ve r e ad ore s
O s e le me n tos n aturae s d e e n g ran d e ci m e n to, a
soli ci tud e d o g ove rn o d a pr ov ín ci a e mai s q ue tud o a
d e sve lad a prote cç ã o d a C asa I m pe ri al vos torn arã o ag ra
d a ve l e faci l a ad mi n i straç ã o d a n ova m un i ci pali d ad e s e m
s ob re car re g ar vossos cc m u -
n i ci pe s com pe sad os i m postos ,
b astan d o vos a pri n ci pio alar g ar pouco e físcali sar b e m
-

o q ue d e sta fre g ue z i a pe r ce b i a a v i lla d a E st r e lla , e


'

cu j as tab e llas se rã o forn e cid as pe lo nosso procurad or o


se cre tar i o , log o q ue e x i g i r d e s .

N ã o se n d o autag on i cos os n ossos i n te r e sse s , e spe ro


e pe ço q ue se m an te n h am as m e lh ore s r e laç õ e s e n tre a
n º v a ci d ade e a vi lla d a E str e lla e v e j o d ísso be m se g uro
'

g a r a n t e n o p r e st a n te c i d a d ã o q u e t e m d e p r e s i d i r vo ssos

trab alh os e q ue n ã o se e sq ue ce r á d e q ue n asce ue m I n h o


m e r i m e alli possue se us m e lh or e s e stab e le ci m e n tos .

« A s ad m i n i s tra õe s t d d
ç p or p a r e o g o v e r n o a p r o
vi n ci s e d a C asa I m pe r i al q u e fi z e ram P e tropoli s n asce r
e cre sce r d e ve m se r re spe i ta d as e m v ossas d e li b e r açõ e s .

C ad a palmo d e te r re n o con q ui sta d o sob re a n ature za


acci d e n tad a se m pr e g ran d i osa e be lla , d e stas se rran i as ,
'
,

cad a pe d ra d e v ossa ci d ad e atte sta um b e n e fí ci º e º s


n ome s d e suas pr i nci pae s ru as e praças pe r pe t u arã o vossa

g ra t i d ã o .

«N o
g o v e r n o d a p ro v í nc i a s uc ce d e m -
s e o s pr e si
d e n te s m as con ti n ua um a i n te r r om pid a soli ci tud e pe lº
,

e n g r an d e ci m e n to d e P e tr opoli s .

« E O q ue d i r e m os d e S . M o I mpe r ad or q ue vos
.

e s tab e le ce u e m te rras d o se u d om ín i o par ti cu lar , q ue aq ui


m an d ou con st rui r a sua re si d e n ci a d e ve rão , q ue parti cu
lar i sa se us soccor r os a vossos te m plos , a vossos h ospi tae s
e a par te m ai s i n d i g e n te d e vossa pov oaç ã o, q ue fi n al
m e n te v º s h on r a e an i m a com sua pr e se n ça ?
N ã o sou o i n t e r pre te m ai s apropri ad o d e vossos
s e n t i m e n tos d e g rati d 㺠e por i ss o li m i to m e a rog ar vos — -

q u e m e ac om p a n h e i s n a s e g u i n te sa u d aç ã o :

« V i va S M O Im pe rad or V i va a F amíli a I mpe ri al


.

V i va 0 A ug usto P rote ctor d e P e tropoli s ! »


1 68 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

O pre si d e n te d a n ova C amara o sr A lbi n º J osé d e .

S i q ue i ra corre spon d e u com i g ual af abilíd ad e .

A pó s a c e ri mon i a d a i n stallaç ão d a ci d ad e , h ouve


T e D e um » ce le br ad o n a e g re j a m atri z com g ran d e con

curr e n ci a d e povo ã 1 h ora d a tar d e re ali z ou se um lautO o

b an q ue te of e r e cid o ao m e smo, pe los v e re ad ore s e a


n oi te e sple n d i d o b aile n o popular H ote l B rag an ç a, ce did o

g r a t ui tam e n te pe lº s e upr opri e tar i o J osé N ar ci so C º e lh o .

P or acto d o pre si d e n te d a provín ci a foi d e te rm i nad o


q ue se e x e cutasse m n a n ova cani ara, provi sori am e n te ,
as pº stu r as d a d o m un i ci pi º d e E stre lla .

D e sd e 1 8 4 6 até ag osto d e 1 8 5 9 O S cofr e s provi ucíae s


d e spe n d e ram com a colon i a d e P e tropoli s a q uan ti a d e

E m 2 8 d e n ove m b ro O pr e si d e n te d a pr ov í n ci a le vou
ao con h e ci m e n to d o G ov e rn o I m pe ri al, q ue ach an d o se i n —

stallad º o m u n i ci pi o d e P e tr opoli s cre ad o por L e i P r ov i n


ci al n 9 6 1 d e 2 5 d e out ub ro d e 1 8 5 7 , con se g ui n te m e n te
'
.

n utri a e lle d uvi d as sob r e a le g alid ad e d a con se rv aç ã o


d e parte d a populaçã o fô ra d a j urísd i cç ão d as autori d ad e s
ci vi s e m un i ci pae s e só m e n te su j e i ta ã d i re cçã o d e uma
autº r i d ad e e stab e le ci d a poI acto d a pre sid e n ci a ; por i ss o
que ri a º uvi r o G ove r n o I m pe ri al, sob re a con ve ni e n ci a d e
acab ar com e ste e stad o d e cousas an or m al ; accr e sce n tan d o

q u e n o or ç am e n to p rº v i n ci al n ã o ach a ra v e r b a p a r a
at te n d e r ã s d e sp e z a s q ue a colon i a p ud e sse t e r d e faz e r .

O G º ve rn o Im pe r i al con si d e r an d o q ue a soluç ã o pe
di d a se e n con trava n o art 7 9 d o R e g ulam e n to n 1 3 1 8 d e
. .

3 0 d e j an e i r o d e 1 8 5 4 , ord e n an d o q ue a ad m i ni straç ão
d as colon i as cre ad as pe lº g ove r n o ce ss ass e , log o q ue e s
ti ve sse m e le vad as a cate g ori a d e ci da d e , con clui o q ue o
r e g i m e n colon i al d e sa ppar e ci a d i an te d o m u n i ci pal, m as
r e com me n d ou d e am par ar m ai s p os s í ve l os an ti g os co
lon os .

O d r F ranci sco I g n aci o S i lve i ra d a M otta , q ue fº i


.

m ai s ta rd e fe i to b ar ã o d e Vi lla F ran ca , fi r mou, n o di a


5 d e j an e i ro d e 1 8 6 0 , um avi so pre si d e n ci al d e claran d o


fi n d o o r e g i m e n colon i al, ach an d o-se P e tropoli s s u j e i t a
ao r e g i m e n comm u m d e tod as as m un i ci pali d ad e s b r a
.

z ile i ras .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 169

« A ssi m poi s , P m se us fó r os d e ci d ad e
e tro poli s e sta cº
e su a popu laç ã o e stran g e i ra con fun d i d a com a n aci on al,
v i ve n d o d os se u s re cu r sos pr opr i os » pon d e r ou d e poi s o

p r e si d e n t e d a pr oví nci a con se lh e i r o J oã o d e A lm e i d a


P e r e i r a F ilh o .

O M e r ca n ti l em 14 de fe ve re i ro d e 1 86 0 , p on
d e rou
Pe tr opoli s n un ca foi , n ão e ra , e n e m puodmiaa se r
colon i a , n e m ag ri cola , n e m m an ufactu r e i ra , ne m i n d u str i al ,

d i z e m os q ue n ã o pod i a se r um a cº lon i a ag r i cola, por q ue


lh e faltavam tod os os e le m e n t os , cº me ç an d o pe los te r re n os
e acab an d o pe los h om e ns ; uma locali d ad e cuj as te rr as
n ã o prod uz e m os pr od u ctos pr i n ci pae s d e e x port aç ã o d o
B raz i l, e n e m os g e n e ros d e pr i m e i r a n e ce ssi d ad e , n un ca
p o d e r i a s e r um a colº n i a a g r í co la ,
e o s h o m e n s co n s t i t u
i n d o fam i li a ã p ar te e trab alh an d o se par ad am e n te , s e m
le i s ou r e g ulam e n tos q ue os ob ri g ue m ao trab alh o, s e m
appli caç ã o , j am ai s pod e r i am for m ar um a c olon i a , e e n tã º
b e m ca b e aq ui o d i z e r s e q ue e ra uma h e re si a ch am ar se
- -

a e ste s p e q ue n os g r u p o s d e i n d i v í d u os d i sp e r s os ,
V i v e n d o
d e um a pe que n a i n d ustr i a , d e colon os e o te r r e n o , q ue
os ab r an g i a d e c olon i a .

A 1 6 d e fe ve r e i r o d i ss e m ai s :

« A colon i a m or r e u e s ua vi d a foi cur ta e e spi n h osa


q uatorz e ann os d e e xi ste n ci a e se m fr ucto n e m para os
colon o s , n e m par a o pai z , p oi s com o j á d i sse m os , a ag rí .

c ultur a e m g ran d e q u e p o d e ri a d a r lu c r o a o p a i z ,
a os
colon os e ra i m poss í v e l e m pre h e n d e r se pe la i n g rati d ã o d as
-

t e r ras : a m an ufactur e , com q uan to h aj a g r an d e s manau


ci ae s d ag ua , as m a ch i n e s e O t rab alh o S ã o tã o
'
c a ros ,

q u e n ã o an i m e , e po r e st e se c u lo p o d e m o s a va n ç ar s e m
m e d o d e e rra r , q ue e m b º r a se m an ufactur e n o pai z ,
nu n ca pod e r e m os concor re r com O m e rcad o e s t ran g e i ro,
n e m e m b ar ate z a, n e m e m p e r fe i ç ã o , a m e sm a i n d ust r i a

q u e an d a c o m o h om e m ,
s e m d e pe n d e n ci as , c om o a l a
v oura e a m an ufact ure q ue am b º s pr e c i sam d e e le m e n
T O II O L V III ,
9 . II .
1 70 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

tos e ssa me sma falh a , n o n ucle o coloni al d e P e tr opoli s


s e s e nti a e ssa falta, a vi s ta d º e xpº sto , q u . e m pod e ri a
s ust e n tar a coloni a d e P e tropoli s a r ati on e a n ão se r

p o r m é r o lu x o o u p o r e s pe c u la çã o
A n ossa n a rraç ã o n os fe z om i tti r d e allud í r ã e spon
tan e a man i fe staç ão d e af e cto e con si d e r açã o por parte
d o pº vo pe tr opoli tan o d e q ue foram alvo S uas M ag e st ad e s
a 1 4 d e fe ve re i ro d e 1 8 6 0 comº tam be m a 1 7 d e j un h o d e
1 8 5 9 o ti n h am s i d o .

N os d i as 3 0 e 3 1 d e j an e i ro 1 8 6 0 e ste ve e m Pe tr º poli s
o A r ch i d u u M u i
q e a x i m il i a n o (q e fo i d e p o s I m p e r a d or d o
M e xi co) S ua A lte z a ag rad e ce u m ui to o pre paro d o apo
se n to p ara E lla n o palaci o e pre fe r i o h ospe d ar s e n o
H ote l O ri e n tal .

A 2 d e j ulho foi a P e tr opº li s o P rín ci pe A l fre d o, se


g u n d o fi lh o d a R a i n h a V i c t º r i a H o s p e d.o u s e e m -
ca s a d e
S r C h ri sti e , M i n i str o d e S M
. B ri tan i ca , t e n d o ag rad e
. .

ci d o a hospe d ag e m q u e lh e h avi a si do of e r e ci d a pe lo I m

p e ra d or .

E m 1 8 6 0 P e tropº li s j a possuí a um a loj a d e barb e i ro


cabe lle i re i r o p e r te n c e n t e a o f r a n ce z A u g u s to C la u d e ,

d on o d e e stab e le cím e uto i d e n ti co n o R i o d e J s ue i ro .

S ab e mos q ue ai nd a re si d e e m P e tr opoli s O r e fe ri d o
S r C laude
. .

Pare ce n os q ue foi n o d i to an n o q ue J J von T sch ud i



. .

v e ri fi couq ue o H ote l B rag an ç a, 0 m ai or d o lu g ar ,


d e i x a v a
a d e se j ar sob tod os os pº n tos d e v i sta ; q ue o h o te l O ri
e n t al ã r ua d os A rti stas e q ue te ve a fam a d ur an t e alg um
t e m po e r a care i ro e r ui m , q ue o h ote l d e J oh an n M e y e r
cos tumava r e ce b e r os e llamae s , un s m as cate s e g e n te
d o i n te ri or T sch ud i tamb e m n otouq ue um m ar ce n e i ro ai
.

le m ão pe d i a por um a ta boa , q ue n a A lle m an h a ape n as


cust ari a 1 g rosch e n , 2 3 155 0 0 o u 1 th a le r e 2 1 s i l b e r g r os .

ch e n .

A 2 5 d e d e z e m br o o M e rcan ti l fallava m al d o ce mi
te ri o si t o no m orro, º qual ch e i o d e h e rvas pare ci a se r
.

um pasto é ra m al fe ch ad o, ti n h a a casa d e d e pº si to d os

cad ave r e s cah i n d o aos pe d aç os e u m cam i n h o d e te stave l


d i z e n d o mai s q ue se h avi am e n te rr ad o 3 a 4 cad ave re s n a
'

m e sm a cova .
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 71 .

C on ti n uan do a folh e ar o M e rcan ti l, e m 1 2 d e fe ve


r e i ro d e 1 8 6 1 ach amos o que se g ue :
« H a ce r ca d e 1 4
p a r a 1 5 a n n os q u e o m a j or J F K o e .

le r , d e acor d o com o e n tã o pre sid e n te d a P r ovín ci a


fi nad o se nad or A ure li an o d e S ouz a O li ve i ra C outi n h o e
sº b os aus pí ci º s d e S M o I mpe rad or fun d oue sta colon i a
. . .

O s colon os alle m ã e s , e m n um e ro d e 6 a 8 m i l, for am


aq ui r e ce b i d os e tratad os c om o pe n si on i stas d o E s tad o .

T ratava se d e fund ar aq ui um a colon i a ag ri cola ;


-

p º r é m b e m d e p r e s sa s e d e s v a n e ce ra m tº d as e ssas e s pe
ran ç as . O u se j a q ue os tae s colon os n ão e n te n d e sse m
ab solut am e n t e d e lav ou ra, ou q u e o s ólo fosse i n g rato ,
ce rt a pe n uri a com e çou a m i n ar a n asce n te colon i a F oi .

um g r an d e d e sapon tam e n to, tan to par a se us fun dad or e s


como par a S M . o I m pe r ad or , q ue am ava os colon os com o
.

a pupi lla d os se u s olh os .

P r ocurou se comtud o log o re m e d i ar e sse g ran d e


-

con trat e m p o C r e aram s e m i l trab alh os n a colon i a par a


.
-

se ach ar um pr e te xto d e se d ar pã o a g an h ar aos co


lon os , q ue n a ve r d ad e se j a di ta , ne m por i sso e ram m ui to
labori osos .

E m fi m O b vi ou S e a tud o d e s or te q ue os colon os q ue

foram í n d ustríosos , d i li g e n te s e e con om i cos trabalh avam


a lh a d a m e ut e s e ã e n r i q ue c e r am , ach am s e h oj e
g r e n o -

b e m a se u g osto e i n te i ram e n te e cob e r to d e tod as as


n e ce ssi d ad e s
C i tar e m os e ntr e m uitos outr os : O S sr s J acob M e y e r , .

P e d ro Wag n e r , P e d ro G e b e i n s o C orc un d a , e tc , que se .

ach am h oj e e m e sta d o de fortu n a flor e sce n te » .

E n con tram -se no M de


e r can ti l
1 86 1

cone cçã o
curi osos porm e n ore s ace rca d o con fli cto pr ovocad o pe lo m i
n i stro r e si d e n te d a P r ussía , por causa d e m au s tr atos q ue
d i z i a te r e m si d o i n fi i g i d os a colon os alle m ã e s n as faz e n d as
In d e pe n d e n ci a, S an ta R osa, S an ta J usta e D P e d rº II , .

e st a e m M i n as e aq ue llas e m te rri tor i o flu mi n e n s e


'

A 1 2 d e fe ve r e i ro d e 1 8 6 1 accusa o M e r can ti l os
alle m ã e s d e P e tropoli s d e i ng r ati d ã o , poi s que o se u
1 72 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

org ã o B r asi li a ataca O caracte r h onrad e z d e i llus tre s


e
c i d ad ã os braz i le i ros, t ae s com o O con d e d e B ae pe n d y ,
B raz C arn e i r o B e lle ns , N i colau A n ton i o V alle N og ue i ra
d a G am a e M arí an n o P r ocº pi o F e rr e i ra L ag e os q uae s, ,

p a r a a g r a d a r e m a S .M O I
. m p e rad o r e b e n e fi c i ar e m o s e u
p a i z au x ili and o a i m m i g raçã o, ti ve r am a i n fe li ci d ad e d e
i n fe star as suas faz e n d as com os colº n º s alle m ã e s q ue
n e llas h avi am collocad o
'
.

L on g e n os le vari a r e prod uz i rm os aq ui tud o q uan to se


e scre ve u n os d ou s ci tad º s p e r i od ícos a r e s pe i to d e t ã o
d e sa g rad ave l assum pto a q ue allud i m os , ape n as p r a m e
m or i a, b asta d i z e r par a se avali ar até on d e ch e g ou a
d i sc ussã o, q ue o s r b arã o d e M e usbach te rm i nava os
.

s e us ar ti g os
(poi s e l le m e s m o o s e sc r e v i a e a s s i g n av a)
d iz e n do —
B rutus is a n h on or a ble m a n , 0 q ue e m 1 4 d e
fe ve r e i ro foi lh e re spº n d i d o n o M e r ca n ti l Wh at sh ould
be B a cch us
H ouve , se m d uvi d a, d e smasi ad a e xag e raçã o d e am b os
O S lad os .

N o se u n um e ro d e 1 6 d e fe ve re i ro pub li cou º M e r
ca n ti l e s te

E D ITA L
O d r T h omaz J osé d a P or ci cun cula , cav alle i r o d o
.

h ab i t o da R osa , por S M .O I m pe rad or a Q ue m D e us


.

G uar d e , e j ui z d e paz e m e xe r cí ci o, e tc .

F az sab e r aos q ue O pr e se n t e e d i tal vi r e m e d e lle


'

con h e ci m e n to ti ve r e m , q ue se ach a n o e x e r c íci o d e st e


'

ca rg o e d ará suas aud i e n ci as , aos sabb ad os , as d e z h º ras


.

d a m an h ã , n a casa d e sua r e si d e n ci a , on d e d e spach ara


t o d os O S d i as ute i s E .
p ar a con s tar m a n d e i p u b li ca r O

p r e s e n te e d i tal .

E u J oã o G on ç alve s Pai m e scri vã o O e scr e vi


D r P orci cun cula
. P e tr opoli s , 8 d e fe ve r e ir o d e
J e an B apti ste B i n ot n º an n o d e 1 8 6 0 h avi a pro
c urad o org an i se r e m P e tropoli s a S oci e d ad e C e n t I al
F r an co B raz i le i ra d e H orti cultuI a, A g r i cultura e A c
cli m aç ão s ob O patr cus to d o pre si d e n te d a P rov ín ci a qu an d o
e s te s e i n te re ssou e f e cti vam e n te por tal te n tam e n e
n om e ou u m a com mi sssã o com o e ncarg o d e e x ami n ar o
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 73

e s ta e le ci m e n to
b B i not R e ti ro N o re spe cti vo r e latori o
no .

p u b l i c a d o n o M e r ca n ti l d e 2 3 d e j an e i r o d e 1 8 6 1 d i sse
se q ue º t e rr e n o e m tr ab alh o ti n h a 7 0 0 0 b r aç as q u ad rad as
m ai s ou m e n os ; alli se ach avam plan ta d as e m g ran d e
e s cala b e te rr ab a , e sparg os alcach ofras , couve flore s, e tc ,

o qu e tud o d av a pe rfe i tam e n te ; tam b e m vi am se culti -

v ad as ce r ca d e 2 0 0 0 vi d e i r as d e P ortu g ,a l H e s p a n h a e
F ran ç a, ar vº re s frutí fe ras d a E uropa , alg umas j á com
frutos E m conclusã o a comm i ssã o d e clarava q ue B i n ot se

t orn ara m e r e ce d º r d a pr ote cç ão d o g ov e rn o prov i n ci al .

F olh e an d o O M e r can ti l te m os d e r e g i str ar ch r on o


lº g i cam e n t e n ot i ci as q ue , n e m s e m pr e n os é possi v e l,
d e i x ar d e re prod uz i r n a m e sm a ord e m e se m pod e r li
g a l -
a s u m as c o m a s o u t r a s c o m o a co n t e c e c o m as q u e

p a r a a q u i t r a z e mos .

O m atad our o p ub li co d e Pe tr opoli s , n o me z d e j un h o


d e 1 8 6 1 , ach ava so e m tal e stad o d e í n cur i a e ab an d on o
-

q u e a t é , s e g u n d o no s co n s ta ,
a lg u n s n e g o c i a n t e s d e c a r n e
m atavam as r e z e s e m suas c asas , n ão as m an d an d o p ar a
O m atad ou r o com r e ce i o d e q ue d e sa ppar e ce sse m , com o j á .

p o d i e a s v e t i h t e ci d o
r v r s
ze s n a a c o n .

D izia O M e rc an ti l e m 3 1 d e ag os to
«L ê se n o D i ar i o d o R i o D os pr e los d a Ty pog r aph i a
-

I m pe ri al d a A ustri a acaba d e subi r um a ob ra sob r e 0


B raz i l E se u autor O prínci pe M ax i m i li an o ( foi O i n fe li z
'
.

I m pe rad or d o M e x i co q ue
. r e un i n d o a s r e co r d aç õ e s d e
s ua r e c e n te vi ag e m a e ste I m pe ri o as fe z pub li car e m
volum e , r e sum i n d o a s ua e d i ç ã o a 7 0 e x e m plare s par a
se r e m di st ri bu íd os pe los se us ami g º s C on sta n os q ue n e s te
'
-
.

li vr o é O B r az i l b e m tratad o O xalã q ue o n om e e a i m
.

p o r t an ci a d o a ut or m od i fi q ue m n o e sp i r i to g e rm an i co a s
appr e h e n sõ e s n e lle d e spe r tad as pe las pu
'
bli caçõ e s d os
L alle m an t e out rº s e spe culad or e s se m e lh an te s » .

O N ucle o L ítt e rarío d e Pe tropoli s foi f un d ado a 3 1


d e ag osto d e 1 8 6 1 , se n d o a sua pri m e i r a d i r e ctor i a com
p o s t a d o s S r s :

A n ton i o F ran ci sco M arti n s , P re si d e n te .

A n ton i o J oaq ui m F e rn an d e s d e O li ve i ra, Vi ce P re -

si d e n te .
1 74 R E V IS T A T R IM E N SA L D o I N S T IT U T O R IS T O R IO O

J osé F e rre i r a d a P aix ão, O rad or .

D r A ssi s P i n to, 1 S e cre tari o


º
. .

J oã o B ap ti s ta da S i lva M orae s, 2 S e cr e tar i o


ª
.

B arth olom e u P e re i ra S ud r e , T he soure i ro .

Joã o F d a C osta F e rr e i ra, Procurad or


. .

M as j á e m 5 d e n ove mb ro d o m e smo an n o foi e le i ta


.

se g u n d a di re ctori a se n d o :
D r J oã o C arlos G ar ci a d e A lm e i da, P re si d e n te
. .

J ose F e rr e i ra P ai xã o , V i ce P r e si d e n te
-
.

A n ton i o J oaq ui m F e rn an d e s d e O li ve i r a, O r ad or .

H e n r i q ue J osé G ome s , l S e cre tar i o


º
.

ª
C arlos d e B F C d e A L ace rd a, 2 S e cre tari o
. . . . .

B arth olome u Pe re i ra S ud re , T h e soure i ro .

J º ã o F d a C º sta F e rre i ra, P r ocur ad or


. .

E m 8 d e º utubr o o C lub d e C orri d as e le g e u a se


g ui n te di r e ct or i a :

M aj or G ui lh e rm e S uck ow , Pr e si d e n te .

J osé P i n h e i ro d e S i que i r a, V i ce P r e si d e nte


-
.

J oã o B apti sta d a S i lva, T h e soure i r o .

A ug ustº d a R och a F rag oso, S e cre tari o .

R i card o N arci so d a F on se ca , Procurador .

F allan do d o colle g i o q ue C alog e r as ve n d e ra a B J .

F ale tti e B ar ã o von S ch n e e b urg pond e ra O M e r can ti l d e


2 4 d e d e z e mb r o q ue ce rto M atson a q ue m se tre spassara
o d i to e stab e le ci m e n to, e r a d e re li g i ã º an g li can a ( n ã o
cath oli ca ) e se m e t te ra n a cab e ça d e i n te rpre tar o
ap ocaly ps e comº faz i a C alog e ras n ã o cath olíco m as g re g o
sch i smati cº , e mb i r ran d o n a proci ssã o d o E spi r i to S an to
com d u as ou tras pe ssoas d i ve rsas .

N e sse an n o d e 1 8 6 1 foi q ue R ob e rt M ac D o we l e di
'

fi cou ou re e d i fi coua casa on d e e stab e le ce u o se u h ote l


( h oj e M i lls H ot e l) con t an d o p ri n ci palm e n t e com a g e n te
d a C ô rt e , i s to é , d o R i o d e J an e i ro para suste n tal o
.

.

P or aq ue lle te m po comprav am l e cr i n oli n e s n as


c asas de M ad ame D re y fus e M ad ame T racol .

Joh an n Jak ob von T fe z vari as pub li caç õe s d e


sch udi
b astan t e m e re ci m e n to, se m d uvi d a , mas n ã o tanto q uan to o
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 75

d i sse ram pe la fac i li d ad e q ue h ouve e m se torna r o se u


n om e s ali e n te n as re g i õ e s sci e n t i fi cas on d e e ra ce le b re o
,

i rm ã o, natur ali sta d e g ran d e re putaç ão .

C i d ad ão sui sso, form ad º e m m e d i ci na, d e sposou um a


s e n h or a d e posi ç ã o n a cô r te austr íaca e ah i tam b e m ii

g u r o u c om o b a r ã o d e T s c h udi e m i n i st r o r e s i d e n te d a

R e publi ca H e lve ti ca .

E ste ve por d uas ve z e s no B r az i l ; a pri m e i ra com o


s i m ple s par ti cu lar d e 1 8 5 7 a 1 8 5 8 , a se g un d a n a q uali
d ad e d e m i ni str º ple n i pote n ci ari o e e n vi ad o e xtraord i
n ar i o d a S u i ssa n os an nos d e 1 8 6 0 e 1 8 6 1 .

T e n d o apre ci ad o com b e ne vole n ci a as d i ve rg e n ci as


qu e d i v i d i am o s c olo n o s e os p p
r o r i e t a r i o s d a s faz e n d as
,

on d e aq ue lle s se ach av am locali sad os, T sch ud i fi cou se n d o


m ui to con ce i tuad o no B r az il e S M . .o I m pe rad or o ag r a

c i on com a D i g n atari a d a O r d e m d a R osa , q u e ace i tou


t raz e n d o n o pe i to a r e s pe cti va v e n e ra , ape z ar d e se r fun c
ci on ar i o p ubli co d a C on fe d e raçã o S u i s sa .

I a e m ad i an tad a i d ad e q uan d o falle ce n e m 1 88 9 n a


sua r e s i d e n ci a d o J ak ob sh of, n a A ustr i a .

N ã o vam os aq ui an aly se r os d i ve r sos trab alh os d e J


J v on T sch udi , ne m se q ue r O q ue se re fe re ao B raz i l n os
.

se i s v olum e s , r e latan d o as V i ag e n s d e ss e i llustrad o e str an


'

g e i r o n a A m e r i ca m e r id i on a l, ta n to d o la d o d o m ar P ac í
fi co como n o d o A t tlan ti co ; mas ape nas tratare mos d o q ue
di sse sob re P e tropoli s no pri me i ro v olum e d e R e i se n
d ur ch S ud A m e r i ka L e i pz i g

F A B r ockh aus 1 8 6 6
. .

.

A ffi rm an d º as v e z e s cousas i m pe rfe i ta m e n te con h e


ci d as , pe ccou T sch u d i como B urm e i s te r , S te w ar t e outros
tour i ste s , se be m q ue pe rm an e ce sse por m ai s t e m po n o R i o
d e J an e i rº e ah i se ac has se m e lh or re laci onad o d o q ue
q uae s q ue r o ut r os .

Pub li can d o a r e fe r i d a O b ra em
1 8 6 6 m ostra , e n tr e
tanto, n ã o te r ti do con h e ci m e n to d a V i ag e m P i ttor e sca
de i mpr e ssa e m 1 8 6 2 , talve z q uan d o ai n d a e lle se
ac h av a n o R i o d e J an e i ro, on d e par e ce q ue te n d o e m vi sta
d i v ulg ar as suas i m pre ssõ e s d e vi ag e m d e vi a te r re cº m
m an dad o d e se lh e m an d ar º q ue appare ce sse a re s pe i to d e
ass u m ptº s b raz i le i ros mom e n ts n a casa e d i tora d e
E . H L ae mm e r t , com a q ual te ve r e laçõ e s cor d i ae s
. .
1 76 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

T e ri a e n tã o e vi tad o d e av an ç ar q ue P e trº poli s,


ape z ar d a fam a d e se u cli ma , com ape n as 1 5 an n os d e
e xi s te n ci a j á n e ce ssi tã ra d e um se g u
. n d o ce m i te ri o V e r .

d ad e e q ue pr ocur ou m i n orar o e f e i tº d a re spe cti va


con clusã o , i n for m an d o q ue b oa par te d os c am pos san tos
re ce b i am cad ave re s d e g e n te q ue falle cê ra e m P e tr º poli s,
te n d o par a lã si d o e n v i ad a pe los se us m e d i cos quan d o
con ve n ci d os d e n ã o a p od e r salvar .

T sch ud i falla d a fun d aç ã o d e P e tr º poli s e d o m aj or


K oe le r , d e m on str an d o n ão te r ti d o n e m m e smo n oti ci as
d os i n te re ssan te s ar ti g º s d e F D am e ck publi cad os e m
.

1 8 5 7 n o M er can ti l, q ue con tra a opi n i ã o d e T sch ud i ti n h a


.

v i tali d ad e ce rta , poi s n ã o ce ssou d e appar e ce r até 1 8 9 3


se n d o d e poi s su bsti tuí d º pe la G az e ta d e P e tr op oli s .

S e r á cr í ve l q ue i g n orasse a e x i ste n ci a d o M e r can ti l


e q ue o pastor S tr ole , pad r e g e rm an o, o e n g e n h e i r o O tto
R e i m ar us , o com patri ota C h i fe lle , e m fi m n i n g ue m fal
lasse n o r e fe ri d o pe ri od i co ch e i o d e e s tud os e n oti ci as
loca e s .

V i si tou Pe tropoli s por var i as ve z e s n a sua se g un d a


com º pri m e i r a e sta d a n o R i o d e J an e i r o e n arr an d o as
suas i m pr e s sõ e s se m i n d i car a d ata d as r e spe c t i vas occur
r e n ci as d e i xa o le i tor um t an to e m b ar aç ad o .

D i z o autor : D a P r ai n h a n a v i s i n h an ça d o ars e n al
d e M ar i n h a pe la man h ã à s 6 h oras e as 2 h or as d a tard e
,

p ar t e u m a b a r ca a v ap or q ue m a n t e m a c om m u n i caç ã o
e n tre a capi tal d o I m pe r i o e P e tr opoli s .

«E m n e n h um a ci d ad e m ar í ti m a d e i d e n ti ca i mpor
tan ci a faz se m e nos q ue n o R i o par a te r um lug ar d e e m
-

b arq ue se g uro ( li vr e d o pe ri g o d e se q ue b rar um a pe r na)


'

accr e sce n ta : j a n ã o q u e r o d i z e r d e e m b ar q ue com m od o .

O e xce lle n ti ssi m o e vi d e n te m e n te apre ci a m ui to sua


cº m m od i dad e , poi s n otou q ue O s w ag on s são pe q ue n os,
i n comm od os e suj os ; os d e se g un d a clas se n ão ch e g am
m ui tas v e z e s p ar a r e ce b e r o n ume r o d os passag e i ros e os
e scravos S ã o m e tti d O S n os carr os d os vi aj an te s d e pri m e i ra
class e , que te m assi m m ui tº d e plor ave l vi si n h an ç a por
causa d a t r an spi raç ã o m ui to act i va d aq ue lle s n um d i a
' '

d e calor d e alg un s 3 0 g rãos .


J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 77

C e n sura com raz ã o o re boque de sav e i ros q ue re


ta rd ava a m arch a ali ãs j ã m orosa d a b ar ca ; ce nsur a ai n d a
a ve lº ci d ad e d e masi ad a com a qual costum av am corr e r
os tr e n s d e fe rro n a e strad a m al cº n strui d a, li g an d o
M auã ã R aí z d a S e r ra .

A vi ag e m d o R i o a P e t rº poli s e f e c tuava se e m 4 —

h oras ( se n d o 1 n a b arca, 2 3 m i n utos n o tr e m e 2 h or as


n u m car ro)
'
.

Par a se ve n ce r º e spaç o d e tã o cur ta di stan ci a pag a


v a- se 8 m i l re i s ( aci m a d e 2 0 fran cos i sto é 4
) ' m i l p a r a a
barca e O t re m e 4 m i l par a um lug ar n um carro A ssi m .

cob rava o tre m se i s v e z e s o pr e ç o me di o d os tre ns e u ro


e u
p s , pon d e rou o sr T sch ud i faz e n d o con si d e raç õe s d i
.

ve rsas a tal r e spe i to .

J J v on T sch ud i e ra m ui to ag arrad o, com o se


.

di z , e par a com proval o b asta con tar q ue n a v e spe r e


-

d e sua parti d a d º R i o , d e re g r e ss o para a E ur opa , com


p r ou um l i n d o m a c aco n o q ue ! po r é m d e b a ld e fa llo u e m
alle m ã o, d e poi s e m fran ce z e n ã o o pod e n d o e m por tug ue z
e n sai ou m í m i ca com s ua b e n g ala N ão con se g ui n d o se r
.

atte n d íd o , m as m or d i d o pe lo q uad r um an o , lº g o r e solve u


n ã º o con se r var F oi q uan d o se r e cor d ou q ue d uran t e
.

q uasi d ous an n os e lle e um cri ad o e sti v e r am h os pe d ad os


e m casa d e um se u com patri ota e q ue S i mã o S e ri a
p a r a a s e n h or a d e lle ,
u m a l e m b ra n ç a v i v a sa n s bo u r se

T sc h udi não foi j usto m aj or K oe le r e


par a com o
se u s succe ssore s n a ad m i n i straç ã o d a c olon i a d e Pe t ro

p oli s ; r e fe r e se a-
con fli c t os or a d os prote s tan t e s , or a d os
cath oli cos , acab an d o e m od i os d e q ue n ão te mos ach ad o
v e st i g i os n as n oss as p q
e s uí z as .

A d e Pe tr opoli s pod e m os ass e ve r ar q ue


r e spe i to

foram pe ssi m os os i n form an te s q ue te ve T s ch ud i ; e par a


d e se j ar q ue te n h a si d o m e n os i n fe li z com re laç ã o as
d e mai s locali d ad e s por on d e an d ou, poi s q ue O q ue
d e i x º u e scri pto far ã fé até prova d o con trari o .

N o cor re r do pr e se nte e s tud o te m os re prº d uz i d o


di ve rs os tr e ch os sab i d os d a pe nn a d e T sch ud i , con si
d e ran d o os m e re ce d or e s d e cr e d i to, como outr os q ue a i n d a
vam os apr ov e i tar .

23 T on o II .
1 78 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T I T U T O H I S T O R IC O

A n e g li g e n ci a oude scuido da ad m i n i str aç ã º coloni al


e d e poi s d a C amara M un i ci pal e ra tamanh a q ue ape z ar
d e an n ualme nte occorre r e m casos d e pe ssoas pe ri g are m
a n oi te j un to aos can ae s n ã o cuidava d e e s tab e le ce r
n e lle s g uar d as n e m íllu
'
m m aç ã o n as ruas .

E m D e z e mb ro de 1 8 5 7 , n uma n oi te e scura d e poi s


'

d e con ti n uad as ch uv as , voltan d o de uma vi si ta q ue ti nh a


i d o faz e r , o S r T sch ud i , ai n d a pouco con h e ce d or d o 6 8
.

mi nh o, ca hi o n um canal cu j a b e i rad a S ó pond e atti n g i r


n ad a n d o .

C omq uanto o pr i n ci pal e le m e n to d o n ovo m un i cípi o


se ach asse con sti t u i d o com alle mã e s , for mand o q uasi a
me tad e d e toda a sua populaç ão, n a e le i çã o d a C am ara
n ã o con se g ui rã º i n clui r n e lla m ai s d e um d os se us
'

( J o b e n n M e y )
e r m e n o s pre za n d o a ss i m se u s i n te r e ss e s m a i s
i mpor tan te s A d e can tad a un i ã o por tod a par te on d e se
.

ach am os alle m ã e s , s e j a n a patri a e u rope u ,


e m te r r a s
am e ri can as º u asi ati c as , é s e mpre a m e sm a r e ca i n d º
. .

sob re e lle s a s re spe cti vas con s e q u e n ci as .

D e sd e q ue ce ssou a admi ni straç ã o colon i al fa ltou a


e s tatísti ca da populaçã º E s tima va se e m 6 0 0 0 alma s a d e
.
-

tº d o o m un i cípi o, a q ual se e le vava a com a pº pula

ç ã o fi u ct uan te d e O p e ra r i os e h o s p e d e s v e r a n i st a s A c i d a d e .

d e ve con tar d e 1 2 0 0 a 1 5 0 0 hab i tan te s .

A mõr parte d os ar ti s tas como sa pate i ros , alfai-

e te s, pe d re i r os , car pi n te i ros , m arce n e i ros , se g e i ros , cal


d e re i ros, se rr alh e i r os, e tc e tc , sã o alle mã e s ; os com
. .

me r ci an te s salvo poucas e x ce pçõ e s bra z i le i ros e portu


g ue z e s .

A populaç 㺠alle mã pe rd e r a b re ve o ty po d e sua


'

ori g e m .

A g e raçã o n ova e m g e ral ad º ptou a lín g ua e os


.

costu m e s braz i le ir os , morme n te n a par te fe m i n i n a cu ja


m orali d ad e n ão é mui to louvad a .

N ã o é pre ci so i nsi sti r mos mai s e para te rm i n ar com


as pag i n as d e J J .von T sch ud i só q u
. e r e m os ai n d a di z e r

q u e s e g u n d o a s ob se r va ç õ e s e ca lc ulo s d o f u n d o C o

ron e l d e E n g e nh e i ros O t to R e i mar us ach a s e P e tropoli s —

a 22
"
31
'
36

S ul B raz i l 2 5 2 ª '
W G re e n w i ch .

( H ot e l O i t l ) 38 2 7 l m i m d m ( 38 2 b aç a s
r e a
n e p a os ac a o ar r
J U DIL E U DE P E T R O P O L IS 1 79

o pi co m ai s e le vad o da re d on d e z a atti n g e
7 6 20 palm os ( 7 6 2 b raç as aci ma
d o m ar .

C ab e m aq ui alg un s d ad os e x trah i d os d o « A n nuari o


d o O bse rvatº r i o d o R i o d e Jan e i ro para o anno d e 1 8 9 5
e i l os :

P O S IÇÓE S G E O G R A P H IC A S
L O N S IT U D E

C am os
N Ict arc h y
P arah y ba d o S ul
PET R OPO L S I
V as sº uras
V ale n ç a
S F i d e li s
.

A U I lT U D E S E M M E T R OS
'

T h e re z o po li s F re g ue z i a
N o va F r i b urg o V i lla
P E T R O PO L S I
C id ad e
V ale n ça D i ta
C an tag allo D i ta

SE R R A DO S O R G ÃO S
P e d rass ú
E strad a d e T h e re z opoli s
E . F . C an tag allo .

SE R R A DA E ST R E L L A
A lto B º a V i s ta .

A br aç a corr e spond e nd o a 2 m e tr os e 1 8 ce n tí me tros,


d i g am os com o p r ax e faz e i -
o 2 m e t rº s e 2 0 ce n tí m e tr os ,
as 3 8 2 b r aças i n d i cad as por O tto R e i mar u s collocari am
P e t ropoli s a um a alti tud e d e 8 90 m e tros e m v e z d e 8 0 0
ve ri fi cad a n a r ua d o Impe rad or .

F alto u, poi s , a i n d i cação d o lug ar d a re spe cti va


obse rvaç ã o assi m como faltou tamb e m com r e laç ão a alti
tud e d a V i lla T h e re z a ( b ai rro d e P e tropoli s) q ue n os le m
b ramos te r vi stº alg ur e s i n di cad o como te n d o 8 8 3 m e tros
e 2 1 ce n tí m e tros d e alti tu de .
1 80 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T I T U T O III S T O R I co

N o an nº d e 1 8 6 1 foi n om e ad o O capi tã o J oao R a u


g e l d
. e V as co n ce llo s ,
di r e ct or d a s O b r a s d e P e t ro p o l i s ,

p a r a a e x t i n c ç ã o d a co l o n i a .

C e ssou n e sta occasi ão a autori d ad e d o di re ctor d a


'

colon i a , fi can d o e sta e xti n cta e su j e i ta ã ad m i ni straçã o


p u b li c a .

C r e ou se o d i stri cto d as ob r as p ubli cas



.

A proví n ci a , poré m , con ti n uoua sub v e n ci onar o cura


alle m ão , b e m com o os profe ssor e s d e p ri m e i r as le t tr as
alle m ã e s ai n d a d o te m po colon i al
, .

A e str ad a U n i ã o e I n d ustri a, cuj a se g un d a s e cçã o


ti n h a si d o franq ue ad a ao publi cº n º fi m d e 1 8 5 9 , e s tava
con cluí d a e m j un h o d e 1 8 6 1 , fi can d o as si m li g ad os os

p o n t os e x tr e m o s ta l q u a l h a v i a s i d o p r oj e c ta d o .

N o d i a 1 9 d e j un h o o I mpe rad or e a fami li a I mpe ri al


e re S p e cti va com i ti va, assi m com o n um e r osos con v i d ad os
se g u i ram d e P e tropoli s par a J ni z d e F õra, d e on d e se
ach avam d e volta a 2 7 d o m e s m o m e z .

A e strad a q ue é mag n i fi ca e tod a macad am i sad a, d i ri


g e -
s e p a r a J u m d e F ó ra , n a p r º v í n c i a d e M i n as G e ra e s ,

on d e pe ne tra e m E n tr e i os , t e n d o um d e s e n volvi me n to d e
R
2 9 2 k i lom e tr os e m arg e i a O r i o Pi aban h a ora ã e s q ue r d a ,
ora a d i r e i ta , até e n tr ar e lle n o P arah y b a e d ahi para di
an t e cost e i a º ri o P ar ah y b un a até ao pon to te rm i nal .

P ossue d i ve rsas b ar re i ras , se n d o uma d as pri me i ras a d e


S an to A n ton i o, q ue re n di a m e n salme n te 5 0 con tos d e ré i s
no d i z e r d e A d o V alle C ab ral ( 1 )
. .

O s aug ustos « t ouri s te s » ti n h am V i si tad o e m J ni z d e


F õra a colon i a D Pe d ro II e stab e le ci d a p e la C om pan h i a
.

U ni ã o e In d ustri a e tod os os i n ci d e n t e s d o r e fe ri d º passe i o


ach am se re latad os no li vr i n h o for mad o com as com m u
-

n i caçõ e s d or e por te r do J or na l d o C om m e r ci o .

A 2 3 d e j unh o d e 1 8 6 1 S 8 M M . e A . A I . .

v i si taram as cid ad e s d e P arah y b una e J u i z d e F ó ra ,

( l l V i ag e m i m pe ri al d e P e tro poli s a J ui z d e Fora, e tc . R io de


J an e i ro . T yp . V i lle n e uve C
JU B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 81

S obe r an o cº n ce d e uo ti tulo d e baron e z a


'
n e sta occasi ã o o
d e S an t A n na a S ra D M ari a J 0 8 6 d e S an t A nn a, mãi
' '
. .

d o S r comm e nd ad or M ari an o Proc opi o F e rr e i ra L ag e


.

di ve rsos h abi tos aos e n g e n h e i ros B ulh õe s , K oe le r e


M alve i ro, e ng e n h e i ros da C ompan h i a U n i ão e In d ustri a,
ao d i re ctor d a m e sm a D r J osé M ach ad o C oe lh o n ome ou
.

se u g u ar d a rº upa e fe z vari os d on ati vos .

E n tre outras n otíci as a q ue passam os a tr an scre v e r :


« C omo d e costu me , a ín e xh auri ve l cari d ad e d o M c
n ar ch a n ã o ce ssoud e m an i fe star se , se mpr e q u -
e foi soli
ci tad a e m e smo q u
. an d o n ã o o foi , e m tod os os pon tos e m

q u e d e sca n sou , n a i d a e n a v olta C alcula m o


.s e m m a i s d e
d e z con tos as e smolas q ue cº m m ã o larg a o I mpe rad or
d i s tri b ui u por on d e passoud uran te uma e xcursã o d e ci nco

0 M e r can ti l de 2 9 d e j un h o d e 1 8 6 1 , d i sse
R e g r e ssouh on te m ã C ô rte a aug usta fam i li a I mpe
ri al S ua M ag e stad e o Impe r ad º r e m su
. a vi ag e m a ci d ad e
d e P arahy b un a fe z os se g ui n te s d on ati vos p ar a
a C as a d e M i se r i cord i a, 1 : 0 0 0 7D para o ce m i te ri o e 1 1 0 0 0 3 13
p a r a s e r d i st r i b u í d o p e lo s p ob r e s » .

N o re latori o apr e se n tad o pe lo Pre si d e n te M . P .

F e rr e i ra L ag e aos acci oni stas n a asse mb léa d e 30 d e


ab ri l d e 1 8 6 2 lê se q u —
e a C om pan h i a U n i ão e I nd ust ri a
se formou e m 1 8 5 2 com o fi m d e con str ui r um a e strad a
d e r od ag e m q ue parti n do d as m arg e n s d o Parah y ba se
di ri g i sse par a o i n te ri or d e M i n as , te n d o o e x clusi vo pri
vi le g i o d e tran si to n e sse e strad a
'
.

E nce tad os os tr ab alh os e m J ui z d e F õra d i ri g i O se -

e lla as mar g e n s d o P arah y b a n a m e d i d a d e su as forças ,


con ta n d o q u e outra e mpre z a ou q u alq ue r d os pº d e re s

p u b li c o s , p
r ov i n ci al o u g e r al,
t om asse o e n car g o d e c on
str u i r uma e strada i n d o d o Par ah y b a aci d ade d e Pe tropoli s
afi m d e r e a li zar a d e se j ad a faci l comm u n i caç ã o e n tr e a
capi tal d o I mpe ri o e o ce n tro mi n e i r º .

E m 1 8 5 6 O G ove rn o flum i n e n se , con tan d o com pro


me ssas d as asse mblé as provi n ci al e g e ral, con vid ou a
U n i ão e I n d ustr i a a re ali z ar o novo comm e tti me nto q ue
e lla r e cusou n ã o e stan d o pr e parad a par a ob ra d e tan t o
di spe n d i o e m face d o e stad o dos se us n e g ocios, nã º
1 82 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

ac onse lhan d o e spe culaçõ e s b ase ad as me rame nte n o cr e


di to pe ss oal ; porém a c om pan h i a M an ã nã o te n d o ch e g ad º
a acº rd o com a I n d u stri a, d i v e rsas ci rcu m stanci as ob ri
d u f u
'
g e r a m -
n a a e n c a r r e g a r s—
e e m a t a r e a q e d e a n te m ã o
re con h e ci a supe r i or as su as forç as , a qual pº r ém fe li z
m e nte para O pai z le vou avan te . A s di f i culd ad e s do
p r e s e n t e ( ab r i l 1 8 6 2 ) c o n s i st e m n a d e s
p r o p ç
o r ã o e n t r e o
capi tal i mm obi li sad o e a r e ce i ta que pe r ce b e u e C om

p a n h i a ,
a p e z a r d o s a u x í li o s o b t id o s , o s r e s u l ta d o s a i n d a
são n e g ati vos , mas salvº u se a utili d ad e publi ca e d e sd e
-

1 8 5 9 a lavour a e stã se rvi d a, e con omi san d o avultad a somma ,


m e lh oram e n to e s pe rad o d uran te un s 2 0 ann os , h ave n d o
si d o r e solvi d o e xe cuta l o se m O pod e r faz e r

. A o passo
q u e a l a v o u r a p ro d u c t o r a d e 1 5 0 0 arr o b a d e ca fé ao c u o
mi s a an n ualm e n te 1 5 0 0 con tos e a colon i a fun d ad a pe la
U n i ã o e I nd ustri a , com 1 0 0 0 i n d i vi d uos appli cad os
lavoura e d i ve r sas i n d ustri as prod uz an n ualme n te ce r c a
.

d e 2 0 0 con tos A i m portan ci a d as acç õ e s ( 3 0 0 0 con tos)


.

e d o e m pre sti m o ( 2 0 0 0 ) ape z ar d o cre d i to ab on ad o e

g a r a n t i as d e j u r º s a i n d a so f r e m u m d e fi c i t a n n u a l d e
1 20 con tos e m 1 86 2 .

A r º o d e e strad a vam os le m brar aq ui , q ue a


p p s i to
e mpre z a M aua, cu j º s acc i on i stas e m 1 8 5 8 co n s i d e r a va m
se u s capi t ae s m al am par ad os e q u as i pe r d i d os, te v e n o
an n o d e 1 8 6 1 u m a re ce i ta , d e 4 9 4 : 6 2 7 tl35 6 7 e as d e s pe z as
mon tan d o e m 2 5 4 z3 8 0 n0 0 5 , fi cº uo sald o d e 2 3 9 z7 4 7 0 5 6 2 ,
corr e s p on d e n d o a 1 2 da som m a e m pr e g ad a .

O trafe g o e ra b as tan t e i m por tan t e , m as n ão tar d ou


a di mi n u i r , poi s a e str ad a d e fe rro D P e dro II q ue .

d e m arç o d e 1 8 5 8 j ã fun cci on ava até Q ue i m ad os , a 8 d e


n ove mb ro d o d i to an n o tr abalh ava at é B e lé m , e poucos
an os m ai s t ard e atti n g i u a e staç ã o d e E n tre R i os d e stai

can d o as re n das d as com pan h i as U n i ã o e I n d us tri a e M auá .

S ã o do r e lator i o apr e se ntad o a ass e m blé a d e 2 9 d e


m ai º d e 1 8 6 2 pe lo Pr e si d e nte d a C om pan h i a B ar ã o d e
M auã as se g ui nte s palavras : e m pr e z a 9 qual coub e a .

g lor i a d e se r a p r i m e i ra n o B raz i l q ue a ss e n t a ss e t r ilh os


sob re os q uae s corre sse a loc omoti va .

N os an n os d e 1 8 6 0 e 1 8 6 1 , d e poi s d e atte n de r
a d e te rmi n açã o do mat e ri al e cre ar fun d o d e re se r va,
J U B IL E U DE P E T R O P O L IS 1 83

d i st ri b ui r ão d i vi d e n d º s, se n d o
º
/
º
4 l —
a raz ão de 5
' º
de a raz ã o d e 9 /
º º

2 a raz ã o e os 3 e 4
O S r W illi am e sta V E e s tud an d o o me lh or mod o d e
.

g g
al a r a s e r r a co m os tr e n s d e fe rro e a cr e d i t a v a se m pre

q ue se t e r i a d e f az e l o p or m e i-
o d e p la nº s i n c li n ad º s .

A e m pre z a possui a 8 save i ros e os vapore s G uarany


'

e M auã .

V am os ag or a d ar a palavra ao S r vi scon d e d e T aun ay , .

r e prod u z i n d º aq u i par te d a an aly se q ue publi cou e m 1 8 9 3


n a G az e ta d e P e tr op oli s ã re spe i to d e u m li vr o ao qual
j ã t e m os r e c or r i d o , m as c uj o co n te ú d o t r an scr e v e ri a m o s
t od o si n ã o fos se 0 d e se n volv i me n to e x ce ssi vº d º n osso
trab alh o D i sse 8 E x :. . .

« N ão é
, p o r c e rt o d e n e n h um a o b ra ou v olu m e r e
ce n te , d e q ue n os vam os h oje occu p ar .

P e lo con trari o , re me x e n d o e m li vrº s q uasi ve lh os ,


ach amos e ste q ue , in te re ssan d o par ti cular me n te e sta loca
li d ad e , g uar d a ce rta fe i ç ã o d e j uve ni líd ad e , e mb º ra pe la
d ata d a appa r í ç ã o i am º s d i z e n d o n as ci m e n to ( 1 8 6 2 )
m os tr e te r m ai s d e 30 an uos .

E o se u tí tulº um tan to lon g o , c on form e a m od a


'

d e e n tã o : V i ag e m p i ttor e sca a P e tr op oli s p a r a se r v i r d e


r ote i r o a os v i n / an te s e r e cor d a çã o d e s te am e n o torr ã o br a

z i le i r a , p or
"
ac lam ad o com se i s vis tas C i n co , re cti ti .

cam os e um mappasi n h o colori d o, sobr e m an e i r a curi oso .

In 8 fr an ce z , cati ta e d e com m od o m an use i o, po


0

d e n d o se r faci lm e n te tr an s portad o e m qualq ue r b olso e


sabi d o d as of i ci n as , ai n d a h oj e b e m r e put ad as , d a casa
L ae m m e r t , foi , com o j á d i sse m os , i m pre sso e m 1 8 6 2 e .

e n ce rr a 1 4 4 pag i n as d e b om pape l e e xce lle n te ty po .

A s g rav uras li th og raph ad as se g un d º ph otog raphi as


d e R K lumb e stã o m uito b e m con se r v ad as e r e pre se n tam :
.

A r ua d o I m pe rad or , A g r uta d as S aud ad e s , O colle g i o


K opk e , A e n tr ad a d a W e stph ali a e A cascata d o re ti rº d º
B ulh õe s .

« O m ai s si m ple s r e lan ce ar d e v i sta aq ue llas g ra


vu r as , pate n tê a log o quanto P e tropoli s t e m , d e sd e aq u e lla
é poca pr og re d i d o ai n d a q ue pe r d e n d o m ui to d os se u
, s
'

1 84 n s v xsr a T R I M E N S A L no m s rrr n ro m sr om co
' '

e n can tos n aturae s . Ntud o por ém se pô d e a um te mpo


em
con ci li a r . A r ua d o Im pe rad or n ã o e ra, por e xe m plo, m ai s
q u e u m a b e lla re cta pe rcorr i d a por límpi d o e ale ntado
.

ri o, com umas casi n h as e n costad as d e lad o a lad o a .

m orr os q ue v i nh am a té as mar g e n s d o can al A e n trad a .

d a We stph ali a , e ssa e n tã o, n ã o re pre se n ta se n ão for mosa e .

am e n a pai sa e m , com umas e spe c i e s d e ch oupan a s a b e i ra


g
d a corr e n te e m ple n a li b e rd ad e A i n da assi m e n tre tan to ,
.
,

alli , naq ue lle s tr aç os p ri m i ti vos , se p ô d e r e c o n h e c e r u m


d os can tos m ai s sy m path i cos d e tod o o n osso Pe tr opoli s .

E stá o li vro d i vi d i d o e m tre s capi tulos ouparte s


Id a E stad a V olta
— —
.

O e sty lo, e m g e r al, an i mado, se m pre te n çã o, com


bon i tas d e scri pç õ e s, q ue se atavi am por ve z e s d e vi s
tosa s g alas e se torn am at é e loq ue n te s , m ostra , comtud o ,
ape z ar d a flue nci a e e le g an ci a, pe n n a d e e scri ptor d e
ori g e m e str a n g e i ra e , com o sã o fre q ue n te s os g alli ci s mos ,
fica log o d e n un ci ad a a n aci on ali d ad e a q ue pe r te n ci a
N ã o pod e mos r e si sti r ao i m p ulso d e tran scre ve rmos
alg un s tr e ch os , q u e s e r vi rã o d e i n concu ssa pr ova ao
n osso asse r to, n o se u tod o .

D e scre ve n d o a b e lla v i ag e m marí ti ma d a P rai nh a


3 M an á , q ue
. tã o g ra tas i mp re ssõ e s proporci on a s e mpr e
a q ue m a faz , por m ai s acostum ad o q u e a e lla e ste j a, d i z
o autor com m ui ta v i v aci d ad e d e tom :
E n tre tan to a d e rrota j á i n cli na par a a i lh a d o G 0
v e r n ad or , m ai or
q u e c e r t o s p ri n c i pa d os i ta l i an o s o u al
le mâe s e cuj a s upe r íi ci e ve rd e jan te me n te on d ulad a, cuj as
p ra i a s o c c u pa d as p or q u as i n âo i n te rr om p i d a s é r i e d e c asas ,

si ti os , m an ufacturas d e cal, ola ri as, ch oç as d e pe sca d ore s ,


e cli psad as ca e la por b on i tas ilh as , e n le va m os olh os

q u e c o r r e m d e um a out ro obj e c to attrah id os , ora pe la


e le g an cia d as palm e i ras , as q u ae s u ma d e ssas i lhas d e ve u
'

o appe lli d o pe la ab u n d an ci a dos r é g i os ve g e tae s , ora pe la .

p r i m a z i a d e alg um e d i fi ci o , d o q ual q u e r e m os passa

g e i r o s s ab e r o n om e e d e sti no .

« D u r an te e ss e e n tr e te n i m e n to, o v apor , e m b or a
r e tar d ad o por d ous p e sados save i r os , as ve z e s t r e s , q ue
le va a re boq ue , e con omi a pouco d i g na d a com pan h i a
( )
'
n e ss e te m p j
o á h a v i a ta m b e m q u e i x a s b e m s é r i as o
JU B IL E U n a P s r n or om s 1 85

vapor a r i n d o e sforça d ame n te


b pr ate ad o ca m i n h o e n tr e
as on d as t ran spar e n te s , vai succe ssí v am e n te se appr o
x i m an d o, com o se lh e d e v e sse passar r e vista, d e cad a
um a d e ssas i lhas q ue apre se n tam tod os os con tr aste s ,
'

umas re v e sti d as d a mai s vi ç osa ve g e taç ã o, e mquan to


outras , s i m ple s lag e d o i n ce ss an t e me n t e lavad o pe las
v ag as, n ão offe r e ce m n e m o v e stí g i o d e u m só li ch e n .

A o pé d e ssas pe d ras li sas , outr os roch e d os , m ai s sob ran


'

ce i ros as on d as , se u fan am d as tri bus ve g e tae s , bro


m e li as e saxi frag as q ue as i n vad i ram .

T od a e ssa vasta pe rspe cti va , q ue tan to e mb e lle z a


as vi stas , n a su cc e ssã o d os an i mad os q u ad ros , n ã o e stá
b e m d e s e n h ad a , com cô re s r e ae s , vi vas e b ri lh an te s
C om li n g uag e m fe li z e i m ag e n s b e m e xpr e ssi vas ,
e sboç a o au tor o fi nal da vi ag e m mari ti ma n e m nos fur
tam os ao pr az e r d e tran scr e ve r o tre ch o e m que d e s cre v e
a i m pr e ssã o causad a ao vi aj an te pe la appr ox i m aç ã o d a
alte r osa se rr a .

I n vad e e n or m e m assa m ai or porç ão d o cé u e


d e scorti n a e m marav i lh osos q uad ros os se us cum e s asse r
r i lh ad os por cu p o l as , ob e li sc os , t or r e õ e s , g ave a s ,
os se us
flan cos e n som b ra d os por mat tas coe vas q uasi d e g r an i to
e s e us con trafor t e s , vi n d o un s e xpi rar n o me i o d a pla
n i ce , a tti n g i n d o ou tros o m e sm o m ar e m d e stacad os oute i
r os e prom on tor i os , com o s e o r e b an h o d e m on te s e col
li nas , d e q ue falla a E scri ptura, h ouve sse vi n d o, pulan d o
ã porli a , me rg ulh ar os pé s n o salg ad o e le m e n to .

N ã o é d e ve r as b on i to N ã o pi n ta be m caracte ri s ti
cam e n te o pan orama , proxi mo a pon te d e M au á ? .

Tom avam se , poré m , as d i li g e nci as , fi n d o o tr e ch o


-

d a v i a fe rre a até ã R ai z d a S e rr a, a prim e i ra construí d a


no B r az i l e toca a sub i r .

C onti nu a a me sma an i m açã o d e e sty lo, a fe i ad o i n fe


liz m e n te aq ui , alli , por d e sastr ad os g alli ci sm os , q ue con
tras tam por mod o si n g ular com locuç õ e s d a m ais e le g an te
e g e nuí na ve rn aculi d ad e .

P or e xe mplo
D e sd e o ab alar d os carros , ao z uni d o d os ch i cote s ,
q uatro pos s an te s b urr os e n le va m os carros a larg o trote ,
se r ra aci m a .

24 T O M O L V III , P . ll .
í 86 R E V IS T A T R IM E N S A L n o : N s r rr o ro
' '
m sr om co

E n le var n o se n tid o d e p u x a r ,
t i r a r ,
d e r r a m a r , n a d a
m ai s é d o que o e n le ve r d os fran ce z e s E n le v ar , n a li n .

g u a p a tr i a , e x p r i m e e s i g n i fi c a a r r e b a ta r o s s e n t i d o s ,

d e le i tar , e xtasi ar ; e n ã o d e i xa d e se r cur i oso que , mui tas


ve z e s o au tor tamb e m e m pr e g ue e sse vocab u le com a
m ai or appropr i açã o S i n ce rame n te é pe na e sse d e s e ca
.

ce rto d e q u e m , c on h e ce n d o b e m port ug ue z e d e m on s
t ran d o até le i t ura d os noss os classi cos , n ã o pod i a , com
tud o li b e rtar se d e tã o g r av e s claudi caç õ e s
-
.

A di an te , lã v e m um e s tram boti co soj om ar ( séj our


n e r ) e m v e z d e d e m or ar se , p assar di as -
e t c .
,

E n tre tan to , com b e m li g e i r as corr e cç õ e s torn a se a -

p h r a s e e x c e lle n t e , s e m pr e d e g r an d e vi vaci d ad e d e scri

p t i v a.

Qu an to m ai s s e s ob e , d i z e lle , mai s e m ai s cr e sc e o
e n can to E i s m attas v i r e ns a i i n e e i s
. —

g ,
c p o e r as ,
c a p z a s ,

n o se i o d os r oç ad os q ue a fe i tu ra d a e str ad a obr i g ou
a d e scam par , ar v or e s con te m oran e as d e V i lle g ai g n on ,
p
e s capas d o fe rro e d o fog o, oste n tand o or g u lh osas sob re
o se u d or so e n os ad i an d os b ra os i n n u m e a s fa m í li a s d e
ç r

p a r az i tas q ue as re ve s te m ; e i s , a somb ra d e llas , e n tr e '

r och e d os , ca scat i n h as s u ssur r an te s e i s pe rspe cti v as m a


ravi lh osas ao r e d or , aci m a e m b a i x o A c a d a v o l t a ,
o
,
.

as pe cto var i a par a m e lh or e spe cta culo tom a pr opor

ç õ e s mag e stosas .

I m possi ve l e te r se m e lh or re pr od ucç ã o d as se n sa
-

ç õ e s ar tí s ti cas , q ue o fr e q u e n tad or d as d i li g e n ci as d e
Pe tr opoli s i a re ce b e n d o n aq ue lle bom te m po d e vi ag e m
lon g a , m as s ob re man e i r a m ovi me n tad a e d i v e rti d a .

P assad o o log ar d a parad a, con ti n u a on d e


se m ud am as par e lh as , pouco ac i ma d o C orti ç o, an ti g o
quarte l d o i n spe ctor d a e str ad a , ab ran g e a v i sta quas i
t ud o d o re con cavo d e ssa b ah i a d o R i o d e J an e i ro, q ue
'

n ã o te m i g u al n o m un d o P od e r s e hi a, com o sobre vas


.
- -

t i ssi m o mappa topog raph i co, e stud ar os con tornos , con ta r


as i lh as , os povoad os , as h ab i ta õe s n otar os i n ci d e n te s ,
ç
'

t r aç ar a d e r rota q ue se fe z e m b ar co d e vapor e vi a fe rr e a ,
s e o ve hi cu le d e sfi land o tã o d e pre ssa , a sce n a n ão de sap
p a r e ce s s e para log o r e appar e ce r e m m ai or altu r a, m as
fug i ti vam e nte , por i n t e r fe r e n ci as e con tín uos e cli pse s .
J U B IL E U ns P E T R O P O L IS 87

apu
'
N e ste j og o ( á ce j eu ) a pa ci e n ci a se ra ;
s e n te se
-
o d e se j o d e ape ar ao m e n os n utre se o proj e cto
-

d e torn ar a vi r
d e passe i o par a to m ar -
se um fartã o d e
tã o m ar avilh osa pe r spe cti va .

E sse g ran d i oso pai ne l, h oj e só se ab ran g e uma


un i ca ve z , de poi s d e transposta a P on te F un d a R api d a .

sce n a , m as ad mi r ave l
M ui to be m d e se nh ad a a che g ad a aos d e rrad e i ros
lan ce s d a b e lla e st rad a d e comm un i caçã o a e strad a d a
V i lla Th e r e z a
O s ulti m os i g e z ag ue s e stã o supe rad os ; de pre ss a
z u -

um d e r rad e i ro r e lance ar d e olh os aos imm e n surave i s


ja lh e s v i r am os as co s ta s e m ra p i d o g alope ,

a t r av é s d a g arg anta , na d e sci d a par a a V i lla T h e re z a .

P e n e tr amos nos v alle s i n te ri ore s Q ue mud an ça d e aspe


.

ct o E n tre tanto, o pri m e i ro olh ar n ã o sy mpath i sa com


o qu ad ro q u e se lh e apr e se n ta t e rr e n o ócre o, r ach ad o,
.

can s ad o , v e g e taçã o e scura e e scassa, ar vore d o acan h ad o,

ar maz e n s O s pos tos e r an ch os d e se rtos fallam


d e ab an d on o .

E i s , poré m , q ue a ch e g ad a e m Pe tropoli s com pe n s a


tod os os i n comm od os e canse i ras d a vi ag e m para q ue m
'

o s ac ati c .

C or re m os ca rr os por e ntre m orad as e le g an te s


com j a rd i n s , e m q u e as flore s d a E u r º pa frat e rn i sam
com as d o B raz i l A lém se avi sta n os valle s par a lle los ou
.

p pe r e n d i cu lar e s ã e s t r ad a ,
a b e i r a d e lí m pi d os r i ach os ,

li n d as colon i as com ae e i a d as casi uh olas e m te rre n os cul


t i vad os , q ue con tr astam ag rad av e lm e n te com o somb ri o
m atto d os morros E s te s pai n e i s q ue ale g ram
. vi sta ,
o ar b alsam i co e vi v i fi can te d as r e g i õ e s e le vad as , q ue
d i lata o pe i to, ag uçam o s e n ti m e n to d e be m e star V i ve .

se com m ai s facili d ad e ; pare ce q ue os cui d ad os fi caram


lã e m bai xo e q ue um a porç ã oz i n h a d a fe li ci d ad e d o cé u,
m ai s prox i mo d e n ó s se i n si n uou n o n osso cor açã o .

N d i spos i ç ã o, apoz um ulti m o lan ce e m r ua


'
e st a
d e cli ve ( outr ora D J an uari a ) q ue d e se mb oca e m outra
'
.

larg a e di re ctam e n te prolon g ad a at é pe rd e r d e vi sta


( r u a d o Im p e r a d or ) e n tr a se e m P e tr

opoli s .
'
'

R E V IS T A T IC I M IS N S A L D O I N S T IT U T O H IS I U K I U

A ssi g n ala o autor com i n si ste n ci a, n ã o só o be m


e star e x ce pci on al d a pr i m e i ra n oi te passad a e m P e tropoli s

p e l o r o c e-
m c h e g ad o , d e po i s d e f a z e r h on r a ao b o m j a n ta r
'

d e r e ce pç ã o, com o tam b e m a soilre g ui d ão com que log o


q ue r p e rcorre r , n a manh ã se g ui n te e por b oni to d i a, t od a
a sy m path i ca ci d ad e .

P on d o, poré m , a salvo a sua r e spon sab ili d ad e pe s


s oal, com toda a r az ã o ob se r va
A n te s d e tud o é pr e ci so que n os e n te n d am os a con
di ç ã o i n d i s pe n sav e l para q ue as i m pr e s sõ e s d a vi ag e m e
ch e g ad a te nh am si d o as q ue d e scr e ve m os , é me o t e m po
se ja b om , q u e o sol i llu m i n e as sce n as d a n ature z a e n ã o
se e n tr e e m P e trº poli s com ch uva d e sfe i ta N o caso con .

trar i o, a vi n d a n ã o é m e n os d e sag r ad ave l e tri ston h a d o


q u e s e se v i a j as se n o p a i z m ai s ch ã o e m ono t on o d o
m un d o, e a ch e g ad a n ã o m e n os e n fad on h a d o q ue se se
e n trass e e m B e lé m ou M og y d as C ru ze s .

D e accor d o, poi s, a con ti n ui d ad e d as ch uvas é um


d os g ran d e s i n con ve n i e n te s d e ste form oso local, e , forç a
*

é confe ssar , cab e aq ui ag ua a v ale r Im ag i n e se , e n tã o, o


.
-

q u e s e r i a h a tr i n ta an u os , q u a n d o c om p ac t a v e g e ta ã
ç , o
m ui to m e n os d e sb astad a, ag g r a vava ai n d a m ai s a q uan ti
d ad e , o d e spre n d i m e n to e a con d e nsaç ã o d os vapore s
aq uosos d o ar am b i e n te .

A o d e li n e am e n to e a e xe cuçã o d a rua d o I mpe


rad or , ch ama o au tor d a V i ag e m p i ttor e s ca um ve rd ad e i ro
tour d e for ce e , a tal r e spe i to, nos falla n as i nh um e r as
d i ffi culd ad e s q ue s e v e n ce ram para d ar se r e ali d ad e ã -

conce pçã o e aos plan os d o b e n e m e r i to m aj or K oe le r .

C om e ife i to, d i z e lle , n ão se prolon g ava o v alle e m


d i re cçã o re cti lí n e a , con trar i ad a como e ra pe las pon tas d os

oute i r os , q u e se e n t re laç avam d e sor de n ad am e n te N o ponto .

d e con ilue nci a dos d ous ri os ( Q ui tan di nh a e C orre g o S e cco)


h avi a um vão d e b astan te larg ura, mas , e m sua quas i
t otali d ad e , pan tan oso O s me sm os ri ach os , capri ch osos e
.

t or re n ci ae s com o corre g os d e mon tan h as, ti nh am le i tos


t or tuosos, d e si g uae s , pe d re g osos , ora pre ci pi tan d o se e m -

r ápi d os e q u e d as, or a se e spr ai an d o e m lod osos ch ar cos .


J U B IL E U ns P ar a or om s 1 89

O g raph om e tr o e o níve l d os e n g e n h e i ros , a e n x ad a ,


a pã , a alavan ca d os colon os , d e ram con ta d e ob st acu los ,
q u e s e p o d e r i am s upp ô r i n su p e r av e i s .

« R e cor tad os os é d m l i h m t
'

p s os o r r o s , a n ar a —
s e e s e s
com o pr aças d e r e g i m e n to di sci pli n ad o C om o e n tu . lh o se
r e s e ccar am os pantan os : corr e ram as tor r e n te s d om ad as
e n tr e par e d õe s par alle los e fe z se a con d ue n ci a e m tan q ue
-

sy m e tr i co, se g ui n d o as ag u as r e u n i d as por ou tro can al


e
p p r e n d i c u la r .

N o se u passe i o m ati n al pe la ci d ad e , as

e d i fi caç õ e s q ue , e m 1 8 6 2 , m ai s par ti cu lar m e n te ch amavam


a atte n çã o d o v i si tan te e ai n d a h oj e alg um as d e ssas con
s t r ucç õ e s con se rvam a sua pr e e m i n e n ci a e aspe cto se n h o
ri l e e le g an te .

A ssi m , a casa d o an ti g o con sul h ollan d e z W y le p ,


com pe ri sty lo d e column ata e fron ti spí ci o d e t e m plo g re g o,
ã praça d e S P e dro , n a fr ald a d o an ti g o m orro d e B e lve
.

d or , casa actualm e n te pe rte n ce n te ao sr comm e n d ad or .

M ax i m o d e S ouz a .

E sse W y le p possui a fortun a av ultad a para a época ,


m as pe r d e u a q uasi tod a, e n tran d o n o sy n d i cato q ue
-

ad q ui ri o o fam oso d i am an te E str e lla d o S a l, ach ad o e m


M i n as G e r ae s n o an n o d e 1 8 5 3 e d o q ual e spe r avam m un
-

d os e fun d os A fi n al, le van tou se a d uvi d a s e a t al pe d ra


.
-

e ra ou n ã o u m si m ple s topaz i o , an d ou d e m ão e m m ã o
se m e n con trar com prad or , foi la pi d ad a a m u i to cust o e
com g r an d e d i s pe n d i o e fractur ad a e m pe d a ç os , salvo e n
n o par a pod e r e m alg u ns f g m n t s v di d U m
g a ,
r a e o s e r e n o s .

d e sastre rad i cal


N a r ua d o I m pe rad or ch am ava as vi s tas a h ab i ª

ta ç ã o d o g e n e ral P i n to P e i xoto, ond e e ste ve o h ote l


B e re sfor d .

N a d a Im pe ratr i z , palace te d e V i d al L e i te R i b e i ro,


cre m os q ue pr opri e d ad e h oj e d a vi uva M ay ri n k , atr az
d e um sq uar e ( out r or a mui to be m manti d o, ag ora s u j
'
o e
ab an d on ad o) orn a d o n o ce n tro d e u ma um a d e marm ore
b ran co, d e ve r i a se r , m as v e r d e ne g ro, d e tan to li mo
-
.

A di an te , a casa d o comm e n d ador R ay th e , a d om i


n ar um b e llo j ar d i m e m d e cli ve e até aos te m pos pr e se n te s

p f i t m e n te t t ad n a a b d m d o C r u z e i r o
'

e r e a r a o a 0 o r r o
1 90 a s v rsr a T R IM E N S A L no m s rrr ur o m sr o m co
' '

F i camos sab e n d o que foi con struíd a por um d e n ti sta am e


r i can o A i n d a e xi ste u
.
m d os ch orõ e s q ue e n som b ravam o
p o r t ã o , já. b e m v e lh o c o m t u d o , m a i s o rn a d o d e m u s g ,
o s
b rome li as e tod os os e pi ph y tos propri os d os i d osos vog e
tae s d o q ue d a m e lan coli ca folh ag e m Pare ce q ue n ão
.

d ur ar a mui to t e m po e q ue e m b r e v e te rã d e v i r ao ch ã o ,
p r e e n c h id a a su a m i ss ã o h
p y t o lo g i e s .

N a e sq ui n a d as r uas D A f on so e P rote stan te s


.

( h o j e 1 3 d e M a i o) po r e d i o d o B a r ã o d o P i la r ,
o q ua l p e r

tan ce n d e poi s ao capi tali sta D e ld m P e r e i ra e pos te ri or


me n t e ã pri n ce z a D I sab e l, q ue ai n d a o poss ue , d e poi s d e
.

o te r au g m e n t ad o m u i to .

N o morr o fr on te i ro faz i a fi g ura o C h a le t, e m e sty lo


,

q uasi classi co g re g o ( q ue si n g ular e n x e rto arch i te ctu


n i co !) d o fa ll cid o C arlos S pan g e n b e rg , cu j as b e n g alas ,
ç
alg um as b e m art i sti cam e n te e scu lpi das ,con corre r am par a
t am b e m d ar vó g a popular ao n om e d e P e tr º poli s A i n d a .

nos n ossos di as cost uma se d i z e r um b om p e tr op oli s por


-

um b e n g alã o re spe i tav e l e capaz d e d ar v ale n te s cace ta


d as se m se lascar .

D omi n ad o por e ssa vi ve n d a , fi cavam , e n costad os ao


oute i ro, a h abi taç ão e o j ar d i m d o h or ti cultor b e lg a C c
d ard , comprad os d e poi s pe lo vi g ari o H e sch e pr opr i e d ad e
h oj e d o D r S i lva T e lle s B oa n e sg a foi d e stacad a d e ss e
'
. .

te rre no, q ue vi n h a pri mi ti vam e n te até a praça , e n e lla s e


'

con strui uo vi stoso ch ale t d o con d e d e C arape b u s , p e r te n


c e n te ag or a ao b arã o d e M e n d e s T otta .

S e g uin d o se pe la r ua d os P rote stan te s , d e poi s


-

D I sab e l e 1 3 d e M ai o, ch e g ava se a e n trad a d a We st


.

p h a li a .

T oman d o a e sque rd a, i a se pe la rua d os E n g e n h e i


r os , d e u m lad o d o r i o fi can d o fron te i ra a d os A r ti stas


,

até a pr aça d a C on flue n ci a , q u e os colon os alle m ã e s t ra


d uz i ram por appr oxi maçã o ad ulte rada d e som , e m praça '

d e C ob le ntz .

J a attrah i a alli a atte n ç ão o be llo palace te M auã


u
q , pe e la s vi ci ssi tu d e s por q ue pass ou o pri mi ti vo d on o,
tão sy mpath i co, te naz e trab alhad or , me re ce só por i sto
sy mpathi co olh ar . S a n t lacry m a r e r um A o lad o, n a r ua
N assau, ai n d a h oj e e x i ste n te ouan te s r e si ste nte , o ve lh o
J U B IL E U n a p ar s º p om s

B i n ot cre ad or , di z (log r an d o parte d os jar di n s pe trº l


li u d m l i m u i t i d d
'

p o ta n os » s pp or t a n o c º v a e n t a a a a e e

e x pon d o ai n d a na su a º r i g i nal vi ve n d a b º n i tos e x e mpla


r e s d e plan tas , º r ch i d e as e ly ri os A i n d a , nº pass ad o
.

car na v al, alli s e v i am e m cur i º s a m e scla , para se re m


com prad os º u a lug ad os , d ou s d omi nó s j á b astan te s urra
d os , forç a é confe ssar
C om º autº r d a V i ag e m p i ttor e s ca j ulg amos q ue fal
tar i am os aos d e ve re s d e ch ron i sta , se n ão m e n ci on asse
m os , com º e le m e n to trad i ci on al, a ca sa n obr e d e D A ld a . .

si t a ã r u a D J s un ar i a , r e si d e n ci a d os d on º s d a se s mar i a
.
,

q uan d º o I m pe rad or D Pe d rº I a com prou, d e can a, pº i s ,


.

d e tod as as vi ve n d as d aq ui D e poi s d e pass ar por g ran


'
.

d e s tran sfor maçõ e s , ha b as tan t e te m pº se rve d e lº cal ao


h º te l M i lls , a n ti g º M ac D º w al -
.

T or n a se , pore m , n e ce ssari a uma r e cti fi caç ão bas


-

tan te i m por ta n t e C h am a . D A ld a d e d e fun ta , q uan d o


.

e s sa se n h ora , e m 1 8 6 2 e st ava vi v a e por si g n al q ue con


ti n ua ai n d a b e m vi va e m P ari z , e mb or a c h e g a d a a i d ad e
m ui to a van çad a E sº ra d º conse lh e i rº P e re i ra d a S i lva
'
.

e a vó d a b ar one z a d e taj ubã .

E n tre os h º te i s mai s pr º curados e m 1 8 6 2 , ci ta


o I n g le z , o S u i ssa e sob r e tud o º O ri e n tal, 0 d e m ai s fama ,
d i rig i d o pe lo turco S ai d A li , pai d º d i st i n cti ss i m o pr o
fe ssor d e li n g uas n o G y m nasi o N aci on al, an ti g o C olle g i o
D P e d rº II , D r S ai d A li
. . .

F i cava e st e acr e d i tad o e s tabe le ci m e n to ã r ua d os


A rti s tas, de poi s D L e º pº ld i na, h oj e av e ni d a 7 d e A b r il,
.

b e m fron te i r o ar ua B rag an ç a, casa occupa d a actualm e n te


p e l o h o t e l d a E u r º p ,
a d º s r G a y, e p p
r
. º r i e d a d e d e
M me C º ur t .

O h ote l O ri e n tal, d i z
.

q u e c o s tu m a h os pe d ar
n º i vos , ufan a se d e s u -
a h y m e n al cli e n te lla , a pon t º d e
h ave r org an i z ad o uma li sta q ue j a avulta e n 㺠e s ta pro ,

x i m a d e se fe ch ar .

E comº le g íti mo e mali ci osº fran ce z , accre sce n t a


m ald osam e n te
« V i stº e ste
p r e s ti m o d º t a l h º te l, n ã o h e s i ta ri a m º s
e m lh e m ud ar o appe lli d º i n ti tu lan d º º d e h ote l d as L uas
,

d e m e ! e d an d o lh e pº r i n si g n i a uma lu
-
a ch e i a, d e spon tando
1 92 a z v rsr a ra m s usa r. n o l
'
us rrrc rº
' '
m s rom cº
'

'

em cé u côr de l as lu a be m r e d on d a, b e m
_ pe ro a,
m
ch e i a , e m lº g ar d e ss e vi lat a cr oi s san t tur c, q u e S ai d
'
'

A li , c om º fe rvorº sº m usulmano, man d º upi n tar lá e m ci ma .

d a e n trad a pri n ci pal, n º ce n tro d º t ab ole i r o d e an n un ci º .

O r a o pi n tº r , com º q ue d e prº pº si to , e x ag e rº u as pon tas


d o tal m ald i t º cre s ce nt e ; º q ue v ale é , q ue o r oce m
casad o ao pe n e trar n º san ctu ari º ori e n tal, tod o ab sº rt º n a
con te m plaçã º d a fi e l n º i va , n ã o º lh a para o sy m bº lo, d e
b ai x o d o q ual e lle s têm d e pas s ar

M i nuci º sº e e xacto e m suas i nfº rm açõ e s e e stud os


com º é º autº r d a V i ag e m p i ttor e sca , n ão podi a d e i xar d e
faz e r um a vi si ta aº s ce m i te ri º s publi cº s F alla d º ve lh o e
.

d º n º vº e m t e rm os q ue b e m d e m º n st r am a sua m ã i m
pr e ssã º .

« A g ora, d i z e lle , q ue e n tr ãm º s n a ulti m a m orad a


d º s fi n ad º s , ve m a prº posi t º , por pe n º sa q ue sej a a tar e fa,
tr atar tan t º d e ss e pr i m i ti vº ce mi te r i o, cº m o d o actual,
'

q u e , p
º r i n s uffi ci e n ci a d aq ue lle ,
b e m r e con h e ci d a n a i n
faust a é pº ca da i n vasã o d º ch º le ra m orb us , foi par a ass i m
d i z e r , i m pr ovi sad o e m b rank as e frald as d e colon i as e scon
di d as e m re can ti n h os , q ue a cam ara m un i ci pal cº m prº u .

A van tag e m d n º vº cam pº m or tuari o é q ue n unca


g
h ad e faltar lº g ar , se j a q ual fô r a con curr e n ci a Q uan tº a .

de svan tag e m , con si ste e m q ue o cami n h o a pe rcº rr e r é


lº n g i q uo e summ am e n te pe n osº , obte n d o se e m com pon

saç ã o q ue o t ri st e e spe ctaculo d a m an sã º d º s m ortº s se j a


r e m º vi d o d as vi s tas d º s q u e se ach am ai n d a e m pe nh ad º s
n as luctas d a e x i ste n ci a
A quali d ad e d º t e r r e n o, pan tan oso n a b as e , ó cr e o
b arre n to n o d e cli ve q ue as ch uvas d e sn ud am e rach am , e
a ab sº lu t a ause n ci a d e v e g e taç ã º e flôr e s e m tº rn º d º s
t um ulº s , d e vid a a g ran d e afflue n ci a d e form i g as car r e g a
d e i ras , e m pe nh ad as n oi te e d i a e m proci ssõ e s d e e x te r
m i n i o , na fe li z e xpr e ssã º d e susci tam pe nosas i d e as

e r e fle x õ e s aº s vi si tan te s.

N ã o sa be m os até q ue pon tº pe rsi ste m h oj e tã º d olo


rosas cº n di ç õ e s , q ue m ai s e n te n e b re ce m º aspe ctº d a
'
J U B IL E U na P E T R O P O L I S 1 93

fun e b re r e g i ã o, m as q ue pe na , se a pi e d ad e d º s pare n te s
e am i g º s n ã o cº n se g u e , na t e rr a d as flôr e s , º rnam e ntar
com tã o b e llº s e g r aci º sas sy m bº lº s , º s tu m ulos d aq ue lle s
q u e lh e s sã o car º s .

E o e ncan to d º s ce mi te r i os a sombra a ve rd ura,


'
,

a ve g e taçã º Q uã º tº can te e d oce a vi si ta ao P e r e


.

L ach ai s e , e m Par i z , q uan d º rº mpe a pri m av e ra ! Q ue


tri lh as ch e i as d e m y st e ri º sa attracçã º , q ue az i n h ag as flº
r i d as , e m q u e g or g e i am n a maxi m a e xpan sã o e ale g r i a
,

d a vid a m i l e m i l passari n h os
,

N uma ald êa pe r to d e D re sd a pe ne tr e i , por acaso


'

n u m v e lh º ce m i t e r i o q ue par e ci a ve rd ad e i r a ce sta d e
'

flor e s e , n o si le nci º d os t um ulos , fi q ue i lar g o te mpº se n


ta d º 11 um d e g rão d a cape lli n h a , e m am b i e n te t od º d e
'

b ran d º s pe rfum e s , a alm a e m b e ve ci d a n aq ue lla calma


i mm e n sa , q ue n e m se q ue r e ra pe rt urbad a pe lº s tri n ad os
d e i n n º ce n te s v olate i s
Pare ce ca usar a ce r ta ad m i r aç ão º n um e rº de
tn m ulº s m i te r i º s d e P e trº poli s :
n º s ce
E m ci d ad e tão n ov a , ob se r va e lle , n m ce m i te r i o
aban d º n ad º p º r i n s u ffi c i e n te ,
ou tr º e s c º lh i d º p o r s e
p r e st a r a q ua n to d e s e n v o l v i m e n to a m o r t an d a d e p º d e r i a
e x i g i r , par e ce d e sm e n ti r tod os º s e log i º s q ue te n h am os

fe i to as q uali d ad e s h y g i e n i cas d º s ar e s , ag uas e te mpe


r at u ra d a lº cali d ad e ; m as faci lm e n te se con ci li am os tae s
e log i º s com a tri s te n e ce s si d ad e d e tã º v as ta n e crº pole .

E ah i ve m a e x pli ca çã º
M e smº pº r se r e m e x tre m o sad i º , torn º u se P e -

trº poli s e staç ã º n ã o só d e cº n v ale sce n t e s , com º par a


casº s d e se spe rad os O s m e d i cº s d o R i º d e J a ne i ro ,
.

e sg º tad a a s ua sc i e n ci a, para lã m an d am m or i b un d º s .

R e alm e nte alg un s casos m i lag r º sº s acre d i t aram tal pr a


t i ca E n fe rm os h º uv e e m tal e stad o q ue m al se sup pun h a ,
.

quan d o le vad º s e m re d e , ch e g ari am vi vos ao me i º d a


se rr a e q ue , e n tr e tan to , vi ve m h oj e tã o le pi d º s e s ad i º s ,
q uã º ag rad e c i d os a P e tropº li s , a pº n to d e n 㺠ad m i t
t i re m a i d e a d e º d e i x ar e m um i n stan te .

N ã º sã º , pº ré m , cº n ti n u a , º s m i lag re s d e tod º s os

d i as , sº b re tud º q ua n d º se trata d º s t re m e n d os tube rculº s


p u l m º n a re s . A cc r e s ce , q u e a p pº ula ç ã º p r i m i t i va f º i d e
rº nº um, r . 11 .
1 94 a s v rs ra r a rms n s an m s rr r urº m s rº m co
'
no
' ' '

colº n os , e n tr e º s q uae sm ui tos j ã e m avan ç ad a i d ad e e b e m


d e te r i º rad º s ( n ã o e mã o º q uali fi cati vo) pe los sº ii ri m e ntos
ant e r i or e s afi n al posse d º s pr az os q ue lh e s tº caram » .

E e n tre e lle s m e sm º s , obj e ctam º s, q uan tº s ai n d a


h º j e , 3 0 an n º s d e pº i s d e e scri ptas aq ue llas li n h as , n ã º
vi ve m pº r cá ? N ad a r ar º e n contrar m os pe las r u
. as n ã o

p º u c o s a nc i ã º s e v e lh i n h a s , q u e e v i d e n te m e n t e p e r te n
ce ram a pri m e i ra le va d e i m mi g rante s aq ui lº cali sad os .

A i n d a mai s , prose g ue os trab alh os d e d e sm o


ron am e n tº d e m º r rº s , d as e strad as d a se r ra e U n i ã o e
In d ustr i a e outras causas, alg um as acci d e n tae s e m pe
d re i r as e calç adas n ã o d e i xar am d e º ccas i on a r d e sastre s
e falle ci me n tos F i n alm e n te j ã se con tam e m P e tr opº li s
.

n ã o m e n º s d e se te fab ri cas d e ce r ve j a
A n g m e n ta r i a d e 1 8 6 2 par a cá º n um e r º
.

P ortan to, concluo n e ste pon t º , e x pli c a se b e m


'
-

º avu ltad o con sumº q ue , n e st a g r an d e e m pori o d e s aud e ,


'

se faz d e tu m ulº s A re s pe i tº d a n aci on ali d ad e d º s con


.

su m i d or e s é e lla e m altº g r㺠v ari a, lº g º q ue tod a s as


g e r a r ch i as s º ci ae s ,
t o d º s º s se x º s e i d a d e s ,
c º m o e m
qualq ue r º utra par te , m ai s talve z , tod as as raç as h um a
n as têm a hi º s se u s m an d atari os n i ve lad os pe la g e r al e
ulti m a n atur ali saçã o d a có va P oré m , s e g un d o d i z º
.

g r an d e p o e t a d os I d y lli os b r az i le i r o s

N on c i tam a c tum a lum m a ta n t q ui tr an sm ar e


cur ri m t .

O s q ue passam o m ar, n ã o m ud am a vi d a, poré m


si m O tum ulº .

F º rmosº , com e ffe i tº , º ve rso ci tad º e ch e i o d e prº


fun d e z a ph i lº sº ph i ca M as q ue m é e sse autº r d os I d y lli os
.

br az i le i r os ?
T h e od oro M ar i a T aun ay , consul d e F ran ç a por mai s
d e 4 0 an nos n o R i º d e J an e i ro e tã o cº n h e ci d º quan to
acatad º pe los e x tr aor di nari os rasg os d e ph i lan th rº pi a e
car i d ad e , falle ci d o n aq u e lla ci d ad e a 2 0 d e m ar ç º d e
1 88 0 . E ra , d e facto , pº e ta d a m ai s ale vantad a i n spi ra
ç ã o e ,
t an tº e m l a ti m cº m o e m fr an ce z , d e i xº u d o se u
n otab i li ss i mº e s trº as m ai s ad mi ra ve i s pr º vas .

O s I d y lli os br az ile i r os , e scri ptos , publi cad º s n o


te m po d o pri me i ro I mpe ri o e d e d i c ad º s a D P e dr º I , .
ro m an o n a P ar aor om s 1 95

appare ce ram ã luz cº m a trad ucçã o e m pr i m orosº s ve r sº s


fran ce z e s d a lavra d o i rmã º d º autº r F e li x E mi li o Taun ay ,
barã o d e Taunay e tambe m poe ta d e i ncº nte stave i s
m e r i tos .

E aque lla re fe re n ci a poe ti ca d a n º s mai s uma i n—

d i caç ã o q ue m e ra º e scri ptor q ue tão mº d e s tame n te se


occultou com a assi g n atu r a d e tre s e str e llas

E ra C arlº s
A ug ustº T a un ay , i g ualme n te b ar ã o d e
Taun ay a q ue m j á n º s te m º s re fe ri d o ; o s e u sob ri n h º
,

sr vi scº n d e d e T aun ay , n ã º le v ar a se m d uvid a a m al


.

a n º s sa i n d i scr i ç ã o .

B e m g ratas re cº r d aç õ e s cº n se rvº d os me us fre q ue n


te s e n con trº s com T h e od º rº M ar i a T aunay G ran d e
.

p h i los º h
p ,º n ã o p e r d e r a n a a d ve r s i d ad e a n a t ur al j o
vi ali d ad e e pre n d i a at te n çã º d º s se us º uvi n t e s pe la s u a
tã º prº ve i tº s a, q uan to i n te re ssan te cº n ve rsaç ã o .

O
M e r ca n til d e 4 d e J an e i r o d e 1 8 6 2 pº n d e rou q ue
« º com m e rci o d u ran t e o an n o d e 1 8 6 1 con se r vou se no -

sta ta q uo e q ue a e xpe ri e n c i a m º s trº u q u e P e trº poli s é


uma ci d a d e purame n te d e r e cre i º e n ã º com m e r ci al .

A i nd a ass i m , tº d º s º s cº m me rci an t e s d o ce n tro ach am s e -

b e m n utri d os e sati sfe i tº s O ram º d e comm e rci o q ue


.

p o u c º se n t e e , p º d e s e di z -
e r , q u e m a i s p rº s p e ra é o d º s
h ote i s .

« C ab e m e a h º n r a d e an n u
-
n ci a r a ch e g ad a d a F a

m i li a I mpe ri al ao s e u palaci o d e Pe tropoli s d i z i a o M e r —

ca n ti l a 9 d e J an e i r o d e 1 8 6 2 O re ce b i me n to d e S S
. .

M M .
p e lº pº vº d e P e t r º p o li s fo i m e r a m e n te f am i li ar ,

se g u i nd o se a re ce pç ã º º ffi ci al pº r tº d as as a utº ri d ad e s
-

d o lº g ar .

« G ran d e cº n cu rso d e p e s s º a s g r a d a s c º n co rr e u a
fe li ci tar a m e sm a aug usta F amíli a .

«A e x pre s sã o d e ale g r i a e cº n te n tame n to fº i g e ral e


e x pon tan e a ; pº ré m d e spi d a d e tod o apparato .

« O s se n t i m e n tos
p u r º s e v e r d a d e i r º s s ã º s e m p re m o
d e stos e se m atavi os .
1 96 a s v rsr a r a m z usan n o m s rrrurº m sr º m co
' '

« O amº r e d e d i caç ã º pe la m onarch i a se cº nse rvaram


na me sma altura .

D e us q ue r , º povo r e con h e ce e nó s propag ar e m os »


« —
.

N º se u n um e rº d e 9 d e J ane i rº , ai n d a me n ci on ou o
M e rcan ti l que n º d i a 5 hº uve e m P e trº pº li s uma i n und a
ç ã º c º m o j a m a i s s e t i n h a v i s to ; as a g u as i n va d i n d o as c a sas

p u b li c a s e p a rt i cu l a r e s , n ã o p r º vi n h a m só d º t r an s b or d a

m e n t º d º s c au s a s e r i º s f e l i z m e n te , p
º r é m n ã o h º u v e a
d e plor ar e strag º s q ue n ã o fº sse m m ate ri ae s .

E m 1 8 6 2 , M ad am e V i ard já e ra prº fe s s º ra pub li ca


.

e m P e trº poli s .

L ê se n º M e can ti l d e 2 6 d e A b ri l d e 1 8 6 2 S M o
- r —
. .

I m pe rad º r d i g n ou se h on te m vi si tar o colle g i o K opk e ,


-

on d e se d e m or º u d as 1 0 h º r as até º m e i o d i a Te ndº
.

assi sti d º aos trab alh º s d e tod º s os pr º fe s sor e s e m s e us


d i ii e r e n te s ramos d e e n si n o e q ue s ti º na n d º m e s mº aº s
alu m n os , cº n sta n os q ue se r e t i rº u s ati s fe i tº D alli S ua
'
-
.

M ag e stad e d i ri g i º se ao colle g i o d e S an ta Th e r e z a on d e
-

s e d e morº u até 2 h º r as , te n d º as si s ti d º as a ulas e x am i


n an d o os alu m n os n as d i ve rsas m ate r i as e re ti ran d o se -

t am be m sati sfe i to, se g un d º e stam º s in fº rm ad º s .

A 6 J un h o d e 1 8 6 2 , o sr B e r nard º J osé F a le tti d i s


.

tr i b ui º um a ci rcular cº m m un i can d º q ue o colle g i o d e


S an ta T h e re z a d e sua pr º p ri e d a d e ad q uir i ra º cº n cur so d º
sr B is po re si g n atar i o d o Pa ra q ue t i nh a lº ng a pr ati c a e m
.

d i ve r sos cº lle g i os , pr i n ci palm e n te no d o C araça , d e M i n as


G e rae s .

N ã o te n d º si d o a ce i tas pe la C am ara as pr º postas


apre s e n tad as par a a i llumi n aç ã o publi ca , m an d º u e lla
a 1 d e A g º s tº pub li car as con d i çõ e s para a arre m ataç ã o
d aq ue lle se rvi çº
'

L ê se n o M e r can ti l d e 1 2 d e A g º stº d e 1 8 6 2 « L an
-
.

ç o u s e

h º n t e m a p e d r a f un d a m e n ta l d º t e m p l o e v a n g e l i c o
d e sta ci d a d e
'
.

«E e g re j a prote stan te d e st i n ad a ao culto d e D e us,


'

e di d ci o le van tad º n a r ua J oi n vi lle .

«A h i te m º s u ma prº va d e q uan to pod e a un i ã º d º s no


m e n s q uan d o vi sam um fi m uti l
, .

«F u n d ad a a colº n i a d e P e tr º pº li s pe lº s E r m s S rs . .

A ure li an º , P aulo B arb osa e m aj º r J uli o F r e d e ri cº K oe le r ,


J U B IL E U n a P ar aor onrs 1 97

n o an n º de 1 8 4 5 , h ouve o p e n sam e n tº de e ri g i r se

um
te m plo ao culto e van g e li cº .E e ste acto acab a ag º ra de
se r le vad o a e f e i tº e m pr e s e n ça d e ce n te n as d e pe s sº as
d o se g ui n te m od o pouco m ai s ou m e n os .

D e pº i s d e li d a pe lo s r P e d rº J acob a acta d a
.

i n aug uraç ã º , o sr F D amook tº mou a palavra e d e u al


. .

g u m as e x p li c a ç õ e s h i s to r i a n d o a n º s sa ci d ad e d e s d e a fun
d aç ão co lº ni al e n a me sm a occas iã o d e pº si toun a ur na t re s
e x e m p lar e s d º n º sso j orn al d a se m an a passad a, pº r se r º

p r i m e i rº q u e n
'
e s te lº g ar s e pu b li cº u o d o m e s m o m od º
um a plan ta tº pog raph i ca d e Pe tropº li s , assi g n ad a pe lº
falle c i d o m aj or J uli o F re d e ri co K oe le r .

« F in ali sou º acto u m e loq ue n te d i scurso re ci t ad º


p e l º p a st or e v a n g e li c o 0 R e v S r
. S tr
. o le H º n ra.
, p

oi s ,

aos h abi tante s d e P e trº pº li s q u e cº n h e ce m se r º pro


r s s º a pri me i ra e m ai s i mportan te d í vid a d a h uman i
g el
a e . »

In for m a o d r J J v º n T s ch ud i q ue d e sd e 1 8 6 1 o
. . .

sr .
p tor S tr õ le d o I n sti t utº d º s M i s si º nari os d e B as i
as
lé a faz º se rv i ç º d i vin º d os pr ote stan te s e m P e trº poli s e
conj u n ta me n te n a colº n i a s e m d uvi d a mu i tº d i stan te
D om P e d ro II e m J uiz d e F ora q

uan tº P e t rº poli s
.

fº i cº lon i a , t i n h a º G º ve rn º I m pe r i al ob ri g açã o d e ah i
man te r um pad re prº te stan te com e m olum e n tos , as si m
como o d e ve faz e r se g u n d o º s cº m pr om i s sos tº m ad º s para
cad a colº n i a , cu j a populaç ão p rote stan t e passe d e 6 0 0 al
ma s L og o q ue um a cº lº n i a d e i x a d e se r cons i d e rad a como
t al r e ce b e org an i z aç ã º m un i c i pal sua, d e s appare ce e s ta
ob ri g aç ã º e a par º ch i a , pe las le i s e m vi g º r n o pai z te m ,

d e r e m un e r ar o se u pastor .

D e pº i s d e P e tr º poli s te r si d o e le vad º a mun i cí pi o , o


g r e m i º p te s tan te d ah i d e vi a poi s prº vi d e n ci ar para te r
r o
'

o s e upas tº r A si tu. aç ã o pe cuni ar i a d a re fe ri d a cº m mu n h ão


n ã º s e ach ava pº re m e m cond i ç õ e s d e pº d e r s uppo rtar
e ste º n us e por i ssº fi car am º s prº te s tan te s d e P e tr º poli s .

alg u m te m po s e m mi n is trº d e s u a cre n ç a porq u an to fº i só


.

n o an n º d e 1 8 6 1 , q ue o G o v e rn o I m pe r i al r e solve u con
ce d e r s ub sí d i º p ara um n ovº pas tº r T i n h a , poré m, a ob r i .

g ç
a ã º d e t a m b e m e xe r ce r as s uas fun cç õ e s n a co lon i a d e
D om P e d rº II , d e on d e se se g ue q ue º clé ri g o de fh ctº
1 98 n s v rs rx r s m rm san n o
'
m s rrruro
' '
H IS T O R I C O

e ra º d a m e n ci º nad a cº loni a , d a qual P e tr opoli s fi cº u


se n d o fi li al .

T i nh a o pad r e G e rm ai n a d i re cçã o e spi ri tual d os ca


th º li cos , d i g n º e ccle s i asti cº q ue d e tod os os parti d º s
r e ce b e e log i os i m par ci ae s O se u prº ce d i m e n tº v e rd ad e i
.

ram e n te apostoli cº con se g u i a le var e m b om cam i n h o º


se n ti m e n to re li g i osº d a p opulaç ã º q ue h av i a si d o d e s
vi ad o para r u m o e rr ad º pe las H e tz e re i e n fan ati cas e a
cy n i cs i n d º le n ci a d e var i º s parº ch i an te s » .

O padre G e rmai n te n d o si d o ag raci ad o com o h ab i to


d a O rd e m d e C h r i sto, 2 8 0 d os m º r ad ore s pri n ci pae s d e
P e tropoli s coti saram se para ad q uiri r º d i sti n cti vº q ue
-

com uma i nscri pç ã º apr º pr i ad a foi e n tre g ue aº re v e r e n d o

p a d r e v i g a ri o a 1 d e J s u e i ro d e 1 8 6 2 .

S e ri a i nj usti d cave l º mi ssã º , e scre ve u n ã o fã


z e rm os m e n ç ã o d o d i g n o abbé G e rmai n no q u al d os
,
can ça o pe sº i n te i r o d as e x i g e n ci as d o cu ltº e e n si n o
re li g i oso ; tod as as v i rt u d e s ch r i stã s n e lle se re alç am pe la
'

p r e e m i n e n ci a d a m a i s e v an g e li ca ca ri d ad e e a m º r d º p ro
x i m º , se m q ualq ue r m i stura d e bi g º t i sm o e i n tº le ran
ci a » ( l )
.

S i lan çam os as vi stas para º culto e x te r n o, ve


r e m os o e s pe ctaculº su bli m e q ue se n º s an tolh a D º ns .

t e m plº s ch ri stã os toscam e n te par am e n tad os se n os apre


s e ntam n ã o m e n os r e s pe i tav e i s e faz e m cº m q ue as n os
sas v i stas se v olvam º ra para a n oi te me d on h a d º pass ad º ,
or a para a am pli d ã o d o pº r vi r , offe r e ce n d o cam pº tã o
v ast o ao pe n sam e n tº , q ue n ã º posso d e te r a m i n h a pe n c a
ai n d a i n e xpe r i e n te , m as q ue j á q ue r acom pan h ar a ve lº
ci d ad e d o pe n sam e n tº n º tumultuar d e i d e as q ue tal
e spe ctacu lo faz brº tar .

E º sace rd º te d i g nº d e me n çã º : b asta d i z e r que


'

p de
o se r vi r de ty po ao C ur e d e vi llag e d e L am ar ti ne

M ost a se
r -
º pas t or pr ote stan te h º me m vi r tuoso
e i llustrad º

(1 ) T rabalh o já ci tad o .
m e mso na P E T R O P O L IS 1 99

F oi 4 de
a d e z e m b ro, q ue M er can ti l pub li cou os
o
topi cos aci ma r e prº d u z i d os e n o d i a 6 os q ue aq ui se

g u e m :

O vi aj or q ue pe r e g ri n a por lon g i q n as te r ras para


d ar pastº a s ua í nte llíg e n ci a se qui osa d e con h e ci m e n tos
e m py r i c º s , parar á por ce r to º fati g ad o cº rce l n a b e lla
ci d ad e q ue h ab i tam os ; e , ab an d on an d o o pº r alg um -

t e m pº , por se m d uvi d a se e x tasi arã ao c º n te m plar a n a


t ure z a q ue , d e m ã os d ad as com os e sforç os d e acti vi d ad e
li vr e d º h om e m , e m m old nr a e ste d i am an te cravad o n o pi n
carº m ai s e le vad o d e s ta se rr an i a
'
A s suas vi stas se e s
.

p r a i a r a m ale g r e s s º b r e u m p e q ue nº v a ll e ,
c e r ca d º d e
ou te i r os cob e r tº s d e m attas , cº r tad o e m var i º s se n ti d º s
p o r c an al i sa d º r i a ch º e m c uj as r i b an c e i r a s s e º b se r v a
a vi ç º sa se lva q ue ve r d e j a , º q ue far i a u m poe t a ar
r oub ad o pe la i mag i n aç ã o ard e n te com par al º com um -

r i º d e cr y stal a d e sli sar por sob r e um le i tº d e e sm e


rald a , m ui tas v e z e s m u r m uran d o ã sº m b r a d os ar vo
r e d os plan tad os e m s u as m ar g e n s , e d e si n g e las pon te s ,
tã o ute i s pº r faci li tar e m a passag e m aº s t r an se un te s ,
quan tº b e llº s º rn ame n tº s d e sse pri m º rº sº q uad ro d a
n atu re z a .

A g raci ad o fº i tamb e m , n e sse an n º , cº m um d º s


'

g r ã º s d a o r d e m su e ca d a E s tr e lla P º la r , º D r N ap º
. le ã o

T h º uz e t , q ue , d e sd e j an e i ro, d i ri g i a um a casa d e saud e


à r ua J º i n v i lle n 9 cº adj uvado pe lº D r D J F e r r e i ra
. . . . .

d e B ri tº A d i ari a e ra d e
.
p a r a q u a r t º s se p a r a d os

p a r a q u a rt º s º cc up a d os p or d o n s d º e n te s e 2 1
35 n a e n fe r
m ari a g e ral .

A 2 0 d e se te m brº , a e m pre z a d r am ati cs M e llº V i an n a


h avi a d ad o um e spe ctaculº e m P e t rº poli s on d e s e d i s
solve u, e vi nte e um d º s se u s ar t i st as d i r i g i d º s por d º us
d e n tre e lle s r e pre s e n taram ali m e s m º , d e n º m i n an d º se
' -

o th e atr º G y m n asi c D ram a ti co .

S ab e se , q ue n e ss e t m pº a b an d a d e m usi ca d e
'
-
e

S ch ae ffe r se faz i a ouv i r um pouco por tod a parte .

N os d i as 2 , 3 e 4 d e m arç o d e 1 8 6 2 a soci e d ad e
F oli a C arn avale sca d e u b ai le s n º salã º d o H ot e l B ra
g an ça .
20 0 n e v rsr a r a m ausar.
-
nº m s rrr o rº m s roruco
' ' '

A 8 d e j un h º a sº ci e d ad e U ni ã o P e t ropº li ta n a , a
convi te d o se cr e tari º H S ch e i d , re ali z º u uma as se mb lé a
. .

A soci e d ad e D r am ati ca e d e D an sa M e lpom e n e , q ue


fô ra i n stallad a á 2 8 d e j un h o, te v e cº mº se us pri m e i r os
.

d i r e ctor e s o capi tã o L ui z C arlº s d a C º s ta L ace , P re si


d e n te o D r F

F d e A ssi s P i n to F on se ca, V i ce Pr e si
. . .
-

d e n te B P e re i r a S ud re , T h e soure i rº
. I J uli º d e .

C ar valh º , l S e cre tar i o N º e l d a G ama M ore t , 2 S e cre


º ª

tari a J osé L ui z E s tr e lla F e rr e i r a , l P rº curad or J oão


º
— —

d a C º s ta F ran ç a , 2 P r º curador T e n d o se ve r i fi cad º um


º
-
.

d e fi ci t, a d i re ctori a d e m i ss i onº u cobr i n d o, pº ré m , o di to —

N ã º h a i n con ve n i e n te e m se m e nci onar aq ui q ue para


o con sum º d e P e tr º pº li s n o m e z d e fe ve re i ro de 1 86 2
m ataram se 1 39 r e z e s , alé m d e 1 4 vi te las , 3 6 pº rcº s e 6 4
-

car n e i rº s .

A d e A g ri cultur a e I nd us tr i a d e P e tr º poli s
sº ci e d ad e
G e we r be V e r e i n ) pare ce te r si d o fu d d ou
( n a a e m 1 8 5 6
talve z j á e m 1 8 5 4 p e lo q ue se pô d e de pr e h e n d e r d e um
.

arti g º d º M e r can ti l d e 1 9 d e fe ve r e i ro d e 1 8 6 1 e d a
allusã o fe i ta n º r e latº r i º d a comm i s são d a se ssã º c om
m e m orati va d a fun d aç ão d a G e rm an i a n º R i o d e J a
n e i ro .

A pe n as cº n se g ui m º s sab e r q ue fº ram se us pre si d e n


te s : e m 1 8 5 7 C arlos S pan g e n b e r g e n º an n º d e 1 8 6 1 A n
g u s to d a R º c h a F r a g º s º .

E n tre º s soci º s d e stacare m os J º sé M arce li n o N une s


B arth olome uP e r e i ra A n d ré L uiz F r e i tag F ran ci sco —

J osé P i n to B e ne ve n uto Th omaz H old e n R i card o N ar — —

ci sº d a F on se ca J ovi an o V ar e la P e d ro M ar i a M º n te i rº
— —

T º rre s J osé A n ton i º d e C ar valh o C ar los R i ttm e y e r


— —

F e rn an d º Waltz D r N apoléon T h º uz e t G od ofre d o A u



.

g u s to S c h m i d t T h o m az J os—
é d e A rau j º O li ve i r a L ob º

D r T h º maz J º sé d a P orci un cula R od olph o W ae n h e ld


.

ctc
-
.

H avi a sº ci os e ffe cti vos , corre spº n d e n te s e hon or ari os


p a r a e s t a c las s e d e h o n ora r i os a d m i t t i r am se J J von —
. .
J U B IL E U na P E T R O P O L IS 20 1

T sch udi e m 2 9 d e m arç o d e 1 8 5 8 e J s an B apti ste B i n ot


a 4 d e D e z e m b r º d º m e sm o an n º
E m 1 8 6 0 º S r G li n k a , m i n i strº d a R ussi a n º B raz i l
.

fe z a r e fe ri d a soci e d ad e º d on ati vº d e 5 0 80 0 0 .

A G e we r be V e r e i n n 㺠fi cara i n ac t i v a .

H avi a formad o um a pe q ue n a b i bli oth e ca e pº ss uía


tam b e m d e se n h os e m od e lº s d e m ach i n e s , mad e i ras e m i
ne rae s d º pai z .

M an te ve se m pre aulas d e e n s i n o g ra tui to, q ue ti


ve r am profe ss or pre st an d º g raci osº con c ursº .

D i st ri bui º se me n te s a s e us s º ci os q ue as d i vi d i ram
p e lo s di f e r e n t e s m º ra d º r e s d º l u g a r c o nj un c t am e n te c º m
d i ve rsas m ud as e e n x e r tº s .

F un cc i on ava e m te rre n º prº pr i º q ue pre te nd i a a p


p l i c a r e m p a r te a e n sa i º s s ob r e ag r i cu l t u r a e h º r t i c u l
t ura , vi sto n ã º te re m º b t i d o d a s upe ri n te n d e n ci a d e P e tro
p º li s a á r e a q u e soli ci t a r a c om fi m e s p e c i a l .

O rg an i z ou e x posi ç õ e s d e prod uctº s q ue t i n h am d e


se r ve n d i d º s e m le i lã o e a r e s pe c ti va i m por tanci a d e s ti
nad a aº pag am e n t º d o pr e d i o, º n d e trab alh ava .

T ratoud e pro m ove r o e s tab e le ci me n tº d e um a fab r i c a


d e vi d rº , t e nd º si d º d e scº b e rtº n a vi si nh an ç a e e m ab un
d an c ia º g ran i tº v i troso e fe z pro pag an d a r e lat i va ã
uti li d ad e d º v i d ro flui d o º uv e rn i z vi d r i cº , cº m pº si ç ã º q ue
tº rn a ri a i n se nsí ve i s as i m pr e s s õ e s atm os ph e ri c s s , i ncº m
b usti ve i s , e li vre s d a pº d r i d ã o e d º s bi ch os as m ad e i ras e
p o r tan tº t a m b e m as t a b º i n h as , e m p g
r e a d as p ar a c º b r i r

as casas .

D urº u pouco te m pº º e n th n si as mº d os cº associ ad º s -


.

N º M e r can ti l d e 1 8 d e outubr o d e 1 8 6 2 e n con tra s e —

uma d e claraç ã º fe i ta por º rd e m d a soci e d ad e d e A g ri cul


t ura e I n d us tr i a as si g n ad a pe lº se cre tar i o G F B us ch e . .

av i san d o q ue n ã o se ri am m ai s cons i d e rad os soc i º s os q ue


n ã º se ap re s e n tasse m a r e un i ã º con vº cad a par a e s s e d i a

( 1 8 ) e n ã º t i ve sse m p g
a º s uas con t r i b ui ç õ e s .

O M e r ca n ti l n o se u n um e ro d e 2 8 d e n ove mb rº d e
1 8 6 2 falla pe la ulti ma v e z d a d i ta soci e d ad e q ue º s
, ,

alle mã e s d e n º m i n ar a m G e we r be V e r e i n .

O a n n un ci º e n tã o fe i to pº r º rd e m d a d i re ctº ri a e
as si g n ad o por G F B usch d e clara te r si dº re solvi d a a
. .

T O M O L V III , P .
20 2 a s v rsr a T R I M E N S A L nº m s rrr n rº
' '
m sr º m co

di ssº luçã º d a soci e d ad e , d e ve nd o os se us b e n s se r pº stos


e m h as ta pu b li ca , ace i tan d º se , até a se ssã o d e 1 de

n ov e m b r o se g u i n te , qualq ue r r e clam açã º con trari a a


r e fe r i d a d e ci sã o .

I g n ora se , pº rém , º q ue succe d e u d e poi s



.

F º i n o ann º d e 1 8 6 2 , q ue se cº llocar m lampe õe s n as


p º n ta s d e P e tr º p º li s .

O M e r can ti l se n d º fon te r i ca , conti n uamº s a r e cº r


r e r a e lle e nº n u m e ro d e 2 4 d e j an e i ro d e 1 8 6 3 e n con
tr ãm os
« D e sd e
q u e s e a ppr º x i m a a q ua d r a d e vi lle g i atura
º s h ab i tan te s d e P e trº poli s e se us h º spe d e s h ab i tuae s
com º q ue só te m u m a pe r g un ta a faz e re m se r e ci prº ca
-

m e n t e : q uan d o sub i r á a F am i li a I m pe ri al C ad a um com


.

sua r e spº sta , appr º xi m a e sse d i a n a prº porçã o d º s se u s


d e se j os .

« P e trº poli s e stá n º g º zº dº


d i r e i t o d e p o ss u i r e m
se u se i º n a e staç ã º pr e se n te se us A ug ustos P r º te ctº re s ,
cu j p
a r e s e n ç a d ã fu lg u r a n t e fa ce ao c o m m e r c i o ,
ã i n d u s
tri a e as arte s d e sta n asce n te pº pulaç ã o
'
.

« E u u u h i
'

p º i s j lg ue -
se d o p o z a r co m q e s e s º b e a d a s

q u e a F a m íli a I m p e r i a l n ã º h on r ar i a no c o r r e n t e v e r ã º
a sua m ui to am ad a e le al ci d ad e d e P e trº poli s .

«S e ndº e sta I m pe ri al re solu ç ã o cº n se q u e n c i a d a s


d e sg r aç ad as d e si n te lli g e uci as le van tad as e n tr e º G 0
v e r n º I m p e r i al e a le a ã o b ri tan i ca , d e si n t e lli g e uci as
g ç
q u e pe rt urb am d e um m º d º n un ca vi stº º e spi ri to d e paz
e m q ue te m v i vi d º o I m pe ri º am e r i can o d e sd e su a i nsti
tui ç ã º , os pe tropº li tan º s se m os trari am e g oí stas se , e xpri
m i n d o a sua con trari e d ad e pe la ause n ci a d a F ami li a I m
p e r i a l, d e i x asse m cre r aº r e stº d o Im pe ri o q ue ante pomos
n º ssº r e s pe i tº sº am º r as pe ssº as d e n º s sº s m ag n an i m os

p r º t e c t o r e s e º s i nt e r e s s e s d e n os s o cº m m e r c i º e d e n º ss a
i n d ustri a , aº s se n ti me n tº s d e patr i oti sm o , q ue d i ctº u a
r e sº luç ã º I m pe ri al d e ag u ard ar n a C ô r te a soluçã º d a
que stã o i n te rn aci º n al, q ue º ra n º s occupara a tº d º s .

«C u r vam o n os , pº r tan tº , a e lla ,


-
e m q ue fe re aos
n º ssº s ve n e ran d os af e c tos » .

A 2 4 d e J an e i rº o M e r can ti l d i z i a que o n ac i on al
e º e s tran g e i rº race m ch e g ad os d a C ô rte º b se rvam nas
-
J U B IL E U n n p s r n º p om s 20 3

m attos e e str ad as d e Pe trº poli s d e susad o mº vi m e n tº


e s tã º ve n d o a d e str ui ç ã º d º d olci ssi m o cli ma d e P e trº po
li s : es qui vai vosso olfacto s e ai n d a vos n ã o ap e r ce be ste s
d a m ass a i n g cn te d e car bon o que e n sa ccaes e m vossos
p u lm õ e s. A q u e l le s q u e j u lg a m s õ m e n o s d e s i a ca t e g º r i a
d e ca voe i r o pe la q ual cº m e ç ar am , e n tr n h am se p e las
r a -

m attos vi r g e ns , arrancam d as suas e n tran h as e ss e s sob e r


bos m ad e i ros , e º s con d uz e m com º t ri um ph o d o cº n
q u i s t a d º r a s se r ra r i a s , q u e se l e v a n ta m s o b r e o s c or r e g o s

q u e a i n d a n º s r e s ta m !
Q u e i m p º r t a m a º c arv o e i ro as d e rr i b a d a s e a o r i c º
ou re m e d i ad o propri e tar i º d º e n g e n h º d e se r ra o e s tad o
e m q ue fi cam r e d uz i d as as n ossas flº re stas , e cº n se g ui nte
m e n te e ssa ci d ad e Q uand o j á aq ui n ã º h ouve r mad e i ras
.

q u e d e r r i b a r , s e r r a r , o u q u e i m a r , os n º ss º s e s p e c u la d º r e s
le varã o se us pe n ate s para o R i o d e Js ue i ro º u para a
p a t r i a a m a d a r i n d º -
s e d a n º s sa i n c u r i a .

N ã º te m os um cº d i g o flº re stal, como n ã º te m º s m ui


tas º utras cº usas n e ce ssa ri as e n tr e povº s ci vi li sad os ; poré m
é i sto raz ão para q ue se t º le re com r e pre h e n si ve l d e
le i xº º q ue se e sta prati can d º sob a capa d º d i r e i to d e
p p
r º r i e d a d e
Pe trº pº li s n ã º se rã n un ca º ce lle i rº d º R i o d e J a
n oi ro . S uas t e rras sã o n a turalm e n te fracas , q uat r o a
se i s a n os sã º suf i ci e n te s par a e sg ota e m n a d º h um us
n r -

n e ce ssari o, n ã o d i re mos j á a g ran d e lavº u ra mai s ai n d a


le g um i n osa ? D e pº i s d e sse cur tº praz º aque llas q ue re ce
'

be ram alg uma cultura tornam se r e be ld e s ao am an h o e m-

q u e s e n ã o d e s p e n d e e m e s t r u m e s e s u o r e s q u a n tº p o d e
ri am pr od uz i r e m capi m
C º m se r i stº uma ve rd ad e fi lh a d a e x pe r i e n ci a , n ã o
é i n i q uº , b arb aro, i n tole rave l, faz e re m se vast í s si m as —

d e rr ubad as cº m º só fi tº d e se apr ove i tare m alg um as d u


z i as d e tabº as , q ue e n tr am n o m e rcad º d a C ô r te se m

se r e m pe r ce b i d as e alg u ns m i lh ar e s d e saccº s d e ca r vã o
u
q , e c º m a q u e ll as e t o d a sº r te d e m a d e i r a s d e c o n s t r u c
ã
ç , p
o º d e ri a m se r t i ra d as c o m o º t e m s i d o d as v a s t í ss i
m as m ar g e n s d o Parahy ba e ai n d a d as r i cas flore s tas
d º E spi ri to S an tº , B ah i a e S an ta C ath ari n a N e ssas
'

p r o v í n c i a s a g ra n d e e p q
e u e n a la v o u r a p e d e m t e r r a s
20 4 n av rs rs
'
T R IM B N S A L no m sr rrur o m sr º n rcº

d e saf on t ad as para se re m rote ad as mas aqui e m Pe tr o


p o li s q u a n d o m e s m o º c li m a fº s s e o u tr º , o s ó lº 6 m o n
t uosº e cº b e r to e m g r an d e par te d e pe d ras .

A 1 d e fe ve re i ro te ve lº g ar a ce r e mon i a d a b e n çã o
d º e stan d arte of e re ci d º aº b atalh ã o d a g uard a n aci º n al
d e P e tropoli s pe lº se u di g n o cº m man d a nte te n e n te co -

r on e l J oão B apti sta d a S i lv a , ab e n çoad º pe lo i n t e rn u n ci o


b i spº d e A the n as , apó s ce le b raçã o d a m i ssa pon ti fi ca] .

A ch av a m s e pr e se n te s m ui tº s pe r sº n ag e n s, ab ri lh an tan d o
-

e ss a fe sta d o 38 d a g u ar d a n ac i º n al ( 1 )
º
.

G r an d e ce le uma se le vanto u e m m e i ad º s d e fe ve
r e i ra pº r cau sa d a g u ard a n aci º n al A lg u n s alle m ã e s re
.

ousaram se a se r vi r pre te x tan d o se r e m e stran g e i rº s , cº m


-

quan to nas ulti mas e le i ç õe s ti ve sse m le vad o se us votº s


as urn as .

A º r e s pe cti vº ar ti g o e stam pad o n o M e r can ti l d e 2 5


fº i r e s pº n d i d o n º m e smo pe ri od i ca a 2 7 com o se g ue :
« O s abai x o assi
g n a d o s q u e f º r a m coa g i d os a v o ta r
º u pag ar a m ult a d e 1 0 3 150 0 0 , a opç ã o n ã º se fe z e spe
rar an te s le var e m ã i g re j a um pape l q u e lh e s fº i d ad o d º

q u e d a r e m 1 0 93 0 0 0 q u e a c a d a u m f a ri a m u i ta f alt a ; lº n g ,
e

p or é m ,
e s t v a m d e p r e v e r q u e s e l h e s a r m ã r a um a c i la d a

p a r a d e p º i s f ar d a r e m s e , t e n d º -
e x e r ci d º a ct º d e c i d ad ã o
b raz i le i ro S ã o alle m ã e s me rº s prole tari os q ue n ã º fº ram
.

cº n vi d ad º s para s e re m arr e g i m e n t ad os ; q uan tº aos se u s


fi lh os n asci d os n o B raz i l e s te s q uan d º fos se n e ce ssar i o
.

sa be ri am pag ar a pa tri a º tr i b uto d e san g ue e até pra


fe re m m ud ar se par a outr a part e d º I m pe ri o a suj e i ta
-

re m se a tal i mposi ç ã o:
-
C ar los L on g o

A lber to Waltz ,

.


J osé C h r i st J oã o J org e C h r i st
.

J oã o B e cke r . .

( 1 ) « N o paq ue te lran cez B éam parti u para R om a, com o tod º s


sab e i s o S r arce b i s po d e A th e n as q ue pº r c i n cº an nos e x e rce u n e s ta
'

I m pe rio º e le vad º carg o d e i n te rn un ci º apos toli co 0 q ue po ré m n e m


.

tod º s sabe r㺠e q ue s n o Im pe rad r atte nd e n d o aº s se rvi ços d e


. .
o
,

8 E x h ouve pº r be m n o m e al o g ra cruz d a O rd e m d e C h ri stº e o f e


. .
- —

re ce ulh e um alb um e m q ue s u i o u h e a m :
p o r e s
pro p r s p n os e scre v r
S l o Im pe rad º r a lg uns tr e ch º s d e s i lv i º P e lli co: S M I m p e ra
_ . . . .

tri z um a poe si a i tali an a e S A i m pe rial a con he ci d a can ç ão d o n osso


.

d i s ti n c to poe ta G o n çalve s D i as :
o

«M i n h a te rra te m alm e i ras


«O n d e can ta o sab ã » .

( J orn a l d o C om me r ci o, 6 d e Julh o d e
m e mso na p xr aor º m s 20 5

S e bas ti ão B r ah n P h i lipp S ch w abe n lan d


. C h r i sti a n .

S ch w abe n lan d J a cob B a ltn e r


. J a cob B oi le r. H en—
.

r i que B r a h n H e n r i que V i e ra
.

L e on a r do M y

.

C on r ad o G r otz A ug us to F li e s
.

.

E m u e d i tor i al d e 5 d e m ar ç º , º M e r ca n ti l ch am a
se
a atte n ç ã o d a C amar a M un i ci pal sob re a urg e n ci a d e
ab an d º nar o ce m i te r i o pe la i m pº s si bi li d ad e d º s e n te r ra
m e n tº s q ue , nã o pod e n d º se r fe i tº s n os lug are s bai x os pº r
se re m pan tan osos º sã o n um a g r otta e n tre m º rr os , for
'
,

m an d o se poç as d ag ua n as se pulturas as q uae s n as º c


'
-
,

ca si õ e s d e g r an d e s tor r e n te s fi cam as v e z e s d e s cob e rtas


alé m d e m u i tº s º utr os i n cº n ve n i e n te s , como pe ssi m o ca
m i n h o i m propri o para carrº s , e tc e con clua pe d i n dº q ue .

se e s tab e le ç a ou tr º ce m i te r i o .

N º d º m i ng º 8 d e m arç o a C om pan h i a G y m n asi º


D ram at i co d e u a 5 r e ci ta d e assi g n atura r e pre se n tan d º
ª

o d ram a « A G r aç a d e D e us » pre sta n d o se º S r J uv e n al -


.

d e S am pai º pº r ob se q ui o a acº m pan h ar ao pi an o tº d a a


pa rt e c a n ta n te
L ê s e n º M e r ca n ti l d e 1 0 d e M ar ç º q ue v e n d e n d o a

car n e fre sca a 1 2 0 r e i s a li b ra º S r V i ar d se tº rn ara


.

cr e d o r d e lº uv º r e s .

N º m e sm º n ume ro tam b e m se cº n ta q ue a ce rtº C ar lº s


L an g e q ue r e que re u sua e x clusã o d a li s ta d e v otan te s ,
p o r se r s ub di to a lle m ão e n ã o ci d ad ã º b r a z i le i r a,
ab u s º
con tr a o q u al r e clam ã ra e m te m pº , r e s pon d e u a cº n se lh º
d e q uali fi ca ç ã o, com postº d os srs D r P orci un s ula , D r . . .

A ss i s Pi n tº , J osé F ran ci scº d e M at tº s , J oao M e y e r ,


e F re d e r i co D am ach , q ue º d i tº L an g e te n d o s i d o e x clu i do
s e m d uvi d a por e n g a n º e m 1 8 6 1 , j un tº cº m outros alle m ã e s ,
r e q ue re u a su a i n clusã º pe la s u a q uali d ad e d e ci d ad ã º
b r az i le i rº O re spe cti vº d oc um e n to e º utros i a m s e r sub
.

m e tti d º s ã cº n si d e raç ã º d o G º v e rn o e o pub li cº pod i a


aj ui z ar d a r az ã o d º s i n s ole nte s arti g os pu bli cad º s e m
vari as fº lhas d a prº v í n ci a .
20 6 n z v rs rx ra m aus ar. n o m sr rr n ro m sr on rco
' '

E m 3 1 d e m ar çº º M e rcan ti l i n for m ava pe rm an e ce r


e m d e plor ave l e stad o a fab ri ca d e pape l m on tad a sº b
li son g e i ros auspíci os a par d e b astan te s sacr i d ci os pe cu
n i ari º s
N a fab r i ca d e ce r ve j a d º B e rnascº n i , n a V illa T h e
r e z a , e stab e le ce u s e , e m ab ri l, u

m ti rº aº alvº publi cº para
se r ab e rto tod os º s d om i n g º s e d i as san ti d cad º s , pag an d o
se 1 30 0 0 para 1 0 ti rº s d e pi stº la .

A 2 4 d e m ai º i n aug ur ou se o te mplo pr º te st an te oo -

m aç ad o e m ag º s tº d e 1 8 6 2 O M e rcan ti l e s cre ve u q ue .

« o te m lº e r a m u
p i t º d e c e n te e º e d i d ci º s o li d o P .e s s o a

q u e a s si s t i r a a o a c t o d a i na u g u r a ç ã º a fd r m º u q u e fo i e l le
m ui tº cº n cº rr id o e q ue r e i n º u º m ai or re spe i to e ord e m
e m tod a a sº le mn i d ad e
N o M e r can ti l d e 3 0 d e m ai º G F B usch con vi d ava
. .

p a r a u m a r e u n i ã º n a i g r e j a , a d m d e t r a t a r d a o b r i g ç
a ã o d o
s e r vi ç º d a g u ar d a n aci º n al, vi stº com o e lla pº d i a d e al

g u m a s o r t e r e p r e se n t a r u m a r e n u n c i a a d i r e i t º s d e n a c i o
n ali d ad e
E m m e i ad º s d º an n o d e 1 8 6 0 o H ote l B rag an ç a foi
r e fº rm ad o, te nd o p assad o a se r ad m i n i strad o pº r J osé M ar
ti n s C º rrê a, n e g oci an te d e e scra vº s , q ue se an n un ci ava
com o ta! n o M e r can ti l
O an ti g o r e stauran te fran ce z d e L ui z B uq ue s d e
p o i s d e r e m º v i d º d a r u a d º I m p e ra d º r n 5 3 p a r a
. a d e D .

J an uar i a n 2 d e n º m i n ou se H º te l d º s E str an g e i ros


.
-
.

N os d i as 2 0 e 2 1 d e j ulh o o H º te l I n g le z , si to a r ua
d o H onori º e até e n tã o pe r te n ce n te a H C arpe n te r , fº i .

ve n d i d o pe lº le i lº e i r º J B O li ve E lle cob ra va pº r di a
. .

5 80 0 0 para um pouso, i n cluid o alm oç º e ce i a e ra º

p ç
r e º d º a l u g u e l d e u m c a rr º ,
di t º d e u m c a v a l l o , p a r a

p a s s e i º,
O H º te l Joã º M e y e r d a rua d º I m pe rad º r n 3 8 , q ue .

p a s s a r a a s m ã o s d º s S r s. W a l t z e O li v e ,
e m s e te m b r º j a
e ra prº pr i e d ad e e xclusi va d º s r Pe d rº O li ve q u . e faz i a

p g
a a r a d i a r i a d e 3 35 5 0 0 p º r p e s s º a .

E m s e te m b rº ach ava se e m con strucç 㺠n a rua d º


I m pe rad or o th e atro d º S r G od ar d fi lh o, q ue se torn ara


.

n e ce ssa ri º , n ão te n d o ti d o su bsti tuto o e d i d ci o P rº g re sso


P e tr opº li tan o .
J U B IL E U n s P E T R O P O L IS 20 7

D i sse º M e rca n til d e 1 5 d e se te m b ro n ão se r n ad a


li son g e i r º º e stad º d º comm e rci o pe tropº li tan o e m
con se que n ci a d a r e ti rad a de famíli as d e art i s tas ,

p º r q u e p ar a as º b r a s lo o s e s ,
a li as fe i ta s pe lº s c o m
m e rci an te s , m an d am se vi r d e lon g e pe ssoal e m ate ri a e s
-

q u e e x i ste m n o l ug a r e co n clu o d i z e n d o q u e só a p r e se n ç a
d o Im pe rad º r e q ue d ã i m pulsº , pe lº q ue se lh e pod e
d e n 㺠d e i xar d e vi r passar o ve r㠺 ah i .

A 2 2 de se te m b ro o M e r can ti l i n for ma q ue n a Vi lla


T h e r e sa fe ch ara m d i v e r sas casas d e vi d o à falta d e café
d º i nte r i or e m ai s outras causas .

P º r fallar e m casas cº m m e r ci ae s le mb rare mos q ue


nos d i as 1 0 d e j an e ir º d e ssa an n º ( 1 8 6 3 ) o D V º lacº m
'
.

p an h a d o d º v e re a d o r D r A s s i s P
. i n t o e r e s pe cti vo d sca l
vi si tar am 4 5 cas as d e n e g º ci o e m ult aram 9 pº r te r e m

g e n e r º s e st r a g a d º s .

S ão d º M e r can ti l de 2 9 de se te m b rº as se g ui n te s
p on d e raç õ e s :

« A tº pº g raph i ca d e P e tropoli s , a suavi d ad e


p ç
os i ã º
d o cli m a , a g ran d e q uan ti d ad e d e ag ua e a f aci lid ad e d e
tran s pº rte sã o as g aran ti as e sse n ci ae s para o e s tab e le ci
m e n to d e tod as e q uae sq ue r fab ri cas e n º e mtan to n e m
uma se ach a aq ui m on tad a, º f e re ce n d o a n º ssa ci d ad e
e ssas cº n d i ç õ e s .

« V ê s e a fab ri ca d e S an tº A le i x o e m um lug ar d e
-

se rto, a d u as le g uas d e M ag é ; outr a e m V ale n ç a ; e as


ru í n as d a d e pape l occultas n as m attas d a s e r ra ve lha d a
E stre lla ; e a ci d ad e e scolh i d a pe lo M on arch s para sua re
si d e nci a d u ran te o ve rã º e v i si ta d a pº r ce n te n are s d e vi a
j ante s , n ã o apre se n ta um un i c º d e sse s e d i fi ci os q ue são o
'

m ai s e s ple n d i d º te ste m un h o d º amº r ao t rab alh o e i n e


g av e l c º m p r º v a ç ã o d o p rº g r e s s º n a c i o n al .

«A i n d ustr i a e º comme rci o an d am se m pre d e m ã os


d ad as , cº n se que n te m e n te d e se n volve n d o se a q ui a pri me i ra ,

d i u d u d lu
'
p g
r o r e r ã º se g n o e n e s sa n i ã o º r e s ce r ã o g a r ,

an i m a r s e - h ã o º s trab alh ad º re s e 0 B raz il te ri a e m P e tr º


-

p ol i s u m a fº n te i n e sg o ta v e l d e r i q u e z a e e s p e r an ç a e d i s

p e n s a r i a a i m p o r ta ç ã o e s tr a n g e i r a q u e t ã o p r e j udi c i a l
p º d e t o r n a r se
-
e m c r i se s e x t ra º r d i n a r ias .
20 8 m s rrruro m s rom co

R E V IS T A
'
T R IM E N S A nº
' '
L

N o n um e ro de 10 de ºutu rº b º M e r can ti l i ns i sto


'
n e s te s te r mos :
«N o a rt i g º a q ue n os r e fe ri mº s , aº come ç ar e ste ,
m ostram º s a faci li d ad e cº m q ue s e e s tab le ce r i am aq ui
q u a e s q u e r fa b r i c a s e d i s s e m o s s e r e m i n n u m e r a s a s va n
t ag e n s re sultan te s d º se u e s tab e le ci m e n to , pº ré m n ã º n º s
occupamoa d a pri m º rd ial n e ce s si d ad e q u e se r ã s upe r ad a n o
m º m e n to e m q ue se r e a li z º u a i d e a d e s s a e s ta be le ci
'

m e n tº e q u e é d a r-
s e t r a b a l h o a ce n t e n a r e s d e

p o b r e s p a i s d e fa m i li a q u e lu t a m b ra ç o b r a ç º c o m a
m i se ri a e q ue ve e m os i n n o ce nte s d lh os pe d i re m lh e º -

ã o qu oti d i an o, se m q ue e lle s e m m u i t os d i as º te n h am
p
a d a r lh e s
p a r -
.

«E h or r i ve l o q ua d r º q ue apre s e n t am as ca s as d e
'

alg un s cº lon º s q ue te m a s e u ca rg º 8 e 1 0 fi lh os , tod os


m e n º r e s , e q ue para ad q ui r i re m º s m e i º s d e subsi s t e n ci a ,
m e s m o parca , ve r t e m b a g a s d e suor s an g ui n e º ; é com
u
p g n e n t e º u v i r e s s as c r i a n ç a s m o d n a s e p a llid u s p e

d i ram o br ad e v e r o pob r e d a r um d i m i n utº q ui n h ão a


cad a uma par a q ue pos sa ch e g ar a tod as , e , m ai s q ue
t ud º , é t r i s t e v e r º h om e m r ob ustº , pr º mp tº a tra balh a r ,
d e b raç º s cr uz ad os la m e n tar s e pº r nã o te r occupaç ã o

.

«A l u d h u i i d l
'
n s e s se s om e n s q e v v e m n o n te s
g e ,

o uv i n d o cº n s t a n te m e n te º t i n i r d º d i n he i r º , d e ss e s B ez e r
'

r os d e O ur o q u e e n cara m m i s e ri a com o e s se n ci al p ara o .

d e s lum b ram e n to , d i rã º q ue º s pº b re s ope ra ri os pº d e m i r


º u r t ra b a lh o e m ou t ra parte , ma s n ã o s e le m b ram
p r c a r

u m u i t as v e z e s e s s e s h om e n s n e m d i n h e i ro te m para
q e
t ran s por ta r se aos lug ar e s q ue lh e s s ã o i n d i cad os .

« N º m º m e n tº e m
q u e a q u i s e e s ta b e l e c e s s e m f a b r i c a s ,

q u e a b r i s se m s u a s p º r ta s a o s d lh o s d º t r a b a lh o , v e r í a m o s

cor re r e ssa m ulti d ã o d e a r tífi c e s e ali star se n as d le i r a s -

lab o r i osas d os º b re i r º s d o futur º d e tº d os º s pai z as e a


n os sa c i d ad e tor n a r se i a o n ucle º d a acti vi d ad e e d º tra
- -

b a lh º cu b b m r e lu m
j º s r a s õ e s t a n t o e n n º r e c e e z e .

P od e r í am o s j á pos s ui r aq ui um a fab ri ca d e te ci d os
«

se e m 1 8 5 3 º u 1 8 5 4 os h º m e n s d o pº d e r n ã º e n te n d e sse m

q ue e r a m u i t o o n e r º so d a r passag e m li vr e d e d i re i to s

n a A l fan d e g a ao alg º d ã º i m por tad º pe la m e sma, u n i cº


m e ms o n a p ar n or ou s 20 9

auxi li º pe d id o pe lo sub di tº france z B ug an t q ue se r


p opoz
e stab e le ce l a n e sta ci d ad e
'
-

N º d i a 30 d e outu r º
b pr oce d e u
o
se a con s e lh o de di s
ci pli n a para prº ce ssar º g uar d a n aci º nal A n tº n i o Kr e b s

p e lº c r i m e d e d e sob e d i e n ci a a s e u s su p e r i º r e s .

A se ssã o te v e lug ar n a C am ara M un i ci pal d a 1 0 h or as


d a man h ã , pre si d i da pe lo capi tã o R i card o N arci so d a
F º n se ca , se r vi n d o d e v og ae s º capi tã o A ug usto d a R och a
F rag osº , alfe re s J oaq ui m F ran ci sco d e Paula , se g un d o
sar g e n to A ug ustº K re m e r e g u ar d a A n tº n i o J os é F u r tad o
se n d o p rom º tor J osé F e rr e i r a G om e n soro
A n ton i º K r e bs fº i con d e mn ad o a 8 d i as d e pr i sã º .

N e sse d i a 3 0 d e outub ro d e 1 8 6 3 as 5 h or as d a
tard e d e sab º usº b re a ci d ad e d e P e tropoli s um a cº pi osa
ch uva d e p e d ras ; oah i r am g ran i z os d º tam an h º d e um
ovº d e pom b a e as r u as d oar am cº be rtas d e lle s
'
.

N o M e r can ti l d e 2 4 d e n ove mb ro º D r T h ouz e t an .

n unci ouq ue n a q u ali d ad e d e d e le g ad º d º cº n su l g e ral d a


F ra n ç a prº ce d i a a arre cad aç ã º d o e s poli o d o d h ud o fran
ce z A ug uste D auph i n e c º n v i d ava os cr e d or e s d o d i to
d n ad º a apre se n tar suas r e spe cti vas cº n tas C onstou q ue .

o D r N apole º n T h ouz e t assi m prº ce d e u d i ve r sas ve z e s


.

se m j am ai s te r ti d º º d e vi d o e xe q u atu r pe la faci li d ad e
d o e n tã o j uiz m un i ci pal d e Pe trº poli s .

T e n d º -se torn ad º por d e m ai s lº n g as as n º ssas i nfº r


m açõ e s ã ce rca d e Pe tr º pº li s , n ã º d e ve m os conti n uar a
ab u sar d a atte n ç ã o d e quan tos uº l a d i spe n saram até
-

ag º r a e vam º s aq u i faz e r pon to .

D e pº i s da pub li caç ã º d e an n otaçõ e s sº b r e as con d i


ç õ e s loo s e s an te r i or e s a 1 8 4 4 , te m os n a r r ad o on d e , q uan d o
e cº mo fº i fu n d ad o Pe t r º poli s , acº m pan h an d º o d e se n v º l
vi m e n to d a pov oaç ão até su a e le vaç ã º a c i d ad e e cre aç ã o
d o m un i cípi o e m 1 8 5 7 , a e man ci paçã o d a cº loni a e m 1 8 6 1 ,
e tam b e m as pri n ci pae s occur re n ci as d os ann os 1 8 6 2 e
1 86 3
27 r ox º L vm ,
r . 11 .
21 0 auvrsr a r ai n s sx n n o m sr rr urº m sr oa roo

A di vulg açã º d os apontame ntº s sobr e os factos pos


te ri º r e s , ab ran g e n d º um pe ri º d o d e 32 an n e s , pº d e rã se r
fe i ta e m b re ve , se n d o n º s faci li tad a º man use i o de vari as
-

p u b l i c a ç õ e s , cº m o p r i n c i p a lm e n t e º M e r c a n t i l, e P a r a h y ,ba

o C orr e i o e a G az e ta ele P e tr op olis , fon te s d e i n d i s pe nsa


ve l cº n s u lta para q ue , r e uni n d o aº mate r i al j á cº lh i d o º .

q u e e lla s co n te m , s e p o s s a co m p le t a r u m tr a b a lh o a p r e s e n
ta ve l e m se g ui me nto aº q ue acab ámº s d e fe ch ar .

A prº ve i tam º s , porém, o e n se j o q ue se n os º f e re ce


p a r a a g ra d e ce r a g e n ti l e z a q u e h e m º s m e r e c i d º p o r t e r
m os pub li cad o o J ubi le u d e P e tr op olis .

N º se un ume rº d e 6 d e j unh o ulti mº o J or n a l d o


B r az i l pre ce d e ue sse n oss º trab alh º d as se g u i n te s li n has
C º mple tan d o se n o d m d º corr e nte me z o qui n qua
-

g e s i m o a n n i v e rs a r í º d a f u n d a ç ã o d a a c t u a l c a p i ta l d o
E stado d º R i º d e J ane i rº , come çamos a p ubli car h oj e
alg umas n º tas h i stº ri cos a r e spe i to d e ssa factº
'

E sse trab alh o é d e vi d o a pe sq ui zas d e um e rudi to


e p aci e n te patr i ota , d i g n o m e mb rº d e u ma d as n º ssas
p r i n c ip sa e a ss o ci a ç õ e s sc i e n ti d co s. »

E nº se u nume ro d e 3 0 d e j un h º e stampou aque lla


falh a a se g ui n te carta
R i o d e J an e i ro, 2 9 d e j unh º d e 1 8 9 5 .

Illms srs
. .

r e d actore s d e J orn a l d o B r az i l —
C omo r e pr e se n tan te da
fam ili a K oe le r e par ti cular me n te e m n om e d a vi uva d o
m aj or d e e n g e n h e i r º s J uli e F r e d e ri co K º e le r , ai n d a v i va ,
a pe z ar d º s se us 8 1 an ne s , v e n h º ch e i o d e g rati d ã o e re
cº n h e ci m e n tº ag rad e ce r ã n º b r e e i llustr ad a r e d acç ão d o
J or n a l do B r az i l a j usta h º me n ag e m q ue pre sta h º j e
aq ue lle i noansave l ba talh ad or , ao braz i le i rº ad apti ve q ue
aos 2 0 an ne s d e i d ad e coº pe r ava j á cº m se u s e s pº n tan e os
e sfº rços para º ve r d ad e i rº e n g ran d e ci me n to da n ossa

p a t r i a , e s e u d e s e n v o l v i m e n t º i n d u s tr i al e a g r i c o la
q ue r proj e c tandº e con strui nd o e stradas , vi as d e comme
n i caçã o, º bras d e arte , e tc , por ord e m d o G º ve rn o prº
.

v in cial e g e ral, q u e r facili tando a boa e sã e mi g r açã o e s


trang e i ra, q ue tão be u e d oos re su ltad os trouxe a m u i tas
cid ade s d o B raz il .

A sy nthe se dos se u s ard e n te s d e se j º s , trabalh os


ar d uº s e pe rsi ste n te s, —
a fu nd açã o d e P e tr opº li s acha se —
m am ae nz num e r ous 21 1

fe li z me nt e par a n ó s tod os , h º je ple name nte g lº ri fi cad o,


cº m o e s pan tº so pr º g re ssº q u e se m an i fe sta n a h od i e rna

capi tal d º fu t uroso E stad º d o R i º


A sua cara faz e n da Q ui tan d i n h a ce di d a g raci osa
m e n te aº fi nad º I m pe rad or , para cº nsti tui r a ci d ad e
d e P e tropº li s , e m data d e 3 d e j un h º d e 1 8 4 6 , p or me i o
d e um a e scri ptura pub li ca d º tab e lli ã º J e se P i n to d e M i
ran da, fls 1 8 7 e q ue h º j e se ri a e norm e iba te d e re n d a
.

p a r a se us d e sce n d e n te s p º b re s e p r i n c i pa lm e n te p ar a a
su a vi uva, q u e cº m d i fd ould ad e s pod e vi ve r , e act u al
m e n te par te i nte g rante d a cid ad e e r e n d e nã o poucº para
e s e u possu i dº r !
« E custa a cre r ! s ó apó s 5 0 an os da cre ação d a
colº ni a é q u e tão j u s ta a g rata h º m e n ag e m fº sse pre st ad a
a e sse mº d e s tº se r vi d or da patri a , a tã º d e si n te re ssad o
c i d ad ã o 4 8 an n e s após a s ua mº rte d e sastrad a .

N a C amara M un i ci pal d e P e tr º poli s n e m aº me n º s


e xi ste o se ur e trato !
U m a s i n g e la prº pº s ta ah i fe i ta e m uma d e suas
se ssõ e s pe lo fi n ad o ve r e ad º r R º ch a F r ag º so, para se so
le mn i z ar d e q ualque r m od o a pe r son ali d ad e d º s ci d ad ã os
Paulo B arb osa, A ure li an º C outi nh o e J uli o F r e d e ri co
K º e le r , tº r n º u se le t trs m º r ta e n ã º passº u d e si m ple s
-

b urº craci a !
E x i ste , é ve rd ad e , uma pe que n a vi e la n o altº d a
S e rr a cº m o se u n º m e , e ssa m e sm a nã º te m placa i n d i
cad ora e n ã º se i pº rque n ã º fº i ai nd a m ud ad a p ara al

g u m º u tr º n o m e d e e s t ra n g e i r o i llu s t r e ,
c º m o ac on te ce u
com as q ue possu í am º s n º me s d º s se us d i g nos cº mpa
n h e i r os
A h i stº ri a e º te m po, sã o poré m, j ui z e s ce rtos
e d e sapai x on ad os , e fatalm e n t e me smº apó s se cu lº s ve m
r nd o i t d h m m q u m t i h a di re i tº d e a
i ? p r e º e o e n ag e a e n
º te r
D e sta ve z fº st e s vós , i llust rad º s r e d actº re s , e a
ab ali sad a au tº ri d ad e d e um m e mb ro d o I nsti tuto H i stori co
e G e º g r aphi cº B raz ile i rº , º s e scolhi d os para e sse actº d e

j u s ti ç a

.

r e d acç ão d º d i g n o
'

« A º rn al e a e sse n otave l e s
cri ptor , cu j º n º m e se occutu. pº r m od e sti a, vº s d oa
21 2 a n v rsr a r a m s s ss n n o m sr rr nro m sr º m co

ag rad e ci d a a m e m º ri a d e conspi cua ci d ad ã o J uli º F r e


d e ri co K º e le r .

T e rm i n and º , p e ç o li ce n ç a par a pond e rar vos; q ue


-

se n ã o fosse a publi caç ã o d os i n te re ssan te s arti g º s sob re


º J ubi le u d e P e tr op oli s e a h º n rosa h º m e n ag e m fe i ta
h º j e no vossº j or nal, ou me cº n se r var i a mud º e q ue d e
sob r e tão i n g r ato assumptº , te n d o ape n as pub li cad o e m
folh e ti m n a G az e ta d e P e tr op oli s , e m 1 8 9 2 , a pe di d o
d e d i ve rsº s am i g os e pº r i n form açõ e s d d e di g nas e i n
su spe i tas um li g e i ro h i stor i co sº b r e a ori g e m e d e se n
volvi m e n tº colon i al d aq ue lla ci d ad e d e 1 84 0 a 1 8 6 1
Que i ram pº i s, os di g nos r e d actor e s ace i tar d e
m i n h a h umild e fami li a , e spe ci alm e n te d a vi uva d º m aj º r
J uli o F re d e ri cº K oe le r e d a mi nh a pe q ue n a pe r s on ali
d ad e , as provas mai s si n ce ras d e i mm º rre d oura g rati dã º .

C º m e stim a e cº n si d e raç ã º V e n e rad or , am i g o e º bri g ad o


.

-
J uli o K oe le r R ua 8 d e D e z e m bro n 3 , M ang ue i ra »

. .

T e m º s a sati sfaç ã o de nãºh ave r trab alh ad º e m vã o,


p º i s sa b e m o s q u e os n º s sos d e sp r e te n ci osº s m as si n ce r º s
ar ti g º s sº b r e º J ubi le u d e P e tr op oli s pr º vocaram a i d e a
d e alli se e ri g i r um a e st atua e m h ome nag e m aº b e n e m e ri to
e i n can save l J F K º e le r
. . .

O utrº s, pº rém , d z e ram tamb e m j us ã g rati d ã o d os


P e tr º poli tan º s , ali á s comº a d º s B r az i le i r º s e m g e r al pº r
outr os fe i tos e , se m d uvi d a, ob te r ã o p u bli cos te ste m un h os
d o d e vi d o re cº n h e ci m e n to, q uan d º sôar a h º r a d a ve r
d ad e e d a j usti ça .

Q uan to a 1 1 6 8 , b e m q ue n as pag i n as d e ste li vrº pe n


'

se me s h ave r si d º j u sti ce i ro par a com tº d os , a e lle j u n tam º s


os re tratos d as d u as pe rsº n ali d ad e s que m ai s se sali e n
taram na cre aç ã º d e P e trº pº li s ad m d e m e lh º r as h º n rar .

O d e J uli o F re d e ri co K oe le r —
q u e foi e sta m p a d o
n o J or n al d o B r az i l a 2 9 d e j u nh o, q ui n q uag e si m º an n i
v e rsar í o d º d i a d a fun d açã o —
é re prod ucçã º d e um a li
th º g raph i a d e sse pre stan te ci d ad ã o e m 1 8 4 4 , q uan d º se
'

p r º p un h a cº lo n i sar º C º rr e g o S e cc º .
J U B IL E U n r. P ar a e p om s 21 3

O re tr ato d o S r D P e d rº II , ti r ad o d o li vre d e E u
. .

g e n i o R º d r i g u e z N
( p s e ll—

p r e s s º C a r e B a te lli C om .
p
r e pre se n ta º I mpe r ad º r aº s 1 9 anne s, q u an d o re
sº lve u povoar aq u e lle si ti º
. D e sd e e n tã o cº º pe rº u
mai s q ue n i n g ue m para a form aç ã o d o nucle o por e lle
p º d e r osa m e n t e a m p a ra d º , j u s ti d can d o , p e la s s uas cº n
s tan te s sy m pathi as e prote cçã o , a d e n º mi naçã o d e P e trº

p o li s q ue lh e g lº r i d ca e nº m e j á tã o c r e d or d a ad m i ra ç ã o
d o m un d o i n te i rº .
O O YA P O C K
d i v i s a d o B r a z il c o m a G ui a n a F ra n c e z a
à luz d o s d o c um e n to s h i s to r i c o s

O fe li z acont e ci me n tº d a paoi d caç 㺠d o R i º G rand e


d o S ul d e sasse mbrand o os d e sti nos d a n açã º , ve i o ai n d a
m ai s acce ntuar a n os sa re spon sabi li d ad e para con si d e r ar
at te ntame n te as g rand e s q u e s tõ e s d a patri a , e e ncami n h ar
a sua solu ç ã o c om e s sa s e g ura n ç a e fi r m e z a , q ue d a a
con sci e n ci a d º di r e i to
E sole m n e o m om e n to h i stori co, q ue º ra atrave s
'
.

sum os .

D º i s pon tos d o t e rri tº ri o n aci on al e stã o pr e se nte


me n te vi olad os por occupa ção e s tr ang e i ra : a i lh a d a
T ri n d ad e e º e xtre mo n or te d º te r ri tº ri o d a R e pub li ca,
n º E stad o d º P ar ã .

F e li z me n te º nossº d i re i tº , e m um e outro caz o, e


i n cº n cussº , e te m os fe , h a d e tr i um ph ar ã luz d a ci vi li
saçã o d o se cu lo
.

S obre a i lh a d a T ri nd ad e te m a i mpre nsa publi cad º


º s n um e rosos d ocu me n tº s , q ue d r m am o n osso di re i to .

E m re la ç ão á par te d o n osso te rri tori o limi troph e


.

cº m a G ui an a F ran ce z a , n ão sã º me nos se le m ne s e po
si ti vº s os actos i n te rn aci ou ae s , q ue e statu i ram a re s
p e i to, e d ã o a n ossa pos se a lli a cons a r
g ça ã o d e fi n i ti va d o
d i re i to .

O le i tº r vai julg ar por si e m face d os propri os docu


me n tos .

C re ad o e sy ste ma colon i al fr ance z pe la larg a po «

líti ca d o g ran d e mi n i str o C olb e r t , vi e ram a e ncon trar se —

e m te rr as d a A me r i ca, n º e xt re mo n or te d a re g i ã o d º
v alle d º A maz on as , º s d omí n i os cº lon i ae s d as d u as coroas
d e F rança e d e P ortug al .
21 6 n s v rs ra r a m an s an m sr rrc ro n rs re ruco
'
no
' '

C on te staç õ e s r e c í pr º cas surg i ram b re º s li mi te s



d e ss e s d omi n i os , q uan d o º º rg ulh º e am b i ç ão d e r e i S ol
'
-
,

cº mo o ch amou a li sonj a d º s se u s com pat ri º tas , prº vocº u


cº n tra a F r an ça a cº ali ç ã º d as g ran d e s pote n ci as d a
E urº pa , a I ng late rra , a A ust ri a e a P russi a , à q ue se .

un i ram lº g º a H º lland a e a casa d e S ab oi a .

A r rastado pe lº s acon te ci me n tos d a pe n ín sula , e fi e l


à s suas trad i cçõ e s , Pº rtug al alli on se ã I n g late rr a, te—

man d º parte , ao lad º d e s ta , n e ssa pº r d ad a lucta , q ue


' '

con d ag rº u a E ur º pa pº r d º z e an ne s e tã o pun g e n te s pa
lavras d e arr e pe n d i me n tº arr ancou aº ve lh o re i e m se u
le i to d e m or te : A g ue r r a d a succe ssã o h e sp an ho la .

V e n ce d ora a coali ç ã º , ape z ar d os prodí g i os d o he


roísm o fran ce z , te ve L u i z X I V de abate r o se u org ulh o
e assi g n ar º tratad º d e U tre ch t , ce le b rad º e m 1 1 d e
A b ri l d e 1 7 1 3 , pe lº q ual fº i ob ri g ad º a r e n un ci ar as
p r e te n ç õ e s , q u e e h av i a m l e v a d o a p r o vº ca r a q u e lla

g u e r r a tã o r u i n o s a p ar a a F r a n ç.a
Pº rtug al aprove i tº u a ci rcum stan oi a tã o fa vorave l
d e alli ad a d a I n g late rr a , e cº parti ci pe n o tratad o d e paz ,
p a r a p ô r d e u m a v e z te r m o ã q u e s tã º d e li m i te s e n tr e
se us d om í n i os na A me r i ca e º s d a F ran ç a n º e x tr e mo
n or te d o E stad o d o M aran h ã o e P ar á ..

O C on d e d e T arouca, pe rfe itam e n te con h e ce d or de


tod º e te r ri tori o i n te re ssad o na q ue stã º , e º h ab i l d i plo
m ata D L ui z d a C un h a , foram os ple n i pote nci ari º s i n
.

cu m bi d º s pe lº re i D J oã o V d a n e g oci aç ã o d º tratad o
.

com a F r an ç a
N a d xaç 㺠d as clausulas d º tratad o, º ple ni pote n
ci ar i º fr an ce z M are chal d H uxe lle s e xi g i o ar rog an te me n te ,
'

q u e s e r e c º n h e c e s s e p o r li m i t e º r i o A m azo n a s , d o a n d o
li vre a F ran ç a a n ave g açã o d e ste ri o '
.

O a pº i º d a I ng late rr a e m favº r d e Por tug al g aran ti e


a e ste o ple no e fº r mal re cº n h e ci me n to d e se ud i re i tº ; e n o
tratad o foram i nse ri d as i n te g ralme n te as clausulas re s
p e c t i v as , ta e s q u a e s fo r a m r e d i g i d as p e lo s pl e n i p o te n
ciari os por tu g u e z e.s
E i s o te xto pre ci so d e ss as clausulas :
'

A r t V III
. .

A d u d e pre ve n i r toute occasi º n de di s
cor d a q u e pº urroi t n ai tre e n tre le s su j e ts d e la C º uronn e d e
e ovar ocx 21 7

F rance e t collo d e la C our º nuo d e Portug al, S a M aj e s té


T re s C h roti e n ue se d osi ste ra pour tº ujours comme E lle se
de si ste d os a pre se n t pour ce trai té , d an s le s te r me s le s
p lu s fo r t s e t l e s p lu s a u t h e n ti q u e s , o t a v e c t o n ta los
clau se s roq ui se s comme s i e lle s é te i e n t i cy , tan t e u sº u
ne m q u on ce ln y d e aos h oír s , s u c ces se nrs ot h e re ti e rs d e
'

te us d roi ts e t pr e te nti ons q u E llo pe ut ou pourra pre


'
'

te nd re sur la propr i e te d os t or re s appe lle e s d u C ap d u -

N or d e t si tuóe s e n tre la ri vi é ro d os A maz º n as ot ce llo d u


J apoc ou d e V i n ce n t P i nson , sans se re se rvar oure te n i r
au cun e p orti º n d os d i tos torre s , ad n q u e lle s soi e n t d e
'

sor mai s posse d é os par S a M ag osté P º rt u g a i s e , s os h o í r s ,

su cce sse n rs e t h e r e ti e rs ave c tou s le s d roi ts d o se nvo


rai n e té , d absº luo pu i ssan ce , e t d é n ti or d º mai n e , cº mm o
' '

fai san t par ti e d e se s E tats , e t q u e lle s lui d e moure n t ã


'

p por e t u i té , sa ns q u e S a M ag os t é P º r t u g a i s e , s e s h º ír s ,
su cce ss e n rs e th e re ti e rs pui ss e n t j am ais ê tre troub le z d an s
la di t pº s se si on , par S a M ag e sté T r es C h re ti on n o, n i par
se s h oírs , succe sse nrs ot h e re ti e rs .

A rt IX. . E u cº n se q ue nce d e l arti cle pre ce d e n t ,



'

S a M ag e sté P or tug ai se pourra fai re robãti r le s fº r te s


'

d A rag uari (si c) e t de C amau, º u M assapa, aussi b i e n


'
-

q u e t o u s l e s a u t r e s q u i o n t é t é d e m º li s e n e x e c u t i on du
trai té pr ovi si º n al fai t a L i sb º nn e lo 4 mars 1 7 0 0 , e n tre
S a M ag osté T re s C h re ti onn o e t S a M ag e s té P º r tug ai se
P i e rre II , d e g lori e use m e moi re , le d i t trai té provi si onal
r e stan t n n l ot d e n u lle vi g ue ur , on ve r tud e coluy cy ; cº m -

m e aussi i l sora li b re ã S a M ag e sté P or tug ai se d e fai re


bâti r d an s le s torre s me n tion é e s au proce d e n te arti cle ,
au tant d e nouvoax forte que lle trouve ra ã propos e t d e
'

le s pre n voi r d e t out ce q ue se ra ne ce ssai re p our la d e fe n se


d os d i tos torr e s .

A rt . X S a M ag e sté T re s C h re ti e n ne rocº n nº i t

p a r le p r e se n t T r a i té q u e le s d e u x b o r d a d e l a R i v i e r a d o s
A maz onas , t ant le m e r i d i on al, q ue le se pte n tri º n al,
apparti e n n e n t e u te n te propri e te , domai n e ot s ouve rai
n ote a S a M ag e s té P º r tug ai se E t prº me t tan t pou . r E lle

q u e p a r te u t s se s h o í r s ,
s u cc e s se n r s o t h e re t i e r s d e no fo r
m e r j am ai s au cu ne p r ot e c ti º n d o s u r n a v i g a t i o n , e t
l nsag e d e la d i to r i vi e re se us q ualq ue pre te xto que cosº i t
'
.

28 re n e t vm , n .
21 8 n z v rsm re m e s sa . no m sr rrur º m sr e m e o

A rt XI. D e la
.

m êm e m ani ere q ue 8 a M ag e stõ
T r es C h r oti on no so d e part ou se u n e m e t e n ce lui d e aos
h º i rs succe sse nrs e t h e re t i e rs d e te c to pre te n ti on sur la
navi g ati on e t l usag e d e la ri vi é re d os A maz on as, E lle
'

se d e s i ste d e t ou t d r oi t q u E lle pourroi t avº i r s ur qualq ue


'

autr e d omai n e d o s. M ag e sté P or tu g ai se , tan t e m A me .

ri ç u e qu e d ans tou t e autre part i e d u mon d e !

O tratado de U tre ch t i nscr e ve se cº m e s te tí tulo se


-

le mn e , q ue é cº mo a cri stali saç ão d o te or d e s sa acto i n


'

t orn aci º n al
T rai te d o pai x e t d ami ti e e n tre L º ui s X IV , re i d e
“ '

F r ance , e t Je an V , re i d e P or tug al, P O R T A N T e ns ai º s s r '

a s s º s c u r re u, d e la par t de S a M ag e ntoT ros C hr oti ou ne ,

ã tº ute s le s torre s appe lle e s C ap d u N or d "


.

E para e si m ple sm e nte um tratad o d e re nunci a, so


'

le mn e m onte ace i te A face d e D e us e d o m un d º .

E para d o uma v e z d rmar que se trata aq ui d o aban


d on o fº rm a! por parte d a F r anç a d e suas pre ton ç õos n ão
j u st i d ca d a s sº b re º t e rr i tº
ri p
o o rt u g u e z n a A m e r i ca , a hi
e stã º facto b e m si g n i d cati vº d e h ave r Portug al e xi g i d o,

q u e n
'
e st a tr a ta d º co n c lu i d o e n tre as d uas cº ro as p or
tag ue sue france z a , a I n g late rra d g urasse com o parte
con tr atan te e d esse a su a g aran ti a fº r m al para a ple n a
e d e l e x e cuç ão d as clausulas d º tr atad º .

E i s º s te rm os , e m q ue foi e xpre ssa a º bri g açã o assu


m i d a pe la I ng late rra .

A rt X V I
. .«E t

p a rc o q u e l a T re s H au t e , T r e s E x
ce lle n te e t T res P u i ssan te P r i nce sse la R e i n o d o la G ran d
B r e tag no of ro d être g ar an te d e l e nti era e xe cuti on de co
' '

T rai té , d e sa vali d i to e t de sa d urão , S a M ag usto T res


C h roti on n o ot S a M ag os te P ortug ai se , acoe pte nt la
subd i to g aran ti a dan s tout sa force e t vi g ue u r pou r tou s
e t cbacu n d u pr e se n t arti cle
"
.

A ssi m n º t ratad º d e U tre ch t , a posi ç ã o d a corô a


fran ce za o a da re nunci a form al a tod as as suas pre te n
ç õe s s o b r e a s te r r as h a v i d as o re c la m a d a s p e l a co rõ a p or
t ug ue s a com o suas n a A m e ri ca .

E s ta afd rm aç ã º pº si ti va d e re nun ci a d o um lado ,


e d e d i re i to ple n o d o outro lad o, d e º ccu ar as t e rras
p
e º r ar ocx 21 9

fº rmalme nte re con h e ci d as por suas , d e n ollas con strui r


'

for tale zas e praticar os m ai s actos d e s º be r an i a , appare ce


re i te r ad a d a pri m e i ra a ulti ma li n h a d as clau su las .

S e n te se ah i e m cad a pe riod º , como e m cad a pa


lavr a, a n ã o d o v e nc e d or d i ctan d o a le i ao ve ncid o


E nã º 6 só d as prote c çõe s d o mome n tº que a F ranç a
d e si ste E ai n d a d e t od as e q uae sq u e r pre te nçõ os fu
'

turco

q ue E lle p e ut ou pour r a p r e te n d r c

C º m q ue si n ce ri d ad e foram ace i tas e assi g n ad as clau


su las tã o se le m n e s , os succe ssos ult e r i ore s v i e ram m º strar .

N a e xe cuçã º d o acto pactuado e n tre as d uu coroas ,


n ã º h ou ve arti d ci o a q u e n ã º se re cu r re nce , nã º h ouve

soph i sm a q u e nã o fosse e mpre g ad o para illu di r e i m pe d i r


a e f e cti v i d ad e d os d i re i tos re cº n h e ci d º s 9 Portu
.
g al .

E ra pr e ci so, q ue o tr atad o d e d e si ste n ci a se tran s


fº rm asse e m tr a tad o d e con qui sta , n ã o pº r me i o d as
arm as , m as por m e i º d a g r an de arm a d as i n te rpre taç õ e s .

F oi o q ue se fe z .

T od º s sab e m , q ue é um facto mui to comm um na g e o


g p
r a h i a d a A m e r i ca a d e si g n a ç ã o d e u m m e sm º lu g ar ou
occi d e n te ph y si co por mai s d o um n º m e , alli an do so º b o

d i n ari amonte a de n omi n aç ã o i n d i g e na o de nom i n aç ãº.

dad a pe los d e scob ri d ore s O ci m e nto h istori cº accr osce


.

assi m aº occid e n te local .

E o q ue r e ce be uº n ome d e sy n on i m í a g e og r ap hi a :
'

C amaú , ouM acapa; r i o l ca, º uP utomai o, ri o A maz on as ,


S º li m õ e s , º u M aranh ão, e tc .

N º tratad o d e U tre ch t o ri o li mi te e n tre o d omíni o


d a coroa portug ue z a e d ancoz a na A me ri ca 6 de s i g n ad º
'

p e la d o m i na ã
ç , q
o ue e n tã o ti n ha , d o r i º J ap oc º u d o
V i nc e nt P i nson .

A lé m d o se n ti d o li toral, q ue nã o ad mi tte d uvi d a, o


claro, q u e se trata aq u i d o um ao ri o, poi s se ri a absur d o
marcar , por li mi te d e uma fron te i r a e ntre d oi s pai s e s ,
d oi s ri os d i ve rsos .

E nt r tan to re ali zoue e aq ui o i ni mag i n aval P ar a


e - .

i llud i r a clausula do tratad o, sob o pre te xto d a sy n o


220 n av i e r a r s ruuusan n º m sr rrure m sr e a rco
'

ui mi a g e º g raph i ca, d osd ob rou se e m d oi s º r i o O y apock


( p
J a o c d º t r a t a d o ) e º m u n d o s ci e n tid c o t e v e q ue as
s i st i r a um cu r i º so e spe ctacu lo
.

U ma voz q ue o O y apock , o r i o li mi te , n ã o pº d i a
p e r d e r a s u a e x i st e n c i a h
p y s i c s , a s s e g ur ad a a i n d a a s u a

p e r fe i ta i d o n ti d c a ç ã º g g p
e o r a h i ca p e l a s o b r e v i v e n c i a d e
se u nº me i n d ig e n a, lã cº n ti n u a e lle ã cor re r i m portar
b av e l, g uard an d o n a i mm ob i li d ad o tran qui lla d e s uas ag uas
o te stímun h o vi vo d e n º ssos di re i tº s E o r i o i m ag i n ar i o,
.

d e lle d e sd º b rad o para se r vi r d e li m i te º n d e con vi e r , lã


'

e le vad o às cº stas para se r locad º , ora u oste , º ra n aq uollo ' '

p on te d º l i to r a l
E como tod º s os r i os d a costa j á tê m n om e , o pr o .

ci so fº r ç ar tod os e sse s ri os a ob li te rare m ou a su bsti tuí ram


º s se us n º me s passan d o, d e e n tã º e m d i an te a se r º
n º vº r i º , d e sdº b r ad º d º O y apock o d e s pe j ad º e m se u
le i tº !
A ssi m é q ue e ste ri º i m ag i n ari º d oou se n d o succe s
sí vam on te :
O ri o C arse ve nn e ;
O r i o C ar apº pº ri
O ri º A rag uari E e s te e o q ue ulti mam e n te d e cr e tou
.

o C º n g re ssº d e G oº g raphi a re un i d º o m e z pas sad o e m


B ord e aux .

O n ossº sab i o cº m patr i º ta D r J oaq ui m C ae tan o d a


.

S i lva , e m sua mon ume ntal º b ra L O g ap oc e t A m az e n e



'

te ve a paci e n ci a n e ce ssari a para faz e r a autopsi a d e sa


p i e d a d a d e t od os e s s e s s º p h i sm a s , q u e , p e lº la rg p º e r i º d º
d e mai s d e um se culo, s e accum ularam n as ob ras d º s os
cri ptº re s fran ce z e s sob re e ste assu m pto .

A h i stori a d as vari açõ e s d º e spí ri tº h um an o accr e s


'

c e n tº use u
-
m capi tulº , se m d uvi d a d º s m ai s i n te re ssan te s .

e q ue ve i º m ai s uma v e z mº s trar a q u e s i ng u lare s ab e r


r aç õ e s con d u z a pr e º ccupaçã o d o i n te re sse pº li ti co, oua
ty rani a d as id e as prº con cob i d as .

E m sua i mpor tan te ob ra L e s F ran çai s e n A m az on i e ,


o i llustrad o S r H e n ri A
. . C oud re aufaz me n çã º d e vi n te e
o e v ap o cx 221

E
'
a j usta pun i ç㺠, q u e a v e rd a d e í n d i n g e aq u e llo s

q u e p e n sa m p o d e r i l lu d i l-
a , il l u di ud -
º s e s i m e s m º s.

e ssa lº n g a se r i e d e si n g u lare s g lº z ad ore s d e d i


'
A
re i te , e n ã o aos bab e i s n e g oci ad º re s d º tratad o d e
U tre ch t , cº mo q ue r º S r C º ud r e au, cab e a fi n s sati ra, com
.

q u e V o lt a i r e c as t i g o u a M e t a h
p y s i oa d o s e u t e m p º

é
a a e r t d e se tor n a r i n i n ts ll i g i ve l ao s ou t r o s ,
to r n an d o - se
i n i n te lli g i ve l a si m es m o .

A que s tã º prolon g ou se ass i m , d e bate n d o se se m pr e


- -

na me sma vari an te , q uand o os acon te ci m e n tos e x traord i


n ari os d o com e ç º d e s ta se cu lº vi e ram traz e r lhe uma se
'
-

luçã o cab al n o se n ti d º d o r e con h e ci me n to d e fi n i ti vo d o


d i re i to d o P ortug al n e ssa parte d e se us d om í n i º s amo
'

ri can os .

R e fug i ad o a famíli a re al n o B raz i l, e pri nci pe r o


g e u te D J º ã.º d e c l a r ou a g u e r r a a F ra nç p a e lo m a n i
fe s tº d e l d e M ai o d e 1 8 0 8 , d atad o d º R i º d e J a
º

ue rrº .

E m se g ui d a cº n qui stou a G ui an a F raucoz a, capi


tulan d o o re spe cti vo g ove rn ad º r , e passan d º e ssa colº n i a
a se r g o ve r n ad a pe lo e s ta d i sta br az i le í r º João S e ve r i an o
M aci e l d a C º sta , d e pº i s M arq ue z d e Q ue luz .

V i ctori osa a coali çã o ourº pé a n a g i g an t e sca luota


suste n tad a con tra a F ran ça, P or tu g ,al c o m º u m d o s E s
tad os b olli g oran tos , fe z se r e pre se n tar nº C º ng re sso d o
-

V i e n na por tre z ple n i pote n ci ari º s :


O C on d e d e P alm e lla .

D A nton i o d e S aldan h a d a G ama


. .

D J oaq ui m L ob º d a S i lve i ra
. .

E ra d as que stõ e s m ai s m ome n te sas a re solve r a


fi x açã o d a fron te i ra e n tre a G ui an a F raucoz a , q ue º re i
d o P or tug al concord ou e m r e sti tuir ã F ran ça , e º te rr i
tori o coud n an to, se cularme n to pº ssui d º pe la corô a pº r
tug ue z a .

C um pr i u, por uma re dacç ão clara e pre ci sa, collocar


a qu e stã º d e li mi te s fõra d e t oda a con te s taçã º pº ssí ve l,
i n d i can d o com e xacti d 㺠n a carta e acci d e n ts ph y si co,
q u e f os s e e s ti p u l a d o co m o li n h a d e d e m a r ca ç ã o .

F oi j ustame n te º q ue d z e ram os ple n i pote n ci ari os


p o r t u g u e z e s
m sr rrn re urs re n rce
'

222 n av re r a r n m z s sar. n o
' ' '

A sy noui mi a g g
oo r aphi ca , q ue fô ra o pr e t e xto para
i lludi r se a d e ! e x e c uç 㺠d o
- —
tr atado, foi suppri mid a O ri o.

li mi te é o ri o O y apock .

C º me pº ré m ai n d a ahi , se m p osi ti va locuç ão d e


r i o li m i te n a car ta , podi am su sci tar d u vi das sob re a i d e n
ti fi caçã º g oog raph íca d º ri º d e si g n ado , os ple n i pº te n
ci ari os re g u laram d e fi n i ti vame n te a q ue stã o, e s tabe le
ce n d o
O ri o O y apock , aqui d e s i g n ad o pº r li mi te , é aq ue llo
cu n z maoca n u a a F I C A a ur a s ou s r s º s crN cº on d a s n a
L A T IT U D E s e ar a .

D amos i n te g ralm e n te o te xtº d o actº d º C on g re sso


d e V i e nna, d e 9 d e J un h o d e 1 8 1 5 :

A r t 1 0 7 S º n A lte sse R º y ale le pr i nce re g e n t d u
.

r oy au me d e P o rtug al e d e c e lui d n B résil, pº ur man i fe s tar


d un e m an i e ro i poon tos table sa cº n si d e rati on parti culi ere
'

p º u r 8 a M a g e s t o T r e s C h re ti e u n o,
s
'
o n g ga e ã r e st i tu e r ã
S a d i to M ag e sté la G ui an a fran ç ai se j usq u ã L A R I V I ÉR B
'

n O r A P ocx , n on r L ums on cn nn s ns r srr n É s a u


' ' ' '
r as: L E
cn ar a rn uz s r L ucruourÉus n s e n É n a L A T IT U D E sum
r a ron x nn , L m rrz e c s n r P or tug a l a tou j '
u i d r é
'
. o r s c on s e e
com m e ce lle qui a vai t été j i acé e p ar le tr ai té d U tr e ch t .

L e poq n e d e la re m í se d e ce tte colon i a ã S a M a


“ '

g e st o T r e s C h ro ti on n o , se r ã d e to rm i n é o d o s q u e l e s ci r
cº n stauce s le pe rm e t tron t p or un s con ve n ti cu parti cu
,

li e re e ntre los d e ux cours e t l ouproce d e ra ã l ami ab le ,


' '

auss i tot que fai re se pourra , a la d xati º u d e fi ni ti va d os


G uianas portug ai se ot fran çai se conform e me nt au se us
é c i d l
'
t i l h u i ti e m o d u trai té d U t re ch t
' ”
p r s e a r c e .

P or e ste acto, o C on g re s so d e V i e n na t or nou sua,


h omolº g aud o a sole m n e m e uto, a i n te rpr e taç ã o q ue P º r

t ug al d e ra con stan te m e n te ao tratad º d e U tre ch t n os 1 0 2


an ne s d e corr i d os d e su a prom u lg açã o .

que . le P o r tug al a to uj our s c on si d e r o com m e


ce llo qui avai t e té j ix é e p ar le tr ai té d U tr e ch t
'
' '
.

E pre ci so e e n e rg i ca a d e claração do C on g re sso e m


'

favor d o P º rtug al : a e x te n sã º d º s di re i tos d e ste m od e —se


'
o O YA P O C K 22 3

pe la e xt e nsão da suas alle g aç ó e s fe i tas con tra a p art e


con trari a .

H a aq ui o vi m a o p ote sta te m d o d i re i to roman o .

P e lo ar t 1 0 7 fi cou d e um a ve z se pultad o o q ue s e
.

p u d e r a c h am a r a q ue s tã o g g p
ao ra li i c
.a
O r i o li m i te é aque lla cuj a e m bocad ura e sta e n tre
quatr o a ci n co g rãos d e lati tud e n orte O ra pe los traba
.

lh os , d a r i g or oso cunh o sci e n ti d co, d as m ari n h as fr an ce z a,


i ng le z a, am e r i can a a b raz i le i ra , e ssa r e g i ã o n os é h oj e
tã o con h e ci d a como a palm a d e n oss as m ã os .

N a lati tud e d e q uatro g rãos n or te , n e sse re g i ã o, h a


'

uni ca m e n te o r i o O y apock , te n d o ah i sua e mbocad ura .

A li ás 0 R ote i r o d a P i m e n te l p ub li cad o e m L i sb oa e m
1 7 1 2 , um an no an te s d o tr atad o d e U tre ch t , d ava n os j a —

e xac tamcn ta a foz d o O y apock aos q uatr o g rã os e se i s


m i nutos d e lati tud e n orte O s g rã os d a g e og raph i a m a th e
.

m ati ca n ã o se pod e m d e slocar .

S ub var tam sci e n ci a, suppri m am as le i s d a i n te lli

g e n c i a h u m an a , s i q u e re m ab ala r o n os so d i re i to !
R i o, 1 7 d e S e te mb r o d e 1 8 9 6 .
E STR ANG E IR O S ILLUST R E S E P R E ST IN OSO S
q ue co n c o r r e r a m , c o m t o d o o e s fo r ç o e d e d i ao , p ar a o e n
l
g r a n d e c i m an to i n te ll e c tua l , a r ti s ti c o , m o r al , m i i ta r , li tt or ar o
e c o n o m i c o , i n d us tr i a l , c o m m e rc i a l e m a te r i a l d o B r az i l , d o s ei
o s p r i n ci p i o s d e nto s e c ul o a t é 1 8 9 2

o nm
R elaca da
anisa
P E L O

V I S C O N D E D E T A U N A Y

FR A N C E Z E S

O s T a un a y ( B ar õ e s de T aun ay N i colá o A n ton i o, 0


mai s illus tre d os fun d ad ore s d a A cad e mi a d as B e llas


A rte s , m e m b ro d o I n sti tuto d a F r an ça , ce le b re pi n tor
d a E scola fran caz a e cuj os q uad r os e stao n o L ouvr e , e m
V e rsai lle s e n as pri n ci pae s g ale ri as da E uropa , n asci d o
e m 1 7 5 5 e falle ci d o e m Pari z 1 5 d e M ar ço d e 1 8 3 0 ,
te nd o fi cad o n o B raz il d a 2 6 d e F e ve r e i ro d e 1 8 1 6 até ao
an n o d a 1 8 2 4 sau fi lh o F e li x E m i li o, u

m d os mai s
n otave i s e le m b rad os d i re ctor e s d a A cad e m i a d as B e llas
A r te s , a cuj a fre n te e stava d e 1 8 2 8 a 1 85 1 , p rofe ssor d o
S r D P e d ro II d e d e se n ho, g re g o a li tte ratura , poe ta,
. .

trad uctor d as od e s d e Pí nd aro a d as sati re s d a P ars i o,


i n can saval propug n ador d a g rand e n aturali saç âo, já e m
1 8 2 2 , e d as mai s i n di spe n savai s me d i d as h y g i an i cas a
as th e ti cas d o R i o d e J an ai r o d e sd e aq u e lla é poca p r o
lon g ame n to d a r ua L arg a d a S ão J oaq ui m at é ao mar ,
ab e rt u ra d a r u a D L e opold i n a e da ave n i d a d o P aço d a
. .

S ã o C h r i stovã o ao A te rrad o, e sg otame nto d os pan tan os e


can ali saç âo d as ag uas , arbori saç â o da cid ad e , alarg ame n to
su cce s si vo a re cti fi caçã o d as r u as, cu j os can tos d e vi am
se r cor tad os , suppri mi n d o se as e sq u —
i nas , for maç ã o d a
squa r es , con stru cçã o d e caos e e m oç ã o d a pa laci os o qu e —

tud o consta d e m uitas me mori as e proj e ctos i m pre ssos e


29 T O I O I
L V I I, ll .
2 26 a av rs ra r a m an s an n o
'
m s rrr uro
' '
n i s rom co
'

m an uscri ptos um d os be m fai tore s d a T nuca, on d a


traçou a e strad a n ova d a C ascati nh a e , com o se u ami g o
arch i te cto J ob J us ti n o d e A lcan tara, con strui o a p on te
mon ume nt al sobre o ri o M ar acan a, falle ci d o a 1 0 d a A b ri l
d e 1 8 8 1 n o R i o d e Jan e i ro, d e poi s d a pe r man e n ci a não i n
tarrom pi d a d a m ai s d e 6 5 an n os) ; A ug usto M ar i a T aun ay ,
i rm ã o d e N i colao A n ton i o, asculptor d a n ota , um d os
fund ad ore s d a A cad e m i a d as B e lla s A r te s , pri m e i ro pre
m i o d e R om a , auto r d a b e lli ssi ma e s tat ua d o g e ne ral
L assalle , d a hi stori ca e sta tue ta d e N apole ã o n a i lh a d E lba ,
'

d os g rupos d o A r co d o C ar ouse l a d os b ai x os r e le vos e d a


e s pi ral d a colu m na V e n d ome e m P ari z , falle ci d o n a T i
j uca a 2 4 d a A b ril d e 1 8 2 4 ; major C ar los A ug usto
T aun ay , m i li tar con d e cor ad o pe la m ão d e N apole ã o I n o
cam po d a b atalh a d e L e i pz i g com a L e g i ã o d a H on ra,
ve te ran o d a I n d e pe n d e n ci a , e scri pt or j orn a li sta, fun
d ad or d o anti g o M essag e r d u B r és i l, um d os pr i m e iros
collab orad or as d o J orn a l d o C om m e r ci o, autor d e obr as
sob re ag r i cultura n o B raz i l e culti vo d o alg od oe i ro,
trad uc tor d as come d i as d a T e r e nci o, nasci d o e m 1 7 8 9 e

(1 )E m 1 86 6 ,
vi a an d o e u
j para M ato G rosso, e scre vi a m a e lla com
-

bastan te am ar ura : «Quare n ta an n e s , m au 1 1 1 1 1 0 , d e d e d i caçã o se m um


d i a d e i n te r va o por e sta B raz i l N a e sph e ra traçad a e las ci rcum sta n
ci as e m torn o d e m i m , fi z a te n h o fe i to q uan to nd a ne m e con so la
.

é a re li g i ão d o B allo. a g lori ilcaçao d a i n te i g e n ci a um ana pe las


arte s , as le tras , as sc i e n ci as , a ad m i raç ão d os ran d e s ra os d e v i r
tu d e e d as ob ras pri m as d a cre acao h um an a e u to d e que . g rn ai par
ti ci pan te o Im pe rad or P e lo me n os n ão ti r arao e sta g lori a a um e stran
-
.

P are ce d e sti n o, e m um a vi d a j á lon g a com o a m i n h a, se r


id o com o e n te q ue n un ca e x i sti a, n ad a faz n e m ti n h a e le m e n tos
p a ra se r u ti l e m n e n h um ra m o d e ac t i vi d ad e E , e n tre tan to , s ó D e us
sabe q uan to m e d ó e q u alq ue r i nj us ti ç a lrrog ad a a m ai s i n s i g ni ii can ta
c re atura P or i sto é q ue m e pn n g e o d e sg osto d e v e r tan to trabalh o m e u
.

p e r di d o , ta n ta i d ea co n ve n i e n te e g ran d i osa pos ta d e lad o e re pe lli d a


até c om ar d e m ota e pouco caso » M e u pai vi ve u m ai s 1 5 an n os
.

d e pº i s d e e scri ptos e s tas palavras , ols falle ce u e m 1 88 1 , te n d o d e


i d ad e m ai s d e 86 an n os N asce ra e m on tm ore nc pe rto d e P ari z a 1 d e

%
.

º 1 79 5 Foram su as u lti m as palavras: A d u, be lle n a tur e d u


ã ª
ª ºº
r S tl
.

C ompuz ara para si o se g ui n te api ta h lo q ue e sta g ravad o n a pad ra


ªp
.

marmore d o se u tum ulo e m s J oão B . ti sta (B e rq uó )


« P h i lo log ue à d e m i p oête ,
S pocta tcur átom o! d u B oau ,

J e p e r d i s m on te mp s d se q u e to .

U n d ous: r e g ard sur m on zom ba m ! »


B ar s an e s m os i nn us ra s s r: P aas rm osos 2 27
' '

falle ci d o a 6 d e S e te mb ro d e 1 8 6 7 H ipp oly to T aun ay ,


p o e t a , tr a d u cto r d a J e r us a l e m I/ i be r ta d a d e T o r q ua t o
Tasso, d e u a e s tam pa , e m collab oraç ã o com F e rd i n an d
D e n i s , uma H i stori a d o B r az i l e m 6 volume s T h e od oro
M ar i a T aun ay , con sul d e F ran ça n o B r az i l por m ai s d e
4 0 an n os , i n e xce d i ve l ph i lan t h ropo, um d os pr i me i r os
aboli ci on i stas n a S oci e d ad e A ux i li ad ora d a I n d ust ri a
N aci on al, poe ta e x í m i o , autor d os b e lli ssi m os ve rsos la
t i n os d os I d y llzos B r asi le i r os , tr ad uz i d os e m fran ce z p e lo
'

i rm ã o F e li x E m i li o , n asci d o e m 1 7 96 e falle ci d o a 2 0 d e
M ar ço d e 1 8 8 0 n o R i o d e J ane i ro ; A m a d o A d r i a n o
T a un ay , ousad o vi aj ante e m torn o d o g lob o aos 1 6 an n os
d a i d ad e , poe ta , musi co an th usi asta d e Jos é M aurí ci o,
d e se n h i sta d a e x pe d i ç ã o d a F re y ci ne t, n ascid o e m 1 8 0 2 ,
foi m orr e r afog ad o n o ri o G uapor é , e m M ato G r osso, a 5
d e J an e i ro d e 1 8 2 8 , um d os m e m bros proe m i n e n te s d a
i n fe li z com m i ssã o L an g sd or ff l os B e a ur ep ai r e , C on d e
J acque s d e B e aur ep ai r e , apre ci ad o a i llustr ad o offi ci al
g e n e r a l d o e x e r c i to b r a z ile i r o , p
r e s to u r e le v an t e s s e r

vi ç os n a g ue rra d a I n d e pe n d e n ci a , comm an d an te d as
arm as d o Pi auh y , e scr i ptor , falle ci d o n o R i o d e J an e i r o
a 26 de J u lh o d e 1 8 3 8 a T he od or o d e B e aur ep ai r e , v i ce
alm i ran te d a arm ad a n aci on al, d e ste mi d o m ar i n h e i ro ,
m ui to s e d i sti n g n i o por occ asi ã o d a luta d a I n d e pe n
ci a e n as pe le j as n a vae s d o R i o d a P r ata , falle ci d o n o
R i o d e J an e i ro a 2 d e N ove m b r o d e 1 8 4 9 C on d e A le
x an d r e d E s cr ag n olle , b r av o mi li tar , coron e l com m an d an te
'

d e cor pos n os te m pos d a I n d e pe n d e n ci a, falle ci d o n o


M ar an h ã o como com m an d an te d as ar m as , a 1 6 d a D a
z e mb ro d e 1 8 28 ; P e d r o L a ba tut, g e n e ral, n asci d o e m
C an n e s ( F r an ç a) , um a d as fi g uras mai s n otave i s d as
cam pan h as d a B ah i a e m pr ol d a sua li b e rtaç ã o , falle ci d o
n aq ue lla ci d a d e a 2 4 d e S e te m b ro d e 1 8 4 9 . S e us ossos
foram tr an sp ortad os par a P i r aj á , on d e alcan ç ar a bri
lh outa vi ctor i a sob re as tropas portug ue z as E m i li o
M alle t, B ar ã o d e I tape vy , te n e n te g e n e ral, i n tr e pi d o
-

sold ad o d i sc i pli n ad or , v i ve u comm an d an d o corpos no

( ) i d a a m i n h a obra
1 V —
C i d ad e d e M a to G r osso
228 a s vxs ra T R I M E N S A L
'
DO m s rrr uro
º '
a ram a i co

R i o G r an d e d o S ul, um d os mai s sali e n te s vultos da


g r a n d e b a t a l h a d a 2 4 d e M a i o , e m q u e oo m m a n d a va a
ar ti lh ar i a r e volv e r , falle ci d o n o R i o d e J an e i ro a 2
-
de
Jane i ro d e 1 8 8 5 ; A ug us to L e ve rg e r, falle ci d o e m C ui abá.
a 1 4 d e J an e i ro d e 1 8 8 0 , e m i n e n te pe rsonali d ad e ; ca

p i t ã o d e fr a g a ta E t ch ba r n e , b a s co fr a nce z d e n a s ci m e n to ,

vale n ti ssi mo pi loto d o vapor A maz on as , n a ce le b re b a


talha n aval d o R i ach ue lo e um d os bar õe s d aq u e llo
'

di f ll i d d d
º

g l o r i o so a , a ec o a 7 e A g o s t o e 1 8 9 2 ; l t e n e n te
V i og e t, i n fe li z , mas d e nod ad o offi ci al d e m ar i nh a ; os
afamad o s a r ti s t a s J o a qu i m / L e br e ton , p r i m e i r o d i re c t o r

d a A cad e m i a d as B e llas A r te s , falle ci d o n o R i o d e J a


ne i ro e m 1 8 1 9 ; G r an dj e an d e M on ti g n y , i n si g n e ar
ch i te cto, con struí a a e Xple n d i d a sala d a A lfand e g a e i n
fe li z m e n te b e m poucos e di fi ci os d e sta capi tal ( 1 e n ch e u,
'

p o r é m ,
C a ss e l , ca p i ta l d o r e i n o d e W e s tp h a li a , n o t e m p o
d a Je ron y mo B onaparte , d a sob e r b os e ad m i rad os mo
nu m e n tos , falle ci d o n o R i o d e J an e i ro a 1 0 d e J ulh o
d e 1 8 5 0 ; J oã o B ap ti s ta D e br e t, pi n tor , pub li cou curi osa
obra orn ad a d e g rav ura s colori d as sob re 0 B raz il
( 1 8 3 1 -
1 8 3 7 , 3 v ol s
. i n -
fo li o ), u m d o s f u n d ad o r e s d a A c a
d e mi a d as B e llas A r te s , autor d o g ran d e q uad ro d a co
r oaçã o d e D P e d ro I , i mag i n ouo d e se nh oua b an d e i r a a
os br az oe s d o I mp e r i o d o B raz i l, alé m d a con d e cor aç ã o
d o C ruz e i ro, falle ci d o e m 1 84 7 ; C ar los S i m ã o P r ad ze r ,
'

e sculptor , d i scí pu lo d e D e sn oy e r , i r mã o d o tão fallad o


e statnar i o, amb os nasci d os e m G e n e b ra ; F r an ci sco B on
r ep os, d i sci pu lo a aj ud an te d e A ug usto Taun ay , falle
ci d o n o R io d e J an e i ro ; Z e fe r i n o F e rr e z , profe ssor
ame ri to d e g ravu ra d e m e d alh as , vi n d o n o te m po d e
D J oã o V I com a colon i a d e arti stas a i n d ustri ae s a con
.

v i ta d o C on d e d a B arca , falle ce u n o R i o d e J a n e i r o a 2 2
d e J ulh o d e 1 8 5 1 ; os dous M or e aua: ( L ui z e A ug usto) , pi n
tor e s d e nota e e xce lle n tas re t rati stas , o ulti m o falle ci d o n o
R i o d e Jan e i ro ; P a lli êr e , orname ntou o te cto d a sala .

S ã o d e lle a be llissi m a fach ad a d a A cad e m i a d as B e llas - A rte s ,


'

(1
3
h ole e tu ad a ; a cas a fron te i ra ao P asse i o P ubli co , rua d a L apa as
q ui n a d a as M arre cas d uas casas d e cam 0 , um a n a G as e a, outra
.

pe rto d o larg o d o E staci o d e sa e o ch afari z o R oci o P e que no .


E S T R A N G E IR O S IL L U S T R E S E P R E S T IM O S O S

d e h on ra d a A cad e m i a d e B e llas A r te s, on d e foi profe ssor


V i n e t, um d os m e lhore s pai z ag i stas d a n ature z a b raz i
le i ra , tã o d i fii cil d e se r e prod uzi d a e m te la ; B ar an di e r ,
'
r

L e C h e vr e t, L B uoe lo t; pi n tore s d e tale n to L ui z A le i x o


'
.

B oula n g e r , calli g raph o e me str e d e arm as a b raz õ e s, org a


ni zador d e b ons q u ad ros sy nopti cos d a h i stor i a patri a,
falle ci d o n o R i o d e J an e i ro a 2 4 d e Julh o d e 1 8 7 4 ; L ui z
R ocke t, as tatuar i o, autor d a g ran d i osa e stat u a de
D Pe d ro I a d a d e J ose B on i faci o, e r e ctas n o R i o d e J a
.

n e i r o ; os sab i os e n aturali stas S ouh é d e S a uc e , ab ali


'

sad o math e mati co, le n te d a E scola M i li tar e di re ctor d o


O bse rvato ri o A stron omi co, falle ci d o n o R i o d e J an e i ro ;
A ug usto d e S a i n t H i lai r e , um d os mai ore s e mai s ute i s
-

a gm i o s d o B r a z i l, b o t a n i co i llu s t re ,
v i aj a n te t ã o ve r í di co

q u a n t o m i n uc i o so ; n a sc e u e m O r le a n s a 4 d e O u t ub r o d e
1 7 7 9 , ch e g ou a 3 0 d e M ai o d e 1 8 1 6 ao B raz i l e pe rcor re u
d urante se i s annos mui tas provín ci as d o Im pe ri o, ce n trae s
e d o li ttoral até a C i s plati n a, falle ce ua 3 0 d e S e te mb ro
d e 1 8 5 3 ; L T h e od or o D es cour ti lz , z oolog o orn i th olog i sta;
.

a su a b e lla ob ra sobr e av e s e passaros d o B raz il , orn ad a


d e m ag ni âcas g ravuras colori d as e i n fe li z m e n te n ã o con
ci n i d a s vali os í s si m a ; falle ce n n o R i ach o, E s pi ri to S an to,
a 1 3 d e F e ve r e i r o d e 1 8 5 5 : A ud e be r t e V i e i llot, os m on o

g pr a h os d o s co l i b r i s ; o e m i n e n te b o t an i co G a n di ch a u d
fre i C am i llo d e M on ts err at, d a ord e m d os b e n e di oti nos,
i llus t re ph i lolog o, ori e n tali sta , profe ssor d o C olle g i o d e
Pe d ro I I e d e poi s d i re ctor d a B i bli oth e ca N aci onal, e m
cu j os A n n ae s ( t o m o X II app a r e ce u d e t i d a e b e m e la b o
rad a b i og r aphi e , falle c i o n o R io d e J an ai ro a 1 9 d e N o
v e m b ro d a 1 8 7 0 os phi lan th ropos e me d i cos , d outore s,
J oã o M aurí ci o F ai vr e , um d os b e n e m e ri tos d a i m m i g raçã o,
lutoud e mod o pasm oso para fund ar , à s m arg e n s d o r i o
Ivah y ( P aran ã) a colon i a T h e re z a , vi o os se us e s for ç os ,

q uasi d e todo b urlad os pe las m ai s e x traord i nari as a d ra


mat i cas pe ri pe ci as e m orr e u, a 30 d e A g osto d e 1 8 5 9 , n a
q ue lla provi nc a , e x h austo d e forças ; J é
i o s M i
an d oca
S i g a ud , autor d e ob ras classi cos sobre mole sti as e cli m a
d o B r az i l, i llust re fund ad or d o In sti tuto d os M e n i n os
C eg os , falle ce un o R i o d e J ane i ro a 5 d e S e te m br o d e 1 8 5 6 ;
S én éch a l, m e d i co conh e ci d o pe los se us mod os or i g i nae s
2 30 a z vrs ra T R I M E N B A L
'
no m ar rr n ro m sr on i co
'

e e spi ri to d a cari dad e , falle ci d o no R i o d e J anai ro ;


.

J oã o B . L acai lle , di sti n cto fac ultati vo a q ue m se d e ve m


os pri me i ros e stu d os mi crog raphi cos sob re a fe b re ama
re lla, falle ci d o n o R i o d e Jan e i ro a 1 8 d e J u lh o d e 1 8 8 0
S outi e , falle ci d o no R i o d e J s ue i ro ; C h e m ovi z , autor d e
um D i cci on ari o d e M e d i ci n a a formulari os m ui to popa
lare s e m tod o 0 B raz i l, até nos mai s fun d os se rtõe s ;
R ay m un d o D esg e n e ttes , m e d i co, mi n e ralog i sta, pub li cou
mui tas me mori as e opuscn los , astabe le cau se , larg os nun ca,
e m U b e ab a (
r M i n as G e ra e s) , fe z se d e poi s padr e e paro
-

chi ou vari as frag ue z i as d e G oy az , on d e morre u; L ui z


C outy , ínte llí g e n cia supe ri or , g e ni al, um d os e strang e i ros
q u e d a p r o m p to m e l h or vi r a m e co n h e ce r a m as co usas b r a
z i le i ras , t rab alh ad or i n fati g aval e m m u i tas as ph e ras a d e
ad mi rave l clari v i d anci a, falle ce u n o R i o d e Janai r o a 2 2
d e N ove mb ro d e 1 8 8 4 , te nd o ape n as 3 0 an n os d a i d ad e ;
F e li a: V og e li , d i s ti ncto profe ssor d e hi ppiatri ca n a E scola
'

M i li tar d a P rai a V e rme lh a por long os an uos , acom pan h ou


d e poi s A g assi z n as vi ag e n s ao A maz onas e trad uz i o a
ob ra d aq u e lle sci e n ti s ts g e olog o a i cth y olog o B ar an d on
'

B onj oan G ar n i er ; tod os falle ci d os no R i o d e Jane i ro, e


p ro d ss i o na e s a p r e c i a d os ; T h eb e rg ,
e e m e x t re m o p p
o u la r
n o C e arã , falle ci d o a 7 d e A g osto d e 1 8 9 2 , tan to q u an to ,
n o M aran h ã o, S auln i e r d e P i e rr e le vée , q u e e scre ve usobr e
e n d e m i as d e M ato G r osso os h i s tori ad ore s , vi aj an te s
e pu b li ci s tas F e rd i n an d D en i s , con sag rou tod a a long a

a lab ori osa e xi ste n ci a ao B raz i l e a P ortug al, pe sq ui zad or


con sc i e n ci oso, a pr i n ci pi o vi aj an te i n cans ave l, d e poi s i n
fati g ave l e scr i ptor , n asce u e m 1 7 9 8 e falle ce u e m 1 8 9 0 ;
C on de B an cas d e C aste ln au, n otave l vi aj ante d o i n te ri or
d o B raz il ; V is con d e d e O se ry , compan h e i r o d e C aste lnau,
afog ou se n o ri o A maz onas ; We dd e l, outr o com pan h e i ro

da me sma e x pe d i çã o a d os mai s vali osos ; C on de d e L a


H a r e , autor d a e x te nsa m on og raphia F M D up r at, re . .

d actor d o A g ri cola e m Pe r namb uco, falle ci d o n o R i o d e


J an e i ro ; A rsen e I sabe lle con h e ci d o pe las suas E ncur sõ e s
no R i o G rand e d o S ul o tã o c i tad o A lc id e s d or
'

bi g n y ; B ar ã o d A r ce t ; I zui z a B ach e le t, autora d o P h a


'

lan s têr e d u B rés i l ; Xa vi e r E y m a ; M ax R ad ig ue t ; E m i li o


C a r re y , roman ci stas ; B e lmar ; R ue lle P omp on n e C harte r
as m auo n i n os I L L U S T R E S a P ans rm osos 23 1
'

d e R i be y r olles , re fug i ad o poli ti co, tomou—se d e g rand e s


sy m path i as pe lo B raz i l, e scre ve u L e B rési l p i ttor esque ,

p e ri o d i co p u b li c a d o p or V i c t or F ro n d , e fa lle c e u a m N i
t be roh y a 1 d e J un h o d e 1 8 6 0 , Vi ctor H ug o e n vi ou para
o se utu mulo b e lli ss i mo e pi taphi c M i g ue l B ur n i e r , v i g o
roso pu bli ci sta , cu jo s a r t i g o s , p ub li ca d o s no J o r n a l d o
C mnm e r ci o, s ob re q ue stõ e s polit i cas e d e h y g i e n e e as si
g n a d o s c o m a s i m pl e s le t r a Z , c a u s a v am se m p r e g r a n d e
i m pre ssã o ; M i lli e t d e S ai n t A d olp he , autor d e um d i c
ci onari o g e og raph i co e m 2 vols , bas tan te uti l, ape sar
.

de con te r n ão poucos e rros ; L e on ci o A ub e, pub li cou


apre ci ave l m onog ra ph i a sob re S an ta C at hari na , e spaci al
m e n te na par te se pte n tri onal ; A d olp h e d e B e a uch amp ,
au tor d a um a hi stori a d o B raz i l, um tan to fan tasti ca e
ch e i a d e di s cursos pron un ci ad os por i n d i os, a mane i r a
dos li vros d o pad re V e rtot , mas e scri pta e m e sty lo pi t
tore sco e attrah an te ; C h ar les R e y baud , autor d o L e
B r ésil, li vr o q ue me re ce uas h on ras da i m me d i ata trad uc
ç ã o e m i n g le z e a ll e m ã o ; D r. R e n d a , d e u a e s ta m p a
E stud os tºp og r ap h i cos e ag r on om i cos sob re 0 B raz il,
di g nos ai n d a h oj e d e consulta ; H e r cules F lor e n ce , d e se
n hi sta , vi aj an te o mod e sto e scri ptor , a e lle se d ava a u ni ca
e i n te r e ssan te n ar rati va d a m allog rad a e xpe di çã o L an
ii u i
'

g s d o r h o m e m d e í n d o le m i t o n v e n t i v a e o b se r v a
d ora , n asci d o e m N i ce a 2 9 d e F e ve re i ro d e 1 8 0 4 , fun d ou
r aspai taval famíli a e m C am pi n as ( S Paulo) , on de falle
ce u 2 7 d e M ar ç o d e 1 8 7 9 ; L a B e aum e lle , e scri ptor ,
au tor d o S on h o d e I taj ur u ,
f al l e c e u n o R i o d e J a n e i r o a
me re ce u pom poso e log i o n acrolog i co d o con e g o J an uar i o
d a C unh a B arb osa ; L . G am bi e r , q ue , e m 1 8 1 1 , j á cla .

mava con tra a d e strui çã o d as matas ; L uíz D r e y s , e scra


vau m e m or i as offe re ci d as ao I n sti tuto H i s tor i co ; A lf r e d
M ar c, autor d a e xce lle nte ob ra e m 2 vols L e B r és i l e t .

s e s P r ovi n ce s , on d e h a b as ta fon te d e i n for m a õ e s q u e


ç
h on r am o e scri ptor a surpr e h e n d e m o le i tor , falle ce u e m
Par i z h a po uco mai s d a 4 an ne s ; E r n e sto V a llé e , e xplo
re d or d os se r tõe s d a G oi az e d as cab e ce i r as d o A r ag u ay a
e T oca n ti n s —
os i n d ustri ae s J oã o B ap ti s ta L e ve l, vi n d o
n o te m po d e D . J oã o V I a falle ci do n o R i o d e J an e i ro ;
B r a con ot, F r an cis co O vi d e , N i colá o E n out, P ili te , F a br e ,
2 32 a n vrs ra r m uz n san n o m e r i m ro m s ron roo
' ' ' '

L ui z J osé B oy e se u ii lh o H ip poly te , tod os e llas contr a


tad os p ara org an i z ar am a d i ri g i re m g ran d as oii ici nas d e
m arce nari a , cor tum e , se rralh e r i a, carpi n tar i a , fun di çã o ;
S e i g n ot P la n d t e r , fund ad or d o J or n a l d o C omme rci o e m
;

1 82 7 '
J uli o V i lle n e uve e M an ti g n on , con ti n uad oras o
i i d u f S i l G f
'
p r e s t i g i o s os p p
r o r e t ar os a q e l la o lh a ; e g n e e t , a e

j e r e A i lla u d ,
e d i to r a s t o
yp g p r a h i co s ; V i c t or F r on d e

S isson , i mpre ssoras e e di tore s d e i m por tan te s publica


ç õ e s , t a e s c om o L e B r é s i l P i tto r es qu e a a va l i osa G a le r i a
d os B r as i le i r os i llustr e s ; E m i li o A d e t, n oti cia ri sta r od a '

e tor e ad mi n i st rad or te ch n i co d o J or n al d o C om m er ci o,
falle ci d o e m 1 8 6 7 ; S al/i n g r e , i ntrod uctor d a ti n t uraria
n o R i o d e J an e i r o, d e sd e os pri me i ros te m pos d a consti
tui ç ão d o B raz il como R e i n o U n i d o ; V i ctor R e ese ( B ar ã o
d e S V i ctor ) , n e g oci an te ouri ve s, alc an çou n ão pe q ue na
.

fortun a e pre s tou re le van te s se rvi ç os a S an ta C asa d a


M i s e ri cord i a os e d ucad ore s R oosm ale n , T a uloi s e
G osli n os pad re s B oi r e t, um d os p rofe ssor e s d o
S r D P e d ro II , a D ur an d , e x cursi on i st a d a se rr a d o C a
. .
-

r aç a —
os e n g e n h e i ros E ug e n i o D avi d , m ui to e sti mad o n a
B ah i a, n asci d o a 1 1 d e M ai o d e 1 8 3 6 , falle ci d o a 1 d e
J ulh o d e 1 8 9 2 R i v i er a e P ar i g ot , maj or H ug o d e F our
n ie r ; m aj or F e lipp e A ch é , falle ci d o no R i o d e J an e i r o
a 30 d e D e z e mbro d e 1 8 8 1 ; G . M ar li êr e , q ue vi ve u
larg os ann os e n tr e os ín d i os B ot ocud os o d e lle s pu
'

b li cou lon g o v ocab ulari o ; B arr a l, offi ci al d e m ari n ha,


e scre ve u e m 1 8 3 3 m ui to noti ci osa in form aç ã o sobre
S anta C ath ar i n a ; L ui z A . B ur g ai n , falle ci d o no R i o
d e J an e i ro, con ce i tuad o profe ssor a li tte rato O s se us .

d ramas P e d r o S e m e L ui z d e C am õ e s são ai n d a re pre


se n tad os n os n oss os th e atr os com a pplauso ; J ose F r an
ci s co H albout, falle ci d o n o R i o d e J an e i r o a 1 d e J u lh o
d e 1 89 0 , d e d i cad i ssi mo profe ssor d o C olle g i o d e Pe d ro II
V i ctor M i lh as , opti m o ch e fe d e ofii ci n a ty pog raphi ca ,
n asci d o e m T ar b e s e m 1 8 4 5 e falle c i d o a 1 3 d e J u lh o d e
1 8 9 2 E m i li o J a n vr ot, di sti n cte clí n i co e ph arm ace uti co
fallci d o a 2 9 d e S e te m br o d e 1 8 9 2 ; D r V i ctor R e n ault, .

n as ci d o e m 1 8 1 0 e falle ci d o e m B arb ace n a a 1 8 d a O u tu


bro d e 1 8 9 2 , pr i me i ro e x plorad or d os ri os D oce , P ara
catú e M u cu r y , au tor d e m ui tos li vros d i d ac ti cos ; i rmã
n sr n am m os i t ali an as e p ue s " n osos 288

de car i d ad e C B ri sacy , nasci d a e m L i lla a 9 d e


ar oli na
J ulh o d e 1 8 2 7 o falle ci do nc R i o de J ane i ro a 30 d a O utu
.

br o d e 1 8 9 2 , d e poi s d a 3 7 an os d a pe rm an e n ci a, pre
.

st an d o os m ai ore s se rv i ç os n os hos pi tae s e casas d o i n


-
strn oç ã o J oã o B apti sta B i n ot, n otave l h or ti cultor ;
B L G ar n i e r , con h e ci di s si mo li vr e i ro e d i tor , falle ci d o a 1
. .

d e J ulh o d e 1 8 9 3 ; V i scon d e B our g oi n g d O r ly , e scri ptor


'

e philosoph o J oã o G u stavo d e D on ti n , an g e nh e i ro, falle ci do


e m 1 8 d e J ulh o d e 1 8 7 4 a outros .

IN G L E Z E S

O s almi ran tos lord C och r an e , C ond e d a D und onald a


e M a rq u e z d o M aranhã o, nasci do a 1 4 d e D e z e mbro d e
1 7 7 5 a falle ci do no an no d e 1 8 6 0 , p ri m e i ro m ar i n h e i r o do
se u te m po, ulti m o da sua escola , u m d os mai ore s auxi li are s
d a i n d e pe n d e n ci a d e var i os paíz e s d a A me r i ca d o S ul,
notad ame n te C hi le e B raz il ; J am e s N or ton , ce le bre ma
ri n he i ro, h e roe d e m u i tos comb ate s , e m um d os q uae s , a
1 6 d e J unho d e 1 8 2 8 , pe r d e u um braç o , o mai or vulto
d as g ue rras novae s d o R i o d a Pr ata , falle ci d o a 2 9 d e
A g osto d e 1 8 3 5 , com 4 6 an º s ape nas , quan d o voltava d a
A ustrali a para 0 B r az il, e m cu j o s e r vi ç o se m pre e s te ve
de sd e 1 8 2 3 ; T ay lor , outro mar uj o i n e xce d i vol e m le al
dad a e b ra vur a, h os tili sou até L i sboa na frag ata N i the
r oy a e sq u ad ra por tug ue z a ; F r e d e r i co M ar i ath , falle ci d o
n o R i o d e J s ue i ro a 2 d e J ulh o d e 1 8 6 3 , d i st i n cto pe los
.

se us fe i tos nas n ossas g u e rr as ci vi s , tã o ou sad o nas cc


casi õ e s pre ci sas, q uan to p ru d e n te e concili ad or ; J oã o
P as coa G r e nfe ll, falle cid o a 2 9 d e M arç o d e 1 86 9 , e m
L i ve rpool, consul g e ral d o B raz i l, e m cuj o se r vi ç o se
ma nte ve se mpre com o mai or b ri lh o d e sd e 1 8 2 3 , pe r d e u
um b raço na cam pan h a naval d a C is plati na, h e roe e m
mui tos m om e n t os d i fii cci s , e parti cularme n te n a ce le bra
p a ssa g e m d o T on e le ro ;
-
os v a l or osos of i i ci ae s d e m ar i n h a
G ui lh e rm e P ar ke r , q ue tan to se d i sti ng ui o , e m A g osto do
1 8 3 6 , n as g ue r ras d o P a ra ; H om o: C r ai g , cond e corad o
com o ha bi to d o C r u z e i ro pe los acto s d e b r avura p rati
cad os n o com bate d e 1 6 d e J un h o d e 1 8 2 8 , a par d e A u
g u s to L e v e r g e r ; B o se ; C lar e ,
W i lson ; S h e p ar d , ca p i tul o
30 T on o L v l u r
. .
2 34 n avi e ra T R I M B N S A L a m oam o
'
no i N B T l T U T O

d e frag ata, morto e m combate a 7 d e M a rço d e 1 8 2 7


C owon B arth olom e uH ay d e n , falle ci do no R i o d e J ane iro
U sh er ; J org e B r oom I n g li o, nasci do na I nd i a , morto
p e l os r e vo lto so s d o P o rã , a 7 de J a ne i ro d e 1 8 3 5 ; C e ci l
B rown i n g , D i og o L olle t e P hi lip C h up e ta i , mortos e m r

com bate ; C r osbi e ; Wi lli am , M ac E rwi n g J oh n Wi lli am ;


A . F le tch e ux ; %r e ; R obe rt o S te e l ; T h ompson , comman

d ante d a ce le bre P ar ag uass ú ,



os hi s tori ad ore s e vi a
j an te s R obe rto S outhe y , autor da m e lh or H istori a do
B raz il , se m j ãmai s te r vin d o ã A me r i ca , poe ta i n si g ne ,
e rud i to poli tico, nasci d o a 2 1 d e A g osto d e 1 7 7 4 , falle
ci d o a 2 1 d e M arç o d e 1 8 4 3 ; H e n r i q ue K oste r , v i aj an te ,
n a ci d o n o ann o d a 1 7 9 3 e m P ortug al, e n ã o e m L i ve r pool,
s
com o por ve z e s te m si do afii rm ad o, au tor d o i n te re ssante
li vro T r ave l i n B r az il, e m q ue trata par ti cularme nte d as
'

p r o ví n ci as d o N o r t e , fa lle ce u e m P e rn a m b u co n o a n no d a
1 8 2 7 te nd o ape n as de i dad e 34 an os ; J oh n A n n i tag e ,
ami g o d o g ran d e E vari s to d a V e i g a, e scre ve ua e xce lle n te
H is tori a d o B r as i l d e 1 80 8 a 1 8 3 1 , q ue se rve d a he llo
.

comple me n to ao mon um e n tal trabalh o d e S outh e y ; J oh n


M awe nasci d o e m 1 7 6 4 e falle ci do e m 1 8 29 , d i sti n cto mi
nar alog i s ta , vi si tou os d i stri ctos d i aman ti n os , S an ta C a
thari n a , e tc , d e 1 80 7 a 1 8 1 0 , a con vi te d o r e i D João V I
. .

e d e scre ve u aq u e llas z on as d e m od o a me re ce r ai nd a h oj e
con ti n ua me n çã o ; T h omaz L i n d le y J oh n L uccok,
q u e e s te v e e n tr e n ó s 1 0 n u n c a , d e 1 8 0 8 a 1 8 1 8 ; C a n di e r ;
A lex an d r e C ald cle ug h ; B ur g ess ; L ister M aw , o q ual
d e sce u d o P e r ú ao ri o A m az onas A lf re d o Wallace ,
outr o vi aj ante d o sobe r bo A maz onas ; T h om az H i n ch liú ;
º

H e n ri S i d n e y , q ue con toue xt raord i n ar i as ave nturas n o


i n te ri or d o B raz i l, e m q uatro an os d e e xcursã o ( 1 8 1 2 )
T h omaz Woobdi n e , o e n th n si asta d a S e rra d os O rg ãos ;

B ate s ,ha pouco falle ci d o, vi aj aram o valle amaz one n se ,


cu jos e sple n d ore s pi n taram , sobre tud o o ult i mo, com tan to
e n th nsi as mo e ve rd ad e «A voz d os passaros , d i z H e n ry
.

B atas, d e scre ve nd o as i mm e n sas flore stas d o A maz on as ,


e m ve z d e traz e r um eco d e vi d a a d a ale g ri a , te m
um q uê d e me di tati vo e my ste ri oso, q ue torn a ai n d a
mai s i n te n so o se n ti m e nto d a soli d ã o P or ve z e s , e m.
m ante r m os i nn us r n ns e p a z s ri uosos 28 5
'

mai o d e profund a calma , subi to ui vo ou d oloroso gr i to


nos faz e st re me ce r : é alg um i n d e fe so fr u g i v o r o , p re s o
nas g a d o g a t t i g re u a ti d l a ç d
rr
a s o o n o p r o o a
boa con stri ctor ” N as h oras m or tas d o d i a, r e pe n ti n o
e stali d o acõa lon g e sob as sombri as abob ad as , g alh os
e norm e s ou arvore s i n te i ras q u e se que bram e cae m com
e stron d o E r g ue m se a e s vae m se outros r ui d os i mpos
.
- -

si ve i s d a se a pli car a d ar n oti ci a . . J or g e G ar d n e r ;


Willi am H aldfie ld ; R e v B Walsh publi cou e m 1 8 3 0
. .

2 vol, N oti ces of B r az i l, com e stam pas b e m apre ci a


ve i s : M ar i a G r ah am ( lad y C alcott) n as ci d a e m 1 7 8 8
e falloci d a e m 1 8 4 3 , autora d a cur i osa ob ra J our n al of
a voy ag e i n B r az il an d r es id en ce th e r e d ur i n g p arts of the
l J E
º
y e a rs 1 8 2 1 ,
1 8 22 ,
1 8 2 3 L o n d o n ,
1 8 1 1 , n —
4 ; . .

E lli ot o P alm , e r plorad or e s d os se r tõe s d o P aran ã e


M a to G rosso, d e q ue d e ram succi n ta re laçã o, mas q ue
e

ab r i ram ã i m m i g raç ão pau li sta e m i ne i ra, aj ud ad os pe lo


i ntre pi d o se r tan i sta J oaq ui m F ran ci sco L ope s ; C h arle s
D un lop , m e d i co e phi lan thropo ; J on ath as A bbott, acre
di tad o le n ta da F aculd ad e d a B ahi a R i car d o G umble ton
D aun t, populari ssi mo e m C ampi n as ( S ão P aulo) , on d e fal
le ce u, mui to re spe i tad o se mpre pe las suas cre n ças rali
g i o sas e fi r m e z a p oli ti ca , n asc i d o e m H u ll a 3 0 d e A g o s to
d e 1 8 1 8 , falle cid o a 1 8 d e J un h o d e 1 8 9 3 ; A le n an d r e
P atte r son , tã o e s ti mad o n a B ahi a q ue lh e e ri g i ram uma
m e mori a e m praç a pub li ca como m onume n to mortuari o
T h omaz C och r an e , e xce lle n te caracte r , um d os i ntr o
d uctor as d a h omoaopath i a n o B raz i l e d os q ue m ai s concor
re ram para a re putaç ão d a T ij u ca , ar rab ald a e m q u e e di
d oou formosa h abi taçã o e on d e falle ce u a 2 6 d e Jan e i ro
d a1 8 7 2 ; p ad r e T i lbur y , profe ssor e s ti mad o ; J oã o H e n r i
q u e F r e e s e , e d u c ad o r d a m o c i d a d e ,
co m p o z v a ri a s o b ras
d i d acti cas ; N orr i s ; J ame s M az e , autor d e boa g ram mati ca
i n g le z a e m por tug ue z T ho maz G oss li n g e sti m av e l m e stre
d a lín g ua m ate rn a ; J org e J oã o D od sw or th , falle ci d o a
4 d a A b ri l d e 1 8 5 0 , n o R i o d e J an e i ro, d e i xou fi lh os m a
n or as , q ue , e d ucad os p e la mai s s oli ci ta d as m ã i s , te m
sab i d o h on rar o n ome pate rn o e n g e n h e i ro G i n ty , con
s tr u ctor d a fabri ca d e g az a d a e s trada n ova d a T ij ca ; o
e m i ne n te H a u ksh aw ; T h om az G ri m m profe s sor d e pi n tura
u
236 m i n s rrr o ro ars ro urco
' '
a s vrs ra r e e s sas n o
'

d e pai m g e m d a A cad e mi a d as B e llas A rte s, sob re mane i ra


p p
o ul ar e n t r e os m u i tos e bo ns d i s cíp ulos q ue d e i x ou;
H e n d e rson , trad u ctor d e M ano e l A y r e s d e C asal e be m i a
justame n te e sq ue ci d o ; F e ld n e r, vi ajan te ; cap i tã o K i n g ,
a q ue m se r e fe re n ã o pouca s ve z e s S ai nt H i lai re ; D i og o

A n d r e w , b om e con stan te am i g o d o B ras i l, R ay n sfor d e tc .

A LL E M ÃE S

E ntr e A llamã e s, os vi aj an te s e sabi os G . C von


,

E s ch we g e , tã o vale n te m i li tar q uan to notave l m i ne ralog i sta


e b otan i co, autor d o P luto br asi li e n si s e d e li vr os mu i to
apre ci ad os , vi si tou o B ras il d e 1 8 1 0 a 1 8 2 1 ; pri n ci pe
M awi m i li an o d e N e uw i e d , g ran d e naturali sta, e st e ve e n tre
n ós e m 1 8 1 5 , 1 6 a 1 7 e lig ou o se u n om e a clas si fi caç ã o
d e mui tos r e pr e se ntante s d a faun a e flora braz ile i ras ; os
ce lab r as J oã o B ap ti sta d e S p i x a C ar los F r e d e r i co P h i
li pp e d e M a r ti ns , 1 8 2 3 a 1 8 3 1 , a re spe i to d os quae s auto .

ri d ad e com pe te n te e xarou e ste j u sti ssi m o con ce i to : N o


se u g e ne r o, a ob ra d e S pi x a M art i n s e d e i m por tan ci a os
i ta l B az il » M ar ti u s a té ao s d e rr ad e i r os d i as d e
p pa r a 0 r .

vid a, t e rm i n ad a a 1 3 d e D e z e mb ro d e 1 8 6 8 , am M uni ch ,
con ti n u oua pre s tar n os os mai s r e le van te s se rvi ç os sci e n
-

ti ii cos na h istori a n atural a e m e s t ud os li n g uís ti cos


n asce ra a 1 7 d e A b ri l d e 1 7 9 4 ; L ud ovi co v on R an g t e
T h e od or von L e i e th old ( 1 8 1 9 a E r n est E be l d e scre
ve u o R i o d e J an e i r o a se u s ar re dore s e m 1 8 2 4 , be m como
O S ch li e h th orst e m 1 8 2 9 M
. . L i n d au C h r i sti an o H asse ,
z oolog o, m e m b ro d a e xpe di çã o L an g sd orif, falle ci d o e m
Porto F e li z n o an no d e 1 8 2 5 D r H e rm an n B ur .

m e i ste r , outro z oolog o e n tomolog i sta falle ci d o am 2 de M ai o


de 1 8 9 2 C . G. G . N e e s, mon og rapho d os b ambu s bra
z i le i ros P ri nci pe A d albe r to d a P r ussi a , e x plorador d o
X i ng ú ( 1 8 4 2 L ui z R i e d e l, di sti ncto botani co, pe r
corr e uq u asi tod o o B raz i l, fe z parte d a comm i ssã o L ang a
dard , d i re ctor long os an ne s d o Pas se i o P ubli co d o R i o d e
J an e i ro e con c orre ucom vali osos e le me ntos para um d os
m ai ore s monume n tos sci e n ti fi cos q ue se h a arg ui do, a
H or a B r asi li e n sis , c om e çad a por M arti ns e E ndli cbcr e
E ST R A N G E IR O S 1L L U ST R E S s. P a a s rm osos 7
'

con ti nuad a por E i h le


c r e outros—
op us sublco atum p p
o uli
br asi li e nsi s li be r ali ta te , P e d ro II re g na ute ; G usta vo I e n
z sch , m i n e ralog i s ta ; R oque S ch n ch , outr o m i n e ralog i sta e
m e tallurg i sta , p rofe ssor d e alle mã o d o S r D P e d ro II . .

e falle ci d o n o R i o d e J an e i ro e m 1 8 4 3 ; F r e de ri co
von S e llow , b otani co e st i mad o, m or re u afog ad o n o
ri o M u cury ( B ahi a) : J . C H om e r , 0
. . C lar a: e A .

Wag n e r , naturalistas vi aj ante s ; A vê L a lle m an t, T h .

V og e l e A ug us to G ri se n ba ch , botani coe , e sc re ve ram


boas mon og r aph ia s ; J uli o P late m an n , e stud ou cuid a
d osam e n te a b ahi a d e Paranag uá ; K e lle r L e n z i n g e r .
-

d e nod ad o e x plorad or d os noss os ri os e se rtõ e s m e n os


con h e ci d os e e xce lle n te d e se n hi sta D i og o K op cke ,
g g p ,
e o ra h o fa lle c id o n o R i o d e J an e i r o e m 1 8 3 3 : S i g i s

m un d o N e ukam m , m usi co d e g ran d e e sph e ra , d i sci pulo


favori to d o i m mortal H ay dn , ch e g ad o ao R i o d e J a
n e ir o e m 1 8 1 6 com A ug u s to d e S ai n t H ilai re , profe ssor
d e con tr apon to e h arm on i a d o I m pe rad or D P e d ro I ; o .

se u A d e u s ao B ras i l é tre ch o m e lod i co d e g r an d e i n api

racao ; n asci d o e m 1 7 7 8 , falle ce n e m 1 8 5 8 ; D r .C a r los


R ath , e th n olog o e pale on th olog o, e x plorad or e m S Paulo e .

B ah i a ; cor on e l S e ve low, aj ud an te d e ord e n s d o M arq ue z


d e B arbac e n a , d e i x ou me mori as sob re a campa nh a C i s
p la t i n a c o r o n e l P e d r o G u i lh e r m e M e y , p
e r o t i m o i n a tr a
ctor d a E scola M i li tar da P rai a V e rm e lh a, g ran d e di sc i

p l i n a d or d e c o r p o s n a g ue rr a d o P ar a g u a y, e m q u e f o i
p or ve z e s f e r i d o ,
f a lle ce u no R i o d e J a n e i r o a 2 5 d e
A g os to d e 1 8 8 8 ; m aj or M ax i m i li an o E me r i ch , outro i h
st r u ctor e m e stre d aq u e lle e st ab e le ci m e n to d e e d uca çã o
'

mi li ta r , e xacti ssi mo cum pri d or d os se us d e ve r e s e m ui to


q ue ri d o d os alum n os , falle ci d o n o R i o d e Jane i ro a 2 4
de A br il d e 1 8 8 3 ; B ar ã o d e P lan i tz , profe ssor d o C olle
g i o d e P e d r o II , m e r e ce u a e st i m a p a rt i c u la r d o S r .

D P e d r o II , falle ci d o n o R i o d e J an e i r o ; m ajor S uckow ,


.

tão popular n o R i o d e J ane i ro , ond e m or r e u apó s lon g a


r e si de n ci a ; B ar d o d e T a utp h aeas , um d os me lhore s e
mais i llustrad os profe ssore s d o C olle g i o d e P e d ro I I ,
e rud i to tã o profu nd o q u an to m od e s to, um d os fun da
d ore s da S oci e d ad e C e n tral d e I mm i g raçâo, falle ci do no
R i o d e J an e ir o a 2 7 de F e ve r e i ro d e 1 8 9 0 J uli o de
238 n avre ra T R I M E N S A L
'
n o rnsr rror o n rs roarco
'

Walle n ste i n , pad re h om e m de scie n ci a , falle ci d o n o R io


e
d e J an e i ro a 2 1 d e M ar ç o d e 1 8 4 3 , tornou-se di g n o d e uma
b iog raphi e e spe ci al, e scri pto pe lo con e g o J an uari o d a
.

C unha B ar b osa , ( V i d e tom o V I d o Insti tuto H i stori co )


e m q ue sã o e xaltad os a s u a i llustraçao e o se u am or ao
B raz il; J uli o F r an ck , profe ssor d e pre paratori os n a facul
d ad e d e d i re i to e m S ã o P aulo, ond e falle ce n n o an no d e
1 84 1 , tã o e sti mad o d os e stud an te s q ue e ste s lh e con sa
g r a r e m u m m o n u m e n t o n o p at e o d a A c a d e m i a ; m a j o r
G asp ar G ijfe n i g , falle ci d o no R i o d e Jan e i ro e m 1 84 3 ;
maj or J uli o F r e d e r i co K oele r , fun d ad or da ci d ad e d e
P e trº poli s , d e li n e ad or d as suas ruas e con str uctor d os se us
p r i m e i r o s c an a e s ,
f al l e c i d o a 2 1 d e N o v e m b r o d e 1 8 4 7 ;
F r e d e r i co d e V arn h ag e n , m e tallurg i sta, di r e ctor da
F ab ri ca d e fe rro d e I pan e ma ; M ah le r , le n te d e ch im i ca
i nd us tri al d a E scola P oly te ch i n a , falle ci d o n o R i o d e
J an e i ro; os se us colle g as d oce n te s e di sci pulos lh e e ri
g i r a m u m b u sto , co m o si g na l e s p e c i a l d e a p ç ;
re o T h e o

d or a S ch i e fffie r , e scrupuloe i ssi m o profe ssor d e g r e g o d o


colle g i o d e P e d ro II , falle ci d o n o R i o d e Jan e i ro ; C ar los
d e K ose ri tz , i nsi g n e j orn ali sta, um d os fund ad ore s d a
S oci e d ad e C e n tral d e I mm i g raçâo, pub li ci st a d os m ai s
i llustr e s e v ale n te s q ue te m t i d o a i mpre nsa b raz i le i ra ,
m ui to con corre upa ra fom e n tar a corr e n te i mmi g ratori a
alle m ã n o R i o G ran d e d o S ul, falle ci d o e m Pe d r as B rau
.

c as , pe rto d e P or to A le g re , a 3 0 d e M ai o d e 1 8 9 0 S e lin
e H e n n i n g , outros b atalh ad ore s e m prol d a i mm i g r açã o,

p r e ce di d o s p o r J J . K. u h l F r e d e r i co v on W e s d i ,
G a e ble r ( 1 8 5 0 N ath an s on Ken t
( 1 8 5 2 D . F . S m id t ( 1 8 5 3 J .L . R õ h e
( 1 8 5 8
N e um an n , G ad e , H e r m an n L i e bi ch e , F r e d e r i co
q u e e s c re v e r am g u i as , c p u sc ulo s e m e m o r i as s ob r e a q u e l l o

g r a v e a s su m p t o N. e m d e v e s e r e s q u e c i d o H e r m a n n H a n p ,t
consu l da A lle man h a m ui tos ann os, ape z ar d e tan tas pe n
d e n ci as d e sag rad av e i s q ue te ve com o g ove r n o b raz i
loiro, pe la má d i re cç ã o i mpr e ssa ao conse g ui me n to e a
.

collocacâo d os i mm i g ran te s ; G lasl, b otani co, d i re ctor


d o J ardi m B otani co, falle ci d o n o R i o d e J an e i ro a 1 7 d e
M ar ço d e 1 8 8 3 A ug usto p i n to r ; E d u a r d o e H e n r i q u e
L a e m me rt, e ste falle cid o n o R i o d e J ane i ro a 1 0 d e
ns ra an o s l n os mw sr a s s s P a n s rul osos 2 39
' '

O utubr o d e 1 8 8 4 , aq ue llo a 1 1 d e J an e i r o d e 1 8 8 0 ,
e d i tor e s i mp or tan te s e ch e fe s d e g ran d e s offi ci nas ty po

g p
r a h i c a s , o r g a n i sa ra m a p u b li c a ç ã o r e g ul a r d o u ti li s s i m o
A lm an ak, q ue S e i g not Plan ch e r e n sai ara e m 1 8 2 1
C ar los e H e n r i que F le i uss, propri e tari os e collabora d oras
arti sti cos d a S e m an a I llus tr ad a , q ue te ve , d e 1 86 0 a
1 8 7 7 , tan ta vog a e tam an h a i n flue n ci a nas n ossas rod as
li te rar i as ; o pr i m e i ro falle ci d o a 1 d e S e te m br o d e
1 8 7 7 , o se g un d o n o R i o d e Jan e i ro a 1 5 d e N ove m bro d e
1 8 8 2 C ar los L i n d e , e d i tor , falle ci d o e m A g os to de 1 8 7 3
C ar los J an sen , opti mo profe ssor , li te rato, h ab i l volg a
ri sad or , m an e j ava pe r fe i tame n te a li n g u a por tug ue z a e
d e i x ou prove i tosas ob ras e compi laç õ e s para a m oci
dad e , falle ci d o n o R i o d e J an e i ro a 2 1 d e S e te m b ro d e
1 8 89 ; D r K och , profi ci e n t e me str e d o h e b rai co e lí ng uas
.

ori e n tae s d o S r D . . P e d ro II, falle ci d o e m P e trº poli s a


7 d e F e ve re i ro d e 1 8 7 4 D r s M ur e , um d os i n tro
.

d uctor e s d a h om mopath i a n o B r az i l, e P e d r ag li a : C L us .

te n e L e op old H e ck , g ra vad ore s d e m e ri to E Wapp aus ,


'

au tor d a n otab i li s si m a G e og r ap hi a d o B r az i l, pai z q ue


n unca vi si tou com tu d o ; F e r d i n an d Wol m outr o e rud i to

q u e d a E u r o p a e scr e v e u o b r a b e m a p r o ve i ta v a ] ,
L e B r é
si l li tte r ai r e ; G ustavo P oe ke ls , m i li tar e d e poi s h ab i l
'

p r o f e ss o r d e p r e pa r at or i os ; e n g e n h e i r o s S ch w a r z m a n ,

auxili ar d e E sch we g e e M ar t i us E d uar d o d e K r e tsch m ar ,


H ar tm an n , H e n r i q ue G e r be r , tao uti l a M i nas G e rae s ,
com o M a ur i ci o S ch war z ao P ar an á ; L ui z S ch r e i n er , e n g e
n h e i ro archi te cto n otave l, n asci d o e m B e rli m e m 1 8 3 8 ,
falle ci d o n o R i o d e J an e i ro a 5 d e J ulh o d e 1 8 9 2 G ui
lh orm e L our e n ço S ch ulz e , e sti m ad o profe ssor , m orto n o
R i o d e J an e i ro a 5 d e J ulh o d e 1 8 9 2 ; D a vi d M or e tz son ,
hon rad o n e g oci an te e ban que i ro, falle ci d o e m J ui z F ó r a
G ae s ) a 3 d e J u
( M i n a s e r lh o d e 1 8 9 2 ; G u st a v o R u m
be lpe rg e r , sabi o natur ali sta , ar ch e olog o, falle cid o n o
R i o d e J ane i ro com 7 6 ann e s d e i d ad e , a 2 6 d e O utub ro d e
1 8 9 2 ; D r B e rth old a G old schm i d t, m or to a 2 6 d e J ulh o
.

d e 1 8 9 3 , com mai s d e 8 0 ann os , d os quae s aci ma d a

(1 0 I m pe rad or m and ou i n scre ve r n a be lla e d ra d o se u tum ulo


3 p
e stas 1 n as si m ple s palavras : « A o am i g o » e m lati m , g re g o e h e b rai co .
34 0 n e vi e r a T R I M E N S A L no m s rrruro m
' '
r om co

me tad e passouno B raz i l, e xce lle n te pr ofe ss or d o C olle g i o


P e d ro II e outros .

A U S T R O H ÚN G A R O S

0 m ui to ci tad o D r J oã o M an oe l P oh l, g ran d e au
.

tori d ad e e m sci e n ci a s naturae s , na sci d o e m V i e n n a e m


1 7 84 , falle ci d o e m 1 8 34 ; ve i o ao B raz i l com a i m pe r atri z
D L e opold i na n o ann o d e 1 8 1 7 , vi si tou o i n te r i or até
.

G oy az e foi o pri me i ro a d e scr e ve r e classi fi car cur i osos


e mal conh e ci d os v e g e tae s , n otad ame n te a arv or e d e pa

p e l : a s u a o b r a e m d o u s g r os s os v olu m e s R e i s e i n i n ne r n

von B r asi li e n , b as tan te rar a h oj e , m e r e ce fr e qu e n te con


sulta : S h ott e J . C M i kau, outros e sti mad os botan i cos
.

e z oolog os V i rg i li o von H e lm r e i ch e n pe rcor r e u


M i n as G e r ae s , par te d e G oi az e ch e g ou a vari as loca

li d ad e s d e M ato G rosso, on d e d e te rm i n ou lati tud e s e


long i tud e s, cuj a e xac ti d ã o A ug us to L e ve rg e r ci ta com


louvor ; F G . . F r ube ck d e u a e stampa e m 1 8 3 0 os se us
B h i ss m e i n e r R e i s e n a ch B r asi li e n n o an n o d e 1 8 1 7 o
D r N owr kowsky e H F le ch n e r , collab orad oras d o B r a
. .

si li on u nte r D P ed r o I I ; A ug us to von P e lz e ln , or n i
.

th olog i sta ; D r F r a n z S te i n d ach n e r , i ch ty olog o, publi cou


.

D i e S ussw asse r F le ch a d es sud ostti ch e n B r as i li e n com e s


tamm s ; T h ad e u s H a e n ke , b otan i co , c u j os h e r b ari os foram
re org an i sad os e d e scri ptos pe lo D r C a r los P ros t ; F r a n z .

F wtte r le , g e olog o, tr atou d a cur i osa form aç ã o d as r e g i õ e s


ce n t rae s d a A m e ri ca d o S ul e d os ch apad õ e s d o B raz i l ;
os e Xpe d i c i on ari os d a frag ata N ova r a , B ar ã o Wi lles tor f
J or g e E r as , F r a ue n fe ld e D rs S ch e r z e r , J oã o Z e lebor e
.

H och ste tte r ; F e r n a n d o P e ti i ch , e sculptor , fe z com os


-

fi lh os as e statuas d e D P e d r o II , q ue orn ava o sag uã o


.

d a B i bli oth e ca N aci on al e d e José C le me n te Pe re i ra , col


locad a n o h ospício d e P e d ro II ; K orn i a d e T otvar ad ,
p u b li ci s ta v i g or o so, e m b o r a di f uso e o b scu r o , su s t e n tou
com mui ta e r u d i ç ão , d e m asi ad a até, vari as th e s e s soci ae s ,
cas am e n to ci v i l e outras , falle ci d o n o R i o d e J an e i r o ;
Z d e n e o I an i es ke , con sul d a A ustri a H un g ri a n o R i o d e
Jan e i ro, e n th nsi asta d o B r az i l e d as suas i n sti tuiç õ e s ,
s sr n a n e m n os ru n s ra sa s P as sr m osos
'

v i a an te
j i n can s ave l, pe r e ce u a 1 1 d e J ulh o d e 1 88 7 no
h or ri ve l n aufrag i o d o vapor A p a , e tc .

S tep han a M or i caud , d e scre ve uplan t as n ovas n o B ra


z i l, colh i d as n as su as vi ag e n s d e 1 8 33 a 1 8 4 6 ; L u iz
A g as s iz , natura li sad o ci dad ã o ame ri can o, n om e un i ve r
salm e n te con h e ci d o, e scre ve u L a va lle e d es tr op i que s au
'

B r ési l e , com a m ulh e r , V oy ag e au B r ési l, tr ad uz i d o d o


i n g le z para fran ce z po r F e li x V og é li nasci d o n o
ann o d e 1 8 0 7 falle ce u e m D e ze m b r o d e 1 8 7 3 ; m are ch al
C a r los R es i n , b om m i li tar , tom ou par te n a batalh a d e
I tuz ai n g o a 2 0 d e F e ve re i ro d e 1 8 2 7 , e 4 2 an ne s d e poi s,
na d o C am po G rand e , a 1 6 d e A g osto d e 1 8 6 9 , e m q ue
com m an d ava uma d i v i sã o, falle ci d o n o R i o G ran d e d o
S ul ; L e n g r ube r , H e g g e d or n , U be lh a r d t, L ud olf e M on
n e ra t, colon os d e N ova F ri b urg o, i n trod uz i d os e m fi n s
-

d e 1 8 1 9 por ord e m d e D Joã o V I , tor n aram se , com o


.
-

outr os com pan h e i ros , pe la con s tan ci a n o trab alh o e n a


e con omi a , g ran d e s propri e tar i os e i m portan te s capi ta
li sta s ; P r a d e z , autor d e b on s opusculos d e propag and a
a b e m d a i m m i g raç âo sui ssa , be m como J L . M ore , q ue
.

e scr e ve u o i n te r e ssan te li vr o: L e B r ési l e n 1 8 5 2 e t la .

colon i s a ti on futur e ; n e ssa ob ra tr ata part i cu lar m e n te da


fun d açã o d a colon i a d e S upe rag uy , n o li toral d o P aran á ,
q u e v i s i t e i e m 1 8 8 5 e o n d e e n c o n t r e i tr e z b e llo s e n o
b re s ty pos d e an ti g os i mm i g ran te s J oão M i g ue l S i g w alt
( fr a n c e z ), G u i lh e r m e M i c h a ud ( s u i ss e ) e B ov e d o ( i t al i a n o)
tod os am an d o d e cor aç ã o 0 B raz i l, e mb ora n ã o te n h a m
t i rad o fructo a lg u m d e con stan te lab ô r e d os m ai ore s
e sfor ços n o c u lti vo d a te r ra ; F e r n an d o S ch m i d , m ai s
con h e ci d o pe lo pse ud on y m o D r an m or , poe ta d e pulso,
ai n d a q ue pe s s i m i s ta e d e m asi ad o s om b ri o O se u H y m n o .

ri M or te te m cousa s b e lli ssi mas


; p ub l i c o u ta m b e m o p u s
cu los sob re q ue stõ e s bancari as e d e i m i g raçã o ; C a r los
A d r i an o G r i ve t, d i sti n cto profe s sor e autor d e e xce lle nte
g r a m m a t i ca p o r t u g u e z a , re p le ta d e e x e m p l o s c la s s i co s ,

q u e b e m i n di ca m o e s tu d o p r o fu n d o d a li n g u a ; n a s c e u
31 T O M O L V III , P . ll .
24 2 n s v rs ra r e
'
m e s sa . no m s rrrn ro m sr om co
' '

e m 1 8 1 6 e falle ce n n o R i o d e J an e i ro a 1 4 d e Jan e i ro
d e 1 8 7 6 ; J oão D i og o von T isch ud i , n aturali sta e d i plo
mata, foi , d e poi s d e lon g as vi ag e n s , e n vi ad o ao B raz i l,
e m 1 8 6 0 , par a e stu d ar as que stõ e s d e i m mi g raçã o e
d i ss o m u i tas v e rd ad e s e m b ora d ur as ; o se u l i v r o V i a g e n s

n a A m e r i ca d o S u l e m 5 volume s , g osa d e m ui ta fam a ;


'
B or e l d uV e rn ay , e n g e nh e i r o ; C lar az ; D r S ch ute l, me d i co
.

n otave l, falle ci d o b astan t e i doso n o R i o d e J an e i r o, b o


tan i co I C H e ap er , J E
. . E m e ry , b an q ue i ro ; M e ur on ,
. .

i nd ustri al, fun d ad or d e fab ri cas de rapé n o R i o d e J a


n e i ro, B ah i a e P e r nam b uco, C h a r le s P e r r e t G e n ti l, fun
d ad or d a colon i a S up e r ag uy , d e q ue aci m a fallãm os e
sob re a q ual e scr e v e u i n te r e ssan t e cpu scu lo, J a cques
S ch e n d le r , e ng e nh e i ro ag ron omo, pri m e i r o d i re ctor d a
E scola ag rí cola d e J ui z d e F õra e outros .

G R E G O S

E G re g os , J oã o B ap ti sta C alog e r as , n otave l pro


n tre
fe ssor d o C olle g i o d e P e d ro II, e scre ve u para os d i scí pulos
e loq ue n te H i stor i a d a i d a d e m édi a , e m e xce lle n t p or e

tug ue z , e m pr e g ad o d o mi n i ste ri o d e e s tran g e i r os , to r


n ou se opti m o e
-
ati lad i ssi mo aux i li ar , par ti cularm e n te
n a q ue stã o i n g le z a e m 1 8 6 3 , quan d o se cun d ou com m ui to
tale n to o M ar q ue z d e A b r an t e s , falle ce u n o R i o d e J a
n e i ro, a 2 7 d e Ju lh o d e 1 8 7 8 ; J oã o D e tz i , profe ssor ,
d e poi s mili tar , m aj or h on orar i o d o e x e rci to, se rvi u n a
g u e r ra d o P a ra g ua y e m or r e u e m G oi az ,
a 1 7 d e M ar ç o
d e 1 8 8 1 , com me n d an d o um pre z i di o, e tc .

D IN A M A R QU E ZE S

E n tre D i nam arq ue z e s , P e d r o G ui lh e rm e L un d ,


g ra n d e sa b i o p ale on tolog ,
o n asce u e m C o p e n h ag ue , a 1 4 .

d e J ulh o d e 1 8 0 1 e falle ce u e m L ag oa S an ta ( M i nas -

G e rae s a 5 d e M ai o d e 1 8 8 0 , te n d o ch e g ad o ao B raz i l
e m 1 8 2 7 ; as s u as d e scob e rtas e os se us e stud os , publi
cad os d e 1 8 3 7 a 1 84 5 , causar am g ran d e i mpre ssã o n o
s sr n a n e s m os rnn nsr as s a P a s s rm osos '
24 3

mun d o sci e nti d co M ar ti n us H oy e r , e s tab e le ci d o n o M a


ran h ã o, m u i to e scre ve upara dar boa ori e n taç ã o ao sy s
te m a ti n an ce i ro d o B raz i l, com bate nd o com g ran d e e n e r
g i a o p p e l m oe d a, e con omi sta d isti nc to; T h e od or o L an g
a - o

g a a r d , acr e d i tad o m e d i co,


r e si d i ulon g os an n os e m C am
p as, p ubli cou um D i cci on ar i o d e M e di ci n a e forma
i n
lari os , q aaz i tã o populare s como os d e C h e rn ovi z , e a
bi og r ap bi a d o se ucompatri ota D r L und , falle ce u n o R i o
.

d e Jan e i ro a 3 1 d e O utub ro de 1 8 8 3 ; J R e i n h a r d t, bo .

tan i co, e stabe le ci d o e m C am pi n as , on d e d e i x ou famili a


con ce i tuad a , tratou d os ve g e tae s m ai s com m u n s aos
cam pos e ch apad õe s d o B raz i l, e tc .

R U SSO S

E n treR ussos, J oã o A d ã o d e K r usen ste r n , almi


r an te , vi aj ou o m un d o i n te i ro, d e u b e lli ssi m a d e scri pçã o
d o for m oso por to d o D e ste rr o ( S an ta C ath ar i n a) ; B a r ã o

d e L an g sd orf , d e or i g e m alle m ã , e xplorad or , sab i o n atu


t ali s ta , e scr e ve u o pr i m e i ro g ui a d e i m m i g ran ts n o
B r az i l e m 1 8 2 1 , trad uz i d o e m portug ue z n o an n o se g ui nte
p or S a m P a i o, foi ch e fe d a d e s ve n t ur ad a e x pe di ç ã o q ue
t om ou o se u n om e , e vi si tou g ran d e p rt e d e M ato
a

G rosso, falle ce u e m 1 8 5 2 , te n d o pe r d i d o a raz ão d e sd e


1 8 2 8 ; R a be ai , as tr on omo, m e m b r o d a com m i ssã o L an g s
d orii , d e te r mi n ou m ui tos pon tos g e og raph i cos d e M ato
'

G rosso, ci tad os por A ug usto L e v e rg e r , e tc .

IT A L IA N O S

E n tr e Im i z V i cen te d e S i m on i , m e d i co
Itali an os, D r .

m ui to con h e cid o, um d os fun dad ore s d a A cad e m i a d e


M e d i ci n a, v e rsej ad or cº pi osi ss i m o, trad uct or d e m ui tos
li b r e to s ly ri cos, profe ssor d o C olle g i o d e P e d ro II , fal
le ce u n o R i o d e J an e i r o e m J ulh o d e 1 8 8 1 ; D r P e r si a n i , .

B ar ã o d e Itaó ca, con sul d o B r az i l e m G e n ova , d e poi s d e


lon g a e stad a n o R i o d e Jan e i ro D r F e rr ar i , autor d e .

m ui tos li vros e opusculos e m q ue tran spar e ccm b e ll as


24 4 a n v rsn r a m s s sa u n o m e r rr n ro uxs ron rco
' '

i n te n ç õe s , afog ad os e m ph rase confus a ; J oã o B ap ti sta


L i be r o B ad a r ó , i n fati g ave l e ard e nte propag an d i sta, as
sasin ad o e m S ã o P au lo a 2 0 d e N ove mb ro d e 1 8 3 0 ; foi
e lle q u e e xc lamou, ao se n ti r se fe r i d o : M or r e um libe r al
-

m as n ã o m or r e a libe r d a d e p a la v r a s g r a v ad as n o s e u
tumulo; L ucca , arch i te cto, con str ui u o b e llo te m plo d e
S F i d e li s ( R i o d e Jan e i ro) , c uj o i n te r i or é afe i ad o por
.

p i n t ura s r i d i c u las ; G i u se p pe R a d d e ,
b o t an i co i ll u s tr e ,

e stud ou um a d as fam i li as ph y tolog i ca s caracte ri sti cas d a .

n ossa flora —
m e las tom a ce a d e u e n um e r aç ã o d as
e spe ci e s d e pi pe race as re colh i d as n as suas vi ag e n s pe lo
B r az i l; Z a m i th , outro s ab i o n atur ali sta ; A n d r é C omp a
r e tti n om e ci tad o n a q u i n og r aph i a b raz i le i ra ; J oã o C a
s ar e tto, outro b otan i co F og g i a , m e d i co d e n ota
e stab e le ci d o e m G oi az , on d e vi ve u larg uí ssi m os ann e s ;
B ar th olom e u B assi , v i aj an te , foi a M ato G rosso e m
b usca d os th e sonros d os M arty ri os e publi cou, e m 1 8 6 3 , o
se u V i aj e P i n tor e s co com alg um as g r av ur as ; tratan d o
d e C ui ab á traz o re tra to d e A ug usto L e ve r g e r , cuj as
q uali d ad e s e tale n tos e xalta ; os m usi cos M az z i otti , pr o
fe s sor d e p i an o d o S r D P e d r o II ; G i an n i n i , pr i m e i r o
. .

d i r e ctor d a O pe ra N aci on al e F i or i ta, m e str e d a C ape lla


.

I mpe r i al m ui tos an uos , com posi tor fe cun d o, ai nd a q ue


b an al, falle ci d os n o R i o d e J an e i ro; B r i an i , pr ofe ss or d e
can to m u i to e st i m ad o e autor d e um a H i stori a d a P i n
tur a ( m an uscr i pto) , e m q u e con sum i u larg os pe rí od os d e
v i d a , falle ci d o n o R i o d e J ane i r o e m 1 8 8 8 ; O r lan d i n i ,
e xce lle n t e p r ofe ss o r d e e s g r i m a d a E s c o la M i li ta r d a
P r ai a V e rm e lh a , h om e m d e fi n a e d ucaç ã o, ace i to se mpr e
n a m e lh or soci e d ad e flum i ne n se J oz é M as e r a ta , n om e ad o
b i spo d e M ato G rosso e pad re e m e x tr e m o q ue ri d o e
p op ula r e m t o d a a q u e l la r e g i ã o ,
d e i x o u d e t e r c o n fi r
m aç ã o n e sse alt o car g o, por se r e str an g e i r o ; A n ton i o
'

B or d o, autor d o con sultad o di cci on ari o i tali an o portug ue z , -

C e r on i , tra d uctor d a C on fe d e r a çã o d os T a m oy os d e
M ag alh ã e s ; p a d r e E sm e r at, pr e stouo m ai s phi lan th r opi co
e e x t raord i nar i a con cu r so n a r e n d i çã o d os d e fe nsor e s d e
H um ai tá , na g ue rr a d o P ar ag uay ; B ap tis ta P oz o, v ale n
.

ti s si m o pi loto d a B e lm on te n a b atalh a n av al d e R i ach ue lo .

«F e r i d o v e m e t d i t ffi i l ó d a t t ã o
g ra n e ,
z a p a r e o c a ,
s a v a e n ç
s sm n e s m os l nnn sr as s s P a asr m osos 24 5

as manob ras do se u n avi o, e m bora tod o cob e r to de


sang u e » ; fre i R ap h a e l T ug g i a e L ui z d e C e m i ti lle , i ncan
sove i s m i ssi ona ri os d e í n di os n o B raz i l, d e rac re laçã o d os
costu me s e líng ua d os se u s catoch u monos ; J oã o P e d r o
G ay , vi g a ri o de S ão B orja, e scre ve u, long a e vali osa
h i s tori a d as M i ssõ e s , d i g n a d e acurad a le i tur a J oã o
A n ton i o G ola ci , e n g e nh e i ro, mui to se r vi u o P i auh y .

B EL G A S

E n tre B e lg as , J oã o G lausse n , botani co maj or C ar los


v an L e de , autor d e e xce lle n te e stu d o, pri n ci palme n te no
p o n to d e v i s ta g e o log i co , sob re S an t a-
C at h a r i na ; v a n
E r m e n , d e un oti ci a d e ani mae s fossoi e n a pr oví n ci a d o R i o
d e Jan e i ro, on d e fun dou n ume r osa e r e spe i tave l familia
L adis lá o P a r i d an t, occupou se com q ue s tõ e s d e nave g a
-

ç ã o e n t re 0 B r a z il e a E ur o pa ; C o n d e A von
. d e r S t a tte n
P on th os , pub li cou L e B ud g et d e l E mp i r e , e m q ue ana
'

ly son os re cursos d o B raz il e os i n te re sse s d a e m i g r açã o


e d o comm e rci o e nr opê os 3 vols ; M m e. . V an
L an g e n d o nck, E d uar d o P éche r , falle ci d o a 2 6 d e J olh o
d e 1 8 9 2 , Wa lth ése d e S e ly s L on g cha mp s , pub li cou a sua
sy mp at h i ca r e laçã o N otes d e un voy ag e au B rési l, e tc .

P O L A CO S

E P olacos , C on d e d e R oswad owski , e n g e nh e i ro,


n tre
h ab i tou larg uí ssi mos arm as o R i o d e J an e i ro, on d e falle
ce u, autor d e m ui tos plan os e m e m ori as ; a m u lh e r compoz
uma ope ra ly ri ca , q ue foi cantad a n o T h e atr o N aci on al ;
A n dr e P rz e w od owski , n aturali s ta, e n g e n h e i ro, e x plor ad or
e g e olog o .

HO L L A N DE ZE S

E ntre H ollan d e z e s . 0 J . . Wy le p , con sul n o R i o de


J an e i ro d urante m uito te m po, e scre ve u vari as b roch uras
24 6 n n v rs ra r a m as san n o
'
m s rrro ro m arom e o
' ' '

so r eb i mm i g raçã o ; N atte re r , vi aj an te , n aturali sta h i sto


ri ad or d as g ue r r as d e P e rn am b u co n o pe ri od o d o d om i n i o
b ãtavo, Wald r app , e ng e nh e i ro h y d r og raph i co, mui to se
occu po u co m a b arr a d o R i o G r a n d e d o S ul, app lau d i nd o
os plan os d o e n g e nh e i ro br az i le i ro H on ori o B i calh o, e tc .

HE SP A N H A

E n tr e H D M an oe l F e r n an de z S o er , d e
e span h ó e s , .
l

V i g o, pub li cou E stud os sobr e 0 B r az i l ; A n ton i o D i od or o


d e P ascual, falle ci d o a 2 5 d e S e te mb ro d e 1 8 7 4 , n o R i o
de J an e i r o, on d e se e stab e le ce r a e m 1 8 5 2 , pe di n d o carta
d e n atur ali saç ã o, l offi ci al d a se cre tari a d os n e g oci os
º

e str an g e i ros , autor d o rom an ce e m 4 vols M or te M or al,


.

e d e m ui tas ob r as d e d e fe sa a patri a d e ad opçã o ; usava


d o pse ud on y mo d e A d ad ns C alpe , e tc .

SU E C O S

E S ue cos , A cke r blom , profe ssor d e li n g uas or i


n tre
e n tae s d o S r D P e d ro II ; H e n ri k R ose n , mui to te m po
. .

e sta b e le ci d o e m C am pi n as ( S ã o Paulo) , g ran d e e n th n si asta


d o B raz i l, d e q ue foi con sul e m S tock olmo, falle ci d o a 5
d e J an e i r o d e 1 8 9 2 , e tc .

P OR T U G UE ZE S

E n tr e P or tug ue z e s, A n ton i o C or r êa d e L a ce r d a ,
g r an d e n a tu r a li s ta , au to r d a P h y to r
g p a h i a p a r a e n s e e
m ar an h e n se ( 1 8 2 1 a B e r n a r di n o A n ton i o G om es ,
b otani co, foi classi fi cad or d a man g ab a (h an cor n i a sp e
czosa ) ; G od ai s T or r es e C a e ta n o C ar d oso ( 1 8 1 3 ) bota
'

n i cos , J oz é V i e i r a e A z e ve d o C oi ti n h o, m i n e ralog i sta s,

( 1 8 0 4 ) C on d e d e S . S a lv ad or d e M attosi n h os , ca i ta li s ta
p ,

e spi r i to altame n te car i tati vo e e sti mave l; A u us to E m i li o


g
Z aluar , i n spi rad o poe ta , fe cun d o e scr i ptor ; J osé F e li ci an o
de C asti lh o, li te rato, j orn ali sta , m ui to e n volvi d o, d uran te
E S T R A N G E IR O S IL L U S T R E S E P R E S T IM O S O S

ce rta época , na poli t i ca do pai z attribue m - lh e o par e ce r


b
so re o pr o e j
cto R io B ran co ( le i d o ve n tr e li v re ) M a n oe l
M or e i r a d e C astr o e se u sob ri n h o D r L ui z de C astr o, .

p r e s ti g i o s o s r e d ac to r e s d o J o r n a l d o C o m m e r c i o ,
e s t e ul
ti mo tam b e m ope r oso li te rato, trad uctor cuid ad oso d a
e xte n sa ob ra d e R ob e r to S outh e y , falle ci d o n o R i o d e Ja
n e i r o a 7 d e M ai o d e 1 8 8 8 ; F e r nan d o C asti ç o, e scr i ptor ;
E d ua r d o d e L e m os e M an oe l d e M e llo, pr e sti mosi ss i m os
We n cesláo G ui m ar ã e s , m e n tali d ad e sobr e m an e i ra larg a
e e sclare ci d a , soci o fu n d ad or d a S oci e d ad e C e n tral d e
I mm i g raçã o, n a q ual d e m on strou a profun d e z a d os se us .

con h e c i m e n tos e o i ne xce d i v e l am or ao B raz i l, falle ci d o


n o R i o d e J an e i ro a 1 4 d e N ove m b ro d e 1 8 9 0 ; C ar los R e i
n ald o M on to r o, C orr êa M or e i r a e D om i n g os M a r i a G on

ç a lv es , e sc r i pt o re s e j o r n ali s tas l a b ori o s o s ,


H e n r i q u e K o
h
p , e d e d i c a d o e d uca d o r e m u i to s o u tr o s b e m co n h e c i d o s e

p e se n te s a me mori a d e tod os
r .

A M E R IC A N O S D O N OR T E

E n tr e am e ri can os , J e we t, offi ci al d e m ari nh a


D av i d

m ui to d i sti n cto n as g ue rras d a i n d e pe n de n ci a e d o R i o d a


P rata ; K i d d e e F le tch e r com puz e ram a ob ra B r az i l a n d
.

th e B r az i li an s q ue t e m ti d o succ e s s í vas e d i ç õ e s :

B a llar d S .D un s , v i aj an te e scri ptor M e y e rs ,


collab or ad or d o li vr o L i fe an d n atur e un d e r th e tr op i cs ;
M i ln e r R obe rts n otave l e n g e n h e i ro, falle ci d o n o R i o d as
V e lh as ( M i n as G e r ae s) ; o se m pre le m br ad o profe ssor
C a r los F r e d e ri co H ar tt, falle ci d o n o R i o d e Jan e i ro e m
1 8 7 8 , trab alh ad or i n d e fe sso, n ota ve l pe los se us trab alh o
e th nolog i cos , li n g uí s ti cos e e m sci e n ci as n at u rae s , e tc .

Q ue m ,
ai n d a m ai s e por fi m , so re le vou e m
b e mi
n e n ci a e con stan ci a de B raz i le i ros ad opti vos
se rvi ços os
d o 4 , ar t 6
º º
d a an ti g a C onsti tui ç ão , os V is con d e d e
.

A ba e té, J osé C le m e n te P e r e i r a , C outi n h o, V e r g ue i r o e tan tos


vu ltos poli ti cos, os g e n e r ae s L e có r , A n d r éa , D a n i e P e d r o
l
24 8 a n v rs ra r urun n san m s rrrn ro m sr on rco
' '
no
'

M ulle r , C un h a M attos , almi rante s I n ha úm a, A n g ra , B ar


r oso, ofd ci ae s d e m ar e te r ra , Wan de n kolk, A li n court,
B e lle g ar d e , e tc ?.

N ã o h a d uvi d a possi ve l, 0 B r az i l m uito d e ve aos


e st ran g e i ros q ue vi e ram e stab e le ce r se e m se u se i o ou

d e lle fi z e ram moti vo d e e stud os e i n ve sti g aç õ e s, vi si


t an do -o e vi aj an d o pe las suas vas tí ssi m as z onas , alg un s
i llust re s, mui tos pre sti mosos , to d os acti vos , e n e rg i oos ,
ami g os d o trab alh o e d e coraç ão d e d i cad os ao prog re sso
e a g ran d e z a d e sta be lla par te d o con ti n e n te ame ri cano .

R i o de J an e i ro, 4 de J unh o d e 1 8 94 .
TE R R A S A UM EM S DO GAP A B A Ó
P E L O

J O A QU IM J ºZ E G O N E —9 DA DE 7 7 0
'

E d e e m alti tud e d a v i z i n has m on tan h as , q ue ,


x ce
com o n ome d e se rra d os A i moré s , com põ e m a cor d i
lh e i r a q uaz i par ale lla ao mar corre n d o n a di r e cç ã o d o n orte
ao sud oe s te d e sd e o R i o d e J an e i ro , e m ce r tos pon tos di
vi d i n d o e ste e stad o, o d o E spi ri to S an to e o d e M in as
G e rae s , uma se rra , cuj o topo pare ce cortad o h ori zon tal
m e n te , te nd o n a e x tre mi d ad e d oi s altos pe n e d os E m .

ce rta par t e ram i d ca se fi g u —


ran d o um a cruz , cu j os braços
te m q uat ro le g uas d e pon ta a pon ta E ste e n tron came n to
.

d e se rr as é ti d o como a se d e d as mai s ri cas m i n as d e


ou ro S e g u
. n d o os d i tfe re n te s pon tos d e v i sta d os e spe cta
d ore s , ou d os h abi tan te s d as ce rcani as é cha mad a S e r ra
d o cam po ou si mple s m e n te C am po, se rr a d os P on tõ e s ,
se rr a d o Pi co , ou d os E spi g õ e s , se r ra d o E spi n h aço,
C am po d a K i bata , e fi nalm e n te C ampo d o C apar aó .

D e b ai x o d e d uas outr e z d e sta s d e nomi n açõ e s é d e li


'

n oad a n as car tas corog r afl cas d o B raz i l .

O e spi g ã o d o se r rote , q ue fi ca m ai s ao n orte , e m 6


d e N ove m b ro d e 1 8 0 0 , por acord o d os capi tã e s mor e s -

B e rn ar d o J oz é d e L ore n a e A n toni o P i r e s d a S i lva


r ox o um , 9. n
250 n s v rsr a r a rmn n sa n no m sr i r nr o m sr om co

P on te s , g ove r n ad ore s d as capi tan i as d e M i n as G e rae s e d o


E spi ri to S an to, se rvi u d e r um o para a li n h a d i vi z or i a d os
d oi s te r ri tori os con ti n e n te s pe lo lad o d o R i o D oce , com -

p r e h e n d e n d o as a g u a s ve r te n te s p ar a o G uan d u ,
a fi lu e n t e
'
d e ste g ran d e r i o, q ue d ahí para b ai xo até a fóz pe rte n ce
ao pr i me i ro d e ste s e stad os
'
.

E ste pon to culmi nan te d e mora ao n or te d o por to d e


S ouz a , e fron te i ro ao N º
an ti g o pon z o, q ue n o cam i n h o

p r i m i ti va m e n te i n ti t ul ad o E s t ra d a d o R ub i m , e p o s te
r i orm e n te E strad a d e S ã o P e d ro d e A lcan tara , te ve a

p o m p o za a pp e llaç ã o d e v i ll a d o P r í n ci e
p , d e p oi s s i m p le s
m e n te a d e quarte l d o P r ín ci pe , on d e foi fi x ad a a d i
vi z a pe lo oe ste , n as cabe ce i ras d o G u an d u .

A d i stanci a é d e 6 le g uas e ntre e ste e x ti n to quart e l


e o R i o P ard o ( P e que n o) ou R i o d e J oz é P e d r o, q ue

aiii ne para o G u an d u C om o o ou tr o d e S an ta C r uz e stã -

n ai s ao occi d e n te , se g ue se , q u e e sta se rra fi ca m ai s pe r to


at
-


es e
C aparaó L ug ar d e d e li ci as e e n can tad or ! S i ti o
e nd e passar se i a um te m po ve n tu
- -
roz o l Q u az i um pa
raiz o te rr e al com se u
. s j ard i n s , se u s ri os , e a a rvore d o
b e m e do m al o our o, te n tad or d o h ome m amb i ci oz o d e
app ar e ce r !
E va e d e ni ca n ã o pod e r e si sti r ao ape ti te e x ci tad o
pe la vi sta d o pom o, q ue e n ce rr ava a d e sob e di e n ci a .

T n d o o p rovad o ( só a m e tad e ) , e n ve r g on h ou se d i sto e


'
e - -

occu ltou se d as vi stas d o S e n h or O s se us d e sce n d e n te s



.

mun d an os nã o se pe j am d a cnbi ç a, q ue te n ta os pe lo d i —

abe i r o para por me i o d a fart ura d e lle sah i r e m d a e scu


'

rid ão d os se u s caz e b re s para a praça pu bli ca , afi m d e


oste n tavam s e d e b ai xo d a lu

z m e re di an a ! P or i sso ob e
d e ce m a i n ti m açã o d a avid e z d e poss uil-o .

T an to ti en es quan to vales : d i z e m os com patri otas d e


M i g ue l d e C e rvan te s Q ue m n ão te m our o n ad a vale
. éa
tr ad uçã o e m portug ue z U m poe ta fran ce z d i z .

L '
ar g e n t, l
'
ar g e n t s an s lui tout es t s te ri le
L a ve r tue n e st
'
q u un m e uble i n uti le .

N o po re a b m or i g e r açã o e b
o sa e r sã o traste s s e m
valor e m uma soci e d ad e corrom pi d a, q ue até n e g a -
lh e o
rus s a s a n urr s ua s D E can a ua ó 251

pod e r se r v i rtuoz o O ri co poré m , salvas alg um as e xce p


ç õ e s ,
e m b o r a i m b e c i l, i d i ota , c r a p n l o z o , p e r v e r s o ,
e m fi m
cri m i n ozo e fe ste j ad o, ad nlad o e re spe i tad o O s g ove rn os .

ca pri xam e m sob re carr e g ai o d e con d e coraç õ e s e m q u



an to
nã o o g ui n d am a altu ra d a fi d alg ui a , q u e t roca lh e o —

n om e ple b e u d e M an oe l d e S ou z a ou J oã o P au li n o pe lo
ari stoc r ati co d e bar ão, vi scon d e , con d e e m ar q ue z d e

q u a l q u e r co n z a , se m s e i n d a g a r a o r i g e m d a r i q u e z a !
Toca aos m orali stas o se g uime n to d e ste as sum pto
'

e aos g e og rafos a parte r e lati va a or og ra ti a . E sta


h is tori a occupa se si m ple sm e n te d as m i n as d o e stad o

d o E spi ri to S an to , e d os pri me i ros i n ve sti g ad or e s


q u e d e se n c an t a r am o o u r o n
'
e s ta s e r r a ,
c u j a fa m a ve m
atrave ssan d o se cu los .

P re te n d e m un s tantos trad i ci on ali stas , q ue ti ve sse m


si d o os pad r e s d a com pan hi a d o n ome d e J e z us os d e sco
bri d or e s d as m i nas d o C aparao , com o for am os d as j az id as
d o C as te llo, e fi cou d e m onstrad o n a h i s tori a pre ce d e n te a
e st a . O utros tam b e m com r az ã o , com o aq ui e x por se ã , - —

d ã o a pri or i d ad e d o d e scob ri m e n to a alg un s ave n t ure i r os


d e sag g re g ad os d a b an d e i ra q ue d e 1 5 7 2 a 1 5 7 8 atrave ssã ra
os se rtõ e s d e M i nas G e rae s e d o E s pi ri to S an to e m b u
- —
sca
d e ín d i os , d e ouro, e d e e sm e rald as , os q uae s si tuar am se -

em u m d os cam pos d o C a par aó se m e mbarg o d as tr i bus


e rr ad i as n os vale s d o P arah i b a d o S u l, do M uri ah e , d o
C aran g ola , d o M ai n assu, d o R i o D oce , d o C am aq uan
-

( I ta b a po a n a ) 0 d o s r i os N or t-
e E sq u e r d o e N o rt e-
D i r e i t o

( p
I ta e m e r i m )
A mb as as tradi çõ e s sã o v e r osi me i s ; por q ue o fi m
com m u m e ra o m e s m o capti var o g e n ti o e pr ocurar o

me tal pr e ci oz o , só vari an d o os m e i os e os aspe ctos .

A s d iffe r e n te s n aç õ e s n om ad as afug e n tad as d o li to


r al pe los P or tu g u e z e s d e sd e 1 5 3 5 p or d i a n te e r am os U e
t acaz e s ( G oi tacaz e s ) fe roz e s , a n tr opofag os e be lli coz os ,
os T u p i n i n q ui n s ( C o r oa d os ), os P a r i s ,
e o s A i m o r é s
25 2 n s vrsr a r a rus n s an n o m sr rrn ro m sr on rco
'

( B o toc ud o s) te m í v e i s c o m o o s p r i m e i ros E. st e s s e lv a g e n s
obri g ados a r e fu g i a r se -
n as c a b e c e i r a s d o M ur i a h e
, d o R i o
P re to ( Itab apoan a) , d o I tape mi ri m , e d os mai or e s afilucn te s
d o R i o D oce , di vi d i ram e nt re si as ve rte n te s e con trave n

te n te s d a se rra g e ral, se rvi nd o lh e s d e marcos os r ios,


-

q u e n e n h um pod i a u lt ra p as s a r s e m e x p or a tr i b o t od a a
g u e rr a d a p p
ro r i e t a r i a v i z i n h a .E r a m n u m e ro z o s ap e z ar
da de str ui çã o r e z ulta n te d os comb ate s con tí n uos , e m q ue
vi viam por cau z a d as i n vaz õ e s , a q u e fr e q ue n te m e n te a
caça d a os i n ci tav a A l ém d a an i moz i da d e n atu
. r al d e u mas
tri bus para com outras , os se lvi colas con si d e ravam como
i n i mi g os pr i me i rame n te os con quistad ore s e m g e ral por
te re m n os e sbulhad o d a posse d as te rr as d o li toral, e e m
-

se g un d o lu g ar o s s e r ta n i s ta s , q u e lh e s to m a v a m a s m u
lh e r e s e as fi lh as m oç as , e ve n d i am os h ome n s e os me
1 1 1 11 0 8 .

O s m íssi on aríos
j e z ui tas n ão lh e s
t e mcanza vam
o r ,

n e m re ce i os ; por q u e n ã o lh e s d e str uí am as fam íli as E ste s .

e ntravam d e d i a n as a ld êas , d e sarm ad os , como am i g os ,


man i fe stand o assi m a s u a con fi an ç a e fi n s i noti e n sí vos ,
'

p r e c e d i d os d e um i n te rp r e te , q u e lh e s an n un ci a r a a paz
e a prom e s sa da se g u ran ç a e d o b e m e star d a vi d a soci al
-
.

C omo sab i am a li n g ua tup i , os pad re s com m un i cavam sc -

d i re ctam e n te com e lle s , e por suas palavr as m e i g as e pro


m íssoras como q ue os mag n e ti z ava m , aife íç oan d o lh e s as —

almas , como o í man at ras li malha d o fe r ro, se m vi o


le n cia n e m am e aç as O s i nd íg e n as d e ntro e m poucos di as
torn avam se f am i li are s ; por i sso se m re pug n an ci a n e m
-

con str an g i m e n to os acompan h avam para os ald eam e n tos ,


e m q ue n ã o lh e s faltavam os ali m e n tos para o cor po, e as
fe sti n h as para o e api ri to, alé m d os j og os para a d i straçã o
con tra a n ostalg i a , g e ral n os h om e n s sab i d os d e r e pe n te
d e um m e i o para outro di ve r so T ud o i sto d ura va até ha
.

bi tuare m se a vi d a n ova, e pod e re m se r aprove i tad os nos


-

t rabalhos rura e s ou n outros m i ste re s , se g un d o as suas


'

i n cli naçõ e s .

O s se rtani stas pe lo con tr ari o com os se us arcab n z e s


n as mãos i r rompi am d e n oi te n as ai d é e s ; apod e ravam se -

d os ar cos , sn rpre h e n d e n d o os i n cautos no somn o, d e q ue


d e spe r tavam aos g r i tos d o li n g ua : G e nte s , e n tre g ue m se , -
m a n as a un l r s n as n a ca r a m ó 2 53

sí nã o morre tud o, h ome n s , mulh e re s , ve lh os , m oços , e me


n i n os . D e poi s e ram vi ole n tam e n te con d uz i d os para fô ra
do mato, e ve n d i d os para se re m su j e i tos im me d i ata
m e n te a trabalh os, a q ue n ão e s tavam acostum ad os !
q ua n to e st e s e s c r a v o s d os s e r ta n i s ta s o u d os co m
p r a d or e s m a i s s e e m b ru t e c i a m , o s d o s j e z u i tas se d e sb a r
bari z avam pe la i n i ci açã o e m uma d outri n a con solad or a,
í u
'
u i b li
'
q e n e s ta v d a p r o m e t te t od o s o s e n s r e a z av e s n o tr a

m ai s fe li z !
O s m ai s ve lh os e ram i n q ui ri d os confi d e n ci alme ute
sob re os sí ti os , e m q ue e lle s sab i am e xi sti r ouro e m ab u n

d an ci a A ssi m an te s r e ve lavam as m e lh ore s j az i d as q uaz i


.

i n acc e ssíve i s aos propri os se r tan i stas C on se g uí d a e sta


. .

d e claraçã o, e ra ímm e d íatam e n te com mun i cad a ao re i tor


d o colle g i o re spe cti vo, o q ual d e te rm i n ava o pad re , q ue
d e vi a i r ao lug ar com o con ií te n te para v e ri fi car a quan ti
d ad e e o q ui lat e d o ouro, e d e li n e ar o com pe te n te m appa ,
m arcan d o n e lle os pon tos par a a povoaç ã o d os m ís ti cos e
'

p a r a os a ld e a m e n t o s d o s í n d i o s i n te rn a d o s n a s m a ta.s
N ão e ra q ualq ue r j e z ui ta o e n car re g ad o d e ssa comm i s sã o:
'

e s colh i a se o e xc ur si on i st a m e i o g e olog o, m e i o g e og r afo,


- —

e m e i o e n g e n h e i ro
-
.

P e n sam e r rad am e n te os q ue j ulg am , q ue tod os os j e


z ui tas e r am sab i as , ou tod os i g noran t e s , t od os b on s , ou
tod os m aus N ã o . .

A com pan h i a d e J e z us é composta d e un s e d e outr os .

E lla t e ve pe s soas e mi n e n te s n as sci e nci as , n as le tras e


nas arte s , com o B our d alue ch amad o —
o p r e J ad m d os r e i s
e o r e i d os p r e g a d or es , B ouh ou rs , F i li ppo L abb e , J ac

q ue s S i r m on d , D i n i z P e tau, Pe d ro B r umoy , L a R ue ,
C arlos P e r é e , J oz é J ouve ncy , A n ton i o V i e i ra , e outr os
m ui tos m e n ci on ad os n a hi stori a : alg un s q ue pr i m aram n as
v i r tud e s , n a san tid ad e e n a d e voç ã o alé m d a e rud i ç ã o .

com o J oz é d e A n chi e ta , M an oe l d a N ob r e g a e outr os.

M as tam b e m sus te n tou outros q ue sali e n tar am se nos -

víci os , n a m á fé até n as mald ad e s


.

H ouve poi s n e s ta soci e d ad e pad re s d i s ti n tos pe lo


'

se u sab e r , e pe la su a boa fé , e outros car e ci d os d e tud o


i s to L og o h av i a e n tr e os soci os d uas cate g ori as , os das
.

le tras e os d as tre tas , e m q ue cad a um ti n h a a sua


254 T a rms n s an n o m s rrrn ro m ar om e o
'
R E V IS T A
'

e spe ci alid ad e
, m ai d um
e as v e z e s
s e a N a d a s sci e nci as .

math e m ati cas , n a d as n aturae s , n a d as j urí d i cas e soci ae s, e


na d as th e olog i cas e n travam os di p lom atas , os profe ssor e s,
os pr ovín ci ae s , os r e i to r e s d os colle g i os , os pre g ad or e s , e
os e x cursi on ís tas ; na d as t re tas os con fe ssore s d as pe s
soas r e ae s , d os g r an d e s , d os m e r cad ore s ab as tad os , e
d as ví uvas opule n tas , e pri n ci palme n te d os i n fe rm os
r i cos .

O pad re C laudi o A qua vi va, q u e fo i t i d o p o r m u i to


h abíl n e stas , c om pe n d i ou as i n str ucç õ e s , fruto d a sua
'

e x pe ri e nci a, n a M on i ta S e cre ta , q ue e r a o vad e m e ca »:


- -

d os con fe ssore s , e d os n ovi ços d a arte d e i ntri g ar as fa


mi li as ri cas e pod e r oz as .

N ã o é poss í ve l re si s ti r av on tad e d e r e fe ri r um a an e c
d octa x ístoz a a r e s pe i to d aq ue lle s U m m or i b un d o ti nh a
'
.

n as mã os um g r a n d e cr uci fi x o t od o d e our o e j un to d e si ,

um con fe ssor j e z ui ta, q ue n ã o ti rava os olh os ávi d os d e


ci m a d a i m ag e m , e í n stan te me n te pe d i a ao i n fe r m o q ue a
d e i xasse para a compan hi a e m troca d a salvaçã o da alma
( p
e s i r i t u a l d os h o r r i v e i s to r m e n t o s e te rn o s d o i n f e r no

( m a t e r i a l), q u e e l le p i n t a va c o m a s c ô r e s m a i s n e g r a s

p a r a a t e m o r i z a r o p e n i t e n te . E s te , c u j o e sp i r i t o e r a i m
p e r t e r r í t o , p a ra d e s e m b a r a ç a r s
-
e d o i m p o r t u n o e e x i g e n te

p e d i n x ã o , p r o m e t t e u d a r —
lh e o c r u c i fi x o , s í e l l e lh e e x

p l i ca s s e o q u e s i g n i i
f c a v a m a s le tr as I N R I p a t e n t e s n a
cab e ç a d a cr u z 0 confe ssor , j ub íloz o por con tar se se n h or
.

d o obj e cto cub i cad o, apr e ssou se e m d e clar ar , q ue e llas-

que ri am d i z e r J e z us N az are n o R e i d os J ud êos , e i a j a


ar re b ata l o, q u-
an d o o i n form o ím pe d i o o obj e ctan d o q u —
e
e stav a e r rad o o si g n i fi cad o ; por quan to o I e r a j e z ui tas ó

j e z u i ta s , o N n on n ã o ,
o R r a p i e t i s r o u b a r e i s , o I j e s w m
o m e uJ e z u s
.

A d m i rave l e vaz i va d e uma cr e atur a pros .

te s a m or re r O pad re d i ssi m ulan d o, com o é d a r e g ra , a


con t rar i e d ad e e a r ai va, q u e lh e fe rvi am i n te r i or m e n te ,
cab i s b ai xo tom ou o ch ape o e sahi u lasti m an d o e m voz
,
sur da m ai s a pe r d a d o r i co cr uci fi xo, d o q ue a d a alma
d o pe ca d or !
T raçado a car ta topog rafi ca , tratava se d o plan o
.
-

das captaçõ e s d os te rre n os adj ace n te s , para o i mpe di


me n to d os cam i n h os n aturs e e con d uce n te s ã j az i d a ; por
T E R R A S A U R IF E R A S na C A P A R A Ó 25 5

me i o d as d oaçõ e s par ti culare s oure g i as D e sta tare fa n ão


'
.

e r am e n carr e g ad os os con fe ssor e s or d i n ar i os ; mas u n i ca


m e n te os e spe ci ali stas j ub i lad os , q ue os s ub st i tui am n os
ca z os m e li n d roz os , com o o d a vi u va M arq u e z a F e rr e i ra
,
d e q ue m e ra pre ci z o alcan çar n ã o s óm e n te a d oaç ã o d a
m e ta d e d as te r ras possuí d as pe lo se u m ari d o C h ri stovã o
M on te i ro, como tamb e m q ue e lla aconse lh asse a se us
fi lh os E li z e o M on te i ro e C ath ari n a M on t e i ro, caz ad a
com Joz é F ad orn o, q u e fi z e s s e m o m e s m o d a s outr as
d uas parte s , q ue lh e s h avi am tocad o d a h e r an ça pate rn a .

E m 1 5 6 7 fô ra con ce d i d a aq ue lle C h ri stovã o M on te i ro


um a se sm ari a d e oi to le g uas e m q uad ra n a parag e m G ua
r ati b a ( S an ta C ruz )
-
.P or fale ci m e n to d o con ce ssi onari o
fi caram pe rte n ce n d o v i uva q uatro le g uas O pad re Joã o .

P e re i ra, r e i tor d o colle g i o d e S S e b asti ã o d o R i o d e J a


. .

n e i ro, e con fe s sor d e s ta vi uva assas d e vota, fe z q u


'
e e lla
e m t e stam e n to a pr ovad o e m 7 d e D e z e m b ro d e 1 5 8 9 le

g asse a o c o lle g i o d os j e z u i t a s a m e ta d e d a d i ta s e sm a r i a.

Poré m , m e lh or i ns truí d o pe lo capí tulo 7 d a r e fe r i d a M o º

m ta , q ue e n si n a a fôr m a e m que os j e z ui tas h ã o d e d i sp ôr


'

d os be n s d as vi uvas r i cas , astuci oz o con fe ssor alcan çou,


q u e a t e st a d o r a c on ve r te s se e st e le g a d o e m e s cr i p t ur a d e
d oaç ã o i n te r vi vos .

A ssi m e m 1 0 d e F e ve re i ro d o an n o se g ui nte o pad re


E ste vã o d a G ram , com o procur ad or d e ste colle g i o, tomou
'

p o s se j u d i ci a l d as q u a t r o l e g u a s d o a d as , e lo g o d e p o i s

( d o i s d i as ) d a s q u e t i n h a m p e r t e n c i d o a o i
f n a d o h e r d e i r o
E li se o M on te i r o, e h avi am tocad o a h e rd e i ra C ath ar i na
M on te i ro porq uan to com se u m ari d o tamb e m as d oãra a
C om pa n h i a .

Para i sto n ão d ar n as vi stas foi si mulad a a troca por


um te rre n o e x ã os i n si g n i fi c an te s si tuad os e m B e rti og a,
n a i lh a d e S an to A m ar o, n ã o d e i x an d o os d oad or e s d e
-

d e clarar n a r e spe cti va e scr i ptura ( d e 1 2 d e F e ve r e i ro d e


1 5 9 0 ) a i n fe r i ori d ad e d as te rras re ce b i d as n a pe r mutaçã o
D e man e i ra q ue d e n tro d e ci n coe nta d i as e r a a C ompa
n h i a se n h ora d e 6 4 le g u as q u ad rad as n a p ar ag e m S an ta
C ruz , n ã o lh e custan d o m ai s d o q ue as sug g e stõ e s d o con
fe ssor d a m ori b und a M ar q ue z a F e rr e i r a ! A ssi m m ai s uma
ve z pr ovouo d i to r e i tor a sua com pe te n ci a n as tre tas !
2 56 r a run n san n o m s rrr n ro m s ro a rco
' ' '
R E V IS T A

A pri me i ra d i li g e n cia q uan to a acq ui z i ç ã o d as te rr as


au r í fe ras d o C apara ó foi d e se mpe nh ad a pe los pad r e s me s
traços F ran ci sco C arn e i ro, provi n ci al d os j e z ui tas , e S í
m ão d e V ascon ce llos , re i tor d o colle g i o d e C ampos , os
quae s por me i os e xpe ri me n tad os g ran g e aram a m e tad e
d os te rre n os b an h ad os pe lo P arah i ba d a fõz d o ri o M u
ri ah é para ci m a , ad qu i ri d os pe lo capi tã o g e n e ral S al
vad or C orr êa d e S ã B e n e vid e s e ou tr os capi tã e s , que
os h avi am com prad o aos h e rd e i ros d e G i l d e G ó e s
E m se g ui d a o m e smo provi n ci al e sc re vi a ao r e i , e x
il
'

p o n d o os m a le s e a s pr i v a ç õ e s , q u e s o r i am o s s e us s u bo r o

dín ad os e m comm i ssão n o i n te ri or d as flore stas vi rg e n s ,


n ã o te n d o pa ra com e r sín ão p a quej ús , e para cam a tór os
d e cunh ataú T e rm i n ava e sta carta o pe d i d o d e um can
.

ti nh o d e t e rra para um a h or ta ! O r e i i g n or an d o e ste s


te rm os , e suppon d o q ue as ca r n e s , com q ue os j e z u i tas s e
ali m e n ta vam n o m ato e ram os d os sapos , ou d as cob ras ,
ou d e ou tros r e pti s i m mun d os , e os le i tos as z orr as , ouos
tron cos d e ar vore s d uras e e spi nh ozas , e x clam ava : C oi
t ad oe d os b on s pad re s ! Q uan to passam m al n o B raz i l E m
com pe n saç ã o é pr e ci z o d ar lh e s q u—
an ta te rra q ui z e r e m » .

E lã vi n h a a ord e m re g i a aos g ove rn ad ore s para con ce d e r


lh e s tud o quan to re q ue r e sse m !
C om o os le i tor e s n ã o pod e rão sab e r o q ue e ste s no
m e s d ã o a con h e ce r , convé m e x pli car lh e s , q ue p a quçju
'
-

é a m ai s sab oroz a e a m e lh or caç a d o B raz i l, i s to é , a


p a ca , a le i tô a d o m at o ! C u n h a ta ú ? A t r ad u ç ã o e s tá
. e m
tod os os d i cci on ar í os ou vocab ular i os d a li n g ua g uaran i
outupi .

F oi com o e lle s ad q ui ri ram se sm ari as d e se i s e oi to le


g u as C o m o o b ti ve ra m o i to d a t as n a co s t a un i d as u m as à s
outras , e cad a um a d e pe r si com u m a le g ua e m q uad ra ;
0 q ue lh e s asse g u r ava g ran d e e xte n s ã o aq ue m e alé m do
r i o I taba pu an a

C omo porém o fun d o d e le g ua nã o ch e g asse a té a


se r ra d o C apar aó com pr e h e n d i d a nos se u s plan os , os con
ce ssi on ar i os sofi s ti caram a con ce ssã o, d an d o e lle s a
e stas se sm ar i as oi to le g u as e m q uad r a ; e d e s te m od o
'

ab ran g e ram o I taba puan a tod o d e sd e a b ar r a a té a d i ta


se r ra com todas as suas ag u as ve rte n te s C on se g ui n te me n te
T E R R A S a c al m aas no cap a u ó 25 7

apod e m ram se d e tod os os cursos d ag ua , q ue nasce m


-
'

n a se rra d o Pi co, a sabe r : o M u ri ah é , o I ta bapn ana , o


Itape m i ri m conhe ci d o por Ncri ze e sq ue rd o, e o G uan d u

,

com se u s sª li e nte s, e alg umas ag uasi ah aa d o M ai n


assa
D e mane i ra q ue , assi m tomad os tod os os cond uctos
natu rae s , n ão se d e moraram e m ii x ar aa costumad as

p o v o a ç õ e s , a l d e a s e fa z e n d as , a qu e lla s n as b a r r as d os
ri os g ran d e s , e n as d os pri nci pae s ri be i ró e s , e e stas nas
'
marg e n s d e ste a .

N ã o m ui to d i stan te d a e mbocad ura d o I tabapoan a ,


n as re sti n g as e n os campos foi fu n d ada pe lo pad re A lm ad a

(j e s u í ta ) a faz e n d a c h a m a d a M u ri b e c a c o m um a p qe u e na
i g rej a sob a i n vocaçã o d e S e nh ora d as N e ve s , caz a d e
vi ve n da q uaz i con ve n tu al, e acom od açõ e s para os í n d i os

q u e e lle a m a n s a r a . E s ta i g jr e a e ra s ub o rd i n ad a a d o
C aste llo d e d i cad a a S e nh or a d a C on ce i ç ão d as M i n as .

M ai s aci ma n as marg e n s d o me sm o ri o le v antaram


e ste s pad re s um e n g e nh o d e assucar , para on d e e ram
re m ovi d os os ín d i os m an sos d o ald eam e n to e n tã o d e no
mi nad o aldê a d e S ã o P e d ro ( L ag óa) , os q uae s e ram di s
-

tri bui d os por e s ta faz e n d a e pe la M uri b e ca .

N a an ti g a d on atari a d e P e ro ( Pe d ro) d e G ó e s d a
S ilve i ra ( P arah i ba d o S ul e d e S ã o T h ome ) e n a d e V asco
-

F e n a d e s C outi nh o ( capi tan i a do E spi i to S an to) os


r n r -

soci os solí ci tos e h abe i s e m tu d o q uan to víz a o i n te r e sse


d a soci e d ad e i nculca d a d e J e z us ti nh am os se us colle g i os,
d on d e sah i am os m i ssi on ari os para os se r tõe s d o n orte
e m d e man d a d o g e n ti o par a am an s al o , e ti rar lh e a li be r
- —

dad e , obri g an d o o aos mai s rud e s labor e s d a lavoura e d as


-

mi nas d o C aste llo A s d o C aparaó foram r e z e rv ad as para


.

mai s tar d e .

N ão pre vi am o rai o, que n a n oi te d e 2 d e S e te mbr o


d e 1 7 5 9 se forj ava n o palaci o d e N ossa S e n h ora d A j ud a ,
'

o qu al d ah i a tr e z me z e s h avi a d e i ar i l os n a pe r son ali —

dad e e n a g anan ci a A ssi m cauz ou lh e s surpre z a a le i


.

d o sob e ran o d e P ortug al e x pulsan d o os d os se us d omi —

ni os d aq u e m e d alé m mar , e con li sca n do lh e s os colle -

g i o s , a s i g re j a s ,
as fa z e n d a s , e as o u t r as p p
r º r i e d a d e s

p o s s u í d a s e m q u a z i t o d a s a s ca p i ta n i a s .

33 r ouo um , e . u
.
2 58 R E V IS T A . T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H IS T O R I C O

N ão d e san i m aram poré m confi and o n a man i fe sta


i n flue n ci a, q ue e lle s e xe r ci am sob re os suce ss ore s de
S . P e d r o, os q uae s ce r tame n te se apre ssad am e m re i n
t e g r al os, ou pe lo me nos e m facultar—lh e s os m e i os d e
-

frustr ar as m e d id as d o M arque z d e P omb al E n tr e tan to .

nã o e r a para d e s pre z ar -s e a br ez a d e i x ado n o m e i o .

d e sta le i , a d e pod e r e m conti n uar no B raz il os me m bros


'

da compan h ia q ue q uíz e sse m d e sag g re g ar s e d e lla , ve s


'
-
.

ti n d o os h ab i tos d e cle ri g os , ou d e outras q uae s q ue r


or d e n s r e g u lare s ouse culare s D e m an e i ra q ue os e g r e ssos ,
.

ou os j e z u it as d i sfar ça d os e xpre ssame n te e n vi ad os d e


R o m a , c m
o g,
e i t o e as t u c i a p or e sta fe nd a p od e r i am i n tro
d uz i r se nas faz e n d as se q ue strad as, ad mi n i stral as por
- —

si oupor ou tr e m , e assi m apossare m -se d os r e spe cti vos


re nd i me n tos !
C om e d e i to e lle s con se g ui ram i sto q uaz i oste nsi va
'

m e n te por oi to an n os , e d i ssi mulad ame nte por m ai s tre z e ,


se n d o d e poz i tar i o um se u d e di cad o, si n ã o e ra alg u m
d os e g re ssos mascarad os ou j e z ui ta d i ssi m ulad o d e bai x o
d a j aq ue ta .

I sto fi cou provad o pe lo facto d e n ã o apre z e n tar r e n


d i m e n to alg um d os 2 1 e un os d e sua ad mi n i s t raç ã o, i sto é ,
d e sd e o se q ue stro e m D e z e m b ro d e 1 7 5 9 até a e ntr e g a d a
faz e n d a ao a rr e m atante e m 1 8 d e A b r i l d e 1 7 8 0 , um tal
P e d r o d e A lme i d a B ur i , n ome ad o d e poz i tari o pe lo d e z e m
b arg ad or e j uiz d o se que stro D r J oã o P e d ro d e S i que i r a
.

F e rr az , ape z ar d a pr e ve n ç ão con tra a com pan hi a d e Je z us .

E s te s fac tos d e ram s e a r e spe i to d a faz e n d a d a A ra


ç a ti ba ,n a c a p i ta n i a d o E s p i r i to S a n t

o A d. i ta f az e n da
ti n h a 5 3 4 e scr avos , g ad os d e d i ve rsas e spe ci e s , e n g e n h o
d e assucar moe n te e cor re n te , e par ti d os d e can nas para
a moag e m do an n o s e g u i n te , e tod aví a nad a pr od uz i u e m
tã o lon g o te mpo A o m e n os o pad re re i tor d o colle g i o,
quan d o foi pre z o n e ste m e sm o e stabe le ci me n to, n o acto
'

d o se q ue stro apre z e n tou ao r e fe rid o d e z e m b arg ad or a


quan ti a d e 4 30 ré i s , como un i co sald o d as d e spe z as d e sd e
a fun d açã o d a d i ta faz e n d a e m 1 6 3 8 até a se qu e str açã o !
E x actame n te 2 1 n unca O q ue torn ouai n d a mais e scan
d aloz a a g e r e n ci a d e P e d ro d A lme i d a B u
'
ri foi a prolífi
caçã o d os e scravos p i h ou u m d 3 1 2 u
, q
o s v e e x c e sso e e
T E R R A S A U R IF E R A S no C A P A R A Ó 259

com 5 34 se que str ad os pe ríi z e ram os 8 4 6 e ntre g ue s ao


arr e m atan te .

E m vi sta d o q ue , d e ve se suppôr , q ue ali nã o se


-

faz i a m ai s d o q ue come r , procre ar e d ormi r ! E pró '

vave l, q ue o m e sm o ti v e sse suce d i do a r e spe i to d as


ou tr as faz e n d as con d s cad as n as d e m ai s capi tan i as
N ão e r am van s as e spe ran ças d os pad re s d a com
p a n h i a fu n d a d a s n os p p
a a s ; p o r q u a n to e m 1 0 d e Se
te mb ro d e 1 7 6 6 surd i u com o ti tulo d e A n i m am m sa
Iuti a b ulla d e C le me n te X II I su je i ta n d o to d os o s ca
th oli cos ao j ug o d o g e r al d os j e z ui tas, e á ob e di e n ci a .

ce g a e passi va d e or d e ns por e lle tran s m i ti d as , alé m d os


e x tr aord i n ari os e e x q u íz i tos pr i vi le g i os d as i n q uíz i ç õ e s ,
d os pr e lad os di oce z an os , e d o t ri b un al d a b ulla d a santa
cruz ad a acu m ulad os n a soci e d ad e d e J e z uS !
D e m ai s autori z ava as cartas d e con frate r níd ad e ,
e d e associ aç õ e s com os j e z u i tas sob o pre te s to d as pro
fi ssõ e s com d i li e r e n te s ti t ulos P ara tud o re z um i r e m
'

p o u c a s p al a v r as as c or p ora ç õ e s r e l i g i o z as c r e a d a s ( i r
m an d ad e s e con frar i as ) s e ri am r e g i m e n tos m i li ci an os
d e caz acas , j aque tas e sai as d e b ai xo d o un i form e d e
'

h ab i tos e d e O pas com m an d ad as occultam e n te p or ch e fe s


j e z u i t a s
.

J ulg avam os cap tad or e s d e s te b re ve , q ue fug i n d o


'

ao r e al b e n e placi to i llu d i ríam e pri me i ro m i n i stro d e


D . J oz é I , i n tr od uz i n d o o clan d e sti n a e i m pe r ce ptí

v e lm e n te n o B raz i l; m as foram e lle s os í llud i d os .

0 M arq ue z d e P om b al ti n h a os olh os e os ouvi d os


b e m ab e r tos sob r e as r apoz as d o J e z n ; e a prova ah i e stá
n a le i d e 2 8 d e A g osto d e 1 7 6 7 m an d an d o cassar as
d i tas car tas ; d e clar an d o i rr i ta e n ulla e sta b ulla ; e
am e aç an d o com as p e n as s e v e r í s s i m as a s pe s s oa s ,

e m cu j o pod e r fosse e lla ach ad a e n tre pape i s m an uscri tos


oui m pr e ss os , d e n t ro d e g ave tas ou n o me i o d as folh as d e
li vros ! A lém d i sto pun i a com as pe nas d o cr i m e d e le z a
'

m ag e stad e a tod os os q ue acoutasse m os e x pulsos j e z ui tas ,


e os e g re s sos , o u sab e n d o on d e u n s e outros e s ti v e sse m
e scon d i d os n ã o os d e n un ci asse m d e n tro d e vi n te e q u atr o
h oras para se r e m pre z os e r e me ti d os com tod a se g uran ç a
a o ju íz o d a i n con fi d e n ci a
26 0 R aV I S T A T urn s x s a n no I N S T IT U T O H IS T O R I C O

Ve i o afi nal, d e J ulho d e 1 7 7 3 , o famoz o bre ve


em 2 1
de C le m e n te X IV , q ue suppri m i ue m tod a a chr i stan d ad e
a companh i a d e J e z u s, matand o a ssi m as e spe r an ças , e
b urlan do as faci li dad e s i de ad as pe lo se uante ce ssor .

E m conse q ue nci a d e s te g olpe , d e q ue n unca mai s


'

os j e z u i tas pode ram se curar rad i calm e n te , ape z ar das


-

vu lne rari as appli cadas por alg un s d os suce ssor e s de


G an g an e llí , ou por cauz a d as ace rtadas provi d e n ci as da
ulti m a le i , di z e m q ue e lle s ve nd e r am o mappa d e C aparaó
a um P ort ug ue z por appe lli d o L ançõe s , o q ual, como a
A ug usto C e zar d i z i a a g ralha d o se g u n d o sapate i ro : O p
e r am e t i mp e n sam p e r d i d i , f i q u e i xa d e te r por
'

p ro e r —
a
di do o se ud i nh e i ro e o trab alho d e procurar e sta mi n a,
nã o te n d oace rtado com o cami n h o .

S i e sta hi s tori a di vag ou d e mai s n o campo j e z uiti co


foi para ch e g ar ao m ar co da trad i çã o, q ue d á aos padre s .

d a compan hi a a pri or i d ad e d as d e scobe rtas d as m i nas d e


ou r o d o e stad o d o E sp i ri to S an to -
.

C orre n d o so re b M ur i b e ca , d e q ue se tr atouatraz ,
a
uma trad i çã o re fe re n te a ri q ue z a d a com pan h i a d e J e z na
e m g ran d e par te ad q u i ri d a n a e xploraçã o d o our o d o
B raz i l, n ão pare ce rá d e m ai s o se g ui n te
. .

N o pri n cí pi o d e S e te m b ro d e 1 7 5 9 fô ra vi s to um
n avi o pr ocu r an d o a barr a da capi tan i a d o E s pi r i to S an to, -

m ostran d o vi r d o su l, com o S i g nal d e pe rte n ce r aos


p a d re s j e z ui tas E s.te fac to por e x tr ao r d i n ari o te ri a can
z ad o pasmo e ad m i r aç ã o a g e n te d a povoaç ã o d a b arra
d e I tabapuan a , e n le ío e i n q ui e taç ã o aos pad re s re z íd e n te s
na faz e n d a d a M uri b e ca, log o q ue d i sto foram avi z ad os
'
.

N a tard e d o me sm o d i a ch e g ara d o colle g i o d o E spi ri to


S an to um e xpre sso com car ta d o re i tor para o pad re
admi ni s trad or , q u e i m e di atam e n te con g re g ou os d e mai s
e e nce rraram se na sacri sti a
-
O q ue ali se passou foi
se g re do para os e xtran h os O S i le n ci o d a alta noi te f ô ra
.

i n te rrompi d o pe lo e stri d or d o e i xo d e um carro d e boi s


m a n as A U R Ir E R A S no ca p aaa ó 26 1

posto e m movi me n to e m ui to carre g ad o 0 s m ai s curi oz os ,


.

e spre i tan d o pe la e n tre abe rt u ra das portas d e su as caz i


n h as , favore ci d os pe la m e i a clari d ad e d o cão, pod e r i am

lobri g ar n ã o só e ste ve h ículo pa re ce n d o te r parti d o d e


p o u ca d i s ta n ci a d a p or t a d a i g j ,
re a e d i ri g i r -
se p a ra a
c osta pe la e strad a , como tam be m os pad re s q u e o e scol
t avam alé m d e d oi s vultos , q ue n ã o pod e ri am d e i xar d e
s e r os í n d i os carre i ro e g u i e i ro .

O s m ai s anci oz os d e ve r o r e g re sso d e sta n octurna e


'

mi ste r i oz a e xpe d i çã o tã o i nsoli ta te ri am pe r m an e ci d o n os


se u s ob se r vatori os e pe la mad ru g a d a p o d e r i a m v e r b em
a volta d os e xpe d i ci on ari os com o car ro se m faz e r ru i d o,
si g n al d e v az io ; mas os d oi s í nd i os nã o foram vi stos , ne m
houve noti ci as d e lle s
'

C on ta se , que d e sta te mpo por d i an te os q ue d e poi s


'

d a m e i a n oi te transi tam pe la pr ai a d a M uri b e ca, d e sd e


q u e ac e r ca m -
s e d a c r uz , sã o p r e z as d e u m p a vo r i r
re z i sti ve l, e q u an d o passam mai s pe rto d e lla, ou
'
ve m

g e m i d os e vo z e s l as ti m oz as tã o m e d o n h a s , q u e faz e m
ou r i ç ar os cab e llos !
Q ue m q uiz e r te r a e xpli caçã o d e s tas q ue i x as '

vocí fe r ad as e voq u e m os e spí ri tos d os ín d i os d e sappa


r e cid os
O d outor P e çanh a P ovoa com a for ç a d e i mag i n açã o,
d e q ue é d otad o, e scre v e u uma le n d a b e m i n t e re ssan te
m as q ue d i scr e pa d a trad i çã o na con cluz ã o .

E ce rto, q ue tan to ali , com o e m outros lug are s , foram


'

sote r rad as r i q u e z as pe rte n ce n te s às i g re j as e ã comm u


n id ad e j e z ui ti ca , tã o b e m e scon d i d as , q ue at é h oj e n i n g ue m
tê m pod i d o d e scob ri l as ape z ar d e procurad as d ili g e nte
-

me n te H a um a con cate n açã o d e factos, q ue d e i xam d e se r


.

r e latad os , os qu ae s e vi d e n ci am o para d e i ro d o ou ro d as
mi n as d o C aste llo nos lug are s , e m q ue os cove i r os n ã o pu
d e r am m e t te r as m ã os por se ach ar e m os colle g i os e as
i g rej as com as suas cri ptas, d e sd e o se q ue stro, e m pod e r
d as autori d ad e s ci vi s .
R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O mST oa i co

T i ve sse m si d o os j e z ui tas , ouos mi n e i ros os d e sco


b ri d or e s d as j az i d as d o C aparaó , o q ue é fór a d e d uv i da é
u d i uu
'
q u e e m m d os ca m p o s e s t a s e r r a e x s t i m a p e q u e na
as soci aç ã o d e ch ri stã os occupados n a e xplor aç ã o d o ouro,

te n d o caz as , lavouras , e tc , cuj os prº pri e tari os até c e r to


.

te mpo vi ve ram e m paz com os se lvag e ns, e m ai s tard e


foram ví cti m as d a vi ng ança d e lle s ; o q ue é comprovad o
'

p e l os r o te i r o s q u e d e i x ar a m , c o m o s e s e g u e .

A trave ssad a a se r ra das F re x e i ras e o ri o M u


ri ah é ( e m ce r ta par te ) , e n con tran d o se a barr a d e u —
m ri
b e i rã o, q ue d e sce d o n or te , subi r por e lle ao alto d o morro .

« D e sce n d o-s e
p e la e nc o s t a c on t r a r i a ch e g a r a o u tr o
ri b e i r ã o, q u e corr e e n tre campos nati vos , ahi ach ar se ã - —

n o m e i o das m i n as d e u m a caz a um cald e i r ã o d e cobr e


che i o d e ouro .

E ste rote i r o foi m ostrad o ao cor on e l J oã o L uci an o, a


que m um capuxín h o, mi s si on ari o n a ald êa d a P e d ra ,
d isse con h e ce r um ín d i o capaz d e g uial o até a faz e n d a
d e struid a d e n tro d a m at a, on d e ach ava se o cald e i rã o
'
-
.

O m e smo offi ci al con tou a M an oe l Joz é P i re s d a S ilva


P on te s , q ue o í n di o X ô lh e pre ve n i r a d e q ue e s te cam po
e r a h ab i ta d o por ín d i os fe roz e s , se us pare n te s , q ue ti n h am
acab ad o com tod os os b ran cos , q ue ti n h am ali m orad o, s
d e s trui do tud o, fi can d o ape nas e m pé tre z e ste i os e um a
laran g e i ra para si g n al d o d e stroç o d as suas h ab i taç õ e s .

O utro r ote i ro d i z , q ue para ach ar se o cam po, e m q ue-

foram as caz as e as plantaçõ e s e ra pr e ci z o D e sce r pe lo


p r i m e i r o r i b e i r ã o , q
u e s e e n c o n tr a s se c h e g a r a b a rr a d o
se g un d o , q ue e n tra d o lad o d a mã o e sq ue r d a, o q ual por
S i g n al apr e z e n ta m u i tas moi tas d e oe ste ; sub i r por e ste
até as cab e ce i ras ; e n tr ar por um a b ocai n a e d e sce r o
m on te
O m e n ci onad o S i lva Ponte s ach an d o se n a faz e n d a —

d as F r e xe i ras , ouvi u ao capi tã o J oaq ui m d e M orae s P e


q a n h a ,
a d m i n i st r a d or d o s P ur i s, q u e n a s ca b e c e i r as d e u m
ri b e i r ã o, q u e n asce n a se rr a d as F re x e i ras , e d e poi s
T E R R A S A U R i rE R A S no CA P A R A Ó 26 3

d e um curso d e tre z le g uas e n tra no ri o d a P omb a , e lle


d e scob ri ra o só lo d e um an ti g o e stab e le ci m e n to, e m q ue
ai n d a se n otam r e sto s d e soca lcos e tron cos mortos d e ar
vor e s frut í fe r as plan tad as ã cor d e l ; e n as i m e d i a çõ e s
ach ãra un s e nor m e s fe xos de ar cab uz d e fó rm a d e s
conh e ci d a .

T udo i sto corrob ora o d i to d o í n d i o X ó , e o fi n al d os


ci tad os rote i ros .

N ã o é d i ffi ci l conh e ce r se a cauz a d o morti cí n i o pra


-

ti e nd o con tr a aque llos an ti g os m orad ore s, d e cu j as caz as


re stam os t r e z e st e i os no cam po d e C apar aó .

E m g e ral os i ndí g e nas sã o n i mi ame nte c ioz os, pri n


ci palm e n te os B otocu d os, e m cuj as mulh e re s n i n g ue m ,
e x ce pto os pai s e i rmã os , pôd e tocar n o cor po, ai nd a
m e smo se m m ãs i n te n çõ e s , se m í mm e d íatam e nte i n corre r
na i n i mi z ad e ca pi tal d o m ari d o , q ue i n p e tto j u ra v i n

g ar -se T od a v i a n ã o p ro h i b e m , q u e e s t a s ,
e m q u a n t o o s
h om e n s an d am por fó ra caçan d o outi ran d o me l d e ab e lh as ,
vag ue m sosi n h as nos m atos arr e d or e s d as ald ê as e m pro
cur a d as r aíz e s d e carati n g a , ou com ou t ro fi m .

A ad ulte ra ai n d a me s mo colh i d a e m flag ran te d e li cto


d e i nfi d e li d ad e ape n as é m ar cad a n a cox a por um g olpe ;
o q ue se rve d e cor po d e d e li cto i n d e str u c ti ve l e pate n te
aos olh os d e tod os os i n d i ví d uos d a t ri b u, vi sto and ar e m
com ple tam e n te n u as .A s re i n ci d e n cí as n ã o S ã o assi g n a
lad as ; porque pe r ante a j usti ç a d os n atur ae s d o pai z tã o
crí mi n oz a é a m u lh e r q ue por uma só ve z pé ca faltan d o a
h on ra conj ug al, como a q ue m e re ce ri a m i lh are s d e i n c i
z õ e s com o q u ar tz Par e ce poi s n ã o s e r d e scon h e ci d o d os
.

si lvi colas o n os so ad ag i o : C e s te i r o que f az um ce sto fa r á


um ce n to O ad ulte ro poré m n un ca e scapa ã fré xa m or
.

ti fe r a d o mari d o ultraj ad o por que e s te d e e mb osca d a


atr az d e u m tr on co d e arvore passa d i as e d i as se m com e r
n e m b e b e r e s pe ran d o o od e n sor , até saci ar a sê d e d o
'

san g ue i n i m i g o .

Provave lme n te tod os os batêad ore s d o ouro d e O s


p a r a ó n ã o se r i a m p r ud e n te s ,
c om o con v i n h a ; n e m t e r i a
si d o oii e n d i d o um S ó mar i d o ; po r i sso a tr i b u ab raç ar a a
'

cau z a d os q ue i x oz os . A ssi m tod os aque llos mi n e i ros pa


g a r a m c o m a s v i d a s os a b u z o s d e a lg un s l i b i d i n oz o s !
96 4 R E V IS T A T B IM B N S A L no ma rrom m sr oai co

E uma h ab i taçã o i nve jave l !


sta ali
I mag i n e se uma suce ssão d e tape te s ts d e côr ve rde

p rad o , on d e ad os , ma i s ou m e nos di la tad os , d e fó rm a


i rre g ular e s, e n tre me ad os e m di stanci as d e g e e na d as
fi tas prate ad as d e sd e as mai s e stre i tas até as mais larg as
como taxas E s tas alcati fas e ste nd i das s obre as cos tas d e
.

e le fante s g ran d e s e pe q ue nos ; porém e s te s ce m ve z e s


mai ore s d o q ue os g ran i ti cos d o pag od e Jag e r nat ou
Jag re n at, d i spostos un s tan tos e m li nh as re ctas, outros
e m cu rvas , e alg un s collocad os d e tr ave z ao mod o d e
cruz . R amalh e te s e ram i nhos de um ve rd e n e g ro e d e -

di ve rsos mati z e s e spalhad os aq ui e ali se m ord e m n e m


si m e tri a , n e m í n te r vallos ce rtos A q ue llas se d as cai ndo
.

como tr an ç as pe las i lh arg as d as fig u ras g i g as ta sas sobre

pr atos d e alab astro, como a prata de rre ti da j orrad a d o ca


di n h o E i s aq ui a pi n tur a d o C aparaó O s tape te s sã o os
. .

campos ; as fi tas os re g atos d e sd e os man an ci ae s até ao s


ri b e i rõ e s ; o costad o d os an i mae s i mag i n ad os a xapad a
d a se rra ; os fe stõ e s os capõ e s d e mato e as moi tas
d os ar bustos ; os ti pos d os pachi d e rm os proboscíd as as
mon tan h as, e os pratos os lug are s q ue apa ram as ag uas
e ncaxoe i rad as H ave rã cou. z a m ai s di g n a d e ve r se -

A que llo sub li m e e vari ad o pan orama e xtaz ia o vi z i


tan te q ue a con te m pla ; arre bata os sen ti d os para e le val os —

ao au g e d o pr az e r ! O s e u co rp o t od o re ce be c om ag ra d o
a lu z b e n i g n a d o astro re i A li aspi ra so o ar e m balsa

.
-

m ad o pe lo odô r das flore s e d as fr utas ; sor ve se com -

voluptuoz id ad e a li n fa r e fri g e ran te d e s ti llad a nas pe


r e n n e s fon te s re catad as n a s om bra d o ar vore d o, como a
m od e sta vi ole ta O s olh os nã o se can ça m d e pe rcorre r
.

aq u e lla e x te n sã o cam pe stre ab r aç an d o se n os h ori z onte s —

lon g i q uos com o cé o an ilad o e d ourad o ; d e fi tar aq ue lle s


m on tículos d e e sm e raldas, que v ari am o e spe ctaculo, e d e
conte m plar o d e sli z ar se re n o d as corr e n te s pe lo me i o d os
tabole i ros d e re lva, oua carre i ra t um ultuoz a dos r i be i
r õe s n as e n costas da se rra O s ou vi d os n ão q u
. e re m pe rde r
T E R R A S m a n au s . no car a n A ó 26 5

uma nº ta dº can tº místi co d º s muz icº s ali g e ros , umas


ve z e s i n te rrompid o pe lº son e strid n lo, me talli ca, d a vº z
ce d e n ci ad a d a arapon g a , r e me d an d o a pancad a d o mar
te lli nh º d o fe r rad or, atarraº an d º a fe rrad ura e pre parand o
º s cravos para º s cascos e q u i nos , º u d os m ua re s : º upe lo
g g
o r e i º d a m e s m a a v e s i m il h a n d º º ru í d o d a l i m a d o fe r
re i rº d e abastand º º fº rro : º u tras ve z e s pe lo can tº mo
notº n o e q ue i xoso da j uri ti T u . d º i sto se rve d e e n canta
me n to e d e re cre i o !
V ó s pº e tas d as ci d ad e s , q ue d e scre ve i s os d e dos
roz s os d a A u rº ra , abri n d o as cort i n as d º ori e n te ; mas q u e
vº s le van tacs d a cam a à s d e z h º ras d a man h an ; v ós , q ue
ad mi r ae s a mag e s tad e d as flore stas V i rg e ns rompe n d o as
nu v e n s cº m as fran ças d os se us ce d ros, j e q uíti bã s, e
º utras arvº re s se cu lare s, a q ued a e stre pi tº z a e con vuls i va
das catad upm e coan d o aº lº ng e ; m as q ue e stre m e ce i s só
e m pe nsar q u e as n rg e s e º s e spi n h os pod e ri am rasg ar º
V º ssº e sm e rad o fatº , º pó d a ve r e d a e m baci ar o poli m e n to

d º vº ss º calçad º , e º frag or das corr e n te s causar a


su rd e z e pº r i ss o pre fe ri a pass e ar pe l s ruas e praças
a
V ó s, q u e e ncare ce i s a poe z i a da soli d ã o ; m as q ue , si

p º d e s se i s , e sc o l h e r i e i s p a ra re z í d e n ci a as c i d ad e s cº m o
P ar i z e º utras capi tae s pº pulº zas d a E urº pa v ó s , q ue
vº s mostr ae s e n amº rad º s d a lu a d e prata arrastan d º o
se u man tº d e sad r as r e camad o d e e st re llas d e ou ro,
mas q ue pe rd e i s as n oi te s d e luar ab and º nad º s n º s café s
e nº s th e at rº s , º u rodopi a n d o nos s alõ e s , e m q u e se aspi ra
º ar amb i e n te cº r ruptº e e n ve n e n ad º pe lº e x ce sso d º
aci d º carbon i co r e spi rad o pº r ce n te n as d e pe ssº as ; º u
r e pi mpad os n º s d i van s d as F ri n é as , e n os tam bore te s
d as D i ctar i ad as e scutan d º as fraz e s me n ti r º z as , lizº n
,

g e i r a s e as tu c i oz as , q u e sa e m d º u r ad as d º s la b i º s so n o

su ae s d e S t as corte z an a e d as j an e lle ír as ouvi s m e di tae


'
.

S i v e rame nte amae s a pº e z i a si d e z ej ae l se r i ame n te


apr e n d e r a li n g uag e m d as muz as C alli ope e P º li mn i a ;
si pr e te n d e i s m e r e ce r cr e di tº e aplau z º , d e i x as , ao
m e nº s pº r alg un s d i as , e ste s lug ar e s com mun s para i r ao
C aparaó ali b e b e r a ve rd ad e i ra pº e z i a e m cad a h auat o
e e x pe ri m e ntar d e li ci as e m cad a arfar d º pe i to A li a .

vº s sa alma e x u ltarã d e con te n tame n to de bai xº d aq ue lle


'

T O I O L V III , r . n .
26 6 R E V IS T A T R IM E N S A L nº IN S T I T U T O m ST º R I cº

be llo c㺠, e º s v ossos olhº s se re g oz i j arã o pe ra m b uland o


pº r so b r e aq ue lla cantpi na ; e aq u
e lle s fiº s e faxas cri s
talli n as fu g i n d o p a r a a s q ue b ra d a s I d e. a d m i ra r a o p u
lanci a d a ve g e taçã o ; cº n t e mplar a m ag nid ce n ci a d a n a
ture z a , a cu j o e n ca n to n ã º s e p ô d e e sca p ar ! C e r ta m e n te
h ave i s d e vº s e xtaz i ar a vi sta d º cº nj un to h arm ó n i cº
.

d as maravi lh as ce le ste s e te rre str e s surg id as a voz d o


sa bi o e omn i pote n te C re ad or ! A q u ili o t ud º si m é q ue é
p º e z i a aq u i llº tu d o s i m é q u e e le v a º e sp í ri tº e I n sp ra
i
o poe ta

A n º ti ci a d as ri cas e abun d º z as j az i d as d º O s
p a r a ó pr º va ve lm e n t e p r º v oc a r i a m u i ta s di l i g e n c i a s d e

p o i s d e I a n ç õ e s , m º r m e n t e c º m o fi m d e d e sco b r i r c a l
de i rã º d e cº bre ºu ro T º d a vi a n e n h uma d e llas fº i be m
'
.

suce di d a .

F alava se pº i s d e sta se rra cº mº d e um lug ar e u


'

can tad º º u i m ag i n ari º .

H º j e me sm º a pe zar d º d e scob ri m e n tº m ui ta g e nte


asse g u ra, q ue os campº s vi z i tad º s n ã o sã º º ve rd ad e i ro
C apar aó d os j e z ui tas , º u d os ban d e i rant e s
C º m e ffe i tº e ra para d uvi d ar se d a e xi ste n ci a d e

um e x te n so cam po n º cume d e uma alti s si m a s e rra cº m


lag º as , oute i ros e ri b e i r õ e s capaz e s d e t º car e n g e n h º s
d e t º das as e spe ci e s , te n d º pº r m ar cº s d º i s pi co s ou
p º n t õ e s d o s la d º s d os r i º s d e S ã -
o J oã o e d º s V e a d º s , d e

q u e o m a i s e l e v a d º c a lc u la—
se t e r m e t r º s de
alti tud e .

U m caç ad or pº r é m , i n d i º m an sº , pe rdi d o n o m atº ,


aº sº pé d e sta m º n tan h a r º ch º z a n º di a se g u i n te m ui tº
'

cêd º s u b i u até aº cume para º ri e n tar se F º i assi m , q ue-


.

a P rº vi d e n ci a, º uº acaz º , se g un d º º s i n c re d ulº s , d e parou


nº s 0 q ue a n te s d e lle ( n ã º falan d º n os an ti g º s d e scº
'

bri d º r e s ) t an ta g e n t e b uscara se m ach ar !


E s te m a te i rº , q ue p e lo s e u te m pe ram e n tº fle ug ma
t i cº , e pe lº factº d e te r n asci d º e vi ve r n o m e i º d as
T E R R A S A U R IF E R A S nº cA P A R A ó

g ran de z as e d as be ll e zas na t u ra e s d a A m e r i ca m e r i di º n al
mos trava se i ndi d e re n te a tud º q uan tº a nature za li b e
'
-

ralme n te º f e re ce d e mag e stoz º e d e luxu oz º , n ã º pô d e


re z is ti r ã i m pre ss ã º a g r ad ave l re ce b i d a ao re lance ar os
º lh º s n º cí rcu lº d a vi z ã º h umana ! D e pº i s n ão fi cº ume
nos admi rad o d a fe raº íd ad e d o sólº , ve nd o º cap i m cº pi º z º ,
maci º e sucule n tº , q ue alcati fa o xão a té à s orlas d º s
ou te i ros d i stan ci ad os na e spaç º z a ca mpi na , e orn ad o d e
m º rad º b aste e vi re n te , s i mulan d o i lh º tas e m um mar
d e ve rd ur as º u oaz i s , h ab i tad º s pº r i nn um e ras ca ças d º
ar e d º xã º . F i nalme n te obs e r van do º cº m ple x º d e ta n ta
mag nífi ce n cí a q uaz i cahi u na e x altação d o an imº p º r
i sso pe la ce g ue i ra d º e n th uz i asmo n ã o vi u o re log i º i h
falí ve l d º te mpº , cuj º ponte i ro j a i ndi cava a h º ra d a par
ti d a P º ré m tº rn ad º a si , ob se rvº u, q ue o sº l d e s vi ava- se
.

d o me ri d i an o ; e e n tã o d e spe di u se d e sta si ti o d e e n
'
-

can tº s , le van d º cº ms i g º a re mi ni sce n ci a d as i mpr e ssõ e s


s e ns í ve i s par a n ar rar aº s cu ri º z º s , q u e qu íz e sse m on vi l o , —

as g lº ri as d º S upre mº A r ch i te c to, º ste n tadas n e ste m o


'

au m e n tº d a sua m un ifi ce nci a, e d a sua sab e d ori a e omn i


p o t e n c i a i n fi n i ta
.

Pe lº te s tím unh º d e ste fort ui tº e spe ctad or , a que m


'
.

p a r e ce u i n f e i t i ç a d o r º p a n or a m a , q ue p º r a l g u m as h º ras
ti ve ra d i an te d º s olh º s , d e spe r tou se a a n ti g a curi º z i d ad e
-
.

D e sse te mpº para cá alg umas pe ssº as tê m aiíluí d º d e


'
.

long e para ad m i r ar º vast i s si m º prad º natural, e os ca


p õ e s d e m a t º , d e c u j º s c e n tr º s u m b rº z o s e m a n a m fi n ºs
cu r sº s d ag ua n e vad a e cri stali n a , r e g atos ar g e n ti n º s ,
'

q u e r e u n i d º s a º u t rº s p º r s u a v e z fº r m a m r i b e i r õ e s , s e r

p e a n d º p e la v e r d u r a a t é a s q u e b r a d a s , e m q u e p r e c i p í
tam se e sp um an te s e frag º r º z º s e m catad upas
-
.

P º r cauz a d a r i que z a d a fauna º s r i vae s d e N e mrod


re ti r am s e saud º z º s , e pe z ar oz º s d e d e i xar e m paz º s
-

ale n tad º s tapi re te s , e º s n e d íº s c e r vos , q ue n a s u a eu


z e n ci a e d as º n ç as pasta m far tad a me n t e , e m e n º s ti

mí d º s
O C ap araó pº i s n ã º é uma fi cç㺠, º u i n ve n çã º fab u
loz a, um a m i sti fi caç ã º , º u um a m e n ti ra : e lle e x i ste e
uma re ali d ade , um a r e g i ã o apraz íve l, aprove i ta ve l, q ue
p e l a s s u a s c o n d i ç õ e s c li m a tº l º g i c a s e p e c u li a r e s º if e r e c e
26 8 R E V IS T A T R IN E N B A L nº IN S T I T U T O E IS T º R Iº o

aº s h º me n s uma b e lla e saud ave l morad a, propri o para


a d i lataç ã º d a vi d a .

P e la d e scri pçã º ante ri orme n te fe i ta te r se ã cº n h e - —

c id o, q u e º cu m e d e sta se ri a n 㺠é prº pri ame n te uma xa


'

p a d a , p l an a ltº , p la n u ra , o u p la t e a u d º s F r a n c e z e s po r

q u an tº e s t e s t e rm º s le m b r am a i d e a d e um t e r re n º e le
v ad o, m as plano, u ma supe r fíci e pº ucº acci d e n tad a , que
s e e ste n d e e m plan íci e , um vale ar re val d ad º e n tre mor
rº s , e aº sº pé d º s m º n te s , ouuma varz e a , e m fi m º campo

p l an º m a i s o u m e n º s e x te n sº e e s pa ç o m
. A s s i m n ão h a
vº cab nlº , q u e º si g ni fi q u e ve r d ad e i rame n te sí não u m
tractº oue spaçº d e te rra e ste n so e prolº n g ad º , cº be rto d e
m e m beca , h e rva alta, q ue se rve para pasto d os h e rbí vorº s ,
e para e n ch i m e n tº d e cº x i ns , ou suad º i rº s d as séllas e
d as can g alh as , º qu al pô d e se r uti li z ad º pe lº s cº lxoe i r º s
E sta e ste naã º d e te rre n º é fort e me n te on d ulad a pe las
sali e ncías e pe las d e pr e ssõ e s , º u m º n te s ar b º rí z ad º s ou
n ã o, e g rotas º u ab e rtu ras fe i tas pe las ag u as flu vi ae s .

N o d i to te rre n o ch am ad º C a mp º s sã º n ati vos º re


fe ri dº capi m , o araç á , a g uabi roba, cº mº n as campi n as g e
rae s d e M i n as . N as m arg e n s das lag º as , q ue aform oz e am
o si ti º , ve g e ta uma can n a i d e n ti ca a d a I nd i a, d a qual

p pr e a r a m se

b e n g a l as e ca b os d e c h a p e os d e sº l .S e m d u
vi d a fº i d e sta plan ta q u e d e ri vou se o n º m e m º d e rn º d e
'
-

S e rra d a K i bata O asp e cto g e ral d as mon tan h as vi


.

z i n h as d º s pº n tó e s é º me sm º d º s d i str i tos m ai s an rífe rº s


d e M i n as, a sab e r I tab i r a d e M at º D e n t ro, e S e rr º F ri º
- -
.

T raz parte s d e stas se rras pe rte n ci am a capi tani a d o


'

E spi ri to S antº , quan d º a di vi z a e ra pe la se rra d a C ai


-

an na, qu e alté a m u i tº além d º R i º P re tº ; m as º d e cr e tº


n . 1 0 4 3 d e l o d e J an e i rº d e 1 86 5 r e stri n g i u o te rri tori º


d e sta e ntã º prº vi nci a, e stab e le ce n d º ( ai n d a q ue provi
'

z oríam e n te ) º li mi te cº m a d e M i n as n a part e c º mpre


h e n d i d a e n tre º s ri º s I tape mi ri m e M uri ah e .

J a an te s º faz e nd e i rº d º te r mº d a ci d ad e d e P º n te
N º va, um fuã º D utra ( pº r alcunh a D utrã º ) , ti n h a se apº
- -

d arad o d a m ai º r par te d e ste s campº s , d i z e n d o s e se n h º r


'
-

d e lle s pº r trº ca fe i ta cº m um a fam i li a m i n e i r a pº ssui


'

d ora d º M ai nassú tº d º , e m vi rtud e d e d º aç ã º d o re i D .

J º ã º VI .
T E R R A S A U R Ir E Ius no ca r A a A ó 26 9

D a sed e d a villa de S 㺠P e dro d o C axoe i rº d e Ita


p e m i r i m a t é º C a p a r aó c o n t a m 1 7 l e g u as , s e i s da &e
g u e z í a d º A le g ,q
r e u a t r o dº B i o-
P a r d º , e d u a s d a povoaç ão
de S anta C ruz -
.

I mag i nae collocad o lã e m ci m a um h º me m o mai s


º rg u lh oso , vai d oz º , e pre sumpçozo, º mai s sobe rbo e
alti vo, e o mai s j actanc i oz o, nº topº d e s ta e le vad íssi ma
'

se rr a, pº n tº i m pe rce ptí ve l na su pe rd ci e d º n º sso plane ta,


q u e p o r su a v e z n ã o é m a i s d o q u e u m a t º m º e m r e
laçã º aº un i ve rso ; e ste e n te aband on ad o, soz in ho n º
cam po do C aparaó , lon g e d a me n ti ra , d a li sº nja e da
adulaç ão d º s louvami n h e i rº s , í nacce sai ve l aº fu mº d o
i nce nsº i n fe cto d º s raste i ros turi fe raríº s ; d e bai xº d a
i mm e nsa cupº la, ch amada c㺠, a q ual nã º pó d e se r atti n
g i d a n e m m e s m o p e l o o lh o h u m a n º a rm a d o d º te l e s
cº pi o d a maxi ma fº rça poss i ve l ; ce rcad º l
p o e spaço,
e
cu j º li mi te n i n g ue m pôd e alcan çar por se r i n fi ni tº ; cº m
ce rt e z a e sta cr e at u r a te rã pe j o d e appare ce r , prº cu rar a
e scº n d e r se d e b ai xo d º
-
xã º , º bse rvan d º se u cº rpo tã º
e
p q u e n i n º , tã º m e sq u i n h º
, e t ã º r i dí cu l º ,
e i n v í z í v e l c º m o
º an i malcu lº mi crº scº pi cº , e m re laçã º ao cº lº ssº g ra
n i ti cº ! Quan tº lh e par e c e rã o me r e ce dore s d º cscarn e º e
de d e s pre z º d os h om e ns se n satº s o se uorg ulh o, vai d ad e ,
e pre su mpçã o , a s ua sob e rbi a , alti ve z , e a sua j actan cía
E lle cá e m bai xº , na te rra xan , é g ran d e , pr º e mi
n e n te , e pº d e rº z o ; pº rque sº b r e umas and as pº d e rã tº car
'

com as mã º s º te cto dº s se u s alte rº z os palaci os º u pa


le ce te s , e com os pé s m e d i r a e xte nsã º d a sua e apaçº z a
morad a, d os se us jard i n s e d º s se us parq ue s ; e e m pé
e n tr e º s se u s su bdi tº s º u cri adº s, curv ad os sº h º pe z o d a
h um ilh aç㺠, d º cons tran g i me n to q unai se rvi d 㺠, a sua
cabe ça e xce d e as d e mai s : n as altur as V ê se tã º raste i rº , -

tã º d e b íl, e t㺠d e spre z í ve l com o a lag ar ta , q ue e lle d e s


de n h ozo na te rra e smag a d e bai xº d os pé s ! E n tre tan tº
fóra d alí e sta m e sm a cre atura i m pe rfe i ta , fi n i ta , com
'

p os t a d e e s p í ri t º e d e m a t e r i a co rr u p t í v e l, m º r ta l , u m
e n te con ti ng e n te , i g n oran t e , e i n capaz d e cre ar e le me n tº s
te m a arrog anci a, º d e scocº d e prº clamar se si m ilh an t e -

a D e º s , tantº vale d i z e r se fe i tº a i mag e m d e D e º s , q u


-
e
é um e spíri tº purº , um E n te S upre mo , e n e ce ssari o S e nh º r
2 70 R E V IS T A T R IM E N S A L no I N S T IT U T O H IS T O R IC O

abs olutº d e tº d º º un i v e rs o, sabi º , omn i pº te n te , j ustº ,


e ve rdad e i rº , cu j os attri butº s ab solutos sã o a b e lle za e a
p e r fe i ç ã o i n fi n i ta s q u a l q u a n t º ao e s a
p ç º é a i n fi n i d a d e
e quan tº a d uraçã º a pr º pr i a E te r n i d ad e ; e m fi m D e º s ,
cr e ad or e cº n s e r vad or d e tud º q u e e xi st e , e é pº s si ve l
e x i sti r , q ue v e mº s , e q u e n ã º pº d e mº s ve r, e mq u an tº
n ã º º h e g armº s aº m ai º r g rau d a pe r fe cti bi lid ad e pe lo
'

p g
r º r e s s º m º ra l e i nt e l le c t u a l E s ta m e s m a c re a t u r a , q
u e
nº fi z í cº n ão é se n h or a d e si me sma , mas e scrava d a
n at ure za, v oz éa se r d º m i nad º ra d a prº pri a n atu re z a, e

p r e t e n d e d º m i n a r , e a t é e s c r a v i z a r º s se u s s i m i l h a n t e s ,

q u e e ll e d e s d e n h a e e s p e z i n b a ; e p º r c u m u l º d e p e t u
lanci a arr º g a º d i r e i tº d e se r o j ui z d as culpas alh e i as ,
e lla a r é d º pe cad º d e sd e a su a º ri g e m ! D e pº i s d i sto
'

p º d e r s

e -
ã e s t r a n h a r , q u e º h º m e m j ac t—
e se d e s e r a
ulti ma palavr a d a cre açã o ? !

P ara a lº n g e vi d ad e d a V i d a corpº ral n o C aparaó ,


assi m com º e m º u tro q ualq ue r pº n tº d o g lob º te r raq ue o,
n 㺠bas ta º ar atm osfe ri co e m se u e s tad º d e pure z a n a
tu ral, i st o é n as pr º pº rç õ e s ch i m i cas fi xad as pe la sab e d º r i a
d º C re ad or , e d e scob e r t as pº r L a voi si e r e m 1 78 2 , a sab e r ,
'

s º b r e c e m par te s 2 1 d e g az º xi g e n i º , 7 9 d e g az az º tº , e
um a mi lle ssi m a p ar te d e aci d º carbº n i cº , alé m d a quan
ti d ad e vari a ve l d e vapº r d ag ua ; º e le m e n tº li q ui d º n as
'

su as justas. m e d i d as a sabe r , q uan tº aº volume 1 par t e


de º xi g e n i º , e 2 d e h i d rº g e n i º , e q uan tº ao pe z o 1 d e
º xí g e n i º e 8 de h i d rº g e n i º , cuj º cº m post º ch am a se —

sci e n tifi cam e n te º xi d º h í d r i cº º u prº tox i d º d e hi d ro


g e n i o , e v u lg a rm e n t e a g ua ; a c h amm a a q ue c e d º ra e v i v i
fi can te ; O can tº me lº dí oz º d º s passar i n h º s pe lº s r am º s , tri
n an d º º s se us am º r e s ; O r u m orej ar d º s r e g atos e ri b e i rõe s ,
r e fre scan d º a r e lva ; e m fi m a cº n te m la ã º d as cº u z a s
p ç
m aravi lh º z as d a pró vi d a fe c un da e ope rº z a n ature za .

O m ai s e sple n d i d º q uad rº , q ue n º s e n can tº u vi stº


p e la p r i m e i r a ve z , s i e a p e z e n tad º as n º ssas vistas a
r
T E R R A S A U R IFE R A S nº C A P A R A ó 27 1

tº d as as hº ras , q uº ti d i aname n te , vai pº ucº a pº ucº pe r


d e n d º º atracti vº ; pº ri ssº de ve se cº br i r com um —

vô º . O praz e r m ai s vi vº , si é re pe ti d º se m ín te rvallº ,
d i ari am e n te , cauz a te di o, e n º fi m d e ce rto te mpo n ã º
ag i ta m ai s º si ste m a se n si ve l O g oz º d alm a, e º g º stº
'
.

d º cº r pº e x i g e m um a d e te r m i n ad a d ur açã º ale m d a
qual e spe ra º ab orr e ci me ntº pº r q ue q ualque r se n
s e çã o pe la con ti n u i d ad e e p e la i n vari ab íli d ad e d º º b
j e ct º i m p re ss i o n a d or a ca b a p o r s u b tr a i r -
s e a a cç ã º d º
me smo Para n ã º torn ar se te d i oza q ualq ue r pe I ce pç ã o,
.
-

é pr e ci z º , q ue uma n ova i mpre ssã o ve n h a e m se u nu


x i li º . A p prº r i a n a tu r e z a d ã o e xe m p l º n a v ar i aç ã º
d as e s taç õe s alte rn an d o as , pº rq ue a pe rpe tui d ad e , m e smº
-

d a pr i mav e ra , traz i a º e n fad o, si n ão h º uve sse as mn


taç õ e s d e sce n as .

P or tan tº par a a cº n se rvaç ã º fi z i ca, e para o cº n


t e n tam e n to pe rd urav e l d º n º ssº e spír i tº , além d º fluid º
r e s p i rav e l, e d º lí qui d º e le m e n tar pº tave l, d a lu z sº lar
e d º aspe ctº r i d e n te , q ue a pre z e n tam as b e lle z as n aturae s
d o C apar aó é n e c e ssari a a ali m e n taç ã º sad i a far ta , e
, ,

forti fi can te , d e r i vad a d º s r e i n º s ve g e tal e an i m al; por


q u e o h º m e m é o m n í v or o E
'
í.n d i s p e n s a v e l a º c cu p ça ã o

p a r a º e x e r c í c i º d o s m e m b r os d º cº r p º n º tr a b a lh º
m od e r ad º , pe r i od i co , e lucr ati vo par a as outr as us e e s
s i d ad e s , caz a, v e stuari º , e t c , d o h om e m ci vi li z ad º P ar a
. .

º soce g o , e a se re n i d ad e d o e s pí ri to, e as ale g ri a s d alm a


'

é i m p r e sc i n d í ve l a ce r te z a d º s uste n tº para º s d i as q ue
h ã º d e vi r , º e n tre ti n i m e n to e a d i ve rsã º n as h º r as e
n º s d i as d e sº ccu p a d º s e m fi m o b e m e s t a-
r , q u e é º c on
cu rs o d a pº sse d º cº n fº r tav e l e d e tu d º q uan to é n e ce s
sar i º ã cr e atur a h um an a fó r a d º e stad º se lvati co .

Ç ÃO
'

QU A N T O A A L IM E N T A

O S ólº actualm e n te
i n vad i d o pe lº capi m n ativ º ,
se n d º arr ote ad o, lav rad o e plan t ad º d e m i lh o, fe ij ã º ,

man d i º ca bran ca , ai pi m , ab ob oras , b atatas d e D e m e rara,


e le g ume s , e m q u at rº a ci n cº me z e s , od e r e ce rã ali m e n tº
'
272 R E V IS T A T R I N E N S A I. nº IN S T I T U T O m s rº n rco
'

fre scº aº culti vador E m q uanto n ão ch e g aram aº es


.

tad º saz onad o sº corre l e ã a fauna , q u


r- h - e é ab un d ante
e vari ad a .

QU A N T O A OO O UP A Ç ÃO

A d ífiiculd ad e e stá só n a e scolha e n tre as i n d ustri as


º u a ag r í cº la, º u a pastoril, ou a e xtrac ção d º º u rº .

D e poi s vi r㺠º utras corr e la ti vaa ou novas, cº mº a cu l


tura d o tri g º e d e º utrº s ce re ae s , a d as vi nh as , a z oote
chu i e , a fabri caçã º d º s vinh º s , da man te i g a e d os que ij º s ,
a pre par açã º d a b anh a e d º s pre z u ntº s, º cu rtu me d as
p e ll e s , e º u t r º s i n ce n t i v º s d a a c t i v i d ad e d º h om e m , q u e
que r trab alh ar e tº rn ar se ri co -
.

N o R i º G ran d e dº S ul parte d º s nati vos foi trans


-

fº rmad a e m plantaçõe s d e tri g º , de ce vad a, e d e vi d e i ras ,


O s i n n º vad º re s aufe re m mui tas van tag e ns da e x pº rta çã º
d e sta ce re al e m g rãos e fari nh a, d º vi nh º e d a ce rv e j a
'
.

Jã e m te mpº s passad º s ti n h a se i n te n tad o ali a cultura


d º tri g o ; m as fõ ra aband º n ad a pº r cauz a d a fe rrug e m


N o e s t d
a º de S ã o -
P aulº h avi a e ste n sos te rre n º s
ab an don ad os pe lº s faz e n d e i rº s e m conse que n ci a das i n
vaz õ e s d º sapé e das form i g as saúvas A lg u . ns i m mi g ran te s
te n d º os ad q ui ri d º , q uaz i d e g raça, come çaram por la
-

vrai os prº fu

ndam e n te com o arad º pa ra arran car as
raíz e s d a n oci va g ramíne a , u ni co me i º d e e xti n g ui l a ; e

cº m os apar e lh º s fumi g atº rí º s g e ralme nte u z ad º s ma


taram e ste s i n se ctº s dam ni n h º s , an tag º ni stas d º s la
vrad º re s .

A q ue lle s e mpre h e n d e d ore s i n trº d uz i ram a cultura


d as vín has , e e m pº ucº te mpº e xportavam e xce lle n te
vm h º
T i rad a par te d º capi m, e amanh ada a te rra cº rr e a .

p º n d e n t e , a li v i r a m º p t i m am e n t e n ã º s ó tº d as as p la n tas
d o B raz il, como tambe m as e xoti cas e e n tre e stas a luz e rn a
( a lfa lfa ) p r e f e r í v e l a s o u t ra s fo rr a g e ns.

S i nº s te rre nos campe stre s pare ce não ve g e tar sín ãº


º me m be ca, º araç á , º caju e i r º raste i rº , o camara, e t c , .
T E R R A S A U R IFE R A S DE CA P A R A ó 2 78

si g n ae s d e se cura , fr aq ue z a, º u e ste ri li dad e d º só lº


p e l a f a lt a d o h u m u s v e g e ta l , º u d º s s a e s p p
r º r i o s p a a
a r
n utri ç ã º d e º utras plan tas , e m cº mpe n saç ã º o d º s lug ar e s
ar b º r i z ad os m an i fe sta a u be rd ad e d a te rr a , e º fi m a q ue
é d e sti n ad º D e sb ravad º s alg un s e spaç os , e ste s pre star
.

s e ã o aº
-
p la n t i º d o s c e r e ae s , d a s v i n h a s , d as ar vº r e s
fr utí fe ras , e tc p º
. i s º t e rr e no a d m i tt e n u n ca m e n º s de
alq ue i r e d e plan ta d e m i lh º .

C e r ta par te d º matº se rã cº n se rv ad a A s arvor e s .

com a S u a som b ra pr º te g e m e r e fr e scam as fº n te s , e

p e l as s u a s f º l h as ab s º r v e m º e x c e d e n t e d o g a z a c i d º c a r
b oui co e xh alad o na r e spi ração d º s ani mas s ( i n cluí d º s º s
r ací º n ae s ) E s tas p ar te s v e r d e s e x postas a lu
. z s olar te m
e sta fu n ç ã º , a d e e x h alar u m a q uan ti d ad e i g ual d e º xi g e
n i o, e a i n ve rsa d ur an t e a n oi te ou n a e scuri d ad e A ss i m
.

cº n cº rre e fd caz m e n te para a pu r e z a d º ar amb i e n te pe la


j usta cº m pº z i çã º d e ste s fluid os º u g az e s
'
.

A S g r otas a pr º ve i tar s e ã o para a plan taç ã o d as


— -

ban an e i ras , d º s cacauz e i rº s d as j aq ue i ras , pi n h e i r as , ara


,

t i cuz e i r º s , e d e º utr as ar vº r e s º u arb ustº s, q ue e xi g e m


um ce r tº fun d º d e h um i d ad e .

C arn e s cº m e stí v e i s n ã o faltam ali H a e m ab un d an cía .

an tas ( p
t a i r e t e s ), v e a d º s , p º r cº s d º m a t º ( q u e i x a d a ),
p a c a s ,
ta tu s , c u t i as , j a b u r u n a s , m u tu n s , p a t º s d º m a t º ,

m acucos , pe r d i z e s , jacuassú j acu , s , j ac u ti n g as , ar aras ,


a rar i cas , j ur uassú , e º utras e s pe ci e s d e papag ai os , tu ca
n os , pº m b os b rav º s d e var i as e spe ci e s ( pº m b a d º ar ,
t rº caz , pº ca ssú , j ur i ti s ) , j º h ó s , capº e i ras º u urub us , e
º ut r as a ve s
'

A i n d a m e smº se par ad a g ran d e parte d º s ag re ste s


p a ra p l a n t a ç õ e s ut e i s , fi ca r ã º i m m e n sas ca m p i na s , e m
q u e p º d e r ã º p a s t a r m i l h a r e s d e c a b e ç a s d º s g a d o s , b º v i n º ,

cav allar , m uar , º vi n o e sui n º .

E m 1 8 6 5 º u 1 8 6 7 , aque lla D utr a ou D utrã º sº ltº u


ali 5 0 vaca s cº m u m tº urº , alg umas e g ua s cº m um
g a r an h ã º e u m j u m e n to .

( e s t e f º i a p r i m e i r a p r e z a d a
º n ç a) O s d e mai s se m t rab alh o n e m cu
. id ad º s d e se ud º n o,
e S ó d a n atu re z a , e m pº u cº s an n º s tri pli caram un i ca
m e n te cº m o i n cº n ve n i e n te d e te re m se tº r nad º e s q ui -

v º s e b ravi º s .

T O I O LV III , P .
274 R E V IS T A T R IM E N S A L n º I N S T IT U T O H IS T O R IC O

U ma pe ssº a , q ue º s vi u, cº n tou, q ue um pold ro ( potr º )


d e um ann º pare ci a um cavallo d e 4 an n º s , li n d º , cº m
º pe llº fi n º e r e lu z e n te .

C º nsta, q ue , m ulti pli can d º se as º n ças n a prº por ç ã º


d a quan ti d ad e d a car n i ç a , d e pº i s d º fale ci m e n tº d º r e fe


r i d o faz e n d e i rº , pº u cº a pº ucº fº ram d e sappare ce n d º e s te s
an i m ae s , d e m ane i r a q ue actu alm e n te n ã º e x i ste n e m um .

P e r tº d º s pº n tõ e s h a ab un dº z as m i n a s d e º urº .

A lg un s lavrad º re s pº b re s d a fre g ue z i a d º V e ad º n os
te m pº s pluvi º z º s , se n d º i m pe d i d º s n o trab alh º n as rº ça s ,
ap º ve i tam se d e s tas vag as par a b ate ar º urº n º s cor
'
r -

re g os , q u e nasce m d a S e rr a N e g ra d e pe n d e n te d º C apara ó
-
.

D e ste lug ar le vam para ve n d e r nº C axoe i rº d e I tape


'

m i ri m alg umas oi tavas d e ste me tal e m g rã º s m ai s º u


'

m e n º s g rº ssº s d e 2 4 q ui late s .

Q u e º p t i m o lu g ar p a ra n u cl e º d e u m a cº l on i a O
cli m a é fri º ; mas su pp º r ta v e l p e lº s i m m i g ra n t e s d º n º r t e
d a E urº pa A li be m e s tab e le ci d º s e mpe n har se i am e m
.
- -

atrah í r º s se u s par e n te s , am i g º s e º u t ros e e m bre ve


t e m pº o C aparaó tor n ar se i a uma se g un d a F ri b urg º ,
- -

º u P e tr º pº li s , ci d ad e s par a º V e rã º , s i até lá. ch e g as se a


e s trad a d e fe rrº d º C aran g º la , cº mº é d e e spe r ar se q u -
e
m ai s tard e um se u ra m al lã i rã te r , V i s to passar m ui tº
pe r tº .

E i m mi g ran te s , te n d º º s campos para trab alh ar e m


ste s
cº m º ar ad º , n ã º se r i am º b ri g ad º s , d e s d e q ue c h e g am ,

a d e r r i b ar as g i g an te s cas e rij as ar vº re s d as d º r e s tas


v i rg e n s d º B I az il, tr ab alh º alé m d e e n º z i ssím º , m ui tº
p
p e r i g º z o p a I a os e s t r a n g e i r º s .

C º m º se u e x e m plº laV I ad º re S n aci º n ae s cor re ri am


ã fi x ar s e n º s arre d º r e s
-
e assi m u n s e º utrº s cº n sti tuí
ri am pº vº ad º s r e s pe i tad º s pe las º n ç as .

A ch a se e m cº n struç ã º uma se cç ã º d a vi a fe rr e a d º
-

C aran g óla D iz e m se r º planº d a cº m pan h i a a li g aç ã º


.

d e sta cº m a d e S an tº E d uard o ( n o I tab apuan a) e prº lon


'
-

g a m e n t º d
'
e sta a té º C ax º e ír º d e I tap e m i r i m I s
. tº fac i
li tar i a º transpº r te d º pe ssº al cº m as suas bag ag e n s , e
d º mate r i al d a d e z ej ad a cº lº n i a , º up e lº R i º d e Jan s i rº ,
oupe lo I tape mi ri m .

E ste e scri tº t e m pº r fi m ch amar a atte n çã º d º g o


ve rn o , º u d as pe ssº as e m pre h e n d e d º ras , n aci º n ae s º u
T E R R A S A U R IFE R A S nE CA P A R A Ó 75

e str an g e i r as , p ar a tãi m pº rtan te e ri ca par ag e m , ad m d e


º

q ue p º r i n i ci ati v a º fd ci al º u pa r t i c ula r se j am a p ro v e i
tad as e s t as te rras, q ue aug uram um futurº º n ustº d e
p r º sp e r i d a d e s d i re ct a s p a r a as v illas c i rc u m ví z i n b as ,
e

i nd i r e ctas para º s e stad º s d º R i º d e Jane i rº e d o E spí r i to


S an tº .

D e lº cali z aç 㺠pº i s d e E ur º pe º s t rab alh ad º re s e i n


d ustr i º z º s n e s ta n º tave l se rra , º s quae s e m pº ucº s an n º s
'

far ã º a s ua fortuna , re z ultarã º av ultad as r e n d as para


e s te s e stad º s , º u par a a cº m pan h i a q u e se º rg an i z asse

p ar a t a l d m .

A g º ra i n fº r maç 㺠ci rcun stan ci ad a d os


e n tra se —
na
ri º s , cu j º s tri b utari os sã º d e pe n d e n te s d a se rra d º Pi co
º u d a se r r a d º C apar aó , e d º s q ue têm a su a º ri g e m na
m e sma m º n tan h a Pe r te n ce m a pri me i ra º r d e m º P a
.

r e bi ba e º R i º D º ce ; a se g und a º I tab apuan a , q ue


an ti g am e n te ch am ava se S an ta C ath ari n a d as M ó s , e


- -

d e p º i s C am uq ue n e I tape m i ri m O s ri º s M ur i ah e e
.

G uan d usã º º s un i cº s q ue n ã o tê m aa sn e s fº z e S n º O ce an º
A tlan ti cº .

N ã º se rã e x acta a d e scr i pç ã º d e alg un s ri º s , pº rq ue


car e ce se d e m ap pas , q ue i n spi r am con d an ç a , vi sto te r e m

si d o d e z e n h ad º s se m cº n h e ci m e n to d as se rras , d os se us
n asci m e ntº s , e d º te rri tº r i o pe r cº r rid o pº r e lle s P ar a .

acr e d i tar se e m um a carta tº pog rad ca é n e ce ssari o que º


-

d e se n h ad º r ( e n g e nh e i rº º u h ab i l topog rafo) ti ve sse i d º


aº lug ar , e x am i n ad º a º r i g e m d os r i º s e d º s se u s ad u
e n te S e tc , e a vi sta d º s se us apan h ame n tº s , º u cad e r
.

n e ta d e li n e asse º m ap pa cº rº g rad cº D º cº n trari º.

m ui tº s e rrº s d e i n fº r maç õ e s m e n º s ve rí d i cas se rã º re pre


z e n tad os sº b re o pape l, cº mo pº r e x e m plº a cº n fuz ã o d º
ri º M ai n assú cº m º G u an d u d u d
'
,
e a l e n t e s e st a c º m º s
d aq ue lle , e q uí vº cº s d e un s cº m º utr º s, e q ue j an d º s
'
.

Q uan d o alg un s prod ssíº nae s º s cº mme tte m, quan to m ai s


os q ue n ã o º sã º .

C ome ç a se pe lº P arah ib a d º S ul
-
.
2 76 R E V IS T A T R IM E N S A L n º I N S T IT U T O H IS T O R I C O

E ste
, ri º cº m º , d a b
sa e s e
se r

ra d a Bve m
o ca i n a ,

n o e stad º d e S ã o P au lº , º n d e e nº d e M i n as G e rae s , e m
- -

uns lug ar e s pre ci pi ta se d e lag e s m ai s º um e n º s e le vad as,


-

e m º utrº s d e sce apre ssad am e nte , e e m pº ucº s q u az i pre


u
g ç i º z a m e n t e D e p º
. i s d e lº n g º cur so m º s tr a se an cí º z o -

d e m i s turar as suas d ulci ssi m a s ag uas cº m as s alg ad as ,


s d º d e c ar r e i r a pe lº s C am pos d º s G º i tacaz e s até ã
p a sa n

sua b arra n a cº sta .

N e ste t raj e ctº r e ce b e as d º M uri ah e , r i º consi d e


'

rave l pe lº v º lum e d as ag u as d e pº i s d a j u n ç 㺠d º C aran

g ó l a , q u e n a sce n º t e r r i tº r i º m i n e i r º .

C am i n h an d º se pe la cº sta para º n º rte º pri me i ro


ri º , q ue se v ê , é º I tab apu an a C º m e ste n º m e pass a pe lo


.

B º m J e z us , e d ah í para ci ma tº m a º d e R i º P r e tº , e m

- -

q u e d e sa g u a m º s d º s V e a d o s e S ã º J oã o ,
di-
v i d i d º s p e la
S e rra N e g ra , q ue pe r te n ce ã cº rd i lh e i ra O pri m e i ro d e
-
.

cº r re d e C apar aó D a L i m e i ra para ci m a as can º as n ã o


.

p º d e m pa s sa r p º r c a u z a d º p r i n c í p i o d as c a x º e í r a s .

A b ai xº d e sta pº r tº na m ar g e m º ppº s ta e n tra º ri º


'

M uq ui d º S ul, que ve m d e um a d as se rras d a cº rd i lh e i ra .

A d m i tte a n ave g açã º e m pran x as , pe q ue n as b ar cas , e


can ô as g ran d e s a té ao d i to pº rt º d i stan te d a b arra se i s
le g uas pº ucº m ai s º u m e n º s .

A tr ave ssi a é n º pº rt º d a V i lla , passan d º as pe ssoas


e m can ô a pu b li ca e º s an i m as s ã n ad º D i sta se te le g uas .

d a fº z d º P arah i b a .

P rº se g uín d º se pe la prai a, d e pº i s d º ri axº M º rº bã ,


-

e staca se d i an t e d º r i º I tape m i r i m , cu

j a b a r r a di stan
ci a se u
-
m as se i s le g uas d a q ue d cº u atraz .

T e m e g ual m º d º d e passag e m Q uaz i m e i a le g ua ã .

ci m a n a m arg e m sul e s ta sé d e d a V i lla d º m e smº nome ,


e pº r e lle é cor tad º º mu n i cí pi º e m tod a a su a e s te n sã o
até º ou trº d e S ã o P e d rº d º C axoe i ro d e I tape m i ri m
-

d i stan te d a b arra d e ste ri º s e i s le g uas pº ucº m ai s º u


'

1 1 1 81 1 0 8 .

P i r mã º d º I tabapuan a pe lo volum e das suas


ar e ce
ag u as, pe lº se u m e d í º cr e cur so, pe la e stre i te z a d a b arra
d arêa , pe la sua º ri g e m , pe la di stan ci a d º s pri me i r º s
'

º b stacu lº s ã n ave g aç ã o, e até pe la fe i çã º d as ri b as ,


d º s vale s e d º s mº n te s ri b e i ri nh os E i g ualm e n te
'
.
T E R R A S A U R IF E R A S DE C A P A R A Ó 277

n ave g ave l m e smo e spaç o d e le g u


pe lº as , e n as me smas
e spe ci e s d e e mbarcaç õ e s .

E m 2 4 h º ras vai se d ab i a S an tº E d uard o, e staç ã º


- -

d ual d º r am al d a e strad a d e fe rrº d e C aran g óla .

D e pº i s d a e m b º cad ura d o r i º C ast e llº , o mai º r d º s


se us ram º s , n º d m d as te rras da faz e n d a d as D u as B arras ,
-

assi m cº n h e ci da pº r canz a d a afd u e n ci a d e sta ri o, b i fu


'
r

c a se
-
e m ri º d º N ort e D i r e i to e E sque rd o, tº man d º º
se g un d o a di r e cç ã º d a se rr a d º P i cº , º n d e cº me ça .

O pr i m e i r º te m º se u pr i n cí pi º e m º utra se r ra A n te s .

d a fre g ue z i a d º A e g re o ri o d o N º r te E sq ue rd º avoluma
l
S e p e la cº n curre n ci a d º s ri b e i I õ e s d a S aud ad e , e d e º u trº s
me n º s i m por tan te s, par ti n d º tod º s d e fº n te s d i fe re n te s .

T r e z le g n as an te s d e ch e g ar se a e sta fre g ue z i a é -

n º tav e l a catad upa ch am ad a C axº e í ra d a F u maça, cuj º


fr ag or é º uvi d º d e mui tº lon g e A q ued a é d e mai s d e 6 0 0
.

b raç as .

C º n ti n uan d º se

pe la pr ai a , º u m e lh º r pe lº có m º r º ,
e p º r d e n tr º d º A g a até d e sce r se n a º utra prai a , n o-

d m d e s ta e stã º P í uma d i stan te quatrº le g uas d o an te ce


'

d e n te U m d os se us ramº s prº vêm d a se rra d º C as te llº


. .

D e pº i s d e um a e m e i a le g ua d e vi ag e m , por d e n tro, avi sta s e


n a m ar g e m o pposta d º ri º a e x ti n ta ald êa d e R e r í ti g ba,
d e pº i s vi lla d e B e n e v e n te , e ult i mame n te ci d ad e d e A n
ch i e ta A º lad º d e s ta, n a e n se ad a , d e se mb º ca º ri º d e
'
.

B e n e ve n te , q ue tam b e m se pas sa e m can ô a E n ave g ave l


'
.

e m can ô as pº r e spaç º d e mai s d e se i s le g u as até º Q u a .

ti n g a A s ua º ri g e m é i g ualm e nte n a s e r ra d º C aste llº


.

D e pº i s d e q uatrº le g uas ch e g ar se ã aº r i º d e G uara - -

p a r i m , e se g ui d am e n t e aº s ri axº s Pe rocao e U na , te n d º d
cad º atraz º M i s h i ps ; d e pº i s ao ri º J u cII , i g ualm e n te vi n d º
'

d a d i ta se r ra ; d e pº i s ã cº rr e n te i nd e vi d am e n te i n ti tu
lad a R i º d a C º s ta , a d uas le g ua s d e ste r ío S an g rad our o d º
-
'
.

Jucuvêm d ali q aaz i e m li n h a re ct a pe las r e sti n g as e


'

cam pº s a lag ad i ç os d a vi lla d º E s í r i tº S an to V i lla V e lh a)


p ( —

até a frald a d º M º n te M ore no, j un tº d a q ual d e sag ua


n º m ar O s pad r e s d a cº m pan h i a foram º s autore s d e sta


'
.

vala par a n ã o s e re m ob ri ad º s a sai r b ar ra fó r a e m


g
can ô a par a i r e m até lã J un tº d a pº n te d º d i to m º n te ,
. .

aº nº r te , é s e n trad a para a b ahi a d º E s i ri tº S an tº


p -
.
2 78 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O R I S T º R I cº

S e g ue m se n a cº sta º s r i os Jacarahi pe , R e i s M ag os
- -

('N º v a A-
lm e i d a
) e S an ta C r u z
( A -
ld õa V e lh a), q
-
u e é º m a i o r
d e ste s , e alg un s r i axº s an te s e d e pº i s .

T ratan d o se d e cursº s d ag ua n ã º se faz m e n çã º d º


'
-

appe llid ad º r i o d a P assag e m ( te m pº n te d e m ad e i ra) ,

p o r q u e é º b r a ç º s e pte n t r i º n a l d º m a r , q u e c o m º m e r i
di º n al rod és a i lh a d a V i ctori a, capi tal d o e s tad º .

N e nh um d e lle s te m cº n n e xã º cº m º C aparaó ou cº m
'

o C aste llº .

N º d m d a cº sta cº m te m pla se d ualme n te o m ag e stº z º


-

R i º D º ce , n ave g ave l e m pe q ue nas b arcas ou canô as


-

g r a n d e s p o r e s a
p ç º d e 2 0 1 e g u as D i s ta .d o I t ap e m i r i m
ce rca d e 4 0 le g uas , q u e sº m mad as cº m as 1 3 an te ce
d e nte s d 㺠º total d e 5 3 d e sd e a barr a d o Parah i b a até
ã d o afam ad º R i º D º ce —
.

N i n g ue m i g n or a, q ue as m ai s re motas fº n te s cand e e s
d e ste r i o e stã º n as se rr an i as d º O urº Pre to O X º pº tó ,
'
-
.

o P i r an g a , e º ri b e i r ã º d º C arm o , q ue cº rre j u n tº d a ci
d ad e d e M ari ann a, e º utros ri os até aº M ai n assú, n asce m
tº d º s , e n ã o sae m d º te rri tº ri º m i ne i rº E ste d e pº i s d e .

r e ce b e r º tri b u to d e var i º s r i b e i r õe s m i stura as suas


ag u as cº m as d º B i º D º ce , d uas le g u
-
as aci m a d as cax º
e i ras d as E scad i nh as Q u a. tr º ce n ta s e tr i n t a e q ua t r º
b raç as ab ai xo d e stas e stã a N ati vid ad e , mar cº n atural
'

te rm i n al d º te rri tº ri º e spi ri to sante n se —


.

O G uan du acr e sce n tad º pe la cº ntri b uiçã º d º s ri


b e i rõ e s d e S 㺠D om i n g os e S ão M an º e l e º utros
- -

m e nº re s, tº d º s prº ce d e n te s d as se rras m ai s prº x i mas


º u mai s afastad as d º C aparaó , d u as le g u as abai x º d º
ulti mº d e g rau d as m e n ci º n ad as cax oe i ras, e n tra na m ar
g e m s u l dº R i º D º ce , q ue d i vi d e se d e M i n as pe lº se rr o
- -

fron te i r o aº e xti n tº q uar te l d e S ouz a, h º j e pº rtº d º


m e sm º nº m e .

E 0 M ai n assú e ste n d e se d o n orte ao


n tre e ste r i º e -

su l º se rr º te º rg ulh º z º d e te r si dº e m 1 8 0 0 e scº lh i d º para


o r um º d a m ar ca 㺠d º s te rri tº ri os li mítrº fe s e l o lad o
ç p
d º R i º - D º ce O q ue v e rte para º G uan d ú d oº u pe rte n
.

ce nd º ã capítan ía d º E spí ri tº S an tº ; º q ue d e sce para -

aq ue lle ã d e M i n as G e rae s D e man e i ra ue d a ue lle se rrº


'

q q
p a di an t e as ag uas d e um e º ut rº vã o e x tre man d o º s
a r
T E R R A S A U R IF E R A S DE CA P A R A Ó 2 79

d oi s e stad º s pe la part e d o g ran d e ri º , q ue d ah í para b ai x º


até a fó z pe r te n ce tod º no d º E spi ri tº S an to -
.

A g º ra d e i x e se d e lad º a costa, e cami n h e se pe lº


— -

se rtã o se g ui n d o se o rumº d e oe ste


- .

A q ue lla an ti g a e st rad a d o R ubi m º u d e M i n as ,


cº me ç ad a e m 1 8 1 4 , é cº rtad a pº r mui tº s r i º s , r i b e i rõ e s
e cor r e g os, un s pe rm an e ce n d o n º te rri tori º e spí ri to san -

te n se , outros n º mi n e i rº , d º s q uae s n ã º se r ão r e fe ri d º s
sí n ã º º s q ue d i re cta º u i n d i r e c tam e n te d e pe n d e m d º
C apar aó e d º C as te llº . O pº n tº pº i s d e par ti d a é º
r i be i rã º , q ue te m e ste n º m e , e é º pri m e i rº ramº pri n ci

p a l d º I t a p e m i r i m j ã m e n c i º n a d º .

O s mai s i m pº rtan te s sã º : P º uz º A lto, F ama, R i º —

P ar d º Pe q ue n º e o R íº - P ar d º G r an d e º u R i º J 0 2 6 Pe d r º , e
º P rí n ci pe , cab e ce i r a d o G u an d u O te r ce i ro d e ste s te m
'
.

a su a º ri g e m pe rtº d º C apara ó , e º q u i n tº n asce lá m e sm º . .

A p r i n c í p i º fo i co n fu n d i d º cº m º p prº r i º G u a n d u A l i .

fº i º an tíg º quar te l, º u a i mag i n ari a v i lla d º P rín ci pe N a .

m ar g e m º cci d e n tal mº stra s e º pad r ã º d a d ívi z a pº r e s te


-

lad º S e g ue m se º P e r e pe t i n g a , q uatr o le g uas alé m d e s te ,


'
.
-

º S ão L u —
i z , º J e quíb ã e º utrº s , q ue sã º tri b utari os d o
M ai n a S S II , d os q uae s alg uns , cº m º º pr i me i rº , re ce b e m
'

ag u as d a famº z a mº n tan h a D e pº i s d º ri º M ai n e ssa,


.

u u
'

q e a t r a v e s s a e s te ca m i nh o r e c e b e n d º d i d e rc n te s ag a s ,

ch e g a se a P º n te N ov a, pº n tº te r mi n al d a falad a e strad a
- -

d º R ub i m e d e S 㺠P e d rº d e A lcan tar a e sta un e se à s


— -

ou tr as d e M i n as até O urº P re to A ssi m o d o E spi ri to


.

S anto te m be m clarº s º s se us li m i te s n º sul n º I tab a


p ua n a d e s d e a fo z a té º C a p a r a ó ; e n º oe s te d e s d e
º P rí nci pe , cabe ce i ra d º G uan d u, até º R i o D º ce a —

alcan ça r a N ati vi d ad e ; e p e lº,


n º r t e t º d a a m a r g e m
su l d º ri º M ucuri , q ue , ape z ar d e e star fó ra das
5 0 le g uas d a t e stad a , se g un d º a car ta r e g i a d e 1 d e
J un h º d e 1 5 34 , pº r muitº rui m n ã º lh e te r si d o d i spu
t ad º , cº m º te m si d o º se u te rr i tº ri º cº n d n an te cº m o
d e M i n as .

D º q ue fi ca h i stori ad o cº n clue se : q ue º s pad re s d a -

com pan h i a d e J e z u s ti nh am d e b ai xº d º se u pº d e r t º d º s
os ri os º u s e u s afilu e n te s , q ue v ã º te r aº C apar aó e aº
C aste llº e q ue a d i ta S º ci e d ad e se g urava cº m amb as as
2 80 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R I C O

man oplas as mai s i m pº rtan te s m i n as d e ourº da capi t an i a


d º E spi r i tº S an to -
.

A s si m d as ald ê as cº r re s pº n d e n te s pod i am , se m se r
V i stº s pe lº s c uri º z º s , lã ch e g ar , d e C am pos pe lº M nr í ah é ,
d a M u b c pe lº I taba puana ( R ío P re tº ) , e d e R e r i ti g b a
r i e a -

p e lº r i º B e n e ve n te , d i s p e n s an d o º s º u t rº s ca m i n h º s n a t u
ra e s , d e q ue d i s pu n h am , cº m º o d º J u cu , d º I t a p e m i ri m
(N º r t e e s q u e rd º e C ax i x e ), d º P i u m a ( u m e ff lu e n t s ) , e d o
R i º D º ce ( G uand u

, e a l g u n s c o r r e g o s d e s a g u a n d o n o
M ai n assú) , e m q ue e s tavam e x pº s tº s a m ai s i nute i s
fa d i g as , e alé m d í stº a se r e m e s píad º s e se g ui d º s pº r
'

alg un s cur i º z º s h ab i tan te s d as pº voaç õ e s ri b e i ri n h as .

E u u u u
'
p r º v a ve l, q
e d e m p a r a o o tr º p º n t º h o v e s s e
cam i n h º m e n os lº n g º e m ai s fran cº ; º q ue d e d u z se d a s

r e d e xó e s se g ui n te s .

C º m o fº i j ã a pli cad º , a i g re j a d e N º ssa S e n h º ra d as


N e ve s ( n a M uri b e ca) e ra fi li al d a m atri z d º C aste llº Q ue .

r az ã º h avi a para e sta d e pe n d e nci a N ã º ti n h a a cº m pa


n h i a a i g re j a d º se u colle g i o n a P arah i b a ? N ã º é a M uri
b e ca m ai s pe rtº d e C am pº s d º q ue d o a rr ai al ve lh º d a
b arr a d º C aste llº ? N a s e rra d e S ã o C hri stº vã o, q ue é a-

ve r te n te d o r i b e i r ã º d º m e i º , r amº d º ri º C aste llº , ai n d a


h a ve stí g i º s d e uma an ti q uí ss i m a e str ad a cº m cavas , e tc .

d e q ue n i ng ue m te m c ui d ad º d e sab e r on d e cº m e ç a , para
º n d e se g u e , e e m qu e parte d uali z a . B e m pº d e ri a te r
se r vi d º p ara os fre g ue z e s d e um a cº m m un i car am se com -

º s da º u t r a O S an ti g º s h ab i ta n te s n º lug ar d as m i n as
.

d º C aste llº , q uan d º fº ram cº rri d º s d ali pe lº s se lvag e n s ,


fug i ram para º C ui e té , d e q ue for am º s pri m e i rº s povoa
d º re s P º r º n d e se g ui ram e lle s para e s ta parag e m
.

E ra pr e ci z º , q ue e lle s e sti ve sse m ce r tº s d e s e r e s ta a


m ai s prº x i ma d º lug ar d e i x ad o N ã o se sab e si e n tre º
.

C aparaó e o C as te llº h º uv e º u n ã º a lg um arr ai al vi z i n h o


d º C ui e té E stas e º utras con si d e raç õe s i n d uz e m a
. .

cr e r se , q ue e s t e s pº n tos , q u
-
e n º s par e ce m d i stan te s e
se parad º s pº r m º n tan h as i n acce ssi ve i s , n º te m pº d º s

j e z u i t a s s e ri am a pe r tad º s pº r ample xo d a cº mpan h i a d e


J e z us , q ue q uaz i abarcava º m un d o i n te i ro F oi n º te m po .

d a e xi ste n ci a d a s ua e spº z a , a I nq uiz i çã º , dlh a m ai s ve lh a


d a i g r e j a r oman a, q ue bapti z ou a cº m º n º m e d e S an to

T E R R A S A U R IE E R A S DE CA P A R A Ó 28 1

O fd ci º , q ue e lla flº re sce u E s te pod e ros o caz al pe lº te rrº r


.

e pe la astu ci a d º mi n ava n as q u atrº p ar t e s d º m un d o,


e n ã º faz i a sín ã º e n ch e r as su as arcas cº m º s d e spº j º s d as
ví cti m as , q ue e ram cº m m um me n te as pe ssº as r i cas .

E sse te mpº , fe li z m e n te para a h uman i cad e , j ã passº u,


e n ã o v oltarã m ai s .T e mp us pr wte r i tum m m quam r e ve r
ti tur .

C º n vé m cº nclui r e s ta suci n ta e fraca h i stori a , r e le m


b ran d o um a d as mai s m ag e stoz as se rras d a cord i lh e i ra
d os A i m º r é s .

R e sta ai n d a d e pº i s d a d i scri pçã o d a sua ri q ue z a


m i ne r al, d a s ua b e lla e ap ara tº z a sn pe rd ci e , e da sua
S i tu aç ã º a prº pr i a d a pa r a o n u cle º d e um a cº lº n i a d e
i mmi g ran te s d e s an g ue te uton i co apre z e n tar a con form i
d ad e d º C aparaó com a d e um ch afari z cº lº ssal, ve r te n d o
as s u as ag uas pº r q u atr º b i cas d e scº mm u nae s A ssi m
.

tº rn ar se ã m ai s d i g n o d a ad m i r aç ã o g e r al
- —
.

N a i m ag i n açã º n ã º é d i fd ci l d a r lh e e s ta fi g uraçã º
-

p º i s c º m e lla a t é cº n s t r ui m º s cas t e llº s n o ar .D e factº


e ste i mm e n so r e z e r vatº ri o e m s e us d an cos d i s tri bue

º e le m e n t º pº tave l nº s q u atr º r u mº s N e ste s v ê se º
.

M uri ah e cº ud uz i l º para º r i º Parah i ba d º S ul ; º G uan d iI


-

p a r a o R i º D º

c e º I ta b a p u a n a e O I ta p e m i r i m d i r e c ta
m e n te para º O ce an º A tlan ti cº D e sta sº r te e lle º d e r e ce
'
.

a ag u a a uma i n fi n i d ad e d e an i m ae s d e i n fi n i tas e s pe ci e s
v i ve n t e s sº b r e a t e rr a , n o m ar e n os r i º s
S i aq ue lle h º m e m , q ue n º cam pº d º C aparaó tapâr a
º s º lh º s cº m as m ã º s par a n ã º v e r º s e u cº rpo r e alm e n te

u i u d i
'
q az n ll º c º m p a r a º cº m a n g e n t e m a s sa d e s ta s e r r a
altan e i ra e e x te n sa , e e n ve r g º n h ad º d e si m e sm º d e z e j ã ra
e scon d e r se d e b ai xo d a t e rr a , ve n ce s se º tº r pº r e m cº n
-

S e qu e n ci a d º se n ti m e n tº d a i n si g n i d can ci a d º se u d z i cº ;
S i e lle d e s pr e n d e n d o S e d º x ã º , e m q ue d car a par ali z ad o
-

atrave ssasse e ste s r i b e i rõ e s s i d e pº i s m e d i ta sse S º b r e a

e x ce lle n ci a d º s e u se r m oral e i n t e lle c tu a l, n ã º h a d uvi d a

q u e º r g ulh º z º e r g u e r i a a frº n t e E. n tã º u fa n º d i r i a S i m ,

sº u n ad a, apoucad o, b ai x º , pe la e scasse z d a m at e r i a ;
m as p e lº e spí ri tº sº u e x ce lso , sº u a cº rô a d a cr e aç ã º !
C º m º an i m al raci º n al S º u m ai º r d º q ue o C aparaó , q ue
d e sappar e ce ã V i s ta d a t e rra ; pº r q uan tº e s ta é z e rº n a
T O M O L V III , r . II .
2 82 R E V IS T A T R IM E N SA L nº I N S T IT U T O H IS T O R IC O

pr e z e n ç a d e J upi te r , q ue é ve z e s mai or d º q ue e lla,


e m e n º s dº q u e º S º l d º n º ssº si s te ma , q u e é
m ai s V º lumº z º , q ue tod os º s plane tas aste rº i d e s e sa te l
li te s d º se u d omín i o, e me n º r d o que S i ri us , e ste S º l,
m ai or d º q ue o cº nj un tº d e tº d º s º s plan e tas , cº m e ta s ,
sate lli te s , e aste rº i d e s d º n º s sº s i ste ma sº la r !
E porq ue sº u e u mai º r d º q ue º prº pri º un i ve rsº
d z i cº P º rq ue e u pe n so, te n ho li b e rd ad e º u li vr e ar
b ítri º , vº n tad e , se n so m º ral, e m sum ma cº nsci e n ci a d º
m e u se r e d as suas faculd ad e s O s an i mas s tam b e m t ê m
.

í n te llíg e n ci a m ai s º u m e nº s r udi m e n tar ; m as n ã o têm


i d ea d a vi d a n e m d a mº r te E u pº rém se i , q ue na s ci , e
.

q u e h e i d e m º r r e r , i s to é , q u e o m e u i n vo lucr o m a t e r i a l
te ra d e tº rnar para a te rra , d e q u e é form ad º , ah i d e
com por se para compº r n º vº s e le me n tos para º s se r e s q ue
-

h ã º d e vi r ; mas q ue a mi n h a e n ti d ad e pe rsº n i fi cad a i n »

te lle ctual, mº ral, re s pº n s ave l h a d e re g re ssar a patri a


ce le ste , d e q u e au z e n tº u se te m pº rari am e n te
-
.

E n tre as e S ple n d íd as faculd ad e s , d º n s q ue º am º roz º


e b on d oz º C r e ad or li b e ralíz º u ã cr e atu r a h uman a para
d i sti n g ui l-a d º s º utro s an i m as s e ab sº lutam e n te d a ma
t e ri a, possuº a ín apre ci ave l d a i m ag i n aç ã º , m e d i an te a
q ual atravé s dº lº n g º e spaç o, q ue me se para d º s e stad º s
d º R i º d e J an e i rº e d º E spi ri tº -S an to, possº v e r e sta
m e sm a ag ua, e m q ue acab º d e lavar º s m e us pé s e m p oe i
r ad º s d º cami n h º , passan d º d e n trº e m pou cº te m pº p e lº s
labi º s mímº z º s e r ubr os d as m ai s formos as j º ve n s caz ad as
º u sº lte i ras , e s e r b e b i d a pº r m ilh õ e s d e pe ssº as d e tod as
as castas , classe s , e h i e rarch i as , re z i d e n te s n as ci re u ns
cr i pç ó e s d e ste s ri º s !
'

Q u an t o d e v e c º n s i d er ar -
se d i tº z a a cr e atn ra pº ssu í
d º ra d as subli me s faculd ad e s d o ín telle cto e d a ai m s
Q uã º li z º n g e i rº é para o h ome m te r a con sci e nci a
d e n a te r ra se r supe ri º r a tud º , q ue n ã º é raci º n al, a
t ud º , que e m ate ri a l
Q uão g ratº lh e é te r a ce rte z a d e q ue e lle é s º m e nte
i n fe ri º r pri me i ram e n te a D e º s , e d e poi s aº s e spi r i tº s an
g e li cº S !
Q uan tº con sº la º sabe r , q ue , cº mº e nte pe n san te ,
-

r aci on al m oral e e sse n ci alm e n te r e li i º z º s e f e li z


, , g , pa ra r
T E R R A S A U R IF E R A S DE CA P A R A ó 2 83

nº s mun d º s supe ri º re s i n vi z i ve i s n ã º pr e ci z a sí n㺠d e vi r


tud e s, d e bº as º b ras , acç õ e s m e ri tori as , e d e sabe r ! E sta
é a un i ca b ag ag e m , q ue e lle te m d e le var cº msi g º ; pº i s
'

só e ste s b e n s sã º amave ís , pº r se r e m º frutº d a san cº n


sci e n ci a , d a mori g e raçã º , d º tale n to, º ud a appli caç ã º , q ue
cº n s ti tue m a V e rd ad e i ra e x ce lle n ci a e n tre º s h º me ns .

A s r i q ue zas , º s pe rg am i nh º s , as i n síg n i as d a g ran d e z a,


º u d as hi e r ar chi as sº ci ae s n ad a vale m n º m un d º d º s s e

p i r i tº s , e m q ue t º d º s sº m º s i rm ã os e m q u e n ã º h a r e i s ,

n e m pri n ci pe s , ne m d d alg º s , ne m r i cº s , n e m pob re s , ple


b e us, v assallos , subdi tos , e scravos , e tc .

O s un i cº s b e n s pº i s d urave i s e d i g nº s d e n º s sa
sº li ci tud e S 㺠as vi rtud e s e a sab e d or i a, q u e te m º s a
º b ri g açã o , e d e ve m º s cu i d a r , d e ad q ui ri r : tud o m ai s é
e fe me r o, passag e i r º , ch i me ri co, e m d m 6 z e r o e v an i tas
van i tatum .

F I M
A C T A S DA S S E S S Ó
E S DE I895

1 '
S E S S ÃO O R D IN A R I A E M 1 7 DE M A R ÇO D E 1 89 5

P re side nci a do S r C ons e lhe ir º 0 H d A q ui nº


'
. . . e C astr o .

A 1 h º ra d a tard e , e stan d º pr e s e n te s os sº ci º s S rs .

C º n se lh e i rº A q ui n º e C as tr º , G e n e ral J oã º S e ve ri an º ,
C º n se lh e i rº M F C º rr e i a , M arq ue z d e P arã n ag uã ,
. .

H R ad ar d , 1
º
. S e cre tari º , B ar ã º H º m e m d e M e llº ,
D r C as tro C arr e i ra , D r N asci m e n tº S i lva , D r S B lake ,
. . . .

D r A m e r i cº B raz i li e n se , C omm e n d ad or G º m e s B r an d ã o,
.

B arã º d e C apan e m a e M aj º r G º m e s N e tº , S e rvi n d º d e


2 S e cre ta ri º º S r P re si d e n te d e c lar a a b e r ta a se ssão,
º
.
,

e º l S e cr e tar i º d ã cº n ta d o s e g ui n te
º

E XP E D IE N T E

O fi ci os z

DO A ug ustº M arq ue s , cº m
S º ci º Dr C . e z ar
m un i c an d º a sua parti d a para º n º r te d º B r az i l cº m º fi m d e
r e stab e le ce r a su a saud e e e x pri m i n d o º praz e r q ue se n ti º
cº m a r e e le i ç ã º d º S r C º n se lh e i rº O le g ari º para P r e sí
.

d e n te d º In sti tutº D º S rs C arlos Pi n tº . r e cº r re n d º


.

ao I n sti tu tº para sab e r se a palav ra B raz i l se e scre ve


com S º u cº m Z D O S r A le j an d rº C anas Pi n º ch e t , ac º m
. .

p a n h a n d º º s e u t r ab alh º d e sc r i p ti vo d o D e pa r ta m e n t º d e
P i sag ua d e q ue e G º ve rn ad º r D º Pre si d e n te d o C lub .

S y m phº n i co, cº n vi d an d o ao I n sti tntº a se faz e r r e pre se n t ar


e se ri a e d e ctuad a a 7 d e F e ve r e i r o
'

n a se ssã º sole m n e q u

p r º x i m o pa ss ad º D a B i b li ot
.h e c a d º M use u N a c i º n a l d e
2 88 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

g g p
e º r a h i cas e d as pe rm utas d ºs trabalh º s con g e n e re s e le
v an d o, par a e ss e d m , d s a a s ub ve n ç ã º

d e q ue g º z a aq ue lla cº r pº r aç ã º E m vi rtud e d e sse acto .

le g i slat i vo o I n s ti tutº n º me º u um a cº m m i ssão cº m


p º s t a d e s e t e m e m b rº s ,
e q u a l j ã d e u cº m e ç º aº s tr a b a lh º s ,

s e g un d º i n fº r ma º r e s pe c ti v o P re sid e n te S aud e e
F r a te r n i d ad e . G on ça lve s F e rr e i r a C º nfe re C ar los
. .

S an tos . C º n form e C º sta M ach ad o


. .

2 C api tal F e d e ral, 1 9 d e F e ve re i r º d e 1 8 9 5 I llmº . .

e E xm S r . . T e n h º a h º n ra d e passar às mã os d e V E x

. .

º s d º i s º bj e ctº s q ue a e s te acº m pan h am e s e ach avam e m

p º d e r d e m e u fal le c i d o m a r i d º D r L a d.i sl a u d e S º u z a
M e llº N e ttº , q ue º s te n d º r e ce b i d º com º d i re ctº r d º
M use uN aci º n al e e n te n d e n d º n ã º faz e r e m e lle s parte d e
,

n e nh u m a d as se cç õ e s d e sse e stab e le ci m e n tº , d e li b e rara


'

r e m e t te l os a e ss e
-
I n sti tutº , cº n fº rm e an te ri º rm e n te
d z e r a cº m O collar d º V i scº n d e d º R i º B r an cº e º utr º s
º bj e ct º s , q ue S ã º an te s m on um e n tº s h i s t º ri cos d º q ue obj a
ctos propri º s d as cº lle cç õ e s sci e n tífi cas d º M use u .

S 㺠e lle s a can e ta d e º ur º cr ave j ad a d e b ri lh an te s


cº m q ue º fa lle ci d o M ar e ch al M an º e l D e od º rº as síg uãra a


C º n sti tui ç 㺠d a R e publi ca e um a cº r ôa d e fº lh e tas d e º urº
º d e r e ci d a ou tr or a aº d n ad º C º n se lh e i rº D F ran ci sco
'
'
.

B alth az ar d a S ilve i ra , por se us h e rd e i rº s e ntr e g ue aº m e u


fi n ad º m ari d º , e n tã º D i r e ctor d o M us e u, para e sse e s ta
b e le ci m e n tº , e te nd º e lle falle ci d º í n º pi n ad am e n te an te s
d e pº d e r e d e c tuar a r e m e ssa d º s re fe ri d º s º bj e c tº s par a
e sse I n sti tuto, para º q ue se ach av a aut º ri sad º d e se m
p e n h º m
-
e d e s se d e v e r h º j e ,
r º g a n d º v º s V º

s d i g n e
, i s d e
accuse r a r e ce pç ã º d º s m e n ci º n adº s O bj e ctos ve ri d can d º
a su a i d e n ti d ad e para mi n h a r e salva S aud e e F rate r
.

n i d ad e . I llm E x m S r C º n se lh e i ro D r O le g ari º H e r
. . . .

culan o d A q u i n º e C astr º D i g n i ssi mº P re sid e n te d º


'
.

I nsti tutº H i stori cº e G e og raph i cº B raz i le i rº L aure n ti n a .

M un i z F r e i r e N e ttº .

A m b º s º s º bj e ctos S 㺠n e ste actº e n tre g ue s e m m e sa


p e lo m e s m º S r P r e
. s i d e n t e , a d m d e t e r e m O c º n v e n i e n te
d e sti nº ag rad e ce n d º se a E x m a S r a D L aure nti na M un i z

. . .

F re i r e N e ttº , a i mpº rtan te º d e rta que acaba d e faz e r aº


'

I n sti tutº .
A CT A S DA S S E S S õE S DE 1 895 28 9

O b te n d o a palav r a ,
o Sr B . arã º H º m e m d e M e llº
p o n d é r a q u e f º i c º m e s ta ca n e t a d e o u r º c r ave j a d a d e
br i lh an te s e saph i ra q ue na q uali d ad e d e ch e fe d º g º v e r n º
P r ovi sor i o º falle ci d º M ar e ch al M anº e l D e º d º r o d a F º n
s e ca ass i g n º u o Pr º j e ctº d e C º n s ti tu i ç ã º e m 2 2 d e J un h º
de 1 8 90 .

A re spº sta aº º fd ci o q ue acº m pan hava as offe rte s


foi d ad a n º s s e g ui n te s te rmos :
I nsti tuto H i stº ri cº e G e º g raph i cº B rasi le i rº , 1 0 d e
M arç o d e 1 8 9 5 I llm a E xm a S r a D L aur e n ti n a M on i z

. . . .

F r e i r e N e ttº .O In s ti tutº H i stº ri co e G e º g raphí cº


B r az i le i ro, accusan do o re ce b i m e n t º d o º fd ci º q ue
V . E x lh e d i ri g i º e m d a ta d e 1 9 d º m e z prº x i mº pas
.

sad º , acº m pan h an d º a can e ta d e our º crav e j ad a d e br i


lh an te s cº m q ue º falle ci d o M ar e ch al D e º d or º assi g n º u
o P rº j e ctº d e C º n st i tui ç ã º d a R e pu bli ca, e um a cº rô a
d e fº lh e tas d e º urº , º d e re ci d a outr ora aº C º n se lh e i rº
'
'

D F ran ci sco B alth azar d a S i lve i ra , m ui tº ag r ad e ce tã º


.

p r e c i º sa s º f fe r t as , r e cº l h i d as c om º m a i º r a p ç
r e º a º
M use u d º I n s ti tutº , com º obj e ctº d e v alor h i stº r i cº
A s n º vas º ffe rtas , b e m cº m º a d º cº llar d º V i s
c º n d e d º R i º B ran cº , a q u e V E x se r e fe re e m se u
. .

º ffi ci º , fe i tas , cº m a d e vi d a autº ri saç 㺠, e m n º m e dº


fI nad º con soci o D r L ad i slao d e S º uz a M e llº N e ttº , d i g n o
.

e s pos o d e V .E x , d ã º te st e m un h o d º vi vo i n te r e s se q ue
.

aº I n sti tu t º li g ava e sse i llustr e o saud º so con soci o, cuj a


m e m º ri a se r ã se m pr e g rata aº m e sm º I n st i tut o
'
. O le g ari o

H e r culan o d A qm n o e C as tr º , Pre si d e n te
' '

O S r P re si d e n te dã cº n h e ci m e n tº d o se g uin te º fd ci º
.

q u e l h e f o i d i r i g i d º p e lº S r . B a rã º d e C a p a n e m a ,
r e la t º r
d a cº m i ssã º e s pe ci alm e n te n º m e ad a para d e se mpe n h ar
º cº mpr º m i s sº tº m ad º pe lº I n st i tutº . cº mm un i can d o q u e

q u e a m e s m a se r e u n i a q u a t r º v e z e s p a r a i n i c i a r e c º n
clu i r º s se us trab alh º s pre par atº r i º s , cº m º cº n sta d as
r e spe cti va s actas , d º prº j e ctº d e R e g i m e n tº e ve rsã o
p o r tu g u e z a d º r e la t º r i º s º b r e a o r g a n i s a ç ã º e e s ta d º
d º s trab alh º s d a B i bli og r aph i a N aci º n al S ui ssa :
R i o d e J an e i rº , 2 d e M arç º d e 1 8 9 5 E x m S r P re . . .

si d e n te d o In sti t u tº H i stor i cº e G e º g r aphí cº B raz i le i rº .

T e n h º a h º n r a d e le var aº v º ssº cº n h e ci me n tº º q ue
37 T on o L V II I , r . II .
2 90 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O R I S T O R I cO

ulti m am e n te º ccº r re u com re laçã º aº s t rab alh º s d a


C º mm i ssã º E s pe ci al n º m e ad a pe lº I n s ti tutº cº m º e u
carg º d a org an i saçã º d a B i bli º g raphí a G e og raphi cs B ra
z i le i r a .

S usci tand o se d uvi d as sº b re º prog ram m a a ad º p tar ,


p e d i n º a n n º p a ssa d º q u e s e r e q u i si t a s s e m a i s e s cla r e c i
m e n tº s , e sº b re tud º as pub li caçõ e s j ã fe i tas e m º utros
p a í z e s p a ra n º s s e rv i r e m d e n o r m a .

0 S r H e n ri q ue B e d ard i ncum b i º se d e ssa r e q ui si çã º


.
-

q u e u l ti m a m e n te f º i sa t i s fe i t a p e r m i t t i n d º ã cº m m i ss ã o
d e proce d e I cº m º ri e n taç ã º S e g ura .

P e lº s re latº ri os e pub li caçõe s re ce b i das vê se q ue n º —

C º n g re s sº I n te rn aci º n al d e G e og raphi a q ue se r e n n i o e m
B e r n e e m A g º stº d e 1 8 9 1 foi d e li b e rad º con vi d ar se «

tº d º s º s paíz e s ci vi li sad º s para sob um plan o un i fº rm e


º rg an i sar e m e pub li car e m as r e spe cti va s b i bli º g raph i a s
e
g g po r a h i ca s. O C º n g r e sso e n ca rr e g º u a co m m i ss ã º
ce n tr al g e º g r aph íca d a S ui ssa d e , pº r i ute r m e díº do
M i n i str o d e R e laç õ e s E xte ri º re s , di ri g i r cº n vi te s aº s
ºu tros paíz e s para ad h e ri r e m a proposta
O prº g ram ma é v astº , e x i g i n dº n 㺠só a cº n d g uraçã º
d º te rr e n º cº m tº d º s º s se us i n ci d e n te s , mas tamb e m
e n um e raç ã º d º s trab alh os g e º d e si cº s e tº pog raph i cos
u l h i ã o d b lé m d a º º h i h m
q e e s e r v r e as e ,
a r
g r a p a , y p sº e
tr i a e h y d rº g r aph í a, r e que r a cº n sti tui çã º d a sua supe r
fi e i s , cº m o g e º lº g i a , faun a e flº ra, cli ma , m e te º r º log i a ,
m ag n e ti sm o te rr e str e , a sua ci r cumscri pçã o a d i ve rsas
z º n as e a su a p rº d ucç 㺠, e º aprº ve i tame n tº d e sta , alé m
d e ci rcum stan ci as q ue pº ssam i nd ui r sº b re e llas ( e pi z oo
ti as , e pi d e m i as , scoss e , i n und açõe s) .

E m tud º i sso e n tre a acçã o d º h º me m , e x i g e -se


me n ç㺠, d e tud º q uan tº te m si d o p ubli cad o s º b re suas
raç as , d i s tri b ui ç 㺠, i nd º le , apti d õ e s , º ccupaçõ e s e e d u ca
u i i i
ã
ç , º s as º r g a n sa ç õ e s n a s a
d m n s t r a ç õ e
. s O s t ra b a lh os

q u e e lle e x e c u ta p a r a a p r º v e i ta m e n t º d a p r º d u cç ã º d o
sº lo , cº m º vi as d e cº mm u n i caçã º , º q u e e lle faz pe lo se u
be m e star , cº m º h abi taç õe s , pº voad º s e ci da d e s , sua
org ani saç 㺠para abaste ci me n tº s d e tº d a a sape cI e para
r e sg u ard ar su a saud e , prº te g e r su a prº pri e d ad e , me i º s
d e e n si nº , re li g i ã º , e tc .
A C T A S DA S S E ssõ E S DE 1 8 95 29 1

E i d u i l u
'
po s e m r e pe rtº r º co m p e tº q e se tr ata a

p a r a le v al º a ca

b º fa z s e n e c —
e ssar i º e n um e rar os li vrº s
s º b re 0 B r az il, publi ca d º s n ã º só n o pai z , mas tam b e m n º
e s tran g e i r º , catalog ar r e lator i os pub li cº s , fº lh e tº s avu lsos
e ar ti g º s d e j º r n ae s re lati vº s a m ate ri a , e i sso d e sd e º

p í º d º d º s pr i m e i r º s pº voad or e s e d ualm e n te se d e se j a
e r

catalº g am e n tº d e m anusc ri ptº s e x i ste n te s e m ar ch i vº s ,


r e par ti ç õ e s e e m pº d e r d e par ti cular e s .

P º r ah i ve d e s q ue º prº g ram ma é vasti ssi m º , se n d º


e xe cutad o ã ri sca , se rã d e valor i ncº n te stave l para a
ad m i n i s traç ã º pub li ca, pº d e n d º traz e r aº s se us cº fr e s
e cº n º m i a d e m i lh ar e s d e con tº s d e ré i s , e vi tan d o q u e se
m and e e xe c utar se g und a e t e rce i ra ve z trab alh º s j á
fe i tos, m as cuja e x i st e n ci a se i g nº ra, oun ã º se sab e º n d e
par am
I m pº rtan te s e xpe ri e n ci as sº br e culturas e st㺠e sque
ci d as , a p r º d ucç ã º d e d i ve r sº s g e n e rº s d e e x pº rtaçã º d º
p a i z d e sa pp a re c e u ; n º r e p e r t º r i º se p º d e r ã e n cº n tr a r
e x pli caç ã º d as caus as d e ssa r e t rº g r ad açã º e prom º v e r º s
m e i º s d e r e m ove l as -
.

T ã º cº lº s sal q uã º util trab alh º n ã º cab e n º s e sfº rç º s


d e pº ucº s i nd i vi ud º s , pº r m ai s ac ti vº s q ue sej am , e pº r
i ssº a cº m mi ssã º só pod e r e fº rm ar º ce n trº d as contri
b uiçõ e s d e tº d º 0 B raz i l para org an i sal as , e pre s i d i r a -

i m pr e ssã º .

E i n d i spe n save l r e cº r re r ao cº n curso d º m ai º r


'

nu me rº possi ve l d e auxi li are s , e quae s º pº ssam se r ,


S ó se pod ara sab e r pº r cº n vi te g e r al f e i t º p e la i m
p r e n s a m u i t a s p e s sº as p º s s u e m fº lh e t o s ,
h o j e r ar ís
s i m º s , º utr º s , ar ti g º s i mpº r tan te s cort ad os d os j º r n ae s,

q u e ne m n as b i b li º t h e cas e x i st e m ; to d º s e s t e s p º d e m
p re s t a r , n a q u a li d a d e d e c o ll a b º r a d o r a s , e x c e lle n te :
s e r vi çº s .

R e sº lve upº i s a cº mm i ssã º q ue e m tod º s º s E stad º s


d a U n i ão aº s q uae s º g ove r nº j á re com m e nd ou q ue
p r º c u ra ss e m a u x i li a l a

e s u a s s u b cº m m i s s õ e s ,
se p r º
cure m au x i li ar e s acti vº s .

A cº mmi ssã o d º I nsti tutº fº rmará um ce ntrº q ue


re ce b e ra tº das as i nfº rm aç õ e s , as coº rd e narã e farà pu .

b li car .
2 92 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O R I S T O R I cº

A cº mm i ssã º j á .º r g an i s º n t a m b e m º p r º j e c t º d e

re g i m e n t º q u e s e r a s u b m e t t i d º a c º ns i d e ra ç ã º d º I n s t i
tuto na sua 1 se ssã o
ª
.

I g ualm e n te se t ratara e n tã o d º s re cursº s n e ce ssari º s


p a r a p u b l i ca ç õ e s e p a r a a l ar g a c o r r e s p º n d e n c i a q u e se r ã
i n e vi tave l .

A cº m m i s s ã º t e m s e º c c u p a d º d o s t r a b a l h os p r e l i m i
na r e s , co m º c º n s t a d as a c t as j u n t a s d a s 4 s e s s õ e s q u e

r e ali z º u a 2 5 d e J a n e i r º , 4 , 1 6 e 2 3 d e F e v e r e i r º d º

an no c º r r e n t e ; v ã º t a m b e m i n c l u s º s o p gr o r a m m a

ad º pta d º n º s º u t r o s p a i z a s , d e c u j a t r a d u c ç ã o se e n ca r

re g º u º n o s so c o n s o c i o S r . C º n s e l h e i r o A r a r i p e ,
e p r o j e c t o

de r e g i m e n t o º r g a n i s a d º p e l º n o s sº cº n s º c i º H e n r i q u e

B ad a r d p a r a º s tr a b a l h º s d a c º m m i s s ã º q u e a g u a r d a a

re s p e c t i v a a pp r º v a ç ã º p a r a e n c e t a r s e u s t r a b a l h º s

re g u lar e s .

P e l a cº m m i ss ã o ,
B a r ã º d e C a p an e m a .

b
O te d n o a p a l av r a º S r . B a r ã o d e C a p a n e m a i n f º r m a

qu e a r e f e r i d a cº m m i s s ã º a g u a r d a , p a r a e n c e t a r t r a
balb oa d e d n i ti vos, a appr ovaç ã º d º q ue e lla te m fe i to até
ag or a , i s t o é , e m r e s u m º : s e g u i r º p g r º r a m a d a B i b li o

h i s S u i ss a d e a c c o r d o c º m o R e g i m e n t o e l a b o ra d o
g pr a ,

p a r a a c º m m i s s ã º c e n t r a l d e B í b l i º g r a p h i a B r az i l e i r a .

E m s e g iu d a p r º ce d e u s-
e a l e i t u ra d º a ll u di d o r e

g i m c n t º
A b e rta a di scus sã º , fº i e lla e nce rrada se m º b s e r
i d
'

vaçã o e p º s t a s a vº t º s a s d e r e n t e s p a r t e s d a p r º p º s t a

do S r . B a r ã º d e C a p a n e m a , f º r a m a s m e s m a s a pp r o v a d a s .

O S r . 1 ?
S e c r e t a r i º p º n d e r a e n tã o q u e a c h a n d o se —

de fi n i t i v a m e n t e cº ns t i t u í d a a c º mm i s s ã º c e n t r a l d e B i
b li g p
o r a h i a N a c i º n a l d a s S c i e n c i a s G e º g pr a hi ca s , t º r n a -
s e

p r e c i sº l e v a r e S t a c i r c u m s t an c i a , q u a n t º an t e s , a º c º n h e

ci m e n t o d o S r . m i n i s t r º d a J u s t i ç a e N e g º c í º s I n t e r i º r e s

p a r a q u e n o p r o j e c t o d e º r ç a m e n t º q u e d e v e se r o ti e r e

cí d o a s C a m a r a s p º s s a s e r c º n t e m p l a d º o I ns ti t u t o H i s

tori cº e G e º g p r a h í co B r a z i l e i r º , d e m º d o a p e r m i t t i r-
lh e

d e se m p e n h ar c º n v e n i e n t e m e n t e a i n c u m b e n c í a q u e s e

ce i tou d e º r g a n i s a r e sse i m w r t a n t e e d i fd c il t ra b a l h o .

O S r Pr e si d e n te re spond e q ue se º fd ci arã aº S r mi
. .

n i s tr o, re m e t t e n d º a o m e s m o t e m p º c ó p i a d º º ffi c i o d o
A cT A S DA S se ssõ e s D E 1 89 5 293

S r B ar㺠d e C apan e ma e alg un s e xe m plare s d o fascí culº


.

a i m pri m i r por º r d e m d a cº mm i ssã º ce n tral d e B i bli o


g r a p h i s G e º g p
r a h i ca B raz i le i ra .

O S r C on se lhe i rº A le n car A rar i pe par ti ci pa n ã º


.

p º d e r cº m p a r e ce r a se ssã º e r e me tte º b alan çº d a r e ce i ta


e d e spe z a cº rre spon d e nte aº an n º prox i m o d ud o V ai a
cº mm i ssã º d e F un d º s e O rç am e n tº , se n d º re latº r º
S r D r C as trº C arr e i ra
. . .

0 S r P rcsi d e n te d e clara h ave r r e ce b i d º o B º le ti m


.

d º In sti tutº G e º g raph i cº A r g e n t i n º , T omo X V , cad e r


nº s 5 —
6 -
7 e 8 .

E pº rulti mº , commun i ca aº I n sti tuto º falle ci me n tº


d º s cº n sº ci º s C omm e nd ad or J oao X avi e r d a M º tt a e
C e z ar C an tú , prº fe r i n dº a se g ui n te allocuç ãº
S e n h º re s F alle ce une sta ca pi tal a 3 d e F e ve r e i rº
p r º x i m o p a s sa d º o nº ss o d i g ª
n o cº n s º c i o S r C º mm . e n
d ad º r Jcã o X avi e r d a M otta, 2 S e cr e tari º supple n te d o
I nsti tutº .

D e e spi ri tº e le vad º e lab or i oso, pre sava as le t tr as ,


q u e c u lt i v a v a cº m e sm e rº ,
e n º j º r n a li sm º e n º c om m e r
ci ó d e uprº vas d e se u tale n to, i llu st raç ã o e acti vi d ad e .

A º e stud º d a h i stori a , d º s d º cu m e n tº s e obj e ctos d a


an ti g ui d ad e d e di cava par ti cular atte n çã º e pº r suas
p a c i e n te s i n v e s ti g ç
a õ e s cº n s e g u i a fo r m a r u m a d a s n º ss as
m ai s n º tave i s cº lle cçõ e s n um i s mati cas , q uad rº s d e g ran d e s
m e s tr e s e t c , m e r e ce nd o pe lº s se us trabalh º s te r e n trad a
.

e m d i ve rsas associ aç õe s li tt e rar i as d º nosso pai z e dº


e st ran g e i ro .

3 0 d e S e te mb rº d e 1 8 9 2 , e m vi sta d º se u i n te
'
A
r e ssan te li vr º , e scr i ptº n o d e clarad º i n te n to d e se r u ti l a
h i stº ri a d o B raz i l, e i n ti tulad o M oe d as d o B raz il 1 6 4 5 — —

a 1 8 8 8 fº i ad m i tti dº aº nossº g re mi º n a quali d ad e d e


.

S º ci o e ffe cti v º .

N º d i scur so que prº fe ríº , aº tº m ar asse n to na se ssã o


d e 1 4 d e O utubrº se g ui n te , re ve lou a n º bre za d os se us
S e n ti m e n tº s pa tri º ti cos e a e sclare ci d a í n t e llí g e n ci a d e

q u e e r a d º tad º
O d e re ce n se para faz e r º catalº g º d º n ossº M us e u,
'

p ara º q u al cº n cº r re u com avu ltad a pº r çã º d e mº e d as ,


m e d alh as , e tc , trab alh º q ue e m br e ve con clni º e º
.
2 94 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R I C O

I nsti tutº louvou e ag rad e ce u, man d an d º q ue fº ss e i m


p r e ss º , c o m o c on st a d a A c t a d e 2 8 d e A g o s tº d e 1 8 9 3 .

E ra um pre sti moso cº mpan h e i rº q ue aq ui tí n h amº s,


e qu e a mº rte arr e b atoun os , q uan d o m ai s pr e ci savam º s

d º e di caz cº ncursº d e tod º s º s nº ssº s assº ci ad º s .

O In sti tutº cumpre h º j e um ri g º rosº d e ve r , m ani


fe stan d o o se n ti m e n tº d e prº fun d º poz ar , q ue causoulh e -

a p e r d a d e tã o d i g n º con soci o .

M as n 㺠fº i S ó e ssa a pe r d a q ue sod re uº In sti tutº


'

ai n d a º utra , g ran d e e i rr e par ave l, t e mº s ag ora a lam e n tar ,


v e n d º d e sappar e ce r d e n tre os nos sos m ai s di sti n ctº s
'

con soci os o i n si g n e h i stori ad º r Itali an º , C e z ar C an tú ,


falle ci d o a1 1 d º cº rr e n te n º se umod e stº r e ti ro, e m M i lão,
se g u n d º as n oti ci as h a pou cº p ub li cad as n a i m pr e n sa .

F oi º i llustre dn ad o um a ce le b ri d ad e n as le ttra s q ue
p rº fe s s a v a c om d i sti n cç ã º i n e x ce d i ve l S ua lab º ri º sa e
.

fe cun d a e xi ste n ci a, d e m ai s d e 80 an ne s , assi g nalº n se -

aº pri n ci pi o n º s se r vi ços pr e stad º s a causa d a li b e r d ad e ,


d i s putada n º ard º r d as luctas pº li ti cas , pe lº m ai s e sfº r
ç a d o p a tr i º ti sm º e m ai s ta r d e , cº m b r i lh º a d m i r a v e l ,

n as copi osas li ç õ e s d e d º ut r i n a, colh i d as n a i n ve st i g açã º


d a ve rd ad e , e cº n sag rad as n e ssas º b ras m º n um e n tae s q ue
t º rn aram para se m pr e m e mº rave l O nom e d o pre claro
e scri ptº r , e e n t re as q uae s sob re le va a n º tab ili ssi ma
H i stori a U n i ve r sal, —
a m ai º r ob r a n º g e n e rº até h º j e pu
bli cad a n a I tali a e tr ad uz i d a e m q uasi tod º s º s i d i º mas
d as n aç õ e s cultas .

A h i stº ri a d a h um an i d ad e , com º fº i n ar rada por


C antú , ph ilº sº ph º e º b se r vad º r cri te r i osº e illustr ad º ,
d e scr e ve n d º e m traç os larg º s e prº fun d os, º d e se n volvi
m e n tº mº ral e mate ri al da sº ci e d ad e , e m tod as as suas
p h a s e s , e fa z e n d º se n ti r a i n flu e n c i a q u e s º b re º p r e s e n t e
e º fu turº d as n açõ e s t e m e x e rci d º e cº n ti n uara a e xe r
c e r a prove i tosa e x pe ri e n ci a d o passad º , é u m ph ar ol d e
luz i n e xti ng ui ve l q ue n º s g ui ara se g ur º s n a march a d a
c i v i li saçã º e do prº g re sso
A cº n si d e raçã º e º r e spe i to q ue d e ve m os a me moria
d º sabi º cº n soci º , q ue d e s d e 1 8 7 0 cº m º pr e stí g i º d e se u
n om e h onrava º n ossº g re m i º , b e m se m an i fe s tam nos
s i n ce rº s V º tº s de pe z e r q ue , a cº m anh an d º o se n ti m e n t o
p
A CT A S DA S S E ssõ E S DE 1 8 95

g e r al, a q ui e xpr i m i m os , faz e n d o re g i strar tã º i n fausto


acon te ci me n tº n a A cta d as n º ssas se ssõ e s .

O FF E E T A S

A s q ue fº r am fe i tas n a pr e se n te se s s㺠e n as se

g ui n te s con s t am d º A ppe n d i ce n º d m d o v olum e .

O R DE M DO D IA

S e cre tari º prº ce d e a le i tu d º s par e ce r e s


º
O Sr 1 . ra e

p p
r º º stas q ue se s e g ue m

P a r e ce r e s da cº m m i ss 㺠de ad m i ss㺠de soci º s

1 —
T e n d º si d º pr e seã cº mm i ss 㺠d e ad mi ssã º
n te
d e soci os O pare ce r d a cº m mi ssã º d e G e og r aphi e sº b re º
trab alh o d o D r V i ce n te C h armon t d e M i ran d a , acº m pa
.

n h an d º a pr º pº sta d e sse s e n h º r para sº ci º d o In sti tutº


H i stor i cº e G e º g r aph i cº B raz i le i r º , tº m ou aq ue lla com
m i ssã º e m cº nsi d e r aç ã o º e x pº stº n o r e spe cti vº par e ce r ,
q u e r e v e la q ue s t õ e s i m p º r tan te s sº b r e a i l h a d e M ar aj ó

( t i t u l º d º tr ab a l h o ) q u e c a r e ce m se r c u i d a d º s a m e n t e e s
º
t ud ad as n º an d ar d º s te m pº s se n d º l , as m º d i fi caç õ e s
t º pº g r aph í cas e g e º lº g i cas a q ue e stã su j e i ta e s t a g r a n d e
i lh a pe la acçã º d º i m m e n so r i º cujas ag uas a ba n h am
a d º ab ai x am e n tº d º solº n aq ue lla par te d º li ttor al
O r e latº r d º pr e se n te pare ce r te ve º ccasi ã o d e º b se r var
le van tam e n tº d º sº lº n o li ttoral b raz i le i ro, n º s se g ui n te s
p º n tº s : I g u a p e e M uc u r i p e n º C e ar ã ; n a B a h i a , C a m p º s e
S an ta C r uz , prai a d a I tacº ati ara, C ab º F ri º , B ar ra d e
8 J oao, n º E stad º d º R i º d e J s ue i ro e pri n ci palme n te d e
.

alg un s m e tr os n a ci d ad e d a L ag u n a, e m S an ta C a th ar i n a ;
é i mpº rtante sº b m ui tº s pº n tº s d e V i s ta e stud ar tº d º s os
i n d í ci º s q ue pº ssam d e m º n s trar se e sse m º vi m e n tº ascan
s i ou al cº n ti n u a , ce ssº u, º uj ã tº m º u d i re cç ã º opposta .

O factº d e te r º S r D r C h e r mº n t se º ccupad º d e s
. .

se s pon tos faz e s pe rar q ue e lle n ã º º s pe rd e ra d e v i sta , e

p r º c u r ar a a m p l i a r o s s e u s e stu d º s e n e ll e s i n t e r e ss ar
º utrº s .
2 96 R E V IS T A T R IM E N S A I. D O I N S T IT U T O H I S T O R IC O

Só e ssas cº n si d e raç õ e s sã º s uffi ci e n te s para se r


ap prº vad a a p p
rº os ta apr es e n tan d o D r V i ce n te
º Sr . .

C h e rm º n t d e M i r an d a para sº ci º cº rr e spº n d e n te d o I n s
ti tutº H i stº r i cº e G e º g raph i co B raz i le i rº S ala d as S e s .

sõ e s , 2 d e D e z e m b ro d e 1 8 9 4 B ar ã º d e C ap an e m a
. .

M a n oe l F r an ci sco C or r e i a .

2 E m V i sta d º par e ce r d a cº m m i ssã º d e G e og r a


p h i a s o b r e a º br a d º S r J º
. ã º L uc i º d e A z e v e d º ,
i n ti tu
lad a E s tud os d a H i s tº r i a P ar ae n se q ue se º cc upa d e al ,

g u m a s m a t e r i a s a i n d a p º u c o e s t ud a d as ,
cº m º p º r e x e m p l º ,

a e vº luç ã º cº m m e rci al, e q ue n a opi n i 㺠d º i llu str ad o


autº r d º par e ce r S ã º tratad as cº m m i n u ci º si d ad e e cui
d ad o, tº rn a se par a º I n sti tutº H i s tor i cº e G e º g raph i cº
-

B raz i le i ro m ui to uti l a acq ui si çã º d e tã º lab ori oso sº ci º


cº r re spº n d e n te a º se ug r e m i º S ala d as se ssõ e s , 2 d e D e
.

z e mb r o d e 1 8 9 4 . B ar d º d e C ap an em a

M a n oe l F r an
.

ci s co C or r e i a » .

cº mm i ssã º d e ad m i ssã º d e S º ci º s fº i pre


'
3 A
se n te a pr º pº sta para º r e ce b i m e n tº n º g re m i º d º I n s ti
t ut º d o D r E vari stº N un e s Pi re s , cº m o sº ci º e ffe ctí vº ,
.

e b e m assi m º par e ce r d a cº mm i ss ã º d e G e og ra ph ía re la
ti vo aº tr ab alh º d º pr º pº stº O D e scº br i m e n to d o
B r az i l
A cº m m i ssã º d e G e º g r aph i a assi m cº n clua : A
com mi s s ã º e n te n d e q ue º trab alh º apr e se n tad º pe lº D r .

E var i stº N un e s Pi re s , r e ve la d a par te d e se u autor


cº m pr º vad o cr i te ri º h i stº r i cº e re cº n h e ci d a cº m pe
te ue i a .

E comº tal º r e puta di g nº d a cº nsi d e raç ã o d e sta


i llus tr ad a assº ci aç㺠» .

A cº mm i ssã º d e ad m i ss 㺠d e sº ci º s cº n cº r d a cº m
e s te par e ce r ; e n ad a lh e con stan d º q ue pº ss a d e sab º n ar
aº i llu s tr ad º can di d ato é d e par e ce r q ue a pr º pº sta se j a
a pprº vad a . R i o d e J an e i rº , 30 d e N ove m b r º d e 1 8 9 4
-
.

M a n º e l F r a n ci scº C º rr e i a B a r ã o d e C ap an e m a
.

.

4 F º i pr e se nte a cº mmi ssã o d e ad m i s sã º d e


sº ci º s r
p p º º s t a , re g u la r m e n te f e i t a n a fº rm a d º s E s
tatutº s , para a e le v aç ã º a soci º h on orari o d º sº ci o
'

cº r re spº n d e n te E xm º R vm º S r D J º 㺠E sbe rard , pre


. . . .

clarº arce b i spº d e sta arch í di oce se -


.
A CT A S DA S S E ss õ E S DE 1 895 297

A prº pº sta e stá. tã o b e m fu n d ame n tad a , sã o tã o


n otori os º s tí tu lº s q ue re comm e n d am º i llust re pre lad o d e
q ue m se trata , q ue a cº m m i ssã º n ã º j ulg a n e ce ssari º
accre sc e n tar q u alqu e r cº n si d e raç ã º para q ue e lla m e re ça
a cº m ple ta apprº vaç ã º d º In sti t u tº .

N e s te se n ti d º é º se upare ce r
'
.

O re latº r pe d e d e sculpa d e n ão apr e se n tar e m se ssã º


e s te pare ce r O s d i g n º s con soci os sabe m q ue é i ssº d e
.

V i d o a pad e ci m e n tº s q ue , h a m u i tº t e m pº , º tr az e m pro
str ad o N ã o se r e cusa , pº r é m , a q u
. alq u e r se rvi ço q u e n ão
e x ij a º cº mpar e ci me n to as s e ssõ e s R i º d e J ane i ro,
.

2 9 d e N ove mb ro d e 1 8 9 4 M an oe l E an ci s co C º r r e i a , r e

lator .

B a r d º d e C ap an e m a .

5 A vi sta d o pare c e r d a d i g na cº mm i ssã º d e


h i stori a sº b re o m e re ci me n tº d º s tr ab alh os d º S r G ab ri e l .

d º M º n te Pe r e i r a, bi bli º th e car i º d a B i bli º th e ca N aci º n al


d e L i sbº a, a cº m m i ssã o d e ad m i ssã º d e sº ci os j ulg a º e m -

cº n d i ç õ e s d e S e r ad m i tti d º comº S º ci o cº rre spº n d e n te d º


I n sti tuto R i o d e J an e i rº , 2 d e D e z e m b rº d e 1 8 9 4
.

.

A jfº ns o C e lso M a n oe l F ran ci sco C or r e i a


. .

O s par e ce re s fi cam sº b re a m e sa afi m d e se r e m vota


d os n a se ssã º s e g ui n te .

P ar e ce r da com m i ss ã o de G g
e o ra
p h i rt

A d e G e º g ra pbi a le u e e xam in º u at
cº mmi ssãº
te n tame nte º s trab alh º s lí tte r ari os d º S r J º S é A rth ur .

M º n te n e g rº , q ue fº ram sub m e ttí d os a sua apre ci aç㺠,


p a r a se r v i r d e t í t ulº d e ad m i s sã º d º m e sm o s e n h or n o
I n sti tutº H i stº ri co e G e º g ra ph i co B raz ile i rº , con fº rme
a prº pº s ta ju n ta pº r có pi a .

E sse s trab alh º s , e m g ran d e parte , sã o t rad ucç õe s d e


m e mori as e m º nº g raphi as h i s tº ri cas , cº nce rn e n te s ã
g u e r r a d º P ar a g u a y, e n r i q ue ci d as d e n º ta s p re ci º sas d o

trad uctor , O qual cº n se g ui a, d e st arte , pre star um bom


'

se rvi ç o a h i s tº r i a e as le ttr as patri as .

A s m e m ori as d e M m e D uprat d e L asse rre , trasla


.

d ad as d º h e span h º l para a li n g ua ve r nacula, con té m a


n ar raçã º d º s sº d ri m e n tº s i naudi tº s d e mi lhare s d e s e
n horas d a m e lh º r sº ci e d ad e dº P arag uay , q u e m º rre ri am
38 T on o L V I II , r . II .
2 98 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

a fº me nos d e se rtº s i uh º spi tº s d º Ig uate my , si nã o


fô ra º aux í li o e prº te cçã º d as forças b raz i le i ras sob º
comman d o e m ch e fe d º S r C º nd e d E u, º q ual, m an
'
.

d and º º d e s te mi d º T e n e n te -C º rº n e l A ntº ni º J0 8 6 d e
M º ura aq ue lle s lag ar e s, m º strº u g ran d e e mpe nh º e m
li b e rtar as fam íli as parag uay as d a h º r ri ve l S i tu aç ã o e m

q ue se ach avam .

A 2 8 d e D e z e mb ro d e 1 8 6 9 ch e g º u º T e ne n te
C orº n e l M our a d º acam pam e ntº d e E spadi m , d on d e cº n
se g u i ra arrancar m ai s d e mil m ulh e re s e cri an ças , e m
mi se rº e stad o .

N oa apre se n tam os , d i z M me D uprat d e L asse rre , a


.

S ua A lte z a o S r M ar e ch al C º n d e d E u, q ue n º s r e ce b e u,
.
'

b e m cº mº O se uE stad o m ai or , cº m as d e mº nstraç õ e s d º
m ai s vi vo i n te r e sse , m an i fe s tan d º se nsí ve l e d e li cad a
compai x ão pe la n ossa e x tr e m a mi se r i a .

A s m º n º g r aph i as hi s tó r i cas d e J uan S ilvan o d e


G º d º y ( ve rsã o d o S r A M º n te n e g rº ) acº m pan h ad os d º
. .

d e poi m e n to d º G e ne ral R e sq ui n , re fe r e m succe ssos poli


t i cos e mi li tar e s º ccº rr i d º s d uran te a g u e r ra d º P arag u ay .

0 Sr A
. . M on te n e g rº , e m s uas n º tas tã º n um e rosas
q uan tº i n te r e ssan te s , pr ocurº u d e um mod º lº uvave l
e luci d ar alg u n s factº s i m pº r tan te s , re stab e le ce r a v e rd a
d e h i stº ri ca sob r e ce rtas ope raç õ e s mi li tar e s d os e x e r ci tº s
alli ad º s , e aº m e smo te m pº r e fu tar , cº m d ocum e n tos e
a utori d ad e s i rr e cu save ís , accusaçõ e s i n fun d ad as d º autº r
c º n tra º s B raz i le i rº s .

C º m r e laçã º a g ue rra d º P ar ag uay e n con tr a se ai nd a , —

e n tre º s tr ab alh º s m e n ci º nad os , um e scri pto d o S r A r th ur .

M on te n e g r º , con te n d º j udi ci os as cº ns i d e raçõ e s sº b re o


a taq ue m ortí fe r º d e I tº rº r ó .

P are c e q ue o autº r te m e n tre mã º s um trabalh º


d e se n volvi d º sº b re a cam pan h a d º Parag uay , assi m com o
sº b re a gu e r ra C h i le no P e r ú B oli vi an a, d e cu
- —
j º li vro
i n e d ito e xh i be um tre ch º re lati vo ã b atalh a d e l q uiq ue ,
fe ri d a a 2 1 d e M ai º d e 1 8 7 9 , luta ti tan i c a e m q ue -

s upe ri º ri d ad e d º s cº u raç ad º s pe ru anº s fe z sº bre sah i r a

p e r íci a e a h a b ili d a d e d º s m ari n h e i r º s d o C h ile , n º d e


s e n vº lvi m e n tº d as suas man º b ras naq u e lla te rri ve l e n
c on trº .
A CT A S DA S s s ss õ s s D E 1 895 29 9

E sse tre ch º pub li cad o é pre ce d i do d e d u as car tas


n º tav e i s , um a d º comman d an te d o m º n i tº r B us sca r , º
ce le b re D .M i g ue l G rau, º utra d a d i g na e s pº sa d e D .

A r th urº P rat , º command an te d a corv e ta E sm e r ald a; S ã º


d º cum e n tº s pre ci º sos para a h i stº ri a que ahi d cam
re g i strad os .

D e um li vro i n e d i to, D i cci on ar i º H i stº r i cº e G e og r a


p h i co d º R i º G r an d e d º S u l, p
º r J A r t h u r M o
.n te n e g rº ,

º autº r fe z pu bli car um a d e scr i pçã º d º r i º I bicuh y cuj a


baci a h y d rog raph i ca compre h e n d e k i lº me trº s q ua
d rad os , se n d º e ste g ran d e r i º e m se u cursº bº rd ad º pº r
e xte n sas m attas , ond e e ncº n tr a - se tod a a sorte d e m a
d e i ras d e cº n s trucç㺠e marce n ari a , te rr e n º s aprº pri a d º s
a ag ri cultura , e tc .

A e n orm e baci a d º I bi cuh y , d i z º autor , apre se n t a


uma se cç 㺠n ave g ava! d e ce r ca d e k ilome trº s
m e d i an te d e e pe z as r e lati vame n te d i m i n utas
O autº r trata d º re g i me n d as ag uas , e sua i n sta
b ili d ad e , d as i ne spe rad as e n ch e n te s , t㺠fre q ue n te s
n aq ue lla z º n a e m cº n se q ue n ci a d as tr omb as ou b º m bas
d ag ua , cuj as causas prº cura i n v e s ti g ar e mi tti n d o sua
'

º pi n i ã º.

E n tr e º s trab alh º s º d e re ci d º s aº I n s ti tuto pe lº S r


'

J . A r th ur M º n te n e g ro h a, tam b e m , uma trad ucç ã º d º


li vr º d e B B º ssi
. Vi ag e m pi ttore sca pe los ri º s P aran ã ,
Par ag uay , S L º ure n çº e A ri n os e noti cia d e scri p ti va
.

d a an ti g a provín ci a d e M atto G rº ssº , d e bai xº d º se u


aspe ctº ph y si co, e th u og raph i cº , m i n e r alog i cº e prod u cç ó e s
n aturs e e , e tc » .

N e sse be llº li vrº , q ue vai se tom an d º rarº , e n cº n


t ram - se , cº mº d i z º S r A M º n te n e g r º , curi º sas n arr a
. .

ç õ e s , i n te r e ssan t e s porm e n or e s sº b re a e th n º g raph i a


d e ssa pº r çã º d o n ossº te rri tº ri º , apre ci ave i s d e scri pç õ e s
d e ri º s ai n d a s ão e x plorad º s , d e sobe rbas flº r e stas ,
cam pi nas i m me n sas , º n d e j az e m ri qu e z as ín e x h auri
ve i s , e tc .

O S r A M º n te ne g rº aj untoua sua ve rsão n ume


. .

r º sas n otas , q ue se pod e m cº n si d e rar com o comple m e n


tare s d a º b r a d e B B ossi , º q u .e torn a e ste se u tr abalh º
li tt e rari o, cº mº º s º utros aci m a r e fe r i d º s , d e i ncon te s
t ave l m e r e ci me n tº , salvº uma ouº utra falta q ue se pôd e
30 0 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

attri b ui r a e rrº d e i m pre ssã º C on cluin d º , é a com mi ss㺠.

de par e ce r q ue a prº pº sta si g a os se us te rm os , º uvid a a


comm i ssã º d e ad mi s sã o d e sº ci º s R i º d e J an e i rº , 1 7
'

d e M arç º d e 1 8 9 5 M ar que z d e P ar an ag uá

H om e m .

d e M e llº B ar ã o d e C ap an e m a
. .

S ub me tti d o ã d i scussã º é apprº vad o º par e ce r , e


vai a cº m mi ssã º d e ad m i ss㺠d e sº ci º s, se n d º r e latº r º
S r C on se lh e i ro C º rre i a
'

. .

P r ºp ostas

1 —
P ropom os d º I nsti tuto H i s
p ara S º ci º e d e cti vo
tori co e G e º g raph i cº B raz i le i rº o D r F e rn an d o L uiz .

O sori º , fi lh º d º G e n e r al M arq ue z d º H e r va l e n atur al d º


R i º G ran d e d º S ul, e x m i n i s tr o d º B raz i l n a R e publi ca

A r g e n ti na e me m b r º d o S upr e m o Tri b una l F e d e ral, se r


i n d º lh e d e t í tulº d e adm issã o sua H is tori a d º G e n e ral
g
-

80 1 1 0 .

R i º d e Jane írº , 1 0 d e M ar çº d e 1 8 9 5 H e n r i R af .

f a r d . D

r A u g us tº. V i ctor i n º A S a cr am e n tº B la k e . .

F r an ci s co C a lh e i r º s d a G r a ça .

cº mmi ss㺠d e H i stº r i a, se n d º re latº r º S r A m e


'
A .

ri co B raz i li e nse .

2 P ropomos par a soci o e d e cti vº d º I n sti tuto H i s


tori co e G e og raph i cº B raz i le i rº O D r J osé M ar í a Ve lho .

d a S i lva , n atura l d º R i º d e J an e i ro, se r vi n d o lh e d e —

t í tulº para a sua ad mi ssã º b s e uli vro ulti m am e n te publi


cad o V ar õ es i llus tr es d o B r asi l

R ío d e J an e i r o, 1 7 d e .

M ar ç o d e 1 8 9 5 , H om e m d e M e llº A ug us tº V i ctor i n o .

A . S a cr am en to B lake J J G om es d a S i lva N e tº
.

. .

A . B r asi li ens e .

commi ss㺠d e H i st ori a, se n d º re lator º S r


'
A .

G e ne ral J oao S e ve ri an o .

3 P ropomos para sº ci º corre s pº n d e n te d º I n sti tuto


H i stº ri co e G e º g raph ícº B raz i le i rº º S r C arlos d e M e llo , .

su bd i tº portug ue z , cº m ce rca d e 5 0 nunc a d e i d ad e , re si


d i nd o e m L i sbº a, le n te cat h e drati co d e g e og raph i e e co
nomi ca g e ral n º I n s ti tu tº I nd ustri al e C º mme rci al d e
L i sbº a, an ti g o profe ssor d e e n si n º li vre e º ª cíal d e
mari n h a, soci º d e d i ve rsas S º ci e d ad e s d e g e º g raphi a e
A CT A S DA S S E ssõ E S DE 1 8 95 1

d e le g ad º d e vari as assº ci açõ e s sci e nti d cas d º e stran


g e i ro ,
se r v i n d o lh e d e t í tu lº d e ad m-
i ss ã º º li vr º h a
t e m po º d e r e ci d º ao I n s ti tuto i n ti tulad º E le m e n tos d e
'

G e og r ap hi c: G e r a l, pub li cad o e m 1 8 9 3 .

S alas d as se s s õ e s , 1 0 d e M arç º d e 1 8 9 5 H en ri .

R af ar d J osé L ui z A lve s —
D r A ug us to V i ctor i n o —
.

A . S a cr am e n tº B lake .

A cº mm i ssã o d e G e og ra ph i a , se n d º r e latº r o S r
'
.

M ar q ue z d e P aran ag ua .

4 T e mº s a h º n r a d e prº pº r para S º ci o h on orar i o


d º I n sti tuto H i s tº ri co e G º º g raph i cº B raz i le i ro º D r .

M ar ti n G arci a M e rou, nº tave l poe ta , crí ti cº e h i stº ri ad or ,


ac tu al r e pr e se n tan te d a R e pub li ca A rg e n ti na n º B ra z i l .

O D r M ar ti n G arci a M e r ou te m O ffe r e ci d o aº I n s ti tuto


.

vari º s d e se us trab alh º s , cad a um d os q u ae s con s ti tua


ti tulº s ufd ci e n te para j us t i d car a ad mi ss ã º d º se u i llus tr e
autor D r A f on sº C e ls o
.

. Dr A V A S acr am e n tº . . . . .

B lake H e n ri R a f a r d
. J J G om e s d a S ilva N e to .
-
. . .

D r A lfr e d º N as ci m en to
. A B r asi li e n se H om e m .

. .

d e M e llo A J G om es B r an d ã o
. . B ar ã o d e C ap a
. .

n em a J oã o S e v e r i an º d a F º n se ca
.

D r C as tr o C a r . .

re ira M ar que z d e P ar an ag uá .


A cº m m i ssã º d e a d m i ssã º d e s º ci º s , se n d º r e la
tor O S r B arã o d e A le n car . .

5 P ropº m º s q ue se j a e le vad º a cate g º ri a d e sº ci º


h on or ar i o d º I n sti tutº º soci º º º rr e spoud e ut e B ar㺠d o
R i º B ran co S ala d as se ssõ e s , e m 1 7 d e M arç º d e
.

1 895 H e n r i R a ffar d
. Dr A lf r e dº N as ci m e n to . . .

A . B r asi li e n s e H om e m d e di e llo . A J G om es B r an .

. .

d㺠.

B a r ã o d e C ap an e m a J oã o S e v e ri an o d a F on se ca .

.

D r C astr º C ar r e i r a
. D r A V A S a cr am e n to B lake.

. . . . .


M ar que z d e P ar an ag uá .

A cº m mi ssã º d e ad m i ssã º d e soci º s , se n d º re lator


'

º S r C º n se lh e i r º C orr e i a
. .

6 P ropomos para sº ci º corre spº n d e n te d º I n sti


tutº H i stori co e G e º g raph i cº B raz i le i r º º S r C i n ci n ato .

C e sar da S i lva B rag a, n atural d e S P aulo, bachar e l e m .

d i re i tº e d e putad º aº C on g re ssº N aci onal pe lº E stad º d e


se un asci me n to, S º ci º fun d ad º r d o I n s ti tutº H i stº r i cº d o
d i tº E stad º e um d os autore s d º A lm an ak de S C ar lº s .
30 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

dº P i n h a l, cuj º l volume , d e 1 8 94 , a e sta se j un ta,


º

se rvi n d o lh e d e títu -
lo para ad m i ssã º o E stud o d a H i s tº r i a
e G e º g r aph i c da C i d ad e e M un i cip i o d e S C ar los d o P i n hal , .

cº m q u e se ab re º di to A lm an e h , d e p ag s I a L II . .

R i º d e J an e i rº , 3 d e M arç º d e 1 8 9 5 . A ug usto V i ctº


r in o A S a cr am e n tº B lake . J º sé L ui z A lves . H en ri

R af ar d .

cº m m i ssã º d e H i stº ri a , se n d o r e lator o S r D r


'
A . .

N asci m e n tº S i lva , n º m e ad º par a se r vi r n a di ta comm i s


sã o d u r an te a au s e n ci a d º S r D r C e sar M arq u
. . es .

7 C º i n cid i n d º h º j e a i n aug ur açã º d º s n º ss os tr a


p a lh º s e s te a n n º , c º m a r e a li z a ç ã º d o f ac t º a l ta m e n t e
s i g n i d cati vº n a n º ssa h i stº ri a pº lí ti ca , cº m º é º r e s tab e
le ci m e ntº d as r e laçõ e s d i plº m ati cas e n tre a n ossa patri a
e a sua an ti g a m e tr opole , prº pº m º s q ue se r e g i str e n º s
n º ssº s an n ae s º se n ti m e n tº d e j ub i lo q ue tº d os e x pe ri
m e n tam os n e ste mom e n tº aº a pe r tar d e n º vo a m ã o
am i g a q ue as vi ci ss i tud e s d as luctas fratr i ci d as d z e r am
ab an d º n ar , e b e m assi m q u e e sse factº se j a re m e m or ad o
acce i tan d o e m n ossº g r e m i º c º m º S º c i º h on o r a r i o d º
In sti t utº e sse q ue n a q uali d ad e d e m i n i stro d º R e i nº
d e ve e m b re ve aqui apº ta , r r t r az e n d o -
n º s a b an d e i ra
d a paz .

O ram o d e º li ve i ra q ue Por tug al n os e n vi a q uasi


d e sappar e ce n º m e i º d as corô as d e lº q q u e o r n am
aq ue lle q ue 0 v e m cº n d u z i r , e º I n sti tutº d an d º i n g r e sso

e m se u r e ci n tº a e sse m e nsag e i r º , pr e sta h º m e n ag e m a


um d º s mai s i llus tr e s re pre se n tan te s d as le ttras lusi tan as ,
p q
o r u e a p at r i a d e C a m õ e s a q u i v e m s e r r e p r e s e n ta d a na

p e s s º a d º e m i n e n t e p º e ta , º C º n s e l h e i rº Th º m a z R i b e i ro ,

cu j º n º m e b asta para tudº d i z e r , sº le mn e m n e te d rm an d º


a n º ssa prº pº sta S ala d as se ssõ e s d º I n st i tu
. tº H i stº ri co
e G e og raphi cº B raz i le i rº , e m 1 7 d e M ar ço d e 1 8 9 5 .

D r A lfr e d º N as ci m e n tº
. M ar que s d e P ar an ag uá
J J G º m e s d a S N e to H e n ri R af ar d J S e ve r i an o d a
. . .
— —

F on se ca H om e m d e M e llo A
— —
J. G om e s B r and ão
.

B ar ã º d e C ap an e m a D r C astr o C arr e i r a A

.

B ra .

s ili e n se .

A cº mmi ss㺠d e ad mi ssã º d e soci º s , se nd º re latº r o


º

S r D r A lfº n sº C e lsº
. . .
A CT A S DA S S E ss õ E S DE [895 30 3

8 Prº pº nh º q ue se cº n si g n e n a acta d e sta se ssã º


'

ºs se n ti me n tº s da m ai s v i va sati sfaç 㺠pe la sa bi a e
j ur íd i ca d e ci sã º dº E xm S r G .C le ve lan d , n a se cular
. .

q ue stã º d as M i ssõ e s .

I g ualm e nte q ue se man i fe ste a sati sfaçã º d e q ue


e s ta pº s sui d º o I n sti tutº pe los r e le van ti ssi m º s se rvi ç º s
p r e stad º s d i sti n cti s si m o con soci o º E x m S r
pe lº n ossº . .

B arã º d e C apan e m a par a e sclar e ce r o n º ssº d i re i to


S B E m se ssã º d e 1 7 d e M ar çº d e 1 8 9 5
. .

G om es B r an d ã º .

S ub m e tti d a 5 V º taç ã º , fº i e sta proposta un an i m e


m e n te apprº vada .

T e n d º º S r D r C e sar M arq ue s , d e volv i d º º li vrº


. .

e scr i ptº p e lº S r D r M O li ve i r a L i m a sº b r e P e rn am b uco


. . .

e se u d e se n volvi m e n tº h i s tº ri co, apre se n tad º cº m º tí t ulº


d e ad m i ssã o d º m e s m o se nh º r ao g re mi º d º I nsti tutº ,
v i stº n ã º p d d p r s u t d a O
º e r ar p a r e ce r º e a se n ar s

p i tal d ura n t e a lg um t e m º
p , o S r P r e si d e n te n º m e s p ar a .

se rvi r d e re latº r e m sub s ti tui ç ã º º S r D r N asci me n to . .

S i lva .

N ad a m ai s h a ve n d º a tratar se , º S r P re si d e n te —
.

le van t a a se ssã º .

J . J . G om e s d a S i lva N e to

2 S e cre tari º supple n te


º
.

S E S S Ã O O R D I N A R IA E M

2 31 D E M A R ÇO D E 1 89 5

P r e s i d e nci a do S r C onse lhe i r o 0 . H . d A quí no e C astr o


'

'
h º ra d a tard e pr e se n te s º s sº ci º s S r s C º n se
A 1 ,

lh e i ros A q ui n o e C astro, M F C º rre i a, M arq ue z d e P a . .

r an ag u a, H R ad ard , 1 S e c re tari º , D r C astrº C arr e i ra ,


º
. .

Dr S . B lak e , B arã º d e C apan e ma , B ar㺠H º me m d e


.

M e llº , e M aj º r G º me s N e tº , se rvi n d º d e 2 S e cre tari o, º


º

S r P re si de n te d e clar a abe rta a se ssã o


. .

L i da a acta d a se ssã º an te ce d e n te é appr ovada .


30 4 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

O Sr l .
º
S e cr e tari o passa a lêr º se g ui n te

E XP E D IE N T E

O ffici e s D º S r José d e M e llº A lvare s, d i re ctº r


.

d a C olº n i a B lasi an a , no E stad º d e G º y az , aº S r pr e sí .

d e n te d e ste I n sti tutº , e m r e spº sta ao d e 7 d º m e z d e J a


n e i rº p p e m q u
. . e º m e s m º S r P re si d e n te cº mm u .n i cava
acce i tar º carg º d e m e m br º d a cº m m i ssã º e n carr e g ad a d e
an g ari a r n e st a capi tal d º n ati vº s d e li vr º s , m appas , r e
vi s tas , j º r n ae s , e tc par a m e lh º rame n tº d a b i b li oth e ca
.

d aq ue lla cº lon i a, ag rad e ce n d º º e x e m plar , r e m e ttíd o pe lº


cº rr e i º , d o i m por tan te li vr o pub li cad o pº r e ste I ns ti tu tº
com O ti tu lo H om e n ag e m á m e m or i a d e S M

0 Sr .

D P e d ro I I
. e fe li ci tan d o se pe la acce i taç ã o d a r e fe-

r i d a i ncu mb e n ci a .

D º m e sm o di r e ctº r , S º li ci tan d º para a m e n ci º n ad a


b i bli º th e ca uma colle cçã º cº m ple ta d a R e vi sta T ri m e n sa l,
e º s vº lum e s d e lla , q ue d º ra e m d i an te fº re m pub li cad os
'
.

_ Pr e j udi cad o º d i d i d i f i
p e º p j
º r a te r s º sa t s e tº .

D º S r B arã º d e M uri ti ba, ag rad e ce n d º e m n º m e d a


.

S e re n íssi ma P ri n ce z a D Isab e l, C on d e ss a d E u, a
.
'

od e r ta d º li vr º m an d ad º i m pr i m i r pº r e ste I n s ti tuto , e m
'

h º m e nag e m a me mº ri a d º se u g e n e rº so P rº te ctº r , º d n ad º
S r D P e d rº II
. . .

O º ffi ci º é d º te or se g uin te B º ulog n e s ur S e i n e ,


2 5 d e F e ve r e i ro d e 1 8 9 5 E xm a S rs C º n s O le g ar i º H

. . . .

d e A q ui no s C astr º e H e n ri q ue R a d ar d , pr e sid e n te e se
'
c

cr e tar i º d º I n st i tu tº H i stº r i cº e G e º g raph i cº B raz i le i ro


A
'
S e n h º ra I sab e l, C º nd e ssa d E u, fº i e n tre g ue
'

p º r s e u A u g us tº E s p º sº o li v r o m an d a d º p u b li c ar pe lo
I n sti tuto H i stº ri co e G e º g r aph i cº B rasi le i rº , e m cuj o
n º m e º d e re ce ram V V E E ã E xce lsa F i lh a e re pre
. .

se n tan te d º . V e n e r an d º Prº te ctº r i mm e di ato d aq ue lla


i llustre cº r pº raçã o A m e sm a A ug usta S e n h º ra , S º br e
.

m an e i ra pe n h orad a , man d a ag rad e ce r ao In sti tutº a


od e rta d a pr e ci º s a p u bli caç ã º , com a qual pre stº u m ai s
uma ve z a h º m e n ag e m d e sua saudº sa e g r ata r e cº r d açã º
a me m º ri a d e S ua M ag e stade O S e nh º r D om P e d rº II ,
se u m u i to am ad º e pr e sad º P ai P re vale ço m e d a -
A C T A S DA S S E ssõ E S D E 1 895

º p por tun i d ad e p ara apr e se n tar a V V . E E x . a se g uran ç a


d a mi n h a m ai s di s ti n cte con si d e raçã º B ar ã o de M u
r i ti ba , v e ad or d a C asa I m e ri al
p .

O S r l S e cre tari o, ob te n d º a palavr a, d e clara, q ue


º
.

te n d o sid º º d e re ci d os a e ste I n sti tutº alg uns obje ctos d e


valº r e x trí ns i co , alé m d º i n tr i nse cº ( º ur º , p rata , g e mm as ,
e tc ) e h av e n d º li v r º s e pape i s q ue d e ve m se r cui d a d º sa
.

m e n te con se rvad os , d z e ra acq ui si çã º d e um cofre d e fe r r º


p a r a g ua r d al os , d e con
-
fº r m i d a d e co m a r e sº luç 㺠an te r i or
me n te tom ad a pe la M e sa e de accord o cº m os S rs P re si
'

d e n te e T h e sº ure i ro fº i apprº vad o .

A ch an d o se sob r e a m e sa º s pare ce r e s favor ave i s d a


-

cº m m i ssã º d e ad m i s s ã o d e sº ci º s r e lati vº s aos ci n cº C an


d i d atº s se g ui nte s : E x m S r D J oao E sbe rar d , arce b i spº. . .

d e s ta arch i d i oce se , sº ci º cº r re s pº n d e n te propº sto para so


-

ci o h on or ari o; D r V i ce n te C h e rmº n t d e M i ran d a , par a soci o


.

corre spº n d e n te ; S r J º ão L u ci º d e A z e ve d º , par a S º ci º cor


.

n e s Pi re s , par a sº ci o c d e cti
'

r e spon d e n te ; D r E v ar i stº N u .

v o ; e S r G ab r i e l d º . M on te P e re i r a , para sº ci º cº r
re s pon d e n te , C º rr e º e scr utí n i o s º b r e cad a um d e lle s ,
e se n d º tº d º s a ppr º vad º s u nan i m e m e n te , º S r P re s i .

d e n te pr oclam a º l cº mº sº ci º h on orari o º 4
º
º
cº m º
soc i º e d e cti vº e º s 2 , 3 e 5 cº m º sº ci º s cº rre s pond e n
'
ª ª 0

te s d º In s ti tuto H i s tº ri cº .

N ad a m ai s have n d º a tr atar º S r P re s i d e n te le van ta .

a se s sã º .

J . J . G º me s d a S i lva N e to,

S e cre tari o supple n te


ª
2 .

a?
S E S S ÃO O R D I N A R I A E M 1 4 DE A B R IL D E 1 895

P re s ide nci a do S r . G e ne ral D r . J oã º S e ve r i an o da F º nse ca

A '
h º ra d a tard e , não te n dº cº m pare ci d º o S r
1 .

C º n se lh e i rº A q uin o e C astrº , Pre sid e n te d º I n s ti tuto,


S r l V i ce P re si d e n te G e n e ral J oao S e ve ri anº ass umi º
º
º .
-

a pr e s id e nci a , e ve ri fi cad º º cº m pare ci me ntº d º s sº ci º s


T on º L V I II ,
II .
80 6 R E V IS T A T R I II E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

C C º rre i a , H R ad ard , l S e cre taríº , M arq n e z d e


º n se lh e i rº
º

Paran ag ua, B arã º d e A le n car , B arã º d e C apan e ma, e


M aj º r G º me s N e tº , 2 S e cre tari º supple n te , fº i ab e r ta
º

a se ssã o
L id a a acta d a se ssão an te ce de n te , fº i apprº vada .

O S r l S e cre tari o d e u cº n ta d º se g uin te


º
.

E XP E D IE N T E

O ffi ci as D a S º ci é té R oy ale d e G e º g ra ph i c , s e
ou san d o º r e ce b i m e n tº d a R e vi sta T ri m en s a l tº m o L V I
d e ste I n s ti tutº D a S º ci é té K h éd i vi ale d e G e og raph i c ,
.

accu san d º º r e ce b i m e n tº d a H º m en ag e m a D P e dro I I .

e R e vi sta T r i m e n sa l
. 2 V º lum e s , e aº m e sm º te m pº
ag r ad e ce n d º ao I n sti tutº D a B i b li º th é q ue M u
. sé e T e y le r

d e H arle n , accusaud º º r e ce b i me n tº d a R e vis ta , tº mº L V I


'

p a r te 1 '
e pe d i n d º pa r a l h e se r e m e n v i ad a s as pa r t e s 2 e
3 d º tº mº 4 2 e a par te 2 d º tº mº 4 3 D º S r C on se
º '
. .

lh e i ro A le ncar A r ari pe , T h e sº ure i r º d e ste I n sti tuto ,


cº m m u n i can dº te r d e ause n tar se pº r alg um te m pº d e sta
-

ci d ad e e m cº n se q ue n ci a d o se ue sta d º m orb i d o ; e pº r i ss º
n ã º pº d e r cº n ti n u ar n º d e se m pe n h º d e ste e n car g o ; pe lo

q u e p e d i a a nº m e aç ã º d e q u e m i n te r i na m e n te o s u b s ti
tni sse , e r e ce b e sse º sald º e x i ste n te e m s e u pº d e r , e
as apº líce s pe r te nce n te s a assº ci açã º Ig ualme n te re m e t
.

te n d º º b alan ç º d º cume n tad º d a re ce i ta e d e e pe z a d os


m e z e s d e J an e i rº , F e ve r e i r º e M arçº d º cº r re n te an n o,
ad m d e q u e se j a s ub m e tti d º ã cº m m i ssã º d e F u n d º s para
º d e vi d º e xam e e apr e ci aç ã º .

O S r P re si d e n te prº fe ri º º se g uin te d i s curso


.

S O In s ti tuto acaba d e te r n º ti ci a d a pe r d a ,
e n h ore s . —

n e ste m e z , d e d º i s d e se u s con soci os º C on tra A lm i ran te —

M an º e l P i n tº B ravo , se u sº ci º e d e cti vo, e º por tug ue z


C º n se lh e i rº M an º e l P i n h e i rº C hag as , S º ci o cº rr e spº n
d e n te .

Pi n tº B ravº , d i sti n ctº m i li tar , te m se un ome i n scri


p t o cº m os fulg or e s d a g l º r i a n º s li vrº s d e q uart º d a
armada , q u e lh e cº n fi rmam pe lº cº m pº r tame n tº n º s
combate s º se u fatí d i cº sob r e n º m e E n ã º e ra S ó di s
.

ti n e to n as li d e s d a g ue rra, a sci e nci a e as le t tr as tam b e m


A CT A S DA S S E ssõ E S DE 1 8 95 30 7

e ram d º se u c ultº o que cº mpr º va s u a e n trad a n º


I n sti tutº .

Pi n h e i rº C hag as , h º me m pº lí ti cº , m ai s d e uma ve z
M i n i s trº d e E stad º e D e putad º ãs C ô rte s , e ulti m ame n te
p a r d º r e i nº e
, r a u m d º s m ai s fu lg u ra n t e s n º m e s d º pº v o

p o r tu g u e z ; m as s e u v a lº r c o m º e s ta d i sta c e d e º pa s s o
a fama q ue º e n alte ce cº m º e r udi tº li tte rato, e n ume rosº
e scri ptº r P hi lº lº g º , pº e ta, r º ma n ci sta , h i stori ad º r , d ra
m aturg º , sã º e m g r an d e n ume r o as s uas prod ncç õ e s or i
g i n ae s , q u e d a v a m lh e -
t e m pº a i n d a p a ra t r a d u cç õe s
d e º bras e stran g e i ras .

A m bº s fº r am lustr e e h º n ra d e suas patri as ; e º


I nsti tutº q ue se org ulh ava d e º s te r cº mº sº ci º s , te m º
m ai s prº fun d o pe sar e m sab e r , e r e g i s trar as n º ti ci as d e
se u s p as sam e n tº s .

O Sr 1
º
. S e c re tar i º passa a faz e r e le i tura d º s se
g ui n t e s

P ar e ce r es

com m i ssã º
d e ad mi ssã o d e sº ci º s fº i pre
'
1 A
s e nte a prº posta, assi g n ad a pº r i llus tre s m e m b r º s d a
m e sa e º utrº s d i g nos con s oci os, e le van d º a cate g º ri a d e
S º ci º h on orar i o º d i s ti n ctº sº ci º cº r re spon d e n te , º B arã º
d o R i º B ran cº .

O altº te ste m unh o d e capaci d ad e q ue , cº m g lº ri a


e van t ag e m para a n º ss a patri a, d e u aq ue llo i llu str ad o
c on soci o n a m e li n d ros a m i ss ã º q u e lh e fº i cº n fi ad a j u n to
ao pre si d e n te d os E s tad º s U n i d os d a A me ri ca, ar bi tro

n o an ti g º li tí g i º d as M i ssõ e s e n tr e 0 B r az il e a R e pu
bli ca A rg e n ti n a , para cuj a fe li z soluçã º mui tº cº n tri bn i º
a e x ce pci º nal cº m pe te n ci a d º n osso ab ali sad º re pre se n

tante , b astari a para cº m ple ta j u s t i fi caç ã º d a prº pº sta ,


quan dº e m favº r d e lla n ã o actuasse m º ut ros re le vante s
mº ti vº s , sab id a cº m º é a d e di caç ã º cº nstan te com q ue º
b arã º d º R i o B ran cº lº uvave lme n te se º ccupa cº m o
e stu d º d a h i stº r i a patr i a .

A cº mmi ssã º d e ad mi ssã º d e sº ci º s é , pº rtan to, d e


p ar e ce r q ue s e j a a pp r º va d a a p p
r º º s t a S ala d as se
. s
sõ e s, 6 d e A b ri l d e 1 8 9 5 M an oe l F ran ci scº C orr e i a
.

re latº r ) B
( —
a r ã o d e A len ca r A ffo n s o C e—
lso .
30 8 R E V IS T A ra m s n sa n n o
'
m s rrrn ro m s roruco
' ' '

2 A com m i ssã o d e ad m i ssão d e soci os , lou


van d o se n a opi n i ão autori z ad a d os si g n atari os d a pro
-

p o st a , q
u e a p r e s e n t a o n o m e d o S r .M a r t i n G a r ci a M e r o u ,

actual r e pr e se n tan t e d a R e pub li ca A r g e n ti na n o B raz i l,

p a r a s o c i o h o n o r a r i o d o I n s ti tu t o H i st o r i c o G e o g ra p h i co
B raz i le i ro, é d e pare ce r q ue se j a a m e sm a approvad a
p e lo s m o t i v o s n e lla e x p an d i d os.

O S r G ar ci a M orou te m , com e ífe ito, por suas


.

obras , ti tu los sufflci e nte s a e ssa d e fe re n ci a ; e n tre as


ti i u i
'

q u e o e r e c e n ao I n st t t o , s u a s m on o g pra h a s h i st o
r i cas s ob r e A lb e rd i e E ch e v e rr i a, d oi s pn b líci stas d e
r e nom e d o se u pai z , most ram se u vasto con h e ci me n to
d a hi stori a patri a e d e i xam e n tr e ve r q ue h a n e lle um
p e n s a d o r , j a d e p o s s e d a g ra n d e p p
r e a ra ç ã o d o cr í ti co

p o l i t i co .

C om d i plom ata pe rte n ce a m e lh or e scola S abe .

g r a n g e a r a b e n e v o le n c i a e a c on fi an ç a fac t o r e s e x ce l
le n te s e m d i plom aci a e i d e n ti fi ca se se m e sfor ço com
-

as e xi g e n ci as patri oti cas d o se u car g o, ao q ual s e rve com


am or e d i sti ncçã o .

A li ç ão d a i d ad e , que acri sola a raz ã o e for m a a


con sci e n ci a, torn al-o h a um d i plom ata comple t o

.

C omo poe ta e li tte rato, sobr e tud o, o S r . G arci a


M orou é um a r e putaçã o fe i ta .

E scre ve com ad m i rave l faci li d ad e D e d i cçã o e spon —

tan e a e e le g ante , e d e um a fe cun d a labori osi d ad e , pro


d n z i d a pe lo e s ti mulo d e le g í ti mas aspi r aç õ e s pe ssoae s ,
s e u n om e fi g ura n a li sta d os q ue m ai s con tr i b u e m pre se n
te m e n te par a e n ri q ue ce r a ad i an tar a li tte ratur a arg e n
ti n a O S e n h or D Pe d ro II
. . n oss o a u g u st o p ro t e ct o r
d e saud osa m e m ori a , cuj a alta com pe te n ci a e ra g e ral
me n te r e conh e ci d a e re spe i tad a, an n otan d o um d os
li vros d o S r M e rou P e oj í le s y M i n i a tur as , clas si fi cou
.

o au um n ota ve l e sty lzs ta e es cri p tor d e m ui to tale n to


'

tor .

E s se j uíz o d o I m pe rad or é por si só um a consag ra


ç ã o l i t t e r a r i a e b a s t a r i a e lle , pe la autori d ad e d o e spi
ri to supe ri or q ue o e n un ci ou, par a d ar d i re i to ao E x m .

Sr D . . M arti n G arci a M e r ou á occupar um log ar e n tre


.

os m ai s di sti n ctos soci os h on orari os d o I n sti tuto H i st o


ri co e G e og raph i co B raz ile i ro .

S ala d as se ssõ e s, 1 0 d e
s e u s n as ane son e DE 1 895 30 9

A b ri l d e 1 8 9 5 B ar d o de A le n car ( re lator)
. M an oe l
F r an ci s co C orr e ia A f onso C e ls o .

3 0 d e se n volvi d o e be m e laborad o pare ce r da com


m i ssã o com pe te n te , d rmad o pe los i llustre s con s oci os


M arque z d e Paran ag uá , B arã o H om e m de M e llo e B arã o
d e C apan e m a, j ustifi ca ple nam e n te a e n t rad a d o S r J osé .

A r th ur M on te n e g ro para o I n sti tuto, on d e se g ur am e n te


con ti n uará a pre star i m portan te s s e rvi ç os a h i stori a
i uj u d i i d
t
p a r a , a c o e s t o se e n tr e g a com con sc e n c oso e s
ve o .

A com mi ssão de d e soci os é portan to d e


ad mi ssã o

p a re ce r q u e s e j a ac c e i to c o m o m e m b ro c or r e s p on d e n te
d o In sti tuto H i stori co G e og raph i co B rasi le i ro o S r J osé .

A rth ur M on te n e g ro S ala d as se ssõ e s , 6 d e A b ri l d e


.

1 895 M an oe lF r an ci sco C orr e i a B ar ã o d e A len ca r .

F i cam os par e ce r e s sob re a m e sa, atlm d e se re m


votad os n a se g ui n te se ssã o .

P ass an d o se -
r e solve r sob r e o offi ci o d o S r C on .

s e lh e i r o A A r ar i pe , T h e soure i ro d e ste In sti tuto, n a


.

p a r t e r e fe r e n te a o p e d i d o d e su b s ti t ut o i n te ri no n e s t e
e n carg o foi n om e ad o o soci o e ile cti vo S r C om m e n d ad or
'

J osé L ui z A lve s .

Quan to ao b alan ç o d ocum e n tad o d a re ce i ta e d e s


p e za ,
fo i r e m e tt í d o à c o m m i ss ã o d e F un d os e O r ç am e n t o ,

af m d e d ar pare ce r , se n d o re lator o S r D r C as tr o C ar
i
r e i ra .
. .

N ad a mai s h ave nd o a tratar o S r . P re si d e n te lo


vanta a se s sã o .

J . J . G om es d a S i lva N e to,

º
º
S e cre tari o supple nte .

S E S S ÃO O R D I N A R I A 5 DE

4 E M M A IO DE 1 895

H e sàle ncía do S r G . e ne ral D r . J oão S e ve r iano da F onse ca

A 1 h ora d a tard e , ach an d o se pre se n te s os soci os -

S rs . G e n e ral J oã o S e ve ri an o, C on se lh e i ro M F C or . .

re i a, H R ad ard , l S e cre tari o, B ar ã o H om e m d e M e llo,


- º
31 0 R E V IS T A m us usu . no m sr rruro m '
arom e o
'

B ar ão d A le n car, C omme n d ad or G ome s B r an dão, M aj or


'

G om e s N e t o, 2 S e cre tari o supple n te , o S r P re si d e nte ,


º
.

d e clara abe rta a se ssã o


L i d a a acta d a ante ce d e n te , é approvad a .

A ch an d o se pre se nte o soci o S r D r E vari sto N u


- . .

n e s P i r e s , é i n trod u
º
z i d o n o re ci n to p e los l e 2 S e cre
ª

tari os , para e ste fi m n om e ad os, e te n d o toma d o asse n to e


m e sm o soci o, o S r P re si d e n te fe z uma b re ve allocuçã o d e
.

apr e se n taç ã o d o re ci pi e n dar i o , q ue , ob te n d o a palavr a ,


r e spon d e u, ag rad e ce n d o a n om e aç ã o com q u e acab ava d e
se r di s ti n g u i d o : d e poi s d o q ue o S r C on se lh e i ro C orr e i a ,
.

d e si g nad o para suppri r a falta d o orad or e ffe cti vo saud ou


o n ovo con soci o, di ri g i n d o lh e ph rase s li son g e i ras a q ue
.
-

d e n ovo re spond e u o S r D r E N une s P i re s


. . .

S e cre tari o le uo se g ui nte


º
0 Sr l .

E XP E D IE N T E

O ffi ci os z D o B i b li oth e cari o d a S oci e dad e A cad e mi ca


F ran co H i spano P or tug ue s a d e T oulouse , pe d i n d o para


— -

lh e se re m e n vi ad os os se g ui n te s n s d a R e vi s ta q ue lh e . ,

faltam T omo 5 2 , 3 e 4 tri m e str e s , T omo 5 6 e se g ui nte s


º ª
.

D o B ure au d e S tati sti q ue d e la V i lle d e B ud ape st ,


accusan d o o re ce b i me n to d a R e vi sta d es te I n sti tu to e ao
m e smo te m po ag rad e ce n d o .

D o D r A lvare s M ach ad o, of e re ce n d o ao I n sti tuto


.

d oi s e x e mplare s i m pre ssos d a C on fe r m ci a q ue fe z n a


se ssão d o I n sti tuto P oly te ch n i co B raz i le i r o d a C api tal
F e d e ral e m 2 0 d e J un h o d e 1 8 9 4 , sob r e os r e cursos i n d us
tri ae s d o E stad o d a Parah y b a .

º
D o l S e cr e tar i o d o In sti tuto H i stori co e G e og r a
p h i co d e S P .a ulo, co m m un i c an d o a e s te I n sti tu to q ue e m
1 d e N ove mb ro d o an n o proxi m o fi n d o fun d ou se n a -

m e sm a ci dad e um a as soci aç ã o com o ti tulo d e In stituto


H i stor i co e G e og raph i co d e S P aulo, e n vi an d o um e x e m
.

p la r d o s r e spe cti vos E statu tos, e pe d i n d o ao m e smo te m po


tod o o apoi o e vali oso concurso d e sta associ ação .

O S r l S e cre tari o i n for mou q ue o S r C omm e n


º
. .

d ad or José L uiz A lve s , ach an d o se mui to occupad o, não -

p ô d e a c c e i ta r a n o m e aç ã o d e T h e so n r e i r o i n te ri n o d e s te
A CT A S DA S se ssõ e s as 1 895 31 1

I nsti tuto, e p on d
, e r ou q ue d o i n si ste n a vi sta
te p e d i d o d o
S r T h e son re i ro C on se lh e i ro A
. A rari pe , para q ue fosse.

n ome ad o q ue m o su b sti tui sse e pud e sse r e ce b e r os obj e


ctos sob su a r e sponsab ili d ad e , afi m d e pod e r re ti r ar se da -

capi tal e m tratame n to d e sua saud e e ra d e u rg e n te n e c e s


,
si d ad e provid e n ci ar S e a r e s e i to
p
-
.

O S r P re si d e n te n om e ouo S r D r C astro C arr e i ra


. . .

p a ra se r vi r o car g o i n te ri n am e n te .

OR DE M DO D IA

F oram li d os os se g ui n te s pare ce r e s
D a com m i ssã o d e ad mi ssã o d e soci os
l N e n h um b raz i le i ro ouportug ue z me d i an am e n te culto

p o d e d e s co n h e ce r o n o m e d e T h o m az R i b e i r o S e u p oe m a .

D J a i m e é uma d as ob ras li tte rari a s mai s li d as e m am bos


.

os pai z as O u .tras prod ucç õe s poe ti cas d e sua lavra g oz am


d e i m e n sa pº pular i d ad e O se u e stro e sta con sag rad o .

pe la opi n i ão d e d oi s povos .

Th om az R i b e i ro n ã o é S ó um poe ta, e m tod a a larg a


e b e lla acce pç ã o d a pala vra S e us li vros e m proz a con
.

tam se e n tre os m e lh ore s d o n osso i d i oma C om o j or nali sta ,


-
.

e lle e x e r ce i n d u e n ci a n otave l sob re a or i e n tação poli ti ca


d e se us con ci d ad ã os O rad or parlam e n tar , a sua palavra
.

faci l, colori d a, e loq ue nte , s n th usi asma e d e li ci a as asse m


b lõas T e m occupad o os mai s e le vad os carg os publi cos e m
.

sua patri a q uatro v e z e s se n tou se n o con se lh o de mi


— -

ni stros d e S M . F i d e li ssi ma ; é par d o re i no vi ta


.

li ci o ; conse lh e iro d e E s tad o or d i n ari o ag raci ad o com


g r an d e n u m e r o d e o r d e ns h o n o r i flc a s E u r o p é as .

T h om az R i b e i ro é , e m sum a, uma d as fi g uras culmi


n a n te s d e P or t ug al con te m poran e o A m i g os e ad ve rsari os .

p re s ta m h om e n a g e m ao s s e u s l e va n t ad o s ta le n to s e n ob i
li ssi m o caracte r .

A prova d i sso e sta e m q ue foi ad re d e e scolh i d o para


a alta e h on rosa m i ssã o d e r e atar as r e laç õ e s d i plomati cas
e n tre P or tu g a l e B ra z i l r e la ç õ e

s q u e s e p o r u m i n s tan t e
se i n te rr om pe r am e n tre as ch an ce lla ri as , j am ai s d e i xaram
d e e x i s ti r , frate r nae s e profun d as , n o coraç ã o d as d uas
n aci on ali d ad e s .
31 2 R E V IS T A T R IM E N S A L no m s rrr n ro m sr on rco
' '

N e st as con d i ç õe s, o In s ti tut o H i stori co e G e og ra

p h i co B r az i le i ro pr at i ca um ac to q ue lh e faz h o n r a a d m i t
t i nd o e m se u se i o o laure ad o autor d o ci tado D J ai m e , .

d e S on s que p assam , V e sp e r as , D e lfi n a d o M a l, E n tr e p al


m e i r as, J or n ad as , e outr os pr i m ore s A propos ta tã o bri .

lh an te m e n te form ulad a d e ve s e r e n th nsi as ti came nte


a ccolta S i os e statutos con se n ti sse m , o r e lator p ropori a
.
-

q u e a a d op t a sse m p o r ac cla m a ç ã o E m con cl u s ã.o ,


a c om
m i ssã o d e ad mi ssã o d e soci os é d e par e ce r q n e a proposta
d o d i sti n cto S r T h omaz R i b e i ro par a soci o h on orari o sej a
.

approvad a n o m ai s cu r to praz o q ue os E s tat utos pe r


m i ttam .R i o, 5 d e M ai o d e 1 8 9 5 D r A f ons o C e lso
.

. .

M an oe l F r a n ci sco C orr e i a B ar d o d e A le n car


.

.

F i ca o pare ce r sob r e a m e sa par a se r v otad o n a


se g u i n te s e ssã o .

D a commi ssã o d e G e og raph i a


2 —
F oi pre se n te a com m i ssã o d e G e og raph la a obra
i n ti tulad a E le m en tos d e G e og r ap h i a G e r al d o S r C arlos d e .

M e llo, s ubd i to Por tug ue z , proposto para soci o cor re spon


de nte d o I n sti tuto H i stori co e G e og raph i co B raz i le i ra .

A comm i ssão le u e e x am i n ou com tod a a atte n ç ão a


re fe ri d a obra , j á a d op tad a n o L y ce u d e L i sb oa, e ou
. tros
e stab e le ci me n tos d e i n str u c çã o, com van tag e m r e con h e
ci d a par a o e n si n o .

N a ve r d ad e , o C om pe nd i o d e G e og rapb i a G e ral d o
S r C ar los d e M e llo, apar tan d o se d os m e th od os an te ri or
.

m e n te se g uid os , re pre se n t a o e s tad o actual d a S ci e n ci a


e m g rão e le m e n tar , e con sti t ue u m ve r d ad e i ro prog re sso
e m ob ras d e ste g e n e ro , o q ue m ui t o h on ra o se u au tor e
o torn a cr e d or d e tod as as d e mon s traç õ e s d e apr e ç o d o
I n sti tuto H i stori co e G e og raphi co B raz i le i r o, ao q ual
offe re ce uu m e x e mpla r .

A ord e m, clare z a e e sty lo attrah e n ts d e sta i m por


'

tan te trab alh o, fructo d e aturad o e stud o e lon g a e Xpe ri e n


ci a d e mag i s te ri o, r e com m e n d am assaz os n ovos pr oce ssos
com q ue o d i sti n cto profe ssor r e un i o tod os os e le m e n tos
d a sci e n ci a g e og raph i cs , pon d o os ao alcan ce d a m oci d ad e

e stu d i os a .

N e ste s te rmos , a commi ssã o d e G e og raph i a é d e pare


ce r q ue se j a ouvi d a a com mi ss ã o d e ad m i s sã o d e soci os .
A C T A S DA S SE SSO B S DE 1 89 5 31 3


R i o, 2 7 d e A b ri l d e l e ã o M arques d e P ar an ag uá .

.

H om e m d e M e llo

.

A pprovad o o pare ce r , vai ã com mi ssã o d e ad mi ssã o


d e soc i os , se n d o re lator o S r C on se lh e i ro C orre i a . .

Passan d o se a v otar s ob re os p are ce r e s d a commi ssã o


-

d e ad m i ssã o d e soci os , r e lati vos aos S rs B arã o d o R i o .

B ran co, M arti n G ar ci a M e r ou e A rth ur M on te n e g ro, cor


r e n d o o e sc rutín i o par a cad a um d e lle s , e se n d o u n an i
me me n te appro vad os , foram p e lo S r P re si d e n te procl a .

m ad os, o l e o 2 com o soci os h onorari os , e o 3 como


º 0 º

s oci o corre spon d e n te d o I ns ti tuto .

E m te m po o ppo rtuno o S r P r e si d e n te com m un i cou .

ao I n st i tu t o o falle c i m e n to d o con soci o G e n e ral E d uard o


J osé d e M orae s ; f az e n d o i n se ri r na acta a m an i fe s
t aç ã o d e poz ar d o I n s t i tuto por tã o lam e n tave l acon te ci
me n to .

O S r C on se lh e i ro C or re i a i ncr e ve u se para lê r um
.
-

t rab alh o na pr oxi m a se s sã o .

N ad a m ai s h ave n d o ã tratar se , o S r P re sid e n te d e u —


.

p o r le v an ta d a a s e ss ã o .

J . J . G om e s d a S i lva N e to,

e º
S e c re tar io s upp le n te

S E S S ÃO O R D IN A R I A E M 19 DE M A IO DE 1 89 5

R es ide ncia do S r . C onse lhe ir o O . H . d A quin o


'
e C astr o

1 h ora d a ta rd e , te nd o compa re cid o C S soci os S rs
A
C on se lh e i ro A qui no e C as tro, G e n e ral J oã o S e ve ri ano,
C on se lh e i ro M F C orre i a , H R af ard , l S e cre tar i o,
. .
º
.

M aj or G om e s N e to, 2 S e cre tari o supple n te , D r C astro


ª
.

C arre i ra, B arã o d e C a pan e m a, D r s S B lak e e N un e s . .

P i re s C onse lh e i ro S ouz a
, F e r re i r a, D e se m barg ad or P .

M on te n e g ro , B arã o H ome m d e M e llo, e C omme nd ador


G ome s B ran dã o, 0 S r P r e si d e nt e d e cla ra abe r ta a
.

E li d a approvad a a ac ta
'
e da se ssão an te ce d e n te .

40 T omo L V II I P , . ll .
31 4 R E V IS T A n o I N S T IT U T O In s rom co
'
T R IM E N S A L

º
O Sr . l S e cre tari o passa a lêr o se g ui n te

E XP E DIE N T E

O ffic i as D o S r M i n i stro d as R e laç õ e s E xte ri ore s


.

M i n i ste ri o d as R e laç õ e s E xte r i ore s R io d e J a .

n e i r o, 8 d e M ai o d e 1 8 9 5 T e n do S e re solvi d o d ar
.
-

d e sti n o ao q uad ro com o re trato d o S r D P e dro d e . .

A lcan tara, pe r te n ce n te a e sta S e cre tari a d e E s tad o,


j ulg ue i ace r tad o of e re ce l o a e sse I nsti tuto -
.

A prove i to com praz e r e sta occasi ã o para te r a h on ra


d e apre s e n tar a V E : as se g ur an ç as d a mi nha m ui di s
. .

t i n cts con si d e raç ão C ar los d e C ar va lh o A o S r P re


. . .

si d e n te d o I n sti tuto H i stor i co e G e og raph i co B raz ile i ro .

O S r P r e si d e n te i n form ou q ue j á r e spon d e u a
. . .

8 E x , e m n om e d o I n sti tuto, ag rad e ce n d o a i mport an te


. .

of e rt a .

D o soci o D r C astro C arre i ra, accusan d o o re ce b i


.

m e n to d o offi ci o e m q ue se lh e commun i ca va a sua n o


m e n ç ão d e T h e soure i ro, n o i m pe d i me n to d o S r C on se .

lh e i ro A le n car A rari pe , e d e clar an d o q ue , para pre star


s e rvi ç o ao In sti tuto , acce i ta o e n carg o, a n ã o h ave r i n
con ve n i e n t e n a sua r e si d e n ci a fôr a d a capi tal
D a S e cr e tari a d o S e n ad o F e d e r al of e re ce n d o um
e xe m plar d o r e la tor i o d o pr e si d e n te , e ou tro d a S y nops e
d os t rab alh os pe n d e n te s d e d e li b e raçã o d o S e nado .

D o S e cre tari o assi ste n te d a S m i ths on i an I n sti tuti o n,


p e d i n d o u m a c o l le cç ã o c om p l e t a d a R e v i s ta d o I n s ti tu t o

p a ra o M u se u m L i br a r y, r e t r i b u i n d o e s te fa v o r p e l a
r e m e ssa d as pu b li caç õ e s d o di to M use u; e re clam an d o os
volu me s se g ui n te s , q ue n ão te m re ce b i d o õ õ ns 1 e 2 , —
.

56 n . 1 , 6 7 ns 1 e 2 ; e o supple me n to d o vol
. 1 ?
.

M an d ou se sati sfaz e r

.

P e di n d o a palavr a , o S r l S e cre tari o com mun i ca


º
.

q ue r e ce be ra a vi si ta d o S r D r N ob re g a , l e ng e n h e i r o
º
. .

d a commi ssã o e n carr e g ad a d e faz e r o n ovo m appa d o


E stad o d o R i o e e ste lh e e ntre g ara um a carta d o ch e fe
d a commi ssã o pe d i nd o q ue se lh e con ce d e sse o m appa d a
.

capi tan i a d o R i o d e J an e i r o fe i to e m 1 7 6 7 , por ord e m d o


C on d e d a C un h a, afi m de se r e xam i nad o ; mas q ue , e m
A CT AS DA S ss ssõ s s D E 1 89 5 31 5

vi sta d o q ue di spõe m os E statutos , n ã o se n d o pe rm i tti d a


a sab i d a d e li vr os , mappas , e tc , só pod e rá a d i ta com . .

m i ssão m an d ar ti rar uma có pi a d o m appa aq ui , no I ns ti


t uto e n e ste se n ti d o se d e ve rá r e spon d e r ã commi ss ã o .

A ssi m se re solve u .

O R DE M D o D IA
O Sr P . S r D r E v ari sto N une s
r e si d e n te n om e ou o . .

P i re s p ar a s e r vi r n a comm i ssã o d e H i stori a , dn ran te a au


s e n ci a d o S r D r C e sar M ar q u
. . es .

O S r D r C astro C ar re i ra , te n d o a palavra , fe z vêr


. .

q u e lh e par e c i am i n co m pat í ve i s o s ca r g os q u e or a oc c u pa

d e me m br o d a commi ssã o d e fun d os e or ç ame n to, q ue


t êm d e e x ami n ar e dar par e ce r sobr e as con tas e or
ç a m e n t os a p r e se n t a d os p e l o S r T h e s oure i r
. o A A r ar i p ,
e .

e o d e T h e s ou re i ro, d uran te o i m pe di m e n to d o m e sm o
Sr A. A rar i pe
. assi m pe d i a q u e a re spe i to se re solve sse
o qu e fosse conve n i e n te .

O S r P r e si d e n te n ome ou o S r C onse lh e i ro S ouz a


. .

F e r re i ra para sub sti tui r o S r D r C astro C arre i ra , na


. .

com mi ssã o d e F u n d os e O r ç am e n to, e m quan to e ste se r vi r


o carg o d e th e soure i ro .

F oram li d os os se g ui nte s par e ce r e s


l —
P ar e ce r d a C om m i ssd o de H i stor i a sobr e o li vr o d o
S r D r J os é M ar i a V e lh o d a S ilva, p r ofessor j ubi la do
. .

d e R h e tori ca , P oe ti ca e D i tte ratur a B razi le i r a , n o


G y mn asi o N aci on al i n ti ta lad o «H om em s F actos d a
-

H i s tor i a P atri a » , com que se apr ese n ta can d i d a to


a cad e i r a d e soci o corr esp on d e n te d o I n sti tuto .

S ão r e sumi d as n oti ci as un s d os h ome ns mai s


de alg
e mi n e n te s oun otave i s que 0 B r az il tê m ti d o, ou ã e lle se

p r e n d e m ,
r e s u m os c uj a pa rc i m on i a s e e x pli c a c o m o d e s
t i n o q ue se u autor lh e s d e u, para e stud o d os me n i n os d as
e scolas pri mari as .

S e u pri n ci pal se n ão sã o as i ncorr e cções ty pog ra


p h i cas ,
v i c i o d e s g ç
ra ad am e n te tã o co m m um n a i m p re n s a
br az i le i ra ; e pe na é q ue o autor n ão e r pung i sse , pe lo
m e n os , aq ue llas d e tal ord e m q ue , se passare m d C S A pe r ce
bi d oa ao profe ssor , pod e m cre ar r aí ze s na m e nte d o d i sci
p u l o, q uae s e n t re ou tr os q ue d e c ô r nos le m br am o s , a da t a
31 6 R E V IS T A T R I M E N S A I. DC I N S T IT U T O H IS T O R I C O

do de D
nas ci m e n to P e dr o 1 e d a re nd i çã o d a U ru
9
.

g ua y a n a C orr i e n te s , p
r ov i n ci a a r g e n ti n a , com o um a d as
n aç õ e s d a tr í pli ce allíanç a , V i lle la B arb oz a, com o M ar que z
d e P aranã, e tc .

H a ai n d a outros trab alh os d o autor cuj os m e ri tos


lí tte r ar i os , e rudi çã o e lon g a carre i ra d o m ag i ste ri o pod e m
m ui to b e m ab ri r as por tas d o I n sti tuto ao ve lh o e íllus
t rad o pre ce ptor d e d uas outre s g e raçõ e s d e b r az i le i ros .

S ala d as se ssõ e s , e m 1 9 d e M ai o d e 1 8 9 5 D r J oã o .

.

S e ve ri an o d a F on se ca , re lator Dr E
. N un e s P i r es
. . .

E appr ovad o o pare ce r , e r e m e ttíd o ã comm i ss ã o d e


'

ad m i ssã o d e soci os , se n d o r e lat or o S r B arã o d e A le n ca r


. .

2 —
P d a C om m i ss d o d e H is tor i a sobr e o op us cula
ar e ce r
« H os i ta l d os L az ar os » d o S r
p D r F r a n ci
. sco
. B ap t i s ta
M ar que s P i n h e i r o, p r op osto p ar a m e m br o ef e cti vo .

E d o h ospi tal d os
comple ta
'
e sse tr a b alh o a h i stori a
m or ph e tícos d e sta ci d ad e , trat an d o d a sua fun d aç ã o, d a
ad m i n i s traçã o d o cu lto, d o se u pat r i m on i o e le g ad os , d a
r e ce i ta e d e s pe s a, d os d oe n te s e d os se u s b e mfe ítor e s , e
d e scr e ve n d o tod as as s uas r e par ti ç õe s , q uae s se j am e n
fe rmari as, ph armací a , lab or ator i o, b i bli oth e ca e tc A h i .

ve m os , com sati sfaçã o, pe la pr i me i r a ve z , e n tre os q uasi


b e n e m e ri tos d a h um an i d ad e , o n om e d o vi ce r e i C on d e d a —

C un h a, tã o pouco louvad o, ali ã s, n a h i stori a ; ahí ve m os


ta m b e m o n om e d e um n osso d i sti n cto soci o be n e me ríto
e com pan h e i r o i n fati g ave l, n om e s e m pre citad o e m
q uan ta associ açã o te mos aq ui , b raz i le i ras ou portu
g n e z a s ,
c uj o s fi n s s e j a m a p h i la n t h rop ,ía a ca ri d ad e ou a
r e li g i ã o ; e , m ai s q u e tud o, d e scob ri m os e apre ci am os o
e s pi ri to d e j u s ti ç a d o autor , q u an d o, a cad a passo , Ine
moran d o os se rvi ços d o ve rd ad e i ro fund ad or d o h ospi tal,
p e d e a g ra t i d ã o p os t h um a pa r a A n to n i o d e O li v e i ra D urã o,

d e q ue m « n e m s i q ue r um a pe d ra , uma ín scrí pçã o, uma


m e n çã o, e m lí m , h a , q ue r e le mb re os se us g ran d e s se rvi ços » .

A com mi ssão só te m louvore s ã d ar n o q ue lh e foi


d ad o apre ci ar , q uan to coube e m s ua compe te nci a N ã o .

te nd o q ue an aly sar o trab alh o e S ó d i z e r s i e lle pr e e n ch e


as con d i çõ e s e x i g i d as , e con h e ce d ora d e ou tros trabalh os
d o m e smo autor i g ualm e n te vali osos, q uae s «A C ar id ad e »
A C T A S DA S se ss õ e s D e 1 895 81 7

h i stor i a d e outra re parti ção an e xa a m e sma i rmand ad e


do S S . S acram e n to d a C an d e lari a , a q ue pe rte nce
.

aq ue lle h ospi tal, e a h i stori a d e ss e su mptuoso te m plo


cu j o volume l j ã sabi o ã luz sob o tí tulo « D m an dad e d o
º

S S S ac r am e n to d a F re g ues i a d e N
. . S d a C an d e lar i a
. .

e suas R ep ar ti çõ e s , C ôr o, C a ri d ad e e H osp i tal d os L az e r e s,


ach a o S r D r F ranci sco B apti sta M arq ue s P in h e i ro no
.

caso d e s e r acce i to como m e m b r o e f e cti vo d o In sti tu to .

S ala d as se ssõe s , e m 1 9 d e M ai o d e 1 8 9 4 D r J oã o .
-
.

S e ve ri an o d a F on se ca , r e lator Dr E . N un es P i r e s
. . .

E approvad o o par e ce r , e r e m e ttíd o a commi ssã o d e


'

ad m i s sã o d e soci os, se n d o r e lator o S r C onse lh e iro .

C orre i a .

F oi li d a a se g ui nte proposta
P ropomos para soci o cor re spon d e n te d o I nsti tuto
H i stor i co e G e og raphi co B raz i le i ro o S r D r A ntoni o de . .

T ole d o P i z a , D i re ctor d o A rchi vo P ubli co d o E stad o d e


de S Paulo, se r vi nd o d e tí tulo d e ad m i ssã o os se us tr a
.

b alh os ulti mame n te pub li cad os : « D ocume ntos i n te re s


san te s par a a h i stori a d o S Pa ulo, 1 8 9 4 , e E statí s ti ca
.

d o E s tad o d e S P aulo , 1 8 9 4 . S ala d as se ssõ e s, e m 1 9


.

d e M ai o d e 1 8 9 5 H om e m d e M e llo
.

H e n ri R af ar d
. .

D r C astr o C ar r e i r a
. A ug us to V i ctori n o A
.

S B lake . . .

com m i ssã o d e H i s to ri a , se nd o re lator o S r D r A me


'
A . .

r i co B raz i li e n se .

O S r P re si d e n te mand a corr e r o e scr utín i o sob re o


.

p a r e ce r d a c o m m i s s ã o d e a d m i ss ã o d e s oc i os , r e la t i v o a o
Sr . C on se lh e i ro T h omaz R i be i r o ; se n do un an i me m e n te
appr ova d o , é o m e smo S r C onse lh e i r o proclam ad o soci o
.

h on orar i o d o In sti tuto H i stori co .

T e n d o a palavra o S r C on se lh e i ro C orre i a, passa a


.

lêr o se g ui n te trab alh o sob r e os ulti mos acon te ci me n tos


p o lí ti co s n o E sta d o d o P a r a n á.
,
e o f e r e ce ao I n s ti t u to a
d e r rad e i ra ca rta , q ue lh e e scre ve ra se u i n fe li z i rm ão
o B ar ão d e S e rro A z ul o

O Insti tuto H i stori co te m a g lori os a m i ssão, q ue s e


e sforç a por d e se mpe n h ar cum prid am e n te , d e pe sq u íz ar
os factos re lati vos ã h i s tori a patri a, para arr e d ar d a
ve r d ad e s q ui llo q u e a ti ve r d e t u r pad o ; conve n ci d o d e

q u e é só s ob r e a v e r d ad e h i s to r i ca q ue se p od e m faz e r
31 8 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

apre ci aç õe s e x actas e com me ntaríos se g uros ace rca da


march a e voluti v a d os povos .

O s factos d e pub li ca re le van ci a m e re ce d or e s d e q ue


a h i stori a os re g i str e par a e stu d o o e n si nam e n to d os vi n
d ouros, e para cri te r i oso juí z o s obr e O n e x o q ue os
p r e n d e ,
s ã o e n n e v o a d o s n o m o m e n to q u e o cco r r e m p e las
arg u ci as d a polí ti ca ou pe la g ri ta d e i n te r e sse s oppostos
e m e bu li çã o D i sce rn i r O r e al d o q ue O n ã o é , tal a pe d ra
.

d e toq ue d a capaci dad e d o h i stori ad or .

N ã o é d e ce rto d uran te O tor ve li n h o ve r ti g i n oso d as


p a i x õ e s q u e s e p ô d e a p u r ar a v e rd a d e . B ar o é O q u e
d e llas n ão par ti ci pa .

A ssi m n ã o é az ad a a occasi ã o par a lavrar se n te n ça


n a c ausa d a r e volta d os n avi os d a e sq ua d ra b raz ile i ra
s urta n e s te por to e m 6 d e S e te mb ro d e 1 8 9 3 , por g ran de

q u e s e j a , e é n a h i s t o r i a n ac i o n a l e s s e l am e n ta ve l ac on
te ci me nto, o q ual ve i o mai s uma ve z pate n te ar q ue O
m ai or d ag e llo q ue pod e fe ri r as n açõ e s e a g ue rr a ci vi l, e
q uan to sã o d e te stave i s aq ue lle s q ue a provocam , moti
v e n d a O e stad o d e sí ti o q u e os bon s g ov e rn os cui d ad osa
m e n te e vi tam com o calam i d ad e publi ca q ue 6 . A O q ue O
te m po con vi d a é a r e un i ã o d e e le me n tos q ue si r vam para
g u i a r o pp o r t u n a m e n t e o h i s to r i a d o r d e s p re v i n i d o n a

p o r fla d e di s t ri b ui r c o r õ as a o s b e n e m e r i t os , e d e i m p r i m i r
n os re pr ob os o fe rr e te d a íg n om i n i a .

N ão pr e te n d o e m maran h ar me n o as sum pto n e m te


me ra ríame n te a ve n t urar con ce i tos N e m me smo me e u .

ce r rare i e m m ai s li mi tad o cí rc u lo, O d om í n i o d os re vol


tosos n o E stad o d o P aran ã , e a r e i nte g raç ão d as autor i
d ad e s q ue e lle s d e puz e ram A ssaz con h e ç o a d õ r q ue me
.

op prí me para n ã o d e scon fi ar d o se u i n flu xo n o m e u

p e n s ar .

R e s tr i ng i r m e h e l a um facto pe culi ar , e m b ora d a


— —

m ai s lug ub re re cord açã o : o m or ti cíni o prati cad o a somb ra


d a n oi te d e 2 0 d e M ai o d e 1 89 4 , h a um an n o, n o e rm o
k i lom e tro e m q ue a e str ad a d e fe rr o d e P aran ag uã a
C uri ti ba a tr ave ssa os aby smos d a se rra do I tupava E , .

r e fle xã o q u e acod e nu n ca o P i co d o D i a bo, a i n q ui e taç ã o


d os q ue ti n h am d e tr an si tar por allí , n od oou se e m —

q uanto oppun h a ao d e se n volvi me nto mate ri al do P araná .


A CT A S DA S se ssõ e s D E 1 895 1 9

o stacu
b los q u e p a r e ci am í n sn p e r av e í s, m as q u e a e ng e
n h ari a braz i le i ra b ri lhan t e me n t e su l on , como n a
'
pp a n t
q ue lla n oi te fun e sta, d e poi s q ue a cí vi lisaçã o plan tou
n e ssa parag e m ass u stad ora os se us marcos trí u mph an te s !
A i nd a occupan d o me d o e xe cr ave l m orti cí n i o nã o

v e n h o ave ri g u ar r e s ponsab i li d ad e s , ali ã s m ui g rave s ,


d e s d e q ue as vícti mas ímmolad as n ão O for am e m vi rtud e
d e proce s so r e g ular , q ue be m se pud e ra faz e r , poi s as e u
tor i d ad e s le g alm e n te con s ti tuída s d om i navam j á d e sas
s om b rad am e n te o E stad o . Pode ri a e sse proce d i me nto ,
p o r s e r m e u i r m ã o u m a d a s v í ct i m as , p ar e ce r v i n g an ç a ,

e com ab u so d o log ar q u e m e cabe n e sta i llustre cor


'

por a ç ã o .

O me u proposi to ag ora é só me n te of e re ce r ao I n s ti .

t uto um d ocum e n to, a q ue tri stí ss i mas occ urr e nci as pos
t e ri ore s d e ram m ai or q uilate , e q ue se r vi ri a para r e h ah i
li tar a me m ori a d o B arã o d e S e rro A z ul, a vi cti ms a q ue
allu d o, se pud e sse pai rar d uvi d a sobre a corre cçã o com
q u e e lle se m p r e p r oc e d e u , a q ue o s of ri m e n to a q u e o
con d e m n aram e m se us d e rr ad e i ros d i as , n o vi g or d a i d ad e ,
torn ou obj e ct o d e g e ral ve n e raç ã o .

D e i xo a j usti ç a e a d i g n id ad e d o futuro a sua a po


th e ose e a d os braz i le i ros com e lle , ou com o e lle mar ty rí
s ad os .

T ratou n a C amara d os D e putad os d o v e rg on h oso


facto , m an ch a q ue d e sve n turad am e n te n ã o pô de se r apa
g a d a n os an n a e s p a tr i o s, o i llu str e d e p uta d o m i n e i r o
D r B e n e di cto V allad are s , se n do s e u d i sc urso pub li cad o
.

n o D i a ri o O ffi ci al d e 1 5 d e D e z e m b ro u lti mo .

N o J or n a l d o C om m e r ci o d e 1 7 d o me smo me z pu
blíq ne í e ue stas palavr as L i o patri oti co d i scurso d o
S r d e putad o V allad are s publi cad o i n te g ralme n te n o
.

D i ari o O âi ci a l d e 1 5 d o cor r e n te 8 E x di sse


. . . « T od o O

m un d o con h e ce O morti cí n i o m ai s r e pug nan te d e q ue


foram ví cti m as o B arã o d e S e r ro A z ul e outros
« O ne
g ro a tte ntad o d e u se n a e strad a d e C uri ti b a a
-

P aran ag uã Q ual foi O cri m e d e ssa h onrad o b raz ile i ro,


'

n otori am e n te con h e ci d o com o h om e m ord e i ro


«S .E x d is se a tri s te ve rd ad e ; e o trag i co d m d o e s
.

t i mad o e pran te ad o B arã o d e S e rro A z ul n ão fe ri o


8 20 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

s ó me n te fam íli a, e de mod o i rr e parave l, traze nd o a


a
v i uve z e a or ph an d ad e ; le ri o tambe m , por su a e n ormid ad e ,
O coraç ã o d a patr i a » .

O d ocume n to q ue voue n tre g ar ao In sti tuto e a ulti m a


ca rta q ue m e u i rm ã o e scr e ve u m e , e q uan d o j á pre s o e m
-
.

casa N ã o b u
. sco e x ag e rar lh e a i m por tan ci a ; mas acre
-

di to q ue para o I n sti tuto S ã o apre ci ave i s tod os os q ue


p o d e m c o n t r i b u i r p a r a a q u ila ta r c o m p r e c i s ã o q u a l q u e r
e pi sod i o d a n ossa h i s tori a, sobre tu d o um e pi sod i o d e
sa ng ue .

D i z assi m
a C u r i ti b a , 8 d e M ai o d e 1 8 9 4 M e u i r mã o
. V i ct i
.

m a d as i n tri g as e calum n i aS d os i n ve j osos e stou d e sd e ,

h on te m ao m e i o d i a r e ti d o e m mi nh a casa ã e spe r a d a
or g an i z açã o d e um t ri b u n al ou com i ssão para j u lg ar O
m e u proce d i m e n to d e sd e m e ad os d e J an e i ro .

« A S accu saç õ e s q ue m e faz e m sã o falsas ouse m fun


d e me n to T e n h o con sci e n ci a d e q ue tud o q uan to prati q ue i
.

log o q ue o n osso E stad o foi i n vad i d o pe las forças r e


voluci on ari as s ó m e nte ob e d e ce u aos m ai s n ob re s e puros
se n ti me n t os .

« N ã o qu i z acce i tar con se lh os am i stos os para fug i r


p a r a o R i o d a P r a ta l og qo u e as fo r ç as le g a e s e x pu l s a r a m
as r e voluci on arías A .m i n h a fug a m e ti rar i a occasi ão d e
d
'
j u s tí ca r m —
e , d ar i a r az ã o a s ca lu m n i a s , e s e r i a a c on fi s s ã o
d e q ue e un ã o con fi ava na i mparci ali d ad e d os j uíz e s le g as s .

N e m cr i m i n oso, n e m r e voluci on ari o S on .

O s te m pos sã o d e pr ovaçõe s, e e u a e llas me s ub or


d ín o paci e nte me n te .

Q uasi n ã o posso e sc re ve r , pe lo q ue pe ço mand e


e s ta ao D r U b ald i n o
. .

« M i n ha m u lh e r m ui to pe sad a E spe ro mai s um h e r


.

d e i ro ou h e rd e i ra n o prox i mo m e z .

S aud ad e s a tod os d a fam i li a S e u i rm ão ami g o


.

S e rr a A z ul .

P od e r se h ã suppor q ue o B arã o d e S e r ro A z ul di ri
- -

g í n d o s

e e m ta e s c i rc u m st a n ci as a s e u u n i c o i r m ã o e i n
t i m o am i g o, n ã o lh e ab r i sse a sua alma
S i n ã o m e ce g a a ami z ad e frate r nal, o ve r e d i ctum d a
º pi n i ã o con ii rm ar ã a ve rd ad e d e s ta s p a la v r a s q u e p a r a
A CT A S DA S se ssõ e s D e 1 895 32 1

m im nã o d e i xam d e se r le n i ti vo a um a fe ri d a que n ã o pô d e
ci ca tri z ar .

« N e m cri m i n oso n e m re v olu


,
c i o n ar í o so u .

S ala d as se ssõ e s d o I n sti tuto H i stori co e G e og ra


p h i co d o B r az i le i ro ,
1 9 d e M ai o d e 1 8 9 5 M a n oe l F ra n —

ci s co C or r e i a » .

F i n d a a le i tura , q ue foi ouvi d a com atte n ç ão e pe ze r ,


r e solv e u se q ue fosse a m e mori a pub li cad a, se nd o tran
-

scr i pta n a A cta .

N ada m ai s have n do a tratar se , o S r P re si d e n te le


-
.

van toua se ssã o

J J
. . G om e s d a S i lva N e to,

e º
S e cre tari o supple n te .

S E S S Ã O O R D I N A R IA E M 2 DE JU N HO DE
ª
6 1 895


A 1 h or a d a tard e , r e un i d os O S
S rs G e n e r al D r . .

J oã o S e ve ri ano, C on se lh e i ro M F C orre i a, M ar que z d e . .

P aran ag uá , H R af ard , D e se m bar g ad or P aran h os M on


. .

te n e g ro, B arã o H om e m d e M e llo, C on s e lh e i r o S ouz a


F e rre i ra, C om me nd ad or G ome s B ran d ã o, D rs A nton i o .

O ly n th o, M ach ad o P or te lla, N asci m e n to S i lva , S B lak e , .

A m e ri co B raz ili e n se , C astro C arr e i ra e N une s P i re s ,


s e r vi n d o d e 2 S e cre tari o, é ab e rta a se ssã o
º
.

L i d a a acta d a an t e ce d e n te é appr ovad a, apó s


li g e i r as ob se r vaç õ e s fe i tas pe lo S r D r S acr am e n to B la k e . . .

O S r l S e cr e tar i o com m un i ca q ue o S r P re si d e n te
º
. .

n ã o pó d e com par e c e r a p re se n te se ssã o .

E XP E D IE N T E

ffi ciOas: D a A ca d e m—
i a R e a l d e S ci e n c i as d e L i s bo a

p ar ti ci pa n d o o fal le c i m e n t o d o s e u S e cr e tar i o g e r al
M Pi n h e i r o C h ag as , S oci o corr e spon d e n te d o In sti tuto
. .

D O soci o e f e cti vo S r B ar ão d e T e f é , of e r e ce n d o os
.

li vros constan te s d a re laç ão an n e xa ( A ppe n d i ce ) e pon d o


ã d i sposi ç ã o d o I ns ti tuto sua boa von tad e e se rvi ç os e m
4 1 T on o L V III ,
r . 11 .
32 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

N i ce , ond e va i r es i d i r I n t e i r ad —
o e ag rad e ce u se - .

D o con se r vad or adj un to d a s e cç ã o d e G e og r aph ía


d a B i b li oth e ca N aci on al d e P ari z , accusan do , com ag r a
d e ci m e n to , o r e ce b i m e to d os fascí culos q ue h avi a pe d i d o,
d a R e v i s ta d o I n sti tuto H i stori co, d e 1 8 6 8 e 1 8 7 8 , se g un d a
i i d
'
p a r te , d e 1 8 7 4 , p r m e r a p a r t e e e 1 8 7 6 , pa r te l o
I n te i rad o Parti ci paçã o d o S r B arã o d A le n car , soci o h o
.
'
.

n orar i o d o I nsti tuto , si g n i fi can d o n ão pod e r com pare ce r ã

p re s e n t e s e s s ã o I n t
. e i

r a d o C o mm u n i ca
.
ç ã o d o S r C on .

se lh e i ro A rar i pe th e sour e íro d o Insti t uto, d e h ave r pas


,

sad o os pap e i s e t u d o m ai s d a th e souraría ao S r D r C as . .

tro C arre i ra , ulti m ame n te n om e ad o par a, i n te ri n ame n te ,


sub s ti t uíl o n o se u carg o
-
In te i rad o
.

.

O S r l S e cr e tari o i n form a q ue m ui b r e ve me n te
º
.

se r ã o p re s e n te s ao I ns ti tu to os d i plom as d os re ce m ace la -

m ad os soci os h on ora ri os I n te i rad o


.

.

O Sr C om me n d ad or G om e s B r and ão pe d e q ue
.

se j a n om e ad a um a com m i ssã o d e tr e s soci os para e n tr e g ar


os d i plom as d os m e m b ros h on or ari os , u lt i m am e n te acce ítos
n o I n sti t uto e q u e a r e ce pç ã o d os m e sm os ( q ue sã o os
S rs C onse lhe i ro T h om az R i b e i ro e D r
. M ar tí n G arc i a .

M e rou, M i n i stros P ortug ue z e A rg e n ti n o, ora n e s ta


C api tal) , se j a fe i ta com sole m n i d ad e .

A p roposi to fi z e r am ob se r vaç õ e s , m ai s ou m e n os n o
m e sm o s e n ti d o, os S rs 1 S e cr e tari o e D r N asci m e n t o
ª
. .

S ilva fi can d o por voto un an i me r e solvi d o q ue se j a


e f e ct u ad a, com alg u m a sole m n i d ad e , um a se ssã o n oc t ur n a
p a r a re c e pç ã o d o s ci tad os soci os h on or ari os , b e m como
q u e c om p o n h a m a co m m i s sã o d e e n tr e g a d o d i p lom a aO
S r C on se lh e i ro T h omaz R i b e i r o os S rs 1
.
º
S e cr e tari o , .

H . R af ard , C om m e n d ad or B ran d ã o e D r N asci me n to .

S i lva e q ue O S S rs D r . A f onso C e lso, H R af ar d e


. .

C omm e n d ad or B ran d ã o, consti tuam a q ue t e m d e pre


e n ch e r O me sm o fi m para com o S r M i n i stro A rg e nti n o . .

O R DE M DO D IA

E
'
n om e ad o a
p a
r se rvi r te m porari am e n te n a com
i ssã o su si d i ar a
b í de H i stori a 0 S r B arã o H ome m d e
ª
.

e llo .
A CT A S DA S s e ssõ e s D e 1 89 5 823

S ã o li d os os se g uinte s pare ce re s
D a commi ssã o d e ad mi s sã o d e soci º s

A s r az õ e s prod uz i d as n o ci rcum s tan cía d o pare ce r da


i llustrad a commi ssã o d e G e og r aph i a sã o de ord e m a
j usti ficar ple n ame n te O se g ui n te pare ce r d a cº mmi ssã o
de ad mi ssã o d o S º ci os
Q ue se j a acc olto com o soci o cor r e s po n d e n t e d o I n s
t i tuto H i stº ri co o S r C arlº s d e M e llo, s u
. b d i tº por tug ue z ,
au tor da apr e ci ada ob ra E le me n tos d e G e og r ap h i a G e r a l,
ad º ptad a com re con h e ci d a van tag e m e m vari os e s tabe le
ci me n tos d e e n si n o S ala d as se ssõ e s , 2 8 d e M e m
.

d e 1 8 95 M an º e l F ra n cis co C orr e i a , re lator A ffon so


.

C e lso .

F i ca O par e ce r sob re a me sa , para se r votad o n a


p r ox i ma se ss ã º
D a com mi ssã o subsíd i ari a de H i stor i a :

P ar ece r sobr e o tr abalh o do D r . C in ci n atº B r ag a

l —
O E studo
h i s tori co e g e og raph i co d a ci d ad e e
m uni cí pi o d e S C arlos d o P i n h al, t rabalh o apr e se n tad o
como tí t ulo d e ad mi ssã o d o D r C i n ci n ato B rag a , a s oci o
.

cor re spon d e n te d e ste I n s ti t u to , é ape n as um an ne xo ao


p r i m e i r o n u m e r o d o A lm a n a k d e S C ar lo s a h í p u
.b li ca d º
o an no passad º S i mple s e sb oç o, portan to, d e sti nad º a
.

d ar um a n º tíci a d a locali d ad e , e m q ue appar e ce e sse


p e r i od i ca, º t r ab alh o e d e su a n at ur e z a m o d e st o e d e s p r e
t e nci oso E m 5 0 pag i n as o autº r traç a O q uad r o n oti
.

ci oso d o m un i cí pi o q u e pr e te n d e tor n ar con h e ci d o, e sã o


re alm e n te d i g n os d e m e re ce r a atte n ç ã o d o I n sti tuto º s
d ad os h i stor i cos , topog raph ícos , e s t atísti cos e outr os que
n a m e m ori a ve m con si g n ad os .

D an d º o d e vi d o v alor a tod as as parce llas q ue d e ve m


con cor re r par a a formaç ã o d o g ran d e t od o d a n ossa
h i stori a, pe nsam os se r d e valor a m on og raph ía d o D r .

C i n ci n atº B rag a, q ue se ach a n os casos d e fi g ur ar n a


corpor aç ã o d e sta casa S ala d as se ssõ e s , e m 2 d e Jun h o
.

d e 1 89 5 D r A lfr e d o N as ci m e n to, r e lato r H om e m d e


. .

M e llo .
3 24 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R I C O

P ar e ce r sobr e o li vr o d o S r M . . d e O li ve i r a L i m a

2 L e n d º com a d e vi d a atte n ç ão e par ti cular i nte re sse


o li vr o d o S r M . d e O li v e i ra L i ma, i n ti tulad o P e r n a m
.

buco e se u d es e n volvi m en to h i stor i co, fi n d amº s O e xame


d as suas 3 2 2 pag i nas ag rad ave lme n te i m pre ssi º nad os ,
c º m o sõe acº n te ce r quan d o n os cab e sob as vi stas um
trabalho d e me ri tº re al e d e i ncon te stave l valor .

G ravi tan d º e m torn º d os aconte ci m e n tos h i stori cos


d e P e rnam b uco , q ue form am º assum pto pri nci pal d º se u
e stu do, o autor d o li vro n os d ã e m r api d o e sb º ço, cº m º
acce ssori os d o se u th e m e , b rilh an te s pag i nas sob re tod a
a hi stor i a d o B raz il d e sd e a sua d e scob e rta até o m o
m e n to actual B ase ad a e m valísos d ocum e ntos a di sse r
t açã o cº r r e flue n te , corr e cta e orn am e n tad a n a fº rma ao
m e sm o te mpo q ue si n ce ra e de sapai x on ad a n º fun d º e O
autor , pate n te an d o os d ote s d e ve rd ad e i ro h i tor i ad or ,
faz se cre d or d os applausos d aq ue lle s a q ue m e d ad o
-

m an ife star se sobre o se u e scri pto, i n con te stav e lm e n te


-

uma d as me lh ore s me m ori as h i stº ri cas q ue vão fi g ur ar


n o ar ch i vo d as n ossas chr on i cas .

Julg and o d e ste mod o O trabalh o d º S r D r O li ve ir a . .

L i m a, a comm i ssã o e n carre g ada d e sobre e lle se m ani


fe ste r , pe n sa q ue con sti tua mai s que suf i ci e nte tí tulo
p a r a q u e s e j a o s e u a u t or ad m i tti d o faz e r p ar te d a
corporação d e ste I n sti tuto . S ala d as se ssõ e s , e m 2 d e
J un hº d e 1 8 9 5 .

D r A lfr e d o N asci m en to, r e lator
.

H om e m d e M e llo .

F oram r e m e ttíd os d e poi s d e appr ovad os , a cº m


m i ssão d e ad mi ssão d e S º ci os se n d º r e lator , q u an tº ao

p a r e ce r d a p r i m e i r a ob r a , o S r D. r A f on s
. o C e lso, q u an tº
a o d a se g u nd a, o S r C on se lh e i ro C orr e i a
. .

A s 2 h oras e um q uar to é le van tad a a se ssã o


'
.

E var i sto N am es P i r e s,
S e r vi n d o d e S º
S e cre tar i o .
A CT A S DA S se s sõ e s D e 1 89 5 3 25

7 S E S S Ã O O R D IN A R I A E M 1 6 DE JU N H O DE 1 895

R es id e nci a do S r C º nse lhe i ro 0 H d A q ui nº C astr º


'
. . . e

1 h or a d a tard e , i
'
A ach an d o se -
pre s e n te s os S º c º s
S rs C onse lh e i ros A q ui n o e C astr o M
. F C orre i a , M ar . .

q ue z d e P a r an a g ua, H R af ar d , 1 S e cr e tari o , D r C as .

tro C arre i ra, D e se mbarg ad or P M on te ne g ro, B ar 㺠d e .

C apan e ma, C om m G om e s B rand ã o, D r N une s P i re s ,


. .

Dr M . P orte lla, C on se lh e i ro S ouz a F e rre i ra, o M aj or


.

G ome s N e to, 2 S e cre tar i o supple n te , o S r Pre si d e n te


º
.

de clara ab e r ta a se ssã o .

E li d a e approvad a a acta d a se ssão an te ce d e nt e


'
.

O S r l S e cre tari o pass a a lêr o S e g ui n te


.
º

E XP E D IE N T E

âO i ci o s : D o S r M i n i s tr o .d as R e la ç õ e s E x t e r i or e s
e x pre ssan d o o d e se j o, d e q u e e ste I n sti tu to se faç a re pre
s e n tar n o V I C on g re sso I n te rn aci on al d e G e og raph i e a
r e ali z ar se e m L on d re s nº me z d e J u

lh o d e 1 8 9 5 .

O S r P r e s i d e n te n om e ou para e ste fi m uma com


.

m i ssã o com pº st a d os S rs B ar ã o d o P e n e do, B arã o d o R i o .

B ranco e D r A z e ve d o C astro . .

N e ste se n ti d o se r e spon d e u ao S r M i ni stro e º ffi .

ci on se a com mi ssã o
-

D o d i r e ctor d a A ssoci aç ã o P rom otora d a i n strucç ão


n o R i o d e J an e i r o, soli ci tan d o d e st e I nsti tutº aux í li o

p a r a a m e s ma i n sti tu i ç ão .

D a S e cre tari a d º E stad o d e M atto G rº sso, e m —

1 1 d e M ai o d e 1 8 9 5 , pe d i n d º i n form aç ã o sob re o pre ç o


p º r q u e p º d e r á. s e r o b ti d a pa r a a m e s m a se cre t a ri a
uma colle cçâ o comple ta da R e vi sta d o I nsti tuto , e m b ro
ch ura ou e n cad e rn ad a M an d ouse sati sfaz e r
.
-
.

D O P r e s i d e nte d a S oci é té d e s L e ttr e s d U psal ( E u


'

m a nísti k a V e te n skapS S am fun d e t) , re me tte nd o º s d º i s


i m i lu m d « S k r i fte r » d a d i ta S º ci e d ad e e
p r e r o s vo e s o s

p e d i n d º t r oca r e g u la r d as su a s p ub li c aç õ e s cº m as d o
I n sti tuto .A tte n d e u se —
.
326 R E V IS T A T R In E N S A I. D O I N S T IT U T O H IS T O R IC O

Do Sr Dr . A ri sti d e s A ug usto M i lton , acompa


.

n h and o u m e xe m plar d o se utrabalhº sobre a C onsti tui çã o


d o B r az i l . A g rad e ce u se -
.

C artas : d o d i re ctor M i g ue l A G alvã o, of e re ce n d o .

p a ra a b i b li ot h e c a d o I n s ti t ut o , d o i s e x e m pla r e s d o se u
tr ab alh o i n ti tu lad o R e laçã o dos ci d adã os que tº m ar a m
a r te n º g ove r n o d o B r as i l, d e M ar ço d e 1 80 8 a 1 5 d e
p
N ove m bro de 1 8 8 9 e pr om e tte n d o a con ti n u açã o d o
m e sm o trab alh o d a prº clam aç ã o d a R e pub li ca e m d i an te .

A g r ad e ce u se -

D i ta d o T h osº ure íro d e ste In sti tuto , S r C onse lh e i ro .

º
A A r ari pe , i nfor man d o sobre a r e i mpre ssã o d o tomo n
.

d a R evista T r i m e n sal ( 1 8 54 ) e tº mº 1 8 ( 1 8 5 5
º
e a
r e spe i to d º tomo j ã re i m pr e sso I nte i rad o . .

D i ta do S r D r A . d e P aula F re i tas , apre s e n tad a


. .

pe l o S r . C o n se lh e i r o C or r e i a , aco m p an h a n d o 3 ob r a s d o S r
O scar L e al, e um a cart a d e s te man i fe stan d o d e se j os d e
s e r ad m i tti d o como soci o cor r e spon d e n te d o I nsti tu to
D i ta d o D r J D B r aun n e r , d i ri g i d a ao S r 1 S e
. . .
0
.

cre tari o por i nte rm e d i o d o S r B arã o d e C apan e m a, e


.

carta a e s ta, pe d i n d o u m a có pi a d o e scri pto d o m e sm o S r .

sob re a d e compos i ç ã o d os r och e d os d o B r az i l, p u b li cad o


no R i o e m 1 8 6 6 , transcr i pto n a R e vi sta d e ste I n sti t uto,
tomo XX IX pa g 4 2 1 , e m tr oca d os se u
. s prº pri º s e s
cri ptos sob re a g e olº g i a d o B raz i l, e e n vi an d o d i ve rs as
b roch uras ao In sti tuto A g rad e ce n se
.
-
.

O R DE M DO D IA

O S r l S e cre tari o, ob te n d o a palavra , i n formouque


º
.

a commi ssã o n om e ad a n a ulti m a se ssã o ti n h a apr e se n


tad o ao S r C on se lh e i r o T h om az R i b e i ro o d i ploma d e
.

sº ci o hon orari o d e ste I n s tit u to, o q ual fô ra r e ce b i d º com


e spe ci al ag rad o r e s d e n d o S E x u b ve m e n te
, pon q e r e . .

vi ri a tomar posse d e ste h on roso car o, m an ife s tand o ao


g
m s mo t e m po a pre fe re n ci a d e se r re ce b id º e m se ssã º
e
d Iur na , vi stº q ue por e m q uan to n ão pod e r ã compare ce r a
s oas㺠q u e fôr c e le br ad a ã n oi t e .

F i cº u a me sa i n cumb i d a d e re solve r o q ue fosse


con ve ni e n te .
A C T A S DA S se ssõ e s D E 1 89 5 327

O Sr T h e soure íro i n te ri no, te nd o a palavra, pon


.

d e r ou q ue para pod e r re ce b e r d o T he souro P ubli co as


sub ve n ç õe s d o G ove rn o, lh e par e ci a i nd i s pe nsave l um
mand at o , tí tulº ou autº r ísação e scri pta de ste I n sti tuto
com p o d e r e s e s p e c i ae s , q u e o h a b i li ta sse m p e r an te o
m e smo Th e sour o .

D e li b e rou se q ue se ri a suf i ci e nte um offi ci o, e m


-

q u e s e fi z e sse c o n s t a r a su a n om e a ç ã o p ar a o c a r g o d e
T h e soure i r o, n º i m pe d i me n tº d º S r C on se lh e i rº A rari pe
. .

O me sm o soci o aprove i tan d o se d a p alavra fe z vari as cousi


d e raç õe s q uan to ao e s tad o fi n an ce i ro do I n sti tutº .

l S e cre tari º e xpli cou a causa d e alg um as


º
O Sr .

d C S pe z as e xtraor di n arías , j ã quan to ã pub li caçã o d as


R e vi sta s , e º b ras i mpre ssas por or d e m d º I nsti tuto, j ã
q u an t o à s se ss õ e s ce l e b r ad as c om a lg u m a s ol e m n i d a d e ,

d e con formi d ad e com as re soluçõe s tomad as , se n d o q ue


m ui tº te m concor ri d o para o ang me n to d as d e spe z as e para
os e m b ar aços c om q ue lu e ta o I n sti tu to, a e le vaç ã o d os
p ç
r e o s d a t yp go r a p h i a e n carre g a d a d a i m p re s s ã º d a R e
vi sta e d e ou tr os trabalh º s d o I n s ti tuto .

O S r C omme nd ad or G ome s B ran d ão j us ti fi cou o e x


.

ce sso d os pre ç os d a C ompan h i a T y pog r aph i e s , d e vi d o ã


car e sti a d a s m ate ri as pr i mas , ã e le vaçã º d os salari os d os
e m pre g ad os , por cau sa d a b aixa d º cam b i o, e º tras cí r u
cum stanci as g e ralme n te con h e cid as .

O Sr Dr M . .P º rte lla , pe d i n do a palavra , d e scul


.

p o u -
se d e n ã o t e r e m t e m po opp o r tu n o a g ra d e c i d o a n o
m e açã o par a me mb ro d a commi ssã o e spe ci al d e bi b liog ra
p h í a g g p
e o ra h i ca n a c i o n al o q u e a g o r a fa z i a , co m o e ra
d e se u d e ve r .

F oram li d º s os se g uin te s

P ar e cer e s

1 —
A com mi ssã o su
d e H i stori a, te nd o e xa
bsíd i ar i a
m i nad o com O d e vid o cui dado as E ph e m e ri de s C a ch oe i ra
n ds , tr ab alh o man u scri pto apre se n tad o para se rvi r d e ti
tulo d e ad m i ss㺠no nosso g re m i o d o D r A ri sti de s A ug us to .

M í lton , O b ra e m q ue se ach am re un i d os n ume rosos e pr o


ci osos d ad º s h i stº ri cos n 㺠S ó da ci d ad e d a C ach oe i ra ,
3 28 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

E stad o d a B ahi a , cº m o tam be m d e factos d a n º ssa i n d e


p e n d e nci a , é d e par e ce r q ue , n a cº n for m i d ad e d a ap ti d ã o
e di sti n cto me ri to q ue m ostra o m e n ci on ad o cid ad ã o, se j a
e lle ad mi tti d o como soci º corre S pou d e n te d e ste I ns

A commi ssão accre sce n ta , q ue h oj e m e s m o fº i of e r e


cid o u m i mpor tan te trab alh o h i stor i co d o m e s mo D r .

M i lton , sob re a C onsti tui ç ã o d e 2 4 d e F e v e r e i ro d e 1 8 9 1 ,


O qual i g ualm e nte j usti íí ca e ste pare ce r R i o , 1 6 d e J u nh º .

de 1 895 J . J G om e s d a S i lva N e to
. . J oaqui m P i r e s .

M a ch ado P or te lla .

D e poi s d e approvad o, é o pare ce r re me ttí d o a com


mi ssã o d e adm i ssão d e S oci os, se n d o re lator o S r C º n .

se lh e i ro C orre i a .

O S r D e se mb arg ad or P M on te n e g ro pe d e a r e s ti
. .

tuiçã o d o man uscri pto s upra i n di cad o, afi m d e se r


p u b l i c a d o ã c u st a d o a u to r F o
.i a tte nd i d o .

2 A cº mmi ssã o d e H i stori a a q ue m fº i pre se n te a


p p
ro os t a , j un ta p or có i
p p a a ra se r a d m i tti d o co m o soc i º
e f e cti vo d o I nsti tu to o S r D r F e rn an do L uiz O sor i o,
. .

mi n i stro d o S upre mo T ri b un al F e d e ral, se rvi n d º d e título


d e ad mi ssã º o pri me i ro volum e d o se u t rab alh o sº b a d e
n om i n aç ã o d e H i stor i a d o G e n e ral O sor i o é d e pare ce r
q u e s e j a a pp ro v a d a a r e s pe c ti v a p p
r º ost a .

N ão cab o nos e st re i tos li mi te s d e ste pare ce r d ar a


comm i ssã o su a O pi n i ão mi nu ci osa sob re o volu m e q ue te m
p r e s e n t e , ta n to m ai s q ua n t o , n ão e st an d o a ob ra co nc lu íd a ,

d e pe n d e n d o d a publi caç ã o d o 2 volume , n ã º e possíve l


º

e stud ar ouapre ci ar a un i d ad e ph ilosoph i ca q ue d e ve pre


si di r a tod º o e scri pto li tte rari o ou sci e n ti d co
L i m i ta se por i sso a commi ssã o a d i z e r q ue e i mpor
-

tan tíssi m o o assum pto d e q ue se occupa o l volume , n ã o


º

só por q u e ve r sa sob r e acon te ci m e n tos d a h i stori a g e ral


d o B raz il, m as sº bre acon te ci m e n tos n a re g i ão d o S ul, e
n os q u ae s appar e ce a fi g u ra g lori osa d º G e n e r al O s ori o

Para se compre h e n d e r o me ri to d º l volume basta di z e r gse


º

u
q e n e lle tr ata o autor d as se g uinte s cam pan h as : l , d a
º

i n de pe nd e nci a d o B raz il 2 , d a d a C íS plati n a a , d a d as


º º
— —

P rovín ci as U ni d as 4 , d a d os F arrapos , n o R i o G r and e


º

d o S ul e 5 , d a d e B ue n os A y re s con tra R oz as
º
-
.
A CT A S DA S S E SSO E S DE 1 89 5 32 9

E sta o ra, d i z O autor , te m a vantag e m d e faz e r q ue


b
a ve r d ad e re splan de ç a n a hi stº ri a, provocan d o d e fu tur os
h i stº ri ad or e s um j uíz o re c tº sobre O b i og ra ph ad o e m tod as
as m an i fe staç õe s d a s u a i n d i vid u ali d ad e , con si d e rad o
comº h om é m pri vad o, sold ad o, pº líti cº e poe ta .

D i g n o e d e apre ç o o tr abalh o d o i llustr ad o ci d ad ã o ,

cu j a pre se n ç a n o I n sti tuto auxi li ara as pe sq n i z as d a h i s


tº ri a d e nosso pai z , poi s q ue e lle acaba d e mostr ar q ue e
p a ci e n te e e s fº r ç ad o i n v e s ti g a d o r d e fa c to s q u e i n t e r e s sa m
m ui to a n ossa n aci on ali d ad e S ala d as S e ssõ e s , e m 2 d e .

J unh o d e 1 8 9 5 A m e r i co B r asi li e n s e

E N un e s P i r e s
.

. .

A pprovad o o pare ce r , va i a comm i ssão d e ad mi s sã o


d e soci os , se n d º re lator o S r B arã º d e A le n car. .

Proce d e n d o se ã votaç ã o d o pare ce r d a comm i ssã o


-

d e S º ci os , ã re spe i to d o can di d ato S r C arlos d e M e llo, e , .

corri d o o e scru tí n i o, fº i approvad o un an i me m e n te , se n d o


o m e sm o S r proclamad o S º ci o corre spond e n te d o I nsti tuto
.

H i stori co .

F oi li d a a se g níte proposta
P ropom os par a soci o corre spon d e n te o S r O scar .

L e al, b r az ile i rº re si d e n te e m L i sb oa , se r vi n d o d e tí tulo


d e ad m i ssã o as º b ras por e lle of e re ci d as ao I n s ti tut º .

S ala d as S e ssõ e s, e m 1 6 d e J un h o d e 1 8 9 5 M F .

. .

C orr e i a .

M d e P ar an ag uá
. A .J G om e s B r an d ã º

. . .

S ouz a F err e i r a .

V ai ã cº mm issã o d e H i stori a , se n d o re lator o S r G e .

n e r al João S e ve r i anº .

O S r P re s i d e n te , cº m g r an d e d e sg osto, commun i e s
.

ao I n s ti tu t o te r r e ce b i d o um of íci o, q ue pas sa a lê r ,
acom pan h ad o d e có pi as d e ou tros , re fe re n te s ã e xi g e n ci a ,
p o r p ar te d e a u t o r i d a d e su p e ri o r , d a r e s ti tu i ç ã o d a p e n n a
d e ouro , com q ue fô r a assi g n ad o pe lo M are c h al D e od orº
o proj e ctº d a C on sti tu i ç ão d e 2 4 d e F e ve re i r o d e 1 8 9 1 ,
e q ue , h ave n d o si d o of e re ci d a ao m e sm o m ar e ch al, fº i
ulti mam e n te re me tti d a aº In s ti tuto, par a se r g uard ad a no
re spe cti vo M u se u, como obj e cto d e valor h i stor i co , por
d e li b e raç ã o d o fi n ad º e x -D i re ct or d º M use u N aci on al .

C onse lhe i rº L ad i slauN e tto, cumpri d a por sua E xm a vi uva .

e m carta j á publi cad a , n a qual e xpr e ssam e n te se d e clar a

q u e a r e m e ss a a o I ns t i tu t o e ra f e i t a c o m a u to rí s a ç ã o

T O M O L V III , P . II
3 30 R E V IS T A T R IM E N S A I. D O I N S T IT U T O H IS T O R IC O

d o d i to M are ch al, be m comº , d e accor do com os h e r


d e i ros d os fi n ad os V i scond e d o R i o B ran co, e D F ran .

ci sco B alth az ar da fS ilve i ra, ti n h am si d o e n vi ad os um


colla r e u ma corôa d e folh e tas de ouro a e lle s pe r t e n
ce n te s , ad m d e se r e m con se r vad os n o M u se u d º I n sti tutº
H i stori co .

P r on unci and o se al g uns soci º s sº b re e ste d e sag ra


d ave l i n ci d e n te , foi proposto q ue se fi ze sse e n tre g a nã o


d
só d a me n ci on a a pe n na , mas tam be m d os outros obj e ctos
re m e tt íd os para i g ual d m e pe la me sma E xma S ra , para . .

assi m e vi tar se q ualq u e r n ova e xi g e n ci a d a par te d o g o


-

v e r no R e solve u se a d i ar e s t e n e oci o
.
g
-
p or m as d i a s ,
d oan d o e ncarre g ad o o S r P re si d e nte d e º uvi r a E x m a
. .

v i uva d o C º n se lh e i ro L ad is lauN e tto a om s ua s


p r a c r e

p o s ta se r t omad a ad n al a d e li be raç ã o q u e pare ce r m ai s


cº n ve n i e n te .

N ad a ma i s h ave nd o ã tratar se , º S r P r e si d e n te le —
.

v an ta a se s sã o .

J . J . G om es d a S i lva N e to,

s º
S e cre tari o supple nte .

S E S S ÃO O R D I N A R I A E M 30 D E JU N HO DE 1 895

do S r C ons e lhe ir o 0 H d A quino


'
P res i d en ci a . . . e C astr º

1 d a tard e , ach an d o se pre se n te s os soci os S rs


'
A -
.

C ons e lh e i ro A q ui n º e C astro, G e n e ral J oã o S e ve ri ano,


C onse lh e i ro M F C orre i a , H . R af ard , 1
.
ª
S e cr e .

tari o, D r N asci m e n to S i lva , C onse lh e i ro S ouza F e r re i ra ,


.

B arã o d e C apan e ma , D e se m b arg ad º r P M on te n e g ro, .

Dr . C astro C arre i ra, C omme n d ador G om e s B ra nd ã o 6


M ajor G ome s N e to, 2 S e cr e tari º supple n te , o S r P re si
º
.

d e n te d e clara ab e rta a se ssã o .

L i da acta d a se ssã o an te ce d e n te é approvad a .

O S r P r e si d e n te d e clara te r r e ce b i d o a carta d º
.

E x m S r M i n i stro d os N e g oci º s d o I nte ri or ad i an te trans


. .

cri pta , ve rsan d o sob r e o m e smo ass u mpto q ue j afoi traz i d o


A CT A S DA S se ssõ e s D E 1 895 33 1

ao con h e ci me n to d o I nsti tuto e m sua ulti ma se ssã o, e


r e fe re n te a re s ti tu i çã o d a pe nn a d e ouro crave j ad a d e
b ri lh an te s com q ue o M are ch al D e odoro assi g nou o pro
j acto d e C onsti tui ç ã o d e 2 4 d e F e v e re i ro d e 1 8 9 1 , e ulti
m ame n te re m e ttíd a par a o M use ud e ste I n sti tutº por d e
li b e raç ão d o C II D i re ctor d o M use u N aci on al, falle ci d o
-

C º n se lh e ir o L ad i slau N e tto, com pe te nte m e n te aut or i


sad o pe lo M ar e ch al, se g u nd o i n for ma a E xm a vi uva d o .

m e smo C onse lh e i r o e o con d rm am pe s soas d e cre d i to, q ue


d e lle ouvi r am i g ual d e claraçã o poucº an te s d e sua par
t i d a para os E st ad os U n i d os .

C ar ta d o S r M . i n i str o d os N e g oci os I n te r i or es

M i n i s te ri º da J ust iç a e N e g oci os I n te ri º r e s G ab i
-

e s te ,
e m 1 8 de d e Junh o
1 8 9 5 E xm S r .

. . C onse lh e i ro
D r O le g ar i o H e rculan º d e A q ui n o e C astro
. .

C h e g ou ao m e u cº n h e ci me nto, por i n ve s ti g aç õe s a
q u e m an d ou p oce d e r O m e u an te ce ssor , q ue a E xm a
r .

v i uv a d o D r L ad i slãu N e tto , e x -D i r e c tor G e r al d o


.

M use uN aci on al, of e re ce ra ao In s ti tut o H i stor i co e G e o


g p
ra h i co B r a z i le i ro um a can e t a d e o u r o cr ave j ad a
d e b ri lh an t e s , q ue faz i a par te d as colle cç õ e s d aq ue lle
M use u .

T ratan d o se , poi s , d e d oaç ã o fe i ta por pe ssoa q ue n ão


-

ti n h a ti tulo h abi l d e propri e d ad e , ve n h o pe d i r a V E x a . .

d us z a d e provi d e n ci ar , como d i g no P re si d e n te d o In sti


t uto, n o se n ti d o d e se r a m e n ci on ad a can e ta r e me tti d a a
e s te M i n i ste r i o, q u e a e nvi arã ao se u d e st i n o .

Pre vale ço me d o e n se j o para r e n ovar a V E x as


-
. .

se g u r an ç as d a mi n h a e le vad a e sti ma e consi d e r aç 㺠.

A n ton i o G on ça lve s F e rr e i r a
F º i r e solvi d o q ue se sati sd z e sso a e x i g e n ci a d o S r .

M i n i strº , e n tre g an d o se lh e í mm e d í atame n te º obj e cto


- -

r e clam ad o, com a e x pli ci ta d e clar açã o d e q u e o In sti tuto


e s tá b e m con ve nci d o d e q ue a of e r ta foi fe i ta por q ue m
e r a compe te n te para faz e i -a , com o con sta d o offi ci o q ue a
acom p an h ou e d a r e s posta q ue e n tã o foi d ad a s e n d o e ss e s
,

d ocum e n tos por có pi a le vad os ao con h e ci me nto d º m e smo


S r M i ni stro
. .
8 32 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

O S r l S e cre tari o le uo se g ui n te
º
.

E XP E D IE N T E

O ffi ci as D oS r M i ni s tro d e E stad º das R e laç õe s E x



.

te ri ore s , of e re ce n d o ã B i bli oth e ca d º I nsti tuto H i stori co e


G e og raphi co B raz i le i ro, um e xe mplar d o R e latori o q ue
e m 31 d e M ai º ulti mo apr e se ntou ao E xm S r P re si . .

d e n te d a R e publi ca A g rade ce use


.
— —

D a S º ci e d ad e P h y si cs e E cº nº mi ca d e K oni g sbe rg ,
p ar ti c i p a n d o O falle ci m e n t o d º se u P r e si d e n te h on or ar i o
º S r F ran z E rn e st N e um an n
. .

D a D í re cci on G e ne rale d e E stad í sti ca d e G uate mala ,


r e me tte n d o um e xe m plar d e l C e nso G e ne ral d e Poblaci on
e ao m e sm o t e m po pe d i n d o ao I nsti tu tº q ue lh e e nvi e as
su as p u bli caç õe s .

D o S ub D i re ctor d e l A rchi vº G e n e ral d e la N aci on


d a R e publi ca A rg e n ti n a , e n vi an d º aº In sti tuto H i stor i co


e G e og raphi co B raz i le i ro E sb oce to b i og r aph i co e ao
— —

m e smo te m po rog an d o d e acce i tal o como si n ce ra d e mon -

atraç ã o d a alta e sti ma e m q u e te m o I n sti tu tº .

D a A cad e m i a N aci onal d e M e di ci n a con vi d an dº ao


I nsti tuto para assi sti r a S e ss 㺠M ag na A nn i ve rsaría
d e ssa A cad e mi a a q ual te rã lug ar e m 3 0 d e J un h o d e
1 8 9 5 , as 7 h oras d a n oi te .

C ar ta s : D o S r C on se lh e i ro A
. A r ari pe , i nforman d o .

sobr e a m an e i ra como pr oc e d i a, se n d o T h e soure i ro d e ste


I n sti tuto, n o re ce bi me n to d a sub ve n çã o d o G ove rn º , e
d os j uros d as apolí ce s , e s ug g e rín d o o m od o d e h ab ili
t ar se o th e soure ír o i n te r i n o para pod e r conti n uar a r e
-

c e b e r o q ue fõ r d e vi d o p e lº T h e souro N aci on al e C ai xa d a
A mº r ti z açã º .

D o D i re ctor e T h e sour e i ro d a C om panh i a T y po


r
g p a hi cs , e x p on d o os m ot i vo s d a e le v a ç ã o d o s p ç
re os d a
i mpre s sã o d a R e vista d º I n sti t u to .

S º br e e ste assum pto faz o S r 1 S e cre tari o alg um as


º
.

cº n si d e raç õe s, no se n ti d o i a m ani fe stad o n a se ssã º


an te ri or .

Q uanto ao con vi te d a A cad e mi a d e M e di ci na , O .

S r P T O S i d e n te n om e a os S rs sº ci os H R af ard , G e ne ral
. . .
A CT A S DA S se ssõ e s D e 1 8 95 3 33

J oã o S e ve ri an o e C omme nd ad or G ome s B rand ão para re .

pr e se n tar e m o I ns ti tuto n a S e ssão M ag n a, q ue te m d e se r


h oj e ce le b rad a .

N ad a m ai s h ave nd o ã tratar se , o S r P re si d e n te le -
.

vanta a se s sã o .

J . J . G om e s d a S i lva N e to,

e º
S e cre tari o supple nte

S E S S Ã O E X T R A O R D IN A R I A E M 7 DE JU L HO
DE 1 896

P r e si de n ci a do S r d A quI n º C astr o
'
'
. C º nse lh e i ro 0 . H e


A 1 h oras d a tard e , pre se nte s os S rs soci os .

con se lh e i ros A q uin o e C as tro, M F C orr e i a , M ar q ue z .

d e Paran ag uá , H e n r i q ue R a f ard , D r A lfre d o N asci


. .

m e n to, B ar ão d e C apan e m a, D r A f on so C e lsº , B arã o d e .

A le n car , C api tã o d e M ar e G ue r ra C alh e i ros d a G r aça,


B arã o H om e m d e M e llo , D r N un e s P i re s , C onse lh e i ro .

S ouz a F e rre i ra, A r th ur S aue r , D e se m b ar g ad or P aran h os


M on te n e g r º , D r M ach ad o P orte lla , D r M ac e d o S oare s
. .

e C omm e n d ad or G om e s B ran d ã o, 0 S r P re si d e nte d e .

clar a ab e rta a S e ssã o e convi d a o D r E vari s to N une s .

P i re s para se r vi r d e 2 S e cre tari o


ª
.

S e n d o cº n v ocad a a pre se n te se ssã o e x traor di n ari a


p a r a a p o s se d o s n o v os S º ci o s h onor a ri o s E xm s S r s , . .

C on se lh e i r o T h om az R i be i ro e M ar ti n G arci a M e r ou,
e ann un ci an d o se a ch e g ad a d os m e sm os S rs , o P re
-
.

si d e n te n om e a os S r s H e n ri q ue R af ard , D r N asci m e n to
. .

S i lva, D r A f on so C e lso e C om me nd ad or G om e s B ran d ãº


.

p a r a e m c o m m i s s 㺠i n t r º d u z i l o s n a sa la d-
as s e s s õ e s ,

on d e sã o r e ce b i d º s e sau d ados pe los soci os pre se n te s ,


tom an d o e m se g u i d a asse n to nos se us r e spe cti vº s lug ar e s .

A ssi ste m ã se s sã o d i ve rsas pe ssoas g radas, e n tre


as q u ae s , os S rs D r C h e fe d e políci a da C api tal,
. .

C om me n d ad or O N e i ll, S e cr e tari o d a L e g açã o d e P or tu


'

g ,
a l D r . B a r b oz a C e n te n º , C o n su l G e r a l d e P o r tu g ,a l
3 34 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

E d uard o L avalle C on sul G e ral d a R e publi ca A r g e n ti na,


.

C omm e n d ad or E rn e stº C y brã o, Pre si de n te d o G abi n e te


P or t ug ue z d e L e i tura , J A rm e lím e outros
. .

O S r P re si d e n te profe re a se g ui n te allocuçã o
.

S e n h ore s . O I n sti tuto H i stori co e G e og raphi cº


B r az i le i r o com o m ai s V i vo pr az e r re ce b e h oj e e m se u
g r e m i o os n o v o s e d i sti n ct os con so ci os q u e s e d i g n am
d e h on r ar com a sua p re se n ç a O S trabalh os d e sta tã o util ,
q uã o m od e st a associ açã o lítte raría .

P re stan d o h om e nag e m a o re con h e ci d o sab e r, íllíbad o


caracte r e vali osos se r vi ç os pr e stad os n ã o só à s le ttras
com o 6 causa pu
. b li ca no d e se m pe nh o d e fun cç õe s d i plo
m ati cas , d o mai or i n te r e ss e par a as re la çõ e s e xi ste n te s
e n tr e O B raz i l e a s N açõ e s q ue se ach am por tã o d i g nos
m i n i stros aq ui r e pre se n tad as , a pre ssou se o I n sti tuto e m
-

ab r ir s uas por t as aos la u re ad os d a sci e n ci a , q u e , se m


d uvi d a, com a van t aj osa supe r i ori d ad e i n te lle ctual j ã
comprovad a e m h on rosos e pací d cos ce r tame n s , v i rã o
e spar g i r a lu z v i v i fi c an te d o tale n to e íllustraç ã o d e q u e
d i spõ e m sob re o placi d o re ci n to e m q ue , h a m ai s d e m e i o
s e culo, lon g e d as ag i tad as comm oç õ e s p olí ti cas e n a m ai s
ín ti ma con fr ate rn i d ad e . collab oram alg un s am i g os d as
le ttras , pr e par an d o os larg os ali ce rc e s e m q ue se h a d e
d rmar a g ran d e ob ra d a h i stori a n aci on al
'

V ó s, cuj os n om e s sã o li g ad os d e m od o h on roso e n o
b r e a factos re ce n te s d a n ossa v i d a soci al e polí ti ca, si
g n i d ca n d o os e le v a d o s e g e ne rosos se n ti m e n t os d e n aç õ e s
am i g as , a q ue n os p re n d e m d oce s e cº r d í ae s r e laç õ e s d a
m ai s e x tre m os a am i z ad e , soi s aq ui b e m v ín d os , e d e d i re i to
v os cab e p arti lh ar comnosco o g rato e m pe n h o d e r e g i s
trar nos an us e s d a h i s tori a pat ri a O S succe ssos e m q ue
s ã o com parte s e ssas m e smas n aç õe s por vó s g ran d i osa
m e ute re pre se n tad as .

A soluçã o j usta e pací d ca d a an ti g a e d i sputad a pe n


d e n oi a sob re li mi te s d o B r az i l com a R e publi ca A rg e n
ti n a, e o m od o fran co , corre ct o e cavalh e i ro com q ue foi
r e ce b i d º e r e s pe i tad o o vº tº d o autori z ad o ar bi t ro e sco
lh i d o para re solve r o g rave li tí g i o d as M i ssõ e s , vi e ram pa
tonte ar a le aldad e e b oa fé d os li ti g an te s e ai n d a m ai s
e stre i tar os laç os d e d e l u n i ã o qu e n os li g ã o ã n açã o
A CT A S DA S se s s õ e s D E 1 89 5 335

vi si nh a, d e um a v e z asse g ur an d o a si n ce ri d ad e e patr i o
ti cos se n ti m e ntos q ue re ci procam e n te n os an i mam
D ara d i sso te ste mun h o e m t od o o te m po O h on rad o
M i ni st ro, h abí l e scri ptor e e m i n e n te li tte rato, S r M . .

G arci a M e rou, q ue j ã d e pe rto con h e ce a soci e d ad e B ra


z i le i r a , e m cu
. j o se i o é m e r e ci d am e n te acolh i d o com as
j u s ta s sy pm a t h i as q ue t e m s ab i d o i n s pi r ar .

O d e sa g r ad ave l e por m ai s d e um m oti vo lam e n t a


v e l i n ci d e n t e q ue por alg u m te m po i n te rr om pe u as b oas
r e laçõ e s d i plomati cas e n tre 0 B raz i l e P ortug al, fe li z
m e n te tamb e m d e sv an e ce u se d e tod o , d i ssi pan d o se a
— -

s om b ri a n u v e m q ue n ã o m ai s V i rã tur b ar , n ó s o e spe r a
m os , os claros h or i z on t e s d a g lori osa e xi ste n ci a d e d uas
n aç õ e s i rm ã s e am i g as , i n ti m am e n te u n i d as por i n d i s so
ln ve i s ví n culos d e ori g e m , d e san g ue , r e li g i ã o, lín g ua e
,

costu m e s , q ue com o pe rpassar d os an n os m ai s se e str e i


t a m , faz e n d o d e d uas patri as i g ualm e n te am ad as um a só
e af e ct uosi s síma fam ili a .

E O illus tr e d i plom ata, S r C on se lh e i r o T h º maz


.

R i b e i ro, i n si g n e e scri ptor e i n s pi rad o poe ta, tã o car o às


m usas , q uã o d i s ti ncto n as le tt ras e sci e n ci as q ue b ri lh a n
te m e n te cult i va , acom pan h an d o a e n th n si asti ca m an i fe s
taçã o com q ue te m si d o saud ad a a h on rosa paz d e q ue
foi portad or , applaud i ra comn oscº O S b e n e d cos e f e i tos
d a re con ci li aç ã o q ue acab a d e d rm ar se e n tr e os d on s -

p o v o s , u m m o m e n to s e p ar a d o s p e la c o n t rar i e d a d e d o s
te m pos, m as se m pr e un i d os pe la con formi d ad e d os se n t i
m e n tos .

E n tã o, ai n d a uma ve z , ce rto q ue com pra z e r o e x í ,

m i o cantor r e le mb r ar ã os v otos q ue pe la g ran d e z a e pr os


p e r i d a d e d o B r a z i l, j
á .e m g ra c i oso s v e r s o s ce le b r ou , d i
z e ndo

« B raz i l, te rra d e i rm ãos


T u q ue os d o n ovo mun d o o sol, O g ui a , o e spe lh o ,
E s m ui to g ran d e poí s sê mai or, B raz i l
'
. »


O b te nd o a palav ra o Sr . C on se lh e i ro
T h omaz R i
b e i ro pron un ci ou uma allocuç ã o n a q ual e x te rn º u os mais
li son g e i ros con ce i tos e m re laç ã o á R e pub li ca A rg e nti n a,
.
336 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

B raz i l e P ortug al e ag rad e ce u a sua n º me aç ão, asse g u


r an d o ao I nsti tuto tod o o se u cº n curso .

P or sua v e z º S r D M arti n G arci a M orº u te nd o


. .

obti d o a palavra le uo se g u i n te d i scurs º


S e nor Pr e si d e n te S e d º re s
S i m e faltara la con ci e n ci a d e l ve rd ad e ro S i g n i d
cad o d e la h on rosa e le ccíõn q ue m e se nala un pu e sto e n
vu e stras d i as , me bastari a di ri g i r la vi sta e u tom o m i o,
S i n n e c e si d ad d e e voca r la t radi ci ó n g lori osa d e e s te
i lus tre c e n tr o, p ar a m e d i r to d o e l v a c i o q u e h a s u p l id o
vu e stra b e n e vole n ci a N i n g u
. n a asociaci õn ci e n ti d ca , ar
ti sti ca o li te rari a, e n nue stro v as to con ti ne n te , h a alcan
z ad o la v i d a pr ó spe ra y fe c u nd a d e l I n sti tuto N ac íd o.

cuan d o las d e m ás se cci on e s d e la A m é ri ca , d e sg arr ad as

p o r l a s facc i o n e s , d e v o r a d a s p or l a a n a r q u i a y e n s a n g re n
t ad as por e l d e spoti sm o , ag i tab an sus m i e mb ros d e stro
z ad os y d i spe r sos como los d e l g i g an te d e l A ri osto ,
e s te re ci n to tran q u ilo y si le n ci oso, e n q ue se h an suce d i d o
v ari as g e n e raci one s d e e scr i tore s y d e sab i os, e n 1 838 ,
se ab ri a com o un t e m plo con sag rad o ã con se rvar , e n e l
r e cog i mi e n to d e l e stu di o, los pe n ate s i n te le ctuale s d e
v ue stra patr i a !
M ã s fe líce s q ue los n ue stros , e ncon trab an aq ui v ue s
t ros pe n sad ore s una atm õs fe ra prop íci a para sus nob le s
e sfue rz os , S i n sali r con d e n ad os al os tr aci sm o como M i tre ,
L ó pe z , S arm i e n to, y tod a e sa g e n e raci ó n d e patr i otas
ar g e n ti n os q ue r e corri e ron la A m ér i ca, d e j an d o por t od as

p a r t e s l a e s te l a d e s u s ta l e n to s A si la h i s to ri a d e e s ta
asocíaci õ n , d uran te m as d e m e d i o S i g lo, con s ti tu y e la
hi stor i a i n te le ctual d e l B rasi l ; sus an ale s son un a mi na
i n ag otab le d ond e y ace n te soros d e ci e n ci a y d e d octri na;
d on d e b ri lla la b e lle z a r i th m i ca d e las e strofe s d e los poe
tas , y e l li r i sm o e sple n d or oso d e la m usa tropi cal, al la d º
d e los ar ran q ue s m ag i strale s d e la oratori a , y d e las
ob ras profu n d as d e l h is tori ad or y e l j u ri sconsu lto A i slad o
.

d e l tum ulto d e las pasi on e s tran s i tor i as y d e lº s i n te re se s


e fí m e ros q ue n ace n y d e sapar e ce u S i n d e j ar ras tros , po
d ri a re pe ti rs e , ã propó si to d e e s ta g lori osa i n sti tuci ó n ,
q u e e lla n o p u e d e m o ri r p o r q u e n o e s tã l i g a d a ã n a d a d e
lo q ue m ue re , y q ue s olam e n te la r uín a d e la ci vi li zaci ó n
A C T A S DA S SE SSO E S De 1 895 33 7

pod r a tí
r ae r s u r uí n a , pue s la ci vi li zaci ó n es la ún i ca o ra b
q ue e n s u se n o se e la ora b !
Para m ostrar me d i g n o d e l h on or q ue me h abé ís d i s
p e n s a d o ,
n o p u e d o , s e n or e s c o n so c i os ,
o f re ce r o s n i n g u n o
d e e sos g ran d e s e st ud i os q ue m e re ce u e l apr e ci o o la si m
p a t i a y s o n n e r a l m e n t e O ! f r u t o d e la m a d u r e z d e l a
vi d a ! S i ! l o e con oz co con fr an q ue z a : e l ú n i co título q ue

p u e d o i n v o c ar d e la n t e d e u n a a s a m b le a d e e s c r i t or e s
e r ud i tos , e s ta d i stas d e purad os e n e l c ri sol d e la vi d a pú
bli e s , h i s tor i ad or e s e m i ne n te s , crí ti cos s ag ace s , n ove li s
tas fe cun d os y b r illan te s , e s mi aspi rac i ó n al tra
baj o, e s e l am or al e stud i o, e s e l r e spe to i n n ato y e l culto
ce loso por tod o lo q ue r e pr e se nta un a te n t ati va m e n tal
os la cre e n ci a , fortale ci d a e n m i e spi ri tn por e l e spe c
tã culo d e tod os los pue blos d e n ue stro con ti n e n te , d e q ue
la i g noranci a e s e l pe or d e los e n e m i g os d e A m é ri ca ; la
i g n or an ci a q ue man ti e n e e n e lla alg un os r e s tos d e la
b ar b ar i e i n d í g e n a ; la i g n or an ci a q ue m i ra con me n os
p r e c i o e l li b r o y e n t r e g a a la s m a s a s i n e r m e s ã la e x plo
ta cí õn d e los m e d i ocre s los an alfab e tos la i g noran ci a
q u e , s a lv o h o n r o sa s e xc e p c i o ne s , ci e r ra e l paso a los
h omb r e s d e ci e n ci a, con te m pla con son ri s a sa rcã s ti ca ã
los ar ti stas y 6 e sos h omb r e s d e le tr as que e n los paí se s
.

mas ad e lan tad os d e l m un d o , pue d e n publi car i m pun e


m e n te sus n ove las O S U S e stud i os h e lé n ícos , S i n se n ti r se
aplas tad os por e l ó d i º d e l cau d i llag e , si n o por e l con tra
ri o con q u i stan d o la g lori a y asce n d íe n d o al pod e r , com o
G lad s ton e õ D i sr ae li
L os trab aj os d e e ste I n s ti tuto, los comb ate s ai slad os
d e tan tos h om b r e s i lustr e s como re g i stra e l B rasi l e n e l
p a s a d o y e n e l p re se n te , t i e n d e n ã d e s tr ui r lo s ú l ti m o s
ve stíg i os d e e s e t e rri b le m al N i n g un a ob r a m as b e n é fi ca
.

y p a t ri ó t i c a ; n i n g u n a q u e i n t e r e s e m a s a l p o r v e n i r d e la s
n aci on e s , pre p ar ã n d olas d i g nam e n te para la luch a d e su
d e sti no y para la con q ui s ta d e l prog re so L a ri q ue z a .

m ate ri al, e l d e se n volvi mí e n to e con óm i cº d e los pue b los ,


n o b as ta par a se n tar sº b re b ase s s óli d as su g r an d e z a .

« L a hu man i d ad y la h i stori a —
lo r e cue rd o un d lõ sofo
m od e rn o, ti e ne n é pocas e n q ue la luz d e l e spi ri tn , S i n
mori r d e l tod o , vaci la y se cub ro d e vapore s oscur os ;
T O M O L V III ,
n .
3 38 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

é pocas d e cr e
p ú s c u lo , c u r i os as ,
m e la n có li ca s ,
i n te re s a n
te s , com o la d e S é n e ca y M arci al, com o la d e P luta rco ,
L uci an o y F lavi o J ose fo ! E n e sos pe r i od os luctuosos ,
los q ue q ui si e ran r e an i mar la llama d i vi na, los q ue
p o d r í an e n ce n d e r d e n u e v o la s a g r a d a an t o r c h a ,
d u d a n y
s e d e S C S pe ran . H on re m os ã e sas almas e n é rg i cas y va
'
le rosas q ue luch an por la re abi li taci õ n d e l pe n sam íe n to ,
cuan d o sus d e ste llos se apag an ó lan g u i d e ce n ! E sas almas ,
sonoros con soci os , n ace n y se form an e n me d i o d e e st os

g ru p o s se le c t o s , e n m e d i o d e e s t os ce n ã c u lº s d e s ti n a d o s
a l cu lti vo d e las m as nob le s facultad e s d e l h omb re L as .

si e n to a m í alr e d e d or y e llas d e spi e rtan m i m as vi va si m

p a t i a . L as si e n t o p r e s i d i d a s , a u n m a s a ll a d e l a t u m b a ,

p o r la d e a q u e l d l ó so f o c o r o n a d o ,
a q u e l i l us t r e M o n a r ca

p r o t e ct o r d e l I n st i tu to ,
d e q u i e n h a p o d i d o d e c i r s e , co m o
d e M arco A ure li o , q ue s n v ocaci ó n e ra la ci e n ci a y su s
i n sti n tos lo e le vab an h aci a las e s fe ras d e la raz ó n pura » .

S u n ob le r e cue rd o palpi ta e n tod os los âm bi tos d e e ste


c e n t ro , y e l cult o d e su m e m ori a i n m or tal se con se rva
aq ui com o u n e j e m plo pe rpe tuo d e la g ran d e z a d e l cora
z ó n y la am pli t u d d e l e spi ri tn , com o la pe rs on í d caci ó n
m as acab ad a y pe r fe cta d e tod a s las vi rtud e s q ue form an
e l alm a br asile r a
C oub e e m se g ui d a a palavr a ao orad or S r D r A l . .

fr e d o N asci m e n to q ue as si m fallou
S r P re si d e n te M e us se n h ore s
. . .

H a m om e n tos d i f íce i s n a vi d a , e m q ue o h om e m ,
s e n ti n d o tod o o pe so d a r e spon sab i li d ad e q ue lh e cab e ,
m al sab e sah i r d a i n d e cii são a q ue o pre nd e i rr e soluto a
e spe ctati va d e um a lu ota p ara a q u al se se n te d e s
ar mad o .

E e m tae s con di ç õ e s q ue e u sub o ag ora a e sta tri


'

b una , calvari o e m cuj o ci m o te nh º d e plan tar a cruz pe


sa d a d e sse e n car g o d e q ue e stou r e ve s ti d o, se m te r ao
me n os , como o C h ri sto, o C y re n e º q ue m a amparo se '

b aq ue ar sob O se u pe so .

N a v e rd ad e , se n h ore s , só º cumpri me n to d e i mpe ri o


ao d e ve r m e pº d e ri a collocar e m tã o d i fd ci l posi ç㺠Fa
z e r m e n e ste m ome n tº a V º z d o I n sti tuto fu
-
, n d i r e m u m
a ccor do son º rº as n otas fe sti vas q ue parte m d o v i b rar .
A CT A S DA S se ssõ e s D E 1 895 33 9

s i nce r o d e tan tos cº raçõ e s , colhe r n º ín ti mo d e tan tos


p e i t o s as p a la v r a s q u e ca d a u m a h i m u rm u ra p a r a t r a d u
z i r cº m e llas u m hy m no d e saudaç ão, tud o i ssº re pre se n ta
um m un d o d e ob sta culos an te º s quae s capi tula d e rro
tII d a a mi nh a pº b r e ph an tasia q ue a tã o altº n ão pô d e se
e lsvar .

Ve j o di an te d e m i m os r e pre se ntan te s d e n aç õ e s
am i g as , a q ue m te nh o d e saud ar ! V e j º di an te d e m im os
vultos v e n e ran d os q u e , pe la pri m e i r a ve z traspon d º os
h umb rae s d e ste r e ci nto, te m d e ouvi r d os me us lab i º s º
salve e n th n si as ti cº com q u e O Insti tuto os re ce b e !
O n d e b uscare i para tan to a i n spi r açã o O n d e ach are i a
for ç a i m pulsora q ue m e ati re re soluto a af ron tar tan to
p e r i g o C on s c i e n t e d a p o b r e z a d os m e u s r e c u r s o s , e u
p r e c i so d e s se e s t í m u lo , p a r a v e nce r p e la a u d a c i a o q u e
cº m outr os e sforç os nã º pud e ra faz e r .

E se m pre a ve rg as tada vi ole n ta d e um se n ti m e n tº


'

i m pe tuoso q ue se faz o motor d os g ran d e s rasg os , d os


g r a n d e s c o m m e t t i m e n to s e d as g r an d e s te m e ri d a d e s. E m
q u a n to o ce r e b r o p e n sa , e m q u an t o c o m a raz ã o p e s a os
ar g um e n tos , avali a os m oti vos e calcu la as con se q ue n ci as ,
o h º m e m pe rm an e ce n a d uvi d a, pe r ple xo e i n d e ci so
m as , se d o fun d º d o coraçã º se d e ste n d e d e re pe n te e ssa
m ola mor al q ue tud o i mpe lle , e n tão aud aci osº s comm e tti
m e n tos se pr ati cam N o fun d o d as g ran d e s acç õ e s , no
.

fun d o d as g ran d e s te n tati vas e d as aud aci osas e mpre zas ,


a ch ar e i s se mpr e e sse im pu lso moral, e sse pre d omín i o d º
s e n t i m e n to q ue e mm u d e ce por mome n tos a raz 㺠cag an d o
a té o i n s ti n cto , an te o q u al d e sappare ce o aby sm o e m q u e
tud o pó d e s ossob rar .

O C h ri sto, af ron tan d o im pavi d o a m orte i g n omi


n i osa n o p atíb u lo d o G olg oth a, e r a i mpe lli d º pe la con
vi cçã o fi rm ad a d e sua m i ssã º d i vi n a .L e onid as , avan
ç a n d o r e so lu t o ,
co m u m p u n h a d o d e s p a r t a n o s , c o n t ra a s
i n fi n d as re g i õ e s d e X e rxe s , e ra arras tad o pe lo se n ti me n tº
n ob ili ssi m o d e patri oti sm o se m i g ual C º lº m b º , ati ran d o
.

ao te me rar i o sob re O oce an o se m fi n s , e m b u sca d a vi sã º


fantas ti ca q ue e m sua me n te conce be ra , e ra arre b atad º
p e l o am o r d a g lo r i a , p e lo sº n h o d os t r i u m p h os e p e l a
fasci n açã o d e um i d e al !
34 0 :
R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

P oi s be m é a ppe llan d o par a o c ora ã


ç ,o e se n ti n d o

le van tar se -
ah í o se n ti me n to g ran d i oso de ad mi raçã o

pe lo tale n to , d e e n th n si asmo pe lo facto q ue se comme mor a ,


d e spe rtan d o m e o amor d a patr i a , q ue e um e ati ro e m d m
-

r e solu to por e n tre os e scolhos on d e é ce r to n aufrag ar .

Quan d o tae s se n ti m e n tos n ob re s i rr om pe m i mpe tuosos d e


um pe i t o q ue d as g ran
ai n d a se n te os r e fle xos v i g or osos

d e s e moç õ e s , a palavr a e n th n si asti ca e scapa ín volun tari a


d os lab i os n ã º af e i tos ã e loq ue n ci a , com o O b ra ç o g ue r
r e i ro af r on ta d e st e mi d o a m orte q ue O e s pe ra; e e n tã o n o
supr e m o e s for ç o q ue ce n t upli ca o valor

º um or re h om e m n a li d a ,
º
fe li z , cob e rto d e g lor i a,
on surg e O h om e m com vi d a ,
m ostr an d o e m cad a fe r i d a
o h y m no d e uma vi ct or i a

S e n h ore s U m a d as m ai s b e llas con q ui stas d a h u


.

man i d ad e , um d os m ai s g r an d i osos prod uctº s da ci vi li sa


ã
ç , o e s e m d u vi d a e s t e e s pe c t ac u lo s u b l i m e d a con f ra t e r

n i saç ã o d os pov os I n fe li z m e n te é ai n d a m ui to i n stave l


a un i fi caç ão d as soci e d a d e s polí ti cas , e a cad a passo rom

p e m s e
-
e n tr e e llas os la ç os q u e a c i v i li sa ç ã o V º lta a r e a

tar m as e ste s acci d e n te s , e ph e m e r os m om e n tos n a e vo


luç ã o h i s tori ca d a h um an i d ad e , e m n ad a d e str oe m a re a
li d ad e d o facto , r e pre se n tan te d a te n d e n ci a a um e q ui
líb ri o d e for ç as , sy nth e ti san d o a con ve r g e n ci a b arm o
n i ca d os e sfor ç os em p r ó ! d o e n g r an d e c i m e n t o h u
m an o .

E n tre as d i sse n çõ e s d e outr ora q ue faz i am d as n aç õ e s


'

ace r r ím as i n i m i g as , e e ssa frate rn i sa ç ã o q u e d e fu turo


p od e r á f az e r d a e sp e c i e h u m a n a um s ó o r g a n i s m o , fu n c
ci on and o sy n ch ron i co e m tod as as s u as par te s com p on e n
te s , h ã fat alm e n te a ph ase tran si tor i a , d e q ue som os co n
te m poran e os , d uran te a q ual a sus pe i ta, a falta d e con'

d an ç a re cíproca, a car e n ci a d e m utua e xpan s íb i li d ad e , faz


com q ue , ao apor tar am se as m ã os , O S povos si n tam ai n d a
-

o li g e i r o e st r e m e c i m e n to d e se us arch ai cos r an core s , e


sof r am o attri to, por V e z e s b e m r u d e , d a vai d ad e , d o
A C T A S DA S s e s sõ e s De 1 895 34 1

e g oís m o e d o amor propr i o d e q ue ai n d a n ã º sou e r am se


b
e m an ci par .

S e g uin d o O r y th m o prº pri o d º s ph e n om e nos naturae s ,


os m ovi m e n tos poli ti cos os cillam lon g am e n te e m torn o d o

p o n t o a q u e s e d i r i g e m , e d o q u a l f a ta lm e n te d e m a i s a
m ai s S e appr ox i m am e d ah i re sulta por m ui to te mpº um
e qu i líbr i o i n stave l, sob r e o q ual n ad a se pô d e ai n d a fun d ar .

O pe n d ulo n ã o passa d º m ovi m e n to ao re pouso se m


p r o lo n g a d a o sc i ll a ç ã o e m t o r n o d º p o n to e m q u e se v a i
i m mº b i li sar O m ar , v ascole j ad o pe lo t e m poral d e sfe i to ,
.

S ó volta 6 m an s i d ã º e ao re m an so apó s o alte rn ad º le


.

v an tar e cahí r d as vag as , q ue , fu stí g an d o fe r oci ss i mas as


roch as e s car pad as , V ã o d e m ai s a m ai s se ab ran d an d o até
v i re m b e ij al as m an sam e n te , e spre g u
-
i çan d O se sussurran
-

t e s n os are íae s q ue re volve r am .

A ssi m os povos , pass an d o d a fe roci d ad e pr i mi ti va ã .

s onh ad a b e at i t ud e d e frate rn al co n v i ve n ci a , ora se ach e

g a m e m a m i s t os o s a m p l e xo s , o r a se a fa s t a m c i o s os , l e
v a n d o as m ã os as e s pad as M as assi m com o os te m porae s ,
.

q u e p o r v e z e s a g i ta m o a m b i e n t e , s ã o a c c i d e n t e s e p h e m e
r os q u e e m n ad a d e st roe m a tr a n q u i li d ad e d o ar , assi m
t a mb e m as d i scor d i as e attri tos q ue ai nd a e n tr e os pº vos
s e d ã o , n ã o pre ju d i cam n o fun d o o sacrosan to pri n cí pi º ,
a li ce rc e m oral d a h um an i d ad e , sy mb oli sad o n a fra te r n i
. S aç ã o cosm opoli t a q ue e sb ate as fron te i ras d as n aç õ e s , fa
. .

z e n d o d o un i v e r so um a só patri a, e d a h u man i d ad e uma


fa m i li a .

A os r ai os fulg uran te s q ue por tod a par te i rrad i am


d os ce r e b ros pe n sad ore s sa turad os d e s ab e r , clar e am se -

os h or i z onte s , d e sve n d am se os m y ste r i os , e svae m se os


- -

p r e co nc e i to s , e a v e r d a d e .
s u r g e r a d i os a d o s a n t r os m a i s
t r e vosos d a n atur e z a , i m pon d o se m ag e stat i ca a r az ã o
-

acry solad a, li b e r ta d as abu sõ e s e d os s on h os e m q ue se


e m b alara i u sci e n te d uran te se cu los e se culos ! A pag am se -

d e m ai s a m ai s os li m i te s e n tr e as cousas e os factos , e
n a c on ce pç ã o g r and i º s a d a sy n th e s e u n i ve rsal vai se d o
,
-

a tom o ao astro , d o n ad a ao ín d n i to, d o m i n e ral até o h o


m e m , e d o m ovi me n to ã raz ão
E sta ag ora i lln m i n ad a pe lo fach o d a sc i e n ci a , e stud a
o or g an i sm o d os p ovos , e s bate º s li m i te s e n tr e e lle s,
34 2 R E V IS T A T R I N E N S A I. DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

d e rr ub a os m ur os q ue os ci ng e m , faz d e cad a h om e m um a
ce llu la, d e cad a fam í li a um org am , d e cad a povo um apa
re lh o d e s se com ple xo org an i smo q ue se ch am a a h um an í
'

dad o, e cuj a v i da re sulta , n ão d o attr i to d as par te s, m as


d a c onve rg e n ci a h armon i osa d e ssas m i l força s com po
n e n te s l
P rod ucto n at IIral d a ci vili saçã o, con se q ue nci a fatal
d as le i s d a vi d a, a frate r uísaçã o d os povos r e ali sarã n o
m un d o soci al as con se que n ci as q ue e man am d a conce pç ã º
i
g g a n te s ca d a c o rr e laç ã o d as fo r ç a s h
p y s i cs s n o m u n d o
m ate r i al .

A h i te n d e s , se n h ore s , as i d e as q ue m e vêm e xpon ta


n e am e n te fe r vi lh ar no ce r e b ro q uan d o O se n ti m e n to af e c
ti vo m e i m pe lle a saud ar e ss e s h ospe d e s i llustr e s , re pr e
se n tan te s d e n aç õ e s e stran g e i ras , q ue h oj e aq ui se con

g g
r e a m n e sta f e s t a m a g e s to s a , n ã o p e la s p o rnp as o s te n s i
v as , m as pe la ph ras e e loq u e n te q u e e scre ve n a n ossa hi s
tori a, d rm a n d o o pactº d e um a frate rn a un i ã o .

S alve m e n sag e i r º s d a paz ! B e m vi n d os se j ae s a e s ta


te rr a a cu j o povo se pre n d e por n ão re m ota asce n d e nci a ,
as naç õ e s q ue º ra aq ui r e pre se n tae s S om os u . m povº n as
ce n te , e cad a fam í li a q ue o fó rm a n ã o e sq ue ce u ai n d a a

p a t r i a e s tr a n g e i ra d e o n d e e m i g r a r am se us a v ó s ; e ,

dlh os d a ve lh a E uropa, sº m os i rm ã os quasi g e me os d e ss as


n açõ e s tamb e m n ovas , q ue ape n as e n sai am se us pass os
n o cº n ti n e nte am e ri can o
P od e re m os e sque ce r tud o i sso C e rtam e n t e q ue

le vi tas d e outr or a , g uar d amos n e s te r e ci n to


'
C omo os
a ar ca san ta das tradi çõ e s d e ste povo e ah i , a cad a m o
me n to ar ch i vam os m ai s um fac to, m ai s um d ocume n to,
q u e d rm a e s se s laç os í n ti mos q ue un s ao s out r o s n os p n
r e

d e m e n e ste mom e ntº , se nh ore s M i n i stros , ao r e cord ar


e ste s factos, q ue tan ta g e n te e sq ue ce u, O I n sti t uto H i s to
ri co se d e sv an e ce por con g r e g ar vos e m se u se i o, para
-

assi m pod e r m ai s ape r tar a cad a i n stante e sse s la ços fr a


torus e s .

O S r M i ni stro G ar ci a M e r ou, r e pr e se n ta n te i llus


.

tr e d a R e pub li ca d o P rata , ace i tan d o o i n g re sso n e sta


ve lh a associ a ção sci e n ti d ca, n o mom e n to h i stori co tã o
A CT A S DA S s e ssõ e s De 1 89 5 34 3

i mpor tante para as re laç õ e s i n te rn aci on ae s d os d ons paí


z e s sn l am e rícan os n ã o corre s pon d e ape n as , d e um m od o
-
.

q u e n o s h o n ra e d e s v an e ce , ao c o n v i te q u e o I n s t i tu t o lh e
faz d e tº mar asse n to e n tre n ó s ; m ai s d o q ue i sso, e lle
q u e s y m b o l i sa a s u a P a tr i a , a o s e n ta r-
se a e s t a m e s a ,

on d e se e scre ve a h i s tori a d o B raz i l, d rm a com a sua

p a r t i c i p ça ã º O b r i lh a n ti s m o d a t e r m i n a ç ã º d e s s a p e n d e n
ci a se cu lar sob re o te rre no d as M i ssõ e s, pe n de n cía q ue
te r mi n a s e m q ue h aj a v e n ce d or , ne m ve n cid o, se m q ue
h aj a attri to n e m ag g ravos , e d uran te a q ual º s can h õ e s
S ó d e spe r tam os e cos d a ampli d ã o para salvar d e um lad o
e d e outr o a e ssa v i ctor i a i n cr ue n ta, e m q uan t o os d oi s

p º v o s a p e r t a m -
s e m u t u a m e n t e as m ã o s e m n o m e d a j u s t i ça
e d o d i r e i to , fallan d o be m alto n e ste h y mn o d e paz e d e
con cor d i a , ao lad o d os fuz i s e d as m e tralhas q ue j az e ram
i n e r te s e m ud os , porq ue n ão h ouve O d i os a v i n g ar , m as
ape n as r az õe s a e sc lar e ce r .

Q u e s u b li m e e x e m l o
p , q ue g r a n d i o sa l i ç ã o a ti r a d a

p e l a A m e r i c a a s fa c e s d o v e l h o m u n d º , o n d e a i n d a h o j e ,

n ão d e tod o e sq u e ci d os d e an ti g os r e se n ti m e n tos , os povos

q u e a c i v i l i s a ç ã o v a i ac o n c h e g a n d o , e s p r e i ta m -
s e a t ra v é s
d as fron te i ras com d e scon d an ça com q ue outr or a se
'

e spre i ta va o h or i z on te , atrav é s d as se tt e i ras d os caste llos


fe ud ae s d e ssa te n e brosa i d ad e m e d i a l -

E vó s , S r M i n i stro T h om az R i b e i ro , v ós q ue aqui
.

vi n d e s traz e r n os tam b e m o r am o d e oli v e i ra por par te


-

d e sse povo g e n e roso, d e sse ve lh o P ortug al q ue um m o


me n to fat í di cº fe z d e s pre n d e r d as n oss as as m ã os am i g as
q u e q u a s i q u a t r o se c u lo s v i r a m se m p r e u n i d as , s a b e í
ouvi r , atravé s d os v ag os r u íd os q ue ai n d a e cº am d o tom
p o r a l q u e s e d e s f a z ,
a m a n i f e st a ç ã o d e j u b i lo c º m q u e 0
B raz i l ab re os b raços para a pe rtar sº b re o pe i to, ai nd a
fe ri d o d a lucta fratri ci d a , º m e nsag e i ro q ue r e s ta os laç os
q u e a e s p a d a v i c t o r i osa c o r t o u n o a rd o r d e s s e d u e ll o ,

ao v íbr ar d e um g olpe d e ci si vo con tra o ad ve rsari o q ue


as h i n !
V ó s be m sabí e i s , se n h or , como o sab i a o m un d o i n
te i ro, q ue cur ta se ri a a S usp e n sã o d as n º s sas r e laç õ e s ,
cortad as ape n as n as altas culmi n an cías d a polí ti ca, m as
se m at ti n g i r a massa pº pular .
34 4 R E V IS T A T R I M E N S A I. DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

O B é fi lh o d o ve lh o g ue rre i ro lnz i tan o e , pas


raz i l

s ad o o m om e n to d o a cci d e ute , e fri a re fle xã o, m ostr an do


.

o pape l d os d on s p ovos , applaud íri a a am b os, p or q u e


am b os foram n ob r e s .

M a s , m e sm o por i sso, e u ve j º q ue e ste i n ci d e n te foi


n i m i a m e n te salu tar E uti l p or ve z e s um a se paraçã o
'
.

te m por ari a d e long as re laç õ e s ; e lla re vi g º ra a am i z ad e , e


o n ó com q ue se r e s tam os coraç õ e s e se m pr e m ai s fort e
d o q ue o laço q ue os un i a .

A r e con ci li aç ã o e m ai s e moci on an te q ue um a lon g a


e pa cíd ca con vi ve n ci a e mai s vale u m osculo d e pe rd ã o
r e cí pr oco, q ue t u d o faz e sq ue ce r , d º que m i l cari ci as r e
p e ti d a s e m u m a m p le xo se m d m !
M e us se n h ore s, e m um arroubo d e e loq ue n cía , e m
um m ag o d e patri oti sm o, o S r C on se lh e i ro T h omaz R i
.

be í ro le m brou ao pri m e i ro m ag i strad o d a R e pub li ca q ue


e lle é b astan te p o r tug ue z par a n ã o pod e r re pr e se n tar a

su a patri a , si n ã o fô ra m u i to si nce ra a saud aç ão q ue d e lla


t raz .

R e pe ti n d o e ssas
m e sm as palavras , e u v ou e m voss o
n ome , se n h or e s , afiír m ar tam b e m ã S E x q ue n ó s som os . .

b as tan te prox i mº s d e sce n d e n te s d e sse m e smo tron co para


q u ai n d a possam os ab ri r lh e d e par e m par O s acrari o
e -

d as n ossas consci e n ci as , ond e n e s te m ome n to n ão pai ra a

ig!
n s te nue n é voa a e mb aci ar o b ri lh o d a n º ss a S i nce ri
r a e
I n fe li z me nte sã o ai n d a m uitº re ce n te s os acon te ci
m e n tos para q ue pº ssa pe sar sobre e lle s a cr íti ca d os
a pai x onad as fri a c om tu d o, como vº s d i sse , S e n h or , q ue
ti n h amos por mui to n ob re o proce d e r d as d uas par te s
e m pe n h ad as n a q ue s tã o q ue vi n dos d u ali z ar , d e i xe i m e , —

c om o s te re oscopi o d a crí ti ca q ue d e stac a os r e le vos,


m º stra r com o apre ci am os e sse e pi sod io, para q ue d ah í
p o s sa i s d e d uz i r o s e n ti d o d as n ossas h om e n ag e n s .

E a V ó s , se n h ore s , a q ue m possa pare ce r pr e maturº


um j uíz o sob r e e sse facto d e h on te m , ape n as r e spon d e re i
q u e e u an te s q u e r o i n q ui ri r d e on d e parte o i mpu lso
d o q ue sab e r até on d e ch e g a a r e acçã o, pº rq ue , m ai s
um a ve z faz e nd o m i n h as as propr i as palavras d e sse
a qu e m n e sse m om e n to saud am º s, j ul ã o
p a r a g a r n
A CT A S DA S se ssõ e s DE 1 895 34 5

e spe ro os g r an d e s acon te ci m e n tos : bastam —


me as g ran d e s

c ausas !
V olvam os os olh os para a ulti m a pag i na d a n ossa
h i stor i a , par a e sse cap i tulo cuj a ph r ase fi n al i n fe li z me n te
a i n d a n 㺠foi e sc ri pt a .

A h i ve m os , sob O cali d o cão d os t ropi cos , n o coraçã º


d e sse collosso i m m e n so d a n oss a pa tr i a , e stre me ce re m se -

d ous g i g an te s , a pr i n c i pi o e stre i tam e n te un i d os , q ua n d o


h ar m oni s avam se us e s for ços para passe ar e m t r i um ph o o
p e n d ã o a u r i -
v e r d e n o s c am p o s e n fum a ç a d os p e las m e t r a
lh as i n i mi g as .

L an ç ad o pe lo m on st ro d a poli ti ca cah i u lh e s um d i a -

aos p é s o e te r n o pom o d a d i scor d i a ; e d e r e pe n te , an te


a P at r i a e s pavor i d a, trava se O d ue llo h e rcule o, come ça
-

o pu i l d E lu d
'
g a t o t r e m e n o ! a c ta a te r r a c o n t r a O m a r ; º
t orn e i o d e m orte e n tr e d ous i rm ã os i n i mi g os q ue a i n d a
h on te m s e ab raç avam !
T r av ad a a lucta fratri ci d a , a vi ctoria se i n clin a ora
p a r a u m , o r a p a r a out r o la d o ; m a s c or r e o t e m p ;o e por
fi m , n as con ti g e n cías d as pug n as , soa º m om e n to e x tre mo
e m q ue se vai vi b rar o g olpe d e c i s i vo T od os os cora ç õ e s
.

e stã o S us pe n sos , t od os os olh are s con ve rg e m par a a are n a


on d e um g u e r re i r o vai cah í r !
H a oc cas i õ e s , be m sab e i s , e m q ue º se n ti m e n to S O
b re puj a a raz ã º h a mome n tº s , já vos d i sse aº cº me ç ar ,
.

e m q ue o c e r e b ro pe n sa n te d e tod o s e ob u m b ra pe lo cº ra
ç ã o a m o r oso q ue t r i um ph s ; h a m om e n tos e m q u e , su rd o ã
v oz d a raz ã o e g u i ad o ap e n as pe lo i m pulso d e s sa m ola mo
r al i r r e si stí ve l, salta m se tod os O S ob s t aculos, af ron ta se
- -

O m un d o i n te i ro , ar r as ta se até a mor te para a sa ti sfa çã o


-

d e um d e ve r , d i c ta d o pe lo se n ti me n to af e cti vo, pe lº
am or , p e la pai x ã o
N ã o é pre ci s o ci tar e x e m plos e m j ustíd cati va d e ssa
v e rd ad e . E lle s for m i g am n as pag i n as d a h i s tor i a , e m ai s
ai n d a n as ch r on i cas d o coraç ã o, i sto é , n as n ar rati vas d os
fas tos d o m un d o m or al, on d e o e spí ri to d o ph i lº soph o e a
alma d o poe ta vã o r e ce be r a v i b raçã º q ue d ã v i da ãs
c on ce pçõ e s d a s u a m e n te e aos can tos d a sua ly ra . .

M as , m e sm o s e m i r b uscar n as alta s e s ph e r as d o
s e n ti m e n to o m ove l i m pe tu oso das g r an d e s acç õ e s , me smº
44 T on o L V III ,
II .
34 6 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

nº s li m i te s re st ri ctos d e um coraç ã o v ulg ar , q ue h ome m ,


capaz d e s e n ti r , ca paz d e e xpe ri m e ntar um a i mpr e ssã º
moral, pod e rá assi s ti r i m pavi d o ao mor ti cí n i o d e uma
vi cti m s , q ue , e m bora culpad a ã pou co, é ag ora massa
i n e r te , i n capaz d e um a d e fe sa ? Q ue m pud e ra assi s ti r i n
di f e r e n te aº sacr i d ci o fratr i ci d a , se m procur ar sustar o
g po l e an i q ui la d or ? E m u m co m b a te si n g u lar , q u an d o ( a
ad ve rsari os são e m lu cta , fôr a cri m e i n te rvi r por um ou
outro m as si O d e rrotad o se ab ate , e O ve n ce d or , q ue a
p a i x ã o i m p e ll e , v ai a i n d a sob r e e lle , cr i m e s e r ã , a o co n

trari o, cruz ar os b raç os se re n am e nte se m am par ar o i n


fe li z .

Proh i be a le i e sta acç ã o ? T e m o V e n ce d or o d i re i tº


d e an i q uilar a sua vi ctím a C om o sab e r i sso e m tal m o
m e n to C omº sus tar e s se actº d e h uman i d ad e , d e amor e
car i d ad e para b uscar n os cod i g os a fri a le i q ue tolh e os
m ovi m e n tos
M ai s r api d o re s pon d e a consci e nci a º uo se n ti m e n to
m º r al d e n º b i li ssi mo altruís m o, i rrom pe n d o d e pr º mpto
p ara í m p e lli r ã a cç ã o
N o due llo a q ue vamos assi sti n d o, ao soar a h or a
sup re m a d a ag on i a d e ssa luc ta te r rí ve l d e d ous i rm ão s ,
e i s q ue u m d e lle s re svala e cabe e te n d o suspe n sa sobr e
a cab e ç a a clava c om q ue vai se r e smag ad o, e s te n d e a s
mã os i m plorad oras para que m d e pe rt o lh e assi ste 0 h ã
que ar .

B b q u
e m sa e i s , se n h ore s, e e st a su ppli ca n ã o é di ri
g i d a a u m e s tr an h o o u a u m i n d i f e r e n te q u e pa s sa .

P º rtug al, a q ue m o cabi d o se ab raç a, e a m ai patri a -

d e s te B raz i l on d e ci rc ula ai n d a o san g ue que nte d a raç a


lusi tana D uran te o pug ilato e lle e s ta m ud o e i n e rte , e
.

ne m p u d e ra i nte r vi r ; mas ag ora , q uan d o o ve n ci d o lh e


i mplora, não auxi li o, m as re fug i o, O que h a d e e lle
faz e r
N e s ta si tuação que m pud e ra pe sar raz õe s e avali ar
'

con se que nci as O nd e se vi uum coraçã o g e n e roso e n ob r e


re fr e ar º mai s subli m e d os s e us se n ti m e n tos par a ci n g i r
se aos m old e s d os con ve n ci on ali sm os soci ae s ? N ã o, m e us
se n h º re s.J la i n stan te supr e mo d omi n ou ape n as e sse af
,

fe cto sag rad o e , n o m e i o d a s salvas g e rae s cº m q ue se


A CT A S DA S s e s sõ e s D e 1 895 34 7

applaud e a vi ctori a, e lle salta d e ste mi d º n a are n a , rom pe


a n e utr ali d ad e q u e fô ra e xi g i d o a man te r , e , e nvolve n d o
n o se u pavi lh ã o, e acon ch e g an d o ao se i o o g ue rr e i r o q ue
vai se r an i q u i lad o, suste m s uspe n so o g olpe q ue i a consu
m ar n e s se m ome n tº a sce n a h or rí ve l d e um me d onh o fra
t ri ci d i o
B asta, g ri ta e lle , ao ve n ce d or ! B asta , cam pe ão i l
lustre ! A cle me ne i a apó s a V i ctor i a e a m ai s sub li me
vi r tu d e d o g ue rr e i rº ! Para ah i ; n ão macúle s as pag i n as
da h i stori a que come ças a e scre ve r n ã o manch as com a
san g u e d e te u i rm ão o pe n d ã o ai n d a vi rg e m q ue e lle te
aj ud ou a h aste ar
O D ram a , assi m b ruscam e n te i n te rrompi d o e m sua
sce n a capi tal, m u d ou e n tã o d e as pe cto A o g ri to s uth u
.

si as ti co d a vi ctor i a se g u e se o prote sto d o t r íum ph ad o r


-

con tr a O asy lo con fe ri d o ao se u r i val, n º mom e n to e m

q u e j pá
. r e l i b a va o g o so d e e s m a g a r o v ale n te c o n te n d o r
.

E n tr e as salvas d os can h õ e s ve n ce d or e s , e n tre os


h y m n os fe sti vos da v i ctor i a, d e stoan d o d as n º tas d e ale
g r i a , m u r m u r a v a n a a r e n a o lu c t a d o r , an a th e m a t i s a n d o
e sse b raç o p rote ctor q ue lh e r oub ava a pre sa con q ui s tad a ,

q u e l h e r a p ta v a º r i va l q u e d e r r o tã r a , q ue lh e a r r a n ca v a
d as m ã os , n o m ome n to sup re m o d a V i n g ança , a vi cti m s
e m que i a cov ar O S se us od i os ; e q u e lh e d e i xava va i s a
taç a e m q ue i a b ri n d ar ao s e u valor , ao e spumar d º san
g u e i n i m i g ,
o ã c u jo co r a ç ã o j ã d i ri g i a o g l a d i o t r i am
p h a d º r !
E o º d i o ce g º u o e a pai xã o e mm ud e ce u lh e a voz
- -

d o se n ti m e n to ; e com os pun h os ce rrad os, te r ri v e i s e


am e açad or as , cob ri o d e mald i ç õ e s e d e am e aç as e s se i n
tr uso q ue i m pr ud e n te lh e vi olava O d i re i to d e an i q ui lar o
i n i mi g o .

R e pe lli d o e an ath e ma ti sad o , parti a n o e n tan to o


v e lh o g ue rre i r o, ar ras tan d o pa r a lon g e d a ar e n a o ve n
ci d o q ue tomb ã ra .

N e sse facto con sumad o, s e n h ore s , e u ve j o ape n as os


se n ti m e n tº s q u e se e n t re ch ocaram con ve rg e n d o par a e sse
re sultad o d e q u e foram a caus a pod e r osa .

E sse i n te r ve n tor fe z be m? F e z m al? P od i a faz e l-O ?


D e vi a o te r fe i to N ã o se i , n ã o que ro, n e m pre ci so sa b e r
-
34 8 R E V IS T A T R I M E N S A I. DO I N S T IT U T O II I S T O R I C O

ag ora . S e i ape n as q ue am par ou q ue m ca bi a , se i ape n as


q u e a r r i sco -
u s e a t u d º , se i a pe n as q u e s ub m e tte u —
se a to d o s
o s an ath e m as d o ve n ce d or , s e i a pe n as q ue d ob r ou s e ao -

ve x am e pu b li co d e se r e x pulso d o cam po d a lucta; m as se i


tam b e m q ue sah i a con s olad o d e t ud o i ssº por le var n as
d ob ras d o se upavi lh ã o a vi c tim s q ue salv ãra ; s e i tam b e m
q u e lh e a pp la u d i a a con s c i e n c i a p o r h a v e r s u s tad o a c o n
s umaçã o d o m or ti cí n i o d e um ve n ci d o, pe lo g lad i o d e se u

p pr o r i o i r m ão
P or sob re o tum ulto d as pai x õ e s e n tr e ch ocad as d e s
.

li sa ram se os d i as e os m e z e s O te m po, o e te r n o collab o


-
.

r ad or d as g ran d e s cr i se s V e i o por fi m , se r e n an d o O í m pe to
,

d as pai x õ e s , m os trar at r ave z d os acon te ci m e n tos , o m o


v e ! q ue os d e te rm i n ar a e a n obr e z a d e s e n ti m e n tos q u e

p r e s i d i r a d e p a r te a p ar t e a s u a e x e c u ç ã o .

U m re clam ava um d i r e i to , p rote st ava con tra a i n


te rve n çã o i n te m pe s tí va d o e s tran h o e m d ome sti cas d i scº r
d i as , e , e m n at ural re acç ã o, fe ch av a lh e as por tas d os —

se u s la r e s , d e on d e log o o e x pu lsou
.

O outr o, e m q ue m fallava m ai s n e ste m om e n to a


com pa i xã o por aq u e lle q ue cah i a , d e u asy lo ao forag i d º ,

p a r a c u j a d e rr o t a b a stava e sse re fu g i o q u e b us ca v a ,
ab an d on an d o o ca m po a q ue m ve n ci a .

Q ue m n ão vê i g ual n ob r e z a n e sse s d ous actos º p


p os tos A r e vº lta i m pe tuosa con tra a i n te r ve n ç ã o i n te m
p e s ti v a , m o s tr a a g ra n d e z a d e c a ra c te r e a r e ac ç 㺠n a
t ur a l d e q ue m n o m om e n to supr e m o soub e n ã o se aco
b ar d ar .

A af r on ta te m e rari a a tod as as con se q ue n ci as fatas s


m os tra a g ran d e z a d e coraç ã o e a e le vaç ão d e se n ti m e n
tº s d e sse q ue ar ros ta o pe ri g o para salvar q ue m lh e sup
p l i c a ! N a b alan ç a d a j u s ti ç a e q uí li b raram se por fi m e s
-

ta s acç õ e s e e ss e m e sm o v e n ce d or , q ue fó ra g ra n d e
q uan d o re ag i o i mpe tuoso , foi ai nd a m ai or q uan d o sº ube
e ste n d e r d e n ovo a m ã o aº v e lh o am i g o d e ale m m ar -
.

Por tug al, q ue ag uard ava e sse mom e n to, j ub i loso se


apre ssa e m ab raç ar pre ssuroso o fi lh o q ue n un ca ce ssou
d e amar .

M as , me us se n h ore s , com o h a d e e lle pate n te ar o se u


j ub i lo C omo h a d e e lle m an i fe star se ? C omo h a d e -
A C T A S DA S s e s sõ e s DE 1 8 95 34 9

trad uz i r se us se n ti m e n tos e m alti s on an te pr oclamaç ã o ?


A h i te n d e s , se n h ore s , b e m pate n te d i an te d e vó s o m e i o d e
q u e e ll e s e va l e u. E m m o m e n to tã o s o le m ne , P o.r tu g a l v a i
buscar n o mai s ín ti m o d e se u se i o o q ue ah í e n th e sour a
d e m ai s p re ci oso : arr an ca d e lã o propri o cor a ç ã o , e é
e sse cor a ç ã o pa lpi tan te d e v i d a , d e am or e d e pat r i oti s m o ,

q u e e ll e a g or a n o s e n v i a, p
e r s o n i fi ca d o n o C º n s e lh e i r o
T h om az R i b e i r o, o poe ta a q ue m n e ste m om e n to pr e s ta
m os o pr e i to d a m a i s alta h om e n ag e m
S rs M i n i s tr os , vó s , a q ue m n e s te m om e n to m e cab e
.

a h on r a d e saud ar , d e ve i s b e m sab e r c om pre h e n d e r q ue


as h om e n ag e n s q u e o I n sti tuto v os r e n d e n ã o vi sam si m

p l e s m e n t e os d i plom a tas , cu j p p
o a e l i m por ta n te e u v e n h o

acc e n t uan d o ; e llas s e d i r i g e m pr i n ci palm e n te as i n d i vi


d uali d ad e s s ob r e q ue pe s a n e s te i n s tan t e a i n v e sti d ura
d e um man d ato, atravé s d o q ual n ó s apre ci amos o h om e m
com os s e us d ote s i n trí nse cos e suas q ualid ad e s pe s s oae s ;
e llas v i sam sob re tud o os v u ltº s d e tale n to, d e i llust raçã o
e d e r e al valor q u e se i m põ e m ã ad m i raç ã o d os con te m po
r an e os , le g an d o ao fu turo i m m º rr e d ouros mon um e n tos as
g l o r i as d o s s e u s p a í z e s.

S r G a rcí a M e rou, vó s q ue v i nd os d e pe rcorre r tan


.

tas te r r as d e s te vas to m un d o d e C olom b o, catan d o i nsp i


raç õ e s A voss a ly ra e as s um ptos ã d n a cr í ti ca d e q ue s oi s

o g ran d e m e str e , d e i x ai pas sar se m re par o e s tas si n g e las


e s tr oph e s d e um h y mn o d e sau d aç ã o, q ue se e n tô a n e ste
r e ci n to q uas i e sq ue ci d o d o m u n d o , aos pe rson ag e n s sa
li e n te s q ue se d e stacam por se us me ri tos , d a on d a i mme n sa
d o pov o q ue t ud o arr e b ata i m pe tuoso .

C omo r aro S ó s acº n te ce r n e s te m un d o am e ri can o, º


v osso n ome , s e n h or , tr an spoz d e h a m ui to os lim i te s d a
te r ra n atal, e r e pe ti d o d e fech o e m e ch o pe lo troar d a
fam a, ch e g ou e m d m até n ó s , on d e j á e re ís cre d or d a s h º
m e n ag e n s a q ue tê m d i r e i to os g r an d e s h om e n s , an te s d e
te rd e s j u s as con ti n e n cí as d e vi d as ao ple n i pote n ci ari o d a
R e publi ca A r g e n ti n a .

N a vos sa pe ssoa , S r C on se lh e i ro T h º m az R i b e i ro, e


.

tam b e m pr i nci pa lm e n te ao poe ta q ue saud am os , porque


e ste soi s V ó s só m e n te , ao passo q u e o M i n i s tr o pud e r a
se r q ualq ue r outr o a i n ve sti d ura poli ti ca pod e i s d e i xar
3 50 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I C O

aman h ã , mas n e m me sm o a m orte já pó d e roubar os lou .

r os ao v ate q ue tã o b ri lh an te m e n te os con q u i stou; o M í


n i e tro re pr e se n ta a s u a patri a , e u m pe r sonag e m d e hoj e ;
p o r é m O p oe ta , v ó s m e sm o o d i s se s te s :

P um si n g ular con d ão,


or
tran sform a se e tud o i m i ta
-

E e n te cº sm opoli ta ,
'

q u e n ã º t e m p a t r i a n e m la r

N ã o te m é pocas n a vi d a,
t od o o te m po é se u pre se nte ,
q ue e m s e u e te r n o sc í s m a r ,

n ão se i por q ue alta m ag i a
casa a h i stº ri a ã profe ci a ,

q ue tud o v ê , tud o se n te .

D uas d g ur as d i sti n ctas u ve j o ahí con fun di d as , e


e
n e ste m om e n to, se paran d o as i n d i vi d uali d ad e s , ao M i
n i stro n ó s saud am os , ao poe ta b ate m os palm as ; ao n ob r e
n ó s c orte j am os , aº vate r e ve re nci am os ; p e r an te o C on
se lh e i r o d E l R e i d oam os tod os d e pé , m as pe ran te o can
'
-

tor d e D J ay m e cur vamo n os re spe i tosos , re fre an d o o


.

coraç ã o q ue vi b ra apai xonad o cd n º pe i to, ao r e cord ar


as se n saçõ e s profu n d as a q ue g e m e r am suas cº r d as , sob O
m ag i co i nflux o d a s i n i m í tave ís e stroph e s d e ss e poe ma
se m par .

S e nh o r e s , m e us lab i os n ã o m e n te m , n e m sabe m li
son g e ar A altura e m q u ach ai s n ão pô d e sub i r O
'
. e V OS
fumo d o i n ce n so q ue i m ad o pe los th uríb ulari os v ulg are s :
ah i só p ó de m ch e g ar as e man aç õ e s sub ti s e volan d O se d o —

c or aç ã o d e q ue m d e s pr e z a a r i q ue z a d os pote n tad os mas


se d ob ra r e ve re n te an te a g ran d e z a d o t ale n to e a m a

g e s tad e d o s a b e r . E u fallo por n ó s tod os , e n ã o pud e ra ,


p o rt an to , sy n t h e tí sa r assi m tão n um e r osos pe n sam e n tº s
s i e lle s n ã o fosse m h armon i cos e accord e s n a u n ani mi d ad e
d as s uas man i fe staç õ e s actn ae s A cad a um d e n ó s pº
.

d e i s di z e r como D Jay m e a G e r m an o :
.

N ão d ã s d ô re s com e s pi nh º s ,
N e m ve n e n o n os car i nh os
D e h y pocri si s vi llã .
A CT A S DA S s e ssõ e s D E 1 89 5 35 1

F lô re s si m , e ah i te nd e s , se n h ore s, tud º quan to v os


,

p od e m os o f e r ta r n ã º e ssa s q u e p or a h i v e d e s e s pa r sas ,

com q u e a pr i m ave ra e smalt a os n ossº s j ardi ns , m as as

q ue b ro tam v i ç os as d o fu n d o d os co r aç õ e s S ã o e ssa s .

d õre s d alma q ue s e alte i am be lle s ,


'

p ur as , si n g e las , orvalh ad as vi vas ,

e ssas q ue te m um a só pri m ave r a , q ue n ão as p ud e ra re


ve rd e sce r n in g uem e ,

te m m ai s m ai s form osas ,
ar oma e S ã o

q ue a s p o b r e s rosas n
'
um j ar di m cap t i v as

F az e n d o d e tan tas d ó re s d uas coróas sy mboli cas ,
d e i xai me d e posi te i -as ag or a sob re e stas fron te s ve n e ran
-

d as sã o pob r e s , como e pob r e o sce nar i o e m q ue ora


v os ach ai s , m as e ri ca d e pu r os se n ti me n tos a cõrte q ue
vos rº de i a .

A S r C on se lh e i r º T h om az R i b e i ro, n ã o pôd e
vó s , .

pare c e r m e s q ui n h o e sse pobre tr i b uto d e ad mi raç㺠, por


ue ao od e rtal O , te m os n os lab i os as vossas propr i as pa
q
-

avras

N e mte m valor um
só S olio,
N e ste i g n oto capi toli o
C roar e m os um poe ta
'

e poi s q ue n ad a v os pe s a p r
o ce r to mai s e sta si n g e la g ri
n ald a, ace i tai a u
q e v ol a e ntre g amos ,
- -
r e pe ti n d o com um
poe ta b raz i le i ra , q ue

D ã m ai s d o q ue a ri q ue za
Que m d ã tud o q uan to te m !
E ag ora , s e n h º re s , ao con te mplar— vº s n e sta apoth e o
se a q u e a n os sa i mag i naç ã o v os transporta , e mq u an tº o
I n sti tuto prorom pe e m palm as par a ce le brar vos o tri um -

h
p , o d e i xa i -
m e ,
com º t ri b uto pa r ti cular d o m e u cora ã
ç , º
d i z e r ao can tor d e D J ay m e , i mi tan d o O q ue j ã lh e di sse
.

O g ran d e F e li ci an o d e C asti lh o
S e nh or , as palavr as cº m q ue v os saúd o sã º voz e s
d e um hy m n o d e j ub ilo q ue r e b e n tam d e uma alma se m
352 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

i nve j a , q ue se ajoe lh a r e ve re n te an te os vultº s g i g a n


te s cos q ue lh e é d ad o con te m plar .

U m a alma q u e se ajoe lh a, r e pi to ; por q ue , n a ph rase d o


im m or tal V i ctor H ug o, h a m ome n tos e m q ue , q ualq ue r q ue
se j a a atti tud e d o cor po , a alm a e stã s e m pr e d e j oe lh os
D e poi s d e ste d i scurso tom ou d e n ovo a palavr a O
S r T h om az R ib e i r o e ag rad e ce u a s r e fe re n ci as fe i tas á
. .

sua pe ssoa e ao se ucolle g a pe lo orad or .

A s 3 h oras d a ta rd e le van tou se a s e ssã o


'

.

E va ri s to N un e s P i res ,
se rv i n d o de 2 º
S e cre tari o .

S E S S Ã O O R D I N A R IA E M 1 4 de J U L H O D E 1 895

P re sid e rwi a do S r C onse lhe i ro 0


. . H . de A qui n o e C astro

A
” 1 h ora, d a tard e , pre se n te s os S rs C on se lh e i r os .

A q ui n o e C ast rº e M F C º rre i a , H R af ard , D r C as tro


. . . .

C a rr e i r a , C on se lh e i ro S ouz a F e rre i ra , C om m e n d ad or
G om e s B ran d ã o e D r N un e s Pi re s , s e r vi n d o d e 2 S e c re
º
.

t ar i o, é ab e r ta a s e s sã o .

L ida a acta da s e s sã o an te ri or é a pprovad a .

E XP E D IE N T E

O Sr Dr C
. . as tro C arr e i r a j u s t i f
i c a o s e u n ã o co m pa r e

ci m e n to ã se s sã o e x traord i n ari a ce le br ad a cpe lo I n sti tutº


e m 7 d o cor re n te , par a re ce pç ã o d os S rs C on se lh e i rº .

Th om az R i b ei ro e D G arcí a M e rou, m e mb ros h on orari os ,


.

ulti m ame n te acclam ad os pe la me sma associ aç ã o .

O ffi ci as D o P re si d e n te d o M use o d e la P lata ( R e


p ub li c a A r g e n ti n a) e n v i an d o d i v e r s a s p u b l i c aç õ e s e a
R e vi sta d o m e sm o M use u e pe d i n d o e m troca q ue o I nsti
tuto H i s tor i co lh e e nvi e a s ua R e vi sta d o I n s ti tut o d os
B ach are i s e m L e t tr as , con vi d an d o par a assi s ti r ã se ssã º
m ag n a com m e mor ati va d o an n i ve r sarío d a sua fun d aç ão ,
a re ali z ar se e m 2 d e J u

lh o d e 1 8 9 5 n o E x te r n ato G y m
n asi o N ac i on al (ve i o atraz ad o) d o S r B org e s d os R e i s , .

p a r t i c i pa n d o t e r r e m e ttí d o p e l o c o r r e i o , r e g i s tr a d o p a r a
A CT A S DA S se ss õ e s DE 1 89 5 353

o I n sti tuto, um e xe m plar da C h orog r aph i a e H i stori a P a


tri a d e q ue é autor d o soci o S r J A r th ur M on te n e g ro, . .

acc usan d o o r e ce bi me n to d o of íci o d e 5 d e M ai o d e 1 8 9 5 ,


em q u e s e l h e co m m u n i ca va te r si d o e le i to soci o cor r e s

p o n d e n te d e s t e I n s ti tu t o ,
e a g r ad e ce n d o a di s ti n cçã o, põe
a d i s pos i ç ão d o I n s ti tuto s e us li m i tad os pr e sti m os do
m e sm o soci o, d e clar an d o q ue d e s e j a possui r os d ocum e n tos
re g u lam e n tare s d o proce s so d e s ua a d m i s sã o com o m e m
b ro d e ste In sti tuto e por ce rti d ã o o th e or d o pare c e r d a
cº m mi ssã o d e H i s tor i a e G e og raph i a e o d a O om m i ssã o
d e ad mi ssão d e s oc i os F oi atte n di d o
.

.

O S r C on se lh e i ro S ouz a F e r re i ra prº põ e , a un a
.

n i m e m e n te é ap pro vad o, u m voto d e louvor ao S r l S e º


.

cr e tari o pe lo m od o por q ue d e se m pe n h ou se d a i n c u mb e n -

ci a d o pr e paro d o salã o d o I n s ti tuto par a a se s sã o sole mn e


ce le b rad a n o di a 7 d e s t e me z , para a r e ce pç ã o d º s S rs .

M i n i st r os portug ue z o ar g e n ti no .

E d e v i d am e n te atte n d í d a , a con ta
'
apr e se n tad a e
d as d e s pe zas fe i tas com a ce le br aç ã o d a a lludi d a s e ssã o
sole mn e .

E li d o pe lo S r D r C ast ro C a r re i ra e r e me ttíd º
'
. .

ã comm i s sã o d e F un dos e O rç am e n to, se n d o r e lator º


S r C on s e lh e i r o S ouz a F e r r e i r a , o b alan ce te r e lati vo ao
.

tri m e st r e soci al, fi n d o e m J un h o ulti mo


O S r : P re si d e n te passa a lê r o offi ci o q ue , e m n om e
d o I n s ti tuto , e e m r e s pos ta a carta d o S r M i n i s tro d os .

N e g oci os I n te r i or e s , r e clam an d o a e n tr e g a d a can e ta d e


our o of e r e ci d a pa ra s e r g u ar d ad a n o M u se u d o I n sti t uto ,
foi d i r i g i d o ao m e sm o se n hor e m d ata d e 1 d o corre n te , º

d e con form i d ad e com o q ue foi re solv i d o na se ssã o d e 3 0


d º m e z prox i m o passad o
I nsti tuto H i stori co e G e og raph i co B raz ile i r o, l d e
º

J ulh o d e 1 8 9 5 Illm E x m S r D r A n tº n i º G on ç alve s


.

. . . .

F e rre i r a L e ve i ao con h e ci m e n tº d o I n sti t uto H i stor i co


.

e G e og raph i co B raz i le i r o n a sua u lti m a se s sã o, e m d ata d e


.

h on te m , a car ta q ue V E x m e d i ríg i o a 1 8 d o m e z pr oxi mo


. .

p a s sa d o e e m r e s p os t a , t e n h o a h on r a d e p a r t i ci p a r a
V E x q ue o m e sm o In sti tuto r e solve ue n tre g ar a can e ta
. .

d e ouro cr ave j ad a d e br ilh an te s , q ue com e ste se rã apro


se n tad a a V E x pe lo l S e cre tari o S r H e n ri q ue R af ard
º
. . . .

45 T O M O L V III . P . l l.
354 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H I S T O R IC O

A ssi m s ati s fe i to o pe i d o d e V
d . E x , cumpr e m e , e m
.
-

n om e d o I n sti tu to, si g n i fi car a V . E x a i n ti m a con vi cçã o


.

e m qu e e s t e ve e e stã o In sti t uto, d e q ue a r e fe ri d a can e ta

foi lh e of e r tad a por q ue m e r a com pe te n te par a o faz e r


- .

N ã o s ó pe lo off e i o, q ue por O O pía a e ste acompan h a ,


fi r m ad o pe la E x m a vi uva d o C on se lh e i r o L adi slau N e ttº ,
.

e x D i re c t or d o M use u N aci on al e a q u
-
e m foi d ad a a r e s

p o s t a t a m b e m j u n ta p o r co i
p ,a co m o p º r d e c la r aç õ e s u l
t e ri orm e nte fe i tas pe la m e sma vi uva ao P re si d e n te e ã
m ai s alg un s m e mb r os d o In sti tuto, se con h e ce q ue o d
n ad o C on s e lh e i ro foi autor i z ad o pe lo M ar e ch al D e od or o
a r e m e tte r para o M us e u d o I n s ti tu to a can e ta q ue ao
p r i n c í p i o fô r a d e s t i n a d a a o M u s e u N a c i on a l .

N ã o h ave n d o r az ã o para d uvi d ar se d a afd rm açã o d o


-

h on rad o C o n s e lh e i ro L ad i slau N e tto , ou d e s ua di g n a


v i uva, e spe ci alm e n te q u an d o e lla se con for m a com O q ue

o m e sm o C on s e lh e i r o h av i a d i to , an te s d e par ti r par a a
E x posi çã o d e C hi cag o, a di v e r sas pe ssoas , e n t re as q uae s
o pr opri o P r e si d e n te d o In sti tuto, t e ve e ste com o ce r to

q u e le g i t i m a m e n t e lh e e r a con fi a d a a g u a rd a d e u m O h
j e c to q u e , p e la s u a n a tu r e za e p e lo s e u v a lo r hi s to r i c o ,

m ai s d o q ue pe lo se u valor ar tí sti co, d e ve r i a se r r e colhi d º


ao M use u d o I n sti tuto, on d e se ach am g uard ad os obj e c tos
d e i g ual i m por tan ci a e e sti maç ã o of e re ci d º s por aque llos a
q ue m pe r t e n ce r am ou por se us re pre se n tante s .

E tan t o m ai s é c r í ve l q ue O M ar e ch al D e od or o autº
ri z asse a r e m e ss a d a c an e ta par a o M u se u d o I n sti tu to,
se g u n d o se d e clar a n o of í ci o j un to , q uan to é sab i d o q ue
tan to e lle com o o D i r e ctor d o M use u N aci on al e r am soci os
d o I n sti t uto H i s tor i co, pe lo q ual n a turalme n te s e i n te r e s
s av am , e e stavam e m con d i ç õ e s d e pº d e r j ulg ar d a con
ve n i e n cí a d e s e r e scolhi d o um ou outro M use u p ar a o d m
d o q ue se tra ta .

E m tod o o caso, com a e n tre g a da r e clam ad a c an e ta


d ã o I n sti tuto por li n d o e s te d e sag rad ave l i n ci d e n te
t e n d o som e n te a accre sce n tar q ue , h ave n d o r e ce b i d º n a
me sm a occasi ã o, e por i n te rm e d i o d a m e s ma pe ssº a,
c om o con sta d o ci ta d o O ffi ci o j un to por cº pia, um a coroa
d e folh e tas d e ouro of e r e ci d a ao d n ad o C on se lh e i ro
D . F ran ci sco B althaz ar d a S ilve i ra , tamb e m S º ci o d o
A C T A S DA S s e ssõ e s O s 1 8 95 355

I n s ti tuto, para e vi tar q ualq ue r d e sg os to, q ue m ai s tar d e


p o s s a S o b r e v i r ,
c om o o q ue o r a se d ã , a p r e ss a s e o I n sti-

t uto e m d i z e r a V E x q ue ag uar da q ualq ue r d e li b e raçã o


. .

q u e p o r v e n t u r a q u e i r a to m a r s o b r e e s s e o bj e c t o ,
i g u al
m e n t e of e r e ci d o e g uar d ad o n º r e fe ri d o M use u .

Pr e vale ço me da oppº r tun i d ad e para apre se n tar a


-

V E x as se g uran ç as d a m i n h a alta e sti m a s profun d a


. .

c on si d e r a ç ã o O le g ar i o H e r culan o d A qui n o e C astr o,


.

'

Pr e si d e n te d o In sti tuto .

( A s c o p i as a q u e se r e fe r e e s t e of d c i o fo r a m j ã p u
b li cad as n a A cta d a 1 se ssã o d e ste an n o )
'
.

O S r C on se lh e i ro S ouz a F e rre i r a , com o r e lator , lê O S


.

se g ui n te s par e ce r e s d a com m i ssã o d e F u n d os e O r ç am e n to ,


s ob r e o b alan ç o d a r e ce i ta e d e spe s a d o I n sti tutº n o an no

d e 1 8 9 4 o proj e cto d e orç am e n tº q ue d e ve vi g orar no


cor re n te ann º
1 C om o fi ci o d o d i g n o S r l S e cr e ta r i º , d atad o d e 3 0
. .
º

d e J un h o ulti m o, r e ce b e u a com m i ssã o d e F un d os e O r ça


m e n to, e n tre out r os d oc um e n tos , O balan ç o d a n ossa T h e
s ou rar i a r e lati vo ao an n o soci al fi n d o e m 3 1 d e D e z e m br o

d e 1 8 94 .

V e ri d cou a comm i ssã o q ue foram r e ce b i d os d uran te


o an n o as q uan ti as ad i an te m e n ci º n ad as e prove n i e n te s
d os s e g ui n te s tí tulos :
S ub s íd i o d o T h e sour o N aci onal n os d ous
s e m e s tre s d e 1 8 9 4 .

J uros d e apolíce s n o 2 se m e stre d e 1 8 9 3


º

º
e l d e 1 8 94
V e n d a d a R e vi sta T ri m e n sal
I d e m d e um volume d as poe si as d e G arçã o
I d e m d a ch ron i ca d e S i mã o d e V ascon ce llos
J oi a d e e n trad a d e oi to (8 ) soci os .

P re sta ç õ e s se m e strae s d e soci os . .

R e m i ssã o d e um soci o

S omman d o 1 4 : 0 8 6 tt0 0 0
J un tan d o a e sta i m por tan ci a a do sald o
d o an n o d e 1 36 õ 0 0 0

E le vou se -
a r e ce i ta tº tal a . . 1 4 52 2 2 30 0 0
8 56 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R I C O

A d e spe z a foi e f e ctuad a p e las ve r as sbe g ui n te s

I mp r e ssõe s

R e vi s ta Tr i me nsal (tº m o

5 5 , parte 2 e t om o 5 6
'

p a r te s 1 e e ac ta d a
S e ssã o comm e morati v a
d o d n ad o I m pe rad or d o
B raz i l, o S r D P e dr º II
. . .

C atalog o d os li vros d a
sala d as se ssõ e s

E xp e d i e n te

D i plom as d e soci os , sob re e scr i ptos i m pr e s


sos , e n cad e rn aç õ e s, p p ,
a e l p e n n as ,

ti n ta , e tc sossooo

E mp r e g ad º s

O rd e nad os , g rati fi caç õe s , porce n tag e m . 334 3 3


A cq ui si ç ão d e li vr os : com pra d o «B r és i l
P i ttor e sque » d e M R ug e n d as .

D e s pe z as m i ud as , por ord e m d a S e cre t ari a

1 2 3 7 1 354 3 3 .

Da com para çã o da r e ce i ta tº tal


d e sp e z a r ecom a
su lta º sald o d e q ue d ca p a r a O an n o d e 1 8 9 5 .

E s te sald o e stava suj e i tº a d e spe zas r e ali z ad as e m .

1 8 9 4 , m as cu j as con tas ai nd a nã o h avi am si d o apre se n


tad as ã T h e sourarí a até a d ata d o e n ce rr am e ntº d o ba
lan ç o .

O In sti t uto con ti n úa a poss ui r 6 7 : 2 0 0 w0 0 e m apº


%
.

li ce s d a d í vi d a publi ca d o j uro d o 5 ao an n o, s e n d o 6 6
apoli ce s d o v alor n om i nal d e e d uas ( 2 ) d o
valor n om i n al d e 6 0 0 330 0 0 cad a u m a, cº n forme a re laç ã º
j un ta ao b alan ç o d e 1 8 9 2 .

N ã o of e r e ce n d o d uv i d as a r e ce i ta, e ach an d o se a
-

d e spe z a j usti fi cad a p or 3 3 d ocum e n tº s an ne xos ao b alan ço,


A C T A S DA S s e ss õ e s De 1 895 35 7

a com mi ss ã o é de par e ce r q ue sej am appr ovadas as con tas


d o an n o d e 1 8 9 4 a pre se n tad as pe lo n osso z e loso e d e d i
cad o T h e sou r e i ro S r C onse lh e i rº T r i st ão d e A le ncar
.

A rari pe .

S ala d as S e ssõ e s, 7 d e J ulhº d e 1 8 9 5 J C de .



. .

S ouz a F e rr e i r a J osé L ui z A lves A n ton i o J ose G om e s


'
— —

B r an d ã o .

.2 —
A com m i ssã o d e F un d os e O rç am e n to ve m sub
m e tte r ã d e li b e raçã o d o I n sti tuto H i stori co e G e og r aph i cº
B r az i le i ro, o proj e cto d e or ç am e n to para o an n o d e 1 8 9 5 .

E mb ora e ste j a d e corri d o m ai s d e m e tad e d o an n o soci al,


e n te n d e u a com mi ss ã o n ão d e ve r d e i x ar d e apr e se n tar
e s ta pr oposta ad m d e q ue t an to q uan to possí ve l, se j a ob
se r vado o pr e ce i to d os E s tatutos r e fe r e n te e . se m e lh an te
as sum pto .

Te n d o pr e se n te uma n ota ann e xa aº of i ci o d º


S r C on se lh e i ro T r i stão d e A le ncar A rari pe , d e 1 0 d e
.

M ar ç o d o corr e n te an n o, e g ui an d o se tamb e m pe los d ad os


-

d os ulti mº s b alan ços , a commi ss ã o orç a a r e ce i ta p ara


1 8 9 5 e m 1 3 : 2 6 0 3t0 0 0 , prove n i e n te s d os se g u i n te s t i
t u1 os
S ub sí d i o d o T h e souro N aci on al .

J urº s d e A políce s 2 se m e stre d e 1 8 9 4 e


0

º
l de 1 8 9 5 )
P r e staç õ e s se me strae s d os soci os
J oi a d e e n trad a d e s oci os .

R e m i ssã o d e soci os
V e n d a d a R e vi st a T ri m e n sal
D on ati vos

A d e sp e z a d o an n od e 1 8 9 5 é fi xada pe la comm i ssã o


em p ar a e f e c tuar se p e l
-
as se g ui n te s ve r b as
I mpre ssã o d e R e vi sta T ri m e n sal
E mpr e g ad os , ord e n ados e pº rce n tag e m . .

E n ca d e r n açõ e s . 2 0 0 30 0 0
E x pe d i e n te e d e s pe sas m i ud as 5 0 0 30 0 0
B i b li og raph ía B raz ile i ra .

ll
8 58 R E V IS T A T R I M E N S A I. DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

i ta cum pre accr e sce n tar o sald o e xi s te n te e m


'
A r e ce
3 1 d e D e z e m b ro d e 1 8 9 4 , n a i m portan ci a d e
o q ue e le val a h ã ã - -

C om par an d o e ste total com a som m a d a d e s pe za p r o


pr i a d o an n o, c h e g a s e a e s te r e s—
ultad o

R e ce i ta total .

D e spe z a fi x ad a

O q ue m os trar i a um sald o de

se n ã o ti ve sse m º s d e atte n d e r ao pag am e n tº d e d e s


p e z a s fe i tas a n te r i or m e n t e , e q ue o S r T h e sour e ír o C e u.

S e lh e i ro A rari pe avali a e m ce rca d e con for me


O b se r va e m n ota posta ao b alan ç o d e 1 8 9 4 .

A comm i ss㺠li mi ta se a e x por e sta S i tuaçã o q ue ,


j ulg a e lla, e x i g e prompts r e soluç ão .

S ala d as S e ssõ e s , 1 4 d e J ulh o d e 1 8 9 5 J . .

C d e S º uz a F e r re i r a , r e la tor
. A n ton i o J osé G om e s
.

B r an dã o .

S ubm e tti d os os par e ce re s a d i scussã o, S ã o appr ova


dos , ofd ci an d o se ao S r M i n i stro d os N e g oci os In te ri ore s
-
.

par a q ue se d i g no d e o r d e n ar q ue s e j a e n tre g ue ao T h e
sou r e íro d o In s ti tuto a pre s taç ã o corre spon d e n te ao l s e
º

me str e d o corr e n te an n o , vi sto j á t e re m si d o approv ad as


as con tas d a re c e i ta e d e s pe z a d u r an te o an n º soci al
de 1 8 94 .

O FFE R T A S

S ã o re ce b i d as com ag r ado as con s tan te s da re laç ã o

pub li ca d a n o A pp e n d i ce

O R DE M DO D IA

S ão li d os e d cam sob r e a m e sa para se re m votad os


n a pr oxi m a se ssã o os se g u i n te s par e ce re s da com m i ssãº
d e ad mi ssã o d e soci os, r e lati vos aos S r s D r A ri sti d e s . .

A ug usto M ilton , M an oe l d e O li ve i ra L i m a e F ran ci scº


A C T A S DA S s e s sõ e s D E 1 89 5 859

B apti sta M ar q ue s P i n h e i ro , p p
r o ostos para soci os do
In sti tuto
1 .

A cº m mi ss ão de a d m i ss ã o d e soci os , con fº rm an
d o se com O
-
j u í z o m an ife s t a d o pe la co m mi ss ão s ub s í d i ari a
d e h i stori a , e tam b e m d e pare ce r :
Q u e s e j a r e ce b i d o co m o so c i o c o rr e s p o n d e n te d o
In sti tuto o S r D r A ri stid e s A ug usto M í lton
. . .

S ala d as S e s sõ e s , 1 1 d e J ulh o d e 1 8 9 5 M an oe l .

F r an ci sco C orr e i a A ffon so C e ls o


.

.

2 O be m e lab orad o trab alh o d a i llustrad a commi s


são sub si d i ari a d e hi s to ri a n º q u a l e d e v i d am e n te apr e


,
ci ad o o m e ri to d o li vro P e r n a m buco e se u d e s e n volv i m e n to
h i s tor i co, justi fi ca cab alm e n te o se g ui nte par e ce r d a com
m i ssã o d e ad m i s s ã o d e soci os
Q u e s e j a p r o c la m a d o s oc i o co rr e s p on d e n t e d o I n s t i
tuto o i llus trad o autor d aq ue lle i n te re ssan te li vrº , O
S r D r O li ve i ra L i m a
. . .

S ala d as S e ssõ e s , 1 1 d e J ulh o d e 1 8 9 5 M an oe l .


F r an ci s co C orr e i a
'

A )7on s o C e ls o
.

.

8 A com m i ssã o d e h i s tor i a j usti fi ca am plam e n te a


.

opi n i ã o q ue m an i fe st a favor av e l ã e n trad a par a o I n sti tu to


d o S r D r F r an ci s co B apti s ta M a r q ue s P i nh e i ro D e s e
. . .

cor d o com e s te j uí z o, a com mi ssão d e ad m i ssã o d e sº ci os


e d e pare ce r :
Q u e o S r D r F ra n.c i sc o B a
.
p t i s ta M a r q ue s P i n h e i r o
sej a re ce b i d o com o soci o e f e ct i vº d o I n sti tu o H i stori cº e
G e og raph i co B raz i le i ro .

S ala d as S e ssõ e s , 1 1 d e J ulh o d e 1 8 9 5 M an oe l .


F r an ci s co C or r e i a A f on so C e ls o.

.

h oras d a tar d e , n ad a mai s h ave n d o a tr a


'
A s 2
tar se , le van ta se a se ssã o
- -
.

E vari sto N un es P i r e s,
S e rvi n d o d e S º
S e cre tari o .

S E S S ÃO O R D I N A R I A E M 1 1 D E A G O S T O D E 1 8 9 6

1 0

P r e sid e nci a do S r C ons e lh e i r o O


. . H . d A qui no
'
e C as tr o .

1 h ora d a tard e , pre se n te s os S rs


A C on se lh e i ro .

A q ui n o e C as tr o, g e n e ral J oão S e ve ri ano, C onse lh e i r o


36 0 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R I C O

M . F . H C R af ard , l S e cre tar i o, D r C astro


or re i a , .
º
.

C ar r e i ra, C on se lh e i r o S ou z a F e rr e i ra , D e se m b ar g ad or
P M onte n e g ro, D r C e sar M a rque s , D r M Porte lla ,
. . . .

D r A m e r i co B raz i li e n se , C omm e n d ad or G om e s B ran d ão ,


.

º
e D r N u n e s P i r e s , s e r vi nd o d e 2 S e cr e tar i o , e ab e rta a
.

S e ssã o .

E li d a e app rovad a a acta d a se ss ã o an te ri or


'
.

E XP E D IE N T E

'
Ed i s tr i b ui d o O tº m o 5 8 , 1 parte d a R e vista d o
'

I nsti tutº d o corr e n te an n o .

O ffic i i D o S r M i ni stro d as R e laçõ e s E x te ri or e s



.

R i o d e J an e i ro, M i n i ste r i o d as R e laç õ e s E x te ri ore s , 2 6


'

d e J ulh o d e 1 8 9 5 D e ve n d o o G ove r no F e d e ral h ab i li


.

tar s e a i n i ci ar n e g oci aç õe s com o G ove rn o I n g le z no


se n ti d o d e li q ui d ar a q ue stã o d e li m i t e s c om a G u y a n a
I n g le z a, s º li ci to O v osso con curso h ab i li tan d o m e cº m d o -

cu m e n tos e i n for m aç õe s q ue e xi stam n o A r ch i vo d e ssa


A ssoci açã o e q ue p ossam am p arar os di re i tº s d º s E stad os
U n i d os d o B raz i l S aud e e F rate r n i d ad e C ar los d e C ar
. .

va lh o A o E x m S r P re si d e n te d o I n sti tuto H is tori co e


.

. .

G e º g r aph i co B raz i le i ro .

O s S rs D r s P M on te n e g r o, M
. . Porte lla, A q ui n º e
. .

C astro, H R af ar d e C e sar M arq ue s faz e m ob se r vaç õ e s a


.

p pr o o s i to d o e ffi c a z a u x í li o q ue , co m os d º c u m e n to s , m e
m or i a s, m appas e m ai s tr ab alh os q ue O Ins ti tutº pº ssue ,
p ó d e p re st a r ao G o v e r n o n as q u e s tõ e s pe n d e n te s s º b r e a
i lh a d a T ri n d ad e , te rr i tº ri o d o A m apã , e t c r e solve n .

d o se , afi n al, q ue ã d i sposi çã o d o G ove rn o fi q ue par a se r


con s u ltad o e copi ad o t ud o o q ue possa se r vi r par a e sse


e para o fi m i n d i cad o n o of í ci o q ue acab a d e s e r li d o .

N e ste se n ti d o ofd ci ou se ao S r M i n i stro d as R e laç õ e s -


.

E x te ri ore s .

T amb e m se ofd cíou ao S r M i ni stro d a J usti ç a e N e .

g o c i o s I n te ri o re s c o m m u n i c an d o q ue o I n s ti t u t o H i s to
r i co e G e og raph i co B raz i le i ro, d e con formi d ad e com os
s e us E statutos, a ppr ovoue m s ua ulti m a s e ssã o o par e ce r
d a com m i ssã o d e fun dos e orç am e n tº consta n t e d a c ó pi a
r e m e t ti d a
, t e n d o po r j u s t íd ca d as as v e r b a s d a d e s p e z a
A CT A S DA S se ss õ e s D e 1 89 5 36 1

fe i ta n os d oi s se m e stre s d e 1 8 9 4 , se g un d º o balanç o tam


b e m j un to assíg nad o pe lº re spe cti vo T h e soure i ro C om º s .

d ocum e n tos e n vi ad os , e m or i g i n al, prova se q ue i m portou —

a d e s pe z a e m q u an ti a m ui to s upe r i or a q u e é con ce d i d a

p e la L e i d o orç am e n to com º subsí d i o ao me sm o I n s ti tuto .

S e nd o e ste d e m on ta a d e sp e s a a
A ssi m , pe d i o se q ue o S r M i n i stro se d i g nasse d e º r de nar

.

q u e fos se e n tre g ue ao T he sour e i r o i n te ri n o d o I n s ti tutº ,


D r L i b e rato d e C astro C arre i r a, a pr e staçã o cor r e s pon
.

d e n te ao l se m e str e d º cº rr e n te an n o n a i m pº r tan ci a
º

de
C a r ta —
D o S r M i n i stro d os N e g oci os d a J us ti ça e d o
.

I nte r i or , d i ri g i d a ao S r Pre s i d e n te d o I n s ti tuto e m d ata


.

d e 2 0 d e J ulh o ult i m o
M i n i ste r i o d a J us ti ç a e N e g oci os l utad or e s G abi .

n e te e m 2 0 d e J ulh o d e 1 8 9 5 .

S r D r O le g ari o H e rculan o d A q uín o e C as tro,


. .
'

P re si d e nte d o I n st i tuto H i s tori co e G e og raph i co B r az i


le i ro P e lo l S e c re ta ri o d e sse I n sti tuto, S r H e n ri q ue
.
º
.

R a f ard , m e foi pre se n te a vos sa car ta d e l d o corr e n te


º

m e z , acom pan h ad a d a can e ta d e ouro cra ve j ad a d e b ri


lh an te s com q ue O M are ch al D e od oro d a F on se ca assí
g n o u o p r oj e ct º d e C on s ti t ui ç ã o s u b m e t ti d o p e lo G 0
v e r n o P rovi sori o ã con s i d e raç ã o d o C on g re sso C on s ti tu i n te .

I n te i rad o d o q ue pon d e rae s re lati vame n te ã r e fe ri d a


ca n e ta ,
.
q u e a c h a v a s e e m -
p o d e r d e ss e I n s ti t u to p o r
of e r ta i n d e vi d a d a v i uva d o D r L ad i slã o N e tto, q u . e a
r e c e be ra d o M a re ch al D e od or o com o d ad i va ao M use u

N aci on a] , cab e m e d e clar ar vos , com re la çã o a cor ô a d e


— -

folh e tas d e ouro, a q ue allud ís n o d ual d e vossa carta,


q u e n a d a ha a p r º vi d e n c i ar p o r p a rte d º M i n i st e ri o a m e u
car g o .

C om e sti m a e con si d e ração sub scre vo m e , V ossº -

am i g o ob r i g adi ss i m o e colle g a r e spe i tad or A n ton i o .


G on ça lve s F e r r e i r a .

O tiic i os D o S r A lej an d ro R osa , of e r ta nd o par a a



.

B ibli oth e ca d o I n sti tuto H i stori co e G e og ra ph i co B r az i


le i r o um e x e m pla r d a sua ob ra , L o s E stud i os N um i sm a
ti cos , q ue acaba d e pub li car D a S e cre ta ri a d o G ove rn o do
.

E stad o d e M atto G rosso, e m C uy ab ã , r e me tte n d o um


46 T O M O L V III , P . II .
36 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R IC O

e x e m plar d e C olle cç ão d as L e i s e dos D e cr e tos d o P od e r


E x e cuti vo d e ste E st ad o, d o an n o d e 1 8 9 8 d o S º ci o, S r .

capi tã º d e m ar e g ue r r a F ran ci sco C alh e i r os d a G raç a ,


D i r e ctor d a R e parti ç ã o H y d rog r aphi c a, e n v i an d o o se u
tr ab alh o 0 P or to d e T am an d ar é , n o E stad o d e P e r n am
b uco, m on og r aph ía e m q ue sã o d e scr i ptas as con d i çõ e s
h y d rog raph i cas d e sse por to, d as q uae s sobre sah e a i m pr o
p r i e d a d e d e s u a e s co l h a p a r a p o r to q u a r e n te n a r i º . A
ause n ci a d e e spaço par a a e voluç ão d os vapore s e a falta
d e profun d i d ad e para an corad our o d os d e g ran d e calad o,
tor n am n o d e tod o i m pr opri o par a abr i g o d os n av i os q ue
-

ti ve r e m d e faz e r quar e n te n a n o g rand e laz are to q ue ah i


se e stã con str u i nd o .

O S r B arã o d e P e n e d o com mun i e s , por te le g ramm a


.

se r lh e i m possi ve l i r d e U ri ag e , ond e se ach a , ã L on d re s ,


-

r e pr e se n tar o I n sti tuto n o C on g r e sso I n te r n aci on al d e


G e og raph i c l ute i rad o
,

O S r C i n tra e S i lva , con sul g e ral d o B raz i l no


.

Parag uay pe d e e m offi ci o, q ue se j a at te n d i d a a soli ci taçã o


q u e p o r s e u i n t e r m e d i o ,
f a z , c o m i n s t a n c i a , o S r M a
. t h i as
A lon so C r i ad o, con sul g e ral d o Par ag uay e m M on te v i d e o,
d os V olum e s d a R e vi sta e m ai s pub li caç õ e s , fe i tas pe lo I n s
ti t uto, comm un i can d o, ao m e s m o te m po, que o d i t o se n h or
r e m e tte ri a para se re m of e r tad º s ao I n s ti tuto, 2 0 v olu me s
d a C olle cçã o L e g i slati va d o U rug uay S e cre tar i a
'
A —

p a r a p r o v i d e nc i a r n a f ó r m a j ã d e t e rm i n a d a e m ca s o s s i m i
lh an te s .

C omm un i ca o S r H . R af ar d , n a ause n ci a d o S r
. .

B ar ão d e C apan e ma , q ue n os E stad os d e S an ta C ath ari n a


e d o P ar an ã j á se ach am n om e adas as com mi ssõe s q ue
d e ve m auxi li ar a com mi ssã o ce ntr al e n carr e g ad a d e or g a
n i z ar e p u b li c a r a b i b li o g p
r a h i a n a ci o n a l d a s s c i e nc i a s

g g p
e o r a h i c a s .

O S r D r C e s ar M ar q ue s d ã ao I n sti tuto con h e ci m e n to


. .

da R e vi sta d e E stud os P ar a en ses e d a S oci e d ad e q ue faz


tal pub li caçã o of e r e ce n d o tr e s fas cí culos j ã publi cad os ;
p e d i n d o , a o m e s m o t e m o
p , q u e c on f o rm e s o li c i t a ( e m c a r t a

q u e a p re se n t a ) o S r B e r t
.í m M i r a n d a , d i r e c t o r d a b i b li o

th e ca pub li ca d o Para, se lh e r e m e tta a colle c çã o d a R e


vi sta d o I n sti tu A o S r l S e cr e tar i o, par a at te n d e r
º
to .

. .
A C T A S D A S s e s sõ e s D E 1 89 5 36 3

O m e smo se nh or lê um a n oti ci a d a sua vi ag e m ao


P arã e e m se g ui d a apre se n ta d i ve r sas O f e rt as d e curi osos
obj e c tos traz i d os d o N orte para o M use u A g rad e ce u se .
- —
.

O D r N un e s P i re s 1 6 e of e r e ce man uscr i ptos, ori g i


.

n ae s d o e r ud i to D r J oaq ui m C ae tan o d a S i lva , d e A n


.

ton i o F ran ci sco D utra e M e llo ( sãbío aos 2 2 an nos d e


i d ad e ) e d e F e li ci an o N un e s P i re s , i llustr ad o C ath ari
n e n se , q ue d g urou com o d e putad o ã l asse m b lé a g e ral
'

le g i slati va , Pre si d e n te d e S an ta C at h ari n a e d o R i o G r an d e


d o S ul e I n spe ctor d a A lfan d e g a d e s ta C api tal A g ra .

de ce u se a of e r ta se n d o e n vi ad os os m an n scr i ptos ã com


-

m i s sã o d e r e d acção , pa ra e x ami n ar e e scolh e r os q ue


d e vam s e r pub li ca d os n a R e vi s ta .

O S r l S e cre tar i o d ã i n form aç õ e s sob re O S t r ab a


º
.

lh os d a com mi ssã o d e b i bli og raph i a g e og raph i ca , q ue


ag u ard a ai n d a e sclar e ci me n tos r e q ui si tad os d os E s tad os .

A prº posi to d o í n d i ce d as m ate ri as p ub li cad as n a


R e v i s ta d o I n s ti tuto e q ue te m d e se r i mpre s so por d e li
b e raç ã o d a m e sa, fallam os S rs P r e s i d e n te e l S e cre
º
.

tari o, e xpon d o q uan to h a e te m h av i d o sob re o ass um pt o



n o i n tui to d e se r apr e se n tad o e s se t r ab alh o com a b re
vi d ad e pos sí ve l, d e poi s d e re vi sto e com ple ta d º pe lo soci o
S r C on se lh e i r o A rar i pe
. .

O FFE R T A S

S ã o r e ce b i d as com ag rad o as con stan te s da re laç ã o

pub li c ada n o A pp e n d i ce .

O R DE M DO D IA

E m e tti d a ã d e H i stori a , se n d o r e lator


comm i ss ã º
'
re
o S r D r C e sar M ar q ue s , a se g ui n te pr opos ta re lati v a ao
. .

S r T e n e n te C oron e l R a y m un d o C y ri aco A lve s d a C un h a,


.
-

p a r a m e m b ro cº rr e s pon d e n t e d o I n s t i tut o e a C om m i s sã o
d e G e og raph i e , se n do r e lator o S r M arq ue z d e Par an a .

g u ã , a r e la t i va ao S r D r H
. e n r i q.u e M a rq ue s d e S a n ta
R osa , par a i g ual classe .

P ropom os par a soci os corre spon d e n te s do I nsti tutº ,


vi stº r e si d i re m e m B e lé m ( C api tal d o E stad o d o P arã) O S
36 4 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

S rs Te ne nte C orone l R ay m un d o C y ri aco A lve s d a C unh a


.
-

e Dr . H e n r i q ue M arq ue s d e S an ta R osa se r vi n d o d e
tí tulos par a a s ua ad mi ssã o as O b ras d e lavra propr i a e
os i mpor tan te s d on ati vos fe i tos aº n osso A r ch i vo, por
i n te rme d i o d o n ossº con soci o S r D r C e sar M ar que s . . .

S ala d as se ssõ e s , e m 1 1 d e A g os to d e 1 8 9 5 Dr .

.

L i be r a to d e C as tro C ar r e i r a D r N un es P i r e s .

A J. .

. .

G º m es B r a n d ãº
S ã o lid os e fi cam sobre a me sa , para se re m votad os

n a p rox i m a se ssão, os se g u i n te s par e ce re s d a commi ssãº


d e ad mi ssã o d e S º ci os , sob re O S S r s D rs C i nci n atº C e sar .

d a S i lva B rag a, J º sé M arí a V e lho d a S ilva e F e rn an d o


L uiz O sori o
l «A vi sta d o par e ce r d a comm i ss ã o d e H i stori a

( S u b s i d i ar i a) a ce r ca d o m e r e ci m e n to d o t r ab alh o of e
r e ci d o pe lo D r C i n ci n ato C e sar d a S i lva B r ag a , com o ti tu
. lo
d e ad m i ssã o n o I nsti tuto H i stor i co e G e º g r aph i co B raz i
le i rº , a com mi ssã o d e ad m i ssã o d e sº c i os opi na n o se n
ti d o d e q ue o r e fe ri d º D outor se j a ace i to e m n ossº g re m i o
c º m o soci o cº rre s pon d e n te R i o d e J an e i ro, 2 9 d e J u
. lh o d e
1 8 95 . D r A f on so C e lso

. M an oe l F ran ci sco C orr e i a
.

.

2 «A vi st a d os par e ce re s j un tos d a com m i ssã o d e


H i stor i a s ob re os trab alh os d os S r s D rs J osé M ari a V e lh o . .

d a S ilva e F e r n an do L ui z O sori o, e a tte n ta a r e putaç ã o


d os m e sm os se n h ore s n as le ttras patri as , a com i ssã o d e
a d m i ssã o d e soci os é d e opi n i ã o q ue se j a approvad a a

p p
r o o s ta q u e os a pr e se n ta p a r a s oci os e f e c ti v o s d o I n st i
t uto, se e x i s ti r e m v ag as S ala d as se s sõ e s , 1 5 d e J nlh o
.

d e 1 895 B ar d o d e A le n car , re lator


.

M an oe l F ran .

ci sco C or r e i a .

E li d o e appro vad o o se g ui n te pare ce r d a com m i ssãº


'

d e H i stori a re lati vº aos tr abalh os d o S r D r A n ton i o d e . .

Tole d o P i z a:
A com mi s são d e H i stor i a, te n d o e m vi s ta a proposta
d e 1 9 d e M ai o, re la ti va a ad mi ssã o d o S r D r A n ton i º . .

d e T ole d o P i z a para soci o corre spon d e n te d e ste Insti tutº ,


e d e pare c e r q ue se j a a me sma approvad a .

A proposta i n d i ca com o tí tulo d e ad m i ssã o o trab alh o


ulti m ame n te publi cad º E sta ti sti ca d o E sta d o d e S P aulo, .

e b e m as si m ou tros e scri p tos n ão me n os i m portante s,


A CT A S DA S s e s sõ e s DE 1 895 36 5

q u e te m s id o d a d os a l u z , e r e c e n t e m e n te o 1 3 volum e d a
º

utili ssi m a obr a h i s tori ca d e n om i n ad a D ocum e n tos i n te r


e ssan te s p ar a a h i stº r i a e cost u m es de S P aulo .

O Sr Dr A Pi z a, D i r e ctor d o A rch i vo Publi co


. . .

d aq ue lle E stad o, te m d ad o sob e j as provas d e sua acti v i


d ad e i n te lle ctual e d e d i caçã o ao e st ud º d e acon te ci m e n tos
d a n ossa pat ri a, com o se e vi d e n ci a d as suas pub li
caçõ e s d i g n as d e apr e ç o, e m ui tos b on s a uxí li os pre sta r ã
a e s te I n s ti tuto S ala d as se ss õ e s, e m 1 1 d e A g osto
.

de 1 8 9 5 A B r asi li e n se
.

. D r C e sar M ar ques » .

. .

A com m i ss ã o d e a d m i s sã o d e s oci os , s e n d o re lator o


'

S r C on se lh e i ro M F C º r r e i a
. . . .

Proce d e n d o S C d os pare ce re s d a com m i ssã º


-
a vota ç ã o
d e ad m i s sã o d e soc i os , q ue se ach am sob re a m e sa, e cor
T i d o o e scrutí n i o sob re cad a um d os can d i d atos : S r s D rs . .

F ranci sco B a pti sta M arq ue s P i n h e i ro, A ri sti d e s A ug us to


M i lton e M an oe l d e O li ve i r a L i m a , S ã o tod os approva
d os un an i m e me n t e , se n d o o l proclam ad o sº ci o e f e ct i vo,
º

e os 2 e 3 soci o s cor r e s pon d e n te s d o I n st i tuto H i s tor i co


ª ª
.

L e van ta se a se ss ã o as 2 h oras e 4 5 m i nute s


-
.

E vari s to N un es P i r e s ,
S e rvi n d o d e 2 S e cre tari o
'
.

l l S E S S ÃO O R D I N A R 25 D E A G O S TO D E 1 8 9 5
'
IA E M
do S r C º nse lhe i r o O H d A qui no e C astr o
'
P r e s id e ncia . . .

h ora d a tard e , ach an d o se pre se n te s O S sº ci os


'
A 1 -

S rs on se lh e i r os A q u
. C i n o e C as tro, M F C orre i a , M ar . .

que z d e Par an ag uá , H e n r i q ue R af ard , C om me n d ad or .

G om e s B ran dã o, D r C as tr o C arr e i ra , B ar ã o d e C apane m a,


.

D r C e sar M ar que s , C om me n d ad or M
. Por te lla e D ose m
b arg ad or P M on te n e g ro, se r vi n d o d e 2 S e cre tari o, a con
º
.

vi te d o S r Pr e si d e nt e , ab re se a se ssã º
.
-
.

'
L id a e approvad a a acta d a se ssã o an te r i or, o S r .

l S e cr e tari o d ã con ta d o se g ui n te
º

E XP E D IE N T E
.

O ffi ci os : D o S r M i n i str o d a J usti ça e N e g oci os


.

I n te ri ore s , com m un i can d o q ue h avi a soli ci tad º d o


36 6 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

M i n i s te ri o da F az e n d a a e x pe di ç 㺠d e ord e m ad m d e q ue ,
p e lo cr e d i to d e n 3 7 d. o o r ç a m e n t º v i g e n te , s e j a e n t r e g u e
ao T h e sou r e i ro i n te r i n o d e s te I n s ti tu to, D r L i b e r atº d e
.

C astro C arr e i ra , a quanti a d e m e tad e d o sub s íd i º


con si g n ado para aux ili ar a s d e s pe z a s d o m e sm o I n s ti tu tº
n o e xe r cí c i o d e 1 8 9 5 D o S r M i n i str o d as R e laç õ e s E x te
. .

ri or e s , p e d i n d o q ue sej a d ota d o o A rch i vo d a r e spe cti va


S e cre tari a d e E s tad o com uma colle cç ã o c om ple ta d as R e
vi s ta s pub li cad as a té h oj e , V i sto s e r e m d e s u m ma i mpor
tan ci a para e sse M i n i s te ri o as me m or i as e d oc um e n tos
h i stor i cos pub li cad os pe lo I n sti tuto . F oi sati sfe i ta a
r e q ui si ç ã o . D o S r B arã o d e Pe n e d o, d i z e n d o te r r e ce

.

b i d o o of íci o d e 1 6 d e J un h o e m q ue s e lh e comm un i ca va
te r si d o n om e ad o para re pre se n tar O I nsti tutº n º 6 C ou
º

g r e sso I n te r n a c i o n a l e m L o n d r e s .A g r a d e ce n d o a o I n s
t i tuto a h on rosa n ome aç ã o , ao m e sm o te m po parti ci pa lh e -

q u e i n fe li z m e n t e n ã o p ô d e d e s e m p e n h ar o e n c a r g p
o o r i n
s au d e e ach ar se e m F ran ça n um a e s taç ão
'
c om mod o d e -

th e r m al, e m tratam e n to D a S oci e d ad e N ac íon al d e A coli


.

m aç ã o d o B r az i l, pe di n d o ao I n s ti tut o um a colle cç ã o d e s uas


R e vis tas para a B i b li oth e ca d a m e sm a S oci e d ad e
'
A .

se
cr e tari a par a pr ovíd e n ci ar D o S r M an oe l B ah om on d e ,
.

of e re ce n d o ao I n sti tuto 1 2 tº m os d e s uas obras , como

p r o va d a a lt a c o n si d e r a ç ã o e m q u e o t e m D o .S r F r e
. d e r i co
C or r e a L í m a par tí ci pan d o te r si d o e n carr e g ad o pe lo E x m
, .

Sr . C on se lh e i r o A ug us to d e C asti lh o d e of e re ce r ao
In sti tuto H i stori co e G e og raph i co B raz i le i ro os li v r os por
e lle publi cad os ace rca d a q u e stã º luso b raz i le i r a -
C um .
v

p r i n d o a a g r a d a v e l i n c u m b e n c i a , e n v i a o s q u a t r o v o lu m e s

p u b li c a d o s . D o D r F r e d.e r i c º L i sb o a , D i r e c to r d o A r
chi vo P ub li co d o E stad o d a B ah i a , of e re c e nd o um e x e m

p la r d o re la to r i o a p r e s e n t a d o p e lo B v d F
. r J O ã. o E v a n g e
li sta sob re O ce le b re fan a t i co A n to n i o C onse lhe i ro .


A g r ad e ce u se a r e m e ssa d as of e r tas
-
.

º
O S r l S e cr e tari o comm un i ca q ue o soci o D r E va
. .

r i sto N u n e s Pi r e s parti ci poun ã o pod e r compare ce r a pr e


s e n te s e ssã o .

E m d o J or n a l d o B r az i l of e r e ce O b ole ti m
n om e
d o m e s m o j orn al pub li cad o log o apó s a ch eg ad a d o t e
le g ram m a o fd c i al sobr e a pac íd ca ç㺠d º R i o G ran d e
A CT A S DA S s e ss õ e s D e 1 8 95 86 7

d º S ul, d e q ue o re fe ri d o J or n a l j á t i nh a d ado n otí c i a


ao p ubli cº .

E , m ai s , com m un i e s te r fe i to e n tr e g a ao S r 1 Vi ce .
º

P re si d e n te , G e n e r al D r Joã º S e v e r i an º , d a cº lle cç ã o d a
.

R e vi s ta d o Insti tuto, q ue S E x con f ara para fi g urar na. .

E xposi çã o C olom b i an a d e C h i cag o .

O FFE R T A S

A g rad e ce u se -
a r e m e ssa d as me sm as .

O R DE M DO D IA

P roce d e n d o se ,
-

por e sc r utín i o s eãc r e


v t
oot,
a ç ã o d os

p a r e c e r e s d a co m m i ss ã o d e ad m i s s ã o d e s oc i os ,
r e l a ti vos
aos can d i d a tos D rs C i n ci n ato C e sar d a S i lva B rag a,
.

J osé M ari a V e lh º d a S i lva e F e rn an d o L uiz O sor i o, foram


os m e sm os S rs un an i m e m e n te acce i tos e pr oclam ad os, º
.

º
i i i f i
º

p r m e ro s oc o c or r e s po n d e n te , e º s 2 e 3 sº c i os e e c t v os
d o I n sti tuto H i stori co .

A ch an d o s e n a sala i mm e d i a te tr e s soci os ulti m am e n te


-

e le i tos , o S r
o
P r e si d e n te con v i d a º s S rs l e 2 S e cr e
.
º
.

t ar i os para i n tr od uz i re m n a sala d as ses sõ e s os S rs D r . .

M an oe l d e O li ve i ra L i ma, S e cr e tari o d a L e g aç ão B raz i le i ra.


e m B e rli m , D r A r i sti d e s A ug usto M i lton , D e p utad º
.

fe d e ral pe lo E s tad o d a B ah i a e D r F e r n an d o L ui z .

O sori o, M i n i str o d o S upre mo Tr i b un al F e d e ral, o q ue


fe i to, e tom an d o asse n to os n ovos con soci os , for am sa u
d ad os com ob se q ui osas ph ras e s pe lº S r P re si d e n te , ag ra .

d e ce n d o, cad a um d e pe r S i , a n om e aç ã o q ue re ce b e ram .

P e los S r s D rs O li ve i ra L i m a e A r i sti d e s M ilton


. .

foram profe ri d os º s se g ui n te s d i scur s os :


«S r . P r e si d e n te I llus tre s con soci os A g r ad e ç o .

p r º fu n da m e n te r e cº n h e ci d o a h on r a i n si g n e q ue acab a d e
d i spe n sar m e o I n sti tuto H i stori cº e G e og raph i co B raz i
-

le i ro ad mi tti n d o m e e m o n um e ro d e se us m e mb ros, e
-

ag rad e ç o n ã o m e n os calor osam e n te as palavras ama b i li s


S i m as q ue ouvi n e s te m om e n to d a b occa d o ve n e ran d o

Pre si d e n te , assi m com º as q ue e scre ve ram os d i g n os r e la


tore s d os par e ce r e s A m on og r aphí a e m q ue pr ocur e i
.

s y n th e ti sar a h i stori a d e um d os m ai s n otave i s E s tad os


36 8 R E V IS T A T R IM E N S A L , DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

da U n i ão —
h i stori a c h e i a d e lan ce s dramatícos, d e i llusõ e s
g e n e r o s a s , d e lu ta s e p i ca s p e la li b e rd a d e c o m o n e n h u m a
outr a n o B r az i l r e c e b e u o m ai or g alard ã o a q ue e upod i a

as pi r ar , se rv i n d o d e títu lo ã m i n h a candi d at ura, q ue al


g u n s e m i n e n t e s co n s o c i os t ã o bi z a r ra m e n t e p a t r oc i n a r a m .

O pre mi o d o I n sti tuto n ã o ca h i n comt udo , ouso


d i z e l o, e m te r re n o i n g rato, se r vi u m e an te s d e e s tí m ulº
- -

p o d e r o s o p a r a a c o n fe c ç ã o d e n o v o s t r a b a lh o s h i s to r i co s
e lítte rari os , q ue con to s ub m e tte r ã vossa j u d i ci osa apr e
ci aç ã o, um d e lle s m ui to prox i m am e n t e C allab orar e í d e s ta .

fó rm a , posto q ue m od e stam e n te , n a ob ra i m por tan tí s s i ma


j á r e a li z a d a p o r e s ta a s s o c i a ç ã o ã q u a l a h i s to ri a n a c i o n a l
t ud o d e v e .

D i z i a m e h a pouco e m L i sb oa um g ran d e e scri ptor


-

p o r t u g u e z , o S r . T h e o p h i lo B ra g , q
a u e a l e i t u r a d a c o l
le cç ã o d a R e v i sta d o I n sti tuto re pre se n tava um e s tud o
com ple to d a h i stori a b raz i le i ra , e e f e cti vam e n te as s i m é .

O s d ocume n tos vali osí s s i m os ah í publi ca d os , as m e m º ri as


i n te re ssan tí ss i m as ah í e stam pad as , ab r an g e m e e n ce r ra m
tod o o n º sso passad o C on s t i tue m O cam pº m ai s fe r ti l d e
.

i n ve st ig aç õe s , a fon te m ai s caud al d e s ub sí d i os para


aq ue lle q u e se di s pon h a a e vocar 0 B raz i l d e outr os
,

te m pos , e a b uscar n os factos a si g n i fi caç ã o ph i losoph i ca ,


d oand o a d e te rm i n an te S upe ri or , a le i do prog r e sso, q ue
re g u le tod o O d e scob ri m e n to h um ano .

D e s te In sti t uto têm fe i t o parte O S e scri ptor e s m ai s


fe cun d os , os h i sto ri ad ore s m ai s d i sti n ctos : V arnh ag e n ,
M ag alh ã e s , G on ç alve s D i as , P e re i ra d a S i lva , J osé H y
g i n o , o u t r o s m u i t os , e n a lt e c e r a m s e u s a n n a e s co m t ra
b alh os pri m orosos d e e r ud i ç ã o .

N uma palavra, o In s ti tuto H i stori co r e pre se n ta O


e sfor ço m ai s con s i d e rav e l, a te n tati va m ai s fe li z —

p o i s
u e a o r o º u o e x i to d e e s tud o colle cti vo q ue 0 B raz il
q c —

of e r e ce , e d e q ue d e ve or g ulh ar se J u -
. stam e n te d e svan e
ci d o d e , g raç as ã vossa b e n e vole n ci a , e n d le i r ar m e e n tr e -

tã o pr e s tan te s factore s d a n os sa e xpan sã o lí tte rari a , d e


n ovo e xpri mo a tod os a m i n h a g rati d ã o, e g ostosame n te
of e r e ço ao I n sti tuto os me u s s e r vi ç os , ag ora n a A lle
m an h a , d e fut uro n os pos tos por q ue ti ve r d e tran si tar
e m m i nh a car re i ra
A CT A S DA S s e ssõ e s D E 1 895

S e n h ore s d o I nstituto H i st ori co e G e og raphi co B ra


z ile i ro
P e rm ítti q use d a pa ravra pa ra ag r ad e ce r ao
ue eu
illustre Pre si d e n te d e s ta d i s ti n cts S oci e d ad e as saud açõ e s
e loq ue n te s , posto q ue li son g e i raS d e mai s , com q ue se
d i g n ou e lle d e fe stej ar a mi n h a r e ce pç ão n e s te g r e mi o ,
q u e s y m b o lis a um a d as i n s ti tu i ç õ e s m a i s p a t r i o tí ca s e v e
n e ran d as d o n os so paíz .

A s ur pr e z a q ue e x pe r i m e n te i , S e n h or e s, ao sabe r q ue
vos tí n h e i s le m b r ad o d a h um ild ad e d o m e u n om e para e le
val o - —

p e l a co n sa g r a ç ã o d e v o s s o s s u f r a g i o s a té ã a l
tur a d e sta cad e i ra , q ue occupo ag or a , é s ó com para ve l aº
j ub i lo q ue m e assalta pe la coi n ci d e n ci a fe li z d e pe n e tr a r
e u n os h um b r ae s d e s te r e ci n to, n o d i a e m q ue 0 B r az i l
i n te i ro can ta o h y mn o dulcíssi mo d a paz , comm e mor an d º
um acon te ci m e n to , q ue va i se r d o s m ai s m e morave i s d a
n ossa hi stori a .

R e alm e n te , S e nh ore s, a paci fi caçã o d o R i o G ran d e d o


S ul, e f e ctuad a apó s um a luta s an g uín ole n ta e fra tr i ci d a
q n e , r e ta r d an d o a c º n s o l i d a ç ã o d a R e p u b l i ca , e sg o t a va aº
m e sm o te m po as forç as vi tae s d e nossa patr i a , é m oti vo
p ara n o s d a r m os p a r a b e n s r e cí p r o c o s , i n te rc a la n d o n a
se ssão d e h oj e uma n ota e spe ci al d e ale g r i a fran ca e d e
e sp e ran ça alv i ç are i ra .

O I n sti tuto, b e m o com pre h e n d e ís , r e g i s tra com O


m axi m o e n th nsi asm o e ve rd ad e i ra alacr íd ad e tã o faustoso
e p r o m i s so r s u cce s s o ; e x a c ta m e n t e p o r q u e o I n s ti t ut o
te m por m i r a pri n ci pal ma n te r as trad i ç õe s n ac i onae s , e
afe r vor ar o culto aos n ossos m ai or e s , com o os d oi s factor e s
d o ab soluto amor , q n e é º am or d a pat ri a, con form e di sse
alg u em .

S e n h or e s N ã o e d e h oje o m e ur e spe i tº pe lo e s
forço con s tan te , e m b ora pouco apre ç ad o, n e m é n ova a
m i n h a ad m i raç ã o pe la te n aci d ad e ad m i r ave l, ai n d a q ue
n ad a e spe ctac u losa , com q ue te nd e s con tr i buí d o para a e lu
cíd açã o d e factos n otave i s d e n os sa V i d a n aci on al, con cor
r e n d o assi m par a a pos th u ma r e cons ti tui çã o da j usti ça e
o tr i u m ph o d e d n i ti vo d a v e r d ad e h i stor i ca .

E forç a con fe ssar q ue se r vi ç os tã o pr e ci osº s n ã o sã o


'

d e vi dam e n te avali ad os , talve z por d e stoa r d a i n d ole d º


47 T on o L V III , e . n .
37 0 R E V IS T A T R I N E N S A I. D O I N S T IT U T O H I S T O R I C O

In sti tuto e n ão con vi r ã g ravi d ad e d e suas e locub ra


,

ç õ e s , o a r r ui d o q u e h o j e e m d i a a co m p a n h a o m o v i m e n to
m ai s i n si g n i fi can te , e o e stre pi to c om q ue se costum a
an n un ci ar ag or a os n om e s d e s s e s ou tr os , q ue se e storce m
n um a sê d e d e ce le b ri d ad e r e t um b an te , se b e m q ue e ph e
m e r a e fallaz .

O I n sti tuto v i v e , e c e rt o, a vi d a d os h um i ld e s e
m od e st os O pe rar íos d o prog r e sso e d o b e m N e sta ofd ci n a .

i g n orad a d e um tr ab alh o h on e s to e paci e n te , poré m , sã o


forj ad as as ar m as com q ue se d ã comb ate a m ui to e s que
ci m e n to d olor os o, a m ui to e r r o fun e sto, m ui ta i n i q ui
d ad e atr oz D aq ui re s urg e m as g ran d e s g lor i d caçõ e s , q ue
.

o pe r passar i n i n te rr upto d os t e m pos pr e par a e d e fe n d e .

T r an si tam por aq ui O S h om e n s , q ue i n fluí ram n o pr e s e n te


p a r a v i n g ar a s i d a d e s d o pas s ad o e t r a n s m i t ti r e n s i n a
m e n tos fe cun d os à s g e r aç õ e s d o porv i r .

H a , S e n h ore s , q ue m passe i n d i f e r e n te p or um m on u
m e n to, q ue atte sta n ã o ra ra som m a e n or m e d e sacri fí ci os ,
e a con ce pç ã o g e n e r osa à s v e z e s d e um h om e m , d e um

p o v o o u d e u m a r a ç a i n te i ra o u tra s v e z e s. P a r a e s se s d e
n ad a v ale rã o se g ur ame n te , as v oss as V i g íli as e os vossos
e stu d os tam b e m Q uan d o e lle s , e n tr e tan to, n ã o s e com
.

move m n e m se i m pr e ssi on am com as m ar avi lh as q ue D e us


e spalh ou p e la n os sa n atur e z a tr opi cal e opu le n ta , q ue
m ui to é q ue vos n e g ue m o g alar d ã o a q ue te n d e s d i r e i to
i n con te s tave l p e la v ossa ob r a d e patri oti sm o e d e S pre n di
me n to, S e n h ore s ?
M as , i sto n un ca e n ti b i ou a fé ch ri stã d e q ue te n d e s
of e r e ci d o pr º vas i rre cusave í s, até p or q ue n ã o p e d í s ap

p la u s o s ã m u lt i d ã o para pr os e g ui r ím pavíd os n e sse ca


m i n h o, q ue vossa con s ci e n ci a vos traç ou, com o di g n o d e
vó s e uti l a n ossa patr i a B e m m e r e ce i s , assi m , d o B raz il,
.

S e n h ore s , q ue m ai s ce d o ou m ai s tar d e far ã comple ta Jus


ti ça ã rar a ab n e g aç ã o, c om q ue pe rlustrae s o cam i n h o I n
g r a t o e o b s cu r o q ue e scolh e ste s par a o cam po d e vossa
.

acti vi d ad e .

E e uv os ag rad e ç o pe n h or ad i ssím o a g e n ti le z a, com


q u e m e ch am as te s par a collab or ar com v osco n e ssa ob ra

g i g a n t e s c a d e q ue o In s ti tuto, e m b oa h ora , se e n car


re
g ou.
A CT A S DA S se s s õ e s D e 1 8 95 71

P e r te n ç o ao n um e r o d aq ue lle s , q ue com pr az e m se —

e m r e volve r o pó d os arch i vos par a se d e b ru ç a r e m s o b re


a pag i n a d o i n f oli o am ar e lle n to, e m q ue lan ç ou suas
-

i d e as um e spí ri to, q ue j á se e volon d a te rra ; para i n qui ri


r e m d a e statua e d o pai n e l, assi m com o pe rg u n tar e m ao
v e lh o m oste i ro, e q ue pe n s ar am , O q u e se n t i r am , O q ue
d i sse r am n oss os ante passad os .

E se mpr e se m e afi g ur a q u e u m r ai o d e luz i g n ota


íllum i n a o pai n e l, e um a v oz d e scon h e ci da q ue b r a a
m ud e z d a e st a tua , c om o somb ras i n n um e r as e r g ue m se -

d as ruín as d o m ost e i ro pa ra m e fallar e m d a v i d a q ue j á


p a s so u , p ara m e í m p e ll i r e m a o t u r b i lh ã o d a e x i s te n ci a ,

q u e a i n d a e s t ua e p p
a l i te , p ar a m e r e c o r d aram o fi m
q u e t ro u x e O h o m e m à . te r r a e t u d o i s to pº r e n tr e arr oubos
d e am or e pran tos d e s aud ad e s .

E i s , me us S e n h or e s , porque e u acud i log o ao vosso


app e llo , e ch e g o s i n ce r am e n te an i mad o d o d e se j o d e ag i r
e lab or ar com vosco L am e n tº ape n as .
q u e o m e u c on
c ur so v e n h a a s e r q uasi n ullo , e n e n h u m pr e sti g i o possa
me u n om e tr az e r aos b atalh ad or e s d e tã o b e m d i ts cruz ad a .

E u s e i , por é m , av ali ar q uan to vai d e i m pon e n te e


g e n e r o s o n o s m i la g r e s q u e t e n d e s r e a li z a d o p a ra c o n s e r
v ar e s ta associ aç ã o n o pé d e pr ospe r i d ad e re lati va e m q u e
e lla s e e n con tra ag ora .

E pe rfe i tam e n te calcu lo tod a a e x te nsã o d o vosso pa


tri oti sm o e tod a a m ag n i tud e d o vosso com m e tti m e n to ,
a fd r m a d as p or e ssa pe r se ve ran ça , q ue é o vosso m ai s h on

r º so b ra z ã o .

R e con h e ç o, m e us S e n h or e s , q ue cad a V olum e q ue e n ri


q u e c e a v o ss a b i b li o t h e ca , b e m co m o c a d a p r e c i o s i d a d e

q u e or n a m e n ta o v o ss o m u se u r e p r e se n ta u m a t e n t a ti va
n ob i li tan te e fe cun d a ; d e v e se r con si d e rad o com o pr ova
'

d o vosso ard or pe las con q ui stas d a g e og raphi a , d o V O S S O


d e v otam e n to ã causa cosmopoli ta d a h i stor i a .

Q uan to a m i m , con fe ssº q ue é b e m pº b r e a bag a


g e m l i tt e r a r i a q u e t r a g o p ar a s u s t e n t a r a j o rn a d a t ã o
lon g a , q uan to custosa , e m q ue o I n st i tuto an d a e m
pe h a d o
n . S ó a vossa g e n e rosi d ad e pº d e ri a r e putal a ti -

tulo suf i ci e n te para se r e u r e ce bi d o h oj e como V O S S O au


xili ar o vossº i r m ã o .
872 R E V IST A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I C O

T e nho fé , com tud o,


q u e a m i n ha b oa v on tad e h a d e
snppr i r van taj osame n te a i n com pe te n ci a d e q ue m e accu so
e m publi co, e se m o m e n or con s tr an g i me n to e d e q u e n os
v ossos e xe m plº s h e i d e h an ri r a for ça n e ce ss ari a para
comb at e r e tri umph ar .

O q ue pº sso e d e vo, S e n h ore s , vos asse g urar e q u e


te n h o cad a um d os vossº s vº lum e s com o ri co man an ci al
d e e st ím ulos nº b re s ; e q ue d e scub ro e m cad a um a d as
r e lí q u i as , q ue O vosso m use u r e s g uard a, um m arco d a
ci vili saç ã o d os povos , e n ce rran d o ora u m poe m a º r a um a ,

le n d a, e d an d o tod os um a prova i r re frag ave l d a om n i po


te ue i a e d a bond ad e d e D e us .

E u vouconclui r, m e us S e n h or e s E se a mi n h a pa .

lavra d e santor i sad a e palli d a pô d e cob rar al g um valor , ao


m e n os, d a sole m n i d ad e d e ste i n s tan te , S i rva e lla d e i n ci
ta m e n to aº V º ssº n obre e m pe n h o, com o o faç o pr e g ã o da
n ossa g lori a .

S e n h ore s ! N as h oras d e d e sale n tº e an g us ti a, d e que


n i n g ue m se pô d e for rar n e ste m u n d o, vos d e ve se rv i r d e
cº n solaç ã o e d e con forto a con sci e n ci a d e q ue O Insti
tuto, S º b vossos auspíci os , r e ce be rá tríump h an te e g lo

r i osº as be n ç 㺠s da pos te r i d ad e .

E uvº s sand o tam b e m , S e n h ore s ! »


R e spon d e u o S r C on se lh e i ro M . F C orr e i a , com o
. .

º r ad or ad h oc .

O S r P re si d e n te le u a se g ui nt e proposta q ue foi ap
.

p r o va d a , e sta n d o as si g na d a p o r t od os o s s º ci o s p r e s e n t e s
« P r o om os
p q u e O I n st i tut o H i st or i co a pr e s e n t e ao
S r P re si d e n te d a R e pub li ca as suas re spe i tosas e cord i ae s
.

fe li ci taç õ e s pe la paci fi caçã o d o R i o G ran d e d o S ul, ausp í


ci oso facto q u e ve i o pô r t e r mº ã d e sastrosa g ue r ra ci vil ,

q u e p r tan to te mpo, i n fe li z m e n te , pe rtur b ou a un i ão d a


o
fam ili a b raz i le i ra S ala d as S e ssõ e s , 2 5 d e A g osto d e
.

1 895 . 0 H .d A qui n o e C astr o, Pr e si d e n te , M an oe l


'
.

F r an ci sco C orr e i a , 2 V i ce Pr e si d e n te M ar que z d e P a r a


º
-

º
n ag uá , 3 V i ce Pr e si d e n te , H e n r i R a! ar d , l S e cr e tar i o,
-
º

T h om az G ar cez P ar an h os M on te n e g r o, 2 S e cre tar i o i n te


ª

r i no, D r L i be rato d e C astr o C ar r e i r a , T h e sour e i r o, D r


. .

C esar A u usto M ar que s , A n ton i o J osé G om e s B r an d ã o,


J oa q ui m i r e s M a ch ad o P or te lla , B ar d o d e C ap an e m a ,
A CT A S DA S se ssõ e s D E 1 895 73

A r is ti d e s A ug ustº M i lton , F e rn an d o L ui z O sori o; M iln ocl


d e O li v e i r a L i m a .

E apr e se n ta da a se g ui n te pr oposta
'

Propomos para soci o corr e spon d e n te n o E stade d o '

P ar á o ci d ad ã o M an oe l B ae n a, sº lte i ro, m ai or d e 4 0
.

an n os , e m pre g ad o pub li co apose n tad º , se r vi n d o d e tí tu los


p a r a s u a a d m i s s ã o as O b ra s i m p r e ssa s e m an usc r i ptas d e
sua r e d acç ã o, q ue n e s ta d ata of e r e ce ao I n st i tu to S ala .

d as S e ssõ e s e m 2 5 d e A g osto d e 1 8 9 5
,
A n ton i o J G o.
— .

m e s B r an d ã o . T G . P ar an h os M on te n eg r o
. Dr .

.

C astr o C ar re i r a . P M a ch a d o P or te lla
. .

commi ssã o d e H i s tori a , se n d o r e lator o S r G e ne


'
A .

r al D r J oã o S e ve r i an o
. .

O b te n d o a palav r a o S r D r C e s ar M ar q ue s , n a . .

q u a li d a d e d o re l a to r , l ê o se g u i n t e p a r e c e r :
«A comm i s sã o d e H i stori a d e s te In sti tuto, cu m pri n do
as d e te rmi n aç õe s r e ce b i d as a r e s pe i to d a pr oposta d º
c i d ad ã o R ay m un d o C y ri aco A lve s d a C unh a par a soci o
cº r re s pon d e n t e n o E st ad o d o P ara, ve m h oj e d e ce m

p e n h e r se d

e ss e e n c a r go .

P osi çã o s oci a l O can d i d ato é n atur al d a ci d ad e d e


.

B e lé m d o G r am Para, te m 3 2 an n os d e i d ad e , é casad o e

com d lh os ; e profe ssor ti tu lad o pe la E scola N ormal, T e


n e n te C oron e l d a G uard a N aci on al, e C on tad or d o T h e
-

sou r o E s tados ] .

O br as p ubli cad as E m 1 8 9 4 pub li cou a G cog r ap h i a


.

e sp e ci a l d o P ar á , appr ovad a u n an i m e me n te p e lo C on se lho


S upe r i or d e I n strucç ão P ub li ca par a uso d as e scolas .

A pe q ue n a C hor og r ap hi a d a P r ovi n ci a d o P ar á , e m
1 8 8 7 , ob r a d e m ui tº m e r i to pe los d i ve rsos as sum ptº s , d e
q u e t r a t a co m m i n u c i os i d a d e e p ro d ci e n c i a .

U m V olum e d e B i og rap h i as d e P arae nse s n otav e ís e m


v ari os r amos d as sc i e n ci as e d as ar te s .

N oti ci a sob re os e d i d ci os pub licos d a capi tal e os


e d i d ci os parti cu lare s m ai s n otave i s .

N oti ci a h i s tori ca, tº pog raphi ca e g e og raph i ca d a ci


d ad e d e S oure , e d a vi lla d e S C ae tan o . .

N oti ci a h i stori ca sob re a se cre tar i a d o g ove rn o d o


P ará com os n ome s d e todos os se cre tari os , d e claran d º o
.

te m po e m q ue e x e rce ram e sse carg o .


3 74 R E V IS T A T R IM E F tS Á L DO IN S T IT U T O II IS T O R I C O

N oti ci a h i stº íri e a sobre o T h e souro E stad º al S º b o


me smo m od e lo
O b as In ó d i tas
r '

N oti ci a hi s toric a , topog ra ph í ca , e g e og raph íca d e


P ovoaçã º , a qual o f e re ce u ao I n s ti tuto , q ue se m d uvi d a
ª v j ª lã ª l f» como ob r a d e sub i d o m e ri to
'
'

C ti n ua çã o d as b i og raph i as , q ue p re te n d e e n fe i
on
xar n um volum e
'

º f e rtas A lém d e tud o i sto, of e r e ce u por i n te r m e d i o


.

d o r e lator obras or i g i n ae s e i n e d í tas d o D r Patron i , uma .

p lan t a e di v e rsa s V i s ta s d a c a pi ta l , al g u m a s p e d r i n h as
d as prai as d e J oan n e s m ui to li sas , par e ce nd o um as
com botas, outra com u m a lan ç ad e i r a d e m ach i na d e costur a ,
e fi nalm e n te outr a se m e lh an te a um sapati n h o raso : o 1
º

tom º d a R e vi s ta d a S oci e d ad e E stud os P ar ae n se s , on d e


fº i i m pr e sso um arti g o d e lle i n ti tulad o O P ad r e A n ton i o
V i e i r a n o P ar á , alé m d o pre c i osí ssi m o m an uscr i pto,
Ih oje un i co, d a S oci e d ad e F e d e ral P ar ae n se , e scri pto e m
77 d e S e te m b r o d e 1 8 3 3 , assi g n ad o por 1 0 4 4 ci d a d ã os
d o s m ai s n otav e i s .

P or e sta si mple s re se n h a con cluo-se q ue O can di d ato


p º ss u e m e r i to , t e m a m o r ao e s tu d o d a h i st or i a p a t r i a ,
e

p o r t an t o m e r e ce s e r ch am a d o p ara tr a b alh a r aº n o ss o
lad o com o nosso con soci o S ala d as S e ssõ e s d o I ns ti t uto
.

H i stori co, e m 2 5 d e A g ost o d e 1 8 9 5 D r C esar A ug usto


.

.

M ar que s .A —
B r asi li en se
. .

S ub m e tti d o ã d i scussã o, e se n d o appr ov a d o, vai o


p a r e c e r à comm i ssão d e ad m i ssã o d e soci os , te n d o cº m o
.

r e lator º S r B arã o d e A le n car


. .

C on ti n uan d o com a palavr a o S r D r C e sar M ar q ue s . .

faz d i ve rsas con sid e r aç õ e s sob r e º s tr ab alh os , d ocum e n tos


or i g i n ae s e m ai s obj e ctos q ue s e ach am sob r e a m e sa, os
quae s troux e par a o I n sti tuto e cuj a O f e r ta con sta d a acta
d a se ssã o an te r i º r .

P e r g un tan d o o S r P re si d e n te se alg um soci o d e se


.

J a va t e r a pala vr a para le i tur a d e trab alh o pr º pri o , o S r


D r C e sar M ar que s pe d i u a e p assoua le r suas R e sp e i tos as
. -

obse r va çõ e s ã ce rca d os C laus tr os e C le r o n o B r a z i l tra


,
b h o d o s oci o C omm e n d ad or J osé L uiz A lve s e j á publi
a l
cad o n a R e vi sta d o In sti tu to
A CT A S DA S s e s sõ e s D E 1 89 5 37 5

N ã o h av e n do mai s n ad a a tratar -
se , o Sr . Pre si d e n te
e n ce rr a a se s sã o .

T . G . P ar an h os M on te n e g ro,

e º
S e cre tari o i n te r In o .

S E S S Ã O O R D IN A R I A E M

1 2 8 DE S E TE M B R O
D E 1 895

B e sid e rwi a dº S r C ons e lhe ir o O H d A qui no C astr o


' '
;

. . . e

h ora da tard e , pr e s e n te s os S rs soci os C onse


'
A 1 .

lh e i ros A q ui n o e C astro, M F C orr e i a , H R af ard , D r


. . . .

A lfr e d o N a sci me n to, D e se mb ar g ad or P M on te n e g rº , .

C om me n d ad or G ome s B rand ã o, D r A m e r i co B r az i li e n se , .

A ri s ti d e s M i lton , se rvi n d o d e 2 S e cr e tar i o ã c on


º
e Dr .
,

vi te d o S r P re si d e n te foi ab e r ta a se ssã o
.
, .

L i d a a acta d a se ssã o an te r i or , foi a pprovad a O .

S r l S e cr e tar i o d ã con ta d o se g ui n te
.
º

E XP E D IE N T E

O ffi ci o D o X I C on g r e sso d os A m e r i caní stas


con vi d an d o O I n sti tuto para n om e ar um re p re se n tan te no
m e sm o C on g re sso , q ue h a d e r e un i r se n o M e x i co e m 1 5 —

d e O utub ro proxi m o ou pe lo m e n os e n vi ar um trabalho


sob r e alg u n s d os th om as e x p re ssos n o prog ramma j un to .


O pport un am e n te se proví d e n ci arã a re spe i to .

C arta d o S r C on se lh e i ro A le n car A rari pe , comm u


.

n i can d o t e r r e ce bi d o o i n d i c e of e r e ci d o ao In s ti tuto pe lo
S r C omme n d ad or M anoe l F ran ci sco d o N asci m e n to, e
.

q u e v a i e x a m i n e i o e con fr o-
n tal o c om tr ab alh o s e u i d e n-

ti cº , par a s e p od e r faz e r a con v e n i e nte i m pr e ss ã o .

O S r P re si d e nt e com un i ca q ue , fi n d a a se s s ã o
.

an te ri or , e m O b se r van ci a d a r e soluç ã o tom ad a pe lo I n s


ti tuto, d e apre s e n tar as s uas fe li ci taçõ e s ao S r D r . .

P rud e n te J osé d e M orae s B ar ros , pe la pacifi caç ã o d o R i o


G ran d e d o S ul, di ri g i ram se ao palaci o d e I tam araty , -

com O P re si d e n te , O S S º ci os C on se lh e i r o M F C orr e i a, . .

B arã o d e C apane m a, D r M ach ad o P or te lla, C omm e nd ad or


.
37 6 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T I T U T O H IS T O R I C O

G ome s B ran d ã o, D e se m barg ad or P ara n h os M on te n e g ro ,


D r A r i sti d e s M ilton e D r F e rn an d o O sori o, e c um
. .

p ri r am a m i s sã o d e q ue s e e n ca rr e g a r am .

O R DE M DO D IA

l S e cr e tari o foi li d o o se g ui n te pare ce r


P e lo S r º
.

A com m i ssã o d e ad mi ssã o d e soci os , c on cord an d o


com o par e ce r d a i llus trad a commi ssã o d e H i s tori a , opi n a
tamb e m para q ue se j a acce i to como soci o corre s pon d e n t e
o Sr D r A n ton i o d e T ole d o P i z a
. . R i o, 8 d e S e te m b r o .

de 1 895 M an oe l D a n ci sco C or r e i a
. A f on so C e lso » . .

F i cou sob re a m e sa para se r votad o n a se g ui n te


se ssã o .

N ad a m ai s h av e n d o a tratar -
se , o Sr . Pre sid e n t e
le van t a a s e ssã o .

A r i sti d es A . M i lton ,
s e rvi n d o d e º S e cre ta ri o º
.

1 3 '
S E S S ÃO O R D I N A R IA E M 2 2 D E S E TE M B R O
D E 1 895

P re sid e nci a do S r C ons e lhe i r o 0


. . H . d A quino
'
e C astr o

A 1 h ora d a tar d e , ach an d o- se p re se n te s
S rs os .

soci os A q u i n o e C astro, G e n e ral J oã o S e ve ri an o, C o n se lh e i r o


M F C orr e i a , M arq ue z d e P ar an ag uá , H R affard D r
. . . .
,
.

C e sar M ar q ue s , C om m e n d ad or G om e s B ran d ã o , D r .

C astr o C ar re i ra , C on se lh e i ro S ouz a F e rr e i r a , D r A me .

r i co B raz i li e n s e , D e se m b ar g ad or P M on te n e g ro, D r . .

M P orte lla, D r O li ve i r a L i ma e D r A ri sti d e s M i lton ,


. . .

se r vi n d o d e 2 S e cre t ari o, foi d e cla rad a ab e r ta a se ssão



.

L i d a e approvad a a acta d a se ssã o ante ri or o S r l


º
.

S e cr e tari o d ã con ta d o se g ui n te

E XP E D IE N T E

O f ci o :
com u
í D o d i re ctor d a B i bli oth e ca N aci on al
n i can d o q ue proce d e nte s d a S m i th son i an I n sti tuti on
a c r as n a s s e s sõ e s 1 89 5 37 7
'
DE

e x i s te m n aq ue lla r e par ti ç ã o li vros d e sti n ad os ao I n sti tuto


e pe d lh e q ue m an d e
e -
pe s soa a utor i sad a para r e ce be l os -
.

P rovi d e n ci ou se
— -

O m e s m o S r S e cr e tari o com mun i on q ue por avi so


.

r e ce b i d o d e poi s d a se ssão an te ri or o S r Dr E N un e s . . .

P i re s j usti tlcou a sua ause nci a e m se g ui d a d e clara o S r .

D r C e sar M ar que s te r faltad o aq ue lla se ssã o por n ão


.

h ave r e m te m po re ce b i d o o r e spe cti vo con vi te d e clar a


ç ã o q u e fe z t a m b e m o S r D r C as tro C arr e i r a
. . .

A ch an d o se n a sala i m m e d i a ta o S r D r F ran ci sco


-
. .

B apti sta M arq ue s Pi nh e i r o, q ue ve i o tomar posse d o log ar


d e soci o e ife c ti vo d o I n st i tut o, o S r Pr e si d e n te con vi d a .

os S rs l e 2 S e cr e tar i os para i n trod uz i l o n o r e ci nto,


ª ª -
.

o q ue fe i to com as form ali d ad e s d o e sty lo, tom ou ass e n to


o r e fe r i d o r e c i pi e n d ar i o .

A pó s as palavras d e b e n e volo acolh i m e n to profe ri d as


p e lo S r P r e.si d e n t e , o D r M ar q ue s P
. i n h e i ro ag ra d e c e u a
s ua ad m i ssã o ao g re m i o d o I n sti t uto se n d o lh e re s pon di d o —

p e lo S r C o n s e
. lh e i r o M F C orr e i a , e m s ub st i tui ç ã o d o
. .

orad or .

O R DE M DO D IA

C orre n d o o e scr utín i o sob re o par e ce r d a com m i ssã o


d e ad m issão d e soci os , q ue h avi a fi cad o sob re a m e sa , foi
un an i m e m e n te appr ovad a a ad m i ss ã o d o S r D r A n toni o . .

d e T ole d o Pi z a , proclamad o soci o corr e spon d e n te d o I n s


ti tuto H i s tori co
F oi lid o o se g ui n te pare ce r d a com m i ssã o d e H i s .

C omo ti tulo d e ad m i ssã o para m e mb r o corre spon d e n


«

te d e ste I n sti tuto , d o S r M anoe l B ae na , par ae n se , m ai or


.

d e 4 0 an n os , solt e i r o, e d i r e ctor apose n tad o d a s e cr e tar i a


d o G ove r n o d o Pará , foram pre se n te s à com m i s sã o tr e s
.

opuscu los i mpr e ssos i n ti tulad os , o l , I n formaçõ e s


º

sob re as C omarc as d a P r oví n ci a d o P ará , org an i za d as e m .

vi rtud e d o A vi so C i rcular d o M i n i s te ri o d a J usti ç a , d e


2 0 d e S e te m b ro d e P ar ã 1 8 8 5 0 2 ,
ª
I n d i ce
alph ab e ti co d a L e g i slaç ã o Pr ovi n ci al d o P arã , d e 1 8 5 4 a
1 8 8 0 , com pre h e nd e n d o os a ctos e d e ci sõ e s d o G ove r n o da
T omo L V III P . n .
,
378 az vrs ra
'
T R IM E N S A L no m s r rr uro m sr om co
' ' '

P rovi nci a até 1 8 7 9 i n clusi ve » ; e o 3 , « I n d i ce alph abe ti co º

d a L e g i slaçã o d o E stad o d o P ar á ( 1 5 d e N ove m b ro d e .

1 88 9 a am b os ta mb e m i m pre ssos no P arã ,


e ste e m 1 8 9 4 e aq ue lle e m 1 8 80 ; e m ai s tr e s r e lç õ e s
n om i n ae s , m an uscr i p ta s : d os g ov e r n ad ore s , cap tã e s
g e n e r ae s e j u n t a s g o v e r na ti v a s d e 1 80 4 a 1 8 2 4 , i n c l u i n d o
a j un ta r e voluci on ar i a re pub li c an a d e 3 0 d e A bri l d e s s e
ulti m o an n o ; d os Pr e si d e n t e s d e sd e 1 8 2 4 a 1 88 9 , e
'
fi n alm e n te a 3 d os g ov e rn ad or e s n o d omí n i o d a R e pu
bli ca .

D e n tr e tod os e sse s tr ab alh os, q ue r e ve lam b oas d i s


p ço s i õ e s d o a u to r p a r a o e s t u d o d a s c o u s a s p a t r i a s , d e s t a
ca se
.
-
o pr i m e i ro pe las m i n u ci osas d e scr i pç õ e s corog r a

p h i ca s e h i s to r i c a s d e to d o s o s lo g a r e s d a q u e ll e E s t a d o e

p a r e ce m r e c o m m e n d a r s u fii c i e n t e m e n te o c a n d i d a to ao
log ar para q ue é pr oposto .

E e ssa a opi n i ã o d a comm i ssã o, q ue acr e di ta se rã


'

tam b e m a d o In sti tuto S ala das s e ssõ e s e m 2 9 d e


.

S e te m br o d e 1 8 9 5 J oã o S e ve r i an o d a F on se ca
. .

Dr .

C e sar A ug us to M ar que s A m e r i co B r asi li e n se »


. .

P osto e m d i scussã o e n ã o h ave n d o q ue m p e d i s se a


p a l a vr a fo i o pa r e c e r a pp r ov a d o ,
e r e m e t tí d o a c o m m i s
sã o d e ad mi ss ã o d e soc i os , s e n d o r e lator o S r . C on se
lh e i ro C orre i a .

0
0 Sr 1 . S e cr e tari o i nform a q ue a com m i ss ã o d e
B i bli og r aph i a g e og r aph i ca vai tratar com acti vi d ad e
d os trab alh os a se u carg o, ach an d o se j ã n om e ad as e m -

d i v e r sos E stad os as com m i ssõ e s e s pe ci ae s n e ce ssari as


p a r a au x í li a l a , a-
g u a r d a n d o o s e s c l a r e c i m e n t o s i n d i s p e n
sav e i s e já e x i g id os para o b om d e se m pe n h o d e ssa t a
.

r e fa .

I n forma ai n d a o S r l S e cre tar i o q ue , atte n d e n d o


º
.

as j ustas con ve n i e n ci as d o I n sti tuto , a comm i ssã o e spe


ci alm e n te e n carr e g ad a d e e s tud ar o m e lh or m od o d e fa
z e r se a i mpr e ssã o r e lati vam e n te e con omi ca d a R evi s ta
-

e sta d an d o os passos pr e ci sos s u lt a d


p a r a e s e r e s o .

P assa n d o se ã ulti m a par te d a or d e m d o d i a, o S r


-
.

D r C e sar M arq ue s le u um tr ab alh o se u a r e s pe i to d e


.

factos occorri d os n o M ar an h ã o n o se culo X V II e m ai s


uma car ta d e F e rd i n an d D e n i s , sob re a vi ag e m d o pad re
A CT A S DA S S E s sõ E S DE 1 895 379

ux S ão re m me tti d os commi s sã o d e r e d ac ção,


'
I vo d E vr e .

par a s e r e m p ub li cad os n a R e vi s ta .

N ad a m ai s h ave n d o a tratar se , le van ta se - -


a se ssã o .

A r i sti d es A . M i lton ,
S e rv i n d o d e º º
S e cre tari o .

1 4:
a
S E S S ÃO O R D IN A R IA E M 6 DE O U TU B R O
DE 1 895

P r e si d e nc i a do S r . C ons e lhe i r o 0 . H . d A q ui no
'
e C astr o

h ora d a tard e , pr e se n te s os S rs C on se lh e i ros


'
A 1 .

A qui n o e C as tro, M F C orr e i a , H R affard , D rs


. . . .

A l fre d o N asci m e n to, C e sar M arq ue s , A r i s ti d e s M i lton ,


C on se lh e i ro S ouz a F e rr e i r a, C om m e n d ad or G om e s B ran
d ã o , B ar ã o d e A le n car e M a rq ue s P i n h e i ro, abre se —

se ssã o .

L id a foi ap provad a O S r P re si
a acta da an te ri or . .

º
d e n t e con vi d ou para se r v i r i n te r i n ame n te o carg o d e 2
S e cre tari o ao S r D r M ar q ue s Pi n h e i ro
. . .

O S r 1 S e cre tari o d ã con ta d o se g ui n t e


º
.

E XP E D IE N T E

O âi ci os : D o S r M i n i stro d a J usti ça e N e g oci os


.

In te ri ore s parti ci pan d o ao S r Pre si d e n te d o I n sti tut o .

H i stori co, e m r e sposta ao offi ci o d e 2 2 d e S e te mb ro p as


sa d o q ue soli ci tou d o M i n i s te r i o d a F az e n d a a e xpe d i ç ã o
d e ord e m afi m d e q ue s e j a e n tr e g ue ao T h e soure i ro d e ste
I n sti tuto, a q uan ti a d e re st o d o s u b sí d i o d e
con si g n ad o n o or ç am e n to vi g e n te p a r a d e s p e z a s d o
I ns ti tuto D o T h e soure i r o d a A cad e m i c R oy ale d e s S ci e n
.

ce s , d e s L e ttr e s e t d e s B e a ux A r ts d e B e lg i q u e a B ru
x e lle s , of e r e ce n d o ao I n stituto H i s tori c o as su as ulti m as

p u b li c a ç õ e s D a S o ci
. é t é d e s S ci e n ce s N a t ur e ll e s d e N e uf
ch ã te l, p arti ci pan d o te r r e ce b i d o e ag r ad e ce n d o as se

g u i n t e s o b r as d o I n s t i tu t o H i s to r i c o R e v i s ta , to m o
L I V 2 , « C olombo» , poe m a por M d e A rauj o Por to
ª
.
380 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H IS T O R IC O

A le g re ; «C h ri stO V ã o C olom b o» por P e re i r a d a S ilva .


.

D a F on d ati on d e P T e y le r V an d e r H ulst ã H arle m ,


.

offe re ce n d o ao I n sti tuto « A rch i ve s d u m usé e Te y le r e


C atalog ue d e la B i bli oth e q ue » D a A cad e mi a R oy ale d e .

B e lg i q ue , pe d i n d o para lh e se r e m e n vi ad os os se g ui n te s
tom os d a R e vis ta d e ste I n sti tuto q ue faltam n a sua col
º
le cçã o tomo 4 9 , 3 e 4 tri m e str e s, tomo 5 0 , folh e tos 3 e
º ª

e ao m e sm o t e m po offe re ce n d o, caso o I n sti tuto n ã o


te n h a com ple tas as pub li caç õ e s q ue lh e faltar e m d a A ca p

d e m i a d a B e lg i ca M an d ouse sati sfaz e r D o T h e sou


.
-
.

r e i r o i n te r i n o, S r D r C astro C arr e i ra , e n vi an d o 0 h a
. .

lan ce te d o tri me stre d e J ulh o a S e te mb ro


'
A com .

m i ssã o d e F und os e O r ç am e n to par a i n te rp ô r par e ce r ,


se nd o r e lator o S r C on s e lh e i r o S ouz a F e rr e i ra
. .

O S r l S e cr e tari o i n forma q ue te m pr ocurado o S r


º
. .

D r E n n e s d e S ouz a afi m d e vê r s e obte m d a C asa da


.
,

M oe d a as m e d alh as d e soci os b e n e me ri tos, q ue se e n car


r e g ou d e aprom ptar , mas q ue ai n d a nã o o pôd e e n con tr ar
e m ai s q u e a comm i ssã o d e B i bli og r aph i a g e og raphi ca
n ã o se t e m r e u n i do , porq ue S ó h on te m , 5 d o corr e n te ,
fallou ao S r P re si d e n te d a me sm a commi ssã o p ara a con
.

voca r .

S r D r A lfr e d o N as ci me n to parti ci pa q ue a A ca
O . .

d e mi a N aci on al d e M e d i ci n a vai ce le b rar um a se sã o so


le m n e e m h on ra d o sab i o P aste ur , n o d i a 1 2 d e ste m e z , as
7 h oras d a n oi te , n a se cre tar i a d o i n te ri or , e con vi d a
o I n sti tuto par a n e lla se fa z e r r e pre se n tar
O S r pre si d e n te n om e i a os S rs B ar ã o d e A le n car ,
. .

D rs C e sar M arq ue s e A ri sti d e s M i lton para e m comm i s


.

sã o r e pr e se n tare m o I n sti tuto n e ssa sole m n i d ad e .

O FFE R T A S

Aq ue con stam d o A ppe ndi ce E mai s as q ue sã o


s .

n e ste ac to apr e se n tad as pe lo S r D r A lfre d o N as ci m e n to . .

-
D i cci on ar i o g e ra l d a L i n g ua G uar a n y , e ncon trad o
e n tre os li vros d o C on se lh e i ro L ad i slau N e tto H id r o
g p
r a h i e d e H a ut S F r an ci sco, um volum e manuscri pto d e
.

E m A d ê t e um a colle cç ã o d e m appas d a provín ci a d e


.

B ue n os A y re s -
A g r ad e ce se o vali oso d on ati vo
.
-
.
A C T A S D A s S E ssõ E S DE 1 895 38 1

O R DE M D O D IA

li d o o se g ui n te pare ce r
E '

«A com mi ssão d e ad m i ssã o d e soci os te ve á vi s ta o .

p a r e c e r d a co m m i s sã o d e H i st o r i a , s o b r e a r
p p o os t a d o
S r T e n e n te C or on e l R ay m un d o C y ri aco A lve s d a C un h a ,
.
-

p a ra s oc i o cor r e s p o n d e n t e d o I n st i tu t o , e é d e op i n i ã o ,

p or te r s i d o j u lg a d a d e s u b i d o m e r i to a ob r a i n e d i t a
of e r e ci d a pe lo S r A lv e s d a C u n h a , i n ti tu
. lad a N oti ci a
H i s tor i ca T op og r ap hi ca e G e og r ap h i ca d o log ar d an omi
n ad o P ovoa çã o, q ue s e j a ap provad a a re fe r i d a pr oposta

.


S ala d as se ssõ e s e m 6 d e O utub r o d e 1 89 5 B ar d o .

d e A le n car M a n oe l F ran cisco C orr e i a


.

.

F i ca sob re a me sa para se r v otad o na se g ui n te


se ssã o .

N ad a mai s h ave n d o a tratar e e stan d o a h ora ad i an


tad a , o S r P re si d e n te e n ce rr a a se ssã o
. .

F . B l ll ar que s P i n h e i ra
z
º
S e cre tari o i n te ri n o .

1 5 ª
S E S S ÃO O R D I N A R I A E M 20 D E O UT U B R O
DE 1 895

do S r C ons e lhe i r o 0 d A qui no C astr o


'
P r e si d e ncia . . H . e

h or a d a tar d e , pr e se n te s os S rs C on se lh e i ro
'
A 1 .

A qui no e C astro, G e n e ral J oã o S e ve r i an o, C on se lh e i r o


M F C orr e i a, H R aifard , D r C astro C arr e i ra , D r A me
. . . . .

ri co B r asi li e n se , D r A ri stid e s M i lton , B arã o H om e m d e


.

M e llo, D r C e sar M arq ue s , D e se mb ar g ad or P M on te


. .

n e g r o, D r N u n e s Pi r e s , C omm e n d ad or G om e s B ran d ã o
.

e M ar q u e s P i n h e iro, 0 S r P re si d e n te abr i u a s e s sã o . .

L i d a a acta d a se ssão an te ri or foi approvad a .

N ão h ouve e X pe di e n te .

O FFE R T A S

A s q ue con stam d o A ppe ndi ce .


38 2 R E V IS T A T R IM E N S A L Do IN S T IT U T O H IS T O R IC O

O R DE M D O D IA

O S r l S e cre tar i o i n for mouq ua a com mi ssã o ce n tr al


.
º

d e b i b li og raphi e g e og raph i ca r e uni u se q ui n ta fe i r a - —

ulti m a e r e solve u fun cci on ar todas as se m an as, n e sse d i a ,


às 2 h oras d a tard e .

O S r D r N un e s P i r e s j usti fi coua sua ause n ci a n as


. .

se ssõ e s an te ri or e s , por forç a m ai or , e propoz um vot o d e


louvor e ag r ad e ci m e n to ao S r D e se m b arg ad or Paranh os .

M on te n e g ro, pe la ín te llíg e n ci a, e z e lo com q ue pr opug nou


na C amara d os S rs D e putad os e m prol d o I nsti tu
. t o , pr o
p o n d o o au g m e n t o d o s u b s i d i o,
m ar c ad o n o o r ç a m e n to , d e
m on str an d o assi m o am or q ue c on sag ra ao I n sti tuto, q ue
'

lh e é d e ve d or d e ste re le van te se r vi ço .

O S r P re si d e n te sub m e tte u a votaç ã o a pr oposta,


.

q u e f o i un a n i m e m e n t e a pp r o v a d a a b a te n d o s e d e v o t ar

o
S r D e se m b arg ad or Paran h os M onte n e g ro q ue d e clarou
t e r ti d o com o coope rad or d e se us e sforç os o S r Dr . .

A ri sti d e s M i lton .

O S r P re si d e n te d e clarou q ue e ra s ua i n te n ç ã o
.

si g n i fi car e m te mpo , e com o e ra d e j usti ça ao S r D e .

s e m b arg ad or P ar an h os M on te n e g ro o r e con h e ci m e n to d o
I n sti tuto pe lo se r vi ç o pr e stad o .

F oi li d o e fi cou s ob r e a m e sa para se r votad o n a


se ssã o i m m e d i ata , o pare ce r d a comm i ssã o d e ad m i ssã o
d e soci os d o t e or se g ui n te
C on cor d an d o com a com mi ssã o d e H i s tor i a , op i n a
tam b e m a comm i s sã o d e ad mi ssã o d e soci os q ue s e j a r e ce b i d o
com o m e m b ro corr e spon d e nte d o I n sti tuto o S r M an ue l .

B ae n a J usti d cam e s ta opi n i ã o as r az õ e s produz i d as por


.

aqu e lla com mi ssã o e m se u i llu str ad o par e ce r S ala d as .


se ssõ e s e m 6 d e O utub ro d e 1 8 9 5 M an oe l F r an ci s co
.

"
C orr e i a A ca s a C e lso B ar ã o d e A le n car

.

O S r P re si d e n te subm e tte u votaçã o por e scrutín i o


.

o par e ce r d a commi ssã o d e ad m i ssã o d e soci os, r e lat i vo


ao S r . T e n e n te C or on e l R ay mun d o C y ri aco A lve s d a
-

C un h a e S e n d o un an i m e m e n te approvad o, foi o m e sm o S r .

p r oc l a m ad o s oc i o co r r e s po n d e n te d o I n s ti tu to .

O S r D r C e sar M arque s com m un i cou q ue d e se m


. .

p h ar a, com os se us d i g nos colle g e s , a comm i ssã o d e


e n
A C T A S DA S S E s sõ e s D E 1 89 5 38 3

re pr e se n tar o I n sti tuto


d a A cad e mi a N aci on al
n a se s sã o
d e M e d i ci n a ce le b rad a e m h on r a d o s ab i o P aste ur .

O S r D r N un e s Pi r e s fe z le i tura d o se u trab alh o,


. .

i n ti tulad o I n te g r a çã o d a N a ci on a li d a d e B r as i le i r a .

E s tan d o a hora ad i a n tad a, o S r P re si d e n te e n ce rr ou .

a se ssã o .

F . B . M ar q ue s P i n h e i r o,
2 ª
S e cre tari o i n te ri n o .

S E S S Ã O O R D I N A R IA 3 DE N O V E M B R O

1 6 E M
DE 1 895

r e s i de n ci a H d A qui n o C as tro
'
P do S r s . s e lh e i r o O . . e

h or a d a tard e , pre se n te s os S r s C on s e lh e i ros


'
A 1 .

A q ui n o e C as tr o e M F C or re i a, M ar q ue z d e P ar anag uá ,
. . ,

D r F O sor i o, C on se lh e i ros A le n car A r ar i pe e S ouz a F e r


. .

r e i r a , D r C e sar M arq ue s , D e s e m b arg ad or P M on te n e g ro,


. .

D rs A m e ri co B raz i li e n se , A r i st i d e s M i lton , N un e s Pi re s ,
.

B arã o d e A le n car , D r O li ve i r a L i m a e M arq ue s Pi nh e i ro ,


.

s e r vi n d o d e 2 S e cr e ta r i o, o S r P r e s i d e n te ab riu a se ssã o
º
.

e n ome ou par a su b sti tui r o S r 1 S e cr e tari o ao S r D r


?
. . .

F e rn an d o O sor i o .

Parti ci param q ue n ã o pod i am com pare ce r a pr e se n te


se ssão os S rs H R ad ar d e D r C astr o C arr e i ra
. . . .

F oi li d a e approvad a a acta d a se ssã o ante ce d e n te .

E XP E DIE N T E

F oi li d o um offi c i o d o S r M i n i s tro d as R e laçõe s .

E x te ri ore s , pe di n d o os vols 2 6 e 2 7 d a R e vi sta , afi m .

d e se r e m forn e ci d os ao S r M i n i stro d a R e pub li ca A rg e n


.

ti n a . F oi s ati sfe i to

.

O S r C on se lh e i r o M
. F C or re i a apre se n tou dous
. .

ar ti g os e scri ptos pe lo S r M aj or J osé D om i n g u . e s C od e


c e i ra sob re h i s tori a d o B r az i l .

F oram re m e ttídos ã commi ssã o d e R e d acç ã o, para


s e r e m pub li cad os n a R e vis ta oppor tun am e n te .
384 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

O FFE R T A S

A s q ue con stam d o A p pe nd i ce .

O R DE M DO D IA

O S r C on se lh e i r o A le n car A rar i pe d á con ta d e d uas


.

com mi ssõ e s : a d a r e i m pre s sã o d a R e vi sta , d o an n o d e


1 8 5 4 , e con ti n uaç ã o d a d e 1 8 5 5 e a d a org an i saçã o d o
R ep e r tori o d as m e s ma R e vi sta .

F oi , h a te m pos , d i z S E x , of e r e ci d o um ín di ce
. .

or g an i sad o pe lo n osso d n ad o con soci o S r F austo d e S ouz a , .

m as e ste tr ab alh o n ã o sati sfaz , pe lo q ue pre par ou outr o


m ai s d e s e n volvi d o s m i n uci oso ; e n te n d e q ue o q ue con ve m ,
é org an i se r um í n d i ce por m a te r i a s, e stad os e autor e s , e
p o r o rd e m a lp h a b e t i c a , p ar a fa c i li t ar a co n su l t a u m —

ve rd ad e i ro R e pe r tor i o ; e ste t rab alh o assi m form u lado


te m prom pto par a i mpre ssã o, por ém , para e ss e d m ,
p r e c i sa d e a u t o ri sa ç ã o d o I ns ti tu t o r e s ol ve n d o a m e sa
se con vi r ã pr i n ci pi ar d e poi s d e votad o o s u b sídi o pe lo
C on g re sso , a n ão se conse g ui r o favor d e se re m e sse s
trab alh os i m pr e ssos n a Ty pog ra ph i a N aci on al .

D i scuti d a a m ate r i a , r e solve u se q ue se j a i m pre sso —

n a Ty pog raphi a N ac i on al, se o S r M i n i s tro d a F aze n d a


.

o autori z ar ; o, n o caso n e g ati vo , n a ty pog ra phi a q u e


'

p u b li ca a R e vi sta , ou n a q ue od e r e c e r m e lh o r e s c o n d i ç õ e s ,

d oan d o o me sm o S r C on se lh e i ro A rar i pe i n cumb id o d e


.

r e ali z ar e ste n e g oci o com o fô r m ai s con ve ni e n te .

O S r P r e si d e n te e X poz a con ve n i e n ci a d e tomar s e


.

um a d e li b e r aç ã o d e d n i ti va sob re a publi caçã o d o catalog o


d os li vros d oad os p e lo S r D P e d r o II ; e sse tr ab alh o
. .

e stã con clu i d o o que con ve m é q ue sej a com b re v i d ad e


r e vi s to pe la comm i ssã o d e R e d acç ão an te s d e se r i m pr e sso .

R e solve u se q ue d casse o S r C on se lh e i ro A l e n car A rar i pe ,


-
.

com o re lator d e ssa com m i ssã o, e ncarre g ad o d e r e ve r


t od o o tr ab alh o fe i to .

O S r D r C e sar M arq ue s d i sse q ue e m um a d as


. .

se ssõ e s passad as od e re ce u ao In sti tuto o M appa d o A m a


'

z onas , d o S r . D r H e n r i que A m e r i co d e S an ta R osa, e


.

ao m e sm o te m po h ou ve u m a pr oposta para se r o autor


A C T A S DA S S E ss õ E S DE 1 89 5 38 5

ad m i tti d o como soci o, se n d o e n vi ad a a com mi ssã o de


G e og raph ía , par a d ar pam ce r , se n d o r e lator o S r M ar que z .

d e P aranag uá ; com o até ag or a n ão foi apre se n tad o o


.

p ar e ce r , p
e d e ao S r P r e si d e n te p.rovi d e n ci a ã r e s pe i to .

F or am d ad as as d e vi d as e x pli caç õe s sobr e o assum pto .

S e n d o sub m e tti d o a votaç ã o o pare ce r d a commi ssã o


d e adm i ssã o d e soci os , favorave l a e n trad a d o S r M an oe l .

B ae na, corr i d o o e scrutín i o, foi appr ovad o un an i me m e n te ,


se n d o o m e sm o se n h or proclam ad o soci o cor re s pon d e n te
d o In sti tuto H i stori co .

F i cou i n scr i pto o S r D r O li ve i ra L i m a e com . .

a palavra , para le i tu ra d e u m tr ab alh o se u n a proxi m a


re u n i ão .

E stan d o a h ora adi an tad a , o S r Pre si d e n te e n ce rrou .

a s e ssã o .

F . B M ar que s P i n h e i r o,
e º
S e cre tari o i n te ri no .

S E S S ÃO
'
1 7 O R D IN A R I A E M 1 7 DE N O V E M B R O
DE 1 8 95

A
'
h ora d a tard e , pr e s e n te s os S rs C on se lh e i r os
1 .

A qui n o e C astr o, M F C orr e i a , H R ad ar d , D rs N asci


. . . .

me n to S i lva, C as tr o C arr e i ra , A ri sti d e s M ílton , N un e s


P i re s , A z e ve d o P i m e n te l, O li v e i ra L i ma, C omme n d ad or
G om e s B ran d ã o, D e se m barg ad or P M on te n e g r o, B arão .

d e A le ncar , C on se lh e i ro S ouz a F e r re i ra e M arq ue s P i


nh e i ro, se r vi n d o d e 2 S e cre tari o, o S r P r e si d e n te abri u
º
.

a se ssã o .

F oi li d a e appr ovad a a acta d a se ssã o an te ri or .

O S r D r C e sar M arq ue s par ti ci poun ã o pod e r com


. .

p ar e ce r p o r e nfe r m o .

O S r C om me n d ad or G om e s B ran d ã o parti ci pou te r


.

faltad o ã ulti m a se ssão por te r e stad o ause n te d e sta C a


p i ta l .

O S r 1 S e cre tar i o d e u conta d o se g ui n te


'
.

49 T O I O L vm , II .
386 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

E X P E D IE N T E

O ;?tci os ª
D o S r M i n i stro d os N e g oci os I n te r i ore s
-

p o n d e ran d o a c on v e n i e n ci a d e s e re m r e m e tt í d as ã S e cr e
tari a d e E stad o d o m e smo M i n i ste ri o, até o d i a 1 5 d e F e
ve re i r o proxi m o, as i n for maç õ e s con ce rn e nte s ao I n sti tuto
H i stori co, ad m d e S e re m i n cluí d as n o R e latori o que te m
d e se r apr e se n tad o n a proxi m a se ssão le g i slati va d o C on
g r o ss o . S e

rá e m t e m p o s a t i
. sf e i ta a re q u i s i ç ã o D a a ss o .

ci aç ã o L i g a P ortug ue z a d os H om e ns d o T rabalh o no B ra
z i l » pa rt i ci pan d o te r si d o con fe ri d o ao Insti tu to o título d e
soci o h on orar i o d a m e sm a as soci aç ão _ A g rad e ce u se D a .
-
.

C on g r e g açã o d os P ad r e s S ale s i a n os , pe d i n d o um a colle cç ã o


d a R e vi sta A S e cr e tari a pa ra i nform ar D o D r J os é
'
. . .

A n ton i o d e A z e ve d o C as tro , com mun i cand o te r d e se m pe


n h ad o a comm i ssã o d e r e pr e se n tar o In sti tuto pe ran t e o
C on g re sso In te r n aci on al d e G e og raph i a ce le b rad o e m
L ond re s .

E ste offi ci o é con ce b i d o, n os se g ui n te s te r mos


L 1 7 d e O utub ro d e 1 8 9 5 I llm E x m S r
on d re s , . . . .

R e ce b i n o d e vi d o te mpo o ofd ci o d e V E x d e 1 6 d e . .

J un h o d o cor re n te an n o comm un i can d o m e h ave r si d o —

n om e ado par a faz e r p arte d a C omm i ssão i n cumb i d a d e


r e pr e se n tar o I n sti tuto H i stori co G e og raph i co B raz i le i ro

p e r an t e o C on g r e sso In te r n aci on al d e G e og p
ra h i e , q u e
d e vi a r e un i r se a 2 6 d e J ulho ne sta capi tal

.

C om q uan to re con h e ce ss e a i n sufd cíe n ci a d e mi n h as


hab i li taç õe s para o cab al d e se m pe nh o d e tã o h onros o e n
c ar g o , n ã o vaci lle í e m acce i tal o, m axi mo d e poi s d e i n d i r
-

m ad o q ue os outr os d ous m e mbr os d a C ommi ssã o, os


E xms S rs B arã o d o R i o B ran co e B arão d o Pe ne d o,
. .

ach avam se i m possi b i li tad os d e com par e ce r


-
A ssi m , e m .

bora n ã o m e ti ve sse ch e g ad o j untame nte com o ofd cío d e


V . E x 0 fascí culo r e lati vo ã B i bli og raph ía d as S cie n ci as
.

G e og r aphi cas n e lle m e n ci on ad o, e n te n d i n ão d e ve r d e te r


me e e n tre i e m comm un i ca ç ã o com a R oy al G e og raphi cal
S oci e ty e ncarre g ad a d e org an i s al a —
.

F ui be ue volam e ute acolhi d o e se m di fd culd ad e


a dm i ttid o, nã o obstan te h av e r á sid o e nce rrad o o r az o
j p
A CT A S DA S SE SS O E S DE 1 89 5 38 7

m arc ad o para a í n scri pç ão d os D e le g ad os d os di ve rsos


p e i z e s co n v i d ad os p a r a o C o ng r e ss o .

E m raz ão d os me us m ui tos afaz e re s n ã o pude se r tã o


assi d uo A s 8 8 8 s como d e se j av a E llas for am ce le brad as
.

com tod a a re g u lar i d ad e toman d o par te n as d i m e ns õe s n ão


só n otab ili d ad e s n a sci e n ci a, como tam be m illustre s
vi aj an te s , q u e trouxe ram aos d e bate s os subs íd i os d e sua
e x pe ri e n ci a pe ssoal A s si m e m r e fe re n ci a a e x ploraç ã o
.

do pó lo an tarctíco, que stão d e q ue e xte nsame n te se occu


p o u o C on g re s so , d e p o i s d os lu m i n osos d i s cu rs o s d o D r .

N e ume y e r , d e S i r J ose ph H ook e r e d e S i r John M urr ay ,


C nave g an te sue co B orch e g r e vi n ck , q u
a e p ri me i ro pi sou o
solo d aq ue lla i g nota r e g iã o, fe z a n arraçã o d e s u a u lti ma
v i ag e m ; S tan le y , actualme n te m e mbro d o parlame n to
b ri tan n i co, e mi tti u autori z ad a opi n i ã o sobr e a th e se :
A té q ue pon to a A fri ca tropi cal é susce p tíve l d e
se r valori sad a pe la raça b r an ca ou sob su a d i re cçã o .

C om o m ax i mo i nte r e sse foi tam be m ouvi d o e applaudi d o


S lati n P ach a, an ti g o ofd ci al d o g e n e ral G ordon , ora m í
racu losam e nte e vadi d o d e um ape r ta d o capti ve i r o d e on z e
ann os .

E n tr e as m ai s i m por tan te s d i scuti d a: n o


q ue stõ e s
C ong r e sso con vé m e spe ci ali sar a r e la ti va ao m appa i n te r
n aci on al d o g lob o te rr e s tre i n i ci ad a e m 1 8 9 1 n o C on g re sso
d e B e rn a pe lo e mi n e n te profe ssor d a U n i ve rs i dad e d e
V i e n n a, P e nck , e n e lle un an i me me n te apoiad a A g ora .

p o r é m , tra t a va se -
d e sa b e r q u a l se r i a e m s u a e x e c u ç ã o
a e scala a ad optar P re vale ce u d e
.
p p ta pe lo
r o o s
au tor d a i d e a Q uan to a proj e cç ã o, n ã o apre se n tan d o o d e
.
.

se n h o con v e n i e n te m e n te as s u p e r d c í e s , a t t e n ta fô r m a
e sph e rí ca d a t e r ra , foi ai nd a o sab i o austr íaco q u e m pro

p o z a pr oj e c ç ã o p oly con i ca ,
i st o é , s u b s ti tu i r a e s ph e r a
te rre s tr e por uma se r i e d e con e s tranca d os i ns e rto: e m
su a supe r d ci e , com pr e h e nd e n d o cad a um d e lle s um li mi ta
d i ssím o n um e r o d e g rã os d e lati tud e .

E s ta que s tão d e mappa i n te r n aci on al e n volvi a outr a


d e n atur e z a g rave q ual a d a ad opçã o d e me ri d i an o, e fô r a
. ass u i i d
j á m pt o d e con tr ove rs a h a a n n e s , p o r o c ca s ã o a
con fe re n ci a ce le br ad a e m Wash i n g ton , pron unci an d o se —

e n tã o, se g u n d o me con sta, o n osso G ove rn o com pou cos


3 88 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R I C O

outros contra o d e G re e n w i ch N ã o se tratan d o, e n tre tan to .

p r e se n te m e n t e d e c o m p r o m i ss o d e g ov e rn o s , m a s d e d e lí
h e raç ã o a tom ar para e x e cução d e um p roj e cto sci e n ti d co ,
os m e m b r os d a C omm i ssã o re spe cti va con cor d ar ã o n a s e

g u i n t e r e d a c çã o : « A C om m i ssã o u n an i m e m e n te r e c o m m e n d a

p a r a a e x e cu ç ã o d o m a pp a a a d o pç ã o d o m e t r o e d o m e r i
di an o d e G re e n w i ch . A ssi m as d uas N açõ e s an tag onícas ,
a F ranç a e a I n g late r ra , ce d e ram ca da uma s u as an ti g as

p r e t e n s õ e s ,
e sta q u a n t o a o a n ti g o s y s t e m a d e m e d i d a d e
e xte n sã o e aq ue lla sob r e a pr e e mi n e n cía d e se um e r i d i an o .

T ae s foram , E xm S r , e m r e sumo e palli d am e n te e sb o


. .

ç a d o s o s a s s u m p t o s d e q u e se o c c u p ou o C o n g r e ss o o n d e

te ve a h on ra d e re pr e se n tar o In sti t uto um d e s e us m ai s


ob scu r os soci os , q u e n ã o se d e scu i d oue in r e me tte r lh e nã o -

só o prog ram m a d os trab alh os , mas ai n d a os fas cí cu los


d as actas d as se ssõe s .

N ão posso an te s d e concluir d e i x ar d e assi g n alar a


sati sfaç ão q ue e x pe ri m e n taram os D e le g ad os ao C on g re sso

p e l a m a g n í d c e n c í a e co r di a li d a d e d o ac o lh i m e n to q u e lh e s
fôr a d i spe n sad o, usuae s ali as a e sta g ran d e N açã o quan d o
tr ata d e ob se qui ar a se us h os pe d e s N ã o lh e s foram r e g a .

te ad e s provas d e apr e ço e con si d e raçã o d e sd e a se ssão


i n aug ural pre si di da pe lo D uq ue d York , q ue d e se j ou as
'

boas v i n d as aos r e ce m ch e g ad os a e sta capi tal o Im pe


-

r i al I ns ti tu to fran q ue ou lh e s os se us s alõ e s ; n um e rosas


-

re un i õ e s , j an tar e s e e xcur sõ e s foram r e ali z ad as e m h on ra


d e lle s R e ti d o pe los m e us d e ve r e s ofd ci ae s n ã o pud e tomar
.

p a r t e n e ll e s , m as fa l t a ri a a j u s t i ç a s e p a ss as se e m s í
le n ci o ob se qui os , q ue causaram e m tod os a m ai s g rata i m
pr e ssã o .

Q ue i ra V E . x . acce d e m e u pro
i tar as se g uran ç as
fun d o r e spe i to e d i sti n cta consi d e raçã o A o Illm E xm .

.

S r C onse lh e i ro O le g ari o H e rculan o d A q ui no e C astro,


.
'

P re si d e n te d o In sti tuto H i stori co G e og raph i co B raz i le i ro .


J os é A n ton i o de A z eve d o C astr o .

A g rad e ce u se o se rvi ç o pre stad o ao I n s ti tuto .

D e D r A n ton i o d e T ole d o P i z a, e m n om e do I nsti tuto


.

H i s tori co d e S P aulo, pe d i n d o, nos te r mos d o se g uinte ofd


.

C i o, autori z açã o par a q ue pos sa o m e smo I n sti tu to faz e r uma


e di ção e spe ci al d o trab alh o d e Pe d ro T aq u e s d e A lme i d a
A C T A S DA S S E ssõ E S DE 1 8 95 89

P ae s m e , i n ti tulad o N obi li a r rh i a P auli stan a , publi cad o


L e
e m vari os n um e ros d a R e v i s ta .

S ã o Paulo, 5 d e N ov e m b ro d e 1 8 9 5 C id ad ãos .

C om pe te n te me nte a utori sad o pe los m e m bros d o I n sti


tuto H i stor i co d e S Paulo, v e n h o ã vossa pre se n ç a pe
.

di r vos a n e ce ssari a li ce n ç a para q ue poss a o me s m o


In sti tuto H i stor i co d e S Pa ulo faz e r uma e d i çã o e spe ci al


.

d a ob r a N obi li ar ch i a P auli st an a , por P e d r o Taq ue s d e


A lme i d a Pae s L e me E ste i m p or t an te trab alh o foi pub li
.

ce d o n a R e vi sta d o I n sti tu to H i s t ori co d o B raz i l, por ca


p i t e lo s e o cc up a v a r i o s v o lu m e s d a q u e lla R e v i s ta , tor

n an d o se assi m d i fd ci l par a con s u


-
lta e ai n d a mai s di fd ci l
d e se r ad q ui ri d a por aq ue llos q ue d e se j am possui] a , -

p or qu e c olle c ç ã o d a R e v i st a c u st a h o j e q u a n ti a a v u lta d a ,

e volume s e m avulsos , con te n d o a N obi li ar ch i a com ple ta


n ã o sã o e n co n tr ad os n os m e rcad os d e li vr os .

A ssi m , poi s , propõe se o I n sti tuto d e S P aulo a -


.

faz e r um a e d i ç ã o e s p e ci al por pre ç o q ue cubra s ó m e n te as


custa s d a i m pre ss ã o ; pr opõ e se mai s a accr e sce n tar a
-

m e sm a N obi li ar ch i a j ã pub li cad a um capi tulo i n e d i to d e


P e d ro T aque s , i n ti tulad o A r r ud as B ote lh os e S a mp ai os ,
q u e se ac h a e m m e u p od e r , e b e m a ss i m tr a z e r a n ob i
li ar ch i a d as fam í li as até a d ata pre se n te e m vi sta d os
t r ab alh os j á publi cad os pe los D rs J oã o M e n d e s d e A l
. .

m e i d a , S i que i ra C ar d oz o , M e s q ui ta e outros , e com o


con cur so d os e stud os e spe ci ae s d e v ari os d os se us m e m
b ros .

Eti r ag e m e spe ci al d a N obi li ar ch i a P aulis tan a ,


sta
as si m aug me n tad a e com ple tad a até o pre se n te , se r á. um a
i m portan te con tri b ui çã o par a a vulg ari saçâo d os con h e ci
m e n tos d a h i stori a d e S P aulo e n ã o pr e j ud i cará a R e
. .

vi s ta d o I n sti tu to H i s tor i co d o B raz il, q ue j á é m ui to vo


lum osa e te m a sua r e putaçã o d rm ad a .

E spe rand o q ue tom are i s e m con si d e raç ã o o pe d i d o


q u e , p
or m e u i nt e r m e d i o ,
v os faz o I n s ti tuto H i s tor i co d e
S P aulo, apre se n to vos os me us pr ote stos d e r e spe i to e
.
-

e s ti m a S aud e e F r ate rn i d ad e
.

C i d ad ã os Pr e si d e n te 6

M e m br os d o I n sti tuto H i stor i co e G e og r aph i co d o B raz i l .

_ A n ton i o d e T ole d o P i z a , M e m br o do I n sti tuto H i stor i co


de S . P aulo .
390 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R I C O

F oi conce di d a a autori zaç ã o i mpe tr ad a , d can d o re sal


vad os os di re i tos d e propri e d ad e d o I nsti tuto e atte n d i d as
outr as con d i ç õe s e m pr ol d o m e smo I n sti tuto ; s e g u nd o o
offi c i o q ue n e sta d ata é e x pe d i d o .

C arta d o con soci o S r R od olph o T h e ophi lo e n vi an d o


.

o se u r e trato e um trabalh o b i og raphi co sob re o me sm o


se nh or , de nomi nad o T raç os bi og r ap hi cos M and ou se .

O F FB R T A S

A s q ue constam d o A ppe n d i ce .

O R DE M DO D IA

O S r P le m b rouse r e sta a pe n ulti ma se ssã o


re si d e n te
d e ste ann o, convi n do d e sd e j á d e li b e rar a re spe i t o d a .

se ssã o an ni ve rsarí o , q ue te rá d e s e r ce le b rad a a 1 5 d e .

D e z e m bro ; con vi d ava por i sso a me sa a man i fe s tar se -

R e solve u se q ue fosse fe i ta a se ssão con form e o prog ram a


do an no passad o .

L e i tur a : O S r D r O li ve i ra L i ma le u par te d o se u
. .

trab alho L i tte ratur a n os te mp os colon i ae s .

O S r D r N un e s P i re s i nscr e ve use para um a br e ve


. .

le i tura , na proxi ma se ssã o, ace rca d a d e scob e rta d a A me


ri ca o de scob ri m e n to d o B raz il .

N ada mai s h ave n d o a tratar , o S r P re si d e n te an


ce rr ou a se ssã o

F . B . M ar que s P i n h e i ro,
S e cre tari o i n te ri n o .

is S E S S ÃO

O R D IN A R I A DE Z E M B R O
º
E M l DE
DE 1 8 95

P rwidm cía do S r C on se lhe i ro 0 . . H . d A qui no e C


'
astr o

A h or a d a tard e , re unid os os S r s C on se lh e i ros


1 .

A q ui no e C astro e M F C orre i a, M arque z d e P ara .

n ag ua, H B e d ard , l S e cre tari o, D r N asci m e n to S i lva ,


º
.

C onse lh e i ro A le ncar A rari pe , B arã o H ome m d e M e llo,


A C T A S DA S S E ssõ E S DE 1 895 39 1

D rs C e sar M arq ue s, A r i sti d e s M i lton , F e rnand o O sori o,


.

A me ri co B raz i li e n se , C om me n d ad or G om e s B ran d ão e
D r N un e s P i re s , se rvi nd o d e 2 S e cre tari o, 6 ab e rta a

.

s e ssã o .

L id a, e approvada a e s ta da se ssã o an te ce de n te .

P ar ti ci pam n ã o pod e r com pare ce r a pre se n te se ssão


os S rs C onse lh e i ro S ouz a F e rr e i ra, G e n e ral J oã o S e ve
.

r i an o e D r C as tr o C ar r e i r a
. .

E r e ce bi d o , com as for m ali d ad e s d o e sty lo, o n ovo


'

soci o e ffe cti vo S r D r J os é M arí a V e lh o d a S i lva , ao


. .

qual d i ri g e m saud açõ e s os S rs Pre si d e n te O C onse lh e i ro


.

C orr e i a , n a ause n ci a d o orad or d o I nsti tuto a tae s con


g
'
r i t ula ç õ e s r e sp n d e c n d i m t o S D V e lh o d a
ã
o o g na e n e r r . .

s vs .

0 S r 1 S e cre tar i o d e con t a d o s e g ui n te


º
.

E K P E D IE N T E

O f)?ci os -
D a S e cre tari a d o C ong re sso L e g i slati vo d o
E stad o d o Par an a, com m uni can d o ao P re si d e n te d e ste
In sti tuto q ue a 1 3 d e N ove m b ro prox i mo passad o ve ríd
cou se a ab e rtu ra sole m n e d a 1 se ssã o d a 3 L e g i slatur a
' ª
-

d o C on g re sso d o E stad o I n te i rad o


.

.

D a com m i ssã o con structora d a nova capi tal d e M i nas


G e rae s od e r tan d o a e ste I n sti t uto uma ca rta mural da
'

p l an ta d a n o va ca pi t al d e M i n a s G e ra e s A g r ad e ce u—
s e —
.

O S r Pre si d e n te d á n otí ci a ao I n sti tuto d o falle ci


. .

me n to d o con soci o S r B arão d e L ope s N e tto, profe r i n d o


.

se g ui n te allocu ç ã o
S e n h ore s z F om os h a pouco surpre h e n d i d os pe la

i nfausta n otí ci a d o falle ci me n to d o C on se lh e i ro B ar ão d e


L º pe s N e tto, e m um d os ulti mos d i as d o me z passad o, n a
C i d ad e d e F lore n ç a .

F oi uma g ran d e pe r d a para o In s ti tuto, q ue o con


tava, d e s d e 1 8 4 0 , no n um e ro d os se us mai s i llustrados
consoci os , e par a o pai z q ue o con si d e rava como u m dos
se u s m ai s d i st i n ctos se r vid ore s .

D e poi s d e h ave r occupad o posi ç ão e mi n e nte n a poli


ti ca, e como, d e putad o, e m d i ve r sas le g i s laturas , d ad o
p r ov a s d o s e u ro b u st o t a le n t o e v ar i ad a i n s t r uc ã
ç , o ai n d a
392 R E V IS T A T R IM E N S A L Do I N S T IT U T O III S T O R I C O

na di plom aci a, n o d e se m pe n h o d e d e li cadas e i m portan


ti ssím as m i ss õe s , m an i fe stou os se n ti m e n tos patri otícos
q u e o an i m av am , e o z e lo com q ue s a b i a d e fe n d e r os i n t e r
e sse s d a n aç ã o con d ad os a s u a re con h e c id a apti d ão .

O I n sti tuto H i s tori co , d e con form i d ad e com os s e us


E statutos , faz i nse r i r n a acta d a pr e se n te se ssã o, um
v oto d e pr ofu n d o pe z ar por tã o lam e n tave l acon te ci
m e n to .

O FFE R T A S

S ão re c e b i d as com ag rad o as con s tan te s do A p


p e n d i ce .

O R DE M DO D IA

E li d a a se g ui n te proposta
'

Propom os para soci o corre spon d e n te o S r P e d ro .

B e llarm i n o José d e S ouz a, par ah y ban o, d e 4 4 ann os d e


i d ad e , fi lh o le g íti m o d e J osé G on ç alve s d a S ilva e
D M ar i a J oaq ui n a P atr íci a d e S i lva, e x S e cr e ta ri o d o
.
-

B i spo d o C e ar á., D J oaq uím José V i e i ra S e rvi rã o como


. .

título d e s ua i d one i d ad e li tte rari a os O pusculos V is i ta


P astor al d o E xm R e vm S r B i spo D . . . J oaqui m J osé .

Vi e i ra ao S ul d a P rovín ci a d o C e arã , 1 8 8 4 C ar tas a um


am i g o, R i o d e J an e i ro , 1 8 9 5 ; C ar tas a um am i g o, arti g os

p u b li c ad os n o C orr e i o d a T a r d e e J or n a l d o C o m m e r ci o ,
1 8 9 5 e I n s ti tuto d o C e a rá E x e cuçõ es d e p en a d e m or te
n o C e arã , R i o d e J ane i ro, 1 8 9 4 E e lle ai n d a au tor d e
'
.

um opus culo : A se cca d o C e ar á pe ran te a sci e n ci a e a


'

r e li g i ão , C e arã , 1 88 0 , c i tad o pe lo n osso i llustr ad o con so


ci o o S r D r B lak e n o se uD i cci on ari o B i b li og raphi co F oi
. . .

re d actor e h e fe d a C on sti tui çã o, j or n al d o C e ar ã n os te m pos


-

d o I m pe ri o, e collaborad or n o L i ber tad or , n o


th oli co, A p ostolo , C orr e i o d a T ar d e e J orn al d o C om m e r
ci o, on d e e scre ve u ar ti g os d e propag an d a q ue te m me r e
ci d o tr an scri pç õ e s no J orn a l d o R e ci fe , D i a ri o P op ular
d e S P aulo e outras g az e tas d o R e pub li ca S ala d as se s
. .

sõ e s , e m 1 7 d e N ove m b ro d e 1 8 9 5 J oã o S e ve r i an o d a
.

F on se ca T r i stão de A le n car A r ar ip e
.

E var i sto N un e s
.

A CT A S DA S S E ssõ E S DE 1 895 393

com m i ssã o d e H i stor i a , se n d o r e lator o Sr Dr


'
A . .

C e sa r M ar que s .

E li d o, approvad o e re m e ttíd o ã comm i ssã o d e


'

ad mi ssã o d e soci os , se n d o r e lator o S r B arã o d e A le n car , .

0 se g ui n te pare ce r d a commi ssã o d e G e og r aph i a , re la


ti vo ao tr ab alh o d o S r D r H e n r i q ue M ar que s d e S an t a
. .

R osa, pr oposto para soci o corr e spon d e n te d o I n sti tuto


«A com m i s sã o d e G e og raph ía e xam i n oucom tod o o
cu i d a d o o m appa d o E stad o d o P ar a org an i z ad o p e lo
e n g e n h e i ro S r D r H e n ri q u
. . e M arq ue s d e S an ta R os a , e
apr e se n tad o par a se r vi r d e tí t u lo d e ad mi ssã o d o m e sm o
se nh or com o socio cor r e s pon d e n te d o I n sti t uto H i s tor i co e .

G e og r aph i co B raz i le i r o pe los i llustr e s con soci os S rs D rs . .

C astr o C arr e i ra , N un e s P i re s e C om m e n d ad or G ome s


B ra n d ã o .

E ste m appa, cons truíd o n a e scala d e 2 m íllíme tros


p o r m i lh a a b ran g e e m q u ad r o a a r e a q u e v ai d e 5
ª
L a t N . .

e N
º
L at S sob r e 2 3 0 ã 1 6 L on g
. .
º ' º
. W ( m e ri d i an o d o
.

R i o d e J an e i ro) , i sto é , com pr e h e n de tod o o E stad o d o


Para e um a pe q ue n a par te d as G uy an as e stran g e i r as, e
d os E stad os d o A maz on as e d o M aran h ão .

O s m e ri d i an os e os par alle los e stã o traç ad os r e g u


larm e n te , n o sy st e m a d a proj e cç ão ad optad a e m ord e m ã
r e pr e se n tar d e mod o mai s ad e q uad o aq u e lle i m port an te
E stad o d o N or te d o B raz i l .

A con d g u raç ã o d o te r ri tori o , as posi ç õ e s re lati vas ,

o li ttoral, as ilh as , os la g os , e cu rs o d os ri os d e sd e su as
or i g e n s , i g arapé s , di re c ç ão d as m on tan h as e stã o ali be m
d e m on strad os e d e accô r d o com outr os m appas con h e ci d os ,
fe i tas alg um as cor re cçõ e s ne ce ssari as ã v i sta d e plan tas
e i n forma çõ e s mai s r e ce n te s , com o acon t e ce a re spe i to do

p la n o t r a ç a d o d o s r i os X i n g ú e S . M an oe l, e x p lor a d os
aq ue llo pe la e xpe d i ç ã o alle m ã sob a d i r e cç ã o d o D r C ar .

los von d e n S te i n e n , e O ulti m o pe la e x pe d i ç ã o b r az ile i r a


e n vi ad a pe la S oci e d ad e d e G e og raph i a d o R i o d e J an e i ro
sob as or d e n s d o m allog rad o capi tã o T e lle s P i r e s .

A li n h a d a n os sa fron te i ra se pte n tr i on al com a


'

G uy an a F ran ce z a e stã tr aç ada d e con form id ad e com


outros m ap pas an ti g os e m od e rn os e m q ue for am r e s
p e i ta d o s o s d i r e i to s d o B ra z il r e la t i v a m e n t e as te r r as
50 T O I O L V III , P . II .
3 94 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

d e n om i nad as d e C ab o d o N or te ( C ab o O rang e ) pe la
m arg e m di re i ta d o r i o O y apock , cuj a foz ach a se e n tre o -

º
4 e O 5 L at N
ª
. .

O s li mi te s com os E stad os d o A maz on as e d o M ara


n h ã o e stã o be m d i scri mi nad os , assi m como as posi ç õ e s
re lati vas d e alg u ns ald e i ame n tos d e I n d i os , das villas e
ci d ad e s d aq ue lle i m portan te E stad o
'
.

N e ste s te rmos, a comm i ssã o d e G e og ra ph ía é d e


p a r e ce r q u e o m a pp a d o E s ta d o d o P ar a o rg a n i za d o p e lo
S r D r S an ta R oS a é um tr ab alh o d e m e r e ci me n to i nce n
. .

te s tav e l e q ue m ui to h on ra O se uautor R i o, 2 8 d e N O .

ve mb ro d e 1 8 9 5 M ar que z d e P ar an a g uá
.

H om e m d e .

M e llo ».

0 S r D r C e sar M arq ue s con g ratula se com o I n sti


. .
-

tuto pe la e n trad a n e sta A ssoci aç ã o do S r D r V e lh o . .

d a S ilva, i llust rad o profe ssor e li tte rato a q ue m m uito


con h e ce , e sti m a e ad mi ra .

E , con ti n uand o a usar d a pala vr a, apr e se nta a se


g u i n te i n d i ca ç ã o
u
º
l Q. e se j am e sc r i p tos e m to d os o s r e tratos ,
b ustos e e statue tas e xi ste n te s n o I ns ti tuto os nome s d as
p e ssoas q ue r e pr e se ntam .

O moti vos sã o d e facil i n t ui çã o


s .

u I i u í se us
º

Q .e o n st t to a d o pt e c o m o di sti n c t v o d e
consoci os , um a m e d alh a d e pr ata , d e n i cke l, ou d outr o
'

me tal b ran co, te n d o g ravad as n o ve rso e re ve r so as


fi g uras q ue se ach am i m pre ssas e m cad a n ume r o d a
R e vi sta T ri m en sal, a q ual se rá usad a pe nd e n te ao pe scoço .

p o r u m a cor r e n te d e m e ta l d a m e s m a m e d a lh a , co m o u sa
a S oci e d ad e G e og raph íca d o B raz i l, e a A cad e mi a N a
cional d e M e d i ci n a .

E s te d i sti n cti vo pô d e se r d ourad o .

º
3 Q u e p ar a a e n tr ad a e p o ss e d e q u a lq u e r s o ci o
corr e spon d e n te , e ffe cti ve , h on ora ri o e b e m fe ítor , n aci onal
oue stran g e i ro, se ob se rve só e u ni came nte o d i sposto e m
n ossos E statu tos n o art 6 5 , por m ai or q ue se j a a posi çã o
.

social d o n ovo con soci o, n ã o pod e n d o h ave r alte r açã o


alg u ma , e mb ora nad a custe aos cofre s do n osso I n sti tuto ,
e vi tan d o se assi m d e sp e z as su

p e rd u as ,
d e si g u ald a d e s e
d e sg ostos .
A CT A S DA S SE SSOE S DE 1 8 95 39 5

4 º
Q u e e m q ua n to o I n s ti tu to e s ti ve r s ob r e ca rr e

g a d o c om d i v i d a s ,
e m b or a d i m i n u ta s ,
n ã o se fa ç a m a i s
d e spe z a alg uma e xt raordi nar i a, li m i tan do se só 6 S O ao -

rostríctam e n te n e ce ssari o e i n d i spe n sa ve l, e m b ora s u rj am

m oti vos, q ue é pri m e i ra vi sta par e ç am ute i s e i n d i spe n


.

save i s , com e çan d o d e sd e j á pe la se ssã o m ag n a, q u


. e pôd e
se r ce le br ad a d e d i a , d i spe n san d o se luz e s, d or e s, m u

si
cas , ad orn os e e nfe i te s .

O S r P r e si d e n te d e clar a q ue , quan to a 1 parte d a


.
'

i ndi caçã o, n e n h uma d uvi d a h a e m se r sati sfe i ta d e sd e


j ,
á
. e n e sse s e n t i d o se r ã o d ad a s as p r e c i sa s p r ov i d e n ci as .

Quan to as outras , te n d o d e alg um m od o r e laç ã o com


o q ue e stá di sposto n os E st atutos, j u
. lg a con ve ni e n te q ue
a r e spe i to se j a ouv i d a a re spe c ti va commi ssã o .

A ssi m se r e solve , se n d o nome ad o re lator o S r C on .

se lh e i r o A rari pe
P assan d o se ã ulti m a parte d a ord e m d o d i a, é d ad a
-

a palavr a ao D r N u .n e s P i r e s , q ue faz a le i t ura d e u m


bre ve tr ab alh o se u ace rca d a d es cobe r ta d a A m e ri ca e
do d e scobr i m e n to d o B r az i l .

S e n d o a se ssã o d e h oj e a ulti m a or d i n ar i a d o cor


r e n te an n o soci al, por t e r d e ce le br ar se , d e con for mi d ad e

com os E statu tos , n o d i a 1 5 , ã n oi te a se ssão m ag n a ,

anni ve rsari a, o S r P re si d e nte e spe ra q ue os S e nh ore s


.

l soci os n ão d e i xarã o d e com par e ce r a e ssa sole mn i


aa e .

d a tar d e le van ta
'
A s 2 se
-
a se s sã o.

D r. E . N un es P i r es,
S e cre tari o i n te r i n o .
S E S S ÃO M A G N A A N N IV E R S A R IA

Insti tuto H i stori co e G e og raphi co B razi lei ro

N O D IA 1 5 DE DE Z E M B R O D E

A '
1 5 d e D e z e mbro d e 1 8 9 5 , an no d a fu n da

çã o d o I n s ti tut o H i stor i co e G e og p
ra h i co B r az i le i ro, n a
S ala d as S e ssõ e s d o me sm o In sti tuto, d e con form i d ad e
com o art 5 1 d os E statu
. tos , foi ce le b rad a a se ssã o an n i
v e rs ar í a d e i n stallaç ã o .

A s 8 h oras d a n oi te , ach an d o se pr e se n te s os soci os


º

S rs C on se lh e i ro A qui n o e C astr o, G e n e r al Joã o S e ve ri an o,


.

C on se lh e i r o M . F C orre i a, M arq ue z d e P aranag uá , .

H B e d ar d , D rs A lfre d o N asci m e n to, C e sar M ar que s ,


. .

N un e s P i r e s , M ar q ue s P i n h e i r o, José H y g i n o, A m e ri co
B raz ili e n se , F e r n an d o O sori o, M ace d o S oar e s, C astr o
C arr e i ra, O li ve i ra L i m a , A ri sti d e s M i lton , A z e ve d o P i
m e n te l, B arã o d e A le n car , C omm e n d ad ore s J L uí z A l
ve s e G om e s B ran d ã o, M aj or S ilva N e to e C api tã o d e
M ar e G ue rra C alh e i ros d a G r aça , com assi ste nci a d e
di ve r sas S e n h or as e pe ssoas g rad as , e n tre as q uae s os
S rs D rs M an oe l V i ctori n o P e re i ra, P re si d e n te d o S e
. .

n ad o e V i ce Pre si d e nte d a R e pub li ca , A n d r é C avalcan te


-

d e A lb uque r que , C h e fe d e P olí ci a d a C api tal, T e n e n te


A n ton i o D uar te B e nte s , r e pr e se n tante d o S r M i ni stro d a
.

G ue rra, e h ave n d o comm uni cad o os S rs M i ni stros d a


.

Justi ç a e N e g oci os I n te r i or e s e d a In d ustri a , Vi ação e


O bras P ub li cas n ã o pod e r e m compare ce r por moti vos d e
3 98 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T I T U T O H I S T O R IC O

força m ai or , o S r P re si d e n te d e clar ou ab e rta a se ssão,


.

p ro fe ri n d o u m d i s c u r so a n alog o a e s t a s o l e m n i d ad e li tte ra
º
r ía, d ud o o qu al d e u a palavra ao S r 1. . S e cre tari o H .

R ad ard q ue le u o re latori o d os tr abalh os soci ae s d o an o


corr e n te e e m se g u i d a ao S r D r A N ascim e n to S ilva ,
. . .

orad or d o In sti tu to, q ue i g ualme n te le uo e log i o bi og ra


p h i c o d os s oci os f a ll e ci d os d ur an te O m e s m o a n no .

F i n d as as le i turas , O S r P re si d e nte , ag rad e ce n d o


.

a ob se qu i osa atte n çã o d as pe ssoas q ue se d i g naram d e


h onrar com a sua pre se n ça a re uni ão litte rari a d o In sti
tuto , d e u por e nce rrada a se s sã o às 1 0 horas d a n oi te .

O s di scurs os e re latori o li d os S ã o os se g ui n te s
D I S C U R S O

DO P R E S ID E N T E DO I N S T IT U T O

C onse lh e iro O le g ari o H erculano d A quino G astro


'
e

S e n h or e s U m d os e spí ri tos m ai s cultos e ad i an ta


d os d a lí tt e ratura F ran ce z a , e m i ne nte re pre se n tan te d a


e scola h i stor i ca m od e rn a, e m q ue d g u ram G u i z ot, S i s
m on d i e M i ch e le t , r e for man d o os e stud os d a sci e n ci a
e m q ue foram m e stre s , e e n si n an d o ã pe rs cru tar n os
ar can os d o passad o a ve r d ad e sob re os h om e n s e os
factos q ue h oj e r e vi v e m n as pag i n as d a h i stori a, d i sse e m
um d os se us m ag n i d cos tr ab alh os , tã o ad m i rave i s pe la
su b stan ci a, com o pe la opule n ci a d a e rud i çã o e b e lle z a d o
e sty lo se m pr e n ob re e e le vad o
H a n o m un d o alg um a cousa q ue vale m ai s q ue o
p od e r e to d o s o s g o so s m a t e r i a e s ; m ai s q ue a f o r t un a e
a i n d a m ai s q ue a pr opri a vi d a é o amor ã sci e n ci a »

.

N ão pare ç a e x ag e rad o o j uí z o d o profun d o phi lo


'

..

s oph o e n otav e l e scr i p tor , A g os ti n h o T h i e rry .

E m si m e sm o d e u e lle a pr ova con vi n ce n te d a pro


p os i ç ã o q u e e n u n c í av a .

C om o cor po j á alq ue b rad o pe los an n os e pe lo


.

i n fortun i o, ã b e i ra d o tum ulo , ai n d a com os olh os d alm a,


'

p o i s q u e d a lu z d o di a h a m u i to o h av i am pri vad o se us
aturados e stu d os e fad i g osas lucubr açõ e s , acom pan h ava
atte n to e d e sve lad o o prog re sso d a s ci e n ci a , a q ue votã ra
a m e lh or e a m ai or parte d e sua lon g a e pr ove i tosa
e xi ste n c i a.

T am b e m n ó s, e s tím ave i s con soci os , s e m te rm os ,


com o T h i e rry , assíg n alad o a n ossa lab or i osa passag e m n a
carr e i r a d a vi d a com os fu lg or e s q ue só e spe rg e m os
g r a n d e s a s tr o s q ue í llu mi n a m O mu n d o n os d om ín i os da
4 00 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

sci e n ci a , pod e m os d ar aqui fraco, m as i r re cusave l te ste


m un h o , d a n ossa d e d i caç ã o e am or à s le ttras , p rose g uín d o
i n ce ssan te s por e n tre e m b araç os e d i fd culd ad e s d e tod a a
'

ord e m , n a m e r i tor i a e m pr e z a q u e h a lon g os an n os su ste n


t am os d e e le var o In s ti tuto H i stori co e G e og r aph i co
B raz i le i ro a altura corr e spon d e n te a g ran d e z a d os d n s
a q ue se d e sti n a .

A ssi m é , o e c rã se m pr e , para n ó s m oti v o d o j us to


r e g osij o a fe s ti va r e un i ã o d os soci os d o I n s ti tuto , ce le
b ran d o e m con frate r n a h ar mon i a, n o asy lo d a sci e n ci a,
ve n e rad o te m plo e m q ue s e pr ofe ssa o culto d a ve rd ad e
e sclar e ci d a pe lo e stud o e pe la e x pe ri e n ci a , o an n i ve rsar ío
d a i n stallaç ã o d a pr ov e cta soci e d ad e lí tte rar ía, q ue tã o
bon s se rvi ç os te m j á pre s tad o as le ttras patr ías .

S ã o e stas , as fe stas am e n as e apraz í ve i s d a i n te lli


g e n c i a , q
u e i n s tr u o e a p r i m ó r a a e d u c a ã
ç ,o d o t r a b a lh o ,

u e f m e n t a a r i que z a , d a i n d us tri a , q u e m u lt i li as
q o p ca
for ças e ape rfe i ç oa a pr od ucçã o, as m an i fe staçõ e s n o b re s
e h on rosa s q u e sã o propri as d e uma soci e d ad e ci vi li sad a ,
on d e o pr og re sso m at e ri al, q u e mui to v ale , j usto d e m arca
O g r ão d e d e se n volvi m e n to m oral e i n te lle ctu al d e q u e
com sob e j a az o e e m os o g ulh ar n os
r ã d v r - í .

H oje , cor ri d os vã o os te m pos d o pre d omí n i o d a forç a


sob re 0 d i re i to d a vi ole nci a sob r e a j usti ç a ; d a g ue rr a ,

q u e s ó d e s t ró e e m o r tí d ca ,
s ob r e a pa z q ue o r g a n i s a ,

avíg or a e con soli d a os m u lti plos e le m e n tos q ue con sti tue m


a g r an d e z a e a pros pe ri d ad e d a naç ã o .

H oj e , n ã o m ai s as crue utas V i ctori as proclam ad os ,


e n tr e a d e solaç ã o e a m or te , n os ca m pos d a bat alh a ,
sob re pu j am as pre ci osas con qui stas d a ín te llíg e nci a e d a
r az ão : e os lou ros q ue ad orn am os b usto s d e sse s g r an d e s
capi tã e s q u e a fama e x alta , n ã o m ai s vi ce j am ao s ol ar d e n te

q u e i ll u m i n e o e s p í r i to d o s a p os to l o s d a s ci e n c i a e c ofô a
a fron te d os ve rd ad e i ros b e mfe íto re s d a h u m an i d ad e .

Q u e v a le m as g lo ri a s e p h e m e r as e r u i d o sa s , tã o
cr uam e n te d i sputad as pe la aud ací a ou pe la am b i çã o , pe lo
od i o ou pe lo cr i m e , pe las i mpe tuosas pai xõ e s d e um
A le x an d r e , assassi n o d e C líto d e C e sar , d e g olad or d os
,

N e r vi os ou d e N apole ã o, carrasco d e E ng hi e n , an te as
con q u i st as paci d cas e pe rd urave i s d a sci e nci a d e um
D IS C U R S O D o P R E S ID E N T E D o I N S T IT U T O 4 0 1

G alli le u, de N H e rsch e l, L aplace , J e n n e r , F ulton ,


e w ton ,
H um b old t e t an tos outros a q ue m d e ve o m un d o as
m ar avi lh as d a ci vi li s aç ã o n as m ai s alta s m an i fe sta ç õ e s
d a acti v i d ad e h um ana ?
Q ual d e sse s tr ucule n tos h e ró e s d e g lad i o e san g ue
m e re ce u j ãmaí s o e sple n d íd o e log i o q ue ao i n si g n e B e nj a
m i n Ih ankli n , oraculo d a sci e n ci a e campe ã o d a li b e rd ad e ,
'

d e di cou a j usti ça d o te m po n a con ci sa e e n th nsi asti ca


e pi g raph e d e T u rg ot ?

E rip ui t cwlo fulm e n , scep tm m que ty r an n i s .

N e n h um , por b e n e d cíos a h um an i d ad e , log roua i n ve


j ave l sor te d e se r sag rad o pe las b e n ç ãos d a pos te ri d ad e
ag rad e ci d a, com o foi o sab i o Paste u r , g e n i o port e n toso ,

q u e c on s e g u i o , n a e x p r e s si v a p h r a s e d e P o i n c ar é , faz e r
d a prº pri a morte , n o m y ste rí o d o i n d n i to, uma r e se rva
d e forç a e d e e s pe ran ças .

A ve rd ad e i ra g ran d e z a d a pat ri a é a g rand e z a d a


sci e n ci a s ã o palavras ai n d a d e s se sab i o i llustr e , u
q e
d o am or d a s ci e n ci a fe z o e n can to e a pai x ã o d e sua vi d a
i n te i r a .

E a sci e n ci a o con h e ci m e n to d a ve rd ad e pe la i n te l
'

li g e n cía, e m sua mai s lata si g nifi caç ã o e a ín te llíg e n ci a ,


su m m o be m q ue ao h om e m foi d ad o pe lo d i spe n sad or d as
g r a ç as i n d u i t e s , a q u e l lo q u e d e S i m e s m o é a i n t e lli
g e n c i a s u p r e m a , c o n s ti t u e o p ri n c i p i o d i re c t o r d a o r d e m
soci al .

A sob e ran i a d a ínte llíg e n ci a , q ue se re ve la pe lo


caracte r e pe la i llu straç ã o, é a n atur al, le g í ti ma e un i ca
i n d i sputad a sob e ran i a d o mun d o .

N ã o se i nspi r a e ssa alta pote stad e moral n a voluve l


opi n i ã o q ue o te m po le va , n e m n os m e sq u i n h os calculos d a
amb i ç ã o e d a pr e pote n ci a n ã o pod e a for ça a autori d ad e

q u e e x e r ce a b s o l u t a n o d o m í n i o d o p e n sa m e n to , n e m p ô d e
se r por e lla d e rr i b ad a; te m or i g e m m ai s alta ; é u ma e m a
n aç ão d a pr opri a d i vi n d ad e cam i n h a i m pavi d a n a se n d a
t or tuosa d a vi d a te m por arm as a r az ã o e o d i r e i to
vi ct ori osa r e si s te aos e m b ate s d a for tun a , e , pe lo ape rfe i

ç o a m e n t o d o e S p i r i to e d o c o r a ç ã o , e x a lç a a d i g n i d a d e d o

T OM O L V III ,
40 2 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O II IS T O R I C O

h om e m e ci vi li sa a soci e d ad e em q ue m ag e s tosam e n t e

i m pe ra .

S ã o os tri umph os i ncrue n to s d a í n te llíg e n ci a os


un i co q u s e a a c ç ã o d e v a s ta d o r a d o te m p o n ã o d e sl us tr a .

R ue m po te r rr a o s m o n u m e n t os e a s i n s ti tu i ç õ e s d e s a p
p ar e c e m a s n a c i o n a li d a d e s e o s h o m e n s q u e a s f u n d a ra m ;
mas sob re le va a i d é a , q ue n ã o m or re o e spíri to, q ue n ão

falle ce e a s ci e n ci a , q ue é i mmutav e l e e te rn a com o a


O ri g e m d i vi n a d on d e pr oce d e
'
.

A sci e nci a d e g lor i a , d iz a proposi to E m G i rar di n , .

fe z j á o se ute mpo ; h oj e é ch e g ad o o te mpo d a g lor i a d a


s ci e n ci a .

E as g lori a s q ue r e fulg e m na hi stori a, q ue caracts


r i sam um a é poca, q ue i m mor tali sam um n om e , com o O d e
P e ri cle s , e m A th e n as , d e A ug usto, e m R om a, d e L uiz
X I V , n a F ran ç a ou d e L e ã o X n a I tali a , S ã o s ó m e n te as
q u e c ab e m a o s sa b i o s , e s t a d i s t a s , li t te r a t o s .
, p oe ta s ,

art i stas , h om e n s d e s ci e n ci a e d e e stu d o , q ue se d i sti n


g u e m p e l a í n te l lí g e n c i a e p e la i llu s tr a ã
ç , o h o n r an d o a

p a t r i a q u e co m ta e s d l h os s e e n g r a n d e c e
.

F oi a um d e sse s , ao poe ta arti sta , n osso se m pr e


le m b rad o con soci o, A rauj o Porto A l e g re , q ue e llud i o o
-

e x í mi o ph i losoph o e p o e ta , e s cr i p t o r d o s F a c to s d o E s

p i r i t o H u m a n o e d a C o n f e d e r a ç ã o d o s T a m oy ,o s q u a n d o
n a b e lla e conce i tuosa li n g uag e m d e q u e usava as si m
S Xpri mi o S e -

H on ra ã patri a n ã o d ã o fe r oz e s M ar te s ;
M as arti stas, quae s tu E lman o, e i s tud o
P or q ue atroam d o m un d o as q uatro par te s .

E n tr e tan to, n ã o é , n e m pô d e se r a soci e d ad e i se n ta


d o i nfluxo m ui tas ve z e s fun e sto d as m ai s v e h e me n te s
p ai x õ e s ; h a lutas ; e h a v e rá e m q uan t o h
. ouve r h om e n s
h a d e , porém , pre vale ce r a raz ã o, e ao ve n d av al furi oso
d as torm e n tas, ce d o ou tar d e , succe d e rã fag ue i ra e pros
pe r a b on an ça .

F e liz me n te , a é poca é d e paz e d e concord i a ; d e


u n o e d e trab alh o ; d e ord e m e d e li b e rd ad e Pr omova se .

e am e lh ore se a e d ucaçã o n ac i on al ; e le ve se o ni ve l d a
— -
D IS C U R S O D o P R E S ID E N T E D o I N S T IT U T O 40 3

i n strucçã o , par a q ue h aj a e xacto con h e ci me n to d o di r e i to


e d o d e ve r , e fi rm ad a s e rã a g ran d e O b ra d a ci vili saçã o .

E m ax i m a d e sab e d ori a p rati ca par a q ue um pov o


'

te n h a con sci e n ci a d e se u d i re i to e possa se r be m g ove r


n ad o, é n e ce ssar i o i n str u i l o E o b om g ove rn o é aq ue llo
-
.

q u e m e lh o r g a r an te o d i r e i t o , só t e n d o p o r n o r m a d e
se us actos os i m pre scr i pti ve i s d i c tam e s d a j usti ç a e d o
d e ve r .

U m g ran d e p e n sad or d o n osso se culo, com r e laç ã o


aos acon te ci m e n tos polí ti cos d a F r an ç a , d e poi s d o pri
m e i ro i m pe r i o, d e scr e vi a a si tuaç ã o d o se u e spí ri to n os
se g ui n t e s te r m os :
« A o od i o d o d e s oti sm o m i li tar
p , f ru c t o d e r e acçã o

d os e spí ri tos c on tra o r e g i m e n d e cah íd o, j un tava se e m -

m i m um a profun d a ave rs ã o pe las ty ran n i e s r e voluci o


n ar i as ; e , se m n e n h um p ar ti d o tom ad o por um a fô rm a

q u a lq u e r d e g ov e r n o , s e n t i a um c e r to d e s g o s t o p as
e l
i n sti tui ç õ e s ín g le z e s , d as q uae s n ã o tí n h am os e n tã o m ai s
d o q ue um od i oso e r i d i culo arr e m e d o E u aspi rava com .

e n th us i asm o a um fut u ro q ue n ã o s ab i a b e m q u al pud e sse


se r ; a um a li b e r d ad e cu j f ul u l
'
,
a o r m a ,
s e e h a p u d e ss e
d ar , s e ri a e s ta —
G ove rn o, q ualq ue r —
com a m ai or

somm a possi ve l d e g aran ti as i nd i v i d u ae s e ta m b e m com o

m e n or ar bítr i o pos s í v e l n a acç ã o ad m i n i s tr ati va » .

T al te m si d o e m tod a a par te e e m tod os os te mp os a


m ax i m a as pi raçã o d os povos li vr e s e , poi s q ue n a consci
e n ci a d o d i r e i to re pousa a li b e rd ad e , procu r e m os n a

e scola d a d outr i n a e n a s li ç õ e s d a e X pe ríe n ci a b e m com

p r e h e n d e l o -

, p a ra q ue ,
s a b e n d o s u s t e n t a—
l o , p oss a m os
t or n ar e ffe cti v e a li b e rd ad e a q ue tã o ar d e n te m e n te anh e
lam os .

N e ste i n tui to n e n h umas li ç õ e s pod e rã o se r j amai s


tã o prove i tosas com o as q ue n os s ug g e r e o e stud o d a
sci e n ci a q ue por V i ctor C ousi n foi d e d n i d a —
o d e se n
v olvi m e n to d a h um an i d ad e n o te m po e n o e s paç o ; a

p pr o r i a p h i lo s op hi a e m a c ç ã o —

,
n a r r a ç ã o e c ri ti ca
e x posi ç ã o e an aly s e .

S ó e lla pó d e le var a luz ao se i o d a s tre vas q ue


ob u m b r am a v e r d ad e q ue com tan to e m pe nh o procuram os
d e sve n d ar .
4 04 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

E h ouve , n o e n tan to, q ue m con te stasse a uti li d ad e


d a h i stori a, ve n d o ah i a m éra sati sfaç ão d e uma curi osi
d ad e q ue d e ne n h um m od o d e te rmi n a a m arch a fatal d os
acon te ci m e n tos n a vi d a d as n aç õ e s
I n san a pre te n çã o
N i n g ue m m e lh or d o q ue o d outo e scri ptor q ue e m
vi g or osos traç os e sb oç ou o q u ad ro d as re volu ç õ e s p olí t i c as
d a E uropa , r e futou as e rron e as asse rç õ e s d os d e tractore s
d a hi stori a e ssa g ran d e m ostra d a vi d a e ri g i d a e scola

d os c ostume s
N a ve r d ad e , d i z e lle , o conh e ci me n to d as i d é e s , d os
se n ti m e n tos , d as vi r tud e s e pai x õ e s , d os succe s sos e r e
ve z e s , e m uma palavra , d os d e s ti n os d a e spe ci e h uman a ,
fô r ma de alg um mod o a propri a i n d i vi duali da d e d o g lobo .

S omos ao m un d o e stran h os e mq uan to d e scon h e ce m os


as r e voluç õ e s por q u e t e m e lle p assad o E associ an d o nos
'

.

p e la m e m ori a a s ac ç õ e s e ao s aco n t e ci m e n to s d e q u e fo i
th e atro, q ue e n tramos n a g ran d e fam íli a h uman a .

S e a h i stori a mui tas c ousas r e lat a q ue n e n h um


m e ri to d ã o con h e ce l as, outr as m uitas e n si n a , q ue se ri a
-

d e z ar O í g n oral as -
.

A h i stori a d e se n volve a se nsi bi li d ad e moral, d e sp e r


tan d o n os cor aç õe s um g e n e roso e n th usi asm o pe lo h on e s t o
e pe lo b e llo , e uma san ta i n d i g n aç ã o con t ra os v íci os e

os cri m e s q ue té m assolad o e e n san g u e n tad o o m u nd o .

E ce rto q ue e lla m ostra m ui tas ve z e s o pe ri g oso


'

m ph os ad ron tosos d a i njusti ç a e


'

e spe ctaculo d os tri u


lasti m ave ís d e sg raças d a v i rtud e O s aconte ci m e n tos
.

outras ve z e s com o q ue acou as m a ín te llí g e n ci a q u e g ove r n a


o mu nd o S ó m e n te a consci e n ci a a pôd e ab solve r
. m as os
sup pli ci os d a con sci e n ci a sã o tã o se cre tos e i n vi sí ve i s
com o sã o as suas r e com pe n sas
Q uan to ao h i stori ad or , se é d i g n o d e suas n obre s
fun cçõ e s , e le var á os le i tore s aci m a d e tod as as con si d e
.

raç õe s e str anh as a m or ali d ad e , e sabe rá lh e s faz e r .

pr e fe r i r a sor te d e S o c ra te s b e b e n d o a ci c ut a a d o s
ty ran n os cond e mn an d o o ã m or te -
.

O e stud o d a h i s tori a é uma e x pe ri e nci a ante ci pad a .

A S li ç õ e s d e e x pe ri e n ci a são d e ordi nari o le n tas, tardi as


e d i fd cu ltosas ; pe la hi stori a n os i nstrui mos se g uros ã
D IS C U R S O D O P R E S ID E N T E DO I N S T IT U T O 40 5

usta d as g e raç õ e s q ue n os pr e ce d e r am E e lla um m appa


'
c .

e x ac to d a soci e d ad e e d o m u n d o s ob r e o q u al e stã o m ar
cad os os b an cos d e are i a , os e scolh e s e as cor re n te s q ue
con vém e vi tar ; é u m an ti g o D i ari o d e n ave g aç ã o, cuj as
ob se r vaç õ e s pod e m d i ri g i r e e n cam i n h ar a n os sa rot a .

Para os h ome n s d e E stad o, e spe ci alme n te , te m


a hi s tori a u ma g rand e uti li d ad e E lla d e ve r i a, n o d i z e r
.

d o C i tad o e scri ptor, se rvi r lh e s d e b re vi ari o O s acon


-
.

te ci m e n tos q ue d e scre ve sã o m on um e n tos d a e xi ste n ci a


d as naç õe s ; si g n e e s ce rtos ou causas act i vas d o se u
vi g or ou d a sua d e cad e n ci a p h as e s d e te r m i n a d a s e
i n vari av e ís d e sua v i d a e d e sua mort e .

S ó o passad o pô d e e x pli car o pre se n te e e sclare ce r


O fu t uro .

O e stad o actual d o m un d o é um proble m a cuj a soluçã o


se ach a nos se cu los q ue o pre ce d e ram ; e n e ssa fon te
te m se d e i r b us car a luz pr e ci sa par a pr e ve r , pre par ar e

g u i a r o s s e cu lo s v i n d o u r os
.

T al é , S e n h ore s , o e le vad o e scopo d a sci e nci a a q ue


p r e s t a m os c ul t o se n ti n d o q ue n ã o n o s se j a d a d o a t t i n g i
-
l o
d e sd e j á e com o d e se j are m os , n o q ue r e spe i ta a hi stori a
d a n ossa patri a , obj e cto pe c uli ar d os n oss os cuid ad os .

H a d e , por ém , prose g ui r o I n sti tuto e m sua ca rr e i ra,


e , n ovo A n th e o, ce rto q ue co lh e r ã d o b ra d as f o r ç ,
a s
re te m pe ran d o as e m sua pr º p ri a or i g e m
-
.

C omo i n ce n ti vo a tod a a n ossa d e d i caç ã o e acti vi


d ad e , q uand o n ã o fosse b ast an te a con sci e n ci a q ue te m os
d o cum pri m e n to d e um d e ve r , h ave r i a ai n d a a h on r osa
r e cord aç ã o d o m ui t o ap re ç o e parti cular be n e v ole nc i a
c om q u e d e lon g a d ata foi o In s ti tuto d i sti n g ui d o pe lo se u
e xce lso e g e n e roso Prote ctor , n u nca por n ó s e squ e ci d o, e
a qu e m pre stam os h oj e , com o se m pr e , a si n ce ra h om e
n ag e m d a n ossa i mm or re d oura saud ad e e p r o fu n d a

g r a t i d ã o.

H on re m os a sua me m ori a, z e land o com d e sve lo


i nsti tui ç ã o a q ue se ach a o se u pre claro n ome tã o í n ti m a e
g r ac i osa m e n t e li g a d .o
D o q ue fe z o I n sti tuto n o d e curso d o an n o q ue ora
d n d a n ão vos d are i aq ui parti cular n oti ci a , porq ue foste s
c ompar te s e m n ossos trab alh os , te s te m un h aste s os nossos
4 06 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

e sforç os , e sa e i s b q ue com a boa von tad e e z e lo d e q ue


sã o an i m ad os poucos , m as d e votad os am i g os d o I n sti tuto ,
v ã o se n d o suppri d os , quan to é poss í ve l, os re cur sos q u e
falle ce m para m e lh or d e se m pe n h o d a i mpor tan te m i ssã o
q u e a n ó s i n c u m b e.

D e m ai s , com pe te e sse e n carg o ao n osso di g n o


l S e cr e tari o, q ue o d e se m pe n h ar á , como d e cos t um e ,
º

cab alm e n t e ; con ti n u an d o a me re ce r pe la soli ci tud e e


i n te re sse com q ue trat a d os n e g oci os d o I n sti t uto os
j ustos louvore s, q ue com praz e r são lh e ai nd a um a ve z -

aqui re n d i d os .

T i ve m os a fortun a d e ali star n o n osso g re m i o os


n om e s j á di s ti n ctos d e di v e rs os con s oci os q ue , com o e fd caz
con cur so d e suas luz e s e provad a aptid ã o , v i rã o ai n d a
m ai s re alçar o cr e d i to li tte rari o d e q ue g osa a n ossa
associ a çã o, tan to n o pai z com o n o e str an g e i ro .

S e j am be m vi n d os os re ce m ch e g ad os e possam p or

lar g o te m po se r colh i d os e m prove i to d o I n sti tuto os


saz on ad os fructos q ue pr om e tte m n os as be m fun d ad as
-

e spe ran ç as com q u e os n ovos ad e ptos d a sci e n ci a sã o por


n ó s re ce bi d os .

M as, ah quan to são r api d as e b ruscas as tran si ç õ e s


d a vi d a h uman a !
A e x pan sã o d o m ai s v i v o c on te n tam e n to pe la aus
'

p í ci o s a a cq u i si ç ã o d e n ov as f o r ç ,
as se g ura s g ar a n t i a s d e
ri son h o por vi r p ara a n ossa soci e d ad e , v e m j u n tar se e m
-

b re ve a n ota lug ubre e plang e n te d o n osso i n te n so poz ar e


ace rb a d ô r pe la s e n ti d a pe rd a dos sau d osos compan h e i r os
fatalm e n te arr e b atad os à s nossas m ai s caras ad e i çõe s pe la
'

fe ri n a cr ue ld ad e d a m orte .

S e r m e h i a i m possi ve l, sob a pe n osa i m pr e ssã o d e


— -

tan t a mag na, ai nd a q ue e m si n g e las ph rase s , d e scre ve r


vos o q ue foram e o q ue d z e ram pe la patr i a e pe las
le ttras q ue tanto h on raram, e sse s pr e z ad os con soci os , q ue
p a r a s e m p e d e i xaram n os ; mas pod e re i s b e m avali ar a
r -

g r a n d e z a d a p e r d a, pe la sup e r i or i d a d e d o m e r i to , q u e
vos se rã com b rilh an ti sm o pate n te ad o pe lo e ru d i to orad or
d o I n sti tuto, d e l i n te r pre te d os n ossos se n ti m e n tos .

E um a j usti ç a e um e stim ulo, um a d ívi d a sag rad a


'

e I rre mi ssí ve l a h om e na e m u t m s ã m e m o i a d o s
g q e p r e s a o r
D IS C U R S O DO P R E S ID E N T E DO I N S T IT U T O

m ortos , q ue pe los se us fe i tos e vi r tud e s g ran g e aram um


n om e i llustre , log ad o com o u m patri m on i o d e h on r a ã
p ost e r i d ad e q ue os ve n e ra e ac clam a .

O vacuo q ue s e ab r e n o se i o d a n oss a fam íli a li tte


rari a, com a p e rd a d e alg un s d os se us d lh os m ai s d i le ctos ,
é pr e e n ch i d o, si m , pe los n ovos e br i osos le g i on ar i os d a
d u
'

sci e n ci a ; n ã o é . p or é m , s n pp r í d o o e x t re m o a e c t o q e

p e ss o a lm e n t e s ou b e r am i n s p i ra r-
n o s.

D os q ue for am se , i n d e lé ve l pe r d ur a a saud ad e q ue
-

fun d a n a alma se e n rai z a .

E sã o m ui tos os q ue a i n e xorab íli d ad e d a sor te te m


ce i fad o n e s te s ulti m os an n os .

D e d i a e m d i a vã o se e svae ce n d o O S pri m or e s q ue
— —

e n alte ce m o fe cund o ve rg e l li tte rar i o q ue z e losos

cu lti vam os .

S ob re as on d as d o te m po vã o cah ín d o as d or e s q ue
d os ram os , jã se m v i ç o, d e con tí n uo d e spre n d e m se —
nã o
m or r e a plan ta ; n ovas e vi r e n te s g alas vê m ce d o e m be l
le z al a ; _m as n e m por i sso faz e m e sq ue ce r as d or e s
-

m ur ch as q ue j un t as ao cor aç ã o ai n d a g uar d am os ; e ssas


n un ca fe n e ce m , por vi r tu d e d o am or re vi ve m se m pr e .

S ã o sub li m e s as m an i fe staçõ e s d o se n ti m e n to m o
vi d as pe las n ob re s pai x õ e s q ue e le vam a alm a, t e n d o

p o r O b j e ct o d i g n i fi ca r o m e r i t o e p r e st ar l h
-
e o t r i b u t o
d e ad m i r aç ã o e r e spe ito q ue lh e é j ustam e n te d e vid o
Quan d o a m an são ce le s te re mon tava o e spíri to d o
su ave can tor d as H a r m on i as e d as M e d i taçõ e s , d e J oce ly n
e d a Q ue d a d e um A nj o, o fe cu n d o e scri ptor d a H i stor i a
d os G i r on d i n os e d a R e staur aç ã o, o í d olo d o povo ,
coroad o com a tr í pli ce au r e ola d e poe ta , h i st or i ad or e
e stad i sta , pe d i a se a V i ctor H u
-
g o c o m p i e d os a i n si s te n c i a

com o se a ta n to p u d e sse ch e g ar a forç a h um an a
q u e n ã o m or r e s se t ã o ce d o , p a r a q u e a s s i m m e n o s s e n s í v e l
e d ori d a se torn asse a pe rd a d o pe n ulti m o poe t a d a
F ran ç a .

B e m q ui s e r m os q ue m e n os crue l tamb e m par a n ós


fosse o d e st i n o, q ue acab a d e fe r i r n os , r oub an d o n os - —

con soci os d o i n e sti mave l valor d e C e z ar C an tú , P i n h e i ro


C h ag as, Pi n to B r avo, L º pe s N e tto e ai n d a outros , tã o
r e comm e n d ave i s pe los d ote s d alm a , com o pe las pr e n d a s
'
4 0 8 R E V IS T A T R IM E N S A L Do I N S T IT U T O II I S T O R I C O

de e S pi r i to d e q ue e ram com pr ofusã o or n ad os lM as , ne m

p or se r e m i n stante s n os sas pre ce s , pod e ram se r ouvi das .

C um pra se a v on tad e d o A lt íssi mo


-

T e r mi nan d o o q ue e m sati sfaç ão d e um pre ce i to


r e i m e n tal t i n h a a d i z e r vos re sta - m e a r ad e ce r m u i to
g g
-
,
c ord i alm e nte a ob se q ui osa d e li cad e z a d as d i sti nctos
p e s so as q ue s e d i g n a r am d e h o n ra r com a su a pr e se n ç a
a n ossa m od e sta i u n cçã o li tte rari a .

S ã o com e spe ci ali dad e cre dore s d e tod o o n oss o


r e con h e ci me n to os illu stre s r e pre se n tan te s d a autori da d e
supe ri or n a d i r e cç ã o poli ti ca d o E sta d o .

N i n g ue m m ai s q ue o pod e r publi co é i n te r e ssad o na


m an ute n ç ã o e d e s e n volvi m e n to d as i n s ti t ui ç õe s q ue têm
p o r d m p rom o v e r e a p e r fe i ç o ar a i n s tr ucç ã o m oral e in te l
le c tual, d e q ue d e pe n d e e sse n ci alm e n t e o e n g ran d e ci
m e n to e prog r e ss o d o pai z ; e os nob re s e con spi cuos
funcci on aríos, q uan d o aq ui com pare c e m e ab rilhan tam
n ossa r e un i ão , d e m on stram b e m com pr e h e n d e r a alta
con ve n i e n ci a d e favor e ce r o an i mar a acçã o b e n e d ca e
salutar i n flue n ci a q ue e x e rce a i n str u cção sob re os d os
t i n os d a soci e d ad e .

M ui tas g ra ç as lh e s são por i sso d e vi d as .

A vó s , i llustrad os con soci os , ai n d a uma palavra


e ssa d i ctad a pe lo i n te r e sse
q ue a tod os nó s an i m a , o
au tori sad a pe la be n e vole nci a r e cíp roca q ue i n spi ra a
.

se r e n i d ad e d o amb i e n te q ue n os rod e i a , n e sta placi da


e stanci a e m q u e n os con g r e g am os , r e le m b ran d o as pala
vrse d o poe ta

A q ui sci e n ci a e am i z ad e se e x e rci tam :

D on s , q ue a b e m d os m or tas e d o cé o b aI x aram .

N a d i fd cil e h on r osa m i ssã o q ue vos cab o d e da r


e x e cuç ã o ao v asto plan o l i tt e r ar i o q ue te n d e s e n tre mã os ,
lan ça n d o as b az e s sob r e q ue te m d e se r e le vad o o ran di
g
oso mon um e n to d a h i stori a t i ã o d e sani m e i s um só
p a r a , n
i nsta te , c e n vi d ai an te s todas as for as d a vossa rob usta
n ç
I te llIg e D C Ia e pre ssurosa acti vi d ad e
'

n p ar a q ue p os s a o I ns
ti tuto cor re s pon d e r con d i g n am e n te ao d m d e sua cr e a ã o
ç ,
D IS C U R S O D o P R E S ID E N T E D o IN S T IT U T O 40 9

r e ali z and o os votos pa t ri ot i cos e x pr e ssad os , h a h oj e 4 6


a n n os , p e lo s aud os o P rote ctord o I n sti tuto
P e los vossos trab alh os faze i com q ue o In sti tuto
e j a re alm e n te d i g n o d os e log i os d a poste ri d ad e , e r i g i nd o
'

um pad rã o d e g lori a ã ci vi li saçã o d a n ossa patri a .

E sque ce i n e sta occasi ã o as d uras ph rase s d o g r an d e


orad or sag rad o M on t A lve r ne , pr ofe r i d as talv e z e m h ora d e
'

t r i ste d e sale n to n e sta te r ra é d i fd cil con se rvar se O


— -

e n th n si asm o pe la sci e n ci a te n d e an te s e m le mb r an ç a

as se n te nci osas palavras d e L am ar ti n e é d e v e r soci al


O trab alh o quotid i an o e ob ri g ator i o d e tod o o h om e m q ue

p a r t i ci p a d o s m ale s e d os b e n e fí ci o s d a S o ci e d a d e e m
q u e v i ve .

E o q ue vale o trab alh o i n te lli g e n te e an i m ad o, d il o -

o j udi ci oso S te n d h al, q uand o pon d e r a : q ue a m ai or parte


d os h ome n s te m n a vi d a um m ome n to e m q ue lh e s é d ad o
faz e r g ran d e s cousas ; e e ste m om e n to é aq ue llo e m q ue
n a d a lh e s pare ce i m possí ve l .

O m und o pe rte n ce aos i n tre pi d os ; —


o qu e re r é o

p o d e r .

A for ça d a vontad e e d a appli caç ã o ve n ce os m ai ore s


ob stacu los ; e os q ue se oppõ e m ao n osso prog re sso n ão
p o d e r ã o r e s i st i r a n os s a e n e rg i a .

A g ran d e z a d os re sultad os, como e n si na a sci e n ci a,


e stá n a raz ã o d i r e cta d os me i os e mpr e g ad os para alcan

ç a l -
o s. Q u a n d o o e m p e n h o é n o b r e , d r m s a v o n ta d e e di g n o s
o s m e i os , o r e su ltad o h a d e corre spon d e r se m d uvi d a ao
a lm e j ad o d m .

J ã e le g an te me n te di z i a o prínci pe d os poe tas


l a ti n os

D ur a te , ct c osm e t r e bus se rvate se cun di s .

P e rse ve r ai n o trab alh o ; te n d e con stan ci a e fé , e


con te i ce rto q ue m e lh ore s d i as vos e stã o re se rvad os . »

E stá a e r ta a se ssã o
b .

T O M O L V III , P . 1!
R E L A TE O R I O .

T rabalhi s taum
a(16 1 896
L id o nO I n sti tuto H i st o r i c o e G e o g r ap h i c o

B r az i le i r o n a s e ss ã o m a g n a an n i v e r s a r i a

DE 1 5 DE DE Z E M B R O DE 1 8 95
P E L O

1 S e c r e ta m o

H E N R IQ U E li A F F A R D

Sr P . r e s i d e n te s S rs . C on soci os .

O be d e ce n d o a i m pe ri oso d e ve r pr e ce i tuad o ,
em di s
posi ç ã o r e g i m e n tal c ab,
e m e ta m b-
e m a h o nr a d e occupe r
a vossa atte n ç ã o n a pr e se n te S e ssã o m ag n a , v i sto com o
e sq u m i n h a pouca vali a m e h ave i s con se r vad o
e ce n d o a —

na cad e i ra d e S e cr e tar i o, d an te s occupad a pe las


'
1 ª

n ossas m ai or e s i llustr aç õe s S e i , poré m , q ue posso con ta r


.

com vos sa b e n e vola ín d ulg e n cía e por i sto ouso pr ose g ui r .

O I n sti tuto H i stori co e G e og raph i co B raz i le i r o com


m e mora h oj e o 4 6 an n i ve rsarío d e um di a ce le b r e n os se us
º

an n ae s e q ue d oou ad opta d o par a a sua fe sta ann ual .

A 1 5 d e D e z e m b ro d e 1 8 5 3 , o D r J oaq ui m M an oe l .

d e M ace d o e n tã o 1 S e cre tari o d i z i a « E sta sole m n i


º

d ad e g r and i osa te m pr i n ci palm e n te por d m 0 e xh i b i r aos


olh os d o pub li co os fructos d a s n os sas lucu b raç õ e s d uran te
o an n o soci al, e m b or a tam b e m se d e sti n o a faci li tar a
4 1 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R IC O

e x pansã o do j ub i lo q ue d e ve m os se n tir ao con te m plar


o m ag e sto so m on um e n to q u e vam os con str u i n d o e e m pro
v e i to d o q ual tod os n ó s por g lor i a e por d e v e r , o d e re ce m os
O S tr i b utos d a n ossa ín te llíg e n ci a , as e m e lh an ç a d aq ue lle s
'

vi aj an te s d o M e x i co, cad a um d os q uae s s e h on r av a d e


c ar r e g ar um a p e d ra p ara as py r am id e s q u e se le van ta
v am ã b e i ra d as e str ad as
N a s e ssã o m ag n a d o an n o d e 1 8 5 6 o m e smo D r J os .

q u i m M a n o e l d e M a c e d o p o n d e r a v a q u e E sc r e v e r o u
tam b e m pr e parar a h ístor i a d e um povo é , com o pe n sa
com raz ã o C ource lle S e n e ui l, e xe r ce r uma v e rd ad e i r a m a

g i s t r at u r a p o li ti ca e o I n s t i t ut o H i s to r i c o e G e o g p
r a h i c o
B raz i le i r o colle g ín d o e r e g i str an d o os acon te ci me n tos d o
p a ssa d o e d a a c t u a li d a d e , e n th e s o n r a n d o e le m e n t o s p ar a
o s lí vr s d o fut u r o, pó d e d i z e r s e o pre par ad or d e u m
p
-

p r o c e ss o g r a n d i o s o, n o q u a l s e r ã o j u í z e s o s h i s to r i a d or e s
d a poste r i d ad e .

A S ass oci açõ e s sci e n ti d c as e li tte r ari as avan ç ou —

a 1 5 d e D e z e m b r o d e 1 8 7 6 o soci o D r C ar los H on or i o d e .

F i g ue i re d o foram e se rã o e m tod os os te mpos o cale n


d ar i o q ue mar ca o g rã o d e cívi li saç ã o o e n g r an d e ci m e n to
d os d i v e rsos povos d o m un d o pe la m i ssã o sub li m e d e se us
a d e ptos , q ue e m suas con s tan te s appli caç õ e s pr ocur am a
r e soluç ã o d os m a i s d i fd ce ís prob le m as d as sci e n ci as
h uman as , captan d o a ad mi r aç ão pe las maravi lh osas d e s
c ob e rtas d e vi d as as s u as acc u r ad as i n ve sti g açõ e s e pe s

q u i z as , fa z e n d o r e v i v e r n a m e m o r i a o s fac tos olvi d ad os


p e l o s t e m p o s p as s a d o s ,
c o n f r on t a n d o-
o s c o m o s p r e s e n t e s
e r e un i n d o s e e m com m um am ple xo com os se us i rm ãos d e

t rab alh o p ara as con q ui sta s d o tr ab alh o T al é , S e n h ore s , .

m i ssã o h on rosa e patri oti ca d o I n sti tuto H i stori co e


G e og r aph i co B raz i le i ro » .

M as tod os n ã o o e n te n d e m a ssi m e pod e m os re pe ti r


ag ora um a ph r ase d o n osso con soci o M an oe l d e A rau jo
Porto A le g re , profe rid a e m 1 5 d e D e z e mbro d e 1 8 5 7
O s con te m poran e os S ã o q uasi se mpre i nj us to: e i n g ratos
p a r a c o m o s h o m e n s m o d e s to s e l ab o r i o s o s , p or q u e o r d i
n ar i am e n te pe d e m aos poucos q ue se sacr íd cam pe lo
am or d as le ttras —
q uali d ad e s q ue n ã o possue m e pe r
fe i ç õ e s e xtraordi n arías h oj e faz se j usti ç a ao M onse n h or
-
º
R E L A T O R IO Do l S E C R E T A R IO

P i z arr o, com o d aq ui a an n os se fará ao I n sti tuto


'
. O S
d lh os d aq ue lle s q ue d e s e j am v e r pri n ci pi ar as cousas
'

p o r o n d e e lla s a c a b a m s e r ã o o s n o sso s a p o l o g i st as
. »

A vid a d e tod as as cor por aç õ e s , le m b rava ai n d a o


D r M an oe l d e A rauj o Porto A le g r e , e n ce rra os m e sm os
.

i n c i d e n te s , as m e s mas p h ase s q ue a vi d a h um an a ; d i as
d e tr abalh o e d i as d e d e scan ç o, ph ase s b r i lh an t e s e h oras
d e tor por ou som n ole n ci a » .

N o d i s curso pr on un ci ad o a 1 5 d e D e z e mb ro d e 1 8 7 0
p e lo V i s co n d e , d e p o i s M a r q u e z d e S a p u ca h y, e n c o n t r a m os
o se g u i n te :
O I n s ti tuto com e ç ou como e sse s ri o s q ue ab solu
tam e n te pob re s n a ori g e m , e n g rossam a tor r e n te r e ce
b e n d o o fe ud o d e i nd n i tos re g atas q ue , d e poi s d e alg um as
le g uas d e curs o, o torn am mag e st oso e p uj an te S e us .

ar chi vos s e vão passo a passo e n r i q u


,
e ce nd o com a a c q ui
si ç ã o d e pr e ci osos e scri ptos h i stori cos e g e og raph i cos q ue
d e ce rto se ri a m pe r d i d os n a v orag e m d os te m pos , ou d e
n e nh u ma uti li d ad e , para a h i stori a g e ral d a patr i a , se
,

e x i sti sse m d e rram ad os , e sq ue ci d os , e , por i s so m e s mo,


e x pos tos aos lam e n ta ve i s d e scam i n h os q u e t e m le vad o
i n d ui te s lucubr aç õ e s d e br az i le i ros , ali as b e m re com m e n
de v e i s por suas le ttras » .

D e sd e 1 8 3 8 , cad a an n o q ue cab e n o d om í n i o d o pa s
sad o le g a ao futur o u m li v r o, e m q ue se d ocum e n ta a
acti vi d ad e d a n ossa associ aç ã o .

C i n coe n ta c se te g rossos
v olum e s —
p o d e r í a m o s d i z e r c i n co e n t a e o i to v o l u m e s

j á.

se ach am pu bli cad os , alg uns com supple m e n to, e por si


só con sti tue m um a ve rd ad e i r a b i bli oth e ca , n a e spe ci ali d ad e
d e q ue se occ upam » .

O n osso sab i o compat r Iota J osé B on i faci o d e A n


d r e d a e S ilva, no d i scurso q ue r e ci tou e m 2 6 d e J un h o
d e 1 8 1 8 n a A cad e m i a R e al d as S c i e n ci as d e L i sb oa , d e
q u e e ra m u i t o di g n o S e c r e ta r i o ,
o b s e r v o u q u e o m e lh o r

car acte r d a b on d a d e e d a uti li d ad e d e q ualq ue r i n sti


tui çã o é a sua con stan te d i utur n ida d e e n ó s tam b e m
n otouJ oaq u i m M an oe l d e M ac e d o e m 1 8 5 4 —
n os pod e m os

van g lor i ar d e q u e ca i b a ao I n s t i tu t o H i s tO I í c o e G e o

g pra h i co B r a z i le i ro a s e n te n ç a d o sa b i o e t o m e m o s por

fun d am e nto d o nosso d i r e i to os fructos saz on ad os q ue j á


4 1 4 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O II I S T O R I C O

h ave m os e xh i bid o em p re ci osos v olum e s e o d e se n volvi


m e n to r e g ular , faci l e nun ca i n te rr om pi d o d os n ossos tr a
b alh os . »

N o d i z e r d e M an oe l d e A rauj o P or to A le g re o I n s
ti tuto n ã o se d e parti o d e um a r e g ular i d ad e n orm al e m
tod os os se us tr ab alh os d e sd e o d i a 1 5 d e D e z e m b ro d e
1 8 4 9 d i a e m q ue com e ç ou a s ua h e g y r a g ran d i osa , a
,

s ua n ova e x i s te n ci a e q ue n ã o pe r te n ce s ó ao I n sti tuto


m as ao B r az i l i n te i ro se g un d o o D r J oaq ui m M an oe l d e
.

M ace d o q ue , allud i n d o a se ssão d e 1 5 d e D e z e m b ro d e


1 8 4 9 , e x clam ou n a an n i ve r sar i a e m 1 8 5 2 : A por ta q ue
se ab r ío par a d ar pas sag e m ao I m pe r ad or n a sala d o
I n sti tuto é ta m b e m a por ta d e um a n ova é ra ab e r ta a
tod os os b raz i le i r os q ue culti vam as le ttr as » .

N e ssa se ssã o d o an n o d e 1 8 4 9 u ó l
'
q e p a r a n s ce e
b ri son o d i a 1 5 d e D e z e m b ro e d e cuj os assi ste nte s soci os
d o I n sti tuto ape n as sob re vi ve o S r B arã o d e C apan e ma
.


r e s pon d e n d o ao d i scu r s o d e sa ud aç ã o d o P re si d e n te S r .

C on se lh e i r o C an d id o J osé d e A rauj o V i an n a , poste ri or


m e n te V i s con d e e M arq ue z d e S apucah y , e i s como a pr o
p o s i t o d a R e v i s ta s e e x p r e s so u S. M o S.r .D P e d ro II .

S e m d uvi d a, S e n h ore s , q ue a v ossa pub li c aç ã o tri


m e n sal t e m pre s tad o v ali osos s e r vi ç os , m ostran d o ao
v e lh o m un d o o a pr e ç o q ue tam b e m n o n ovo m e re ce m as
a p pli caç õ e s d a í n t e llíg e n ci a mas para q ue e sse alv o s e
a ttínj a pe r fe i ta m e n te , é d e m i s te r q u e n ã o só re unae s os
tr ab alh os d as g e raç õ e s passad as a q ue v os te n d e s d e di
cad o . q uasi q ue un i cam e n te , com o tam b e m pe los v ossos

p p
r o r i os , t o r n e i s aq u e l la a q u e pe r te n ç o d i g n a r e a lm e n t e
d os e log i os d a poste ri d ad e : n ã o d i vi d ae s poi s as voss as
for ça s , o am or d a sci e n ci a é e xclusi vo, e , con corr e n d o
tod os un i d os para tã o n obr e , ut il e j ã di fd ci l e m pre z a
e rij am os ass i m um pad rã o d e g lori a ã ci vi li saçã o d a n oss a

p a t r i a .»

N a se ssã o d o q uín q uag e n ar í o d o I n sti tuto, e m 2 1 d e


O utub r o d e 1 8 8 8 , o n osso ac tual V i ce - Pre si d e n te D r J oão .

S e ve r i an o d a F on se ca re fe r i o se a R e vista n e ste s te r m os :
-
'

O q ue e lla é d i l o a opi n i ã o d o m un d o sc i e n ti d co, d i l 0



.
-

o afan com q ue é pr oc u rad o e ss e vali oso re p osi tori o d e


n oti ci as d a patri a » .
ª
R E L A T O R IO Do 1 S E C R E T A R IO 4 15

O an n o cad e n te , se n ão é d os m ai s fe li z e s par a o
I nsti tuto, nã o d e i xa, com tud o, d e atte ste r a m ar ch a pro
g r e s s i v a d a n o ss a a ss o c i a ã
ç ,o c u j o s m e m b ro s v ã o r e u n i n d o
m a te ri ae s q ue , m uito e m b ora n ã o r e pre se nte m i m por
tan te s con qui stas n o vasto d om í n i o d os con h e ci m e n tos
h um anos , sã o d e g ran d e i m portan ci a para a con str ucç ã o
d a g ran d e ob ra d a H i stori a d o B raz il .

T e m os re ce bi d o d o S r M i n i str o d as R e laç õ e s E x te
.

r i or e s um offi ci o soli ci tan d o para o ar ch i vo d a su a se cre


tari a uma colle cç ã o d a n ossa R e vi s ta , se n d o para e lla d e
sum m a i m por tanci a as m e m ori as e d ocu m e n to s h i s tor i cos
q u e c o n té m ; d e p o i s o u t ro o ffi c i o p ar a o b te r c e r to s n u
m e ros p e d i d os por um r e p re se n tan te d e n aç ã o e str an
'

g e i r a. T u d o f o i d e v í d a m e n t e at t e n di d o.

O E x m S r M i n i str o d as R e laçõ e s E xte ri ore s re cla


. .

m ou tamb e m o con curso d o In s ti tuto par a se h ab i li ta r com


os d ocum e n tos e i n form aç õ e s e x i ste n t e s n o n osso archi vo e

p o d e n d o a m p a r a r o s di r e i to s d o B r az il n a s q u e s tõ e s d e li
mi te s com a G uy ana I n g le z a o q ue foi s ati sfe i to d e
accor d o com os e statutos .

A i m pre n sa d um ín e n se te m se occupad o d as n os sas


i n fe li z e s q ue stõ e s d a T ri n i d ad e e d o A m apa d i v ulg an d o
d ocum e n tos e plan tas n a m ó r parte or i un d os d o In sti t uto
H i stori co e G e og raph i co B r az i le i ro Quan to a ilh a pod e .

m os se r ab on ad os pe lo n osso con soci o S r B arã o H om e m .

d e M e llo q ue for n e ce u os pri m e i ros d e se n h os e as d e scri


pç õ e s c o rr e s po n d e n t e s ; co m r e la ç ã o ao tã o m a l fa d a d a

t e rr i tori o con te s tad o i g ualm e n t e i n for mari a o m e sm o S r .

B arã o H ome m d e M e llo e te m os a m ã o um m appa fran ce z


b e m i nte r e s san te « C ar te d e C olom b i a e t d e s G uy an e s ,
ª ”
d re ssé e par M . L ape r 1 é
g g po r a h e d u R o i e t M . L a p i e
li e ute n an t i n g é n i e ur g é og raph e » fe i to e m Pari z n o an n o
d e 1 8 2 8 n a casa E y me ry F r ug e r C , rue M az ari n o n 3 0 . . .

O n osso con soci o D r . T orq uato T apaj oz tam b e m


ach ou n o I n s t i t u to d ocum e n tos e m appas e luci d an d o a
q ue stã o d e li m i te s or a d e b ati d a e n tr e amaz one nse s e se us
vi si n h os b raz i le i r os .

A com m i ssã o d a car ta ch or og r aph íca d o E stad o d o


R i o d e J an e i r o fe z ti rar có pi a d o m a ppa cur i oso d e n ossa
p pr o r i e d a d e i n ti t u l a d o « C a r ta T o p g
o r afi ca d a C a p i ta n i a
4 16 R E V IS T A T R IM E N S A L D o I N S T IT U T O II I S T O R I C O

d o R i o d e J an e i r o, fe i ta por or de m d o C õ d e d e C un h a ,
C api tã o G e n e r al e V i ce R e i d o E s tad o d o B r az i l, por
- -

M an oe l V i e y ra L e ã o, sarg e n to m ó r e g ove rn ad or d a for


-

tale z a do C ast e llo d e S ã o S e b asti ã o d a ci d ad e d o R i o d e


J an e i ro e m o ann o d e 1 7
O d i re ctor d o A r ch i vo P ub li co d e S P aulo obte ve .

autori z aç ã o par a r e pr od uz i r e m e d i ç ã o e s pe ci al os t rab a


lh os re fe r e n te s a N ob i li arch i a Pauli sta , i n se r i d os e m var i os
te m as d a R e vi sta .

D i ve rs as pe ssoas t e m vi si tad o o I n s ti tuto par a con


su ltare m m an uscri ptos , m e mor i as , li vr os e mappas .

A R w is ta , como se m pre , te m si d o bas tan te pr a


cur ad a C on ti n uam os a pe rm u
. tal a com n u -
me rosas ass o
ci aç õ e s con g é n e r e s e ou tr as , d e n tr e e fó ra d o p ai z , e
'

m e smo a r e m e tte l a para vari as i n st i tui çõ e s n aci on ae s


-

q u e n a d a te
'
m p ar a fa z e r r e c i pr oc i d a d e .

F are m os ag ora um a s ucci n ta r e vi sta d as pri n ci pae s


occu rr e n ci as d as n ossas 1 8 s e ssõ e s or d i n ar ías re ali z ad as

d e M ar ç o a D e z e m b r o .

F oram e le vad os a cate g ori a de soci os h on or ari os : a


3 1 d e M ar ç o O soc i o corr e S poud e n te D J oã o E s be r ar d , .

A r ce b i spo d a R i o d e J an e i ro e a 5 d e M ai o o soci o corre s


p o n d e n t e B a rã o d o R i o B r a n co q u e fo i 0 E n vi ad o e sp e
ci al d o B raz i l j un to ao S r .Pr e s i d e n te d os E stad os U n i
d os d a A m e ri ca d o N or te o arb i tr o q ue d e ci d i a a n os so
favor o se cular li tí g i o d a q ue s tã o d as M i ssõ e s .

0 S r B arã o d e C apan e m a c on tr i b uí a p ar a e ste fe li z


.

d e sfe ch o, suste n tan d o pe la i mpr e n sa os di re i tos d o B raz il


e o I nsti tuto n ã o pod e n d o d e ar i n d i d e r e n te aos re le van
'

te s se rv i ç os pr e stad os n e s ta e m e r g e n ci a por S E x se u
'
.

m e m b r o h on or arí o, fe z con si g n ar n a acta d a s e s sã o d e 1 7


d e M a rç o a sati sfaç ã o d e q ue se ach ava possuíd o pe lo
b om e xi to d e se us e sforç os n un ca assaz louvad os .

N o cor re r d o an n o d e 1 8 9 5 fi caram i n scr i ptos soci os


do I n sti t uto n a class e d os h on orarí os o S r C on se lh e i ro
,
.

Th om az R i b e i ro, laure ad o poe ta e e scr i pto r , M i n i stro


acr e d itad o n o B r az i l por S M . E l R e i d e Por tug al e
.
-

D M arti n G arci a M ér outam b e m poe ta e e scr i ptor , M i n i s


.

tro Ple n i pote n ci ari o d a R e pub li ca A r g e n ti n a n o B raz i l



n a class e d os e ffe cti vos o D r E vari sto N un e s P i re s ,
.
R E L A T O R IO Do l º
S E C R E T A R IO 4 1 7

d outor e m m e d i ci n a, profe ssor h a m ui tos ann os d e H i s


tor i a patr i a e m ly ce us ofd cí ae s d e s ta capi tal ; o D r
'
.

F ran ci sco B apti sta M ar que s P i n h e i ro , ch ron i sta d o H o s


i L b i l D F d
'
p ta l d o s a z a r o s , t a m e m d e s t a ca p ta o r e.r n a n o
L ui z O sor i o, M i n i stro d o S upr e m o T r i b un al F e d e ral ; e
o D r J osé M ar i a Ve lh o d a S i lva , r e spe i tave l anci ã o e
.

d i sti n c to li t te r ato n a classe d os corr e spon d e n te s a


D r V i ce n te C h e r mon t d e M i r an d a , J oã o L uci a d e A z e
.

ve d a, o T e n e n te C oron e l R ay m un d o C y r i aco A lve s d a


C unh a e M an oe l B ae n a, tod os os q uatro cavalh e i ros
p a r a e n se s , o D r . A r i st i d e s A u g u s t o M i lt o n ,
d e p u ta d o

p e la B ah i a , C a r l os C . d e M e llo , G a b r i e l d o M o n t e
P e r e i ra , bi bli oth e cari o d a B i bli oth e ca N aci on al d e L i s
b oa , o ope r oso e scri ptor ri o g r an d e n se A rth ur J M on te

.

n e g r o, o pau li sta D r C i n ci n ato C e sar d a S ilva B rag a ,


.

out r o pau li s ta o e n g e n h e i ro A n ton i o d e T ole d o P i z a,


p q
e s u i z a d o r e e s cr i p to r , c h e fe d a s R e pa r t i ç õ e s d e E s
tati s ti ca e A rchi vo P ubli co d e S P aulo, e o D r M a . .

n oe l d e O li v e i r a L i m a , m e m b r o d o C orpo D i ploma
ti co B raz ile i ra, d ad o ao culti vo d as le ttras na ci o
nae s .

A ssi m o an n o d e 1 8 9 5 arr e g í me n toun o I n s ti tuto 1 7


n ovos auxi li ar e s , se n d o 2 h on or ar i os , 4 e d e cti vos e 1 1
corr e s pon d e n te s .

T om aram posse a 31 d e M arço o D r E vari sto N une s .

P i re s , 7 d e J ulh o os M i n i str os D M ar ti n G arci a M é rou .

o C on se lh e i ro Th om az R i b e i r o, a 2 5 d e A g osto o D r F e r .

n an d o L u i z O sor i o , o D r A ri sti d e s A ug usto M i lton e D r


. .

M an oe l d e O li ve i ra L i ma , a 2 5 d e S e te mbr o o D r F r an .

ci sco B apti s ta M a r q u e s P i n h e i ro, a 1 d e D e z e m bro o D r .

J osé M ari a V e lh o d a S ilva .

N a se ssã o an ni ve r sari a ce le br ad a e m 1 8 7 1 o V i s
con d e d e S apucahy pon d e rava q ue «o I n sti tu to cami nh a
como lh e ord e n am os e statutos , os q u ae s , prud e n te s ,
e n te n d e r am q ue con vi n h a torn ar ai n d a m ai s apre ci ad o o
h onr oso ti tulo d e m e mb ro d e sta i m portan t e associ açã o,
'

e xi g i n d o boas pr ov as li tte r ar i as , q ue d e an te mão re com


'

m e n d asse m o m e r i to d os can d i d atos pr e postos » S E x . . .

e n te n d e u d e ve r assi m r e spon d e r a ce n sur a e n tão fe i ta d e


n ã o se faci li tar as e n tr ad as par a o I n sti tu to .

63 T on o um , n .
4 1 8 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O H IS T O R IC O

E m 1 8 9 5 te mos ad m i tti d o 1 7 soci os n ovos , e m quan to


q u e n o s d º i s a n u o s a n te r i o re s 1 8 9 4 —
e 1 8 9 3 s ó foram —

c on fe ri d os 6 d i plom as .

N e ste s d oi s an n os pe r d e mos 1 3 colle g e s e n o pre se n t e


'

7 V am os tã o só m e n te ci tar os n om e s d e lle s poi s q ue ao


'

n osso or ad or compe te falle r a s e u r e spe i to, o q ue far à com


os pr i m or e s d a s u a i n ve j ave l e loq u e n ci a .

S ã o e lle s : o j orn ali s ta José d e V asc on ce llos , J oão


X avi e r d a M otta autor d e um tr ab alh º sobr e N um i sm
ti ca , C e sa r C an tú h i stori ad or e g e og r aph o d e fam a uni
v e r s al, o con tra alm i ran te M an oe l P i n to B ravo, o g e n e ral
-

E d uar d o J osé d e M orae s , M an ue l P i n h e i r o C h ag as uma


d as pr i n ci pae s g lº rías d a s le ttr as portug ue z e s , º C on se
lh e i ra B arã º d e L º p e s N e tto di plomata con s pi cua q ue
r e pr e s e n tou o S e n h or D Pe d ro II com o arb i tro nas
.

q u e s tõ e s i n t e r n ac i on a e s e m S a n t i a g o d o C h i le .

A pr oposi to d e soci os d o I n sti tuto cab e aq ui me n ci o


n ar q ue a n ossa colle cç ã o d e b i og raph i e s foi e n ri que ci d a
c om as d os S rs R od olph o T h e º ph i lo ( n 2 2 ) G e n e r al D r
. . .

E duar d o J os é d e M or ae s n 2 3 . D r L ad i slaud e S ouz a


.

M e llo N e tto n 2 4 ) e a d os re tr atos com os d os S r s B a


. .

rã º d e C apan e ma ( u 3 6 ) R od olph o T h e oph i lo ( n 3 7 e


. .

D r L ad i slau d e S ouz a M e llo N e tto ( n


. .

D os e le i tos par a s e r vi r e m n a m e sa ad m i n i str ati v a d o


In sti tuto d uran te o an n o d e 1 8 9 5 só n ã º tomouposse o
S r D r F e li ci an o P i nh e i ro d e B i tte n cº urt , se rv i n do por
. .

ve z e s com o 2 S e cr e tar i o ad h oc : o D r E var i sto N un e s


º
-
.

P i r e s , 0 D r F ran ci scº B apti sta M ar q ue s Pi n h e i rº , D e


.

se m barg ad or T h om a z G arce z P aran h os M on te n e g ro e º


D r A ri sti d e s A ug ust º M ilton
. .

O n º sso z e loso th e sº ur e i ro, C onse lh e i r o T ri stã o d e


A le n car A rari pe , i n fe li z m e nte por m oti vo d e mole sti a
vi u se º b ri g ad º a pe d i r um s ub sti tuto i n te ri no e foi O
-

D r L i b e rato d e C astrº C arre i ra, que m e x e r ce uas r e s pe c


.

ti v as fun cçõ e s, se n d o sub sti tuí d o n a com mi ssã o d e F un d os


e O r ç am e n to pe lo S r C on se lh e i ro J oã o C arlos d e S ou
. za
F e rr e i ra .

M as o S r C on se lh e i r o A r ari pe , log o que s e ach º u


.

m e lh º r , acce i tou º ut ras i n cum b e n ci as comº se j am o e x am e


d o í n d i ce alph ab e tícº d a nossa R e vi s ta od e re ci d º pe lo
'
R E L A T O R IO Dº 1 "
S E C R E T A R IO 4 1 9

C om m e n d ad or M . d o N asci me n to S ilva ad m d e faz e r


J .
,

p u b li ca r o d i to t r a b a lh º o u º u t ro p o r e l le or g a n i sa d º
q uan d o pr e fe ri ve l ã aque llo .
'

I n cum b i u se ai n d a d e r e ve r e acom panh ar a i mpre s


-

sã o d o ca talº g o d e n ossa bi bli oth e ca e spe ci al n a sala



D T h e r ez a C h r is ti n a M ar i a .

D e vi d o ã boa i n te r fe re n ci a d e ste n ossº con soci o, foi


'

g rac i o sa m e n te r e i m p r e s s o n a T yp g o ra p h i a d a I m p r e nsa
N aci on al » o tomº X V II d a R e vis ta cor re spon d e n d o ao
an n o d e 1 8 5 4 , e para º m e s mo d m j ã foi e n tre g u e o tomº
X V II I d o anno d e 1 8 5 5 e m c um pri m e n to d e or d e m g e n ti l
m e n te d ad a pe lo E xm S r F r an ci sco d e P aula R od ri g ue s
. .

A lve s , M i n i s tro d a F az e n d a .

O s S rs . con soci os C onse lh e i r o M an º e l F ran ci scº


C orr e i a , B arã o d e A le ncar e D r A ifon so C e lso d e A ssi s .

F i g ue i re d o foram pr omptº s a d ar s e upare ce r como re lato


re s d a com mi ssã o d e ad m i ssã o d e soci º s , e tamb e m os S r s .

con soci os M arq ue z d e P ar an ag u ã , G e n e ralJ º ã º S e ve ri an o


d e F on s e ca, D r C e sar A ug us to M arq ue s , D r A m e ri co
. . .

B raz i li e n se d e A lme i d a M e llo e B arã o H om e m d e M e llo,


q uan d o d e si g n ad os para i d e n ti co se r v i ç o nas commi ssõ e s
d e H istori a ou d e G e og raph i a, e tc .

T od os e ste s consoci os e j usto é re con h e ce l º al


— - —

g u m a s p e s s oa s e s t r a n h a s ã n o s sa a s soc i a ç ã º te m s e t º r n a d º
m e r e ce d º re s d e n ossos ag rad e ci me n tos q ue n ã o lh e s se rão,
se m d uv i d a , re g ate ad os .

O E xm S r D r A n ton i o G on çalve s F e rre i ra, M i


. . .

n i st ro d a J usti ç a e N e g oci os I n te ri or e s , n o r e latori o q ue


a pre se n tou aº C on g r e ssº fallº u d o In s ti tu to e m te rm os
li song e i r os q ue n os d e i xar am pe nh º rad os .

Pre vale ce n d o se d as b oas di sposi ç õe s assi m man i fe s


-

tad as pe lo G ove r n o o nosso cº nsº ci o D e se m barg ad or T G . .

Paran h os M on te n e g ro se cund ad o pe lº n osso consoci o D r


,
.

A ri s ti d e s A ug usto M i lton , propoz n a C a mara d os S rs D e .

p u t ad o s q u e a c º n si g n a ç ã º A f a vº r d o In s t i t u to H i s to r i co
e G e og r aph i co B raz i le i ro fosse e le vad a a i m por
tanci a q ue n ã o e ra e x ce ssi va atte n d e nd o se aº e xtra -

ord i n ari o e s cu re ci m e n to d e tu d o, bastan d o ob se rvar q ue


p a r a a i m p r e s sã o d a R e v is t a se p g
a a 5 0 $ p e lº q ue n ã º h a
m ui tº s e pag ava
4 20 R E V IS T A T R I M E N S A I. D O I N S T IT U T O II I S T O R I C O

N ã o foram b ald ad os os e sforç os d e ste s con sº ci º s;


'

m º m e n t o d o D e se m b a r g a d o r P ar a n h o s M o n t e n e g r o q u e ,
.

no s e u d i s c u r s o p r o n u n c i a d o n a C a m ara e m 1 1 d e S e t e m
b ro ulti m o, e xpº z as condi çõ e s actuae s d o I n sti tuto .

A h i foi vº ta d a a cº n si g n aç ão d e p a r a O a n n a

de 1 8 9 6 e O S e n a d o s e c on fo rm o u co m e s t a r e s o l u ç ã o .

O I n sti tuto ag rad e ce as d uas C am ar as d o C on g r e sso


e m g e r al e par ti cularm e n te aos S r s D e putad º s e S e n a .

d ore s , cuj º s votos o favore ce r am , o s e r vi ço pre stad º as


l t
e t r a s p a t ri a s d e q u e s e occ u p a o m e s m o I n s ti t u t o
P od e re m º s ag ora p re e n ch e r o lug ar d e bi bli oth e ca r i o
ar ch i v i sta que por m oti vo d e e con omi a até h oj e d oouvag o .

E
'
i s t o d e um a n e c e s s i d a d e a
p p l i ta n te n ã o s ó a v i s ta d o

co n s t a n t e a u g m e n to d o q u e r e co lh e m o s —
co
'
n v i n d o le m
b rar q ue n o an n o d e 1 8 9 1 re ce be mos , por ni mi a be n e
v ole n ci a d º n º sso P rº te ctor I m m e d i ato S M . o S r .

D P e d ro II , li vr os e obj e ctos q ue occupam as n ovas salas


.

D T h e r e z a C h r is ti n a M ari a ( B i bli oth e ca ) e I mp er atr i z


.

L e op old i n a ( M use u) —
com o pri n ci palme n te para a con
ve n i e n te con se r vaçã o d o q ue j ã possui m os d e lon g a d ata
e se ach a e m parte r e claman d o r e stauraçã o .

M e lh orou a si tuaç ã o d n an ce ír a d o In sti tutº , poi s


u e e m b o ra n ã o te n h am os podi d o au g m e n t a r o n o s so pe
q
que n o pe culi o d e 6 7 : 0 0 0 $ d e réi s, e m apoli ce s d a d ívi d a
p u b li ca ,
fo i n o s d a d o a m or ti z ar o q u e d e v i a m o s c o m o

e xce d e n te d as r e ce i tas sob r e as d e spe z as , o q ue é s ati s


factorí o C e rto e scri ptor j á d i sse q ue e nr i que ce que m
.

p ga a s u a s d í v i d as .

M as pre ci sam os ai n d a de d i ve rsas e stan te s e mai s


obj e ctos q u e n ã o p od e re m os ad q u i ri r e mq uan to ti ve rm os
com prom i ssos a sati sfaz e r , m as assi m se j usti d ca a prº posta
fe i ta pe lo D e se mb arg ad º r T G P aranh os M on te ne g ro n a
. .

C am ara d os S r s D e putad os .

O ccorre uos q ue n um a se ssã o d º I nsti tuto e S r C º n


'

..

se lh e i r o D r F e li ci an o d e C asti lh o di ss e rtou lon g am e n te


.

sob r e a n e ce ssi d ad e d e s e prote g e r e m as sci e n ci as , as


le tt ras e ar te s n o B raz il .

O E xm S r C arlos A ug usto d e C arvalh o, M i ni stro


. .

d as R e laç õ e s E xte ri ore s le m b rou se d o In sti tuto n os offe r


-

tand o alé m d os 5 volume s re lati vos a Q u e stã o d as M i ssõe s ,


R E L A T O R IO Dº l º
S E C R E T A R IO 4 21

o r e tratº ã ole º de S
M o S r D P e d ro I I ( d e corpo
. . . .

i n te i r º e tam an h o n a tural fe i to e m 1 8 6 8 pe lo pi n t or
V í e n ot ) com uma ri ca m old ur a d ourad a E sta i m por tan te .

té la , q ue d uran te m ai s d e 2 0 nunc a foi ad mi r ad a por


q u a n t os fre q ue n tar am os salõ e s d e e n t ã º S e cre tar i a d º s
N e g oci os E s tran g e i ros, ach a se aq ui collocad a e m lug ar

con d i g n o n a sala d e n om i n ad a D T h e r e z a C h ri sti n a M a


.

ri a .

F oi n os e n tr e g ue pe la E x ma S ra D
-
L aur e n ti n o
. . .

M un i z F re i re N e t to, a com pan h ad a d e um ofd ci o, a corôa


d e our o od e re ci d a pe los m aç ons d o vale d o L avrad i o n º
'

R i o d e J s ue ir o, e m 1 8 7 4 , ã D F ran ci sco B alth azar d a .

S i lve i r a , e qual fi car a e m pod e r d e n osso d n ad o con soci o


D r L a d i slauJ osé d e S º uz a M e llo N e ttº par a se r of e rtada
.

ao n osso I nsti tuto .

R e ce be mos : o trabalh o d o D r A n d ré L J We r . . .

n e ck i n ti tu lad o «D P e d r o I e a I n d e pe n d e n ci a
. os ma p

p a s d o P lan i s p h e r i o ,
B r a z i l e D í st r i c t o F e d e r al o r g an i
z ad º s pe lo S r O lav o F r e i r e q ue n os re se r vãra o D i re c tº r
.

d º P e d ag og i um d e sta capi tal um e x e m plar d as pub li


'

ca ç õ e s d o M use u d e L a Plata tr ata n d o d o d e scob r i m e n tº


d a ph otog ra ph i a o i n te r e ssan te tr ab alh o E studi os N u

m i sm ati cos p u b li c a d o p e lo S r A le x a n
. d r e R o s a d a J un t a
d e N um i s m ati ca A m e ri can a ; um S i n e te d e cº b re cº m as
arm as d a villa d e S ã o P aulo q ue se r vi ufaz e m tre s se culº s
e n os foi e n vi ad o pe la vi uva d e A n tº n i o A ug usto T ava
d oz e li vros d i d e re n te s d a lavra d o re me tte n to
'

re s —

D M an oe l B e h am on d e a carta m ura l d a plan ta d a n ova


.

c api tal d e M i n as G e r ae s be m com o a m e d alh a com me mo


r ati va d a fun d açã o d e B e lla H or i z º n t e pr oce d e n d o am b as
a s od e r tas d a C om m i ssã o C on s tr u
'

ctor a d e ssa m e sma nova


'

c api tal p o r i n t e r m e d i a d º S r C º m m e.n d a d º r F r e d e r i c º


C orrê a d e L i ma os quatro v olum e s sob re a Q ue s tã o L uso
B r az ile i ra pub li cad os pe lo S r C on se lh e i ro A ug us to d e
.

C ast ilh o que os d e sti n ar a aº n os so I n s ti tuto d o nosso —

P re si d e n te o S r C on se lh e i r o A q ui no e C astro, um li vro
.

a n t i g o e r aro T rab alh os d e J oe n s p e lo P a d r e F r e i


Th º m é d e J e sus , i mpr e s so e m L i sb oa no ann o l 6 6 6 do —

n oss o con soci o D r C e sar A ug usto M ar q ue s, d i ve rsas


.

a r m as i n d íg e n as , li vros e d oc um e n tos q ue troux e d e sua


4 22 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

re ce n te vi ag e m n o Pará —
. do soci o A r th ur M on te n e g ro
J
vari os tr ab alh os i nt e r e ssan te s —
d o soci o D r A ug usto V i c
.

tº ri n o A lve s d o S acram e n to B lak e , o 3 v olum e d o se u


º

« D i cci on ari o B i bli o ra h i co B raz i le i r o


g p c u j a c o n t i n u a
ã º d e s e j a m o s v o r b re ve pub li cad a, se n d o e sta ob ra d e
ç .

m e r e c i m e n t o i n c o n t e s t a v o l a « H i stori a d a L e g i slaçã o
P ortug ue z a trab alh o d e pr º d ci on te s e stud os poli ti cos e
li tte rari as , corre spon d e n d o a um a é poca n º tave l d a h i st o
ri a d e P or tug al, foi n os r om e tti d a pe lº autor , n º sso con
-

soci o, C on se lh e i r o T h om az R i b e i ro as m on og r aphi as
h i s tori cas sob re A lb e rd i e E ch e ve rr i a com provan d o g ran d e
p p
r e a r a ç ã o d e c r i t i c o
-
p oli ti c o n o a ut or D M . ar t i n G a r c i a
M érou, classi fi cad o com o n otave l e sty li s ta o e scr i ptor d o
m ui to tale n to pe lo S r D P e d ro II que an otº u s e uli vro
. .

F e r d le s e M i n i atur as e cu j a a lt a c o m p e t e n c i a é g e
r alm e n te r e con h e ci d a d o soci o C º n se lh e i ro M a n oe l
F ran ci sco C orre i a a ulti m a carta d o se u i n d i toso i rm ã o
B arã o d o S e r r a A z ul e q ue d cou pe r te n ce n d o ao I n sti tut o
j un to com um a e x posi çã o e x pli cati va d o soci o A n ton i o —

d e T ole d o P i z a d i ve rs os volume s q ue publi cou por con ta


d o A rch i vo P ub li co d o S ã o P aulo sº b o ti tulo « P ub li c açã o
O fd ci al d e d ocum e n tos i n te re ssan te s para a hi s tori a e
d o soci o B arã o d o T e d é
'

costum e s d o S ã o P aulo —

L E cole d e M ars
'
('e m 2 vo lu m e s) p u b li ca d o e m 1 7 2 5 ,

H i s toi r e G é n é r ale d e l A si e , d e l A fri q ue e t d e l A m é ri q uo


' '

d i u «L d i
'
( e m v e r so s vo l m e s) i m p r e sso e m 1 7 7 0 , a r t o r e s
ti tui ro a R oma la traslasci ata N avi g az i on e d e l sue T one rs »
d e l I n g e g ni oro C or n e li o M e y e r O lan d e so, 1 6 8 5 « A th a
'
.

n asd K i ve h e r i E . S oc J osu A rs M ag n a S ci on d i 1 6 6 9 , o
.

li vro m anuscri pto q ue se rvi o d e R e g i stro a C amara d a


V i lla d E g a n a B arra d o R i o N e g ro d o 1 8 1 4 a 1 8 6 7 o o
'

li vr o man uscri pto on d e s e r e g i stravam as ord e n s d º G 0


ve rn o d a C api tan i a d o R i o N e g ro d i ri g i d as a var i as auto
ri d ad e s d a V i lla d E g a d o 1 8 0 6 d o soci o D r
'
a 1 831 .

E vari sto N un e s P i r e s alg uns m an uscri ptas d o e g re g i o B ra


z ile i ro D r . J oaqui m C ae tan º d a S i lva , r e lati vos ã sua
j uve n tud e com º e stud an te ; d o D utra e M e llo, sabi o d u
mi n e nso falle ci d o aos 2 2 s ue ca d e i d ad e o d e F e li ci an o
N un e s P i re s q uo pre sí di º ci n co ann os sua provi n ci a n atal
S anta C ath ari na e a d o R i o G rand e d o S ul, d uran te
º
R E L A T O R IO Do l S E C R E T A R IO 4 23

alg um te m po, n o pe r í od º d a g ue rr a ci vi l, alli occorrí da


do 1 835 a m an uscri ptos sob r e assumptos d e i n te
r e ss e pu b li c o q ue cº m º d e putad o s upp l e n te pe lo R i o
G ran d e d o S ul olab orara para apre se n tar ar e spe cti va O s .

m ara d o soci o J uli us M e i li d i ve rsa s m e d alh as , alg um as


d e llas r e lati vas à s fe stas colomb i an as o o se u li vro d o


'

1 8 9 5 « D i e M ii uz e n d e r C olon i o B rasi li e n 1 6 4 5 1 8 2 2 »
.
-

e ste n ovo tr ab alh o sob re as m oe d as d o B raz i l cº lon i al


com o os tre s q ue appare ce r am e m 1 8 9 0 tratan d o d as
m oe das por tug ue z e s , m º e d as d o I m pe ri o d o B raz i l o m e
d alh as d o I m pe r i o d o B raz i l, fº i pri m orosam e n to i m pre sso
n o e stab e le ci m e n to d e B r un n e r H ause r om Z íi r i ch na
S uissa , os q uatro li vr os traz e m fac si mílo d os n um e rosos

ospoci m e ns d a i m por tan te colle cçã o d o d i s ti n cto amad or


cº m o r e spe cti vo te x to e m alle m ã o, o n ão h a duvi d a q ue
sã o e x ce lle n te s au xi li ar e s para o e stud o da n os sa n u mi s
m a ti ca, appe llam os pe lo te s te mun h o d º n osso con soci o O
S r D r A n ton i o O ly nth o d º s S an tº s Pi re s , d i g n º mi n i s
. .

tr o d e V i aç ã o e I n d us tr i a, q ue conh e ce º s li vr os aº s
quae s n os re fe ri mos P ar e ce n º s q ue se r i a con ve n i e n te
.
-

p r o m º v e r a p u b li c a ç ã o d e um a e d i ç ã o p o r tu g u e z a q u e o
S r J uli us M e i li ca valh e i rosa me n to autor i za r i a o até d e
.

cali sarí a e m Z íi ri ch on d e t e r i a d e se r fe i ta para se apr o


v e i ta r as ch apas ph ototy pi cas .

N ã o é possi ve l i n d i car aq ui t ud º q uan tº n os foi offe r


ta d o e sob r e o q ue te m os m e n ci on ad o n ã o pº d í am os se r
m ai s m i n uci osos .

F i q ue , por é m , con si g n ad o q ue ai n d a n ã º te m os con


se g u i d o re h ave r os 4 9 volum e s d a i m pº rtan te R e v i sta « O
D i re i to q ue j un to a º utras º b ras i n fe li z m e n te con d amº s
a C ommi ssã o C e n tral B raz i le i ro para a E xposi ç ã o C olom.

b i an a d e C h i cag o .

A lg uns tr abalh os foram li d os pe lº s se us autº re s e m


'
s e ssõ e s d osto an n o 1 8 9 5 .

A 2 5 d e A g osto o D r C e sar A ug ust º M arq ue s apr e


.

se n tou as con si d e raçõ e s q ue lh e su gg e r i u º e s cr i p to d o


n oss o con soci o C º m m e n d ad or J osé L ui z A lve s « C lau str o
o C le rº d o B r az i l » .

A 2 5 d e S e t e mb ro o m e smo con frad e com mun i couo


q u e e s c r e ve u so b r e fa c to s occ orr i d o s n o M a r a n h ã o .
4 24 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

A 2 0 d e O utub ro o D r E vari sto N une s Pi re s occu


.

p o u a n º ss a at t e n ç ã o c om o se u b r ov o t ra b alh o so b r e a
i n te g r a çã o d a n a ci on a li d a d e br az i le i r a p e la m e tr op ole ;
arr az oan d o no se n ti d o d e a ssi g nalar q ue m ui to fe z P ortu

g a l p a r a o b om e x i to d a co lon i sa ç ã o o p ovo a m e nto d º


B raz i l, ch e g an d o ã con clusã º d e q ue d e ve m os d e svan e
ce r n os d e nº ssº s
-
an te passad os , d e se rm os or i un d os
d aq ue lle s q ue con sti tuí ram o povo d on d e sah i ram º s q ue
' '

mar e s n un ca d an te s n ave g ad os
'
por
se sm g ulari saram por ob ras valor osas .

A 1 7 d e N ove mb r o o D r M anoe l d o O li ve i r a L i m a
.

p r o c e d e u a l e i t u r a d o C a p í t u l o V d e s e u t r a b a lh o a i n d a
i n e d i to t ratan d o d a lítte ratura b raz i le i ra n os t e m pos co
loni ae s , foi m ui to apr e ci a d a pe los ouvi n te s , c om par ti c u
lari d ad e os q ue conh e ci am j ã a pr e ce d e n te pr od ucçã o
lí tte r ar i a d o m e sm o S r D r M an º e l d o O li ve i r a L i m a
. .

« P e r n am b u cº e se u d e se n volvi m e n to » .

A 1 d e D e z e m b ro d e n º vº occupº u a t r ib un a o D r .

E v ari sto N un e s P i re s le n d o as suas con si d e raçõ e s sob r e a


D e scº b e r ta d a A m e ri ca e O d e scob r i m e n to d o B raz i l
O autor d e pº i s d e ob se r vaç õ e s e arg ume n tos ad r e m , ulti
m ou, síg ni d ca n d o q uo ã vi sta d º q ue e x pº z o d o m ai s q ue
se con h e ce sob re a d e scob e r ta d a A m e ri ca pod e se di z e r -

( e s t u d a n d o s e-
o s d a d o s h i st o r i co s d
'
o sso fac tº ,
d e s d e a 1 '

e x pe d i çã o d o C h ri stovã o C olom bo) q ue (



c o m o j á e m u m
se u trab alh o acce n t uou ) —
a s e x ca v a ç õ c s f e i ta s a t a l r o s

p o i to n ã o t e m a d d uz i d o p r o v a a lg u m a co n c lu d e n t e e m
r e laç ã o ao ass u m pto, m as t ã o sº me n te accum ula d o m ate
r i al para n ovas i n ve s ti g aç õ e s o e m r e fe re n ci a ao d os
cob ri m e n to d o B raz i l, d e poi s d e ob se rva ç õ e s e con si d e
r aud os n o i n tu i t o d e apre ci ar , e mb ora succi n tamon to a s
c i rcu m stanci as d o facto, os aconte ci m e n tos apr e se n tad os ,
e n t ã o d e b ai xo d e um pon to d e vi sta ai n d a e n tr e n ó s con
trove rs o, acce n tuou q ue te ve e m mi ra, com º se ut e n ta
m e n , sº b re t ud o, pr om ove r um a r e cº nsi d e raç ã o d os factos
h i stori cos r e lati vos aC ab ral; conve n ci d o q ue 0 B raz i l n ão
f i h d A i d i u b lh l u
'
o a c a o .
p p
r º os t o e s t e tº p c o d o se tr a a o , e
o Dr N u . n e s P i r e s d uas car tas q u e sº b re tã º i m portan te
º
R E L A T O R IO Do l S E C R E T A R IO 4 25

pon to h i stor i co e scre ve u a autor i d ade s n a mate r i a


b e m como as i n te re ssan te s r e spos tas d e V i lh e na B arb osa
e O li ve i ra M ar ti n s , i llustre s h om e n s d o le ttras , m ui to
c on h e ci d os por se u s trab alh os h i stor i cos o arch e olog i cos
am b os pº r tu g u e z e s j ã d n a d o s e c o n cl u í a ( c o m o j a a d i a n
t ã r a e m out ro tr abalh o s e u) q ue , a vi sta d e tod as as
i n ce rt e z as q ue d uctuam sob r e o d e scob r i m e n t o d o B raz i l,
se pº d e q uas i asse ve r ar n ã o se r p oss í v e l pr ofe ri r j u lg a
m e n to n e n h um sob re o g ran d e facto con ti n uan d o a que s
t ã o, por tan tº , se m s oluç ã º .

T e m os ag ora d e vos d ar n oti ci a d a un i ca r e un i ã o


e xtr aor d i n ari a e d octu
'

ad a n e ste an n o .

N o d i a 7 d e J ulh º pe r an te g ran d e n um e r o d e con


frad e s e r e pr e se n tan te s d e d i ve rs as classe s soci aos o
n aci onali d ad e s , d os q uae s d e stacar e m os os d e caracte r
ofd ci al S e cr e tari o d a L e g açã o P ortug ue z a D r O N e i ll,
'
.

C on sul G e r al A rg e n ti no D . L av alle , C on sul G e ral d e


Por tug al D r B arb osa C e n te n o, C h an collor d o C on sulad o
.

P or tug ue z C omm e n d ad or F r e d e r i co C orrêa L i ma e o


D r A n d r é C a valcan ti , C h e fe d e P oli ci a d e sta capi tal
. .

A 1 h º r a d a ta r d e e b ri o se a se ssã o sole mn e
-

p a r a a r e c e pç ã o d o s s oc i o s h o n o r ar i o s C o n s e lh e i r o T h o m a z
R i b e i r o, M i n i s tro d o P º rtug a l e D M ar tí n G ar ci a M é rou,
.

M i n i str º d a R e publi ca A rg e n ti n a , q ue um a C º mm i ssã o


e s pe ci al ti n h a i d o r e ce b e r .

F allon e m pr i me i ro lug ar O n osso Pre si d e n te C º n se


lh e i r o A qui n o e C as tr o, para saud ar º s d oi s con soci os
q u e n
'
e ss e d i a to m a v am p o s se d e s u a s ca d e i ras n a n o ss a
t ã o uti l q uã o m od e s ta a ssoci aç ã o p l a c i d o r e c i n t º e m
q u e h a m a i s d e m e i o s e cu lo , lo n g e d a s a g i a d a
'
s c o m m o

ç õ e s p ol i ti c a s e n a m a i s í n t i m a co n fra t e r n i d a d o c o ll a b o
r am alg un s am i g o s d a s le tt r as pr e paran d º º s lar g os
ali ce r ce s e m q ue se h a d e d r m ar a g ran d e º b r a d a h i s
tº ri a n aci on al .

O S r C on se lh e i r o T h om az R i b e i ro le van tou se par a


.
-

e xt e rn ar os m ai s li sº n g e i ros con ce i tos e m r e laçã o ã R e pu


b li ce A r g e n ti n a, ao B raz i l e Por tug al, d e poi s ag rad e ce u a
sua n om e aç ã o ass e g uran d º ao In sti tuto tod o o s e ucº n curs º .

O S r D M arti n G arci a M é r º u le uum trab alh o pº r


. .

e lle m ostr almon to e scri pto e q ue r e pr od uzi ri am os i n te i r o

T O M O L V III , P . II .
4 26 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I C O

so n ã o fº ss e m os e str e i tos li mi te s d o pre se n te re latº ri o,

te r mi nou n e ste s t e r mos :


'
8 E
. x .

E ssas alm as , sonoros con soci os , nace n y s e for man


ou m e di a d e e stos g r upos se le ctos , ou m e d i a d e e stº s
ce n ã cu los d e sti n ad os al c ulti vo d e las m as n ob le s i s e nl
d ad e s d ol h omb re L as si e n to al mi alre d e d or y e llas d e s
.

p o r t a n m i m as vi va s ím p at h i a L a
. s si e n t o p r e si d i da s , a un
m as alla d e la tumb a, p or al d o aq ue l d lº sº ph o coron ad o,
aq ue l i lustr e M º narca prote c tº r d e l I n sti tuto, d o q ui e n h a

p o d i d o d e ci r se , c om o d e M ar c º A ur e li º , q u e s u v oca
ci on e ra la ci e n ci a y sus i n s ti n tos lo e le vab an h ãci a las
e sfe r as d e la raz º n pura S u nº ble r e cue r d o palpi te e n
tod º s lº s ãmb i tos d e e ste contro y e l cultº d e sum e mori a
i n mor tal se cons e rva aq ui como um e j e mplo pe r pe tua d e
la g r an d e z a d e l cº raz on y la ampli tud d e l e s pi ri t n , cº mo
la p e r son i d caci on m as acab ad a y pe rfe cta d e tod as las
V i rtud e s q u e form an ol alm a brasi le ra
T ocoua v e z d e usar d a palavra aº S r D r A lfre d o . .

d º N asci m e n to S i lva q ue se m ostrº u b e llam e nte i n spi


rad o e par ti cu larme n te ad e í çoad o ao can tº r d e D J ay m o
'

. .

S ó cab e aq ui di mi n úta parte d o d i scurso d o n osso º radº r :


A h i te n d e s, S e n h ore s , as i d ée s q ue m e v ê m s z pon
tan oam on te fe r vi lhar n o ce re b ro q uan d o O se n ti me n to
affe c ti vº m o i mpe lle a sau d ar e sse s h ospe d e s i llustre s ,
re pr e s e n tan te s d e n aç õ e s e st ran g e i ras , q u e h º j e aq u i se
con g r e g am ne sta fe sta mag e s tosa , n ã o pe la s pa m pas
oste n si vas , m as pe la ph rase e loq u e n te q ue e scr e ve n a
n ossa h i stori a, d rman d o º pacto d e um a frate rn a u n i ão .

S alve me n sag e i ros d a paz B om vín d os se j ae s a


e s ta te r r a a cu j º povo se pre n d e por n ã o re m º ta asce n
d e n ci a , as n açõ e s q ue ora aq ui r e pre se n tae s S º mos um .

p o v o n a sce n te ,
o ca d a fa m íl i a q ue a fô rm a n ã o e sq u e ce u
ai n da a patri a e stran g e i r a d e on d e e mi g r ar a m se us avó s e ,
d lh os d a ve lh a E uropa, som os i rm ã os quasi g e m e os d e ssas
'

na ç õ e s tam be m n ovas , q u e a pe nas e n sai am se us passos no


co n ti n e n te am e r i can o .

Pod e re mos e sq ue ce r tud o i sso C e rtam e n te q ue nã o .

C omo º s lovi tas d o outr ora , g uard am os n e ste re


'

ci nto a ar ca san ta d as t rad i ç õ e s d e ste povo; e ah i , a cad a


m ome ntº archi vamos m ai s um facto, mai s um d ocume n to,
R E L A T O R IO Do l º
S E C R E T A R IO 4 27

q ue i
t m e e sse s laç os i n ti mos q ue un s aos outros n os
p r e n d e m e n e s t e m º m e n t o , S e n h or e s M i n i s t rº s,
aº r é
cord ar e ste s factos q ue tan ta g e nt e e sque ce u, o I n s
,

ti tutº H i stori co se d e svane ce por con g re g ar vos e m se u -

se i º , par a assi m pod e r m ai s ape r tar a cad a i n stan te e sse s


laços fr ate r n a e s .

O S r M i n i str º G arci a M e rou, re pre se n tan te i llus


.

tr e d a R e pub li ca d o Pr ata, ace i tan d o o i ng r e s so n e sta


'

ve lh a associ aç ã o sci e n ti li ca , n o m ome n to h i s tor i co tã o


i mportan te para as r e laç õ e s i nte rn aci on ae s d º s d oi s pe i z e s
su l ame ri can os , n 㺠corr e spond e ape n as , d e um m od o q ue
-

n os h on r a e d e s van e ce , ao con vi te q ue o I n sti tu to lh e faz


d e tomar as se n to e n tre n ó s , m ai s d º q ue i sso, e lle q uo
sy m boli sa a sua P at ri a ; ao se n tar se a e st a me sa , on d e s e
-

e scre ve a h i stor i a d o B r az i l, fi r me com a sua par ti ci pa


b il h i d i d d i u l
'
ç ã º a r a n t sm o a te r m na ç ã o e s sa p o n e n c a se c a r
sob re o te rr e n º d as M i ssõe s , pon d e n ci a q ue torm i n a se m

q u e h a j a v e n c e d º r , n o m v e n ci d o , se m q u e h a j a a t t r i t o
n e m ag g r avas , e d u r an te a qual º s can h õe s s õ d e spe rtam
os é cos d a am pli d ã o para salvar d e um lad o e d º
outr o a e ss a vi ctori a i n cr uon ta , e m q uan to, os d oi s povos
ape r tam s e m utu

am e n te as m ã os e m n om e d a j u s ti ça e d o
di re i to, fallan d o b e m alto ne ste h y m n o d e paz e d o con
cor d i a, ao lad o d os fu z i s o d as m e tralh as q u e j az e rã o
i n e rte s e m ud as , porq ue n ã o h º uve O d i os a v i n g ar , m as
ape n as raz õ e s a e sclare ce r .

Q u o s u b l i m e e x e m l
p , qo u e g r a n d i o sa l i ç ã o a t i r a d a

p e l a A m e ri c a d e fa c e s d o v e l h o m u n d o , o n d e a i n d a h oj ,e
n ã º d e todo e sq u e ci d os d e an ti g os r e se n ti m e n tos , os povos

q u e a ci v il i s a ç ã º v a i ac on c h e g a n d o ,
e s p r e i t a m -
s e a t r a v é s
d as fron te i ras com a d e scon d an ç a com q ue º utr or a s e
'

e s pr e i tava o h or i z º n te , atravé s d as sotte i r as d º s castollos


fond e e s d e ss a te n e b r osa i d ad e m é d i a —
.

E vó s , S r M i n i s tr o T h om az R i b e i r o , vó s q ue aq ui
'

vi n d os tr az e r n º s tam be m o ram o d e º li ve i ra por parte


-

d e sse povo g e n e ros o, d e sse ve lh o P ortug al q ue um m o


m e n to fatí di co foz d e spre n d e r d as n ossas as m ã os ami g as
q u e q u as i q u a tr o s e c u l os v i ra m se m p r e u n i d as ,
s a b e i
ouvi r , atr avé s das v ag as ruí dos q u e ai n d a e cô am d o tom

p o r a l q u e s e d e s fa z , a m a n i f e s ta ç ã o d e j u b il o c o m q ue o
4 28 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O H IS T O R IC O

B r az i l ab re os b raços para ape r tar sob re o pe i to, ai n d a


fe ri d o d a luta fr atri ci d a, o m e n sag e i ro q ue re ata os laços
q u e a e s p a d a v i c to r i o s a c o r to u n o a r d o r d e ss e d u e ll o ,
a o
v i brar d o um g olp e d e ci si v o con tra º ad ve r sari o q u o sah i o l
« V ó s b e m sab e i s se nh or com o o sab i a o m u n d o i n te i r o
, , ,

q u e c u r ta se r i a a s u sp e n sã o d a s n o s sa s re la ç õ e s ,
c or t a d a s
ape n as n as altas culm i n an cí as d a p olít i ca, m as se m atti n

g i r a m a s s a p p
o u la r .

«0 B raz i l é d lh o d o ve lh o g ue rre i r o ln z i tan o o, pas


sad o o m om e n to d o acci d e n ts , e fr i a r e d ox 㺠, m os tran d o
O pape l d os d oi s pov º s, a pplau d i ri a a am b os , porq ue
am b os for am n ob r e s .

M as , m e sm o por i sso, e u ve j o q ue e ste i n ci d e n te


foi n i mi am e n te salutar E uti l por ve z e s uma se par a
'
.

ç ã o t e m p o r a r i a d e lo n g as r e l a ç õ e s ; e ll a r e v i g o r a a a m i
z ad e , e o n ó com q ue se r e at am º s cor aç õ e s é se m p re m ai s
for te d o q ue O laç º q ue O S un i a .

A r e con ci li açã o é m ai s e moci º n an te q ue uma lon g a


e pacíd ca cº n vi ve n ci a o m ai s vale um osculo d o pe rd ã o
r e cípr oco , q ue tud o faz e sq u e ce r , d o q ue m i l car i ci as
r e pe ti d as e m u m am ple xo som d m
O S r C on se lh e i rº T h om az R i b e i r o n º vam e n te se
.

le van toupara ag r ad e ce r as r e fe r e n ci as fe i tas a s ua pe ssoa


o a d o se u colle g a D M ar ti n G arci a M or ou
. .

E m se g ui d a foi e nce r rad a a s e ss ã o d o q ue d e u con ta


O J orn a l d o C om m e r ci o d e 8 d e J n lh º ar r om atan d o º se u
ar t i g o com e st as li n h as
F oi uma sº le mn i d ad e q ue d e i xoue m tod os a m ai s
ag rad av e l i m pre ss ã o, n ã o S ó pe lo m od o b ri lh an te por q u e
foram h on rad os os d oi s i llustre s s oci os h on ora ri os , com o
p e la s e lo q u e n t e s p ç
e a s or a t o ri a s p r o fe r i d a s n
'
a q u e ll e I n s
ti tuto g uard a d as n oss as tr ad i çõ e s e q ue h a m ai s do m e i o
se cu lº tan to h on ra 0 B r az i l» .

E m L on d re s re un i a se n º m e z d e J ulh o a V I C on g re sso
-

In te rn aci onal d e G oog raph i a oud e d e vi am os te r sid o re pr o


se n tad os polos soci os B ar ã o d o R i o B ran co, B arã o d e
Pe n e d º o C on se lh e i ro J osé A n ton i o d e A z e ve d o C astr o .

I nfor m ad o q ue aq ue llos d º i s confrad e s ach avam s e -

i m possi bili tad º s d e com pa r e ce r para consti tui r a com


m i ssã o n om e ad a pe lo n os so I n sti tuto, n ã o vaci llou e m
º
R E L A T O R IO Do l S E C R E T A R IO 4 29 '

d e se mpe n h ar S ó o e ncarg o o S r C onse lh e i ro J osé A n .


,

ton i o d e A z e ve d o C astro q ue n os e n vi ou um i n te r e s
san te r e latori o, com d ata d e 1 7 d e O utubr o, d o q ual
e m pre sta os se g ui n te s topi cos
A s se ssõ e s d º C on g re sso foram ce le b rad as com tº d a
a r e g ular i d ad e tº m an d o parte n as d i scu ssõe s n ã o só no
tabili d ad os n a sci e nci a , como tam b e m illustr e s vi aj an te s,
q u e t r o u x e r a m a º s d e b a t e s o s su b sí d i º s d e s u a e x p o
r i cu ci a pe ssº al . A ssi m e m r e fe r e n ci a a e x ploraçã º d o
p o lo a n ta r ct i c o , q u e s tã o d e q u e e x te n s a m e n te S e º c c u p o u
O C ong re sso , d e poi s d os lu mi nosos d i scursos d o D r N ou .

m e y e r , d o D r J ose ph H ook e r o d e S i r J oh n M ur ray


. o
n ave g an te sue cco B orch e g re vi nck , q ue pri me i ro pi sº u o
solo d aq ue lla i g n ota re g i ã o , fe z a n arr açã o d e su a ulti ma
'

V i ag e m ; S tan le y , actu alme n te m e m b ro d o parlam e n to


b ri tan n i co, e m i t tío autori z ada opi n i ão sob re a th e se : « A té
q u e p o n to 9 . A f r i c a t r º p i c a l é s u s c e pt í v e l d e s e r v al or i
sa d a p e la r aça b ran ca ousº b s ua di re cç ã º » .

C om o m ax i mo i n te r e sse foi tambe m ouvi d º o ap .

p l a u d i d o S la t i n P a ch ã , an ti g o ofd ci al d º g e n e r al G or
d on , ora mi r aculosame n to e vad i d o d e um ape r tado capti
v e i r o d e on z e an os » .

E n tre as q ue stõ e s mai s i mportan te s d i scuti d as n o


C on g re sso, con vé m e spe ci ali sar a re lati va aº mappa
i n te rn aci on al d o g lobo te rre stre i n i ci ado e m 1 8 9 1 n o
C on g re sso d e B e rn a pe lo e m i ne n te prº fe ssor d a U n i ve r
si d ad e d e V i e n na, P e n ck , e u e lle u n an i m e me n te apoi ad a
'
.

A g º ra , poré m , tratava se d e sabe r q ual se r i a e m sua


-

e xe cuçã o a e scala a ad optar . P re valocoua d e pr º

p o s ta p e lo a u t o r d a i d é e
. Q u a n t o a p r oj e c ç ã o n ã o a p r e
se n tan d o o d e se n h o con ve n i e n te m e n te as s u p e r d oie s.

atte n ta a fô r ma os ph e ri ca d a te rr a , foi ai n d a º sab i º aus


t ri s c o q ue m propoz a proj e cç ã o poly cº ni ca, i s to é , sub sti
tai r a osph e re te rre stre por um a sé ri e d e con e s trun
cad º s i n se r tas e m s ua su p e r d c i e , cº m p r e h e n d on d o ca d a
um d e lle s um li m i tado n um e ro d e g rãos de lati tud e .

E sta q ue stã o d e mappa i n te rnaci on al e n vº lvi a ou


tra d e n ature z a g ra ve , qual a d a ad º pçã o d o m e rid i an º ,
e fô ra j ã ass um pto d e con trº v e rsi a h a ann os por º ccasi ão
d a cº n fe re n ci a ce le b rad a e m Washi n g ton , pron un ci and o se —
'
4 30 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O III S T O R IC O

e n tã º , se g un d o me con st a, o n os sº g º ve rn o cº m p oucos
outros con tra o d e G r e e n w i ch N ã o se tratan d o, outro
.

t an to, pre se n te me n te d e comprom i ssº d e g ove rn os , m as


d e d e li b e raçã o a tom ar para e x e cuç ão d e um pr º j e cto
sci e n ti d co, º s m e m b rº s d a comm i ssão r e sp e cti va cº n cor
d aram n a s e g ui n te r e d acç ã o
A com mi ssão unan i me m e n te re cº mm e n d a para a
e xe cuçã o d º m appa a ad opçã o d o me trº e d o m e ri d i anº
d e G r e e n w i ch .

A ssi m as d uas n aç õe s an tag oni cas a F ran ç a e a


Ing lat e rra ce d e r am cad a uma suas an ti g as proton
ç õ e s ,
e st a q u a n t o ao a n ti g o sy s t e m a d e m e d i d a d e e x
te n sã o e aq ue lla sob re p r e e m i n e n c i a d e s e u m e r i
d i an o .

A s d e m ai s i n fº r maç õ e s sã o d e outra or d e m e n ã o
od e roce m i n t e r e sse g e ral .

O d e le g ad o, e m L on d re s , d o T h e sº uro d o B raz i l, n ossº


con soci o o C on s e lh e i ro J osé A n ton i o d e A z e ve d o C astr o
d e se m pe n h º u cabalm e n te a mi ssã º d o re pr e s e n tan te d º
I nsti tuto n o r e fe ri d º V I C ong re ssº In te rn aci onal d o G e º
g r a p h i e
.

H ave n d o si d o e s colh i d a a ci d ad e d e B e rli n para o


V II C on g re sso q ue d e ve r e ali z ar se e m 1 8 99 faç amos -

v otos para q u e alli n ã o só te n h amos um d e le g ad o cº m as


b oas d i sposi çõe s d o S r A z e ve d o C astro m as tam be m cº m
.

e lle um tr ab alh o ad e quad o comº por e xe mplo º R e pe r


tori o M e th od i co, ai n d a m e sm o q ue n ã o b e m com ple to, d º
q u e s e t e m p u b li ca d º ã r e s p e i t o d o B r az i l , e s tan d o a a r

g a n i z a ç ã º d e s e m e lh a n te t ra b a lh o c o n fi a d a a o n o s s º
I n st i tutº q ue para e ss e d m n om oi ou um a C º mmi ssão e s
p e c i e i
A C omi ssã º C e ntral d o B i bli og raph i a B raz ile i ra ,
con sti t u íd a pe lº In sti t uto d e sd e o an n o proxi mo passad o
p ar a o r g an i se r e p u b li car a r e la ç ã o s y st e m a t i cs d a s
sci e n ci as g oog raph i cas con ce rn e n te s ao B raz i l, d e accô rdº
c om O prog ram ma fº r m u lad º n o C ong re sso I n te r n aci onal
r e ali zad o e m B e rn e n o an n o d e 1 8 9 1
, j á . di s tr i b u i o o s e u
p i m e i ro fascí culo con te n d o a e xposi çã o d a sua or i g e m e
r
for m açã o, as actas d as suas se ssõe s, e acta d a se ssã o d o
I n s ti tuto e m q ue foi approvad o o R e g i me n to d e lla, o '
º
R E L A T O R IO Do l S E C R E T A R IO 4 31

r e latori o d a C om m i ssã o C e n tral d a B i bli º g raph i a N a


c i on al S u i ssa com an n e xos .

B re ve se rã p ub li cad o o se g un d o fascí culo d an d o


con t a d o q u e ulti mam e n te fe z a C om mi ssã o C e n tr al, m as

p o d e m os i n fo r m a r q u e e ll a r e s ol v e u s oli ci ta r d o s r C S p e
c tí vº s S r s . Pre si d e n te s e G ove r n ad ore s a cre açã º d e
comm i ss õe s e stad oae s para os m e sm os d n s , e stan d o j ã
n om e ad as as com m i ssõ e s d o R i o d e J an e i r º , S . P aulo,
B ah i a , P e rn am b uco, C e ar ã, A la g õas , S e rg i pe , P ar an ã e
S an ta C ath ari n a .

O C om m e n d ad or A n ton i º J osé G om e s B ra n d 㺠,
mui tº d e d i cad o ao I n sti tuto, ali ás cº m o as n um e r osas
i n sti tui çõ e s a q ue pe r te n ce , e stran h and o o si le n ci o d o
g ov e r n o d e M i n a s G -
e r a e s i n d ag o u e s o u b e d e fº n t e s e

g u r a q u e n ã o f ô r a r e c e b i d o o n o s so odi cí o ,
cu j a s e g u n d a
vi a tom os r e m e ttíd o pº r i n te r m e d i a d e S .E x e n ãº
.

d uvi d am os con h e ce r por e ste s d i as a com posi çã º d a com


m i s sã o m i n e i ra .

S e n h ore s con soci os , e s ta e x posi ç ã o v ai se torn an d o


long a e d e v e se r te r m i n ad a , m as te m º s ai n d a d e vos m i
n i strar alg um as i n for m aç õ e s le m b r an d o pri m e i r o a p ro

p os t a u n an i m e m e n te a pp r ov a d a n a s e s sã o d e 2 5 d e A g os
'
to n e s te s te rm os :
Propom os q ue o I n sti tuto H i stori co
G e og raph i co o
B raz i le i r o a pre se n to ao S r P re si d e n te d a R e pub li ca as
.

s uas r e s pe i tos as o cor d i ae s fe li ci taç õ e s pe la paci d caç ã o


d o R i o G ran d e d o S ul, auspi c i oso facto q ue ve i o pô r
te r mo a d e sastrº s a g ue rra ci vi l q ue , por tan to te mpº ,
i n fe li z m e n te pe r turb ou a un i ã º d a famili a braz i le i ra .

E n ce rr ad os os t rab alh os , alg un s d os S i g n atar i os se


g u i re m p a r a o p alac i o I ta m ar a ty on d e d e r am e xe cuç ã o
a o q ue o I n s ti tu to h a vi a r e solvi d º .

O E xce lle n ti ss i mo S r D r P rud e n te J osé d e M or ae s


. .

B arr os , ach a se i mpe d i d o d e assi sti r a n º ssa re un i ão d o


-

h oj e , i n fe li z m e n te por m oti vo d o e n commod o d e saud e .

N ã o pod e mos , poi s , te r o praz e r d e si g n íd car a


S . E x quan to d e i x ou pe n h or ad o a tod os os m e mb ros
.

d e sta cas a pe la sua g e n tile z a n a nossa se ssão an n i ve r


'

s e ri a d o ann o passad o, m or m e n te acatan d o com º fe z , d e


um m od º e x tre mame n te d e li cad º , a cad e i r a q ue d uran te
4 32 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

4 0 an nº s º ccupou o n osso Prº te ctº rI mm e di ato, n a cabo


coi ra da n ossa m e sa º nde te m si d o e acre d i tam os con ti
n uar ã a se r con s e rv ad a .

O J orn al d o B r az i l e L
'
E d u B r ési l tº rn aram
ch o

p u b li c a o n o b r e p r º c e d i m e n to d o p r i m e i r º m a g i str a d o d a
R e pub li c a , m as n ã o foi e llo com pre h e n díd o por ce rtº s
fun cci on ar íos pub li cos q ue com o d an te s con ti n uam a n os
p e rt u r b a r c o m e x i g e n c i a s r e lati va s a s e r vi ç º s a q ue n ã o
n os j u lg amos º b ri g ad os n e m e m vi sta d º s n º ssº s E sta
tutos , n e m por atte n çã o a q uae sq ue r outras con si d e ra
ç õ e s d e o r d e m i n d i v i d u a l
.

J ã o di sse m os , a n ossa associ aç ã o, se be m q ue possa


se r con si d e rad a i n sti t u i ç ã o n aci on al, n ão passa d e sº ci e
d ad e par ti c ular e m e r am e n te li ttor ari a .

M as te m os n ossas trad i çõ e s q ue sab e re m º s g uar d ar .

C um pre º I n sti tutº H i stori co o G e og raphi cº B r az i


le i ro i m pe ri oso e s ag rad o d e v e r d e g ratidã o e d o am or ,
d e ve n e raçã o e sa ud ad e , pre stand o h om e n ag e m a m e
m ori a d A quollo q ue vi vo se rã se m pre e m sua le mb ran ç a :
'

p o r i ss o ,
co m o n o s a n n o s an t e r i or e s ,
co n s e r v o u se -
fe
ch ad o n o d i a 5 .
d o corre n te , q uar tº an n i ve r sar ío d o
i n fausto o lame n tave l passam e m to d o se u I m me d i ato P ro
te star o S r D P e d rº II
. . .
D IS C U R S O
P R O FE R I DO N A

Su gna ln Intitu
n Ma
sa to Historico adentrand o B uzileim

A 1 5 DE DE Z E M B R O DE 1 895

PE L O O R A DO R

D r A lfre d o N as c i m e n to

S e n h or e s

C h e g ou a ve z d e falle r d os mortº s .

N o d i a d e h oj e , fe sti vo para º I n sti tuto, e lle ce le b ra ,


com a m od e s ti a propri a d º s te m plº s d a sci e nc i a , O li ne ar
d e m ai s um mar co n a lº n g a e strad a e m q ue vai cam i
n h an d o h a 5 6 an n os A cab as te s d e ouvi r o h y mn o com
q u e , a o e n c e r ra r u m c y cl o d a s u a h i s to r i a , e l le sa ú d e a
n º va aur ora , q ue ann un ci a n as b r um as d o futu r o, o s clar õe s
vi vid can te s d o d i a q ue com e ç a A cab as t e s d e ou
. vi r o i nve n
tar i o d os fe i tos m ai s n otav oi s d e sta cor poraçã o d os le vi ta s
d a patri a, q ue g ua r d am sob suas vi s tas a a rca san ta d as
t rad i ç õ e s d e ste povo, salvan d o d o n aufra g i o d as i n s ti
t ui ç õ e s º s re s tº s e spars os d a n os sa h i stori a e ar m a z e
n an d o os d ocume n tos ba si cos d º j uí z º futu ro s obr e o pro

ce d e r d os h om e n s e a e volui r d º s factos A ca b as te s d e .

ou vi r tamb e m d e cli na r os n om e s d os n ovos c ollab º rad oras

q u e v i e r a m le v a n t a r a q u i a su a te n d a d e t r a b a lh o , e d os

q u e n o s v ê m h o n ra r as t ra d i ç õ e s i n sc r e v e n d º s e n o -
va st o
r e g i s tro on d e o I n s ti tu tº g uard a , cº m o pre ci osas r e líq uias ,
55 T O M O L V III , P . II .
4 34 R E V IS T A T R IM E N S A L D o IN S T IT U T O II I S T O R I C O

b
as ru ri cas dos m ai s i llustr e s d lh os d e sta te r r a e dº s m ai s
e m i n e n te s vultos d a outras n aç õ e s, q ue tê m si d o m e mb r os
d e sta casa .

P oi s b e m , S e n h ore s , a pó s e ss a apº th e é s e fe sti va ,


co p m e t e -
m o n e s te m ome nt o, se g ui n d o an ti g a tr ad i çã o
p i e d o sa d o I n s t i t u t º ,
d i z e-
r vo s t a m b e m q u e m t o m b o u n a

e s trad a, le m b rar vas o pe r dl b i og raph i co d os com pan h e i r os


-

d e j º rnad a q ue a m or te arr e batou d e s te g re m i o, e re d i g i r


º e pi taph i o q ue a h i stori a te m d e g ravar sob re e ss e s tu
m ulos q ue se acab am d e fe ch ar , sald an d o por e ste an n o
a n º ssa fatal con tri bui ç ã º d e vi das ao M i notau ro d a

m º r te , q ue n e n h um T h e sê o d e r rotarã .

M as e n tã o, vi rã o ag ora as m i n h as palavras a e nlutar


as g alas com q u e O I n sti t uto ab re as por tas n o d i a d o se u
an n i ve r sar ío ? N o m e i o d as fe stas tri u m ph aos vi re i , comº
º e scravo r º man o n o car ro d o t rí u m ph ad or , le m b rar vos -
,

q u e a m o r te ca m p e i a so b r e n ó s p r o m pte a f e r i
-
r n o s d e
s or pr e sa ? A o lad º d os h y mn os d a vi ctori a d e ve re i e n toa r
fun e b re s psalmos , e vocan d o os lí vi d os e sp e ctros d a
c oh or te q uo t rope ç ou n as pe d ras tumu lare s ?
N ão, m e us S e n h ore s h oj e o d i a é d e fe stas : e uv e n h o
falle r vos d os m or tos , m as n ã º se rã o plan g e ntos as m i nh a s
-

p a l a v r as ; s o b r e a s la p i d e s d º s se p u lc h r o s n ã o s ã o º s

g o i v o s d a s a u d a d e q u e e u v o u e s p g ,
a r i r m a s S ã o o s l o u ro s

q u e e u v o u d e p o s i ta r ; n ã o sã o c i r i o s f u n e r a r i o s , m a s s i m
o fach o d a h i s tori a q ue acce n d ore i j un to d os tu mulos , para
i llum i nar os opi taph i os on d e a h um an idad e d e ve le r o
e x e m plo alli g ravad o pe la e te r n a j usti ce i r a , q ue j am ai s
d e i xa d e r e par ar a i nj usti ç a d os h ome n s o o e s que ci m e n to
d o te m po .

N a ve rd ad e , por que ch orar sobr e e sse s m or tos ?


A lag ri m a d e saud ad e q ue se ve rte pe lo am i g o, o
tr i b uto d e g rati d ã o q ue s e pr e sta ao com pan h e i r o, tud o
i s so faz parte d e ssa re li g i ão i n ti m a d o se n ti m e n to a q ue
s e con sag r a n as á re a d o coraç ã o m oral d e cad a um , ao
i nt i m o sacrarío d e cuj o te m plº n ã o pe n e tra e stranh º olh ar .

M as, d aq ui , d e sta tri bun a, n ã o sã º tae s se n ti m e n tº s


q u e d e v e m t r a n s p ar e c e r ; n ã o é o c or a ç ã o q u e d i ta a s

p h ra s e s : é a r a z ã º q u e p e s a o s f a c to s ; n ã º é o a m i g qo u e
ch ora : é o ch ron i s ta q u e n arra n ã o é O compan h e i r o q ue
B L O G IO D os S O C I O S r A nL E C I D º S 5

lame n ta a pe rd a d e q ue m tombou ao se ulad o : é o arauto


q u e apre g ôa os n ome s q u e vão s e r apag ad os d os n ossos
q uad ros n ã o é o ad octuoso q ue pe rd õa : é O j uiz q ue vai
'

j ulg ar ; n ã o é o pan e g ori sta q ue e n tô a louvore s : é o h i sto


ri ad or q ue d i z a ve rd ad e .

Q uan d o os C lar i ns d a vi ctori a e n toam n os cam p o s d a


g u e rr a os h y mn os t ri u m phae s , n ão se e nlutam d e cre pe
os tam bore s , n ã o se ar ri am os pavi lhõ e s n e m se v oltam os
f uz i s e m fune ral ; e no e n tan to , alas tra s e o sº lo d e ca
d ave re s , corre o san g ue aos borbotõ e s , e mal fe ri d os com
b a e n te s ai n d a d e spre nd e m g e mi d os d º s pe i to s d i lace
ã
r a os

E n tã o não se mortº s ; parti ci pan te s d a


ch º ram os
V i ctori a , e llos p ur puroj am com º se usan g u e a pag i n a q ue
n e sse m om e n to se e scre ve ; e , h e r oe s sag rad os d a pa tri a ,
sã o tambe m ce le brad os n e sse s h y mn os q u e sau d am com
j ub i lo fe sti vo o laure ar d e se us n ome s , i n scri ptos n o
E vang e lho d o povo, que sã o os an n ae s d a sua h i s
tori a
Poi s be m , assi m i g ualm e n te O d i a d º h oje é d e g lor i
d oaç ão e nã o d e lame n tos N a luta i n te r mi ne d a vida , só
.

a m ort e é a paz , S ó o an i q u i lame n tº é o r e pouso ; e q uand º ,


o

d e mome n to a m ome n to, con se g ui m os h as te ar a b and e i ra


sobre u ma n ova conq uista, é aº e n toar d os h y mnº s q ue
.

d e v e mos le mb rar que m tombou por te rra, pº r que e lle s


sã º º s factore s d a vi ctori a , form an d º com se u
.
s corpos o
mb asam e n to da columna tr i um ph al q uo r e me morar ã e sse
?ac to .

S ubi n d o a alta m on tanh a q ue sy mb oli sa a pe re n n e as pi


raç ã o d a h um an i d ad e ã supre m a con qui sta d o u m i d e al
í g n oto, ao b rad e m os e x ce ls íor a cad a nova asce nsã o

q ue a lu t ar c on se g ui mos ,
d rm e mos sob r e a tum b a d e
que m r e svala e succumb s , o marca q ue trace a t raj e c
tori a se g ui d a , apontand o ao futuro a rota para mai s alto

Para o I n sti tuto, cad a ann o q u e p assa é u m a con


q uista q ue fi r ma, é uma V
se i ctori a q ue se alcan ç a, é um
t r i umph o q ue se ce le b ra !
P assan d o re vi sta as n os sas li nh as , v e j am os e n tã o as
c lar as q u e ah i d e i xou a m orte , pre s tan d o re spe i tosa
4 36 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I C O

h om e n ag e m d a nº ssa g ra ti d ã º a que m m or re u no se u
p os tº

A os 6 6 an n os d e i d ad e , falle ce n e m d ns d o ann o
p a s sa d o O c o n soc i o c o r r e spon d e n te J os é d e V as cº n ce llos ,

m e m b ro d o I n s ti tuto d e sd e 1 9 d e N ove mb rº d e 1 8 7 5 .

O lon g o pe rí od o d e sua e x i s te nci a foi t od o absorv i d o


p e la fa i n a d o j o rn a li s m º , p
a ra a q ua l ap r e s e n t a v a n a t u r a l
p e n d o r e n o s s o c a m p º m i li to u co m b r i lh a n t i s m o , sa li e n

tan d o se n o se u E s tad o n atal, pe la fund aç ão d e um d os


-

m ai s i m portan te s pe ri º d i cos d o n ort e d º B raz i l, o J am a l


d o R e ci fe , q ue ve i o ã luz d a pub li ci d ad e e m 1 8 5 9 .

B ald o d e r e cursos pe cun i ari os e or ph ão aos 1 1 ann ds


d e i d ad e , J os é d e V ascon ce llº s , apó s h ave r e studad o
com d i di culd ad e s n o L y cêº Pe r n am bucan o, vi o se n a con -

ti n g e n ci a d e i r b usca r e m outros síti os os m e i os d e


su bsi ste n ci a q ue n o R e ci fe lh e e scasse avam ; o, i mpos ai
b i li tad o d e m atri cular se n a faculd ad e j uri d i ca , par ti a
-

p a r a O P a r a , o n d e lo g r o u e n cº n tra r p ro te c ã
ç , o s e n d o n o
m e ad o pr ofe ssor d e fran ce z , i n g le z e g e og raphi e d º L y cêo
Par ae n se , passand o e m se g ui d a a re g e r i n te ri name n te a
c ad e i r a d o g e og r aph i e n o se m i n ar i o e pi s copal d e B e lé m ,
a con vi te d o B i s po d o Para H a vi a q uatr o m e z e s ape na s
.

q u e d e s e m p e n h a v a e s t a c o m m i s sã o q u a n d o , a p r e s e n ta n
d o se o propri e tari o d a aula c uj a a use nci a croãra a i n to
-
,

r i n i dad o e m q u e se rvi a, ve i o d e n ov o a d oar d e slocad o, ao


m e sm o te m po q ue d e sar ranj os d e saud e ai n d a m ai s lh e
e m bar aç avam a vi d a
N ascid º a 9 d e M arç o d o 1 8 2 9 ti n h a J osé d o V as
conce llos n e ss a occasi ã o ape n as 2 4 an n e s N ã o é e s ta pº r .

ce r to a i d ad e e m q ue o d e san i m º poss a av assalar um ar

g an i s m o , b a lon ça d o e m b ora p e lo i n fo r t u n i o ; o , r e g r e s
s an d º a Pe rn am b u co ag arr ous e , c om o a t ab oa d e se lva

'

ç ã o , a o p r i m e i r o e m p g q
r e o u e lh e o d e r e co r a m , s e n d o a s s i m
nom e ad o e scr i pturari o d o h ospi tal mi li t ar d º R e ci fe , d e
on d e d ois an n os d e poi s passava para o lug ar d e am a
n ue n se i nte r pr e to d o T r i b u n al d o C o m m e rci o, car g o q ue
o cupoutam b e m pº r e spaço ape n as d o 1 1 m e z e s , passan d o
c

a i n d a d e poi s atr avé s d e var i as vi ci ssi tu d e s até ob te r


E L O G IO DO S S O C IO S FA L L E C ID O S

a n om e açã o par a ofd ci al de se cre tari a da poli ci a, º n d e


d ualme n te pô d e an corar , apó s tam an h o r ote i ro m alfad ad a

p e l a e s t r a d a d a v i d a
D e sse m od o arrai g ad a , pô d e e n tã o a sua acti vi d ad e
e x pan d i r se -
e m m ai s pr º ve i tos as m i ste re s , e , r i cº d e
se i va q u e ja n ã o pre ci s ava con s u m i r e m pug n ar pe la V i d a
con tra o i n for tun i o q u e O pe rse g ui a , com e ç ou o se u ta .

le n to a flor e sce r o a fruti d ca r .

C on sag rad o as mus as , pub li cou sob o t i t ulo d e P a


r asi tas u m volum e d e poe si as ve r ti d as d e pº e tas e stran
g e i r o s , d e i x a n d º i n e d i t a s m u i ta s o u tra s , o r i g i n ae s e t r a
d uz i d as , c uj o tº tal pod e ri a form ar m ai s d oi s V º lum e s
i g uae s a e sse q ue n o e m tan to d cou se n d o un i co .

C o m a ob r a i n ti tulad a D a ta s ce le br e s e fa ctos m e m o
r a ve i s d a H istori a d o B r az i l e n tr ou e llo par a o I n sti tuto
'

a 1 0 d e D e z e m b ro d o 1 8 7 5 P oré m , foi pri n c i palm e nte n a


.

i m pr e n s a j orn alís ti ca , d i sse m os , q ue ma is s e sa li e n tou a


n oss o con soci o, e m pe n h an d o se d e sd e 1 8 5 9 n a re ali z aç ã o
-

d o se u son h o d ourad o, q ue se r e sum i a n a fund aç ã o d o


um pe riod i ca .

R e sº lutº m e tte u m ã os a ob ra e e m b r e v e appre ci a O


p r i m e i r o n u m e r o d o J o r n a l d o D o m i n g ,
o c u j g
a e r a l a c o i
ta çã o fe z log o as sum i r as pr opor çõ e s m ai s pr e te n c i º sas
d o J or na l d o R e cife q ue , d e m a i s a m ai s se d e s e n
volve n d o e m tam an h o, d i vulg aç ã o e i m pº r ta n ci a , passou
d e h e b d omad ari o a d i ar i o, s e n d o tr i b un a d e on d e m e
n e j a vam a pe n n a os m ai s com pe te n t e s e sc ri ptore s d o
e n tã o .

C on he ci d o e apr e c i ad º pe lº se u j or n al, tor n ou se —

V asc on ce llos pre s ti m oso na locali d ad e , e e m 1 8 6 7 foi sor


p r e n d i d o co m a s u a e l e i ç ã º p a r a d e p u ta d o p r o v i n c i a l
l i R f í i i
0

p e o 2 d s t r i c to d o e c i e . A d ve rs o A p o l t c a , o a ce
tan d o o m an d ato a pe n as pº r d e fe r e n ci a para com º s
e le i tor e s q ue e xpon tan e am e n t e s ulfrag aram lh e O n om e , -

V ascon ce llos foi um d e putad o n ulla, se g un d o as suas


p pr o r i a s p a la v ra s ,
c o n t i n u an d o M p re a c o n c e n t r ar a

act i v i d ad e u n i cam e n te n o s e uj º rn al .

A sor te ad ve rsa q ue pare ci a ha ve r se e sq ue ci d o d e


p e r se g u i l
-
o , le m b r o u —
s e u m d i a d e vo l t a r a v i s i t a l
-
o ; e
uma m ulti pli c id ad e d e ci rc um stan ci as ob ri g aram no a —
4 38 R E V IS T A T E I II E N S A I. DO I N S T IT U T O E IS T O E I C O

d e sfaz e r se d o se uque ri d o pe ri º di ca , ve nd e n d o o fr ucto


-

d e tan tº trabalh o, d e poi s d e te r ch e g ad o a faz e r d e sse


d i ari o, por e xclusi vos e sfº rç os se us , o pri me i ro j orn al d o
n º rte d º B raz i l
E ste r e vé s n ão lh e arre fe ce u porém o i mpulso para
as li d as d a i m pr e n sa , o e m 1 8 9 2 , con tan d o j ã e n tã o mai s
d e 6 4 annos d e i d ad e , fund ou a G az e ta d o R e cife S y m .

bº lo d a sua vi d a j a cre puscular , G az e ta d o R e cife ora


p e r i o d i ca d a ta rd e ,
e à s ua f r e n t e v e i o a m o r te e n co n
trai o, i mmob i li san d o a pe n na q ue ai nd a corr i a d uon te
-

e m su as mã os se ni s .

C on h e ce n d o d e pe rto o i n fort un i o, J osé d e Vascon


ce llos n ão d e i xou passar as opportun i d ad e s q u e s e lh e
of e re ce ram para be ne fi ci ar os n e ce ssi tados , j ã d e fe u
d e n do lh e s as causas pe la i mpre n sa, j á par ti cularme n te
-

ag i n d o n as m e d i d as d e su as forç as M od e sto e
. d e e pr e
t e n ci ono n ão faz i a di sso alar d e ; e se por ve z e s os se us
se r vi ços tran s pare ce ram a pon tº d e a faz e r e m m e re ce r a
comm e n d a d o C h ri sto, d e Port u g a l, e o h a b i to d a R o s a ,

d o B r az i l, ne m por i sso se fe z e llo mai s sali e n te n os so


p ar t i c u la r , p º i s , j a m a i s u so u d a t a e s d i st i n c t i v os , i g n o
r an d o se m e sm o, fô ra d a rod a d os se u
- s i nti mº s , q u e e llo
h ouve sse re ce b id o tae s m e rcê s
D e ntre os se us actos d e be n e m e re n ci a, d e stacar e mos
p e l a n a t u r a l p u b li cid ad e q u e ass u m i u , o q u e t e v e e n se j o
d e prati car aos d e ste r rados políti cos d a R e pub li ca d o
U rug uay para C uba A r ri ban d o a P e rn amb uco o navi o
.

q u e t ra n s p or t a v a e sse s e x p a tr i a d o s , e n t r e º s q u a e s d g u
ravam pe rson ag e n s g rad as d aq ue lla n açã o, V asconce llos
e m pe n h ou se e m ob te r d º g ove rn o ur u
-
g u a y a n o o c o n se n
ti m e n to d a sua pe rman e n ci a n o R e ci fe , con form e o ar
d e n t e d e s e j o q ue di sso man ife staram
Jn vi d an d o tod os os e sforç os j un to aº pre si d e n te d a
p r o v í n c i a e j u n to a o g º ve r n º g e ra l , o b t e v e p o r d m 0 b o m
e xi to d o se ui n te n to C h e g ad a a pe r m i ssão j á h avi am n o
.

e m ta n to pa rti d º os d e ste rrad os q ue , g raç as ai n d a a se us


e m pe n h os, volta ram por d m d e C u ba a fi xare m re si d e nci a
e m Pe rn am b u co . A h i um d e lle s e scre ve uas m e mori as d o
se u d e g r e do, sali e n tan d o, b om se v ê , e sse e pi sodi o a q u e
n os re fe ri m os o ach a s e na B i b li oth e ca d o In sti tu
-
to o
E L O G IO n os som os F A L L E C I D O S 4 39

e x e m plar p e lo autor d e d i cad o ao se ube n e m e ri t º J osé d e


Vasconce llos .

M i li tou tamb e m n os cam pos d as li de s da i mpr e n sa o


con soci o a q u e m ora pr e stamos as posth u me s h ome na
g e ns .

A d mi ttíd o como soci o e ffe cti ve d o I n sti tuto a 3 0 d e


S e te m b ro d o 1 8 9 2 , o com me n d ad or J oã o X avi e r d a M otta
occupou ape nas por pou co m ai s d e d oi s ann os a cad e i r a
q u e a q ui co n q u i s t o u g ç
r a a s a o s e u tr a b a l h º i m p º r t a n t e
sº b re as moe d as d o B raz i l; e v i cti mad o su b i tame nte pº r
um acce sso pom i ci oso d e fe b re malari ca , d n d ou a sua
e x i ste n ci a a 3 d e F e ve r e i ro d o cor r e n te an n º .

S olte i ro e se m fam íli a n o B raz i l, X avi e r d a M º tta


falle ce n e m um quarto parti cular d o H ospi tal da M i se ri
cor d i a , assi st i d o ape n as por alg un s ami g os q u e n o d i a se

g u i n t e for a m le v a l

o a u l t i m a m o r ad a .

N as ci d o na ci d ad e d o Por to, re s id i a j á d e ha m uito .

n o B raz i l, e xe rce n d o a prod ssã o d e g u ard a li vros ; e , g r a


-

ç a s a o s s e u s m e r i t os , cº n s e g u i r a oc c u p e r n º co m m e r c i o
d e sta C api tal uma pº si çã o li sonj e i ra pe lo alto con ce i tº e m
q u e e r a t i d o . D o ta d º d e e s p i r i t o p e r s p i ca z e i n v e s t i
g a d o r ,
d e d i c o u -
s e s e m p re a o c u lt i vo d as le t tr a s , e l e v a d º

p o r p a rt i c u la r i n c l i na ç ã o p a r a a a r e n a j o r n a l í s ti c a , s a li e n
tou e -
s n a s r e d acç õ e s d e e lg un I pe ri od ícos d o S an tos e
-

d e sta C api tal º nd e te ve a se ucarg o a se cç ã º com me rci al


cº mº r e d actor d o P a i :
'
.

0 se ue s tudo d ou lh e i ng r e ssº e m m ai s d e uma asso


-

ci açã o S ci e n ti d ca e d e le ttra s , tae s como o L y cé o L ítte


rari o Portu g u e z , q u e lh e d e v e a m e t h º d i s a ç ã o d a s u a

g ra n d e b i b li o t h e ca , e o A t h e n e u C o mm e r c i a l d o P º r t o , a

q u e ,
m e s m o d o t ã o l on g , e c on t i n u a v a s e m p re a se r v i r ,

j a m a i s d e s c u ra n d o d e s e f az e r l e m b r a d o , c o m q u an t o d o
t al n ã o m ai s car ocosse pº rq ue m ulti plos j á h av i am s id o
os b on e d cí os d e lle e man ad os .

X avi e r d a M otta apre se n ta nos como caracte r í sti cº


-

d o se ute mpe rame n to a m an i a acce n tuad a d e colle ccí onar


a i
r r d d e s e obj e ctos cu
a ri osos , tr ansfor man d o a s u a c a s a
e m um ve r dad e i rº m use u d e pre ci osi d ad e s , m ui tas d e
44 0 R E V IS T A T R IM E N S A L DO IN S T IT U T O II I S T O R I C O

valor i n trí n se co e outras a mai s d e um tí tulº aproci ave i s


p e l a s i g n i d c a ç ã o h i s tor i ca q u e os e le va ã a l tu r a d e v a li o
s os d ocu m e n tº s F i g ura n e ste casº a sua r i ca colle cç ã o
.

nu m i sm ati ca , d e q ue s oub e ti r ar prove i to e scre ve n d o so


b re e ssas b ase s o i m portan te t rab alh o q ue lh e d e ui n g r e sso
n e s te r e ci n t o , e n o q ual se pate n te i am as s u as m i n u ci osas
i n ve st i g aç õ e s n e ste te rre n º ari d o e m q ue n ã o faltam os
cab r osi d ad e s E d i g n a tam b e m d o e spe ci al m e n ç ã o a sua
'
.

colle c ç ã o C a mon e an a, talve z d as m ai s com ple tas , b e m


c om o a d as ob ras d e C as te llo B ran co d o q ue pu bli couum
com ple to ín d i c e bi bli og raph i co .

S e g ui n d o por e sse cami n h o e h abi tuad o a e ssa fai n a


i n g rat a d e p e sq ui z as , é possi ve l q ue o n ossº cº ns oci o aqui
n os d e v e sse pr e star r e le van t e s se r vi ç os n o vastí ssi m a
cam po q ue s e ab ri a a sua acti vi d ad e ; m as i n fe li z m e n te
t od a e s sa e s pe r an ç a se d e s fe z ao ce i far se lh e a vid a - -
.

q uan d o atti n g íra tã o só me n te os 4 2 arm as d e i d ad e .

T alve z vos par e ç a, S e n h or e s , b e m i n s ufd ci e n te o


p e r fi l h i s t º r i co q u e a c a b o d e t r aç a r ; n a d a o u v i s te s d e n o vo ,

e tud o i sso t rad u z ape n as O q ue tr an S par e ci a ím m e d íata


me n te d a con vi ve nci a, m e sm o a m e n os i n ti m a , com o
'

n oss o pr e z ad o c om pan h e i ro . N a v e r d ad e as si m é , e n e m
e u posso d e i x ar pas sar e sse fac to s e m um a pr oposi t al re
fe r e n ci a , acc e n tuan d o, n ã o por vai d ad e , mas com o j ust i
floati ve d e faltas , a d i fd culd ad e por v e z e s i nsupe r avol
d e ss e e n carg o d e pr e star um pre i t o a m e mori a d os q ue
t amb e m para s e mpre n a vor ag e m d os tumulos .

B e m sab e i s q ue º h i stori ad or pr e ci sa, an t e s d e tud º ,


colh e r fac tos a m ate r i a b ru ta para a sua O b ra , º fun d a
m e n to con cre to d o se uj uiz o , as b ase s d a s ua n arr aç ão,
e ssa é a par te í n di s pe n save l, cu j a ause n ci a n e m o tale n tº
n e m a i m ag i n aç ã o p od e m sup pri r .

Par a e sse pi e doso m i s te r , q ue um a lon g a tr ad i ç ão


d o I n sti tutº i m põ e n e s ta S e ssã o ao s e u or ad or , t e m e llo
d e r e cor r e r às fon te s d e on d e d e ve colh e r a m ate ri a
p r i m a d o s e u t r ab alh o . M as , S e n h or e s , n a ve r d ad e V O S
d i g o q ue n ã o h a pe sq ui z a m ai s i n g rata , n ã o h a i n ve s ti
g ça ã o m a i s i ufr u ct i fe ra d o q u e e s s e m e n d i g a r d e n o t i ci as
b i og rap h ícas , n e g ad as ou m al m i n i s trad as por aq ue lle s
m e sm os q ue , vi n culad os ao m or tº pº r i n ti m os laços , m ai s
E L O G IO DO S s oc I º s F A L L E C I D O S 44 1

se d e vi am e mpe nh ar em V i r d e m otu propri o traz e r ao


-

tri bunal, q ue as pod e para i n ve n ta ri ar , º s fe i tos com q ue


se d e ve re g i s trar se u n om e n as pag i n as d e sse li vro d e
h on ra , on d e se e scre ve a fé d o ofd ci o d o b atalh ad or q ue
a m or te vai ab ate n d o n as n os sas fi le i r as .

H a d oi s arm as , como or ad or d a A ca d e mi a N aci onal


d e M e d i ci n a , te n d o d e faz e r o e log i º h i stor i co d e um v ulto
e mi n e n te d a n oss a classe m e d i ca , c u j a V i d a r e g or g í t ava
d e factos s ali e n t e s q ue n ã o se pod e m pe rd e r para e x e m plo
e ad m i raç ã o , r e cor r i à s m ai s d d e d i g n as fon te s , d e on d e
e s pe r ava h au ri r pre ci os as i n for maç õ e s q u e me e n ri q ue
ce ss e m o r e posi tor i o d e fact os d e q ue e u e r a con h e ce d or .

P oz ar oso vi ch e g ad o o m om e n to e m q ue ti n h a d e prº n un
ci ar m e ; e por ce rt o vos causar a e s pan t o si vos d i sse r

q ue d e sse h ome m e m i n e n te , a s ua fam i li a , os se us pa


r e n te s m ai s proxi mos , a q u e m pe r se g u i d uran te um an n o
com i n si ste n te s pe d i d os sõ ach aram para m i n i str ar
, a
q ue m i a traç ar lh e o pe rfi l h i stº ri co um a un i ca i n formaç ão:
-

a d at a e m q u e e lle n as ce r a
P oi s , m e us S e nh ore s , m ai or ad m i raç ã o vos c ausará
ai n d a o q u e n e ss e s e n ti d o pa s sou s e com o n oss o con s oci o
-

X avi e r d a M otta N ã º foi a í n cur i a , n ã o foi a i ud ole n ci a


.

p ar a r a b i s car a lg um a s n o t a s ; f o i u m a i n c o m pr e h e n s i v e l
n e g aç ã o por parte d e q u e m d e ve r a se r o pr i m e i ro a n os
tr az e r aq ui llo q ue lh e fom os soli ci tar E m q ue pé se ao .

cu lpad o, n ão poss o d e i xar d e faz e r sab e r d e sta tr i bun a


q u e pe s s o a li g a d a m u i t o d e p e r t o a X a v i e r d a M º tt a ,

p o ss u i d o r a d e u m a b i og pr a h i a s u a , t a lv e z m e sm o e s c r i p t a
d o pr opri o pun h o p ara s ati s faz e r ao pe d i d o g e r al d o I n s ti
tuto n e g ou se a m i n i str a r a q ue m lh os pod i a, os d ad º s
'
-

p r e cI o so s co m q u e d e v e r i am o s n e s te m º m e n to e n a l t e c e r

lh e º s m e ri l os !
J us ti d q ue tã o e g oi s ti co proce d i m e n to a care nci a d e
d ore s q ue e s parg i m os sob r e o se u t um ulo .

M an oe l Pi n to B E d uar d o J osé d e M orae s : t ae s


rav a e
sã o os n o m e s d e outr º s d oi s com pan h e i rº s q ue se d unr am e

q ue or a a q ui r e un i m os , por q uan to co m p an h e i r os d o j or

n ad a ao s u b i re m d a vi d a, foram tam b e m com pan h e i ros


T on o L V III , P . 11
4 4 2 n a vre ra r a tun n san no
'
m s rrr uro m s rom co
' ' '

n e ste m und o : i r maos pe las arm as , coadj uvand o se na —

g u e r ra , c om o sold ad o e s te u lti m o e co m o m ari n h e i ro o

p r i m e i r o .

V i cti mad o por crue l e n fe rmi dad e q ue come ç ou a


e cli psar lh e as lnc i d as facu
-
ld ad e s com q ue se di s ti n g ui r a
e m sua class e , M an oe l P i n to B ravo foi r e formad o n o pos to
d e con tra alm i ran te , vi n d o a succum bi r tão d e prompto,
-

q u e fo i d ad a a p ub li ci d a d e a s u a r e f or m a conco m i ta n te
m e nte com a noti ci a d o se u falle ci me nto e m M arç o d e ste
an n o .

M em b ro corr e spon d e n te d o In st i t uto d e sd e 7 d e D e


z e m b ro d e 1 8 8 3 , se n d o e n tã o l te n e n te d a arm ad a , P i n to
º

B ravo traz i a como hon rosa apre se n taçã o d o se u n om e um


g r o sso v o lu m e so b r e a H i s to r i a N a v a l,
a b r an g e n d o os
factos m ai s sali e n te s d a n ossa mari n h a d e g ue rra , a cu j os
fe i tos e m g rand e pa r t e assi st i ra , e e m m ui tos d os quae s
t omara par te d ur an te a cam pan h a d o P arag uay , para
on d e se g ui u ape n as sah i d o d a E scola N ava l .

A pó s os trabalh os d e g ue rra supe r poz se ao mari —

a be i r o g u e r r e i r o o e scri ptor me s t re , q u an d o lh e foi possi


v e l con ve rg i r para o e stud o as for ç as vi vas d o se utale n to

q ue ad q uir i ra no b ulíci o d os comb ate s o ac e r vo d o e xpe


ri m e n taç õ e s q u e i r i a m vi g orar nas pag i n as d a h i stori a q ue
v e i o a traç a r com o colori d o e a pre ci sã o d e q u e m pi n ta
s ce nas e m q ue foi a ctor .

S e n d o i ns tructor d e h y d rog raph i a d a t urm a d e g uar


d as m ari nh a e m v i ag e m d e i n str ucç ão e m 1 8 7 3 , P i n to
-

B ravo te ve d e re g e r ta mbe m e n tão a cad e i ra d e h i s tori a


e tacti ca naval C apri ch oso e am i g o d o e s tu
. d o, nã o pou
p o u e s for ç o s p a r a d e s e m pe n h a r b e m e ss e m an d ,
a to e é o
conj un cto d as li çõ e s q ue por e ssa occasi ã o profe ssou, q ue
c on sti tu a o te or d o se u li vro a q ue n os r e fe ri m os e q u e
,
ci n co an n os d e poi s d ava a pu b lici d ad e.

S ali e n tand o se e m tod as as commi ssõ e s q ue ti nh a a


d e se m pe n h ar , sub i o e lle g r adualm e nte tod os os postos , e


foi pr i n ci palme n te com o capi tã o d e fra g ata q ue mai s r e
n ome ad q u i ri o A h i n ao lh e faltaram occasi ó e s u
. s ad as

p a r a p ô r e m e v i d e nci a os se us altos m e ri tos d e offi ci al


di sti n cto, e foi con si d e rad o e m sua clas se c omo o m o
d e lo d o i m m e d i ato , car g o q ue por lon g o te m po e xe rce u,
E L O G IO n os som os r a nnacm os 443

j unta ndo ao e xe mplo d outr i nam e n to, para cuj o d m tra


o
d uz i u, an n otou e pre fac i ou i m por tan te traba lho ame ri
can o sobr e se r vi ç o e d i s cip li n a n os n a vi os d e g ue r r a .

N o di z e r d e co m pe te nte s profi ss i onae s, e sse carg o d e


i m m e d i ato é d os mai s propri os a sali e nta r os m e ri tos de
que m como P i nto B ravo fe z da sua g e stã o um typo a se r
i mitad o . O i mme di ato a bord o e um fcc totum ; e m tud o

se te m d e i m m i scu ir e lle le g i sla , q uan d o d i str i b ui n d o

g ua r n i ã
ç , p
o r e sc re v e os d e ve re s d e c a d a u m ; e xe rce j u s

ti ça q uand o, re ce be n d o as par te s e as re clamaç õ e s, ab


solve ou appli ca as pe n as r e g u lame n tare s e lle e o e xe
cu ti vo, porq ue faz cumpri r as d e te rm i n aç õ e s supe ri ore s ,
ti scali san d o a tod os os mome n tos e j unto d e cada offi ci al
ou d e cad a praç a , as or d e n s q u e por e lle s d e ve m se r e x
'

e cu tad as E até m uit as ve z e s é pre ci so se r o mod e rad or


.

e n tre o comm an d ante , oftlci ae s e g u ar n i ç ã o, q u and o e m


d i as d e mão h um or e sq ue ce m -se as mutuas con ce ssõe s e
cad a palavra , cad a ac t o d e parte a parte é vi sto como u ma
i ndi sci pli na , um acci nte ouuma provocaçã o
T al é o traçad o sch e m ati co d o carg o e m q ue e sse offi
ci al se d i sti ng u ia .

E m prog re ssão cre sce nte , ab ri o mai s vasto ca m po a


su a acti vi d ad e o comman d o d a e scola d o C e arã e o d a P ar
n ah y b a , on d e , fi rme n o se uposto , ve i o fe r i l o a e n fe rm i

d ad e d e q ue pouco te m po d e poi s ve i o a succumb i r .

A mari n h a ti n h a ai n d a m ui to a e s pe rar d e q ue m j á
tão alto s ubi ra por se us m e r i tos , porq uan to o i llustre morto
con ta va ape nas 4 6 an u os d e i d ad e e mui tos bon s se r vi ços

p od e r i a a i n d a pre star a classe q u e se pô d e or g u lh ar d e


cou tal o e n tre os se us

.

A d e P i nto B ravo d e ve ag ora fi g urar o se u com


o lad o

p a n h e i r o d e a r m as E d uar d o J osé d e M or ae s , falle cid o


tamb e m e ste an no , e q ue occupou n o e xe rci to pate n te cor
r e s pon d e n te ã d aq ue lle , poi s foi r e form ad o n o posto d e

g e n e r a l d e b r i g ad a .

S ocio cor re spon d e n te d o I n stituto d e sd e 5 d e J ulh o


d e 1 8 7 2 , o g e n e ral E d uard o d e M orae s aq ui d e u i n g re sso
com i m portan te s trab alh os q ue e xe cu toucomo e n g e nh e i r o
444 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S TI T U TO m s roa rco
'

m i li tar em com mi ssõ e s var i as e m q ue se mpr e m uito se


sou e b s ali e n tar .

F i lh o d a B ah i a , on de n as ce u a 9 d e M ai o d e 1 8 3 0 ,
c urs ou a e scola m i litar , e e m 1 86 8 se g u i u para o P ar a
g u a y, i n c o rp or a n d o s e—
a o e x e r c i to e m op e r a çõ e s , e m q ue
s e r vi o até o tlm d a cam pan h a , pre stan d o, com o e n g e n he i ro
e com o m ili tar , r e le vante s se r vi ços g alard oad os e n tã o por

p r om o ç õ e s e m e r cê s h on or i ii c a s .

A nte s d e d e s e m bai n h ar a e s pad a ao travar se e sse -

d ue lo crue nto e n tre d oi s povos h e r oi cos , E d uar d o d e M c


r ae s j á se d i sti n g ui ra e m 1 86 1 , a pe n as s ab i d o d a e scola,
.

n a com m i ss ã o e x plorad ora d o alto S F ranci sco, a cuj a


.

fre nte se ac ha vam o con h e ci d o astron omo E mi li o L i ai s .

d i re ctor e n tã o d o O b se r vatori o d e sta C apital, e o n osso fal


le ci d o c onsoci o L ad i slao N e tto .

B ase an do se e m i n formaç õ e s auth e n ti cas e e m d ocu


-

m e n tos offi ci ae s , e scre ve u ao r e g re ssar o se u i mportante


r e latori o, on d e se e n con tram ab u n d an te s e studos sob re a
z on a b an h ad a pe lo 8 F ranci sco, um re s um o d e scri pti vo
.

d e tod a a provín ci a d e M i n as G e rae s e o plan o d e j un cçã o


d e s se r i o com o m ar para faci li ta r lh e a n ave g aç ã o, n o
-

i n te re sse d o com me rci o e d o d e s e n volvi m e nto d as te rras


m ar g i nae s d e sse vastí ssi mo valle ce ntral d o B raz i l .

S ob re va r i os outros prob le m as d e i d e nti ca n atur e z a


c on ve rg i o e lle os s e us e stud os e e m b re ve , d e se n volve n d o
,

e g e n e rali s and o os trab alh os qu e fi z e ra com r e laç ã o ao


S F ran ci sco, e xpun h a e m outr o e scr i pto q ue p ubli cou e m
.
.

1 8 6 9 sob re a n ave g aç ã o i n te ri or d o B raz il, vari os proj e ctos


sob re a j u n cç ã o d as s uas d i ve rsas b ac i as h y d rog raphi ca s .

C olle cci on an d o n um e r osos d ocume n tos r e fe r e nte s a


tud o q uan to fô ra par ci alme n te d i to , e x plor ad o ou p roj e
c tad o s ob re e sse obj e cti vo , o
g e n e r a l M o r ae s ,
f az e n d o um a
apr e ci açã o g e ral, b ase a d a n e sse s , b e m com o e m e s t u d os
p pri os , d i vi di o e m g ran d e s classe s ou sy s te ms s p ar
r o
ci ae s o sy s te m a h y d rog raphi co g e ral b r az i le i r a, d e m on s
'

t ran do a con ve n i e n ci a e a possi b ili d ad e d e j un c çã o d as


b aci as d e cad a sy ste m a por m e i o d e lin h as n av e g av e i s , o
q ue facultar ia fran co pe rcur so pe las n ossas v astas ar te r i as
fluvi ae s , q ue , por e sse s proj e ctos , li g ar i am o A m az on as
ao P rata .
E L O G IO n os s oc ros m um c w os 445

E l f i te , q ue e ste s como tan tos


'
par a a m e n tar , com e ne ,

outros t r ab alh os ute i s , d e q u e m n e lle s e mpre g ou a s u a


acti vi d ad e e o se u sab e r te nh am ti do o tr i s te d e sti n o d o
,

m ai s com ple to e sq ue ci me n to e ab and ono , se n d o q ue d e lle s


só te n h a con h e c i m e n to q u em u m d i a , i n ve s ti g an d o os
arch i vos , d e pa ra aq u i e alli com tan t as pre ci os i d ad e s q ue
d e spr e z amos , para m ai s tard e re ce be r com e n th n si as mo ,
q uan d o n os ch e g ar am por m ã os e st ran g e i ras , q ue sabe m
d ar v alor , po r ve z e s e xag e rad o, ãq ui llo q ue mu ,
i to m e lh or
j á fô ra d e te r m i n ad o po r q u e m i n f e li z m e n t e n ã o sou b e s e r
ouvi d o .

E sse me smo d e s ti no e stava re se r vad o a outro vasto


p ro j e c to d o m e s m o g e n e ra l M or a e s , q ue so s so b r o u pe r an t e
as m il d i ffi cu ld ad e s com q ue e te rn ame n te te m aq ui d e
lutar q ue m se ab alan ç a a q ualq ue r e m pre z a , se n d o d e
e n t re e llas , n ão mai or , a falta d e capi tae s T ratava se d e .
-

me lh orar a nossa n ave g açã o para os portos d o s ul, ab ri n d o


cam i n h o por me i d e v stos c n e , q u
o a a a s e d e ve ri am faci li ª

tar a cabotag e m , e v i tan d o a barra d o R IO G ran d e , tã o


te m i d a pe las m as c on d i ç õ e s d e n ave g abili d ad e .

M as , como tan tos outros proj e c tos, morre u e s te com


se u au tor , q ue acab a d e r e ti rar se d a sce na d o m un d o ,

con ta n d o 6 5 an n os d e i d ad e .

D os n ossos con soci os br az i le i ros , cuj o passam e n to


vamos r e latan d o, fi g ura e m u lti mo lug ar , na ord e m ch ro
n olog i ca , o B arã o d e L ope s N e tt o , cu j o falle ci me n to e m
F lor e n ça o te le g raph o n os com mun i coue m fi n s d e N ove m
b ro pr ox i mo passad o .

P or um a si n g ular coi nci d e n ci a , a mor te d o B arão d e


L ope s N e t to a com pan h a d e pe rto a g lori fi caçã o a q ue 0
B raz il e le v ou o se u re pre se n tan te n a A me ri ca d o N or te ,
o B arã o d o R i o B r an co pe lo fe li z r e su
, ltad o d a sua m i s sã o
d i plom ati ca j un to ao pri me i ro m ag i s trad o d aq ue lla R e pu
bli ca , ace i to como s upr e mo ar b i tro n a q ue s tã o se cular d o
li ti g i oso te rre n o d as M i ssõ e s .

Te rri tori o i n comm e n s ur a ve l, 0 B ra z il e s te n d e nd o por


ahi alé m as s u as i n fln d as r e g i õ e s , vai toca r com a e x tre ma
'

orla d os se us pam pas , as li n h as d i vi sor i a s d os pai z e s q u e


4 46 T R IM E N S A L n o rn s n r uro m sr o n rco
' ' '
R E V IS T A

o marg cam A o fi ncar d os m arcos li mi tad ore s , i nn ume ras


.

q ue stõ e s se te m le vantad o faz e nd o e stre me ce r re la


ç õ e s q u e s ó d e v e m se r d e am i z a d e e n t re os fi lh o s c o m m u n s
d e sse mun d o d e C olombo .

F e li z me n te , te mos pod i d o march ar fi rme s n e sse te r


re no e scab roso d a d i plomaci a e d a poli tic a i nt e rn aci on al,

e , d e d i a para d i a , vamos fi rm an d o os nossos d i re i tos ,


faz e nd o t roar os can h õ e s ape n as para salvar a vi ctori a
i nc rue n ta d a J ustiça q ue , lon g e d e apar tar , ai nd a, como
a mi g os , mai s approxi ma os con te n d ore s .

O tri um ph o ulti m am e n te alcançad o pe lo e mi n e n te


di plomata R io B ranco, com re laçã o aos nossos li mi te s com
a R e pu b li ca A rg e n ti n a, e o com ple me nto d e i g ual vi ctoria
an te s ob ti d a por L ope s N e tto com re fe re n ci a aos li mi te s
com a B oli vi a E n vi ad o para i sso e m m i ssã o e s pe ci al a

p a t r i a d e B ol í v a r , co u s cg u i o e lle fi r m a r c o m va n t ag e ns

p a r a 0 B r a z i l o t r a t ad o d e 2 7 d e M a rç o d e 1 8 6 8 ; e , co m o
se n ão foss e i sso b astan te para te r fe i to d a s ua m i ssã o
um re le van te se r vi ço ao pai z , e m pe n h ou— se ai n d a e m
e sti pu lar i m portan te s clausulas re lati vas ao alto com
m e r ci o e nave g açã o e ntre e sse s d oi s e stad os , e , pe lo s e u
alto pr e sti g i o j un to d e ssa pote n ci a am e ri cana, con se g u ia
i m pe d i r a sua alli an ça com o P arag uay , q uan d o por e ssa
occasi ão t a ou se o n osso tri ste , e m b ora g lori oso, d u
r v -
e llo
com e s e pai z vi z i n h o
s .

E ste n d e n d o para alé m a sua i n flue nci a , L ope s N e tto


soub e se m pre d e lla ti rar prove i to e m favor d a su a patri a ,
e as n oss as actuae s re laçõ e s d e ami z ad e com o C h i le
d e ve m se a sua i n t e rve nç ão, q uan d o, d e passag e m por
-

e ssa R e pu bli ca d e alé m d os A n d e s , e n vid ouse us e sforços


e m d i s si par as pre ve n çõ e s q u e e n tã o por lá. e n con troucom
r e laçã o a poli ti ca d o i m pe r i o .

E ste s t raços sali e n te s d a vi da polí ti ca d o n osso


i llustr e con soci o, m e m bro d o I n sti tuto d e sd e 1 4 d e O utu
b ro d e 1 8 4 0 , j á sã o sufii ci e n te s para caracte ri sar um alto
p e r so n a g e m , p a t e n te a r u m v a s to e s p i r i to i llu s tra d o e
t rabalh ad or , ati c i to a t od as as pug nas d e ssa vid a afan osa
'

d e e stad i sta , arre b atad o n a g i g an te sca e ng re n ag e m d e ssa .

m ach i n a poli ti ca q ue tan to pod e esm ag ar como ati rar as


cu lm i n an cías
n noo ro no s s om os r ann ac rnos 44 7

F e li p pe L ope s N e tto , e ra filho do R e c i fe on d e n asce u


a 6 d e J unh o d e 1 8 1 4 C om e çand o os se us e s tudos j ur i
.

d i cos n a fac uld ad e d e O li n d a , foi te rm i n al os na Itali a,


n a un i ve rs id ad e d e P i z a, d e on d e re g re s sou for mad o a
e n tre g a r se ã ad vocaci a e m sua te r ra n atal
-

A rras tad o pe la polí ti ca, L ope s N e tto tomou par te


sali e n te nos mov i me ntos ag i tad os q u e e n tã o se d e se n vol
v i am e m Pe rn am b u co, e , e m 1 8 4 8 , d e s taca va se a fre n te—

d a con h e ci d a e ain d a be m le m b rad a re voluç ã o prai e i ra ,


q u e c e le b ri son os n om e s d e N u n e s M ac h a d o e d e P e d ro
I vo S uifocad a a re volta , cuj a h i stori a é por d e mai s
.

sab i d a par a q ue te n h a aq ui cab i me n to m ai or r e fe r e n ci a a


se ure spe i to, foi L ope s N e tt o e n vi ad o pre s o par a F e rn an d o
N oro nh a, on d e com o rã o d e trai ç ão foi con se rvad o q uatro
,

an n os .

A vi d a
g lor i osa d e L o p e s N e t to , ao s u b i r d o pre s i
d i o, q uan d o n o fi m d e sse te m po a am n i sti a o re s ti tn i o a
soci e d ad e , é um e xe m plo pri moros o d a hi s t o ri a aos mag i s
tr ad os d o pre s e nte e d o futuro claram e n te acce n t u
, ad o o
valor j u r i d i co d os c ri m e s poli t i cos q u e só pod e m se r como
tae s con si d e r ad os n o m om e n to ac tual e m q ue as pa i xõ e s
ag i tad as e e xtr e m e s se e n t re c h oc rm no te r re n o d a luta .

S e assi m n ã o h ouve r a com pre h e n d íd o com a sua mag na


n i m i d ad e o supr e m o m ag i s t r ad o d e e n tã o , se como e m
1 8 1 7 e 1 8 2 4 a r e voluçã o d e P e rn am b uco ti ve sse le va d o
a forca, ao fuz i lam e n to ou as g alé s ví cti m as como o pad re
T e nori o, o pad re R om a , fre i C ane c a e R actcli f, pe rd e ri a
0 B raz i l e ss e v u lto e m i n e n te , como pe r d e u ne sse s outros
valorosos pat r i otas e . n e s te m om e n to, e m ve z d o api to .

p h i o g lor i o s o q u e v ai i n d i ca r o j az i g o r e s pe i t a v a ] d o B ar ã o
d e L ope s N e tt o, te r i a ape n as o cove i ro d e fi n car um
n um e ro sob re a cova rasa d e u m re probo d a pa tri a , d ad o a
v or ag e m d a te r ra e m uma i lh a d e se r ta q u e o oce a n o
fus ti g a , abafan d o com o m ar ulh ar d as suas v ag as os g e m i
d os d e q ue m lã ch ora os re morsos d os se us cri me s , ou a
i nj usti ç a d os hom e n s .

A h i s tori a n ã o te m m i s te r d e re h ab i li tar o se un om e ,
i n sc re v e n d o o, como os d aq ue lle s outros no m ar ty r olog i c
-

d a pat r i a A m n i s ti ad o volta va L ope s N e tto p ara o R e ci fe ,


.

e r a pouco te m po d e poi s e le i to d e puta d o g e ral por S e rg i pe ,


4 4 8 R E V IS T A rm ma n san no m s rr ruro m ar c a rco
' ' '

e e m 1 86 6 uia p ara e ss a mi ssão n a B olívi a , a q ue


se g
h a pouco nos r e fe ri m os E m 1 8 7 6 par tia pa ra os E s tad os
.

U ni d os como pre si d e n te da com mi ssão q ue ia faz e r r e pr e


se n tar se 0 B raz i l na g ran d e e x posi ç ã o d e P h ilade lph i a ,
-

e , d e lã r e g r e ssan d o, e ra e n vi ad o d oi s an n os d e poi s par a


a R e pu bli ca d o U rug uay com o mi ni s tro b raz i le i ra , cara
cte r e m q ue foi e m b re ve tr ans fe ri d o para a A m ar ica d o
N orte .

A ch ava s e o n osso cons oci o n e sse pon to culm i nan


-
te
d a s ua n otave l carre i ra d ip lomati ca, q uan d o e m 1 8 8 4 foi
o I m pe rad or Pe d ro II con vi d ad o com o arb i tro n as q ue s
tõe s d o C h i le com as pote n ci as e stran g e i r as , ori un d as d a
g u e r r a co m o P e ru 0 .d i p lo m a ta , q u e tã o b r ilh a n te fi g u r a

j ã fi z e r a e m n e g oc i a ç õ e s d e ss a na t u r e z a co m a B o l i v i a ,

foi n aturalm e n te le m b rad o, e par a lã par ti o re pre se n tan d o


n e ss a i m portan te q ue stã o, o arbi tr o e scolhid o pe las pote n
c i as d e saccor d e s Pas san d o pouco te m po d e poi s ao con
.

se lh e i ro L afay e tt e o m an d ato d e ssa m i ssã o e spi n h osa ,


foi L ope s N e tto e n vi ad o para a Itali a como m i n i str o ple
n i pote n ci a ri o, e m cu j o carg o r e ce b e u a me rcê d o ti tulo d e
B ar ã o E xon e rad o e m 1 8 8 8 d e i xouse o n osso cons oci o
. .
-

fi car n e sse pai z ond e o pre n d i am re cor d aç õ e s d a moci d ad e ,


e a m or te o foi sor pr e n d e r e m F lore nç a, n a avan ç ada
i dad e d e q uasi 8 2 n un ca .

O ra pi d o e sboç o q ue acabámos d e traça r d o pe r fi l


h i s tori co d o B arão d e L ope s N e tto , se r ve n os d e pon te d e -

p a s sa g e m e n tre o s c o n soc i o s b ra z ile i ro s e o s d e a lé m m a r ,

q u e a m or t e n o s r o u b o u .

A com panh an d o lh e a vi d a lab ori osa, parti m os d o


-

B raz i l e fomos d e i x al o n a I talia Poi s b e m é ah i m e sm o


-
.

q u e d e p a r a m o s co m o p r i m e i ro d o s m e m b ro s e s t ra n g e i r os
d o I ns ti tuto q ue a m or te ve m apag ar d os n ossos quad r os .

E is —
no s ag ora tum ulo d e C e sar C an tú
pe ra n te o
N a h i s tor i a d o se c ulo X I X fi g urar á se m pre , com o i m
p o r t an te c h ron i s t a d os fas tos d a h um an i d a d e ,
o s ab i o i t a
li an o q ue te r m i n ou o lon g o cy clo d e s ua pre ci osa e x i ste n
ci a a 1 1 d e M ar ço d o corr e n te , n a avan ç ad a i d ad e d e 8 8
an n os .
E L O G IO DOS s oc ros F A L L E C l D O S 4 4 9

F ilh o d e uma n açã o e m bry on ari a, e m ple n o trabalh o


d e g e staç ã o poli ti ca d e on d e d e v i a sah i r a I talia un i d a d e
1 8 7 0 , C an tú nã o pô d e d e s e n v olve r a s ua acti vi d ad e d e
p q
e s u i z ad o r p r o fu n d o , q u e f e z d e l.le o h i sto r i a d o r fa m o so,
n o se i o d a calm a b e ne fi ca d o r e m a n so d o se u g ab i n e te d e
e s tu d o, ond e as i d e as e n t re ch ocad as vê m a os poucos s e
d i s pô r e m um a or d e m log i ca , ta e s com o n as soluç õ e s satu
ra d as se d e posi ta m as m ole cu le s , s e g un d o as le i s g e om e
t ri cas pre ci sas d a c ry s tali saç ã o N o m e i o ag i tad o e m q uo
. .

s e d e se n v olve u o s e u tale n to n ã o pod i a d e i xar d e se r


.

i mpre ss i on ad o e i m pe llid o pe las i d é as d om i n an te s d e s se


p e r i o d o h i s t o r i c o d a s u a p a t r i a , e ,
c o m o t o d os o s i ta li an os ,

v e xad o pe la e x i s te n ci a i n g lori a s ob o r e g i m e n d a con q u i sta


e d a d om i n aç ã o e s t r an g e i r a , e lle foi se m pr e , d e s d e a s ua
m oci d ad e , o ci d ad ã o d o futur o re i n o d a I tali a un i d a ,
e n v i d an d o por i s s o t od os os e s forç os patr i oti cos e m pr ó l
d e ssa ca usa q ue vi sava faz e r d a R oma d os C as a re s soli o
d os P r í n ci pe s d a casa d e S ab oi a .

I m b uí d o d e ss e li b e rali sm o d e e n tã o, q ue sy n th e ti z ava
a as pi raç ã o supre m a d e fur tar s e ao j u -
g o e str an g e i r o ,

C an tú e scr e ve u e m 1 8 3 3 a H is tor i a d a L om bar d i a n o


se culo X V I I e a A u s t r i a , t r ad u z i n d o n e s sa s pag i n as

allusi vas cr íti cas ao s e u d om ín i o poli t i co d e e n tã o fe z

p e s a r s o b r e o n o v e l h i s tor i ad or o g lad i o d a su a j u s ti ç ,
a

for çan d o o a tra n spô r as por tas d e um a pri sã o


-
.

T i n h a C an tú e n tã o 2 6 an n os d e i d ad e n asci d o e m
B ovi o e m 1 8 0 7 , d e uma fami li a pob re , te ve d e lutar com
i n n um e ras e m b ar aç os d e vi d a , sob re car re g ad o d e sd e os 2 0
an n os com os pe sad os e n car g os d e fam i li a , q uan d o, por
m orte d e s e upa i , tra n s for m ou s e e m un i co a rri m o d e n ove

i r m ã os m e n ore s q ue te ve d e e d ucar O i llus t re h i stori ad or


.

com e ç ou a s u a c arr e i ra com o p r ofe ssor d e lí t te ra tura e m

S on d ri o , d e poi s e m C ó m o e por fi m e m M i lã o 0 m a lfad ad o .

i n i ci o d os se us e s cr i ptos pr e d i le c tos n ã o o d e san i m ou e ,


a i n d a m ai s i n flam m ad o d e pa tr i ot i s m o , d e i xou o cor r e r d e —

sua pe n n a para as colum n as d a G uz e ta d e M elã o, d e q ue


fe z se collab orad or as si d uo ape n a s sah i o d o pre síd i o
- .

D ur an te e ss e pe ri od o d e j or n ali sm o d e u ã pub li ci
d da e a H i s f a r íu d a c i d a d e d e C ó m o e outr as pe q u e na s

p u b li ca ç õ e s d o m e s m o g e n e r o , p r e l u d i os d a g r an d e o b r a

r o n o L vm ,
v . n .
4 50 a n v rs r a
'
T R IM E N S A L no m s rrr urc m s ron rco
' ' '

q u e i a e m b r e v e sur g i r , collocan d o o n o —

p r i m e i r o p la n o

e n tr e os h i stor i ad or e s con te m poran e os .

O b scure ci d os pe la i m portan ci a d a sua g ran d e h i s


tor i a un i ve rsal, fi cam r e cuad os par a o se g un d o plan o «

e sse s o u tr os tr ab alh os se us , q ue n ã o pod e m n o e m tan to


se r e s q ue ci d os , poi s formam i m portan te e vas to cab e d al,
só por s i s ufii ci e n te para te r e m fe i to d e lle u m g ran d e hi s
t ori ad or .

C on st a e sse ace r vo d e 1 6 volum e s d a h i stor i a d os


i tali an os 3 sob r e i tali an os ce le b re s 3 sob re os he
re g e s d a I tali a outr os ta n t os d a ch ron i ca d a i n d e

p e n d e n c i a i t a li un a 2 so b r e a h i st or i a d a l í tt e ra t u r a
lati n a e ou tros sob r e or i g e m d a li n g ua i tali an a
h i stori a d o con cíli o d o V ati can o e scri pta a pe d i d o d e
P i o IX , alé m d as hi stori as d e C ô mo, d e V e ne z a , d e M i lã o,
d a L omb ar d i a n o se culo X V II , q ue j á ci tam os , e m ai s d a
hi stori a d e 1 0 0 an n os d e v ar i os r oman c e s e d e um
p o e m a e m q u a t r o c a n t ,
o s a « A lg e r i a e a l i g a l o m b a r d a »

q u e p u b li c o u a o s 2 1 an n o s d e i d a d e .

E sm e ri lh ad or paci e n te d os vastos ar ch i vos d a h um a


n i d ad e , foi , poré m , d a sua collossal H i stor i a U n i ve rs al
q u e e l le f e z v a s ti ss i m o r e po s i to r i o d e d o c u m e n t o s q u e p or
d e m ai s a d m i ram a q ue m folh ê a e ssas pag i n as i n fi n d a s , cuj a
s i m p le s i n spe c çã o faz r e saltar a p u j ç
an a d o t a le n to ,
a

p r o fu n d a m e d i taç ã o, a vasta e rud i ç ã o d e q ue m te ve a


corag e m e a for ça d e von tad e ve r d ad e i ra m e n te
'
h e r c ule a s
l d e ve n ci d a tã o g i g an te s ca e m pre z a
'

p a r a e v a r .

re n o me i n v e j av e l q ue e ss e tr ab alh o lh e tr ou xe e a
fam a q ue ad q ui r i a n o m un d o por on d e log o c orr e utr ad u
z i d o e m m ui tas li n u a s t l é o t m i v i te
g , a p r c e r o a a s re n
c or ô a q u e p od i a ci n g i r lh e a fr on te , e n can e ci d a n o m ou
-

r e j ar pe re n n e n e sse ve e i ro i n e sg ot av e l d a hi stor i a u
, q e
s e pe rd e e m lab y ri n th i cos m e an d ros , at ravé s d as tr e vas

d o passad o q ue o fach o d a h i stori a ai n d a n ã o con se g ui u d e


t od o d i ssi par .

D e sse m un d o tr ovoso ve i o e lle sub i n d o le n tam e n t e


até aos e sple n d ore s d a aur ora d o se culo ac tual A . h um a
n i d ad e i n te i ra pass ou s ob sua pe n n a e d e sse k ale i d os
copi o , s ob r e o qu al d e b r uç ou s e -
con te m plati vo tan tos
an n os a fi o, v i o b rota r e m os i m pe ri os s u i e m ov
,
r g r o s p os
E L O G IO n os s oc i os r a nn acm os 4 51

e r ni re m por te r ra os m on ume n tos d e m ui tas ci vili saç õ e s ,


p a r a so b r e a s s u as r u i n as s e e r g u e r e m n o v o s m on um e n tos ,
tamb e m cad ucos a s e e sph ace lar e m A ss i sti o ãs lutas fatr i
.

ci d as d os povos , pri van d o s e d e g oz ar os i n s tan te s tã o


'

cu r tos d e uma e xi s te n ci a e ph e m e r a, para fe ri re m d ue los


d e m orte pe la futi li d ad e d e um i d e al i n acce ssi ve l, pe la
p a i x ã o d e u m a c r e n ç a h yp o t h e ti ca ,
o u p e l a p se d e al
o s

g u m a n e s g a d e t e r r a .

A luta d os h ome n s , a luta d os povos e a luta d as raç as,


tal é o q uad ro tr i ste q ue o h i stori ad or n os mostra com o a
r e su ltan te d a con ve rg e n ci a d e shar mon i ca d e tantos se n ti
me n tos oppostos , n asci d os d a falsa com pr e h e n sã o q ue te m
o hom e m d o s e u pape l n o m und o, com o parte i n te g r a n te
d e um tod o, cuj a h armon i a d e vi d a só pô d e surg i r d a fusã o
acc ord o d os e sforç os d e ca d a u m
O s e x e mplos d e sse passad o são postos e m re le vo
como e n si n am e n tos soci ae s , i n fe li z m e nte ai n d a n ã o com

p r e h e n d i d os p e la s g e ra çõ e s , q u e , a p e z a r d e i l l um i n ad as
p e l a r a z ã o a c r y s o l a d a d e t a n tos p r e c once i t os e m e n ti ras ,
ai n d a n ã o sou b e ram vê r no convívi o soci al d os se culos
d e corri d os a n i h i li d ad e d e s uas lutas e i mprofi cui d ad e d os
se u s e sfor ços para ar re d ar d a s ua or b i ta o astro d a ci vi
li saç ã o, para p e r turb ar a se ri e fatal d os acon te ci m e n tos ,
su b ord i n ad os a le i s n aturae s , com o ph e n ome n os ph y si cas
e bi olog i cos d o org an i sm o soci al ; para fi xar u m a ph as e
fatalme n te tran si tori a, para le g i slar , d om i n ar e ag i r n o
m i n uto fug az d e um a e xi ste n ci a , como se n e lla se e n fe i
x ass e m tod as as as pi r a ç õ e s d a h uman i d ad e , como se para
e lla con ve rg i sse m tod as as forças d a ci vi li s aç ã o .

E sse s e x e m plos d e ve m m ostr ar a cad a g e raçã o d o


futuro q ue a vi ctori a q ue alcan ç a, o tri umph o q ue ce le b r a ,
o ju g q
o u e i m õ
p , e a º p i n i ã o e m q u e se e s tr i b a , a c r e n ç a
e m q ue se fi rm a ou a r e li g i ã o com q ue d omi n a , n ã o t r a
d uz e m mai s d o q ue a supre m aci a tran si tori a d e um povo
sob r e ou t ro povo , a vi ctori a e ph e m e r a d e um a raç a sob re
ou tra r aça, d e um a cr e nça sob re outra cre n ç a e q ue o

p r e d o m ín i o d e ss pe o v o ,
d e ssa r a ç a , d e s se p r i n c í p i o o u
d e ssa cr e n ça, n ã o e m ai s d o q ue o foco conve rg e n te d e
m il factore s , cu j a v a r i a b ili d a d e i n ce ss a n t e te m d e d e s
local o a cad a m om e n to

.
4 52 R E V IS T A T R IM E N S A L n o IN S T IT U T O II I S T O R I C O

C om os e x e m plos d a h i stori a q ue vi n h a pe rcorr e n do


o narrador , po di a o li b e ra l patri ota pr e ve r para m ui to
b re ve a r e ali z açã o d a obr a ci vili sad ora q ue , d e sd e o
com e ç o d a sua v i d a como ci d ad ã o, fô ra o obj e cti vo a q ue
v i sava o s e u ci v i sm o .

A I tali a, ce n tro an í mi co d o povo rom ano, form ad a n a


an ti g ui d ad e pe la con g re g aç ã o h ar m on i ca d e e le m e nto s
b asi cos d e um a na ci on ali d ad e , n ã o pod i a pe r d urar e m
p g
o l a d a n as g a rr a s a d u n ca s d o s a b u tr e s q u e q u a s i a h ã
vi am an i q ui lad o

S e pe la le i fato] d a h i stori a a R om a d os C e sare s ,


,

q u e a co r re n tã r a a s e u c a rr o d e tr i u m p h o t od o s o s p o v o s
d a te rra, d e vê ra se r e s ph ace lad a por aq ue lle s q ue h umi
lh ã ra , e ra tam b e m fa tal q ue a R om a d e h oj e não pod e ri a
p e rm a n e c e r n o p e lo u ri n h o d a v i n g a n ç ,
a a q u e e s ti ve r a
a m arrad a tan tos se culos .

S e os pov os con q ui s tad os ti n h am afii n i d ad e s n e g ati


vas q ue os d e vi am se par ar tam b e m , por su , a ve z , os frag
m e n tos d a I tali a ti n h am e n tre si attracç õ e s v i g orosas
q u e m a i s c e d o o u m a i s t a r d e os fa r i a f at a lm e n t e d e s p re n
d e r e m se d as n açõ e s q ue os e m polg ar a , para un i d os for
-

m ar e m um S ó povo e e ssa te nd e n ci a ou e ssa affi n i d ad e


e r a m an i fe s tad a pe lo pe re n ne prote sto d e ssa n aç ã o, m an
ti d a e sph ace lad a d e sd e os pr i m e i ros se culos d a i d ad e m e
d i a , pe las am b i ç õ e s d os m on arch as alle m ã e s , d os papas ,
d a H e span h a e d a F ran ç a .

A pr e vi sã o d a h i s tori a re ali z ou se ai n d a e m vi d a d o
-

n ar rad or q u e para i sso con cor re ra se m pre , e a I tali a


ac ab a d e ce le b rar o pri m e i r o q u ar to d o se u ce n te n ari o
com o n aç ã o d e n ovo auton om a . A d e rr ota d os A us tri acos
p e l os P r u ss i a n o s e m S a d o w a , as V i c t o r i a s d e G a r i b a ld i
sob r e os B ou r b on s , fa z i am d e d i a para d i a g an h ar m ai s
t e r re n o o R e i d o Pi e mon te q ue i a tud o un i fi ca r . E ssa
alcach ofra fatí d i ca d e q ue fallava M ach i ave l, e m cu jo
ce n t ro e stava R om a , foi s e n d o d e v orad a folh a p or folh a

p e l o e x e r c i to d o j a e n tã o R e i d a I t a li a , q u e e m 1 8 7 0 e n t r a va
e mfi m n a capi tal d e P i o IX , q ue vi o pro b
j e ct ar -
s e s o re o
se u soli o a som br a d o th r on o d e Vi ctor M an oe l, di tan d o d o
Q uiri n al a le i ci vi l ao n ovo r e i n o sob re o qual d e e ntã o por
d i an te só d e vi a pe sar d o V at i can o a autor i d ad e m oral .
E L O G IO DO S S O C IO S F A L L E C ID O S

C an tú , factor d e ssa con q ui sta , n ã o foi e sq ue ci do n a


h ora d o tri um ph o, e acab a d e m orre r como se n ad or d o
nov o re i n o q ue un i fi cousu a patr i a .

A pe z ar n o e m tan to d e ssa posi ç ão poli ti ca q ue se m


p r e o co llocou d o lad o d as fi le i ras q ue m i li tav am con tra o

p pa com o autor i d ad e t e m por al, n e m por i sso, c om o po


a
d e r i a pare ce r , foi o h i s tori ad or ad ve rso ã g e stão g e ral
d a t i ara, e , por d e m ai s i nflue n ci ad o pe lo d og mati sm o ca
th oli co, n ã o soube n e m pôd e d e i xar d e faz e r se n ti r e m
su a ob ra e ss e fun d o d o se upe n sam e n to, q ue m ui tas ve
z e s d e svi rtu a o valor d as pag i n as q ue traç ou .

E u
'
q e e lle n ã o p ô d e r e s i s t i r a o i m p u ls o d e o fa z e r
atr avé s d o pr i s ma r e fractor r e r e se n tad o e la r c u
, p p p e oc

p ç o sy ste m ati ca d e nã o d e sm e n ti r a si g n i fi c aç ã o li tte


a ã
r al e or th od oxs d a t rad i ã o b íb li ca e m i s d u i
ç , , a o q e ss o ,

d o d og mat i sm o e ath oli co, e m flag ran t e d e saccõ rd o com os


factos, com os d ocum e n tos, com as t r adi ç õ e s e com a
s ci e n ci a .

O profe ssor i tali an o, d i z um not ave l pre faci ad or


d a s ua ob r a , forç a é d i z e i o, n un ca t e ve sy m pa thi a pe los
-

e s tud os e ci e n t i fi cos u o u m e o n s tr u i r o s te m p o s
q e p r c r a r c
pr i m i ti vos d o g lob o e d a h um an i d ad e , i n d e pe n d e n te m e n te
d a tr ad i çã o b i bli ca A sua fé ab raç oue ssa trad i ç ã o , q ue
.

tod avi a n ão é lí ci to con f u n d i r com o corpo d e d outr i n a


t h e olog i ca q ue é patri mon i o i n ali e n ave l d o cat h oli ci sm o .

N e nh uma i g re j a v e n e ra a b i bli a m ai s d o q ue as i g re j as
prote stan te s ; com tud o na A lle m an h a , n a I n g late rr a , n a
S ui ss a , j ã n ã o h a pe n sad or q ue pre t e n d a i n culcar os li
v ros sag r ad os d os B e n i I srae l como i n vi olave l cod i g o d e
-

sci e n ci a , ououse pe r se u
g i r o s G a l li lê o s e m n o m e d os m i
la g re s d os J oz ué s C an tú , poré m , e i tali ano ; e n a te rra
.

on d e o V ati c an o e ste n d e a som b ra colossal, p e r d ur am vi


v az e s as r ai z e s d a arvore
q u e d e u le n h a p a r a a s fo g u e i
r as d e João H u s s e d e G i ord an o B r u n o O au
. tor d a h i sto
r i a un i v e r s al n ã o se d e i x ou i m puls i on ar p e lo m ov i m e n to

i n te lle ctual d o se culo N as suas e x ploraç õ e s pe lo mun d o


.

an t i g o n u n ca pe r d e u d e v i s ta o S i n ai , as si m com o n as
s uas apr e ci aç õe s d a ci vi li saçã o m od e r n a n un ca d e sape g ou
o e s pi ri to d e R om a e d o pa pad o P or i sso d e scon fi oud a
.
.

g e o lo g ,i a d e s p re z ou a pa l e on t o l o g i a h u m a n a e n unca r e

form ou os ca pí tulos d a sua ob ra q ue os pr og re ssos d o


s ab e r h u man o i uuti li sar am » .
4 54 R E V IS T A T R IM E N S A L n o I N S T IT U T O H I S T O R IC O

M as par e m o s a q ui . N ão n os so ra o b
te m po, n e m é
n oss o obj e cti vo c ri ti ca r ag or a as b ase s sci e n ti fi cas d e s s e
m on ume n t o h i stor i co T al como é , i m m or tali s ou o n om e d o
.

s e u au tor , s e m d uvi d a um d os v ultos m ai s sali e n te s d o


m un d o li tte rar i o actual, e o I ns ti tuto se ufan a d e o h ave r
con tad o n o n u m e ro d os s e us m ai s e m i n e n te s con soc i os .

D a ple i ad e d e h om e ns i llustre s con te m poran e os q ue


Por tug al vai d i a a d i a pe rd e n d o, e ra se m d uvi d a P i n h e i ro
C h ag as o m ai s con h e ci d o, o m ai s popular e o mai s apre
c i ad o e m sua p a tr i a e e n tre n ó s
C aste llo B ran co, L a ti n o C oe lh o, A uth e r o d o Q ue n
t al, e ai n d a ulti m ame n te O li ve i ra M ar ti n s fi g uram n a
li sta fun e b re d a con tri b ui ç ã o d e vi d as pr e ci osas q ue , a
con tar d e H e rc u lan o, Port ug al t e m pag o n e s te s ulti mos
t e m pos O d e sm or on am e n to d o e d i fi ci o li tte r ari o portu
.

g a c z d o s e cu l o X I X a c c e n t u o u s e—
a g o r a co m o fa l le c i
m e n to d e Pi nh e i ro C hag as a 8 d e A b ri l d o c orre n te an n o,
p o r q ua n t o, se s o b m u i t os p on to s d e v i st a e lle n ã o p o d e
s e r e q ui parad o a e sse s vultos q ue ci tam os , a pr e ci ad o e m
su a i n d i vi d uali d ad e e atte n d e n d o se ao valor ab soluto d o
-

s e u pe rfi l e d a su a ob ra , a tod os e x ce d e u pe la ampla e s

p h e r a p o r o n d e s e a la s t r ou o s e u t a le n t o p ju a n te ,
e v i d e n
c ian d o se e m tod os os d e pa rtam e n tos d a lít te rat ur a, on d e
-

con q ui stou m e re cid a fama e i n ig ualave l popular i d ad e .

N o r api d o e sb oç o q ue vam os faz e n d o d os h ome n s i l


lustre s , cuj a pe rd a o I n sti tuto lame n ta, n ão n os é d a d o
s ubm e tte r ao cad i n h o d a c rí ti ca a pe r son ali d ad e d e sse s a
q ue m n os com pe te pre star publi ca h ome nag e m d e ad m i
r aç ão, e n ã o an aly sar t raç o por traço as ob ra s
qu e le g a
r am com o prod u ctos d o se ulab or .

A i mme n sa fe cun d i d ad e d e P i n h e i r o C h ag as e a va
ri abi li d ad e d e face s u d d u fi l
p o r q e e v e s e r e n c a r a o o s e p e r
li tte rar i o p re ci sa m d e lar g o te m po para se r apre
ci ad os . Jorn ali sta, trad uctor , d ram aturg o, roman ci sta ,
poe ta, cri t i co , h i s tori ad or , tud o e lle foi pe la pe n a, e m . .

q uan to como ci d ad ã o corri a a e scala soci al como m i litar ,


d i plom a ta , con se lh e i ro, par d o r e i n o, mi n i s tro d e E s
tad o e outros carg os , on d e com o orad or s e di s ti n g ui a ,
E L O G IO n os som os F A L L E C I D O S 4 55

bj
so e an d o -
lh e ai n d a o te mpo para o re pous o d o lar q ue
e lle sou e se b m pre pre z ar .

N as ci d o e m L i sboa a 1 3 d e N ove m b ro d e 1 8 4 2 , M a
n oe l P i n h e i r o C h ag as fe z a s u a pr i m e i ra e d ucaç ã o sc i e n
ti ti ca n o colle g i o m i li tar, e d e poi s n as e scolas poly te
c h ui c a e d o e x e r ci to E n car re i rad o assi m n o se r v i ç o d as
.

ar mas , n ã o tar d ou o i llustre e scr i ptor e m e n ve r e d ar pe la


e strad a q ue m ai s o attra h i a , e , i n aug ur an d o a v i d a d e j or
n ali s ta , come ç ou a e scr e ve r folh e ti ns e r e v i s tas par a a
G az e ta d e P or tug al, e d e poi s para o J orn a l d o C om m e r
ci o ; e n e s sa ca r r e i r a, e m q u e foi d e i x an d o lum i n osos tra

ç o s d e s u a p a s s a g e m , m a n t e v e s e s-
e m p r e , d i r i g i n d o u i

ti mam e n te o ( ar r e i o d a M an h ã D e tod os os la d os ch o .

v i am lh e os re q ue ri m e n tos d e colla b or aç ã o d a sua p e n n a,


-

e n a sati s fa ç ã o d e sse d e s e m pe n h o d i st r i b uí a e lle pre c i o


s as pag i n as d e ph an tasi a , d e re vi s t as e d e cr i t i c a, q ue
s e ach a m e m profusã o d i s s e m i nad as p e lo D i ar i o d e N o
ti ci as , A r ch i vo P i ttor e sca, R e vi s ta d o S e culo ,R e vi s ta
C on te mp or an e a B r az i l, P an or a m a , D i ar i o P º p ular
, .

[ Ilus tr açã o P or tug ue z a R e v is ta I llustr a d a D i a r i o d o


. ,

R i o d e J a n e i r o , 0 P eti z e out ros pe ri o d i cos , .

C omq uan to d oe n te d e h a m ui to, n e m por i s s o d e s


can sa va d a fai n a q u e fô ra a V id a d a s u a v i d a ; e foi assi m

q u e p u d e m o s a p r e c i a r e s cr i p t o s s e u s a q u i c h e g a d os e

p u b l i ca d o s n
'
O P a i z , m u i to t e m p o d e p o i s d e n os h a v e r

n ot i ci ad o o te le g raph o a s ua m or te .

q u a n to p e la e s t r a d a p e n o s a d o j o r n a li s m o e s p a r

g i a u m d i lu v i o d e ar t i g o s s o b r e os m a i s v ar i ad o s a s s u m
p t o s , no r e m a n s o d o s e u g a b i n e te c u l ti v a v a co m e s m e ro

I d e ali sta e son h ad or , d e i xouve r te r


'

o rom an ce e a poe si a .

d o se u coraç ã o d e m oç o apai xon ad o as pe rolas n í te nte s


q u e a h i l h e g e r o u o a m o r p or a q u e ll a q u e fo i d e s d e e n t ã o

a c ompan h e i ra d e sua vi d a , e , e m 1 8 6 3 b ri n d ou a li tte r a


t ur a port ug ue z a com o m i m oso poe m e to O an j o d o lar ,
q u e s e g u i o se d o i s a n n o s d e p o i s , 0 P o e m a d a m o c i d a d e,

cu j a c r i ti c a o lf e r e c e u e n s e j o a s u a p e n n a p a r a fl u e n t e s

d i s se rtaç õ e s n a ce le b re q ue s tã o , e n tã o travad a, d o b om
se n s o e b om g o s to .

A o lad o d e ssas pag i nas d e c r i ti ca d e i x ou e lle i n fi n


d as o utras e m q ue o se u male ave l tale n to se m os trava
4 56 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

se m pre a g osto ; e O le i tor e ncon tra se m pre O m e s m o


h om e m d e m e ri to e d e ti n o, ou faz e n d o O e log i o h i stori co
d e H e r culan o, ou apr e ci and o a or i g e m e carac te r d O m ovi
m e n to li tte rari o d a r e n as ce n ç a , oue stud an d o O d e se n volvi
m e n to d a lítte ratur a por tug ue z a , ou i nve sti g an d o as
or i g e n s d o th e at ro lati n o, ou e m fi m e m q ualq u e r pag i n a

q u e p e r c or r e r d os s e us « e stud os c r i ti cos » .

P r ocuran d o ag or a apre ci ar po r outro pr i s ma e ssa


fi g ura tã o sali e n te d a lítte r atura por tug ue za , e n con
tram os O se u n ovo aspe cto n os i m n um e r os rom an ce s q ue
n os d e i xou .

E sse n ci alm e n te r om an ti co e fan tasi sta, P i n h e i r o


C h ag as , se m pr e occupaç ão d e e scola, e s e m cog i tar m e sm o
em d e i x ar se-
i m pr e ssi on ar pe la te n d e n ci a li tte rar i a ,
p r e n u n c i ad o r a d e s s e e sta d o d e m o r b i d e z c e r e b r al q u e s e
d e vi a pate n te ar e m b re ve n os e scri pt os d os sy mb oli s tas ,
d os m y stí cos e d os r e ali stas d a actuali d ad e , d e u n os pr e —

ci os as n ar ra ç õ e s n a F lô r se cca , n as T ri ste z as a b e i r a m ar ,
no S e g r e d o d a V i scon d e ssa, n a V i rg e m G uaraci ab a ,
V ar an d a d e J uli e ta, M an ti lh a d e B e atr i z , D uas flô re s d e
san g ue , M ascar a ve r me lh a, T e r r e m ot o d e L i sb oa , J ura
m e n t o d a D uq ue z a , G ue r r i lh e i r os d a m orte , e m ui tos
outros q ue d ava a le r , e mq u an to faz i a os ar ti s tas e xh i b í
r e m d o palco os s e us d ra m as como M ag d ale n a , H e le n a , a

J ud i a , O D r am a d o povo, ou com e d i as com o a B oca d e


H e r cule s , a L i ç ã o c rue l, e a sua ce le b re M org ad i n h a d e
V al F ô r , con h e ci d o dr am a j ã h oj e t rad uz i d o para O i ta
-

li an o e O h e s pan h ol .

I n uti l s e rã le m b rar vos q ue tud o i sso pº pulari sou se ,


o -

q u e t u d o i s to foi sotfre g am e n te li d o e an ci osame n te


ouv i d o . N e sse s trab alh os n ã o e n con trará a cri t i ca aus
.

t e ra os re q ui si tos par a sag ral os com o O b ras pri mas , com o


-

p ri m o r e s d e a r te ou i mm or re d o u r os m on u m e n tos , r e pre
se n t an te s d e um a é poca li tte rari a A i n d a m e n os h ã o d e
.

ao se u autor t e c e r g ri n ald as d e lou ro , os th u rí bu lari os


h od i e rn os d e um a n ova fe i ç ã o li tt e rar i a , ond e tran spa
re ce , atravé s d os our O pe i s com q ue se cob r e m , os sty g
m atas d e um a d e cad e n c i a morb i d a , buscan d o fõ ra d a e s
ph e ra d a n or m ali d ad e ps y ch i cs , m ai s pod e r osos e sti m ulos
a d e spe rtare m n o coraç ã o d e c re i to al u v i lu m b e s d o
p g n s s r
E L O G IO DOS soc i os FA L L E C ID O S 4 57

s e n ti m e n to q ue a m ate ri ali d ad e d a vid a d e tod o lh e s e rn


b otou .

N O S r om an ce s e d r am as d e Pi n h e i ro C h ag as O q ue
an te s d e tu d o t ran spar e ce é O se u coraç ã o h uman o
acce s si v e l a tod os os se n ti m e n tos n ob re s ; e a pu r e z a d os
se us s e n ti m e n tos , e le va n d o-se a con ce pç õ e s g r an d i loq u as ,

é a tran s pare n ci a e m fi m d o se u pe n sa me n to, r ote i ad o


n o cami n h o d a ve r d ad e , n as ci d a d a ob s e rvaç ã o d o m un d o ,
d o con h e ci me n to d os h om e n s, e i m pulsi on ad o por um a
i ma g i n açã o fe cun d a q ue lhe faz pi n tar com be lle z a d e
e sty lo , c or re cç ã o d e fô r m a e e le v açã o d e li n g uag e m , O S
quad ros mai s S i m ple s e O e pi sod i o m ai s vulg ar d a vi d a
d e cad a d i a .

E u u d u li i h i l h i
'
q e a s a e c a ç ã o tt e r a r a e p o sº p c a n ã o
s e fe z n e s se s son h os d oe n ti os d os ce r e b r os d e g e n e r ad os d os

S ch ope n h aue r s , d os N i e tz sch , d os T olstoi e d os I b se n ,


n e m se pe r d e u n e ssa n ova m e taph y si cs j ã e x te n uad a, t r a
d uz i n d o n as con ce pç õ e s m or bi d as d e ssa ph alan g e d e sy m
b oli s tas r e ali s tas , m y s ti cos e e g ot i s ta s a i n capaci d ad e
, ,

i n te lle c tual d e ce re br os q ue tr ab alh am n as rai as d a lou


cu ra , e c u j a s a ll u c i n a ç õ e s , s y pm t o m at i ca s d o s se u s d e l i
r i os ve s an i cos s ã o sa u . d ad e s p e la coh or te d e g e n e r ad a d e
s e us ad m i rad ore s, com o se fos se m as sci n ti llaçõ e s g e
n i ae s d e um G oeth e ou d e um H u g ,
o cu j o m e r i to d e p r i m e m
p o r n ã o p o d e r e m c o m p r e h e n d e r
.

T e m pe ram e n to e sse nci alm e n te rom an ti co, Pi n h e i r o


C hag as d e i xav a flui r d e sua pe n n a o q ue e m an ava e spoo
tan e am e n te d o coraçã o, e d e u n os por i sso q uad r os vi vos

q u e p o d e r ã o d e s a g r a d a r a c r i t i c a , m a s q u e s e m p r e d e s

p e r ta r ã o i n t e r e ss e e p r o d u z i r ã o e n c a n to n os c o r a ç õ e s a ii
n ad os por e sse d i a pas ão n orm al, q u e v i b ra un i son o com O
s e n t i m e n to h u m ano, ai nd a n ã o m aculad o pe los att ri tos d as
p a i x õ e s e d a s m i s e r i as d a v i d a .

D e m ai s , os rom an ce s d e P i n h e i ro C h ag as n ã o pod e
r i am se r d e out ra fó rm a A t te n ta a pr ofu
. sã o d os se u s es
cri pt os , b e m se vê q u e tud o lh e d e vi a s ah i r d a pe n n a
s e m pr e m e d i taç ã o e s e m e st u d o , sob i nflue n ci as d e m o
m e n to; e i ss o, b e m se com pre h e n d s e raz ã o sob e j a para ,

q u e O s e u c e r e b r o n ã o h a j a e l a b or a d o u m p r o d u c t o r e a l
m e n te m on um e n tal, d e q ue , n o e m tan to, se r i a capaz se
T O M O L V I II , II .
4 58 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H I S T O R IC O

p or ve n tur a t i v e ss e pod i d o sacri fi car a quan ti d ad e em pr o


ve i to d a q uali d ad e .

M ai s pr ox i m os d e ste obj e cti vo e s tã o os se us e s


cr i p tos h is tori cos . C om o e m tod os os g e n e ros e m q ue se
e xh i bi o , for am n um e ros os e ss e s t r abalhos , d e n tre os q uae s
ci ta re m os e n t re tan to ape n as a sua n otave l H i s t ori a d e
Por tug al e m 1 2 volum e s , a H i s tori a d os povos anti g os d o
O ri e n te , a H i stor i a d a g ue r r a e n t re a F r an ça e a Pr ussi a ,
a H i s tor i a d a C om m un a , os D e scobri m e n tos por tu g u e z e s
,

a G ue r ra d a r e s ta ura ç ã o , a V i d a d e J e s u s , a G ue r r a

p e n i n s u la r , a s C r u z a d as , a C on q u i s ta d o P e r ú , A lj u b a r

rota, a G ue r ra d o P arag u ay , e outr os m u i tos q ue n ã o


acab ar i am os d e e n u m e r ar .

S e con s id e r ar m os q ue o h om e m q ue ass i m s e d e s
faz i a e m pub li caç õ e s or i g i n ae s ai nd a tr ad uz i a i n n um e r os
r om an ce s d e A le xan d r e D um as , P aul F e va l, O ct av e
F e ui lle t , G e org e O h n e t , P on son d e T e r rai l, L am ar ti n e
e m ui tos ou tros q ue p or ah i corr e m com O se un om e , ao
la d o d a g ran d e H i stor i a d a F ran ç a d e H e n r i M arti n e
do D . Q ui xote d e C e rvan te s q ue trad uz i a con clui n d o O
,

q u e fô r a i n i c i a d o p e lo V i s c on d e d e C as t i lh o ; s e co n s i d e
r arm os , q u e , á fr e n te d e um g rupo d e c ollaborad or e s ,
.

p u b l i c a v a 1 6 g r o s so s v o l u m e s d o g r a n d e D i c c i on a r i o
Popular d e H i stori a e G e og ra ph i a ; se soube r mos ai n d a ,
º

q ue a lé m d e tud o i sso sob ra va lh e O te m po par a d os


-

e m pe n h ar altos car g os d e d e p utad o, par d o r e i n o e


m i n i stro d e E s tad o p or var i as ve z e s ; se nos le m brar mos
d o i mpor ta n te pape l q ue r e pre se n tou e m tod os e sse s
ca sos , s a li e n tan d o- se como or ad or , com o tr i b u n o e com o

p o lít i c o , n ã o p o d e r e m os d e i x a r r e a l m e n te d e p r e s ta r t o d a
a h om e n ag e m d e re s pe i to a q u e m por tan tos ti tulos se
i m põ e ã n ossa ad m i raçã o .

O q ue ah i fi ca d i to é ape n as um palli d o b osq ue j o ,


m ui to i n suffi ci e nte , b e m se vê , para pod e r s e r ti d o com o
e log i o h i s tor i c o d e tã o i m por tan te pe rs on ag e m N ã o p od i a
.
.

n o e m tanto proc e d e r e u d e outro m od o, e d i sso e n con tro


j usti fi cati va ple na n as se g ui n te s palav ras d e outro e mi
n e n te e sc r i ptor q ue P or tu g a l ta m b e m a ca b a d e p e r d e r.

F allan d o d o i llus tre m or to d e q ue m nos v i m os cc


capan d o, assi m d i z i a G e rvasi o L ob ato :
E L O G IO n os s om os F A L L E C ID O S 59

E s tud ar um r om an ci s ta , um poe ta , um or ad or, um


d ram atur g o, um j orn ali sta um poli ti co , um h i stori ad or ,
,

um h um or i sta e t r ab alh o faci l q ue se faz com um a b oa


p o r ç ã o d e c r i te r i o e outr a i g ua l d e b oa v o n tad e.
; ag or a
e s tu d ar e m um h om e m só tod as e ssas apti d õ e s r e un i d as ,
e r e un i d as e m alto g rão, n ã o é faz e r a c r i ti ca de um li tte
r at o, e faz e r a cr i ti ca d e um a lí tte r atu ra , é trabalh o q u e
e xi g e m ui to m a i s q ue b oa von tad e e sã o cr i te ri o; e xi g e
i sto, e e xi g e m ai s , sci e n ci a v as t a e d e morad o te m po .

P orq ue O se g re d o d a e n o rm e supe ri O I i d ad e d e P i
n h e i ro C h ag as sob re tod os o s se us con t e m por an e os é
e xacta m e n te e s te : a e s pan t os a d i ve r si d ad e d as s uas
apti d õ e s a g lor i a d e P i n h e i ro C h ag as e a m ai or d e P or
tug al, porq ue é fe i ta da som ma d e m ui tas g lor i as , q ue ,
d i st ri b ui d as ah i pe las n oss as le t tra s , d a ri am um b om p ar
d e re putaç õ e s i n ve j ave i s e q ue poucas ou n e n h uma
d e i xari am ã sua d i re i ta » .

E i s te rm i n ad o e m fi m o i n ve n tar i o q ue vi mos faz e n d o


d e sse tri b uto d e vi d as q ue pag am os a m or te .

E se m pr e pes ad o e sse i m pos to ; é se m pre fun e re a


'

e s ta ulti m a pag i n a q u e cad a an n o e s cr e v e m os com o e pi


log o d os an nae s d a nossa h i s tor i a .

M as , j á O d i s se m os , n ã o é e st e O m om e n to d e ch orar
os m or tos . G lori fi can d o os se us n om e s , e nalte ce n d o os
se us m e ri tos e sali e n tan d o lh e s O valor , e n t oam os h y mn os
-

d e apoth e ose , q ue outra cousa n ã o é e sse r e le m b rar d as


p h as e s d e u m a v i d a q ue s e e s cõ a ,
n o r e ci n to d e um
te m plo d a s ci e n ci a, e m tor n o d e cu j o altar , q ue é a m e sa
d o trab alh o, r e un e m se O S q ue for am se us am i g os, se us
-

com pan h e i r os e con soci os , para ouv i r e m como ora ç ã o


supr e m a , o n e cr olog i o d e q ue m aq ui re ce b e e ssas pos
th um as h om e n ag e n s .
"

4 60 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I C O

S E S S ÃO DE E L E IÇ ÃO DA M E SA E C O M M IS S O E S
PA R A O A N N O DE 1 89 6

A os 2 4 d e D e z e mb r o d e mi l O i toce n tos e n ove n ta e

ci n co , às 2 h oras d a tard e , pre se n te s os S r s . s oci os C on

se lh e i roM F C or r e i a , M arq ue z d e Par an ag uá , H


. . .

R affard , D r N un e s P i re s , D r F e rn an d o O sori o, B ar ã o
. .

H om e m d e M e llo, D r C astro C arr e i r a , D r C e sar M a r . .

que s , C on se lh e i ro S ouz a F e rr e i ra, D r V e lh o d a S i lv a .

e B ar ão d e C apan e m a, foi pe lo S r Pr e si d e n te ab e rta a .

se ssã o e m as se mb le a g e ral para a e le i ç ã o d a m e s a e d as


c om m i ssõ e s q u e d e ve r ã o s e r vi r n o an n o d e 1 8 9 6 , se n d o

e sta s se g un d a con vocaçã o, por n ã o te r compar e ci d o


. o
n um e r o le g al d e 2 1 soci os , n a m ar cad a para o d i a
2 1 d o cor re n te , n a fó r m a d os E sta tutos .

P r oce d e ud o se a v otaçã o, foram e le i tos :


-

P R E S ID E N T E

C on se lh e i r o O le g ari o H e rculan o de A q ui n o e C ast ro .

º
l V IC E —
P R E S ID E N T E

G e n e r al D r . J oã o S e ve ri an o d a F onse ca .

º
2 V IC E -P R E S IDE N T E

C on se lh e i r o M an oe l F ran ci sco C or re i a .

3 ª
V IC E -
P R E S ID E N T E

M ar q ue z de Paran ag uá .

º
l S E C R E T A R IO

H e n ri q ue R affar d .

º
2 S E C R E T A R IO

Dr F. ran ci sco B apti s ta M ar q ue s Pi nh e i ro .


SE SS ÃO DE E L E IÇ ÃO DA M E SA E comm ssõ E s 4 6 1

º
l S E C R E T A R IO SU P P L E N T E

D r . E vari sto N un e s P i re s .

º
2 S E C R E T A R IO SU P P L E N T E

M a orj J oaq ui m J osé G om e s d a S ilva N e to .

O R A DO R

D r A lfr e d o d o N
. asci m e n to S i lva .

T H E S O U R E IR O

C on se lh e i r o T ri s tã o d e A le n car A r ar i pe .

C O M M I S S ÃO D E FU N DO S E O R Ç M E N TO
A

C on se lh e i ro J oã o C arlos d e S ouz a F e rr e i r a .

D r L i b e r a to d e C astr o C ar re i ra
. .

C om m e n d ad or A n ton i o J osé G om e s B ran d ão .

C O M M IS S ÃO D E E ST A T U T O S E R E DA C Ç Ã O

C onse lh e i r o Tr i s t ão d e A le n car A r ar i pe .

H e n ri q ue R a ffa rd .

B arã o H om e m d e M e llo .

C O M M IS S ÃO D E R E V IS Ã O DE M A N U S C R IP T O S

C on se lh e i ro M an oe l F ran ci s co C orre i a .

C on se lh e i r o J osé M auríci o F e r n an d e s P e re i r a de B arros .

D r E v ari sto N un e s P i re s
. .

C O M M IS S ÃO DE H IS T O R I A

G e n e ral D r J oã o S e ve ri an o d a F on se ca
. .

D r C e sar A ug usto M ar q ue s
. .

D r A m e r i co B r az i li e n s e d e A lm e i d a M e llo
. .

C O M M I S S ÃO S U B S I D IA R IA DE II I S T oR I A

M aj or J oaq ui m J O S é G om e s da S i lva N e to .

D r F e rn an d o L ui z O sori o
.

D r J os é M ar i a V e lh o d a S i lva
. .
4 6 2 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R I cO

c o mm s s ã o D E O E O O R A P II I A

M arq ue z de P uã
ar anag .

B ar ã o H om e m d e M e llo .

B ar ã o d e C apan e ma .

comm ssã o S U B S I D I A R I A DE G E O G R A P H IA

C api tã o d e M ar e G ue rra F ran ci sco C alh e i r os d a G raç a .

C on se lh e i ro O vi d i o F e r nan d o T ri g o d e L our e i ro .

C api tã o d e F r ag ata J osé E g y di o G arce z Palh a .

C O M M IS S ÃO D E E T H N O G R A P H IA E A R C H E O L O G IA

D r L ui z C r uls
. .

D r A n ton i o J oaq uim d e M ace d o S oare s


.
.

D r A n toni o M arti n s d e A z e ve d o Pi m e n te l
. .

C O M M I S S ÃO D E P E S Q U IZ A DE M A N U S C R IP T O S

C om m e nd ad or J oaq ui m P i re s M ach ad o Por te lla .

D r C e sar A ug usto M arque s


. .

D r J osé H y g i n o D uarte Pe re i ra
. .

C O M M I S S ÃO DE B I B L IO G R A P H IA

D r A ug usto V i ctor i n o A lve s S acram e n to B lak e


. .

C omm e n d ad or J osé L ui z A lv e s .

D r M an oe l D uarte M ore i r a d e A z e ve d o
. .

C O M M I S S ÃO D E A D M IS S ÃO DE S O C IO S

C on se lh e i ro M an oe l F ran ci sco C or re i a .

B ar ã o d e A le n car .

D r A ffon so C e lso d e A ssi s F i g ue i re d o


. .
R E L A ÇÃO M S DFFE R T A S

A P R E S E N T A DA S E M SE SS ÃO DE 1 7 DE M A R ÇO DE 1 895

P e lo soci o Sr L . C r uls , R e la tor i o e A tlas d a comm i s


.

s ã o e x plorad ora d o plan alto ce n tr al d o B raz i l p e lo s o c i o


S r D r A lfr e d o N asci m e n to , T r i buto d a M or te
. .
p e l o
soci o S r D r . . J F d a S i lva L i ma P ath olog i a H i stor i co
. .

e G e og r ap hi co c N osolog i a d as boubas , d o m a mi lo e d r a
con tr a se n o B r az i l; pe lo s oci o S r g e n e r
. a l D r E d u a r d o.

J oz é d e M orae s , N ave g a çã o i n te r i or d o B r az i l, 2 e x e m
p i a r e s ; p e l o s o c i o S r D .r D o m . i n g o s J a g u a r i b e ,
R e v i s ta

U ti l, 2 e 3 volume s pe lo soc i o S r B ar tolom e o M i tre ,


º º
.

L e n g ua s A m e r i can as ; pe lo soc i o S r J oz é V e r i ssi m o , N o .

ti ci a sobre a vi d a e tr aba lh os d e D S F e r re i r a P e nn a
. .

p e l o S r . D r . A u g u s to C e z a r d e M i r a n d a A z e v e d o , u m f o
lhe to r e lati vo ao C on g r e sso i n t e rn aci onal d e H y g i e n e e m
B ud a pe st, 1 8 9 4 p e l o S r D r C .e z a r
. Z a m a ,
H i s to r i a d o s ,

tr e z g r an d e s cap i tã e s d a an ti g ui d a d e A lex an d r e , A n n i ba l
e C e z ar l S M i n i s t A t i D M ti G i
p e o r . r o r g e n n o a r n a
. r c a
M e rou, por i n te rm e d i o d o soci o S r D r A f on so C e lso, . .

as s e g u i n te s O b r as : E n sa y o sobr e E ch e ve rr i a , R e cue r d os
I/i te ra r i os , C onfi d en ci as L i te r ar i as , P e rfi les y m i n i a tur as ,
J uan B a uti s ta A lbe r d i e P oes i a s d e G arci a M e rou, 1 8 8 0 a
1 88 5 p e l o s o c i o S r B ar.ã o d e A le n c a r a s s e g u i n t e s
O b r as : M e m ori a d e l m i n i ste ri o d e G ue r r a y M a ri n a 1 8 8 6 , .

1 88 7 , 1 8 88 B ue n os A i r e s , S a p r º p r i ctê ur bai n e e t son


-

com m e r ce e n 1 8 8 6 , par A G alar os ; M i n i ste r i o d e G ue r r a


.

y M a r i n a ,
M e m o r i a d e l e sta d o m a i o r g e n e r a l d e l e j e r c i t o ,

1 887 M e m or i a d e l d ep ar tam e n to d e H aci e n d a cor r es


p o n d e n te a l a n n o 1 8 8 8 e 1 8 9 0 ; E s ta d i s ti c a d e l c o m m e r c i o
'

4 6 4 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

y d e la n a v e g a c i o n d e l a R e p u b li c a A r g e n t i n a c o r r e
s

p m c
( le nte a l a n n o d e 1 8 8 8 ; p e lo soci o S r B arã o d e C ap a .

n e m a , a sua ph otog r a ph i a ; pe lo s oci o S r D r . A f on s o


.

C e lso d e A ssi s F i g ue i r e d o, a sua ph otog raph i a e a sua


b i og raph i a pe lo S r D r C i n ci nato B rag a, A lm o n a k d e
. .

S C ar los , 1 8 9 4
.
p e l o S r O s
. c a r L e a l ,
0 A m a z o n a s ; pe lo
S r A le j an d
. r o Ca n a s P e n o c h e t, D e s cr i p c i o n j e n e r a l d e ?
,

d ep ar tam e n to d e P i so g ua pe lo S r A lfre d o F e r re i r a R O .

d gr i u c s ,
A lm a n f rk
L i te r a r i o e E s t a t i s t i c o d o R i o G r an d e

d o S ul, 1 8 9 5 pe lo S r E li se e R e clus , L a F or m a ti on d e s
.

R e li g i ous ; pe lo S r O rvi lle A . D e r b y , M e te or i tos B r az i


.

le i r os e xt rahi d os d a R e vi s ta d o O b se r vatori o p e l o S r .

L oui s R osse le t , N ouv e a u D i cti on n ai r e d e G e og r ap h i c U n i


ve r se lle , 7 8 e t 7 9 fasc ícule ; pe lo S r J . P
. C alog e r as ,
.

l ctud e d e s e xp lor a ti on s d e d i am a n te a u
'
C on tri buti on
'

B r ési l; pe lo S r M an oe l C h r i s ti n o d e S i lve z , C a ta log o; pe lo


.

G y m n az i o M i n e i r o d o E stad o d e M i n as G e r ae s, C om m e m o
a n n i ve r s ar i o d o m e sm o pe la S oci é té d e G e o
º
r a çã o d o 4 .

g r a p h i c ,
C o m p t e s r e n d a s d e s é a n ce s n s 1. 6 , 1 7 1 .8 e 1 9 ,

de 1 894 e, n 1 d e 1 8 9 5 ; pe lo A rch i vo d o E stad o d e


.

S ã o Paulo, D ocum e n tos i n te r e ss a n te s p ar a a h i s tor i a e cos


tum e s d e S ã o P a ulo vols V I e V I I



, .
p e l o M i n i s t e r i o d o
i n te r i or e justi ç a, D e ci z õ es d o G ove rn o d a R e pub li ca d os
E s tad os U n i d os d o B raz i l; pe lo M use uParae n s e , B ole ti m ;
i R l d G h i d B l i
'

p e la S o c é t é o y a e e e o g p r a c A n v e r s , o e t m ;
p e l a S o c i e d a d e I m p e r i a l R u ss a d e G c o g p r a h i a ,
B o le t i m ;
p e lo O b s e r v a t o r i o a s t r o n om i c o n a c i o n a l d e T a c u b a y a ,

B o e ti m pe la S oci e d ad e d e G e og raph i e d e L i sb oa , B ole


'

ti m pe la A cad e m i a n aci on al d e ci e n ci as e n C ord ob a , B o


le ti m pe la M aç on a ri a B raz i le i r a , B ole ti m n s 8 , 9 e 1 0 , .

p e l a R e a l A ca d e m i a d e la H i s t o ri a d e M ad r i d , B ole ti m

p e l a S oc i e t a G e o g r a fi c a I t a l i an a ,
B o l e ti m p e la A m e r i can

G e og raphi cal S oci e ty , B ole ti m ; pe la S oci é té Im pe r i ale d e


M oscow , B ulle ti n , n s 2 e 3 ; pe la S oci é té d e G e og raph i c d e
.

Par i s , B ulle ti n ; pe la S oci é té d e g e og raph i c C om m e rci als


d u H avr e , B ulle ti n pe la S oci e dad G e og r afi ca d e M ad r i d ,
B ole ti m pe la S oci é té d e G e og raph i c d e B ord e aux , B ul
le ti n ; pe la D i re ctori a g e ral d os corr e i os , B ole ti m P os
ta l ; p e la S oci e d ad G e og rafi co d e L i m a , B ole ti m ; pe la .

A lfan d e g a d o R i o d e Jan e i ro, B o e ti m l


p e l a A c a d e m i a
R E L A Ç ÃO DA S O FFE R T A S E M 1 89 5 46 5

C e are nse , E statuto ; pe la U n i ve rsi d ad e d o C hi le , A n a les ,


O utubro e N ove mb ro d e 1 8 9 4 ; pe la U ni ve rsi d ad e Q uito ,
A n ale s , n s 7 2 , 7 3 , 7 4 , 7 5 ; pe la S oci e d ad ci e n ti fi ca A r
.

g e n ti n a ,
A n a les ; p e la A c a d e m i a d e M e d i c i n a d o R i o d e
J an e i ro, A n n ae s , tomos 5 9 e 6 0 ; pe la S oci é té g e og r a .

º
l
º

p h i ca I t a l i a n a A, tt i , v o S 1. e 2 .
p e la S o c i é t é P h i l o m a
th i q ue d e B or d e a ux X I I I E x p osi ti on d e B or d e azu: e m
,

1 89 5 p e l a T h e M a nc h e s t e r L i t tc ra r y P h i lo s o p h i c a l
S oci e ty , M e m oi rs an d P r oce e di n g s , 1 8 9 3, 1 8 9 4 e 1 8 9 5
p e l a N a t i o na l G e o g pr a h i c a l S oc i e t y , T h e N a t i o n a l G e o

g pr a h i ca l M a g a z i n e ; p e l o A r c h i v o d o s A ç o r e s ,
H i s to r i a
A ç or i an a , n 7 2 ; p e la A cad e m i a d e lle sci e n z e fi si ch e
.

c m at h e mati ch e , R e n d i con to p e la W o rl d
'
s C o l u m b i a n
E spos i ti on , C a talog ue s of th e B r az i li an S e cti on pe la R oy al
G e og r aphi cal S oci e ty , S i x th I n t e r n a ti on al G e og r ap h i ca l
C on g re ss , 1 8 9 5 pe las re d acç õ e s : E l D e r e ch o, r e vi sta de
j u r i s p r u d e n ci a i l e g i s l a t i o n n s
. 1 2 8 e 1 2 9 ,
R e v i s t a A s s o c i a

ci on d e l U r ug n ay , R e v is ta d e E d uca çã o e E n si n o R e vi s

ta I n d ustr i a l d e M i n as G e r ae s , R e vi sta B r az i le i r a l
º

tom o, R e vi s ta rll ar i ti m a B r az i le i r a d e J ulh o d e 1 8 9 3 a


D e z e mb ro d e 1 8 9 4 e J an e i ro d e 1 8 9 5 , R e vue M e d i co C h i
r ur g i ca le d uB r és i l, R e vi s ta T r i m e n sa l d o I n s ti tuto G e og r a

H B h l R S
º

p h i c o e i s to r i c o d a a i a ,
v o . l e vi s ta d a o c i e d a d e
d e G e og r ap h i a do R i o d e J an e i r o, an n o 1 8 9 3 R e vis ta
d a C om m i ssã o te ch n i ca m i li tar C on sulti va d os m e z e s d e
S e te m b r o , O utub ro, N ove m b ro e D e z e m b ro d e 1 8 9 4 R e
v i s ta P e d ag og i ca n s 4 0 , 4 1 , . 4 2 R e vi sta d o A r chi vo d o
D i stri cto F e d e r a l R e vi sta I llustr a d a , T h e G r ap h i c pe las
r e d acç õ e s , O S se g ui n te s j or nae s : J orn a l d o R e ci fe , ( : lub
C ur i ti ban o, A postolo , D i a r i o P op ular L e N ouve a u M on d e ,
M i n as G e r a es , G az e ta d e A le m q u e r , E s tad o d e M i n a s ,
D i ar i o O ffi ci a l d o A m az on as , M a d rug ad a pe lo S r D r . .

J oz é M ar i a V e lh o d a S i lv a , por i n te r m é d i o d o soci o S r
. .

B ar ã o H om e m d e M e llo, V a r õ e s I llustr e s d o B r az i l
p e l o so c i o J u li u s M e i li , q u a t r o m e d a lh as .

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 31 D E M A R Ç DE
O 1 89 5

P elo soci o S r . B arã o d e A le n car , 2 volume s , P a tr o


n atO
'

R e cursos de f ue r z a s y e scom un zon e s p or M i g ue l


T on o um ,
e . n .
466 R E V IS T A T R IM E N S A L D o i N S T IT U T O R rS T O R I cO

N av ar ro V i ola , I n form e d e l p r esi d en te d e l C r e di to p ubli co


n a ci on a l P e d r o A g ote p e lo S r t e
. ne n t e c oro n e l G re g o
r i o T hau m aturg o d e A z e ve d o, R e for m as i n con sti tuci o
m
n aes d e a e i ae s d o ex e r ci to e d a ar m ad a e n ullid ad e d o
d e cr e to d e 1 2 d e A bri l d e 1 8 9 2 p e lo S r D r A
. lf r e.d o P i
r ag i b e , d i r e ctor d o i nte rn ato d o G y m nas i c N aci onal, D i s
curso pron unci ad o n a sole m n i d ad e d a d i stri b ui ç ão d os

p r e m i os e c o lla çâ o d o g ra u e m 1 8 9 4 , 1 0 e xe m p la r e s ; p e lo
S r D r C arlos C osta, S e g un d o supp le m e n to do cata log o
. .

sy ste m ati ca d a B i bli oth e ca d a F a culd ad e d e M e di ci n a d o


R i o d e J an e i r o , pe lo S r L oui s R ousse le t , N ouve au D i
'

cti on n a i r e d e G eog r ap h i c U n i ve rse lle , fas cí cu lo 8 0 e t 8 1 ;


p e lo S r O. l a vo d e F r e i t a s M ar ti n s , R e tr a to s d os a r ce bi sp o s
d a B a h i a ; pe la C om mi ssã o d a e Xpoz i ç ã o ch i le n a e m O uro
Pre to, P º r à M i n as G e r ae s , volume II ; pe lo I nsti tuto d o
C e ará , R e vi s ta T ri m en sa l, tomo V III ; pe la F aculd ad e
d e D i re i to d o R e ci fe , R e vis ta A cad e m i ca , an n o IV p e la
A ssoci aci on R ural d e l U rug uay , R e vis ta pe la B i b li oth e ca
d a M ari n h a, R e vis ta M ar i ti m o , F e ve re i r o d e 1 8 9 5 ; pe la
S oci e d ad G e og rati ca d e M ad ri d, B ole ti m ; pe la A lfan d e g a
d o R i o d e J an e i ro, B ole ti m ; pe la S oci é té d e G e og aph i c
d e P ar i s, C omp tes r e n d as d e s , p e lo
r
U n i ve rsi d ad e d e Q ui to A n a le s, n 7 6 e 7 7 . .

Pe las re d acç õ e s os se g ui n te s j orn acs : J or n al d o R e


c ife C lub C uri ti ban o, J orn al P op ular , A p ostolo, D i ar i o
,

O ffi ci a l d o A m az on as, E sta d o d e M i n as N ouve a uM on d e .

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 1 4 DE A B R IL DE 1 89 6

Pe la S oci e t a g e og rafi ca I tali an a , B olle tti n o ; pe la


S oci e d ad e d e G e og r aphi c d e L i s bõa , B ole ti m n s 1 0 e 1 1 ; .

p e la R e a l A ca d e m i a d e la H i s t or i a d e M a d r i d , B ole t i m ;
p e la S o ci é té K h é d i v i a le d c G e o g pra h i c ,
B u lle t i n n a 1 ,
2 e
3 p e lo I n sti tu to G e o g r afi co A r g e n ti n o ,
B o le t i m p e la
A lfan d e g a d o R i o d e J an e i ro, B ole ti m n 7 ; pe la S oci e .

d ad e G e og raph i ca d e H amb urg o, B ole ti m p e l a S o c i é.té


d e G e og ra ph i c d e G e n e ve , L e G lobe , tomo V I pe lo A r
ch i vo d o D i stri cto F e d e ral, R e vi sta p e la S o c i e d ad e d e
G e og raph i c d c Pari z , C om p tes r e nd a s d e s se an ce s ; pe la
.
R E L A ÇÃ O DA S or r s a r as sn 1 59 3 467

ra la ç ão R M a ti a s C h i n a g li a? d u B re si!
a nce lo:
pe N
-

d a çõ e s os se g ui n te s j orn a : A p s tj d N a ti v a “ M um ia . .

D i a ri o P op ula r ( ím a n-f e i o de l P a ta J an n d R e c ife


.
l
. .

D i a r io O fi ci al d o A n d am os ( z-b ( ur i tib uuo


“ '

. .

A P R E SE N T A DA S u S E S S ÃO D B 5 D E m o DE 1 8 96

P e lo
D r A lvar o In pe : M achad o 2 e x e m plare s d a
.

C onf e r e n c i a d o me sm o , na ( h pi tal F e d e ral, sobre os re


cursos i n d u str i ae s d o E s tad o d a P arahi ba p e lo D r R ui .

li o G oe ldi I nst i nct çõ es p r a ti ca s sobre o mod o d o colli g ir


-

p r o d u c to s d a n ature z a par a o M i n e o F un hou se , e o R e la


tori o apre se n tad o pe lo di m e tor d o M us e u P arae n se pe lo
S r C ar los A f on so I n sti tuto d e p r ote cç ã o à s class e s tr a
.
.

balh a d ora s ; pe lo In s ti tuto H i s tori co e G e og raph i co d e


S ã o P aulo, E sta tuto s : pe la D i re c tori a g e ral d os corre i os
-

B ole ti m P ostal pe la S oci é té d e G e og raph i c C omme rci alc


º

d e B ord e a ux , B ulle t i n n s 4 5 e 6 .
p e l a, S o c i é t é d e G é o o

g p
r a h i c C om m e rc i a ls d u H a vre ,
B u lle t i n ; p e l o G r an d e
O ri e n te d o B raz il, B ole ti m ; pe la A cad e mi a d e lle sc i e nz e ,
fi s ich e e m ate mat i ch e d e N apoli , R e ncli e outo : pe la S o
c i é té d e G éog r aphi e d e Par i s C omp te s r e n d a s d e sén m es ,
“ º

n 6
.
pe la U n i v e rs i té d e F r an ce , A c a d e m i a d e T u l o u s c ,

A n n ua i r e dc l e 1 8 95 , c R u t A
'

n i ve rs i té , 1 8 9 4
'

p p e r n
n ual d u C on s e i l g e n e r a l d e s E rc ultcs p e l a r
º
e d a c ã
ç , o
G om m alo p e lo O b s e r va tor i o d o E s ta d o d e V e r a C r u z ,

R e vis ta de O bse n uc i oue e M te orolog i cas d o me z d e M arç o


'
'

d e 1 8 9 5 ; pe las re s pe cti vas re d acç õ e s os se g ui n te s jorn ae s :


A postolo D i a r i o O ffi ci al do A maz on a s D i a r i o P O p uIa r ,
.


J or n a l d o d o R e ci fe , E stad o d e M i n as ( lub C ur i ti ba n o . ,

N ove a u M on d e R e vi sta M od e r na e R e vi s ta d a A soci a


.

ci on R ur a l d e l U r u g ua y c C m t e mp o
. r a u e o con t e n d o .

b i og raph i e d o S r comm e n d ad or A n ton i o Joz é G ome s


.

B ran d ã o ; pe lo S r A rth ur T orr e s , D iscursos pron unci ad os


.

n a C am ar a d os D e putad os pe lo s o ci o S r D r T r i s tã o
. d e .

A le n ca r A rar i pe J un i or , 2 volume s , se nd o um i n ti tulad o


G r e g or i o d e M a ttos e outro J oz é d e A le n car ; pe lo soci o
S r D r L ui z C ruls, um volume i n ti tulad o D a lmh i a C a
. .

br a li c ao p an a lto ce ntr al d a R e p ubli ca pe lo S r F B


l . . .
4 68 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O R I S T O R IO O

M arque s P i nh e i ro, I r ma n d ad e d o S an ti ss i m a S acr am e n to


d a fr e g ue z i a d e N ossa S e n h or a d a C an d e la ri a

ÃO 1 9 1 895
'
A P R E SE N T A DA S E M SE SS DE DE M A IO DE

e lo soci o P
º
P l se cr e ta ri o Sr . H e nr i R ad ar d , oly an

th êa , A lbum de autog r aph os of e re ci d o a S M o Sr . . .

D P e d ro II e m S e te m b ro d e 1 8 8 8 pe lo soci o S r J uli us
. .

M e i li , T h e C olum bus G ale r y ; pe lo soci o S r D r L i b e


º
. .

rato d e C astr o C ar re i ra , R e la tor i o apr e se n tad o a m e z a


a d mi n i strat i va d o A sy lo d e S an ta L e opold i n a ; pe lo S r .

V i scon d e d e S an ch e s B ae n a, G i l V i ce n te , 1 v olum e ;
p e lo S r .F ra n ci sco X av i e r T a q u e s A l v i m ,
A lg u m as N o

tas g en e alog i cas ; pe la S e cre tari a d o S e n ad o B r az i le i r o ,


R e latori o d o pr e si d e n te d o S e n ad o F e d e r al e S y n ap se d os
as su m ptos pe n d e n tcs d c d e li b e raç ã o d o S e n ad o F e d e ral
e m 2 0 d e D e z e m b ro d e 1 8 9 4 ; p e la C omm i ssã o con stru
ctor a d a n ova capi tal d o E stad o d e M i n as G e r ae s , R e -

vi s ta d os trab alh os pe la D i re c t or i a g e r a l d o s c or r e i os
d a R e pub li ca A rg e n ti n a, F a culta d d e I n g e n i e r í a d e C or
r e os y T e le g r afas , 1 v olu me p e la U n i v e r s i d a d d e Q u i t o ,

A n a les ; pe la A cad e m i a d e lle s ci e n z e ti si ch c e m ate


m ati ch e , R e n d i con to ; pe la A lfan d e g a d o R i o d e J an e i r o ,
B ole ti m n s 8 e 9 ; pe la A m e ri can G e og raph i cal S oci e ty ,
.

B ole ti m pe la S oci é té I m pe r i ale d e s N atur ali ste s d e M os


c ou, B ole ti m n 4 ; pe lo G r an d e O ri e nte d o B raz i l, B o
lati m , M arç o d e 1 8 9 5 pe la S oci é té d e G eog r aph i c C om
m e r ci als d e B or d e aux, B ole ti m p e la D i r e c tor i a g e r a l
d os cor re i os , B ole ti m P osta l O tab e lla fi x an d o as g r ati
ti caç õ e s d os ag e n te s d os cor re i os d a R e publi ca B ole ti m
d a R e al A cad e m i a d e M ad r i d ; B ole ti m d O O b se r vator i o
astr on omi co d e T acu b ay a ; pe lo I n sti t uto G e og raph i co e
H i stori co d a B ah i a, R e vi s ta T ri m en sa l, vol II , n . 3, .

1 8 9 5 pe las r e spe cti vas r e d acç õ e s as r e vi stas S e g ui n te s


R e vi sta M ar i ti m a B r az i le i r a , n 9 , R e vue m e d i co C h i rur
g i ca le , n 4.
, R e v i s ta y M e m or i a s d e la S o c i e d ad c i m tij i ca
A n ton i o A lz ate ( M e xi co) , n s 1 e 2 , 3 e 4 , 2 volum e s , R e
.

v i s ta d o A r ch i vo d o D i str i cto F e d e r al n 5 , R e vi s ta d a
.

A soci a ci on d e l U rug ua y , D S 6 e 7 R e vi sta d a U n i ve r si d ad e


.
R E L A Ç Ã O DA S O FFE R T A S E M 1 89 5 46 9

d e L e i pz i g p e las r e d acç õ e s O S s e g ui n te s j orn ae s D i a r i o

P ºp ula r , J or n a l d o R e ci fe , E stad o d e M i n as, A p ostolo,


C lub C ur i ti ban o e N ouve a u M on de .

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 2 DE JU N H O DE 1 895

Pe lo soci o S r B T e ifé as se
u i b L E cole
'
. arã o g n t e s o ra s :

d e M ar s por M d e G ui g n aud , 1 e 2 tom os, H i stoi r e C c


º º
.

n e r a le d e l A si e , d e l A f r i que e t d e l A m e r i q ue , par M
' ' '
L
'

. .

A R , tomos 1 c 2 , 3 e 4 ; A th an a si i K i r ch e r i A rs S ci on d i ,
. .

1 vol . O r d e n s e X pe d i d as pe la capi tan i a d o R i o N e g ro, 1 —

vol m an uscr i pto R e g i str o d a cam ara d a v i lla d E g a ,


'
.

1 vol m an uscri pto


. A r te d e r e s ti tui r e a R om a la tr as
lasci a ta n a vi g ati o ne d e l suo T e ve r e , 1 vol p e lo soc . i o S r .

B ar ão H om e m d e M e llo D i s cur so pr ofe ri d o pe lo m e sm o


,

n a se ssã o sole m n e d o C olle g i o M i li tar e m 1 3 d e F e ve r e i ro


d e 1 8 9 5 p e lo s oci o S r com m e n d ad or A n ton i o Joz é G O
.

m e s B r an d ã o, para as O b r as d a cath e d r al m e tropoli ta n a,


C ar ta P astor a l d e D J oã o E sb e rar d pe la R e a l A cad e
.

m i a d e la H i stori a d e M ad ri d , B ole ti m XX V I p e l a S o
ci e te d e G e og raph i c d e P ari s , B ulle ti n , tomo X V ; pe la
S oci e d ad G cog rati ca d e M ad ri d , B ole ti m ; pe la S oci é té
I m pe r i ale R usse d c G e og raph i c, B ulle ti n pe la S oci é té
e og rafi ca I tali an a , B ole ti m , vol V III , fascí cu lo I V l
g
.
p e a
oci e te d e G e og raph i c C omm e rci als d e B or d e aux, B ul
le ti n n 8 ; pe lo G r an d e O ri e n te d o B raz il, B ole ti m n 2 , 2 0
.
º
.

S i R d G i B
'
an n o p e la o c é té o y a le e e og p
ra h c d A n v e r s , u l
le ti n pe la A lfan d e g a d o R i o d e J an e i ro, B ole ti m n 1 0 ; .

p e la A so c i a ci on R u r al d e l U r ug u ay, R e v i s ta ; p e lo P e d a

g go i u m ,
R e vi s ta P e d a
g g
o i ca n 4 3 p e. l a r e d ac ã
ç , o R e v i s ta
I n d ustri a l d e M i n as G e r a es ; pe la I m pr e n sa N aci onal,
D e ci z õ es d o G ov e r n o P rovi s or i o d a R e pub li ca d os E stad os
U n i d os d o B raz il ; pe las r e spe c ti vas re d a cç õ e s : C en a
( u lo D i ar i o P op ular J orn a l d o R e ci fe , A p os tolo, D i ari o
, ,

O fii ci a l d o A m az on as, E sta d o d e M n as, C lub C ur i ti ban o,


N ouve au M on d e .
4 70 R v ST A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O H IS T O R I C O

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 1 6 DE J U N II O DE 1 8 95

P e lo S r L oure n ço d a F onse ca , 1 vol i n ti tulad o N o


. .

A m az on as ; pe lo S r D r H e rm an n M e y e r , 1 vol i n ti tulad o
. . .

B og en un d P fe i l i n C en tr al B r asi li en ,º pe lo S r M i g ue l .

A rch au io G a l v ã o , 1 v o l ,
. R e la ç ã o d o s c i d a d ã o s q u e t o m a
r am p arte n o g ove rn o d o B raz i l n o pe ri od o d e M ar ço d e
1 8 0 8 a 1 5 d e N ove m b ro d e 1 8 8 9 ; pe lo S r D r C arlos C os . .

ta, 1 vol , A n n uari o M e d i co B r az i le i r a pe la se cre tari a d o


.

E stad o d e P e rn am b uco, B i og r ap hi a d e G e r vaz i o P i re s


F e rr e i ra pe lo com m e n d ad or A n ton i o J oaq ui m d e M e llo
m an d ad o publi car pe lo g ove r n ad or d o me sm o E stad o pe la
S e cr e tari a d o i n te r i or d o E stad o d e S ão P aulo, R e la tor i o -

apre se n tad o ; pe lo S r D r pre si d e n te d o m e sm o E stad o e


. .

A un e mos V I e XV I ; pe la S e cr e tari a d a ag ri cultura com


m e r ci o e O b r as pub li cas d o E s tad o d e M i n as G e rae s, R e
v i sta g e r a l d os tr ab alh os d a comm i ssã o con str u ctor a d a
n ov a capi tal d o E stad o d e M i n as G e rae s : pe lo N ati on al
G e og raph y M ag az i n e , O r e g on i ts H i stor y G e og r ap h y an d
r e sour ce s , p e l a S o c i e tà G e o g r a i
f c o I ta li a n a B ll ti
º

. .
, o e n o ,

l d T O C D u R u d d
'
p e o p a r e e r g o o n n o r a n t r e O S e c e r o s e
F r anci sco B urd e tt O C onn or ; pe la S oci é té d e G e og raphi c
'

C omme rci als d e B ord e aux , B ulle ti n , pe la A cad e mi a º

d e lle sci e n z e fi si ch e ct m ate m ati ch e , R e n d i con to , pe la º

G e og raph i cal S oci e ty of th e P acifi c S an F r an ci sco C a li


f o r m a u m fo lh e t o ,
I n M e m or i a n T h o m a z E d w a r d s S le vi n

p e la R e p a r t i ç ã o g e r a l d os co rr e i os ,
B o le t i m P os t a l ; p e l a
A lfan d e g a d a C api tal F e d e ral , B ole ti m , pe las r e spe ct i vas º

re d acç õ e s ; R e vi sta m e d i co C hi r ur g i ca le , R evi sta m ar i ti


m a B r az i le i r a, R e vi sta A g ri cola , R e vi s ta d a A soci aci on
d e l U r ug uay , A r ch i vo d o D is tr i cto F e d e r al, M ad rug ad a
p e l as r e d a c ç õ e s o s s e g u i n t e s j o r n a e s D i a r i o P o p u la r ,

J or n al d o R e ci fe , A p ostolo, C lub C uri ti ban o, N ouve au


M an de ,º pe la S oci e d ad e H uman i ste sk a V e te usk aps S am
fund e t , 2 vols , S kr i f te r ; pe lo S r J C
. . . B re n n e r os
.

se g u i n te s folh e tos N ote s on th e B otocud os , N otes on the


F aun a of th e I s lan d s of F e r n an d o d e N or onh a , T he P or o
r ó ca , R ocks I n scri ti on s i n B r az i l F
p ,
G e o lo gy f o e r n a n d o
R E L A Ç ÃO DA S O FFE R T A S E M 1 895 71

d e N or on h a , T h e C our se an d G r owth , T h e R ep utati on


of the lan te rn a fly , T h e R ai lway s o f B r az i l, N otes up on a
n a tur e br az i li an L an g uag e .

A P R E SE N T A D A S E n SE S S ÃO DE 30 DE JU N H O DE 1 895

P e lo
M i n i ste ri o das r e laç õ e s e x te r i ore s , R e la tor i o
apre se n tad o ao pre si d e n te d a R e publi ca pe lo m i n i s tro
C arlos A ug usto d e C ar valh o, e m M ai o d e 1 8 9 5 pe lo S r º
.

con se lh e i ro J M Pe r e i ra d a S ilva, um volum e I n ti tulad o


. .

A H i s tor ia e a L e g e n d a ; pe lo S r M P T or re s N e ve s , um. . .

v olu m e i n ti tulad o D e M ato G r oss o a o L i tor a l ; pe lo I n sti


-

tuto G e og raíi co A rg e n ti n o, B ole ti n , tomos X V e X V I pe la


S oci é té R oy ale d e G eog r aphi c , B ole ti m , tomo X IX , õ fas º

ci calo ; pe la S oci é té d e G e og raph i c C omme rci als , B ulle ti n ,


n 1 0
.
pe la S oc i e d ad e c i e n ti fi ca A rg e n ti n a ,
A n a le s pe la
S oci é té d e G e og raph i c d e P ari s , C omp te s r e n d as d e sean
ces ,º pe la A lfan d e g a d e R i o d e J an e i ro, B ole ti m ,º pe la S oc i e
d ad e h n man i tar i a d os e m pr e g ad os n o comm e rci o d a ci d a
d e d e S an tos , R e la tor i o pe la D i re cc i on g e n e r al d e E s tudi e
ti ca d a R e publi ca d e G uate mala, C en so g e n e r al d e la p o
bla ci cm de la R ep ubli ca d e G uate m a la pe la O ffi cin a ce n
t ral d e E stad i sti ca d a R e pub li ca d o C hi le , S e n op si s es ta
d i s ti ca y j e og r ac a , 1 8 9 4 ; pe lo M uz e o P arae n se d e h i s
tori a natural e e thn og raph i a , B ole ti m e I n str ucçoes P r a
ti cas sobr e O mod o d e colli g i r prod uctos d a nature z a para
o m e smo M u ze o p e la A s o c i aci on R u ra l d e l U rug ua y,
R e vi s ta ,º pe las r e spe c ti vas r e d acç õ e s : os s e g ui n te s j or
nae s : C r oc cn j am be , J or n a l do R e ci fe , D i a ri o P op ular ,
- -

D i a r i o O fi ci al d o A m az on as , A p ostolo, N ouve au M on d e .

A P R E S E N T A DA S E uSE SS ÃO DE 1 4 DE JU L H O DE 1 89 5

P e lo S r . d a S ilva C osta , 2 volum e s,


con se lh e i ro J oz é
P h as e a d ve n ti ci a e a ph as e r e ve lad or a n o B r az i l ; pe lo
Sr B . R e i s , C h or og r ap h i a 6 H istori a d o B r az i l, 1 vol ;
.

pe lo M u z e o d e L a P la ta as s e g u i n te s ob ras : D ocum en tos

hi s tor i cos r e lati vos al d escubri m e n to d e la fotog r afia ,


4 72 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O III S T O R I O O

p a le on tolog i a ar g e n ti n a , N otas A r que ó lo


g i cas ,
M ap a de
d e p a r tam e n to d e las H er as , G eotri a M a cr ostom a y T h a las l
s º p h r y n e bi e n te v i d e n si s d os p e ces p a r ti cular e s, R ui n as d e l

P ue ble d e Wa tun g as ta , P ue lbo d e B atun g as td e la s r ui n as


d e la for ta le z a d e B ucas a , R e vi sta d e l M u
' s e o d e la P lata ;

p e l a R e al A c a d e m i a d e l a H i st o r i a d e M a d r i d , B o le t i n ;
p e la S oc i e t e K h e d i v i a l e d c G e o g r a p h i c ,
B u ll e t i n e H o m
m ag e a la M e m oi r s d e S . A le K h e d i ve I sm a i l P a cha ;
.

p e la S oc i e d a d e d e G e o g r a p h i c d e L i s b o a ,
B o le t i m ; p e lo
G ran d e O ri e n te d o B raz i l, B ole ti m ; pe la S oci é té d e G e o
g pr u h i e C o m m e r c i a ls d e B o r d e a u x ,
B u l le ti n n . 1 1 ; pe lo
O bs e r vatori o astron ó mI co n aci on al d e Tacub ay a , B ole
ti m ; pe la A lfan d e g a d o R i o d e Jan e i ro, B o e ti m ; pe la
S oci é té d e G eog raphi c d e P ari s , C omp te s r e n d us d es
'

s éan ce s p e l a S o ci e d a d e d e G e o g r a p h i a d e L i s b oa ,
A c ta s
d as se ssõe s pe la C ai xa d e pre vi d e n ci a d a loj a G an g an e lli
d o R i o , E s ta tutos pe las re spe cti vas re d acç õ e s as se

g u i n te s r e v i s ta s ,
R e v u e m e d i co c hi r u r g i c a le d u B r a si l,

R e v ista m ar i ti m a B r az i le i ra , R e vis ta d a F aculd a d e L iv r e


d e D i r e ito, R e vi s ta P e d ag og i ca n 4 4 , R e v i sta d o A r ch i vo d o
.

D i s tr i cto F e d e r a l, C e n aculo pe las re d acç õ e s, os se g ui n te s


'

j o r n a e s N o u v e a u M on d e ,
A p o s to lo ,
D i a r i o P op u l a r ,
J o r n a l
d o R e ci fe , D i ar i o O ffi ci a l d o A m az on as , C lub C ur i ti ban o .

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 1 1 DE A G O ST O D E 1 89 5

O S r pre si d e n te otle r e cc para O m uz s o d o I n sti


'

tuto um g ran d e e an ti q uí ssi m o se llo ou si n e te d e cobr e ,


q u e lh e fo i d ad o pe la v i uva d e A n t on i o A u g u s to T av ar e s ,

d a ci d ad e d e S ã o P aulo, te n d o, e n tr e outros , e m ble mas


r cli g i oz os , as arm as d e P or tu g al e o se ui te d i t i co
g n s
D a vi lla d e S ao P a ulo C om o é s ab i d o, a v illa d e S ã o
'

Paulo foi e r e cta por provi z ã o d e 5 d e A br i l d e 1 5 6 0 e só


foi ele vad a a cate g or i a d e ci d ad e pe la carta r ég i a d e 1 1
d e J ulh o d e 1 7 1 1 D e ve poi s te r s e rvi d o , h a ma i s d e 3
.

se culos , para O S actos O ffi ci ae s , a q u e foi d e sti n ad o , d uran te


m ai s d e 1 0 0 an uos .

O lfe re ce u m ai s para a b i bli ot h e ca d o In s ti tuto um


ve lh o e x e m plar d a O b r a p h i loz oph i ca e re lí g i oz a i n ti t ulad a
R E L A ÇÃO DA S O FFE R T A S E M 1 895 4 73

T d e J e z us, d o P ad re F r Th om é d e Jc z us , i m
r a balh os .

p r e ssa e m L i s b oa e m 1 6 6 6 O li v ro , b as.ta n te v olumoz o e

e ncad e rn ad o cm pe rg ami n ho, con ta nd o mai s d e 2 0 0 a n os


d e i m pre ssã o , e s tá j á e strag ad o, m as pô d e ai n da se r li d o ,
.

e pe lo se uassu mpto e te rmos e m q ue foi e scr i p to m e re ce


at te n ç ã o .

P e lo soci o S r . J B b
ar oza R H ortas F lem i
od ri g ue s ,
n aus is ou B r e ve n oti ci a sobr e as p lan tas culti vad as n o j ar
d i m botan i co d o R i o d e J an e i r o, 1 vol pe l o M i.n i s te r i o
d as r e laç õ e s e x te ri ore s 5 v ols sob re a Q ue stão d e lim i
.

te s B raz i le i ra A rg e n ti n a ; pe lo S r L e opold o F e r n an d e s
-
.

P i n h e i ro, a s se g ui n te s O b ras : E le m e n tos de G eog r ap h i a .

P h y si ca, P oli ti ca e A s tr on om i ca , C urs o M e th od i ca d e G e o


r ap h i a P h y si ca P oli ti ca , H i stor i co , C om m e r ci a l e A s tr o
g
n am i co , P e q uen a G e og rap h i a d a I nf an ci a 0 H i s tor i a d o
B r az i l, ao tod o 4 vols p e l.a S e c r e ta r i a d o g o v e r no d o
E stad o d e M ato G rosso, C olle cçao d as le i s e d os d e cr e tos
'

d o Pod e r E xe c uti vo d o m e smo E stad o, 1 vol e


p o l .

S r C oe lh o C i n tra P oli ti ca d e P e rn a m buco ; pe lo S r J uli o


.
, .

C e z ar d e O li ve i r a, p rove d or d a i rm an d ad e d o S an tíssi mo
S acram e n to d a C an d e lar i a , R e la tor i o apre se n tad o a i rm an
d ad e cm 3 1 d e J ulho d e 1 8 9 5 pe la re spe cti va com m i ss ã o ,
T e r ce i r o con g r e sso br az i le i r a d e M e d i ci n a e C i r u r g i a ce le

b rad o na capi tal do E stado da B ah i a e m 1 8 9 0 , 1 vol ; pe lo .

p r o ve d or d a S a n t a C a n a d e M i z e r i c o r d i a d a c i d a d e d a
F e i r a d e S an t A n na , R e la tori o pe la S oci e d ad e m e te oro
'

log i ca U r ug uay a, R e sum e n d e las obse r vaci on es p luvi om e


.
o

tr i cas ef e cctuad as en e l p r i m e r tri m e str e d e l an o d e


p e l o A r chi v o d o E s ta d o d e S ã O P a u lo -
,
D o cu m e n t o s i n te
r ess autes p a r a a hi stor i a e cos tum e s d e S ã o P a ulo, vols -
.

X I I e X II I ; p e la S oci é té d e G e og ra ph i c d e P ari s , B ul
le ti n ; pe la S oci é té g e og rafic a I tali an a , B olle ti n o ,º pe la
G c og r aph i sch e B e i tfch uft , B ole ti m pe la E stad í sti ca M o
n i ci pal d e B u e n os A i re s , B ole ti m M e n sa l
-
p e la S o c i e d a d
G e og raíi ca d e M ad ri d B ole ti m ; pe la S oci e d ad e G e o
.

g p
r a h i c s C om m e rc i a l d e B o rd e a u x , B o le ti m ,º p e la S o c i e
d ad G e og r afi ca d e L i ma, B ole ti m ; pe la S oci é té R oy ale
d e G e og ra ph i c d A nve rs , B ulle ti n ; pe lo G rand e O ri e n te
'

d o B raz i l, B ole ti m ; pe la A lfand e g a d o R i o d e J an e i ro,


B ole ti m pe lo soci o S r D r C e z ar M arq ue s, um e x e mplar
. .

60 T on o L V III , P . II .
4 74 R E V IS T A T R I M E N S A I. DO I N S T IT U T O H IS T O R IC O

r i ca me nte e n cad e rn ad o d o D i scur so pronun ci ad o e m M a


d r i d pe lo d i s ti n cto pi n tor braz i le i ro E ug e n i o T e ixe i ra ;
p e l o S r .A lo n s o C r i ad o , p
o r i n te r m e d i o d o S r C i n tr a .e
S i lva , o se u t rabalh o i n ti tulado R e publi ca d e l P am
g u a y ; p e l o S r co
. m m e n d a d o r J o ã o F e rr e i r a d e A n d ra d e
L e i te , uma m e d alh a d e prata, comme m or an d o a vi z i ta d e
S M
º
. . O Sr D . P e d ro II a ci d ad e d o P orto, e m 1 d e
.

M arço d e 1 8 7 2 pe la D i re c tori a g e ral d os cor r e i os, B o


le ti m pe la S oci e dad ci e n ti fi ca A r g e n ti n a , A n ales pe la
A cad e m i a d e M e d i ci n a d o R i o d e J an e i ro, A n n a e s , tom o
6 0 ; pe lo D e par tam e n to n aci on al d e h y g i e n e d e B ue n os
A i re s , A n a le s pe la A cad e m i a d e lle sci e n ze ti si ch e e
m ate mati ch e , R en d i con to ,º pe lo A rchi vo d o D i stri cto F e
d e ral, R e vi sta ,º pe lo R e al I nsti tuto O ri e n tal d e N apoli ,
R evi sta pe las r e spe cti vas re d acç õ e s as s e g ui n te s r e vi stas
C cna culo, M ad r ug ad a c A soci aci on R ur al d el C y;
p e l a s r e sp e c ti v as r e d ac ç õ e s o s s e g u i nt e s j o rn a c s ri o ª
O Úi ci al d o A m az on as, J orn al do R e ci fe , C lub C uri ti ban o,
'

A p ostolo, D i ar i o P op ular .

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 25 DE A G O ST O DE 1 89 5

P e lo soci o S r d e z e mb arg ad or T hom az G ar ce z P ara


.

n h os M on te n e g ro, D i s cur s os profe ri dos n a cam ar a d os


D e putad os na se ss ão d e 1 8 9 4 pe lo me sm o ; pe lo con se
lh e i r o A ug usto d e C asti lh o, P or tug a l e B r azi l, con fli cto di
p lo m a ti c o , 4 V o ls p e l
.o S r M an oe. l B a h a m o n d e , as s e g u i n
te s O b ras : E l U lti m o D obai d a , M arg ari ta P m z e i , C an d i
'
º

d at o P e rm an e n te , M i sce lan e as, B uen os A i r e s N ouve lesco,


B or r as cas, L os P ap e le s d e A n tuco, M ar cos, E n p h an tasi a
p or P e tr op o l i s , E n e l P i n d a : p e l o D r F r e d e r
. i co L i s bõ a ,

R e lator i o apre s e n tad o pe lo R e vd fre i J oão E van g e li sta .

d e M onte M arci an o ao arce b i spad o d a B ah i a sob r e A n toni o


C on se lh e i r o e se u se q ui to n o arrai al d os C an ud os ; pe lo
S i xth I nte rn aci onal G e og raph i cal C on g re ss , C atalog ue of
the E wh i bi ti on , J ourn a l o th e C on r e ss n s 2 3 4 5
f g , .
, , e
6 p e lo s oc i o S r .D r G ui lh e
. r m e S t ud ar t ,
D ocu m e n t o s p a ra
a b i og raph i a d o fu n d ad or d o O sar é p e lo I n s ti t u t o
_
d 0
C e arã sob a d i re cç ã o d o D r G ui lh e rme S tud ar t , W .
ª
R E L A ÇÃ O DA S O F FE R T A S E M 1 895 4 75

l R
º º
T r i m e n s a l, an n o IX , l e 2 t ri me st re s d e 1 8 9 5 p a
e e

p art i ç ã o d e E statí sti ca d o D i stri c to F e d e r al, R e cen se a


m e n to d o D i st i cto F e d e r a , e m 3 1 d e D e z e m b ro d e 1 8 90 ,
r l

1 vol p e l a . S oc i e d a d e G e og r a fi c o d e L i m a ,
B o le ti m ;
p e la D i r e c t o r i a g e ra l d o s co rr e i os ,
B o le ti m p e l a S o c i é t é
d e G é og r aph i e C omm e rci als d e B ord e aux , B ulle ti n ; pe la
S oci e ta g e og rafi ca I tali an a , B olle ti n o pe la A lfan d e g a d o
R i o d e J an e i r o, B ole ti m ; pe la S oci é té d e G e og r aph i c d e
P ari s , C om pte s r e n d us de s sé an c e s , 1 8 9 5 pe las rcS pccti
vas r e d acç õ e s as se g u i n te s re vi stas : R e vue m e d i co ch i
r ur g i ca le d u B r ési l, M ad r ug ad a , c os se g ui n te s j orn acs

A p ostolo, D i ar i o O ffi ci al d o A m az on a , J or n a l d o R e cife ,


D i ar i o P op ular , C lub C ur i ti ban o ; pe lo S r D am asce n o .

V i e i ra , P oe m e tos e Qua d r os p e l o s oc i o S r c o n s e l
. h e i ro
M an oe l F ra n ci sco C orr e i a , R e latori o d a g es tã o d os n e g oci os
m un i ci p a e s d e l d e J an e i ro a 3 1 d e D e z e m b ro d e
º
1 8 9 4 ; pe lo S r A n ton i o P i z a d e A lme i d a , d o 1 0
. vol da .

p u b li ca ç ã o o ffi c i al d e D o c u m e n t o s p a r a a h i s tor i a e c o s ta
m e s d e S ã o P aulo ; p e lo S r M i n i stro d as r e laç õ e s e xte ri
-
.

o r e s , 2 v ols . d a O br a d o con se lh e i ro J M N asce n te s


.

d e A z amb uj a i n ti t ulad a I/i m i tes d o B r az i l com as G ui an as


F ran ce z a e I n g le z o , e d a q ual poss ue O I n sti tuto O l vol
º

p e lo s oc i o S r D .r C e
. z ar A u g u st o M a r q u e s , u m l i n d o co c a r

d e pe n n as az e d o pe lo ch e fe d os í n d i os .

A P R E SE N T A DA S E M s e ss à O DE 8 DE SE T E M B R O DE 1 8 95

P e lo soci o S rd e z e mb ar g ad or T omaz G ar ce z P aran h os


.

M on te n e g ro, M e n s ag e m e R e la tor i os apre se n tad os a A S


S e mb léa g e ral le g i s lati va p e lo D r J oaq ui m M an o e l .

R od ri g ue s L i m a, g ove rn ad or d o E stad o d a B ah i a e R e la
tor i o d o i n spe ctor d o th e z our o apre se n tad o ao g ove rn a
d or d o me sm o E stad o e m 8 d e M ar ç o d e 1 8 9 5 pe lo soci o
S r D r T orq uato T apaj ós , E stud os sobr e o A m a z on as li m i
. .

t e s d o E sta d o, 1 vol pe lo A rch i vo d o E st ad o d e S ão Paulo -

D ocum e ntos i n te r essan te s par a a h i stor i a e costum e s d e


S ão P aulo , I g uate m g , V ol X , D i ve r sos volum e s X V pe la
.

A cad e m i a n aci on al d e ci e n ci as s n C ó rd ob a, R e pub li ca


4 76 R E V IS T A T R IM E N S A L DO I N S T IT U T O II I S T O R IC O

A rg e n ti n a, B ole ti m ,º pe la S oci é té d e G eog raph i c d e Par i s ,


B ulle ti n p e la S oc i é t é d c G eog p
r a h i c C o m m e r ci a ls d u
H av re , B ulle ti n ; pe la A m e ri can G e og ra ph i cal S oci e ty ,
B ulle ti n , pe la S oci e d ad e ci e n ti fi ca A rg e n ti n a A n ale s ;
º

p e l a s T O S p e c ti v aS r e d ac ç õ e s a s se g ui n te s r e v i s tas
R e vi s ta d o A r ch i vo d o D i str i cto F e d e r a l R e vi sta d e E d u ,

ca ã o e E n si n o R e vis ta H och s ch ul N a ch r i ch ten l S


ç p e o r
º

.
, ,

d i r e ctor d o P e d ag og i um 3 C a r tas G e og r aph i cas , D i str i c to


F e d e ral, B raz i l, plan i sph e ri o tod os por O lavo F r e i r e
,

p e l o X I C on g r e sso d e A mcr i can i stas, P r og r a m m e , pe las º

r e d acç õ e s os se g u i n te s j orn ae s [ G az e ta C om m e r ci a l e
F i n an ce i r a , A p ostolo, R i o d e J an e i r o, D i ar i o O ffi ci al d o
m az on as , J or n al d o R e ci fe , D i ar i o P op ular , N ouve a u
ª on d e .

A P R E SE N T A DA S E M S E s sÃO DE 22 DE SE T E M B R O DE 1 8 95

P e lo s oci oJ uli o M e i li , se u t rab alh o d e n omi n ad o


Sr .

C olle cç ã o n um i sm ati ca d as m oe d as d a colon i a d o B r az i l


1 6 4 5 até 1 8 2 2 , pe lo S r A n d r é P L We rn e ck , D P e d r o
. . . .

I e a I n d ep e n d e n ci a p e la I m pre n sa N aci on al C olle cçã o


'

d as le i s d a R e pub li ca d os E stad os U n i d os d o B raz i l d e


1 8 94 V ol I e II ; pe lo S r F e li x F e r re i ra J oz é B az i li o d a
,
.
.
,

G am a , com m e m or a ç ã o d o J or n a l d o C om m e r ci o e m 3 1 d e
J ulh o d e 1 8 9 5 pe la S oci e d ad e d e G e og raph i a d e L i sbõ a ,
B ole ti m pe la A lfan d e g a d o R i o d e J an e i r o B ole ti m ,º pe la ,

R e par ti çã o g e r al d os corre i os , B ole ti m ; pe la A cad e m i a


P on ti fi ci a d e i N uovi L i n ce i A tti ; pe la A cad e mi a d e lle
sci e n z e fi si ch c e m ate m ati ch e R e n d i con to ; pe lo In sti tuto
,

d e I ng e n i e ros d e C h i le , A n a les , pe lo D r P ab lo K r ii g e r ,
º

O bs e r va ci on e s h ep som étri cas i m e te orolog i cas a l r i o P a le n a ;


p e las r e s pe cti v as r e d a cç õ e s a s s e g ui n te s r e v i st a s : A s o

ci aci on R ur a l d e l U r u ua e R i s ta d e E d u ã e E u
g y e v c a ç o

s z n o ; pe las r e d acç õ e s O S s e g ui n te s j orn ae s : A p ostolo,


J or n a l d o R e cife , G az e ta C om m e r ci a l e F i n an ce i r a , D i a r i o
O ffi ci a l d o A m a z on as, D i a r i o P op ular R i o d e J a n e i r o,
N ouve a u M on d e .
R E L A ÇÃO DA S O E P S R T A S E M 1 89 5 4 77

A P R E S E N T A DA S E M S E S S ÃO DE 6 DE o r rt B R O
'
DE 1 895

Pe lo M i n i s te ri o d a i n d ustri a V i aç ão e obras publi ca s


d i e r sos
v R e l a t o r i os d o m e s m o M i n i s t e r i o d os nun ca d e
1 8 90 , 1 8 9 3 e 1 8 9 4 e A n n a e s ao re latori o
d os an n os d e 1 8 9 2 1 8 9 3 , 1 8 9 4 .
p e l a S o c i é t é d c G e g
o rª

p hi e d e G e n é v e ,
L e G lo b e :
p e l a R e a l A c a d e m i a d e c i e n c i a s

d e M ad r i d M e m or i a s , tom o X V I pe la S oci e tá g e o g rafi ca


,

I tali an a M e m or i e vol pe la R e al A cad e m i a d e la H i s tor i a


,

d e M ad r id , B ole ti m pe lo O bs e rv atori o d e T acub ay a B o ,

le ti m pe lo S r M d e C , O rg a n i z a çã o R e n chli com a d o E s
. . .

ta d o d o R i o d e J a n e i r o , 1 8 8 9 a 2 8 9 4 p e l a C o m m i s s ã o e x

p lo ra d o r a d o p la n a l to ce n tr a l d o B raz i l r i o ; p e l a
D i re c tor i a g e r al d os cor r e i os, R e la tor i o d os S e r v i ç o s d os
corr e i os d a R e pub li ca d os E s ta d os U n i d os d o B raz i l

p e l a C o n n e c ti c u t A c a d e m y T r a n s a cti on s l vol
, p e l a S o c i
e d ad ci e n ti fi ca A rg e n ti n a , A n a lcs : pe las re s pe ct i vas re

d ac ç õ e s as S e g uint e s r e v i stas : R e v is ta d o Á l t ll l l o d o D i s
' ' '

fr i d o F e d e r a l R e vis ta Al fa r i tí m a s A soci aci o n R ur a l ( ?O ?


.

i u dí d S i h i I i u i
'

r ug ua y p o r t e r m e o a m t s o n a n n s t t t o n , a s
se g ui n t e s ob ras : T h e U n i te d S ta te s G t olog i m l S ur r e y
of W ash i n g t o n A. tl a s of th e E u r e k a D i s t r i c t N e v a d a M m
r a l r e s our ce s an n os 1 8 9 1 ,
º

. J lo uog r ap hs , V ol 1 9 . .

2 0 , 2 1 , 2 2 , 2 7 , 2 8 , A n n ua l R e p ort d os an uos d e 1 8 8 9 ,
1 89 0 , 1 8 9 1 , 1 8 92 . e p a r t e s e B u ll e t i n s d o s D S . 8 2 a

8 6 e 9 2 a 1 1 7 ; pe la A k ad e m i e d e s W i sse usch afte n i n


M un ch e n , D e uks ch r i fte u G e d a e h tuis r cd e A bla ud uug e n
8 i tz un A r e h i r e s A lm a n a ch R t n i t r; pe lo '

M usé e T e y le r , lr c lur e s d os ru mos d s 1 8 8 1 a 1 8 9 4 e catalo


'

g o s d o m e s m o M u s é e p e l a S o c i é t é B e l g i q u e d c G e o g r a

p h i c ,
B u l l e t i n d os a n os d e 1 8 9 1 ,
1 8 9 2 .1 8 9 3 ; p e l a A c a
º º
d e m y of S ci e n ce of S L oui s T r an s a c ti on s d o n l a I l ;
.
,
.

l a H i t o i c a l S oc i e ty O f P e n s y lv a n i a T h e P e u s y l v a n í a
p e s r ,

M ag a z i n e d i ve r s os n um e r os : pe la S oci é té d e s sci e n ce s n a
tur e lle s d e N e uch âte l B ulle ti n , tom os X V II , X V III , X I X ,
XX ; pe la A cad e m i c R oy ale d e s sci e n ce s , d e s le ttr e s
e t d e s b e aux ar t s d e B e lg i q u e , M n no i r e s , tom o X L V II I e

X L V I X , 1 8 9 2 e 1 8 9 3 M e m o i r c s c o u ro n n ê e s e t m e m o i r e s
4 78 R E V IS T A T R IM E N S A L Do m sr rr uro m sr o a '
. co

de sava n tsétr aug e rs , tom o L I I , 1 8 9 3 ; M e m oi r e s cour on n ées


e autr es m e m oi r es 1 8 9 2 A n n uai r e d e 1 8 9 2 e 1 8 9 3 B ul
le ti n s d e 1 8 9 1 , 1 8 9 2 , 1 8 9 3 M on um e n ta C on ci li or m n G e
n e r a li um ; p e la A ca d e mi a d e s ci cn z e fi si ch c e m ate ma

t i ch e , A tti , vol I V e V ; R e n d e con to, vol V II ; pe la W i s


. .

con s i n A cad e my , T r an s a cti on s, vols V I II e I X ; pe la


.

S m ith son i am I nstituti on , R ep ort, 1 8 9 0 , 1 8 9 1 , 1 8 9 2 ; pe la


A m e ri can H i stori cal A s soci ati on , A n n ua l R e p or t, 1 8 9 2
e 1 893 p e la. A ca d e m y o f S c i e n ce o f t h e C a li fo rn i a ,
P r o

ce e d i n g s ; pe la T h e M anche ste r L ítte rary P h ilosophi cal


S oci e ty , M e m oi r e s an d P r ce e d i n g s n 2 e 3 ; pe la M e ri di a n
º

S ci e nti fi c A ssoci ati on , T r a n sa cti on s ; pe lo A d i rondack an d


star e lan d S urve y s , R e por t ; pe la B i bli oth e ca N az i on ale
V i ttori o E man ue lle d i R om a, B olle ti no ; pe la V e re i ns fur
E rd k un d e z u L e i pz i g M i th e lun g e n d e 1 8 9 2 a 1 8 9 3 pe la
G e og raph i sch e n G e se llsch aft i n Wi e n , M i the lun g e n 1 8 9 3
G e og r ap h i sch e n G e se lls ch af t von B e r n , X I , R ah re sbe r i ch t
p e las r e d a cç õ e s os se g u i n te s j or n ae s : A p o s
te lo, D i a ri o O ffi ci a l d o A m az on as , D i ar i o P op ular , J orn al
d o R e cife , R i o d e J an e i r o ; pe lo soci o L ui z d a F ran ça A l .

m e i d a e S á , se uP r omp tuar i o com m e rci a l, ci v i l e m i li ta r ;


.

p e lo S r d
. e p u ta d o F e r n an d e s L i m a se u t ra b a lh o ,
C a z o d e
A lag ôas .

A P R E S E N T A DA S E M SE SS ÃO DE 20 DE O U T U B R O DE 1 8 95

P e lo soci o S r J oz é A r th ur M on te n e g ro as se g u
. i nte s
ob ras : P r e z i d i o d o R i o G r an d e , 1 7 3 7 , 1 7 3 8 , por A lfre d o
-

F R od ri g ue s ; H e ep an h oe s n o R i o- G r an d e , 1 7 6 2 , 1 7 6 3 ;
.

A lm an ak li te r a ri a e e sta ti sti ca d o R i o G ra n d e d o S ul, 1 8 9 5


e 1 8 96 pe lo I n s ti tuto G e o g ra ph i co e H is tor i co d a B a h i a,

R e vi sta T r i m e ns a l, an n o II , vol II n 5 ; pe lo S e con . .

d o con g re s so g e og rafi co I tali an o A v ve n i r e d e lla colo


n ia B ri tln e u; pe la A cad e m i a d e M e d i ci n a d o R i o d e
-

J an e i ro, A n n ae s , tomo 6 1 ; pe la S oci é té d e G eog raph i c


C om me rci ale d e B ord e aux , B ulle ti n ; pe la S oci é té I mpe ri ale
d e s N at urali ste s d e M oscou, B ulle ti n , an n o 1 8 9 5 n 2 ; pe lo
G ran d e O ri e n te d o B raz i l, B ole ti m n 7 pe lo P e d ag og i um .

d o B raz i l, R e v i s ta P e d ag og i ca n 4 5 ; pe la r e spe cti va


.
R E L A Ç Ã O DA S O F E E R rA s E n
'
1 8 95 4 79

r e d acç ão : A r ca d i a, R
d A r te ; pe las r e d acç õe s os se
e vis ta
'

g u i n te s j or nae s J or n a l d o R e ci fe ,
A p os to lo,
D i a r i o O ffi
ci a l d o A m az on as , N ouve au M on d e , D i a ri o P op ular , R i o
d e J an e i r o, G az e ta C om m e r ci a l e F i n an ce i r a .

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 3 DE N O V E M B R O DE 1 895

P e lo soc i o D r A lfre d o d o N asci m e n to , um M ap p a


d o r i o A m az on as ; pe lo soc i o S r D r E vari s to N un e s . .

Pi re s as se g ui nte s ob ras E xp oz i ção d os se rvi ç os d o D r .

E var i sto N un e s P ire s pre stad os ao pai z n o m ag i sté ri o pu


b li co, R e for m a d a E scola n ormal li vre d o D i stri cto F e
d e ral, E statutos d a C ai xa b e n e fi ce n te d a cor poraç ã o d o
ce n te d o R i o d e J a ne i r o, R e g ulam e n to d o G y mnaz i o N aci
on al, B r e ve N oti ci a sob re a E scola n or mal li vr e d o D i s
tri cto F e d e ral, C a ta log o M e th od i co d a B i bli oth e ca d a M a .

r i n h a, R e la tor i o d o M i n i s te ri o d as r e laç õ e s e x te ri or e s ,
1 8 9 4 ; pe lo S r L e º pold o T e i x e i ra L e i te , pr e si d e n te d a
.

cam ara m u n i ci pal d a P arahi ba d o S u l d o E stad o d o R i o


d e Jan e i ro R e latori o ; pe lo S r N e lson d e S e n n a , M e m ori a
. .

h istori ca e d i scr ip ti v a d a ci d ad e e m un i cí pi o d o S e rr o
( E s t ad o d e M i n a s G e r a e s ); p e l o A r c h i vo d o E s t a d o d e S ã o
P aulo, D ocum e n tos i n te ressan te s para a h i stori a e costume s
d e S ã o P aulo, vol X V I
-
.
p e l a A m e r i can G e o g ra p h i ca l
S oci e ty , B ulle ti n ; pe la S oci é té d e G e og raph i c C omm e rci ale
d e B or d e aux , B ulle ti n ; pe lo I n sti tuto g e og rafi co A rg e n
ti n o B ole ti n ; pe la A lfan d e g a d o R i o d e J an e i ro, B ole
ti m p e l a S oc i e d a d ci e n ti fi c a A r g e n t i n a ,
A n a le s ; p e la
B i bli oth e ca d a M ari n h a, R e vi sta M ar i ti m a B r a z i le i r a d e
J ulh o a S e te mb ro d e 1 8 9 5 pe lo A r c h i vo d o D i stri cto F e
d e r al, R e vis ta d e d ocum e n tos p a r a a h i stor i a d a ci d a d e d o
R i o d e J an e i ro ; pe la r e spe cti vas r e d acç õ e s os se g ui n te s
j o r n ae s : C e n ac u lo ,
R i o d e J a n e i r o , R e p u bl i c a P o r t u
g u e z a , C lu b C u r i ti b a n o , G a z e ta C o m m e r ci a l e F i n a n c e i r a ,

D i a r i o O fí ci o ! d o A m az on as , J or n al d o R e cif e , N ou
v e au M on d e
,
R e p o r te r , A p ostolo
, D i a r i o P op u la r.
4 80 R E V IS T A T R IM E N S A L DO 1N ST 1T U T O H IS T O R IC O

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE 1 7 DE N O V E M B R O DE 1 8 95

P e la S oci été d e G e og r a ph i c C omme rci als d e B or


d e aux , B ulle ti n ; pe la S oci é té Impe r i ale d e s N atur ali ste s
d e M oscou, B ulle ti n ; pe lo G ran d e O ri e n te d o B r az i l,
B ole ti m ; pe la A lfan d e g a d o R i o d e Jan e i ro, B ole ti m , pe la
D i re ctori a g e r al d os corr e i os , B ole ti m pe la R e a l A ca :

d e m i a d e la H i stor i a d e M ad ri d , B ole ti m p e la S o c i é té
d e G éog r aph i e d e G e n e v e , L e G lobe ; pe la R e al A cad e m i a
d e ci e n ci as d e M ad r id M e m oi r e s ; pe la S oci e d ad e c i e n
,

ti fi ca A rg e n tin a , A n a lcs ; pe la A m e r i can G e og r aph i cal


S oci e ty , B ulle ti n pe la E stad i s ti ca m un i ci pal d e B ue n os
A i re s , B ole ti m ; pe la S oci e d ad e G e og rafi ca d e L i ma ,
B ole ti m S R G
'

p e la o c i é té o y a le d e e o g p
r a hi c d A n v e rS ,
B ulle ti n ; pe la S oci e ta g e og rafi ca I tali an a , B olle ti n o ;
p e l as r e s pe c t i v a s r e d ac ç õ e s a s s e g u i n te s r e v i sta s : A r

chi vo d o D i stri cto F e d e r a l, C en a culo, M ad r ug a d a , A soci a


ci on R ur a l d e l U r ug uay ; pe las r e d acçõe s os se g ui n te s
j o rn ae s : A p o sto lo,
C lu b C u r i ti b a n o ,
D i a r i o P o p u l a r

J or n a l d o R e ci fe , R i o d e J an e i r o, C or r e i o P a uli stan o .

A P R E SE N T A DA S E M SE SS ÃO DE P DE DE Z E M B R O DE 1 89 5
'

P e lo soci o S r conse lh e i ro _Th omaz R i b e i r o a sua


.

O b r a H i stor i a d a le g is la çã o P or tug u e z a, e m 2 vols


p e l o so ci o S r D. r A u.
g u st o V A S a c. r a m.e n t o B l a k e , a
sua ob ra D i cci on ar i o B i bli og r ap h i co B r az i le i r o p e la
soci o S r D r G ui lh e r m e S tud ar t , D ocum e n tos para a
. .

h i stori a d a pe sti le n ci a d a b i ch a ou m ale s p e la I m p r e n sa


N aci on a] , D e ci z õ e s d o g ove r n o d a R e publi ca d os E stad os
U n i d os d o B r az il, d e 1 8 9 2 pe l a S e c r e ta r i a d a s o b r as

p u b li c as e i n d ustr i as d o E st a d o d o R i o d e J a n e i r o ,
R e l a
tor i o a pr e se n tad o pe lo se cre tar i o ao pr e si d e n te d o m e sm o
E stad o e M app as E sta ti sti cas d as e strad as d e fe rr o d o
E stad o d o R i o d e J an e i ro ; pe la C omm i ssão con structora
d a n ova capi tal d o E s tad o d e M i nas G e rae s , P la n ta g e r al
d a ci d ad e d e M i n as or g an i z ad a sobr e a plan ta g e od e z i ca ,
R E L A ÇÃO DA S O F FE R T A S E M 1 895 4 81

tº pog r apli i ca e cad astral d o B e llo H ori z on te ; pe la S o


-

c i e te K h é d i vi ale d e G éog raph i e , B ulle ti n p e lo G r a n d e


O r i e n te d o B raz i l, B ole ti m pe la A m e r i can G e og raph i cal
S oci e ty , B ulle ti n ; pe la S oci é té d e G é og raph i e C omm e r
ci ale d e B ord e au x , B ulle ti n p e la R e p a rt i ç ã o g e r a l d o s
c orre i os , B ole ti m ; pe la A lfan d e g a d o R i o d e J an e i r o ,
B ole ti m ; pe la S oci é té d e G é og raph i e C om m e rci als d e
P ari s, B ulle ti n pe la S oci e d ad e d e G e og raph i a d e L i s
b oa , B ole ti m pe la S oci e d ad e m e te orolog i ca U r ug uay a,
'

R e z um a d as obse r va çõ e s p luvi om e tr i cas pe las r e spe cti vas


'

r e d acç õe s as se g ui n te s r e v i stas R e vi sta d e E d uca çã o e


.

E n si n o, R e vi s ta m e d i co C hi r urq i ca le R e vi sta d a A ssoci a


'

ci on d e l U r u ua , A r cad i a , H ocs ch ul N
g y ac h r

i ch t en 6 R e
v is ta P h i lom a ti ca l d u i
p e as r e acç õ e s o s s e g n t e s j o r n a e s
G az e ta C om m e r ci a l e F i n a n ce i r a , D i ar i o P op ular , R e
r te r , A p ostolo, D i a ri o C álci a l d o A m az on a J l d
p o
s
o r n a
. o
R e cife , M a d rug ad a e N ouve au M on d e .

T on o L V III ,
P . 11 .
S oci os admi tti dos e m 1 895

N A cIO N A E S A D n I s s ÃO

1 E vari sto N un e s P i re s ,
31 M arç o 1 89 5
2 J oão L uc i o d A z e ve flO co rre s pon d e n te 31
'

3 V i ce n te C h e r m o n t d e M i ran d a i d e m ,
31 n

4 J oz é A r tur M o n te n e g ro , i d e m 5 M ai o
A r i s ti d e s A ug us to M i lton i d e m . 1 1 A g osto
6 F ran c i s co B ap ti sta M arq ue s P i n h e i ro e tle c ti vo . . ll
7 M an oe l d e O li ve i ra L i m a cor re s po n d e n te
. 11
8 C i n ci n ato C e z ar d a S i lva B rag a, d e m I 25
9 Fe rn an d o L ui z O z o r i o . 25
1 0 J oz é M ari a V e lh o d a S i lva i d e m , . 22
1 1 A n ton i o d e T o le d o P i z a cor re s on d e n te
, 9 2 S e le m h .

1 2 R ai m un d o C i r íaco A lv e s d a C un a i d e m , . 2 0 O utubro
1 3 M an oe l B ae n a, i d e m 3 N ove m b .

E ST R A N G E IR O S
1 G ab ri e l d o M o n te P e re i ra co r re s po n d e n te
.

2 M arti m G arc i a M e ro u h o n o rar i o


,

3 T h o m az R i be i ro i d e m
.

4 C arlo s C d e M e llo , corre s pon d e n te


.

S oci os fale ci dos em 1 895

N A C IO N A E S O B IT O
1 M an oe l P in to B ras o . 1 A b r i l 1 8 95
2 E d uard o J o z é d e M orae s 98 u
3 J o z é d e V asco nce los . 1 9 J un h o
4 J oz é L ui z d a G a m a S i lva 1 0 A g o sto
5 F ran c i sco M an oe l d a C un h a J un i or 31
6 B arão d e L º pe s N e to 8 N ov e m b .

E ST R A N G E IR O S
J oão Xav i e r d a M ota 3 Fe v e r . 1 89 5
2 C e z ar C an tu 1 1 M arç o
3 M an oe l P i n h e i ro C h ag as 8 A bri l
T ran sport
C o n ta d e C ate y so n O re tratos n 33 , .

Id e m d e J A G ui m arãe s , lustre s s e r pe n ti n as , e tc 1 1
. , .
, 34
Id e m d e G oulart C ram os ilti re s e j ar ras , n 35
, .

Id e m d e J oz é l V i e i ra, alug ue l d e cad e i ras , n 36


. . .

S ald o a fav or

R E Z U M O

7 0 830 0 0

Dr . C as tr o C ar r e i ra , th e z oure i ro i n te r i n o .

O B SE R V A ç ÃO

A i ta s d e s pe z a d os m e z e s d e J an e i ro a A b ri l foram fe i tas pe lo
re ce
S r co n se lh e i ro T ri stã o d e A le n car A rari e d e q ue m re ce b i e m 23 d e
.
,

M ai o O sald o d e e as apoli ce s e i r roa co n ce rn e n te s ao e x e r


c i c i o d a th e z o urar i a, e m cuj as tun cç O e s e n trava por n o m e aç ã o d o
E x m S r P re z ld e n te d o I n sti tuto , m oti vad a por In co m m od o d e saud e
. .

d o E x m th e z oure i ro
. .

O sald o e xi s te n te d e e stá s uj e i to ao pag am e n to d a i m pre ssão


d R e v i s ta T r i m e n sa l d e 1 89 5 , e outras d e spe z as re ali zad as , e ai nd a
a
n ào pag as
0 In sti tuto con ti n u a a ossui r as 6 8 apoli ce s d a d i v i d a pub li ca
m e n ci on ad as e m d i ve rsos B lan cos j á p ubli cad os , e se ach am d e poz i
tad as n o cofr e d o I n sti tuto . A le m d as re laç õ e s d os soci o s , n o se
ac h am e m d i a com O S se us pa me n to s , j un to a d aq ue lle s q ue n o te m
'

pag o e suas re spe c ti vas q uan i as


, .

R i o d e J an e i ro 3 1 d e D e z e m b ro d e 1 895 Dr L i be ra to d e C as tro
. .

C ar re i r a , th e z oure i ro i n te ri n o .
T ransporte .

J oão J oz é P i n to J un i or , 1 89 3 a 1 89 6 .

J oão D am asce n o V i e i ra Fe r n an d e s, 1 895


J oaq ui m J oz é G om e s d a S i lv a N e to, 1 89 5
J oaq ui m P i re s M ach ad o P o r te lla, 1 89 3 a 1 89 5
J oz é A le x an d re T e i x e i ra d e M e llo, 1 8 95
J oz é C an d i d o G ui lli obe l, 1 89 3 a 1 895
J oz é R y g i n o D uarte
J oz é J oaq ui m C orre a d e A lm e i d a, 1 8 95 .

J oz é L ui z A lve s , 1 89 5
J oz é M auri ci o Fe r n an d e s P e re i ra d e B ar ros, 1 8 95
l i be rato d e C as tro C arre i ra, 1 8 95 .

L ui z C ruls,
L ui z d a F ran ç a A lm e i d a e S á , 1 8 9 4 ,
L ui z R od olfo C avalca n te d e A lbuq ue rq ue , 1 8 95
M an oe l d e O li ve i ra L i m a, 2 se m e stre d e 1 89 5
.
º

M arq ue z d e P aran ag uá, 1 89 5


O v i d i o F e rn an d e s T ri g o d e L oure i ro ,
P e d ro P auli n o d a Fon s e ca, 1 89 4 , 1 89 5
T h om az G arce z P aran h os M on te n e g ro, 1 8 9 5
j
T or uato Xavi e r M on te i ro T apa ó s 1 89 5
q
,

T ri s o d e A le n car A rari e J un i or, 1 89 5


'

V i sco nd e d e S i n i m b u , 1 8
5
V i scon d e d e V atd e taro, 1 8 39

m soco

D r . C as tr o C ar r e i ra ,

T h e z oure i ro i n te ri n o
I N D I C E

M A T E R I A S CO N TI DA S N O V OL UM E
PA R T E SE G U N DA

P A S S .

J ub i le u d e P e tro poli s, por H e n ri j tatlard

O y apock , d i vi sa d o B raz i l com a G ui an a F ran ce z a a luz d os


d o cum e n tos h i s tori cos
E s tran g e i ros i llus tre s e pre s ti m oso s , q ue co n corre ram com tod o
o e s forç o e d e d i caç ão para o e n g ran d e ci m e n to i n te lle ctual,
arti s ti co , m oral li te rari o e co n om i co i n d us tri al, com m e rci al e
, , ,

m ate ri al d o B raz i l d e sd e pri n ci p i os d e ste


os se culo até 1 89 2
re laç ao o rg an i zad a pe lo V i scon d e d e T aun ay
T e rras auri i e ras d o C aparaó , pe lo m aj or J oaq ui m J oz é G om e s

d a S i lva N e to

A ctas d as se ssõ e s d e 1 895


S e ssão m ag n a an n i ve rsar i a n o d i a 1 5 d e D e z e m b ro d e 1 89 5 .

D i scurso d o pre s id e n te d o In s ti tuto


R e lator i o d os trab alh os d o an n o d e 1 895 pe lo l o S e cre tar i o .

D i scurso pro fe ri d o pe lo orad or D r A llre d o d o N asc i m e n to


. . .

E le i çã o d a m e za e co m m i ssõ e s para o an no d e 1 89 5
R e laç ão d as oti e rtas
S oci o s ad m i tti d os e m 1 80 5
S o ci os fale c i d os e m 1 89 5

Você também pode gostar